Paleografia łacińska 8324213031, 9788324213030

Citation preview

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Władysław Konopczyński FRYDERYK WIELKI A POLSKA

Jan Dąbrowski KORONA KRÓ LESTWA POLSKIEGO W XIV WIEKU. STUDIUM Z DZIEJÓ W ROZWOJU POLSKIEJ MONARCHII STANOWEJ

KRONIKA WIELKOPOLSKA red. Brygida Kürbis tłum. Kazimierz Abgarowicz

Podręcznik Semkowicza nie straciłna aktualności – jest ciągle wykorzystywany i cytowany w opracowaniach specjalistycznych, a biorąc pod uwagę fakt, iż autor Paleografii niejednokrotnie odnosi się do źródeł, które znałz autopsji, a które zaginęły w czasie wojny, znaczenie tego dzieła jest jeszcze większe. Książka służy zarówno historykom, historykom sztuki, jak i studentom i adeptom edytorstwa, bibliotekoznawstwa, muzykologii, kulturoznawstwa oraz innych kierunków humanistycznych. To wykład z historii kultury europejskiej.

Maria Bogucka KAZIMIERZ JAGIELLOŃ CZYK I JEGO CZASY

Ł ACIŃ SKA

Tadeusz Grudziński BOLESŁAW ŚMIAŁY-SZCZODRY I BISKUP STANISŁAW. DZIEJE KONFLIKTU

UNIVERSITAS poleca:

PALEOGRAFIA

Karol Maleczyński BOLESŁAW III KRZYWOUSTY

To niesłychanie ważna publikacja z zakresu kultury piśmienniczej – polskiej i europejskiej. Przynosi szereg istotnych informacji dotyczących produkcji książki rękopiśmiennej średniowiecznych bibliotek, początków drukarstwa, a także pisma epigraficznego i średniowiecznych zapisów muzycznych. Paleografia jest nie tylko syntetycznym ujęciem dziejów pisma w łacińskiej kulturze europejskiej na przestrzeni dwóch tysięcy lat, lecz także historią szeroko rozumianej kultury piśmienniczej, historią materiałów piśmienniczych, historią bibliotek.

Władysław Semkowicz

UNIVERSITAS poleca:

Stanisław Cat-Mackiewicz STANISŁAW AUGUST

Jan Dąbrowski, Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski DZIEJE POLSKI ŚREDNIOWIECZNEJ

Władysław Semkowicz

PALEOGRAFIA

Ł ACIŃ SKA

50,00 zł z VAT ISBN 97883-242-1303-0

www.universitas.com.pl

9 7 8 8 324 213030

universitas

Władysław Semkowicz ENCYKLOPEDIA NAUK POMOCNICZYCH HISTORII

Vytautas Ališauskas, Liudas Jovaiša, Mindaugas Paknys, Rimvydas Petrauskas, Eligijus Raila KULTURA WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO. ANALIZY I OBRAZY

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

PALEOGRAFIA

Ł ACIŃ SKA

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Władysław Semkowicz

PALEOGRAFIA

Ł ACIŃ SKA

Kraków

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

© Copyright by Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS (na podstawie wydania: Władysław Semkowicz, Paleografia łacińska, Universitas, Kraków 2002), Kraków 2011, wyd. III

ISBN 97883–242–1534–8

TAiWPN UNIVERSITAS

Opracowanie redakcyjne Wanda Lohman

Projekt okładki i stron tytułowych Sepielak

www.universitas.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

OD WYDAWNICTWA

Śmierć prof. Władysława Semkowicza w lutym 1949 r. przerwała druk Jego Paleografii łacińskiej, której 24 arkusze były już odbite na czysto, a połowa 25 arkusza w korekcie. Dalsza część dzieła pozostała w maszynopisie, przy czym notatki umieszczone na marginesie ręką śp. prof. Wł. Semkowicza świadczyły, że pragnął On uzupełnić maszynopis paru stronami o piśmie wieku XIV i XV w Polsce oraz ustępami o piśmie humanistycznym w Polsce i o skrótach w rękopisach prawniczych. Ponadto ostatni ustęp, Polska epigrafika średniowieczna, pozostał niedokończony. Luki te, z wyjątkiem ostatniej, oraz materiał ilustracyjny uzupełniła doc. Zofia Budkowa. Ustępy od niej pochodzące oznaczono w tekście gwiazdkami. Indeksy bibliotek i imion własnych zestawiła dr Halina Zdzitowiecka-Jasieńska, dokumentów i inskrypcyj oraz kodeksów – doc. Z. Budkowa.

Uwagi do wydania II Niniejsza edycja opiera się na wydaniu z r. 1951; tekst został oddany wiernie, dokonano jedynie modernizacji pisowni i drobnych retuszy natury stylistycznej.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA

11 Wstęp NAUKI POSIŁKUJĄCE I NAUKI POMOCNICZE HISTORII

15

Literatura. Związek historii z innymi gałęziami nauki. – a) Nauki posiłkujące historię: Nauki o naturze fizycznej i psychicznej człowieka. Geografia i jej odgałęzienia. Prehistoria i ludoznawstwo. Językoznawstwo. Inne gałęzie wiedzy związane z różnymi odgałęzieniami historii. – b) Nauki pomocnicze historii (sensu stricto): Ich cel i zakres. Zadania paleografii, epigrafiki i papirologii. Filologia średniowieczna z onomastyką. Chronologia. Dyplomatyka. Sfragistyka. Rozdział I A. POJĘCIE I ZAKRES PALEOGRAFII

27

Paleografia teoretyczna i praktyczna. Studium paleografii na uniwersytetach i specjalne instytuty naukowe. B. HISTORIA PALEOGRAFII ŁACIŃSKIEJ I WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

28

Literatura. Mabillon i Maffei. Paleografia w w. XVIII związana z dyplomatyką. Rozkwit w w. XIX i zastosowanie fotografii. Francuskie wydawnictwa paleograficzne. Leopold Delisle i prace paleografów francuskich. Wpływ wydawnictwa Monumenta Germaniae Hist. na rozwój paleografii w Niemczech i W. Wattenbach. T. Sickel i Instytut wiedeński. Inni paleografowie niemieccy i szwajcarscy. Rozwój paleografii we Włoszech. Paleografia w Anglii i Belgii. Paleografia w innych krajach Europy i Stanach Zjednoczonych. Prace i wydawnictwa paleograficzne polskie. Rozdział II MATERIAŁ I PRZYBORY PISARSKIE

44

Literatura. A. Materiał, na którym pisano: 1. Kamień i metal. – 2. Tabliczki woskowe. Znaleziska tabliczek rzymskich. Okazy średniowieczne. – 3. Papirus: Znaleziska papirusów i papirologia. Wyrób i właściwości papirusu. Opistografia. Zastosowanie papirusu w w. średnich. – 4. Pergamin: Użycie skóry na Wschodzie i rola miasta Pergamon. Powolne rozpowszechnianie się pergaminu. Wyrób i gatunki. Palimpsesty. Wywoływanie wyblakłego pisma. Palimpsesty w Polsce. Barwienie pergaminu. – 5. Papier: Dawne poglądy na początki papieru. Wynalazek chiński. Udoskonalenie go przez Arabów. Rozpowszechnienie się papieru w Europie i w Polsce. Początki papiernictwa polskiego. Znaki wodne, czyli

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

8

Spis treści

filigrany. Metoda datowania papieru za pomocą filigranów. B. Przybory do pisania: Pióro. Atrament. Inne przybory. Rozdział III PISARZ I JEGO WYTWORY

67

A. Osoba pisarza: Określenia i wyobrażenia średniowiecznego pisarza. Skryptorie klasztorne we wcześniejszym średniowieczu. Pisarze zawodowi i ich związek ze szkołami. Katedralisi i bracia pióra. Kolofony kopistów. B. Wytwory rękopiśmienne. – 1. Zwój, czyli rola: Rola skórzana i papirusowa. Zwoje pergaminowe. Rotuły średniowieczne. – 2. Księga, czyli kodeks: Powstanie księgi związane z pergaminem. Kodeksy papirusowe. Składki, kustosze i reklamanty. Numeracja i format. Liniowanie. – 3. Zdobienie rękopisu. Literatura. – a) Rubrykowanie. – b) Inicjały. Pochodzenie wyrazu miniatura. Znaczenie miniatur w księgach kościelnych. Miniatury właściwe różnym rodzajom ksiąg. Iluminacja jako pomoc przy określaniu czasu i miejsca pochodzenia rękopisu. Miniatury dedykacyjne. – c) Rozwój stylu zdobniczego: Iluminacje w okresie przedkarolińskim. Zdobnictwo irlandzkie i jego rozpowszechnienie. Renesans karoliński. Szkoła pałacowa i szkoła w Tours. Grupa kodeksu Ady. Inne szkoły malarskie. Epoka romańska: Czasy Ottonów w Niemczech. Szkoła w Reichenau i inne skryptorie nadreńskie. Szkoła ratyzbońska i jej wpływ na Czechy. Szkoły malarskie niemieckie w w. XII, malarstwo angielskie i nadmozańskie. Miniatorstwo w Italii i wpływy bizantyńskie. Wpływy bizantyńsko-ruskie w Polsce. Inicjały romańskie. Epoka gotycka: Popularyzacja książki ozdobnej. Styl gotycki w miniaturach i dekoracji. Inicjały obrazkowe i floratura. Okres późnogotycki. Polskie miniatorstwo w dobie gotyckiej. Konieczność współpracy paleografów z historykami sztuki. – d) Zdobienie dokumentów. – 4. Oprawa rękopisu. Literatura. – a) Oprawy średniowieczne na Zachodzie Europy: Znaczenie badań nad oprawami. Poliptycha i codicilli. Technika średniowiecznych opraw. Okucia i łańcuchy. Zdobienie opraw: Kość słoniowa, wyroby złotnicze i emalia. Nacinanie skóry. Tłoczenie skóry. Proste oprawy XIII w. Rozkwit introligatorstwa cechowego w późnym średniowieczu i oprawy renesansowe. – b) Oprawy średniowieczne w Polsce: Ślady najstarszych opraw. Okładka Ewangeliarza Anastazji. Najstarsze tłoczone oprawy skórzane. Okładki ledersznytowe. Oprawy sakwowe. Rozdział IV BIBLIOTEKI ŚREDNIOWIECZNE

136

Literatura. A. Biblioteki średniowieczne na Zachodzie Europy. Biblioteki w starożytności. Monte Cassino i Vivarium. Rola mnichów irlandzkich i angielskich. Rozwój bibliotek klasztornych w IX–XII w. Księgozbiory dworskie i uniwersyteckie. Rola humanizmu. Biblioteka watykańska. Urządzenie średniowiecznych bibliotek. Zniszczenia i rozpraszanie rękopisów. Zbiory nowoczesne. Międzybiblioteczne katalogi rękopisów. B. Biblioteki średniowieczne w Polsce: Pierwsze księgi przybywające z Zachodu. Ślady biblioteki tynieckiej. Zbiór katedry krakowskiej. Inni posiadacze ksiąg. Książki powstałe w Polsce. Księgozbiory Ludwika ks. Brzegu i Kazimierza W. Biblioteka królowej Jadwigi. Założenie uniwersytetu ważną datą w dziejach książki w Polsce. Biblioteki w kolegiach i bursach. Ceny książek. Bibliofile z II połowy w. XV. Wędrówki rękopisów polskiego pochodzenia i losy bibliotek. C. Księgi rękopiśmienne interesujące historyka: I. Księgi kościelne: Biblia, glosy i konkordancje. Ojcowie kościoła i scholastycy. Księgi liturgiczne: – 1. Mszał rzymski i księgi, z których powstały: sakramen-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Spis treści

9

tarz, antyfonarz, lekcjonarz, ewangeliarz. Dyptychy żywych i zmarłych. Nekrologi i kalendarze. – 2. Brewiarz i jego części składowe. – 3. Ordinales. Pontyfikał. Rytuał. – 4. Martyrologium. – II. Księgi prawnicze: 1. – Corpus iuris civilis. – 2. Księgi składające Corpus iuris canonici. – III. Dzieła literackie. Roczniki i zapiski w kalendarzach. Biografie i gesta 188. – IV. Inne księgi biblioteczne. Rozdział V ROZWÓJ PISMA W WIEKACH ŚREDNICH

179

A. Ogólny pogląd na rozwój pisma aż do powstania alfabetu: Literatura. Znaczenie pisma i jego stosunek do mowy. Znaki własnościowe, wojskowe i rodowe. Karby, Quippu i Wampun. Symbole plastyczne. Znaki magiczne. Pierwotny ideograficzny charakter pisma chińskiego. Pisma wyrazowo-obrazowe. Pismo klinowe. B. Początki i rozwój alfabetu aż do powstania pisma greckiego: Literatura. Najdawniejsze pismo egipskie. Spółgłoskowy alfabet egipski. Pisma hieratyczne i demotyczne. Semickie pismo alfabetyczne. Pismo cypryjskie i kreteńskie. Pismo Hetytów. Związek pisma semickiego z egipskim. Pismo synajskie. Pisma z Ras Szamrah i z Biblos. Hipoteza o sztucznym pochodzeniu alfabetu semickiego (fenickiego). Biblos domniemaną ojczyzną tego alfabetu. Przejęcie pisma semickiego przez Greków. Wprowadzenie doń samogłosek. Rozwój pisma greckiego. C. Początki pisma łacińskiego: Literatura. Alfabet etruski. Lapis niger. Wytworzenie się alfabetu łacińskiego. D. Rozwój pisma łacińskiego do reformy karolińskiej: Literatura. – 1. Majuskuła i minuskuła. – 2. Kapitała: – a) monumentalna, czyli kwadratowa; b) chłopska. – 3. Uncjała. – 4. Kurrenta i kursywa. Starsza rzymska kursywa. Młodsza rzymska kursywa. – 5. Półuncjała. Litery typowe półuncjały. – 6. Tzw. pisma szczepowe: Teoria Mabillona i sprostowanie Maffeiego. Ogólna charakterystyka pisma w dobie przedkarolińskiej. – a) Italia. Kuriała papieska. Pismo montekassyńsko-benewenckie. Szkoła weroneńska. Inne skryptorie i ich oddziaływanie poza Alpy. – b) Hiszpania. – c) Francja (pismo merowińskie). Kursywa kancelaryjna. Pismo książkowe z Luxeuil i Corbie. Prekarolina w Tours i Corbie. – d) Wyspy Brytyjskie. Półuncjała irlandzka. Ostra minuskuła irlandzka. Wpływ pisma irlandzkiego na kontynent i Anglię. – 7. Rzut oka na pierwszy okres rozwoju pisma łacińskiego. E. Renesans karoliński pisma i jego rozwój do końca w. XII: Literatura. – 1. Początki minuskuły karolińskiej. Różne zdania uczonych o powstaniu tego pisma. Niewielki udział Karola W. i Alkuina. Dążenie do reformy pisma w różnych skryptoriach. Typ Maurdramnusa w Corbie. Karolina typem dworskim. – 2. Charakterystyka minuskuły karolińskiej w VIII i IX w. – 3. Rozpowszechnienie się minuskuły karolińskiej w Europie zachodniej. – 4. Minuskuła romańska X–XII w.: – a) Minuskuła książkowa. Powolna ewolucja minuskuły karolińskiej. Pismo w. X. Cechy pisma w. XI. Większa odrębność graficzna pisma w. XII i początki gotyzacji. – b) Minuskuła dyplomatyczna: Pozostałości pisma merowińskiego w kancelarii cesarskiej. Minuskuła w kancelarii papieskiej i jej walka z kuriałą. Minuskuła w dokumentach prywatnych. – c) Pismo w Polsce do końca w. XII: Najstarsze rękopisy polskich bibliotek pisane prekaroliną. Ewangeliarz gnieźnieński z w. IX. Inne rękopisy z IX w. Karolina najdawniejszym pismem używanym w Polsce. Codex Gertrudianus. Ordo Romanus Mieszka II. Sacramentarium tynieckie. Ewangelistarz gnieźnieński i Złoty Kodeks pułtuski. Ewangeliarz emmeramski. Gnieźnieńskie Missale plenarium. Benedykcjonał katedry krakowskiej. Ewangeliarz poznański z w. XI/XII. Pontyfikał biskupów krakowskich. Zwrot ku kulturze romańskiej. Szkoła w Laon i Rocznik tzw. świętokrzyski dawny.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

10

Spis treści

Uczeń Iwona z Chartres w Polsce i dwa kodeksy Tripartity. Związki kulturalne Polski z krajem nadmozańskim w w. XII i pochodzące stamtąd rękopisy. Perykopy i Album lubińskie. Napływ nowych zakonów i ksiąg w w. XII. Początki polskiej produkcji piśmiennej. Dokumenty łekneński i lubiąski a zagadnienie prowincji i szkół pisarskich (pismo leodyjskie i portyjskie). Pismo joannickie. Brak składów odrębnej polskiej prowincji pisarskiej w XII w. 343. F. Pismo tzw. gotyckie (XIII–XV w.): Literatura. Początki pisma łamanego w pn. Francji w IX– XI w. Pochodzenie nazwy gotyk i gotycki. – 1. Minuskuła gotycka: typ kaligraficzny i odżycie kursywy. – a) Kaligraficzna minuskuła gotycka (littera formata): Cechy ogólne. Rozpowszechnienie. Tekstura i fraktura. Rotunda. Gotykoantykwa. Pismo perłowe. Kształty poszczególnych liter w minuskule kaligraficznej. – b) Kursywa gotycka. Zacieranie łamań przy większym pośpiechu. – c) Typ pośredni. Bastarda florencka i francuska. Typy prowincjonalne niemieckie. – 2. Majuskuła gotycka. – 3. Pismo dyplomatyczne w epoce gotyku. – a) Pismo kurialne: Ogólna charakterystyka. Różnice graficzne między listami jedwabnymi i konopnymi. Ewolucja pisma kurialnego w XIV i XV w. Pismo regestów. – b) Pismo kancelarii świeckich: Pismo kancelarii sycylijskiej i francuskiej. Dokumenty cesarskie. Wpływ kursywy od końca w. XIII. – c) Pismo wydłużone. – d) Metoda porównawcza przy badaniu pisma. Elementy pisma, które należy uwzględniać przy porównywaniu. – 4. Pismo w Polsce doby gotyckiej (XIII–XV w.): Wzrost kultury piśmiennej w Polsce w w. XIII. Mylny pogląd o stuletnim opóźnieniu rozwoju pisma w Polsce, Danii i Węgrzech, sprostowania Krzyżanowskiego i Hajnala. Współczesność starszych i młodszych form (dokumenty zagojskie). Jednakie tempo rozwoju pisma dokumentów i ksiąg. Bogactwo nie opracowanego materiału. Spadek liczby ksiąg miniaturowych w Polsce w w. XIII. Pisma treści historycznej z XIII w. dochowane w oryginale: Rotuł z cudami św. Stanisława. Kalendarz i Rocznik kapituły krakowskiej. Nekrolog klasztoru św. Wincentego i Księga henrykowska. Modlitewnik i Kalendarz trzebnicki. Collectarium lądzkie. Kroniki i roczniki w kopiach z XIV i XV w. Przekazy Kroniki Galla. Przekazy Kroniki Kadłubka. *Inne rękopisy z XV w. treści historycznej. Kursywa i bastarda w książce bibliotecznej, zwłaszcza naukowej w XV w. Rodzima produkcja książki ozdobnej od w. XIII. Przewaga pisarzy zawodowych od drugiej połowy w. XIV. Katedralisi. Tekstura krakowska. Bastarda ozdobna. Konkurencja druku*. Dokument w epoce gotyckiej. Pismo dyplomatyczne i książkowe w dokumentach w. XIII. Coraz większa przewaga typów kursywnych. Szybki wzrost liczby dokumentów i rozwój kancelarii w II poł. XIII w. *Trudności w oznaczaniu osoby pisarza. Stan badań nad kancelarią królewską XIV i XV w. Wzrost działalności kancelarii i ogólnej piśmienności od czasów Kazimierza W. Pismo dokumentów i ksiąg kancelaryjnych XIV i XV w.* G. Pismo humanistyczne, czyli renesansowe. Literatura. Naśladowanie pisma epoki karolińskiej i romańskiej. Gotykoantykwa prekursorką humanistyki. Niccoli i Bracciolini ojcami antykwy. Różnice między antykwą a autentyczną karoliną. Humanistyka książkowa i kursywa (italika). Pismo kancelaryjne II poł. XVI w. *Pismo humanistyczne w Polsce*. H. Pismo drukowane. Literatura. Inkunabuły przejmują ówczesne typy pisma książkowego. Tekstura, gotykoantykwa, antykwa, rotunda i bastarda (szwabacha) w Niemczech w. XV. Fraktura i dalszy rozwój typów pisma drukowanego w XVI w. w Niemczech. Antykwa najstarszym typem druku we Włoszech i Hiszpanii. Rola gotyckiej rotundy i kursywy (italiki) w tychże krajach w XVI w. Pismo druków francuskich i niderlandzkich. Polscy drukarze w. XV za granicą i początki druku w Krakowie. Gotykoantykwa Kaspra Straubego i tekstura

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Spis treści

11

Unglera. Rotunda gotycka Hochfedera i Hallera. Próby oddania polskiej ortografii. Fraktura i szwabacha w polskich drukach XVI w. Zwycięstwo całkowite antykwy i kursywy około poł. XVII w. Rozdział VI A. LIGATURY

402

Powstawanie ligatur w starożytnym rzymskim piśmie epigraficznym i kursywnym. Ligatury w majuskule. Połączenia liter w młodszej kursywie. Zlepianie się liter okrągłych w teksturze gotyckiej. B. SKRACANIE WYRAZÓW (ABREWIATURY)

406

Literatura. Brachygrafia a tachygrafia. – 1. Rozwój brachygrafii: – a) Czasy rzymskie. Litterae singulares. Noty tyrońskie. Notae iuris. Nomina sacra. – b) Średniowiecze. Podstawy średniowiecznego systemu skróceń. Zastosowanie not tyrońskich. Noty zgłoskowe i ich pozostałości w skrótach średniowiecznych. Zapożyczenia ze starożytnych notae iuris. Skróty wyspiarskie. Ich wpływ na zastosowanie skrótów w minuskule karolińskiej. – 2. System abrewiacyjny wieków średnich. Opracowania w postaci słowników skróceń. Opracowania systematyczne. – a) Suspensja. – b) Kontrakcja. Jej zastosowanie w deklinacji i koniugacji. Kontrakcja przez literę nadpisaną. – c) Znaki skróceniowe z określonym znaczeniem. – d) Skombinowane skrócenia i ligatury skróceń. – e) Abrewiacje w tekstach polskich i niemieckich. – *f) Skrócenia w rękopisach prawniczych. C. CYFRY RZYMSKIE I ARABSKIE

434

Literatura. – a) Cyfry rzymskie przejęte od Etrusków. Sposób pisania cyfr rzymskich w wiekach średnich. – b) Cyfry arabskie i ich pochodzenie z Indii. Znajomość cyfr arabskich i abakusa w Europie zachodniej. Zmiany form tych cyfr w ciągu wieków i ich użycie w Polsce. D. ODDZIELANIE WYRAZÓW I ZDAŃ. INTERPUNKCJA I INNE ZNAKI

439

Znaki przestankowe według gramatyków łacińskich IV–VI w. Dzielenie wyrazów i zdań w najstarszych rękopisach i w minuskule karolińskiej. Różne postacie znaków przestankowych w w. średnich. Znak zapytania, nawiasy, znaki korektorskie i akcenty. Stosowanie interpunkcji w Polsce. Rozdział VII NUTACJA MUZYCZNA W WIEKACH ŚREDNICH

444

Literatura. Tworzenie się neum łacińskich pod wpływem Bizancjum. Łączność z greckimi akcentami. System neum akcentowych. Neumy ornamentalne. Różnice lokalne w kształtach neum. Typy z St. Gallen i z Metzu. Znaczenie neum pisanych na jednym poziomie (cheironomicznych). Neumy diastematyczne. Zastosowanie linii. Nutacja kwadratowa i gotycka. Oznaczenie miary tonów i taktu. Nutacja muzyczna w Polsce: Najdawniejsze zabytki. Nutacja metzka w antyfonarzu gnieźnieńskim z XII w. i w tekście lubińskim z XIV w. Zabytki nutacji rzymskiej i gotyckiej. Zastosowanie mensury i wczesne pojawienie się nut pustych. Rozdział VIII PISMO EPIGRAFICZNE

467

Literatura. – 1. Pojęcie epigrafiki. – 2. Metodyka epigrafiki średniowiecznej. Świeże początki tej nauki. Uwagi metodyczne K. Brandiego. Trudność dokład-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

12

Spis treści

nego datowania inskrypcji. Różnice w rozwoju pisma pisanego i rytego. – 3. Rozwój pisma epigraficznego na Zachodzie Europy. Punktem wyjścia pismo lapidarne rzymskie z czasów cesarstwa. Zmiany w III w. pod wpływem greckim. Obniżenie smaku i techniki w IV w. Wpływy wschodnie. Zróżnicowanie regionalne pisma epigraficznego w VII i VIII w. Wpływ renesansu karolińskiego. Majuskuła epigraficzna epoki romańskiej XI–XIII w. Rozwój pisma grawerowanego w XII w. Majuskuła monumentalna gotycka. Minuskuła gotycka. Kapitała renesansowa. – 4. Polska epigrafika średniowieczna. Napisy na monetach X–XI w. Najdawniejsza pieczęć. Tablica w grobie biskupa Maura. Podobieństwo jej pisma do ewangeliarzy gnieźnieńskiego i pułtuskiego. Napisy z XII. w. z Góry Sobótki i kościoła NPMarii na Piasku. Zaginiony tympanon kościoła św. Michała we Wrocławiu. Napis na słupie w Koninie. Tympanon w Strzelnie. Pismo grawerowane na drzwiach płockich. Patena Mieszka Starego w Kaliszu. Jej wiek i pochodzenie. Napisy na Szczerbcu, autentyczne i fałszywe. Wiek autentycznych napisów. Ich związek z Bolesławem, synem Mieszka Starego. Inskrypcje na kielichach trzemeszeńskich z końca XII w. WYKAZ BIBLIOTEK

507

WYKAZ DOKUMENTÓW I INSKRYPCJI WYKAZ KODEKSÓW

509

512

INDEKS NAZWISK I NAZW GEOGRAFICZNYCH POSŁOWIE – B.

Wyrozumska

539

519

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Przedmowa

Opracowania nauk pomocniczych historii w literaturze naszej dotąd nie było. Wydana przed 125 laty książeczka Lelewela pt. Nauki dające poznawać źródła historyczne (Wilno 1822)1, wobec pogłębienia historycznych metod badawczych, rozwoju na polu wydawnictw źródłowych i w ogóle rozkwitu nauk historycznych w ostatnim stuleciu, w rachubę dziś wchodzić nie może. Odkąd zwłaszcza na Uniwersytecie Jagiellońskim powstała katedra nauk pomocniczych historii (1892), piastowana przez wielce zasłużonego prof. Stanisława Krzyżanowskiego, a po nim przez podpisanego (1916), odkąd później i na innych uniwersytetach polskich (Lwów, Warszawa i in.) zaczęto uprawiać te nauki, które weszły nadto w zakres egzaminów obowiązkowych do uzyskania stopnia magistra historii, taka książka dla młodzieży uniwersyteckiej w tym przedmiocie stała się potrzebą piekącą. Nie mogły jej zaspokoić „skrypta” uniwersyteckie wydawane przez krakowską młodzież historyczną, do niedawna bez autoryzacji wykładającego profesora, przepełnione wskutek tego błędami i niedokładnościami2. Bibliograficzny charakter posiada wydany drukiem przez prof. St. Ptaszyckiego w Lublinie w r. 1922 podręcznik uniwersytecki Encyklopedii nauk pomocniczych historii i literatury polskiej, którego ukazała się w druku tylko pierwsza część, obejmująca Bibliografię, Księgoznawstwo i Archiwistykę3. Rzecz ta, napisana raczej z punktu widzenia dziejów literatury, dla historyka wystarczająca nie jest. Charakter podręcznikowy posiada natomiast znakomita książka prof. Stanisława Kętrzyńskiego Zarys nauki o dokumencie polskim wieków średnich, którego tom I ukazał się w Warszawie w r. 1934. Zajmuje się

1

Przedrukowana w r. 1863 w Poznaniu pod niezmienionym tytułem. Dopiero w r. 1946 pojawiło się w maszynopisie pierwsze autoryzowane wydanie Encyklopedii nauk pomocniczych historii według wykładów podpisanego a niemal równocześnie ukazał się w Warszawie Zarys nauk pomocniczych historii doc. dra Aleksandra Gieysztora, również jako maszynopis. 3 Całość wykładu Encyklopedii prof. Ptaszyckiego obejmuje skrypt litografowany, wydany przez młodzież uniwersytecką w Lublinie (b. d.). 2

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

14

Przedmowa

ona dziejami dokumentu polskiego, opartymi przeważnie na własnych badaniach autora, nie wyczerpując jednak całości zagadnienia, co miało znaleźć miejsce w zapowiedzianym drugim tomie. Czysto praktyczny charakter podręcznika dla studiów archiwalnych, przede wszystkim w zakresie chronologii i kalendariografii, posiada Vademecum Teodora Wierzbowskiego (Warszawa 1908), uzupełnione w drugim wydaniu przez K. Tyszkowskiego i B. Włodarskiego krótkimi objaśnieniami pojęć i cyklów chronologicznych. To jest wszystko, co w zakresie literatury podręcznikowej do nauk pomocniczych historii dotąd posiadamy. Niezwykle rozbudowane dzięki badaniom monograficznym i wzbogacone ich poważnymi wynikami, wymagają te nauki ogólniejszego ujęcia w formie opracowania, które stanowiłoby zarazem dla przyszłych historyków niezbędne wprowadzenie do średniowiecznego studium historycznego. Podejmując się tego zadania na podstawie długoletniej praktyki wykładowczej na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz własnych specjalnych studiów naukowych w zakresie tych nauk, zamierzam w trzech tomach zamieścić ich zarys ze szczególnym uwzględnieniem tego wszystkiego, co wiąże się z Polską, tak by na tle powszechnodziejowym przedstawić rozwój pisma (paleografia), następnie rozwój dokumentu (dyplomatyka) wraz z rachubą czasu (chronologia), a w grupie sfragistyczno-heraldycznej nauk pomocniczych historii dzieje pieczęci (sfragistyka), rozwój herbu (heraldyka) i metodę badań pokrewieństwa (genealogia). Literaturę przedmiotu starałem się wyczerpać do ostatnich czasów; podaję ją częścią na początku rozdziałów (prace ogólniejsze), a częścią w przypisach u dołu strony (literatura specjalna). Tak pojęte przedstawienie rzeczy nie może ograniczyć się do choćby najbardziej wyczerpującego słownego opisu przedmiotów i zagadnień, wchodzących w zakres tych nauk, ale wymaga uzupełnienia tego opisu podobiznami. Z tego względu okazała się potrzeba wprowadzenia do książki możliwie bogatego zasobu ilustracji, które obok słowa spełniać będą niemal równorzędną rolę środka uzmysławiającego cały szereg pojęć, które bez tego niełatwo byłoby poznać i zrozumieć. W końcu poczuwam się do obowiązku wyrażenia serdecznej podzięki tym Osobom, które zechciały łaskawie przejrzeć całość czy też poszczególne rozdziały niniejszej pracy i poczynić swoje cenne uwagi, a mianowicie PP. Stanisławowi Kętrzyńskiemu, Zdzisławowi Jachimeckiemu, Adamowi Bochnakowi, Tadeuszowi Kowalskiemu, Zofii Kozłowskiej-Budkowej, ks. Konstantemu Michalskiemu, Aleksandrowi Birkenmajerowi, wreszcie Aleksandrowi Semkowiczowi. Zakładowi graficznemu P. J. Stachowskiego w Krakowie wyrażam uznanie za wzorowe wykonanie klisz cynkowych do pracy, a Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego za staranny druk. Pisałem w Krakowie w czasie okupacji niemieckiej 1941–1945. Władysław Semkowicz

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Wstęp

Nauki posiłkujące i nauki pomocnicze historii Literatura: Langlois Ch. i Seignobos Ch., Wstęp do badań historycznych (przekł. pol. L. Górkowej, Lwów 1912). – Bernheim E., Lehrbuch der historischen Methode, Leipzig 1908 (V i VI wyd.). – Handelsman M., Historyka, Warszawa 1928 (II wyd.). – Lelewel J., Nauki dające poznawać zrzódła historyczne, Wilno 1822. – Ptaszycki St., Encyklopedia nauk pomocniczych historii i literatury polskiej, Lublin 1922. – Semkowicz Wł., Potrzeby w zakresie nauk pomocniczych historii (Nauka Polska I 1918). – Kętrzyński St., Stan nauk pomocniczych historii i ich potrzeby (Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu historyków polskich w Warszawie. I. Referaty 1930 s. 180 i II. Protokoły 1931 s. 134). – Semkowicz Wł., Nauki pomocnicze historii (Kwartalnik Historyczny t. 51, 1937). – Semkowicz Wł., Encyklopedia nauk pomocniczych historii, wyd. III (maszynopis), Kraków 1946. – Gieysztor A., Zarys nauk pomocniczych historii (maszynopis), Warszawa – Łódź 1945. – Redlich O., Die Bedeutung der historischen Hilfswissenschaften für die wissenschaftliche Forschung (Verhandlungen der Versammlung deutscher Philologen u. Schulmänner, Leipzig 1894). – Pivec K., Die Stellung der Hilfswissenschaften in der Geschichtswissenschaft (MIÖG 54, 1941).

W przeciwieństwie do średniowiecznego uniwersalizmu naukowego, ogarniającego całokształt wszechwiedzy ludzkiej a streszczającego się w pojęciu polihistorii, zasadniczą cechą nowoczesnej nauki jest z jednej strony dążność do różniczkowania się wiedzy i coraz bardziej postępującej specjalizacji. Prowadzi to do powstawania coraz to nowych gałęzi wiedzy, z drugiej zaś strony objawia się tendencja do szukania łączności i zacieśniania węzłów między poszczególnymi naukami. Żadna z tych nauk nie może zamknąć się na swym własnym podwórku, lecz zwraca się ustawicznie o pomoc do innych, mniej lub więcej pokrewnych nauk specjalnych, korzystając z ich metod oraz z wyników badań. Słowem, niemal wszystkie nauki wzajem się wspierają, składając się na podbudowę całokształtu wszechwiedzy. Ta dzisiejsza specjalizacja przy równoczesnym wzajemnym wspomaganiu się poszczególnych nauk przeciwstawia się wyraźnie dawnemu, polihistorycznemu systemowi wiedzy.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

16

Wstęp

Mało jednak która gałąź nauki posiada tak wiele stycznych z innymi naukami, jak historia. Mając za przedmiot badanie przeszłości człowieka i jego czynów jako istoty społecznej, a to szczególnie od chwili, kiedy pozostawił on pisemne świadectwa swej działalności (poprzednie bowiem czasy, z których pochodzą tylko źródła niepisemne i niemówiące, pomniki, należą do zakresu badania prehistorii), musi historia z natury rzeczy nawiązać kontakt z wszystkimi naukami, które zajmują się człowiekiem, jego czynami i wytworami oraz środowiskiem, w którym żył i obracał się. Stosunek historii do tych nauk jest wzajemny, gdyż zarówno historia zwraca się do nich o pomoc, jak i one korzystają niejednokrotnie z metod i rezultatów badań historycznych. Metoda historyczna uczy ujmować wszelkie zjawiska i stosunki w pewien związek genetyczny oraz układ chronologiczny, śledząc proces rozwojowy tych zjawisk i stosunków w czasie i przestrzeni. Stosowanie tych metod oddało też nieocenione usługi nie tylko naukom humanistycznym, ale i niektórym naukom ścisłym (np. biologii). Szczególnie jednak pośród nauk humanistycznych cieszy się metoda historyczna dużym powodzeniem i uznaniem, coraz częściej też bywa stosowana, niektóre zaś z tych nauk, jak zwłaszcza socjologia, etnologia, prawoznawstwo, zawdzięczają jej w dużym stopniu swój świetny rozwój w ostatnich czasach. Historia służąc innym naukom, w wyższym jeszcze stopniu korzysta z ich zdobyczy, niewiele też jest gałęzi wiedzy, nie pozostających w mniej lub więcej bliskim stosunku pomocniczym do historii1. Zależnie od stopnia, w jakim te różne nauki mogą być historii przydatne, dzielimy je na dwie grupy: a) Nauki posiłkujące historię; należą do nich wszystkie samoistne gałęzie nauk, z których metod i wyników badań korzysta historyk dla swoich celów. b) Nauki pomocnicze historii (w ścisłym znaczeniu tego słowa) obejmują nauki, które służą historykowi jako niezbędne przy odczytaniu, zrozumieniu, określeniu czasu i miejsca zdarzeń tudzież przy krytycznej ocenie źródła historycznego. a) Nauki posiłkujące historię I. Przedmiotem historii jest – jak wyżej powiedziano – człowiek, dzieje jego czynów społecznych, gospodarczych, politycznych, wojennych itp., tudzież dzieje jego wytwórczości kulturowej. Działalność i twórczość człowieka zależy przede wszystkim od jego natury fizycznej i duchowej, dlatego historykowi nie może być obojętne podłoże fizyczne i psychiczne 1

Nawet chemia i fizyka nie są w tym względzie obojętne dla historyka; Chemii zawdzięczamy różne sposoby wywoływania dawnego wyblakłego atramentu, fizyce fotografowania tegoż przy pomocy promieni pozafiołkowych, gdy z dawnego pisma prawie nie ma już widocznych gołym okiem śladów (palimpsesty).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nauki posiłkujące i nauki pomocnicze historii

17

człowieka, jego cechy rasowe i typ populacyjny jako też te wszystkie zagadnienia, którymi zajmuje się antropologia. W szczególności niezmiernie ważnym czynnikiem, wpływającym na stan i losy tak poszczególnych jednostek jak i całych grup społecznych, jest strona psychiczna człowieka. Przeważna część zjawisk dziejowych jest wypływem ludzkiego działania kierowanego uczuciem, wolą, ambicją, gniewem i innymi funkcjami psychicznymi, tak jeśli chodzi o psychikę indywidualną, jak i zbiorową. Historyk winien uwzględnić te stany psychiczne i w tym celu zwraca się do specjalnych nauk, zajmujących się ich badaniem, psychologii indywidualnej i psychologii społecznej. Do psychologii indywidualnej sięga historia, ilekroć idzie o poznanie stanów psychicznych oraz o wyjaśnienie pobudek działania wybitnych, kierowniczych jednostek, władców, wodzów, mężów stanu, przy czym niejednokrotnie będzie on musiał sięgnąć do psychopatologii celem właściwego zrozumienia i oświetlenia czynów takich jednostek na tle pewnych zboczeń psychicznych, będących niekiedy wynikiem obciążeń dziedzicznych2. Działanie kolektywne mniejszych lub większych grup ludzkich jest również wynikiem pewnych zbiorowych stanów i procesów psychicznych, których badaniem zajmuje się psychologia społeczna. Historykowi śledzącemu rozwój dziejowy ludzkości i pragnącemu wniknąć w podłoże duchowe wszelakich zjawisk społecznych, nauka ta oddaje doniosłe usługi. Wszak nie tylko jednostka ale i grupa społeczna ma swoje nastroje, swoje porywy, swoją zbiorową wolę, ba nawet objawy patologiczne3. Jakkolwiek jednostka jest dzieckiem czasu i środowiska, w którym żyje i działa, a jej psychika niewiele odbiega od ogólnego tła psychicznego, to przecież wybitne indywidualności potrafią wywrzeć na swoje otoczenie wpływ doniosły i decydujący, który ocenić i zrozumieć można dopiero w świetle wzajemnego oddziaływania na siebie obu tych czynników, indywidualnego i społecznego4. Znajomość, zatem podstaw psychologicznych jest dla historyka niezbędna i do zdobyczy wspomnianych nauk będzie się on uciekał niejednokrotnie. II. Tyle o człowieku samym i potrzebie poznania jego natury fizycznej i psychicznej. Lecz poza nim istnieje jeszcze otoczenie, istnieją warunki zewnętrzne, wśród których człowiek żyje, porusza się, działa i rozwija. Historyk, śledząc te kierunki działania i procesy rozwojowe człowieka, musi wziąć pod uwagę owe warunki, przede wszystkim musi po-

2 Jako przykład przytoczyć można próbę St. Zakrzewskiego naświetlenia postaci Bolesława Szczodrego i jego czynów na tle dziedzicznego obciążenia: Bolesław Szczodry, próba portretu. Księga pam. Uniw. lwow., Lwów 1912, t. II. 3 Np. przejawy sadyzmu uprawianego masowo w czasie ostatniej wojny w obozach koncentracyjnych; z dawnych czasów sekta biczowników jako wytwór pewnego stanu ekstatycznego u mas; sądy boże oparte na sugestii o działaniu siły nadprzyrodzonej, która dopomaga organizmowi do zwycięskiego wyjścia z próby. 4 Przykładami z dziejów naszych postacie takie jak Chrobry, Kazimierz Wielki, Oleśnicki, Batory i in.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

18

Wstęp

znać wpływ otaczającej przyrody oraz środowiska geograficznego. Wiadomo, jaki wpływ na fizyczną i psychiczną naturę człowieka wywiera klimat, jaką rolę odgrywają w życiu ludów rzeki, stanowiące naturalne szlaki osadnicze i komunikacyjne, a niekiedy i naturalne granice; wiadomo, jakie znaczenie dla osadnictwa i granic ma prócz rzek ukształtowanie pionowe kraju, a jak na losy ludów nadmorskich wpływa rozwinięcie wybrzeża. Nie będę się też rozwodził nad znaczeniem warunków florystycznych i faunistycznych w życiu ludzkości, bo to są rzeczy powszechnie znane. Wpływ tych wszystkich czynników fizycznych na człowieka, jego losy i rozwój bada geografia, w szczególności dział jej zwany antropogeografią, która też wybija się do rzędu ważnych nauk posiłkujących historię. Również doniosłe znaczenie posiada dla historyka inny dział geografii, mianowicie geografia polityczna, zajmująca się zagadnieniami stosunków terytorialnych różnych jednostek politycznych w zależności od wpływu warunków fizjograficznych. Historyka interesować muszą też same problemy z punktu widzenia dziejowego rozwoju. Potrzeba uwzględnienia z jednej strony wpływu środowiska geograficznego na rozwój historyczny danych grup ludzkich, ich działań i wytworów społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturalnych, z drugiej strony niezaprzeczony fakt oddziaływania człowieka na naturę, na zmiany jego środowiska fizycznego, dały początek nowej gałęzi nauki, stojącej na pograniczu geografii i historii – geografii historycznej, którą niektórzy zaliczają do nauk pomocniczych historii sensu stricto. W ścisłym związku z tą nauką pozostaje topografia historyczna, zajmująca się wyznaczeniem położenia pewnych interesujących historyka elementów topograficznych (miejscowości, rzek, granic krajów etc.), oraz kartografia historyczna, przenosząca te elementy na mapę. Są to nauki posiłkujące historię nieraz pierwszorzędnego znaczenia, ile że trudno pomyśleć o przedstawieniu dziejów ludzkości bez podstawy geograficznej, w szczególności bez unaocznienia przestrzennych warunków procesu rozwojowego różnych zjawisk dziejowych na karcie geograficznej. III. Inny dział nauk posiłkujących historię stanowią te nauki, które za przedmiot swych badań mają różne kierunki działań ludzkich oraz wynikłe z tych działań wytwory, czy to materialnej, czy duchowej, czy wreszcie społecznej natury. Składają się one na to środowisko kulturowe, w którym człowiek czasów historycznych żyje i rozwija się. Historyk interesuje się bezpośrednio przeszłością i rozwojem tych działań oraz ich wytworów, słowem tego, co stanowi treść kultury ludzkiej w czasach historycznych. Zachowały się jednak zabytki tej kultury z czasów, z których braknie świadectw pisemnych, a zatem z czasów tzw. przedhistorycznych, wyprzedzających czasy zainteresowań historyka. Nauka, zajmująca się badaniem kultury ludzkiej w epoce przeddziejowej na podstawie materiału wykopaliskowego, zwana prehistorią, jak sama jej nazwa wskazuje, wiąże się z historią bezpośrednio, jest niejako jej poprzedniczką, zachodząc na nią na pograniczu obu epok, przedhistorycznej i historycznej, w ten sposób, że co do Polski np. ostatnia epoka przed-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nauki posiłkujące i nauki pomocnicze historii

19

historyczna, tzw. grodziskowa, pokrywa się z okresem wczesnohistorycznym. Historyk więc tych czasów, ograniczony w zakresie swych badań do bardzo szczupłego zasobu źródeł pisemnych, zniewolony jest w dość szerokiej mierze korzystać z wyników badań przedhistorycznych i musi z tą nauką utrzymywać bezpośredni i ustawiczny kontakt. Prehistoria, operując materiałem wyłącznie wykopaliskowym, obraca się z natury rzeczy przeważnie w ramach kultury materialnej. Jeśli zaś idzie o kulturę duchową lub społeczną, to wiele jej przeżytków, pochodzących z odległych epok wczesnohistorycznych, ale i późniejszych, z okresu istnienia już źródeł historycznych, przechowała kultura ludu (zwłaszcza ludu wiejskiego), a także ludów pierwotnych, niecywilizowanych. Nauka, która zajmuje się badaniem tej kultury, nazywa się najogólniej ludoznawstwem czyli etnografią. W ścisłym związku z etnografią pozostaje etnologia, która w przeciwieństwie do etnografii, mającej bardziej opisowy charakter, jest nauką więcej teoretyczną, interesując się całymi zespołami kultur i rekonstrukcją ich związków. Etnologia jest wreszcie uważana za część socjologii, jednej z najmłodszych nauk, jako najogólniejszej teorii rozwoju społeczeństw i kultur. Wszystkie te nauki razem wziąwszy i każda z nich z osobna, zajmując się kulturą materialną, społeczną i duchową ludu względnie różnych grup ludowych, przynoszą historykowi częstokroć ważną pomoc, tam szczególnie, gdzie źródła zawodzą i gdzie okazuje się potrzeba uzupełnienia ich innym materiałem źródłowym, „niemówiącym”, którym się te właśnie nauki posługują. Odnosi się to zwłaszcza do najwcześniejszych epok dziejowych, z których tylko bardzo skąpe i fragmentaryczne dochowały się źródła. Jeśli o Polskę idzie, to mam tu przede wszystkim na myśli pierwociny jej kultury z doby jeszcze pogańskiej i początku bytu państwowego, otoczone mgłą legend, przekazanych nam przez najstarsze kroniki nasze. W pojęciach i wierzeniach dzisiejszego ludu przetrwały ślady dawnych kultów religijnych, sięgające epoki jeszcze przedchrześcijańskiej, dochowały się szczątki dawnego ustroju społecznego, zwyczajów prawnych, pierwotnej sztuki i obyczaju. Umiejętne zużytkowanie tego całego materiału szczątkowego przez historyka dla odtworzenia zamarłej kultury wczesnohistorycznej możliwe jest tylko przy pomocy ludoznawstwa, które przeżytki te gromadzi, systematyzuje oraz krytycznie i porównawczo bada. Podobnie przychodzi ludoznawstwo z pomocą historykowi w oczyszczaniu tradycji historycznej z nalotu legendarnego, jak niemniej w rozumieniu i wyjaśnianiu pewnych zwyczajów pierwotnych, występujących w dawnych źródłach (np. postrzyżyn) i zrozumiałych dopiero po zapoznaniu się z współczesną kulturą ludową. Niemniej też historyk osadnictwa, czy historyk gospodarczy, historyk prawa, literatury lub sztuki, pełną dłonią czerpać będą z materiałów ludoznawczych, tyczących się dzisiejszych form gospodarstwa, budownictwa, zdobnictwa, kultury technicznej, obrzędowej, kultowej i umysłowej ludu naszego, przechowującego wiele pozostałości dawnych stosunków i urządzeń, dawnych pojęć i twórczości duchowej człowieka.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

20

Wstęp

IV. Niewątpliwie najdawniejszym a zarazem najcelniejszym dla historyka tworem duchowym człowieka jest mowa. Słusznie nazwano ją skarbnicą, przechowującą wiadomości o minionych losach ludzkości i rozwoju jej kultury w tych odległych epokach, z których nie posiadamy innych jej śladów i źródeł. Wszak w języku odzwierciedla się najwyraźniej charakter ludu, jego kultura, stan wiedzy, jak niemniej wpływy postronne na nie oddziaływające. Język jednak dzieli losy swego twórcy – ludu, doznaje wraz z nim ciągłych zmian, ulega ustawicznej ewolucji. Historyk nie może przejść do porządku nad tak ważnym elementem, odbijającym rozwój duchowy i materialny ludzkości, jakim jest mowa, ale nie umiałby wyzyskać dla swoich celów tak cennego materiału, gdyby mu nie przyszła w pomoc specjalna gałąź wiedzy, zwana językoznawstwem (wraz ze swymi działami: etymologią i dialektologią). Wystarczy zwrócić tylko uwagę, ile cennych zdobyczy naukowych zawdzięcza historia etymologii imion i nazw miejscowych (onomastyka, toponomastyka). Fachowo stosowana etymologia rzuciła już niejeden snop światła na zamierzchłe stosunki, dozwoliła np. określić rasową i szczepową przynależność dawno wymarłych ludów, które te nazwy po sobie pozostawiły (np. Słowianie połabscy). A ileż to cennego materiału przy pomocy językoznawstwa wydobyła historia z toponomastyki dla dziejów osadnictwa pierwotnego, dla poznania społecznego charakteru danego ludu, dla wyświetlenia jego pojęć religijnych, społecznych, kulturalnych5. Każdy dział kultury czy objaw życia społecznego może być badany pod kątem widzenia rozwoju historycznego przy pomocy źródeł i metod historycznych. Stąd każdy niemal z tych działów i kierunków ma swoje dzieje. I tak mamy historię gospodarczą, historię ustroju i prawa, historię religii, historię literatury, sztuki, wreszcie historię kultury, obejmującą te wszystkie zagadnienia bądź z zakresu kultury materialnej, bądź z zakresu kultury duchowej, które nie weszły w obręb wspomnianych specjalnych nauk historycznych. Rzecz jednak jasna, że każdy z historyków, zajmujący się takim specjalnym działem życia i twórczości człowieka w przeszłości, musi dokładnie znać podstawy i warunki rozwoju danej gałęzi wiedzy w dobie współczesnej. Tak historyk gospodarczy musi uciekać się do pomocy ekonomii, historyk ustroju i prawa musi sam posiadać wykształcenie prawnicze i sięgać nieraz do instytucji i zasad prawoznawstwa. Ale i historyk polityczny nie może się obejść bez gruntownej znajomości nauki o państwie, o formach ustroju i warunkach rozwoju organów życia politycznego. Historyk kultury materialnej winien posiadać w pewnym stopniu wiedzę technologiczną. b) Nauki pomocnicze historii (sensu stricto) Historyk bada przeszłość i odtwarza jej obraz na podstawie źródeł historycznych. Źródłami historycznymi nazywamy wszelkie dochowane 5

Por. prace Aleksandra Brücknera z zakresu historii języka, mitologii i w ogóle kultury.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nauki posiłkujące i nauki pomocnicze historii

21

ślady życia i działalności człowieka oraz środowiska, w którym bytował on w minionych czasach: są to bądź pozostałe po nim przypadkowo szczątki, przeżytki, zabytki, dokumenty, bądź celowo stworzone przez człowieka pomniki i pamiątki z myślą przekazania ich pamięci potomnych. Te liczne, wielorakie i różnorodne źródła wymagają przy opracowywaniu różnych, nieraz bardzo specjalnych metod, które doprowadziły do powstania szeregu odrębnych nauk historycznych, jak prehistoria, archeologia, numizmatyka, historia sztuki i literatury, geografia historyczna itd. Każda z tych specjalnych nauk, rozporządzająca innym rodzajem materiału zabytkowego, wytworzyła sobie własne metody poznania, badania oraz opracowywania źródeł i związanych z nimi zagadnień historycznych. Historyk w ścisłym tego słowa znaczeniu ma przeważnie do czynienia z materiałem źródłowym przekazanym pisemnie. Są to albo tzw. źródła historiograficzne (roczniki, kroniki, biografie, nekrologi etc.), spisane niegdyś z zamiarem przekazania potomności pewnych zdarzeń lub faktów historycznych, albo są to źródła dyplomatyczne (dyplomaty, listy, regestry, różnego rodzaju księgi urzędowe), pozostające w związku z czynnościami i urządzeniami człowieka w zakresie zorganizowanego już życia społecznego, prawnego, gospodarczego, państwowego, kościelnego itp., źródła, które przetrwały i dochowały się wprawdzie także mniej lub więcej szczątkowo, podobnie jak tyle innych zabytków natury materialnej, ale które są bezpośrednim i obiektywnym świadkiem i rezultatem działań człowieka w minionych wiekach. Aby ze źródła pisanego wydobyć głęboko nieraz ukrytą treść myślową, by ją poznać, zbadać i przetworzyć w celu przedstawienia rzeczywistości dziejowej, musi historyk pokonać cały szereg przeszkód i trudności, częściowo natury technicznej a częściowo związanych z kwestią wiarygodności przekazu źródłowego. Dla pokonania tych trudności i utorowania drogi właściwej krytyce historycznej służą tzw. „nauki pomocnicze historii”. Nazwę tę wprowadził do nauki przed 70 laty niemiecki uczony Teodor Sickel, obejmując nią tę grupę specjalnych nauk historycznych, które dopomagają badaczowi przy poznaniu i krytyce pisanego materiału źródłowego. Już wcześniej określił w podobny sposób pojęcie i zakres tych nauk znakomity polski historyk Joachim Lelewel, który dziełku swemu wydanemu w r. 1822 dał tytuł Nauki dające poznawać źródła historyczne. Dziś nazwa ta nie odpowiada już właściwemu charakterowi i zakresowi tych nauk, które w miarę swego rozwoju znacznie rozszerzyły ramy pierwotnej swej roli, przestały być już tylko naukami „pomocniczymi” w stosunku do historii i zasłużyły raczej na miano podstawowych umiejętności historycznych, spełniających oprócz pomocniczych własne zadania, stawiających samoistne zagadnienia i szukających odrębnych dróg i środków metodycznych do ich rozwiązania. Zakres nauk pomocniczych historii ulegał z biegiem czasu pewnym zmianom i do dziś jeszcze nie ma powszechnej zgody co do tego, które przedmioty zaliczyć do tych nauk. Gdy powstały one w końcu XVII w.,

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

22

Wstęp

obejmowały paleografię, dyplomatykę, sfragistykę i chronologię. Później dodano jeszcze heraldykę i numizmatykę, zaczęto też zaliczać do nich geografię i statystykę, bibliografię i archiwistykę, wreszcie filologię. Najwcześniej wyzwoliły się z więzów nauk pomocniczych historii geografia i statystyka, które wywalczyły sobie odrębne i samoistne w rzędzie nauk stanowiska. Numizmatyka operująca materiałem źródłowym o specjalnym charakterze (monety) wiąże się raczej z archeologią historyczną, która to nauka w zakresie swego materiału źródłowego, nie pisanego lecz przeważnie wykopaliskowego, o ile chodzi o epokę historyczną, powinna w przyszłości wyemancypować się zarówno spod władzy prehistorii jak i historii sztuki i zostać samodzielną nauką pomocniczą historii w obrębie materiału niepisanego. O zakresie tzw. nauk pomocniczych historii sensu stricto decyduje obecnie ich wartość praktyczna dla samej badawczej pracy około poznania i krytyki źródła pisanego. To określenie nie uwłacza bynajmniej znaczeniu tych nauk dla rozwiązywania własnych, już nie wyłącznie tylko pomocniczych w stosunku do historii zagadnień naukowych. Ponieważ przy tej badawczej pracy źródłowej najwięcej trudności nastręczają historykowi źródła średniowieczne, przeto nauki pomocnicze wiążą się najściślej ze studium średniowiecza, jakkolwiek z tego nie wynika, by starożytnik czy nowożytnik nie musiał też niejednokrotnie uciekać się do ich pomocy. Z tego punktu widzenia zalicza się dziś bezspornie do nauk pomocniczych paleografię, filologię (średniowieczną), chronologię, dyplomatykę, sfragistykę i heraldykę wraz z genealogią. Inne nauki, jak zwłaszcza geografia historyczna i archiwistyka, mogą, choć nie muszą, wchodzić do tego kręgu, ile że wykraczają już poza określone wyżej ściśle ramy „pomocniczej” roli przy poznaniu i krytyce źródła. *** Treść myślowa rękopiśmiennego przekazu źródłowego dochodzi do naszej świadomości za pośrednictwem pisma i języka, w jakich dane źródło jest pisane. Stąd pierwszą trudność, jaką musi przezwyciężyć historyk, aby wniknąć w treść źródła rękopiśmiennego, stanowi poprawne odczytanie tekstu. Łacińskie bowiem pismo średniowieczne, choć nieraz na pierwszy rzut oka bardzo wyraźne i pozornie czytelne, nastręcza nieobeznanemu z nim dość znaczną, niekiedy wprost niepokonalną przeszkodę, która zwiększa się w miarę tego, jak to pismo staje się mniej staranne a bardziej kursywne. Główną trudność sprawia mający szerokie zastosowanie w średniowieczu system skracania czyli abrewiacji wyrazów (brachygrafia); poza tym i kształty liter są, zwłaszcza w formach kursywnych, odmienne od dzisiejszych i z rozwojem pisma ulegają ciągłym zmianom. Historyk oddany badaniu dziejów Litwy i Rusi będzie miał ponadto do czynienia z pismem używanym w tych krajach w średniowieczu, tzw. cyrylicą, która tkwiąc swymi korzeniami w piśmie greckim, miała inny charakter graficzny i nieco inny system abrewiacyjny niż pismo łacińskie. Trzeba przeto znać pismo średniowieczne i sposoby jego skracania, aby uniknąć błędów w poprawnym odczytywaniu tekstu

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nauki posiłkujące i nauki pomocnicze historii

23

– i tu przychodzi historykowi z pomocą nauka, zwana paleografią, która wraz z epigrafiką, zajmującą się pismem rytym lub kutym w twardym materiale (kamieniu, metalu) oraz z papirologią, której przedmiot badania stanowią starożytne (i wczesnośredniowieczne) papirusy, uczy przede wszystkim praktycznie czytać dawne pismo. Obok tych praktycznych, „pomocniczych” zadań ma paleografią własne, odrębne cele naukowe: bada rozwój pisma jako jednego z przejawów kultury i w tym zakresie stanowi samoistną umiejętność o własnych zagadnieniach i środkach metodycznych. Paleografia śledzi ewolucję pisma w ciągu wieków i wykrywa wpływy najrozmaitszych czynników materialnej i duchowej natury na powstawanie typów pisma, układa ich rodowody i ustala cechy graficzne dla poszczególnych stadiów rozwoju. W tym charakterze samoistnej nauki nie zatraca paleografia swego pomocniczego zadania względem historii. Pismo bowiem stanowi ważne, nieraz rozstrzygające kryterium przy określaniu czasu i miejsca pochodzenia rękopisu, a jeśli chodzi o dokumenty, pomocne jest pismo przy ocenie ich autentyczności oraz przy wykryciu środowiska (kancelarii, szkoły pisarskiej, pisarza), w którym dany dokument został sporządzony. Do poznania paleografii służą teoretyczne podręczniki, kreślące rozwój pisma i systemu abrewiacyjnego (skracania wyrazów), oraz atlasy paleograficzne, które zawierając wzory dawnego pisma, służą do zilustrowania jego rozwoju a ponadto dostarczają materiału do praktycznego nabycia wprawy i biegłości w czytaniu. Samo jednak odczytanie pisma nie wystarcza do poznania treści źródła. Badacz ma tu do zwalczenia drugą jeszcze trudność, mianowicie musi doskonale opanować język, w którym pisane jest źródło, bo tylko w tym razie będzie mógł z treści jego wydobyć myśl, jaką chciał jej nadać piszący. Wiadomo, że językiem powszechnie używanym w Europie Zachodniej była w średniowieczu łacina, lecz tej łacinie daleko było do jej klasycznego pierwowzoru i myliłby się, kto by sądził, że znajomość łaciny klasycznej wystarcza do pełnego zrozumienia średniowiecznego języka łacińskiego, zwanego żartobliwie łaciną „kuchenną”. Język ten został pod wpływem języka greckiego oraz języków ludowych, romańskich, germańskich i słowiańskich do tego stopnia zniekształcony, przy tym zaś tak przepełniony wyrazami technicznymi dostosowanymi do potrzeb życia średniowiecznego, odmiennego aniżeli w starożytności, że znajomość filologii średniowiecznej jest niezbędnym warunkiem dla badacza źródeł z tej epoki. Dodajmy do tego, że już wcześnie wchodzić poczynają w użycie języki narodowe. U nas język polski pojawia się źródłowo już w początkach wieku XII, naprzód w zakresie imionnictwa oraz nazw miejscowych, później sporadycznie w zakresie terminologii technicznej, zwłaszcza prawniczej. Poprawne odczytanie i zrozumienie form, w jakich imiona i nazwy polskie występują w źródłach średniowiecznych, wymaga opanowania zasad onomastyki (dla nazw miejscowych toponomastyki), która to nauka wchodzi tym samym w zakres nauk pomocniczych historii w dziale filologii. W XIV w. mamy już pełne teksty pisane

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

24

Wstęp

po polsku, jak roty przysiąg, opisy granic itp. wraz z całym aparatem wyrazów technicznych, których znajomość jest badaczowi potrzebna do należytego odczytania i zrozumienia tekstów źródła. Później, od pocz. XIV w., pojawia się w naszych źródłach miejskich język staroniemiecki, dość daleko odbiegający od dzisiejszej niemczyzny i wymagający pewnego opanowania. Wreszcie historyk Litwy i Rusi nie może poprzestać na odcyfrowaniu cyrylicy, ale musi też dokładnie zrozumieć język, w którym pisane były czy to latopisy czy też hramoty litewsko-ruskie. Walnej pomocy przy pokonywaniu trudności językowych dostarczają historykowi specjalne słowniki łaciny średniowiecznej tudzież historyczne słowniki innych języków, o których przed chwilą była mowa. Widać z powyższego, że paleografia i filologia średniowieczna stanowią niezbędne dla każdego historyka narzędzia do przełamania pierwszych trudności, stojących na drodze do poznania treści rękopiśmiennego źródła współczesnego. Przechodząc z kolei do krytycznego zbadania odczytanej i zrozumianej już treści historycznej źródła, natrafia historyk niekiedy na poważne trudności z powodu niezwykłych sposobów określania czasu w dawnych wiekach. Istniały bowiem w różnych czasach i w różnych krajach odmienne sposoby mierzenia i oznaczania dat. Były w użyciu nieznane dziś już cykle lat, obejmujące okresy wieloletnie, którymi posługiwano się w średniowieczu. Początek roku przypadał na różne jego pory i dnie, inaczej niż dziś określano dnie w tygodniu, inaczej dzielono dobę względnie dzień i określano ich cząstki. Bez pomocy nauki zwanej chronologią, która uczy poznawać te sposoby, rozwiązywać daty i redukować je do dzisiejszej rachuby czasu, błądziłby historyk po omacku, gdyż element czasu odgrywa w historii tak doniosłą rolę, że precyzyjne określenie chronologii zdarzeń dziejowych jest zasadniczą podstawą wszelkiego historycznego myślenia. Ułatwiają historykowi orientację w tym zakresie podręczniki chronologii, zawierające wykazy świąt i świętych, tablice kalendarzowe (wedle dat wielkanocnych), a wreszcie tzw. cykle paschalne, obejmujące różne znamiona chronologiczne dla każdego roku. O ile trzy omówione nauki pomocnicze, paleografia, filologia i chronologia, służą historykowi przy poznaniu i badaniu każdego pisanego źródła średniowiecznego zarówno historiograficznego, jak i dyplomatycznego, to następne trzy nauki wiążą się już bezpośrednio lub pośrednio z pewnym odrębnym typem źródła średniowiecznego, mianowicie z dokumentem. Dokument wyróżnia się spośród źródeł historycznych swą formą zewnętrzną i strukturą wewnętrzną, pozostając przy tym w bliskim związku z życiem prawnym. Zewnętrznie przedstawia się typowy dokument jako karta (papirusowa, pergaminowa, papierowa), zazwyczaj z jednej tylko strony zapisana pismem o charakterze często odmiennym i ozdobniejszym od pisma książkowego, zaopatrzona z reguły przytwierdzoną do niej pieczęcią. Treść dokumentu (w przeważnej mierze prawna) zawarta jest w ramach uroczystych formuł, które stanowią, niemniej jak postać

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nauki posiłkujące i nauki pomocnicze historii

25

zewnętrzna, charakterystyczne znamię dokumentu, mające na celu nadanie mu waloru wiarygodności. Takiej właśnie ustalonej formy zewnętrznej i formuł potrzebowały dla nadania im uroczystej powagi zarówno listy jak i mandaty (nakazy urzędowe), a przede wszystkim dokumenty w ścisłym tego słowa znaczeniu o treści prawnej, zaświadczające jakiś fakt czy stan prawny, lub wprost stwarzające taki stan prawny (dyplomy, przywileje, traktaty polityczne, umowy prywatne, testamenty, wyroki etc.). Zaliczamy do źródeł dyplomatycznych także tzw. akty, którym to pojęciem określa się wszelkie uboczne produkta pisemne, pozostające w związku z powstaniem dokumentów, więc przede wszystkim koncepty a dalej także formularze, regestry, kopiarze, inwentarze itp. Od razu rzuca się w oczy różnica między źródłami historiograficznymi, których zamierzonym w założeniu celem jest przekazanie pamięci potomnych pewnego zdarzenia lub splotu zdarzeń historycznych, a źródłami dyplomatycznymi, które są pisemnymi produktami pewnych funkcji prawnych, administracyjnych czy też codziennych potrzeb korespondencji. Ta różnica wystąpi jeszcze jaskrawiej, jeśli spojrzymy na obie te grupy źródeł z punktu widzenia ich wewnętrznej wartości dla historyka: oto gdy źródła historiograficzne noszą na sobie zawsze znamię pewnego, zrozumiałego zresztą subiektywizmu i zabarwienia osobistego, to źródła dyplomatyczne są w zasadzie zupełnie obiektywnym odbiciem czynności prawnych czy administracyjnych, które je stworzyły; jeśli więc chodzi o wiarygodność, to dokumenty są o wiele pewniejszym i rzetelniejszym źródłem historycznym aniżeli np. kroniki czy biografie, pod jednym wszakże warunkiem, niezmiernie ważnym: o ile są autentyczne i niesfałszowane, nic bowiem nie było dawniej tak narażone na podrobienie lub pofałszowanie, jak dokumenty. Dlatego historyk, pragnący korzystać z materiału dokumentalnego, tak niezwykle bogatego, cennego i wartościowego dla historii, zwłaszcza wewnętrznej, musi doń przystępować z pewną dozą ostrożności i krytycyzmu, aby w swych wnioskach historycznych nie paść ofiarą fałszerstwa. I otóż tu właśnie przychodzi mu w pomoc dyplomatyka, która uczy go przede wszystkim discernere vera ac falsa, badać, czy dany dokument jest prawdziwy czy sfałszowany, gdyż dopiero przeprowadziwszy takie badanie, będzie on mógł z tego źródła korzystać lub je jako bezwartościowe odrzucić. Dyplomatyka jest nauką stosunkowo młodą, datą jej urodzenia bowiem jest rok wydania epokowego dzieła Mabillona De re diplomatica libri VI (1681), ale mało jest nauk humanistycznych, które by wykształciły sobie tak ścisłe podstawy metodycznego badania, jak ta właśnie nauka, dostarczająca kryteriów do rozpoznania autentyczności i oceny stopnia wiarygodności dokumentów na zasadzie dokładnej znajomości ich formy zewnętrznej i budowy wewnętrznej. Na tym jednak nie kończy się zadanie dyplomatyki. Poza tym, że jest ona niezwykle ważną nauką pomocniczą przy krytyce źródłowej, rozwinęła swój program dziś już znacznie szerzej. Traktuje ona dokument jako niezmiernie ciekawy wytwór kultury, bada jego genezę i po-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

26

Wstęp

szczególne stadia powstawania, organizację i rozwój kancelarii oraz całego szeregu związanych z nią urządzeń; na tej drodze rozwoju dyplomatyka dzisiejsza jest już nie tylko czysto opisową – jak dawniej – nauką w służbie historii, ale wrastając coraz bardziej w historię samą, zwłaszcza zaś w historię prawa i ustroju, stanęła na wysokim szczeblu oryginalnej i znakomicie wykształconej umiejętności. Integralną częścią oryginalnego dyplomu a zarazem jednym ze środków, służących do jego uwierzytelnienia, jest pieczęć. Badaniem pieczęci, która podobnie jak dokument ulegała dość często w średniowieczu fałszerstwu, zajmuje się specjalna nauka pomocnicza historii, związana bardzo blisko z dyplomatyką, mianowicie sfragistyka. Poza tym ściśle dyplomatycznym celem badania i rozpoznawania autentyczności pieczęci ma jednak sfragistyka jeszcze inne cele na oku: dostarcza ona historykowi sztuki i kultury materiału ikonograficznego do dziejów architektury i ornamentyki, ubiorów i broni, paleografowi zaś materiału epigraficznego występującego w napisach pieczętnych, wreszcie heraldykowi najstarszego materiału herbowego. W najściślejszym związku ze sfragistyką pozostaje heraldyka i blisko z nią związana genealogia. Na pieczęciach zjawiają się znaki i godła herbowe reprezentujące osoby (fizyczne lub prawne), do których pieczęci te należały; zastępowały one podpisy tych osób i uwierzytelniały pisma tymi pieczęciami zaopatrzone. Często tylko po herbie możemy rozpoznać osobę, która pieczęć przywiesiła (zwłaszcza gdy napis pieczętny jest zniszczony) i wówczas historyk zwraca się o rozwiązanie tej zagadki do heraldyki. Nauka ta długi czas służyła zainteresowaniom prywatnym, dogadzając próżności ludzkiej i dopiero w ostatnich kilku dziesiątkach lat zdobyła sobie dzięki znakomitym wynikom badań należne jej w rzędzie nauk pomocniczych historii stanowisko. Rozszerzyła ona przy tym znacznie swój zakres zainteresowań, wciągając do współudziału w badaniach pokrewną jej naukę, genealogię, zestawiającą rodowody i śledzącą związki pokrewieństwa między historycznymi osobistościami. Szczególnie ważnymi okazały się badania heraldyczne i genealogiczne dla kwestii genezy i dziejów rycerstwa-szlachty w Polsce, gdzie ta warstwa odgrywała tak doniosłą rolę w życiu narodu i gdzie utrzymała długo organizację rodową, związaną najściślej z herbownictwem. Herby (gmerki) pojawiają się nadto także na różnych przedmiotach własności, jak na nadprożach domów, pałaców i zamków, na broni, kobiercach, naczyniach, ekslibrisach ksiąg i wreszcie na pomnikach grobowych, dozwalając rozpoznać pochodzenie fundatorów względnie dawnych właścicieli, i z tego punktu widzenia interesują one historyków sztuki i kultury, którzy niejednokrotnie sięgają w badaniach swych do pomocy heraldyki.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozdział I

A. Pojęcie i zakres paleografii Paleografia dzieli się – jak wyżej wspomniano – na teoretyczną i praktyczną. Dział teoretyczny obejmuje przede wszystkim naukę o rozwoju pisma, poprzedzoną wiadomościami o materiale, na którym pisano i o przyborach, za pomocą których pisano. Paleografa zajmować będzie ponadto osoba pisarza, jego sylweta obyczajowa, stanowisko społeczne, warunki życiowe i rola kulturalna; zajmować go też będą jego wytwory pisemne, formy, w jakich one występują, czy to jako zwoje i księgi rękopiśmienne o treści literackiej (sensu latiori), czy też jako dokumenty o treści prawnej. W zakres zainteresowań paleografa wchodzi nie tylko zewnętrzna strona rękopisu, sposoby jego zdobienia i oprawiania, ale także, przynajmniej w ogólnym zarysie, miejsca i sposoby jego przechowywania, sprawy, które o wiele szczegółowiej interesują bibliologa i archiwariusza. Nauka zaś o samym piśmie, obejmująca w paleografii najwięcej miejsca, podaje zarys genetycznego rozwoju różnych typów i rodzajów pisma, a nawet poszczególnych znaków literowych i cyfrowych, poświęca baczną uwagę systemowi skracania wyrazów, który miał zastosowanie w starożytności i średniowieczu, śledzi sposoby oddzielania wyrazów i zdań oraz użycia interpunkcji, nie pomija też występujących w rękopisach liturgicznych znaków muzycznych czyli tzw. neumów. W zakres paleografii wchodzi także pismo ryte lub kute w twardym lub półtwardym materiale (kamieniu, metalu, wosku), które wskutek tego nabiera nieco odmiennych kształtów i charakteru tzw. epigraficznego. Przewaga materiału twardego w zabytkach piśmienniczych starożytnego świata, w tak zwanych inskrypcjach, sprawiła, że epigrafika klasyczna wydzieliła się – podobnie jak papirologia – w odrębną naukę. Jeśli zaś chodzi o średniowiecze, w którym przeważa zdecydowanie materiał miękki (papirus, pergamin, papier), a inskrypcje jako zabytki źródłowe nie odgrywają już tej roli co w starożytności, odpada tam potrzeba wydzielania epigrafiki z zakresu paleografii, ze względu jednak na pewne odmiany w piśmie inskrypcyjnym traktuje się je oddzielnie. Rzecz oczywista, że

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

28

Rozdział I

w tym ogólnym zarysie paleografii w Polsce chodzić będzie nie o przedstawienie całokształtu rozwoju pisma wraz z jego różnorakimi gałęziami na całym świecie, ale jedynie tych typów pisma średniowiecznego, które były w użyciu w Polsce, a więc przede wszystkim pisma łacińskiego i tzw. cyrylicy, z podbudową genetyczną pisma w ogóle, a tychże dwóch pism w szczególności. Pominięte zostaną więc tu takie pisma jak runy, głagolica itp. Dział praktyczny paleografii jest szkołą poprawnego i biegłego czytania dawnego pisma, rozpoznawania wieku i miejsca jego pochodzenia, określania typu graficznego itp.; do tego jedynym środkiem jest ćwiczenie po dokładnym zapoznaniu się z zasadami teoretycznej paleografii. Umiejętność czytania posiąść może każdy przy odpowiednim wysiłku i pilności, wszelako pod warunkiem dobrego opanowania języka i jego gramatyki, w którym pisane jest źródło rękopiśmienne, gruntownego zapoznania się z grafiką i ortografią danej epoki oraz poznania zasad systemu abrewiacyjnego, tj. sposobu skracania wyrazów. W zakres studium historycznego na uniwersytetach wchodzi obok teoretycznego wykładu o rozwoju pisma paleografia praktyczna, uprawiana na kursach ćwiczeń paleograficznych. Prowadzi się takie ćwiczenia i wykłady przy katedrach nauk pomocniczych historii, gdzie zaś na uniwersytecie nie ma specjalnej dla tych nauk katedry, przy katedrach mediewistyki. Zagranicą istnieją ponadto specjalne instytuty naukowe, w których obok innych nauk pomocniczych historii uczy się teoretycznie i praktycznie paleografii. Takie instytuty istnieją w Paryżu (École nationale des Chartes oraz École pratique des Hautes Etudes), w Wiedniu (Institut für österreichische Geschichtsforschung), w Rzymie (Pontificia Scuola Vaticana) i in. Nauka praktycznej paleografii posługuje się poza podręcznikami z zakresu historii pisma i zasad brachygrafii średniowiecznej wydawnictwami podobizn i wzorów dawnego pisma, przeznaczonych specjalnie do ćwiczeń w czytaniu, o czym poniżej będzie szczegółowo mowa.

B. Historia paleografii łacińskiej i wskazówki bibliograficzne Literatura: Prou M.-Boüard A., Manuel de paléographie latine et française, Paris 1924 (IV wyd.). – Bretholz B., Lateinische Paläographie (Meister’s Grundriss der Geschichtswissenschaft I/1, III wyd. Leipzig 1926). – Lindsay W. M., Palaeographia Latina. Part II. Oxford 1923 i nast. – Rosenmund R., Die Fortschritte der Diplomatik seit Mabillon vornehmlich in Deutschland-Österreich, München 1897. – Traube L., Geschichte u. Grundlagen der Paläographie und Handschriftenkunde (Vorlesungen u. Abhandlungen v. L. Traube hrgb. v. F. Boll, I, 1909). – Meier G., Die Fortschritte der Paläographie mit Hilfe der Photographie (Zentralblatt für Bibliothekswesen XVII, 1900). – Omont H., Listes des

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Historia paleografii łacińskiej i wskazówki bibliograficzne

29

recueils de fac-similés et des reproductions de manuscrits conservés à la Bibl. Nationale (edit. III, Paris 1935). – Sattler P. u. Götz v. Selle, Bibliographie zur Geschichte der Schrift bis in das Jahr 1930, Linz 1935 (Arch. f. Bibliographie 17). – Bieżącą bibliografię literatury paleograficznej znaleźć można w periodykach zagranicznych, przede wszystkim w międzynarodowym wydawnictwie International Bibliography of Historical Sciences (od r. 1926), a nadto w czasopismach: Bibliothèque de l’Ecole des Chartes, Historische Vierteljahrsschrift, Jahresberichte der deutschen Geschichte, Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung. – Polska literatura w L. Finkla Bibliografii hist. pol. oraz w Bibliografii Kwartalnika Historycznego, passim. – Por. też Semkowicz Wł., Nauki pomocnicze historii (w zbiorowym artykule pt. Historiografia polska w ostatnim 50-leciu, Kwartalnik Historyczny LI, 1937).

Jakkolwiek nazwę paleografii otrzymała ta nauka pomocnicza historii dopiero w rok po śmierci Mabillona († 1707) od jednego z jego braci w zakonie benedyktyńskich Maurynów (Montfaucona), to jednak za właściwego jej twórcę uznać trzeba tego wielkiego francuskiego autora dzieła De re diplomatica libri VI (1681). Poświęcone głównie dyplomatyce, zawiera ono zarazem pierwszy zarys paleografii. Rozdział IX pierwszej księgi zajmuje się typologiczną klasyfikacją pisma łacińskiego, a w piątej księdze zamieszczone zostały systematycznie ułożone podobizny dawnego pisma. Lecz do rzędu prawdziwej nauki w pojęciu nowoczesnym podniósł paleografię dopiero młodszy od Mabillona Włoch Scipione Maffei (1732), literat i autodydakta, odkrywca bogatej w rękopisy biblioteki w Weronie, który w miejsce jałowej systematyki typologicznej Mabillona wprowadził metodę rozwojowego badania pisma1. Przez półtora wieku paleografia jako ancilla rei diplomaticae dzieli z nią wspólne losy. Sześciotomowa kontynuacja mauryńska dzieła Mabillonowego, wydana w połowie XVIII w. przez dwóch braci tegoż samego zakonu Dom Toustaina i Dom Tassina pt. Nouveau traité de diplomatique (1750–1765), nie dorosła wprawdzie wartością naukową do swego pierwowzoru, przecież jednak w szerszej niż on mierze uwzględnia paleografię2. Za przykładem Francuzów oddali się wkrótce i Niemcy gorliwym studiom w dziedzinie dyplomatyki i paleografii, a opat klasztoru benedyktynów w Göttweig J. G. Bessel w swym niedokończonym dziele Chronicon Gotwicense (1732) dał pogląd na rozwój pisma aż do początków XIII w., ilustrowany dobrymi jak na owe czasy próbami pisma dokumentów i rękopisów gotwiceńskich. Już wcześnie też, bo około połowy XVIII w., paleografia stała się przedmiotem studiów na uniwersytetach w Jenie, Halle, Strassburgu, a przede wszystkim w Getyndze, gdzie profesor Ch. Gatterer stworzył (w drugiej poł. XVIII w.) pierwsze seminarium paleograficzne. Był on nadto autorem kilku podręczników dyplomatyki, w których dał miejsce i paleografii, wzorując klasyfikację pisma 1

Zasługi Maffeiego wykazał Traube w swych Vorlesungen u. Abhandlungen t. II, s. 11 i t. III s. 98. 2 Przetłumaczone na język niemiecki przez J. Chr. Adelunga i A. Rudolpha pt. Neues Lehrgebäude der Diplomatik, 9 tomów w latach 1759–1769.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

30

Rozdział I

średniowiecznego niezupełnie szczęśliwie na systemie klasyfikacyjnym Linneusza (tzw. Linneizm graficzny), dzieląc pismo na cztery królestwa, każde z nich na klasy, te zaś na porządki (ordines), serie, części, rodziny itp., co zamiast ładu i przejrzystości wprowadziło tylko chaos i zamieszanie. Pomimo to system Gatterera znalazł zwolenników nawet zagranicą (np. w Polsce, zob. niżej). Już jednak uczeń i następca jego na katedrze getyńskiej C. Schönemann uprościł tę klasyfikację pisma, wprowadzając podział jego i nazwy, które w zasadzie utrzymały się po dziś dzień. Schönemann też pierwszy zwracał uwagę na samodzielne stanowisko należne paleografii, która dotąd pozostawała ciągle jeszcze w służbie dyplomatyki, czego szczególnym przejawem był fakt, że czysto paleograficzne wydawnictwo niemieckiego uczonego J. L. Walthera, zawierające alfabetyczne zestawienie skróceń paleograficznych, otrzymało nazwę Lexicon diplomaticum (1752) a nie palaeographicum. Dopiero wiek XIX przyniósł ze sobą wyzwolenie paleografii z więzów dyplomatyki i usamodzielnienie tej nauki. Świetny rozwój nauk pomocniczych historii w ogóle a specjalnie paleografii w tym stuleciu miał swoje ogólniejsze przyczyny, tkwiące w przewrotach społecznych i politycznych na przełomie w. XVIII i XIX. Pozostaje on w bezpośrednim związku z narodzinami krytyki historycznej i zwrotem ku badaniu średniowiecza, jaki się objawił zarówno we Francji jak i w Niemczech w dobie Restauracji. Prawdziwą epoką w rozwoju tych nauk było założenie we Francji słynnej do dziś dnia École des Chartes w Paryżu (1821), a w Niemczech powołanie współcześnie do życia wielkiej publikacji Monumenta Germaniae Historica (1819). Paryska École des Chartes3, godna spadkobierczyni francuskich Maurynów w dziedzinie nauk pomocniczych historii, miała na celu kształcenie w tych naukach przyszłych archiwistów i bibliotekarzy. Wskutek bowiem zniesienia klasztorów i wielu kościołów w czasie rewolucji francuskiej nagromadziły się w archiwach i bibliotekach departamentalnych i stołecznych takie ilości rękopisów i dokumentów, że okazało się rzeczą konieczną wykształcić naukowo fachowców, którzy mogliby się zająć uporządkowaniem, ochroną i opracowaniem nagromadzonych materiałów historycznych. Już Napoleon I powziął z praktyczno-politycznych względów myśl założenia w tym celu École spéciale d’histoire, lecz pomysł ten doczekał się realizacji dopiero po śmierci jego w r. 1821. Założona wówczas w Paryżu École des Chartes, zreformowana w l. 1829 i 1846, zasłynęła szeregiem znakomitych uczonych, którzy położyli niepospolite zasługi około rozwoju nauk pomocniczych historycznych i wykształcili całe zastępy paleografów, dyplomatyków i archiwistów nie tylko dla kraju ale i dla zagranicy. Zjawiają się niebawem pierwsze opracowania czystej, już nie związanej z dyplomatyką, paleografii, jak N. de Wailly’ego dwutomowe dzieło Éléments de paléographie (1838) i A. Chassan3 Brandi K., Zur Geschichte der historischen Hilfswissenschaften. I. Die École des Chartes zu Paris (Archiv für Urkundenforschung XVII, 1942).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Historia paleografii łacińskiej i wskazówki bibliograficzne

31

ta Paléographie des chartes et manuscrits du XIe au XVIIe siècle (1839, doczekało się 8 wydań). Potrzeba praktycznego posługiwania się podręcznymi środkami dydaktycznymi wywołała wydanie kilku publikacji paleograficznych, zawierających podobizny dawnego pisma. Pierwsze te wydawnictwa były wykonane autograficznie i powielone przy pomocy litografii, wskutek czego nie mogły jeszcze spełnić należycie swego przeznaczenia, gdyż przy tej technice reprodukcyjnej wierność podobizny zależna była od sprawności oka i ręki wykonawcy, wskutek czego nie pozbawiona była subiektywizmu. Dopiero wynalazek fotografii (w poł. XIX w.) dokonał – jak i na wielu innych polach – prawdziwego przewrotu w dziedzinie paleografii. Niestety fotograficzne podobizny zabytków rękopiśmiennych jeszcze wówczas nie odznaczały się trwałością i nie mogły być dłużej w użyciu przy ćwiczeniach praktycznych, gdyż zacierały się szybko i blakły4. Toteż wynalazek druku fotomechanicznego w szóstym i siódmym dziesiątku ubiegłego stulecia umożliwił paleografii w całej pełni korzystanie z dobrodziejstwa fotografii (ryc. 1). Wynalazki te, doskonaląc się z biegiem czasu, zmierzały do coraz to wierniejszego oddania oryginału. Po fotolitografii i fotocynkografii (autotypia), przyszedł światłodruk, heliotypia, heliograwura, wreszcie rotograwura, które to ostatnie techniki zdołały zadowolić najzupełniej wymagania naukowe paleografii, dając najdokładniejszy obraz zarówno tła jak i samego pisma nie tylko w jego konturach, ale i w skali tonów. Ostatnie zaś wynalazki w zakresie kolorowej reprodukcji rozwiązują wreszcie problem barwy tła i atramentu, co szczególnie dla rękopisów miniaturowych ma doniosłe znaczenie. Wyzyskując te wynalazki, przystąpiła École des Chartes w r. 1872 do wydania faksimiliów paleograficznych techniką światłodrukową pt. Recueil de fac-similés à l’usage de l’École des Chartes (1880–1887). Zastąpiła je niebawem nowa wspaniała pod kierunkiem L. Delisle’a w heliograwurze wykonana publikacja pt. Album paléographique ou recueil de documents importants relatifs à l’histoire et à la littérature nationales (1887), obejmująca wzory pisma od V do końca XVII w. Studium nauk pomocniczych historii w École des Chartes trwa trzy lata; po napisaniu pracy naukowej i złożeniu egzaminu otrzymuje ukończony słuchacz tej znakomitej szkoły tytuł archiviste-paléographe, uprawniający do zajęcia stanowiska archiwisty lub bibliotekarza. Organem naukowym szkoły jest czasopismo Bibliothèque de l’École des Chartes, zawierające rozprawy, recenzje i bibliografię z zakresu nauk pomocniczych. Co roku ukazuje się obszerny tom, do chwili obecnej wyszło ponad 100 tomów. Oprócz École des Chartes istnieje w Paryżu druga jeszcze szkoła, w której już bardziej praktycznie uprawia się paleografię, mianowicie École pratique des Hautes Études, gdzie punkt ciężkości spoczywa na ćwiczeniach seminaryjnych, przy czym istnieje kurs paleografii dla praktycznego kształcenia historyków i filologów. 4

Jak np. Sickla, Monumenta Graphica medii aevi (zob. niżej).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

32

Rozdział I

Ryc. 1. Reprodukcja dokumentów Dawniej: Litografia ręcznej kopii części dokumentu Konrada mazowieckiego z r. 1228 (Stronczyński, Wzory pism dawnych tabl. I)

Instytuty powyższe obudziły żywy ruch na polu paleografii i wydały uczniów, którzy później położyli około rozwoju tej nauki niepospolite zasługi. Spośród nich wysuwają się na czoło dwaj znakomici uczeni: J. B. Silvestre i L. Delisle. Silvestre jest autorem i wydawcą wspaniałej czterotomowej publikacji Paléographie universelle. Collection de fac-similés d’écritures de tous les peuples et de tous les temps (1841). Tablice z wzorami pisma wedle świetnych rysunków Silvestre’a wykonane zostały w miedziorycie, tekst pióra Champolliona-Figeaca nie stoi na wysokości tej przepysznej publikacji, która wkrótce pojawiła się także w wydaniu angielskim (Londyn 1848–1850). Delisle († 1910), który zasłużył na miano „mistrza paleografii, czczonego przez paleografów wszystkich krajów”, był autorem całego szeregu

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Historia paleografii łacińskiej i wskazówki bibliograficzne

33

Dziś: Autotypia (fotocynkografia) tegoż samego dokumentu. Należy zwrócić uwagę na dokładność w oddaniu szczegółów pisma (por. wyraz presbiter), sznurów, nacięć na sznury a zwłaszcza pieczęci (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

znakomitych prac z zakresu paleografii, zwłaszcza merowińskiej i karolińskiej. Główne jego dzieło to trzytomowy Cabinet des manuscrits de la Bibliothèque nationale (Paryż 1881), którego treścią jest historia tej biblioteki na tle ogólnej kultury Francji średniowiecznej; ostatni tom tej publikacji zawiera atlas litografowanych tablic paleograficznych, dających obraz rozwoju pisma we Francji. Delisle kierował nadto jako dyrektor École des Chartes jej publikacjami paleograficznymi, o których wyżej wspomniano. Pod jego też kierunkiem wyszły dwa wielkie wydawnictwa paleograficzne, jedno to Musée des Archives nationales, obejmujące podobizny autograficzne 1200 dokumentów oryginalnych od epoki merowińskiej do rewolucji francuskiej, zgromadzonych w muzeum Archiwum Narodowego w Paryżu (1872), drugie wydane z okazji wystawy światowej w Paryżu 1878 r. kosztem 150 000 fr pt. Musée des Archives

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

34

Rozdział I

départamentales, zawiera na 60 tablicach podobizny światłodrukowe dokumentów, przechowywanych we francuskich archiwach departamentalnych od VII do końca XVIII w. Obok Delisle’a rozwijał na tym polu we Francji skuteczną działalność E. Chatelain, którego dzieło w dwóch tomach folio Paléographie des classiques latins (1884–1900) podaje w chronologicznym układzie podobizny pisma z rękopisów klasyków łacińskich. Nowsza, niezwykle bogata i na najwyższym poziomie techniki reprodukcyjnej stojąca francuska praca na polu wydawnictw paleograficznych idzie przeważnie w kierunku regionalnym: wydaje się atlasy dawnego pisma z różnych regionów kulturowych Francji. J. Flammermont wydał Album paléographique du nord de la France (1894), Chevreux i Vernier ogłosili: Les archives de la Normandie et de la Seine-Inférieure (1911), a sam J. Vernier opublikował Recueil de fac-similés de chartes normandes (1919). Południowa Francja posiada analogiczne wydawnictwo F. Galaberta: Album de paléographie et de diplomatique... du midi de la France... (1912–33). Poprzestając na tych ogólniejszych wydawnictwach, pomija się tu specjalne publikacje poświęcone poszczególnym rękopisom, zwłaszcza iluminowanym, których jest w literaturze francuskiej duża ilość, wspomnieć zaś jeszcze trzeba o francuskich podręcznikach paleografii łacińskiej. Spośród nich najlepszy jest podręcznik M. Prou, b. dyrektora École des Chartes († 1930): Manuel de paléographie latine et française (1899), który w r. 1924 ukazał się w IV wydaniu, uzupełnionym przez A. Boüarda, profesora paleografii w tejże szkole. Książka zaopatrzona jest w piękne album paleograficzne złożone z 24 plansz, ilustrujących zasadnicze typy pisma łacińskiego w ciągu jego rozwoju. Tak przedstawia się w głównych zarysach rozwój paleografii w jej francuskiej ojczyźnie. Po Francji, która niewątpliwie wyprzedziła na tym polu i przewyższyła inne narody, najwięcej ma nauka ta do zawdzięczenia Niemcom. W Niemczech żywy ruch w dziedzinie historii i jej nauk pomocniczych datuje się po wojnach wolnościowych od założenia w r. 1819 w Frankfurcie n. M. za sprawą ministra oświaty Steina towarzystwa historycznego Gesellschajt für ältere deutsche Geschichtskunde, które podjęło planową pracę około budowy podstaw do nowego gmachu historii Niemiec drogą gromadzenia i krytycznego wydawania metodą filologiczną źródeł dziejowych, głównie średniowiecznych. Zaczęto je ogłaszać w wielkiej foliantowej publikacji Monumenta Germaniae Historica zrazu pod kierunkiem Pertza, potem – po reorganizacji w r. 1875 – pod kierunkiem Waitza, Wattenbacha i wielu innych wybitnych mediewistów niemieckich w Berlinie. Oczywista, że ta na wielką skalę przedsięwzięta akcja edytorska, jak oprzeć się musiała na współpracy szeregu biegłych paleografów, tak z drugiej strony przyczyniła się dzięki nagromadzeniu olbrzymiego materiału rękopiśmiennego do rozwoju paleografii. Już od samego początku dodawał Pertz do tekstu Monumentów autograficzne podobizny pisma z różnych rękopisów zużytkowanych w wydawnictwie; zostały one później

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Historia paleografii łacińskiej i wskazówki bibliograficzne

35

zebrane w 10 zeszytach jako Schrifttafeln für paläographische Vorlesungen (są tam i podobizny z niektórych polskich źródeł, roczników i kronik). Z historyków skupiających się około Monumenta Germaniae duże zasługi dla rozwoju paleografii położyli Jaffé i Wattenbach, później Arndt. Ph. Jaffé był pierwszym profesorem nauk pomocniczych historii na uniwersytecie berlińskim, skąd go dwukrotnie powoływano (bezskutecznie) na katedrę we Florencji. Na tym stanowisku wykształcił on wielu dobrych paleografów, jakkolwiek sam w tym dziale niewiele opublikował. W. Wattenbach jako profesor filologii w Heidelbergu był jednym z najwybitniejszych paleografów niemieckich. W r. 1869 pojawiło się pierwsze wydanie jego znakomitego podręcznika Anleitung zur lateinischen Paläographie, który doczekał się czterech wydań (ostatnie w r. 1886) i do dziś dnia nie stracił swojej wartości jako jeden z najlepszych tego rodzaju podręczników. Dzieli się on na dwie części, z których pierwsza, wydana techniką autograficzną, przedstawia rozwój poszczególnych liter w kolejności alfabetu, tudzież przemiany, jakim one ulegały w różnych typach pisma i w różnych czasach; podobnie śledzi rozwój skróceń, interpunkcji, cyfr i innych znaków pisarskich. Druga część książki, drukowana, kreśli w zarysie historycznym rozwój zasadniczych typów pisma łacińskiego. Dopełnieniem niejako tej pracy jest drugie dzieło Wattenbacha Das Schriftwesen im Mittelalter (1871, III wydanie 1896). Zebrał w nim wyczerpująco i gruntownie wszystko, co tyczy się zewnętrznej strony rękopisów, a więc dzieje materiału pisemnego i przyborów do pisania, rozwój postaci, w jakich pojawiają się rękopisy średniowieczne, technikę pisania i malowania, wreszcie omówił znaczenie bibliotek i archiwów dla piśmiennictwa. Zasługą W. Arndta jest wydanie tablic paleograficznych do nauki paleografii Schrifttafeln zur Erlernung der lateinischen Paläographie. Pierwsze wydanie wyszło w r. 1874 i obejmowało dwa zeszyty tablic litografowanych. Dziś do tej publikacji, w III i IV wydaniu rozszerzonej i uzupełnionej tablicami światłodrukowymi, dodał M. Tangl trzeci zeszyt takichże tablic (1898–1906). Drugim obok Monumenta Germaniae środowiskiem niemieckim, w którym rozwijało się studium paleografii, był Instytut historii austriackiej przy uniwersytecie wiedeńskim (Institut für österreichische Geschichtsforschung) założony w r. 1884 na podobieństwo paryskiej École de Chartes przez ucznia tejże szkoły, Teodora Sickla. Sickel jako pierwszy kierownik tego instytutu a zarazem profesor nauk pomocniczych na uniwersytecie w Wiedniu, stworzył sobie aparat dydaktyczny w wielkim wydawnictwie podobizn pisma Monumenta graphica medii aevi (1858– 1882). Wydawnictwo to, pierwsze w Europie stosujące na tak dużą miarę fotografię do celów paleograficznych, wzbudziło zrazu podziw i uznanie. Niestety po pewnym czasie fotografie poczęły blednąć i niknąć, stając się coraz mniej czytelne. Dlatego ostatnią serię (10) Monumentów wydał uczeń Sickla Rieger w światłodruku. Jedna z najważniejszych prac Sickla tj. Acta regum et imperatorum Karolinorum (1867) wchodzi właściwie w zakres dyplomatyki, lecz rozdział jej, omawiający pismo królewskich i cesarskich dyplomów karoliń-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

36

Rozdział I

skich, należy do najświetniejszych tego rodzaju rzeczy w literaturze paleograficznej. Natomiast drugie kapitalne dzieło tegoż uczonego, podjęte wespół z H. Syblem, Kaiserurkunden in Abbildungen (1881–1891) stoi na pograniczu dyplomatyki i paleografii, zawierając, jak tytuł wskazuje, średniowieczne dyplomy cesarskie we wspaniałych podobiznach światłodrukowych (317 dokumentów od Pipina do Maksymiliana I). Na jeszcze większą skalę zakrojona została wprost luksusowa publikacja wychowanka Instytutu wiedeńskiego A. Chrousta Monumenta Palaeographica – Denkmäler der Schreibkunst des Mittelalters (1899–1938), która w trzech dotąd wydanych seriach zawiera kilkaset podobizn pisma, przepysznie wykonanych w monachijskiej firmie Bruckmanna (III seria doprowadzona przed wojną do 19 zeszytu, nie jest jeszcze ukończona). Chroust i jego współpracownicy w doborze podobizn kierują się względem nie tylko na czasowy rozwój pisma ale i na poszczególne regiony i skryptorie, zestawiając w każdym zeszycie wzory rękopisów pochodzących z jednej skryptorii, np. spisanych w jednym klasztorze, dzięki czemu uzyskujemy pogląd nie tylko na to, jak pisano w danym czasie w różnych miejscach, ale także jak pisano w danym miejscu w różnych czasach. Każda tablica zaopatrzona jest gruntownymi objaśnieniami paleograficznymi i dokładną bibliografią. Mniej szczęśliwie wypadło również z dużym nakładem pracy i kosztów przedsięwzięte wydawnictwo paleograficzne dokumentów papieskich Specimina selecta chartarum Pontificum Romanorum przedsięwzięte przez J. Pflugk-Harttunga (1885–1887), który, nawracając do starej techniki reprodukcyjnej, podał na stu czterdziestu kilku tablicach podobizny przeszło sześciuset bull papieskich od VII–XII w., wykonanych w całości lub częściowo ręcznie i odbitych litograficznie często niedokładnie, czym ściągnął na siebie poważne zarzuty ze strony krytyki. W rok potem H. Denifle i G. Palmieri wydali, naprawiając błąd poprzedni, wybór podobizn z Regestów papieskich we wspaniałym światłodruku (Specimina palaeographica regestorum Romanorum Pontificum ab Innocentio III ad Urbanum V, Romae 1888). Pomijając inne, zbyt specjalne niemieckie wydawnictwa paleograficzne, zwrócić trzeba uwagę jeszcze na dwie publikacje najbardziej znane i najczęściej przy nauce używane, a to F. Steffensa Lateinische Paläographie (Fryburg w Szwajcarii 1903, II rozszerzone wyd. w r. 1909), zawierające na 100 tablicach wzory pisma łacińskiego z rękopisów i dokumentów do XVIII w. wraz z transkrypcją tekstów, objaśnieniami paleograficznymi i zarysem rozwoju pisma, oraz M. Ihma Palaeographia Latina (Lipsk 1909), wydawnictwo in usum scholarum niedokończone (wyszła tylko I seria zawierająca 22 tablice), ale w stosunku do swej niskiej ceny dobrze wykonane i zaopatrzone cennymi objaśnieniami. Fryburski profesor Steffens znalazł następcę i kontynuatora w H. Försterze, który świeżo wydał w Bernie rotograwurową publikację pt. Mittelalterliche Buchund Urkundenschriften, obejmującą 50 tablic z bibliografią i transkrypcją tekstów (Berno szwajc. 1945).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Historia paleografii łacińskiej i wskazówki bibliograficzne

37

Z nowszej literatury paleograficznej w Niemczech trzeba wymienić głębokie studia L. Traubego (zwłaszcza Perrona Scotorum i Nomina sacra), który też w swojej tece pośmiertnej pozostawił szereg cennych artykułów, wydanych później w przeważnej części drukiem w 3 tomach przez F. Bolla pt. Vorlesungen und Abhandlungen (1909–1920). Pomijając tu przekłady z języków obcych (o których będzie mowa na właściwych miejscach), przytoczyć w końcu wypadnie zwięzły a doskonale informujący podręcznik B. Bretholza Lateinische Paläographie (A. Meister’s Grundriss der Geschichtswissenschaft 1/1906, wydanie III 1926). Stosunkowo późno, bo dopiero w drugiej połowie XIX w., niemniej jednak świetnie rozwinęła się paleografia we Włoszech. Początki tej nauki wiążą się z Padwą i Florencją. W Padwie w latach 60. wykładał na uniwersytecie paleografię prof. A. Gloria, uczeń Sickla i autor rozpowszechnionego w swoim czasie podręcznika Compendio di lezioni di paleografia et diplomatica (1869). Najwybitniejszym jednak wówczas przedstawicielem nauk pomocniczych w Italii był Cesare Paoli († 902). Uczeń florenckiej Scuola di paleographia et diplomatica, istniejącej przy założonym w r. 1857 Archivio centrale di stato, położył Paoli podstawy naukom pomocniczym we Włoszech swym doskonałym podręcznikiem paleografii i dyplomatyki Programma scolastico di paleographia latina e di diplomatica (1883, wydanie III 1901). Z trzech tomików pierwszy zajmuje się historią pisma, drugi poświęcony jest materiałom pisarskim i dziejom kodeksu. Książka ta doczekała się przekładu na język niemiecki, którego dokonał K. Lohmeyer pt. Grundriss der lateinischen Palaeographie und der Urkundenlehre (1885, tom I w wydaniu III 1901, tom II w wydaniu II 1895). Paoli napisał nadto krótki lecz przejrzysty podręcznik średniowiecznego systemu abrewiacyjnego (skrócenia pisma łacińskiego), przetłumaczony przez tegoż K. Lohmeyera pt. Die Abkürzungen in der lateinischen Schrift des Mittelalters (1892). Wraz z G. Vitellim wydał Paoli album paleograficzne z bogatych archiwów i bibliotek florenckich: Collezione Fiorentina di facsimili paleografici greci e latini (1884–1897). Obok Paolego zasłużył się na tym polu współcześnie inny włoski uczony, romanista E. Monaci. Założył on własnym sumptem szkołę paleograficzną przy studium neofilologicznym w uniwersytecie rzymskim, dla której wydał 100 tablic do ćwiczeń paleograficznych Facsimili di antichi manoscritti (1881–1892). W r. 1881 rozpoczął wspaniałą, dotąd jeszcze niezamkniętą publikację Archivio paleografico italiano. Dotychczas wyszło 10 tomów plansz z podobiznami miniatur, inskrypcji oraz pisma rękopisów i dokumentów. Równolegle do tablic wychodzą teksty, zawierające transkrypcje, opisy i objaśnienia pt. Bullettino dell’ Archivio paleografico italiano (od r. 1908). Inne wydawnictwo Monaciego Esempi di scrittura latina del secolo I al XVIII (1906) daje doskonały przegląd rozwoju pisma łacińskiego we Włoszech. W Rzymie przy Watykanie istnieje od lat kilkudziesięciu szkoła dla kształcenia w zakresie paleografii i dyplomatyki (Pontificia Scuola Vaticana), założona przez papieża Leona XIII. Ma ona prócz celów dydaktycznych (promuje archiwistów-paleografów) także program wydawniczy, któ-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

38

Rozdział I

ry rozwijał szczególnie długoletni dyrektor tej szkoły, znakomity uczony kardynał F. Ehrle. Wydał on (wraz z opatem Liebaertem) Specimina codicum Latinorum Vaticanorum jako tabulae in usum scholarum (1912, nowe wydanie 1932), zasłużył się nadto około wydawnictw paleograficznych Biblioteki Watykańskiej, której był prefektem. Następcą Ehrlego był Bruno Katterbach, a po jego śmierci objął kierownictwo szkoły Juliusz Battelli, autor zwięzłego kursu paleografii pt. Lezioni di paleografia. Z inicjatywy papieży Leona XIII i Piusa X przystąpiła „Bibliotheca Vaticana” do publikowania najcenniejszych, kodeksów watykańskich w całości w podobiznach fotograficznych (Codices e Vaticanis selecti phototypice expressi). Obok kodeksów wydała Biblioteka Watykańska w podobiznach najstarsze dyplomata papieskie na papirusie pisane: Pontificum Romanorum diplomata papyracea quae supersunt in tabulariis Hispaniae, Italiae, Germaniae (1929). Celom dydaktycznym służyć mają wydawane przez Bibliotekę Watykańską Exempla Scripturarum, których wyszły do r. 1933 trzy fascykuły. W ślad za Biblioteką Watykańską pospieszyły inne zasobne w stare miniaturowe rękopisy zbiory włoskie, wydając z nich cenniejsze podobizny, jak Laurenziana florencka, Biblioteka turyńska (Monumenta palaeographica sacra 1899), słynna biblioteka klasztoru w Bobbio (Cipolla, Collezione paleografica Bobbiese) i in. W ostatnich lat dziesiątkach zasłynęło we Włoszech nazwisko uczonego, który stanął w rzędzie najwybitniejszych mistrzów w dziedzinie paleografii: L. Schiaparelli. Zmarły ten w r. 1934 profesor uniwersytetu we Florencji był jednym z tych uczonych, którzy paleografię wynieśli ze skromnej roli nauki pomocniczej historii do rzędu samoistnej i niezmiernie ważnej gałęzi historii kultury, upatrując w piśmie jeden z głównych przejawów ducha ludzkiego. Studia jego nad tak pojętym znaczeniem pisma dały nadzwyczaj cenne wyniki. Ogłaszane w czasopismach Studi et testi oraz Archivio Storico Italiano pod skromnym tytułem Note paleografiche, rzuciły te studia całe snopy światła na szereg ogólnych zagadnień z dziejów pisma średniowiecznego. Doskonała książka Schiaparelliego La scrittura latina nell’età Romana (1921) stanowi wstęp do studium nad pismem łacińskim wieków średnich, podobnie jak takim wstępem do brachygrafii łacińskiej jest rzecz jego Avviamento allo studio delle abbreviature latine (1926). Wysoko stanęła paleografia w Anglii, gdzie przy British Museum istnieje od r. 1873 Towarzystwo paleograficzne. Dostarcza ono członkom publikację swoją dotąd wychodzącą pt. The Palaeographical Society. Facsimiles of manuscripts and inscriptions wyd. E.A. Bond, E.M. Thompson i G.F. Warner (1873–1894); ukazały się dwie serie (w 5 tomach folio) obejmujące 465 tablic paleograficznych. Od r. 1903 wychodzi jako kontynuacja The new Palaeographical Society. Facsimiles of ancient manuscripts and inscriptions wyd. E.M. Thompson, G.F. Warner i F.G. Kenyon. Do r. 1926 wyszły dwie serie z indeksami (410 plansz). Uzupełnienie tych wydawnictw, poświęconych pismu kodeksów rękopiśmiennych, stanowi wydana przez Bonda w 4 tomach publikacja poświęcona pismu dawnych dokumentów: Facsimiles of ancient charters in the British

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Historia paleografii łacińskiej i wskazówki bibliograficzne

39

Museum (1873–1878). Kontynuacją niejako tego wydawnictwa jest rozpoczęta w r. 1903 przez Warnera publikacja dokumentów królów angielskich z British Museum: Royal and other charters in the British Museum. Thompson jest poza tym autorem znakomitego podręcznika paleografii greckiej i łacińskiej Handbook of greek and latin palaeography (1893), którego nowe, przerobione wydanie pt. An introduction to greek and latin palaeography pojawiło się w r. 1912. Tegoż autora doskonały artykuł Palaeography w „Encyclopaedia Britannica” (wydanie XI z r. 1911) przetłumaczył na język włoski G. Fumagalli pt. Paleografia greca e latina (Manuali Hoepli, III wyd. 1911). Drugim po Thompsonie wybitnym paleografem angielskim jest profesor uniwersytetu oksfordzkiego W. M. Lindsay, redaktor wydawnictwa Palaeographia latina (1922–1929) oraz autor szeregu prac o minuskule przedkarolińskiej i o skróceniach w piśmie łacińskim (Notae latinae), znany nadto jako współwydawca (z Carusim) weroneńskich zabytków paleograficznych. Krótko już tylko wypadnie się załatwić z innymi krajami Europy, które nadążają za wyżej omówionymi czterema przodującymi na tym polu. Można zaś powiedzieć, że paleografia dziś już wszędzie czyni duże postępy tak pod względem wydawnictw jak i opracowań paleograficznych. Belgia ma dobry podręcznik paleografii kanonika Reusensa: Éléments de paléographie (1899) i dwa albumy paleograficzne in usum scholarum: Album belge de paléographie (1908) wydany przez J. v. den Gheyna, zawierający próby pisma kodeksowego VII–XVI w., oraz Album belge de diplomatique (1909) wydany pod kierunkiem znakomitego historyka H. Pirenne’a z podobiznami przeważnie dokumentów średniowiecznych Belgii. Holandia może się poszczycić wspaniałymi wydawnictwami du Rieua i de Vriesa Codices graeci et latini phototypice depicti (od r. 1897), obejmującymi całe kodeksy w reprodukcjach. Są też dwa albumy paleograficzne holenderskie, jeden ogólniejszy de Vriesa Album palaeographicum (1909), drugi bardziej specjalny H. Brugmansa i O. Oppermanna Atlas der Nederlandsche Palaeographie (1910). W Hiszpanii z końcem ubiegłego stulecia działał na polu paleografii J. Muñoz y Rivero, autor podręcznika paleografii hiszpańskiej i wydawca albumu paleograficznego Chrestomathia palaeographica: Scripturae Hispanae veteris specimina (Madrid 1890). Ostatnio pojawiły się dwa podręczniki zatytułowane: Paleografia española; jeden wydał Z. Garcia Villada w r. 1923, drugi C. Millares w r. 1929. Nauka portugalska posiada podręcznik Estudos de paleografia portugesa (1936), którego autorem jest Da Silva Marques. Z krajów nordyckich Dania posiada Palaeografisk Atlas K. Kålunda (1903–1907) oraz wspaniale wydane w r. 1938 Corpus diplomatum regni Danici w siedmiu woluminach, obejmujących około 800 tablic najstarszych dokumentów duńskich w reprodukcjach fotograficznych. Szwecja ma zbiór wzorów pisma od XII–XVII w. z dyplomów i rękopisów pt. Svenska skriftprob från Erik tid till Gustav III, wydany przez E. Hildebranda, Börtzella i Wieselgrena (1894).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

40

Rozdział I

W Rosji A. Staerk wydał i opracował w r. 1910 Les manuscrits latins du Ve au XIIIe siècle conservés a la Bibliothèque Impériale de Saint Pétersbourg. Niektóre z tych rękopisów są pochodzenia polskiego. W ostatnich czasach zajmowała się badaniem rękopisów łacińskich (zwłaszcza korbejskich) i rozwoju pisma Olga Dobjasz Rożdiestwienskaja, autorka dobrego podręcznika paleografii łacińskiej pt. Istorija pisma w srednije wieka (1923). Z amerykańskich uczonych wymienić należy B. L. Ullmana, autora książki Ancient writing and its influence (N. York 1932), a przede wszystkim E. A. Lowe’go, opracowującego regionalnie najstarsze kodeksy łacińskie Codices Latini Antiquiores (tom II, obejmujący rękopisy brytyjskie i irlandzkie, wyszedł drukiem w r. 1935 w Oksfordzie). Czesi mają doskonały podręcznik paleografii G. Friedricha, profesora Uniwersytetu Karola w Pradze pt. Učebna kniha paleografie latinske (1898). Tenże autor wydał ponadto dwie pięknie wykonane publikacje paleograficzne: Monumenta palaeographica Bohemiae et Moraviae (1904) i w trzech zeszytach Acta regum Bohemiae selecta phototypice expressa (1908–1935). Na Węgrzech po Fejérpatakym, który badał pismo dokumentów królów Stefana i Kolomana, St. Hajnal zajmuje się historyczno-socjologicznymi problemami w rozwoju pisma na tle porównawczym ogólnoeuropejskim, a ostatnia jego praca wydana w r. 1943 Vergleichende Schriftproben zur Entwicklung und Verbreitung der Schrift im XII–XIII Jhdt. będzie poniżej szerzej omówiona. W nauce polskiej kładł pierwsze podwaliny pod nauki pomocnicze historii, a w szczególności pod paleografię, wielki nasz historyk Joachim Lelewel (ryc. 2). Do swego podręcznika Nauk dających poznawać zrzódła historyczne (Wilno 1822, II wyd. Poznań 1863) dodał on własnoręcznie wykonane tablice miedziorytowe z wzorami pisma średniowiecznego, w przedstawieniu zaś paleografii poszedł za Gattererem i wprowadził jego system klasyfikacyjny, tzw. Linneizm graficzny. W rok potem (1823 r.), wydał Lelewel w Wilnie Bibliograficznych ksiąg dwoje, z których księga druga zawiera szereg cennych wiadomości o książce rękopiśmiennej, wchodząc niejednokrotnie w kwestie związane z paleografią. Pierwsze album paleograficzne wydał dopiero w r. 1839 senator K. Stronczyński pt. Wzory pism dawnych. Zawierają one autograficzne podobizny kilkudziesięciu polskich dokumentów średniowiecznych. Ożywiony ruch naukowy na polu wydawnictwa źródeł dziejowych z okresu średniowiecza, jaki rozwinął się u nas w drugiej połowie XIX stulecia, wpłynął także na rozwój paleografii. Do niektórych wydawnictw źródłowych z siódmego i ósmego dziesiątka XIX w., jak Monumenta Poloniae Historica lub Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej tudzież do pierwszych prac z zakresu dyplomatyki (W. Kętrzyńskiego i B. Ulanowskiego) dodane były ręcznie wykonane podobizny pisma, które pod względem technicznym stały wyżej od Wzorów pisma Stronczyńskiego, choć daleko im było do doskonałości współczesnych wzorów francuskich, niemieckich czy włoskich, które stosowały już wówczas fotografię i światłodruk, dając ściśle obiektywny, a więc najwierniejszy obraz zabytku paleograficznego.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Historia paleografii łacińskiej i wskazówki bibliograficzne

41

Ryc. 2. Joachim Lelewel, autor pierwszego podręcznika nauk pomocniczych historii (Zbiory graficzne Biblioteki Jagiellońskiej)

Na właściwym poziomie postawił u nas paleografię dopiero Stanisław Krzyżanowski (ryc. 3). Uczeń Sickla a przez niego duchowy spadkobierca paryskiej École des Chartes, wniósł do nauk pomocniczych historii nowe prądy z Zachodu, kreśląc w swym referacie na II Zjeździe historyków polskich we Lwowie w r. 1890 program pracy w zakresie tych nauk, do których habilitował się wówczas po powrocie z Wiednia. Niebawem objął katedrę w Uniwersytecie Jagiellońskim jako pierwszy profesor nauk pomocniczych historii w Polsce5. Paleografią zajmowano się u nas dotąd tylko w celach praktycznych dla poprawnego odczytywania tekstów źródłowych i wprawy w rozpoznawaniu wieku dawnego pisma. Krzyżanowski w swym referacie zjazdowym pierwszy u nas podkreślił samoistne cele, jakie sobie już ta nauka 5 Semkowicz Wł., Działalność Stanisława Krzyżanowskiego na polu paleografii i dyplomatyki oraz historii Polski (Kwartalnik Historyczny XXX s. 108).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

42

Rozdział I

Ryc. 3. Dr Stanisław Krzyżanowski, profesor nauk pomocniczycli historii UJ (*1865†1917). (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

na Zachodzie zdobyła, tj. badanie rozwoju pisma jako jednego z przejawów kultury. Między innymi rzucił on na II Zjeździe historyków myśl wydania albumu paleograficznego w dwóch częściach, z wzorami pisma kodeksowego i dokumentalnego. Projekt ten wykonał sam, acz dopiero po upływie lat kilkunastu, wydając własnym nakładem dwie publikacje in usum scholarum: Album palaeographicum, obejmujące w cynkotypach wykonany wybór podobizn średniowiecznych dyplomatów polskich (1907, obecnie w III wydaniu z tekstem opracowanym przez Wł. Semkowicza i Z. Budkową), oraz Specimina palaeographica (1933), zawierające w światłodruku odbite wzory pisma kodeksowego z wieków średnich. Cel albumów był przede wszystkim dydaktyczny – dostarczają one materiału do ćwiczeń paleograficznych, ale obok tego praktycznego zadania spełniały i spełniają (zwłaszcza pierwsza z tych publikacji) także cele czysto badawcze. Inne, na najwyższym poziomie postawione wydawnictwo Krzyżanowskiego, które wyszło w latach 1907 i 1910 nakładem Akademii Umiejętności, pomimo tytułu Monumenta Poloniae palaeographica ma cel i charakter wydawnictwa raczej dyplomatycznego, jakkolwiek oczywiście i paleograf może korzystać z tego zbioru 64 tablic światłodrukowych z podobiznami najstarszych naszych dyplomatów (po rok 1216). Bogato ilustrowana światłodrukowymi podobiznami najstarszych dokumentów

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Historia paleografii łacińskiej i wskazówki bibliograficzne

43

Uniwersytetu Jagiellońskiego jest piękna praca Krzyżanowskiego pt. Poselstwo Kazimierza Wielkiego do Avignonu i pierwsze uniwersyteckie przywileje (Rocznik Krakowski, t. IV 1900). Po Krzyżanowskim paleografią zajmowano się u nas niemal wyłącznie jako nauką pomocniczą dyplomatyki, do której zwróciło się u nas większe zainteresowanie niż do paleografii. Tę rolę paleografii przedstawił Wł. Semkowicz w rozprawie pt. Paleografia w służbie dyplomatyki (1909), wszystkie też prace u nas z dziedziny dyplomatyki uwzględniają metodę porównawczą pisma. W zakres czystej paleografii wchodzą natomiast dwie nowsze rozprawy, Z. Budkowej Najstarszy rękopis biblioteki kórnickiej (1929) i K. Maleczyńskiego O wpływie szkoły pisarskiej leodyjskiej na dukt dokumentów łekneńskich z r. 1153 (1930). Z innej strony podchodzą do paleografii językoznawcy i historycy sztuki, oni też przysłużyli się tej nauce wspaniałymi publikacjami. Językoznawców interesują przede wszystkim najdawniejsze zabytki języka polskiego z XIV i XV w., które zaczęli wydawać w postaci światłodrukowych podobizn, przy czym do współudziału w takich wydawnictwach zaprosili znawców paleografii. W ten sposób wydane zostały przez J. Łosia słynne Kazania tzw. Świętokrzyskie wspólnie z Wł. Semkowiczem, który przeprowadził ścisłą kontrolę paleograficzną tekstu i objaśnił pismo zabytku (1934). W podobny też sposób wydał L. Bernacki w całości dwa kodeksy z tekstami polskimi, a mianowicie tzw. Biblię Szarospatacką i Psałterz Floriański, ten ostatni z objaśnieniami paleograficznymi A. Birkenmajera. Historyków sztuki zajmowały natomiast średniowieczne kodeksy iluminowane ze względu na bogate inicjały i miniatury oraz ozdobne oprawy rękopisów. Niepodobna wyliczać tu tych prac i wydawnictw, które wyszły spod ręki takich znawców sztuki zdobienia rękopisów jak Kopera, Lepszy, Podlacha, Morelowski, Komornicki i in., których prace jeszcze nieraz będą tu przytoczone w przypisach. Jest wreszcie jeszcze jedna dziedzina nauki, która zahacza o zagadnienia wchodzące w zakres paleografii, mianowicie księgoznawstwo czyli bibliologia. Krąg tych jej zainteresowań, o ile dotyczy średniowiecza, ogranicza się tylko do książki rękopiśmiennej, lecz już nie dotyczy dokumentu, tym bowiem zajmuje się osobna nauka, tj. dyplomatyka. Jeśli zaś o książkę idzie, to bibliologa zajmują dwa głównie problemy, tj. sprawa materialnego powstawania książki i sprawa rozprzestrzeniania się i krążenia rękopiśmiennej książki wśród społeczeństwa. Otóż szczególnie ta pierwsza kwestia zazębia się silnie z problematyką paleografii, jako nauką o dawnym piśmie, tak związanym z materiałem, na którym pisano, i z przyborami, przy pomocy których pisano. Dlatego od tych zagadnień, wchodzących przeważnie w zakres księgoznawstwa, tj. od zagadnienia materiału i przyborów pisarskich rozpocząć wypadnie wykład z zakresu paleografii, natomiast inne kwestie bibliologiczne, nie związane bezpośrednio z paleografią, np. kwestia czytelnictwa, handlu książką itp. będą pominięte w tych rozważaniach, gdyż odbiegają już zbytnio od zainteresowań paleografa, wiążąc się raczej z zakresem badań fachowego księgoznawcy.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozdział II

Materiał i przybory pisarskie Literatura: Wattenbach W., Das Schriftwesen im Mittelalter, Leipzig 1896 (III wyd.). – Birt T., Das antike Buchwesen in seinem Verhältnis zur Litteratur, Berlin 1882. – Tenże, Die Buchrolle in der Kunst, Leipzig 1907. – Traube L., Vorlesungen und Abhandlungen. I. Zur Paleographie und Handschriftenkunde, München 1909. – Schubart W., Das Buch bei den Griechen u. Römern (2 Aufl.), Berlin 1921. – Löffler K., Einführung in die Handschriftenkunde, Leipzig l929.– Lexikon des gesammten Buchwesens hrgb. v. J. Kirchner u. K. Löffler. I–III, 1935–1938. – Handbuch der Bibliothekswissenschaft hrgb. v. Fr. Milkau I Bd. Schrift u. Buch, Leipzig 1931. – Lange W., Das Buch im Wandel der Zeiten, Hamburg 1941. – Schultze V., Rolle u. Codex. Greiswalder Studien 1895. – Ibscher H., Der Kodex (Buch u. Schrift, X, 1937). – Kenyon F., The paleography of Greek Papyri. – Do papieru zob. Renker A., Das Buch vom Papier. II Aufl., Leipzig 1939. – Claperton R. H., Paper, Oxford 1934. – Blum A., Les Origines du papier, Paris 1932. – Klemm P., Handbuch der Papierkunde, III Aufl., Biberach 1923. – Por. nadto podręczniki paleografii Paolego (oraz przekład Lohmeyera), Gardthausena, Boüarda, Bretholza, Thompsona, Millaresa i in. (zob. wyżej).

A. Materiał, na którym pisano 1. Kamień i metal Najdawniejsze pismo dochowało się w materiale twardym. Było ono kute, ryte lub rżnięte w kamieniu, metalu, glinie, kości lub drzewie. Nie pogardzano nawet skorupkami naczyń glinianych, tzw. ostraka (stąd ostracyzm), które służyły uboższej ludności greckiej do pisania krótkich zapisek, kwitów, rachunków, wykazów itp. Pomnikami pisma występującego na takim twardym materiale czyli tzw. inskrypcjami zajmuje się specjalna nauka, zwana epigrafiką, gałąź wiedzy z natury rzeczy pokrewna paleografii i niejako ją poprzedzająca, podobnie jak np. prehi-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Materiał i przybory pisarskie

45

storia poprzedza historię. Paleografia, ograniczając swój zakres czasowy do średniowiecza, kiedy to w powszechnym użyciu był już materiał pisemny miękki (papirus, pergamin, papier), przechodzi zazwyczaj do porządku nad materiałem twardym, który w średniowieczu rzadko tylko i wyjątkowo służył do użytku. Nie jest to jednak zasadniczo rzeczą słuszną, gdyż jak w nowszych czasach wykazano (Guillhermy et Lasteyrie, Quesvers et Stein, Le Blant, Doloye), we wcześniejszym zwłaszcza średniowieczu, w kamieniu, a zwłaszcza w metalu kowano względnie ryto różne pomniki pisma, jak nagrobki, dokumenty, epitafia, monety itp., które dla paleografii mają bez względu na materiał ważne znaczenie, tym ważniejsze, że pismo na nich występujące, jakkolwiek ma najczęściej charakter monumentalny, wykazuje często pokrewieństwo z pismem utrwalonym na materiale miękkim (zob. niżej). Wspomniane przez Pliniusza plumbea wolumina były to zwoje sporządzone z cienkiej blachy ołowianej w rodzaju, tej, którą znaleziono w grobie na wyspie Rodos z III w. przed Chr. Na tabliczkach ołowianych pisano jeszcze w średniowieczu epitafia i wkładano je zmarłym do grobu (o epitafium biskupa Aura w Krakowie zob. w rozdziale o piśmie epigraficznym). Napisy nieobojętne dla paleografa występują także dość wcześnie (w XII w.) na metalowych (złotych, srebrnych, brązowych) paramentach kościelnych, kielichach, patenach (skarby trzemeszeńskie, patena kolegiaty kaliskiej), mieczach (tzw. Szczerbiec z 2 poł. XII w.). Dodać do tego trzeba napisy dewocyjne na dzwonach i chrzcielnicach (metalowych i kamiennych), wreszcie na monetach i pieczęciach. Od początku XIV w. mamy już kamienne epitafia nagrobne, tablice erekcyjne (np. w kolegiacie wiślickiej) itp., których liczba w ciągu następnych wieków stale wzrasta. Umieszczone na nich napisy o monumentalnym zazwyczaj charakterze należą też do epigrafiki średniowiecznej i zostaną tu omówione przy końcu w osobnym rozdziale.

2. Tabliczki woskowe Na pograniczu między materiałem twardym a miękkim stoją tabliczki drewniane, na których bezpośrednio pisano atramentem lub powlekano je warstwą wosku, zapisywaną następnie przy pomocy rylca. Były one w użyciu już w odległej starożytności, przetrwały zaś całe średniowiecze, a nawet nie gardzono nimi w czasach nowożytnych, po rozpowszechnieniu się papieru; są też ślady posługiwania się nimi jeszcze w połowie XIX w. Tabliczki takie, wyrabiane z drzewa bukszpanowego, bukowego lub dębowego, miały nazwę tabulae ceratae (cera = wosk); bywały one niekiedy składane i rzemykiem wiązane, stosownie do ilości, w tzw. diptycha, duplices (dwie tabliczki), triptycha, triplices... poliptycha, multiplices czyli codices; większą ilość tabliczek nanizanych na sznurek skórzany noszono u pasa (tzw. perpendicula). Rylec (stilus lub graphium) sporządzony był z kości lub metalu i miał jeden koniec ostry – do pisania, drugi przy-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

46

Rozdział II

Ryc. 4. Rzymianin Paquius Proculus z małżonką, fresk pompejański (obecnie w Muzeum neapolitańskim). Ona trzyma w ręku tabliczkę woskową (triptychon) oraz stilus, on zwój czyli rolę, z której wyziera index zawierający tytuł dzieła (L. Piotrowicz, Dzieje rzymskie, s. 317)

płaszczony – do zacierania miejsc zapisanych; tabliczki woskowe bowiem miały tę wyższość nad papirusem czy pergaminem, że można ich było wielokrotnie używać, zacierając poprzednie pismo (ryc. 4). Z tego też powodu posługiwano się nimi w codziennym użyciu do czynienia zapisek, notatek, konceptów, rachunków, ćwiczeń szkolnych, korespondencji, a są nawet przykłady, że pisano na nich dokumenty (kontrakty). W r. 1875/6 odkryto w Pompei, w domu Lucjusza Cecyliusza Jukunda, właściciela domu aukcyjnego, całe archiwum tabliczek woskowych (ok. 150 sztuk) częścią z lat 15–27 po Chr., przeważnie jednak nieco późniejszych z lat 53–62 po Chr. Są to po większej części w formie triptychów sporządzone pokwitowania na wpłacone kwoty. Drugiego takiego masowego odkrycia dokonano dziewięćdziesiąt lat wcześniej (1786) w kopalniach złota w Vöröspatak w Siedmiogrodzie, gdzie z dawnych, porzuconych rzymskich sztolni wydobyto dwadzieścia kilka podobnych tabliczek woskowych (tzw. tabulae Dacicae), pochodzących z II wieku po Chr. (131–167). Treścią ich są pokwitowania, kontrakty kupna i dzierżawy, ubezpieczenia oraz inne prawno-prywatne dokumenty. Pisane silnie kursywnym pismem, długo czekały na odcyfrowanie, czego dokonał dopiero w r. 1840 prof. H. Massmann w Monachium, po czym zostały wydane (jak zresztą i pompejańskie) w Corpus Inscriptionum Latinarum.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Materiał i przybory pisarskie

Z wieków średnich zachowało się tych tabliczek powleczonych woskiem z powodu ich nietrwałości niezbyt wiele w stosunku do ich rozpowszechnienia, o czym mamy liczne wzmianki w literaturze. Z ważniejszych dochowanych wspomnieć należy o rachunkach królów francuskich z drugiej połowy XIII i z początku XIV w. (dziś w Paryżu, Genewie i Florencji), o statutach miejskich miasta Getyngi z XIV w., tudzież o regestrach czynszowych i podatkowych miejskich z XIV w., przechowanych w archiwum miejskim i w bibliotece miejskiej w Gdańsku oraz w bibliotece królewskiej w Kopenhadze. Także w zbiorach archiwum miasta Torunia są przechowane tabliczki woskowe z XIV w. (ryc. 5), zawierające protokoły władz miejskich toruńskich1. W Muzeum Narodowym w Krakowie znajduje się poliptych, złożony z pięciu wewnętrznych tabliczek i dwóch okładek. Na okładkach z jednej strony orzeł jagielloński, z drugiej godło, przedstawiające nożyce krawieckie, nad nim data 1497. Jest to notatnik cechu krawieckiego miasta Krakowa2.

47

Ryc. 5. Tabliczka woskowa toruńska (najlepiej dochowana), zawierająca protokoły władz miejskich z XIV w. w przedmiocie czynszów rzeźników toruńskich (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

1 Są te fragmenty zapewne identyczne z dwiema starożytnymi księgami na tablicach woskiem powleczonych, o których wspomina Kaczmarczyk K., Liber scabinorum civ. Thoruniensis, s. V, Toruń 1936. 2 Opisała te tabliczki Dr H. d’Abaucourt, przypisując je mylnie prywatnemu krawcowi (Spraw. Kom. Hist. Szt. VII).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

48

Rozdział II

3. Papirus Najpospolitszym materiałem pisemnym w starożytności był papirus, który w ojczyźnie swej, Egipcie, obok skóry zwierzęcej służył do celów pisarskich co najmniej od III tysiąclecia przed Chr., poprzez czasy faraonów, potem panowania Greków, Rzymian, Bizancjum, wreszcie Arabów aż do wieku X, a więc przeszło 4 tysiące lat. Dzięki wykopaliskom archeologicznym, przeprowadzanym systematycznie przez wszystkie niemal cywilizowane narody świata pod koniec ubiegłego stulecia i w wieku bieżącym na obszarze dawnego Imperium Rzymskiego (m.in. w Herkulanum), przede wszystkim zaś na terenie Egiptu, zwłaszcza w Fayûm, Oxyrhynchos, na wyspie Elefantynie i in., zyskała historia starożytna, zwłaszcza w dokumentach papirusowych, nowe, niesłychanie ważne źródło do poznania stosunków prawnych, kulturalnych, gospodarczych, a także do poznania języka, literatury, religii i obyczajów antycznych. Ponieważ odczytywanie tekstów papirusowych, przeważnie greckich, ich krytyczna analiza i interpretacja oraz wyzyskanie zawartego w nich materiału dla celów historii wymagały odrębnych metod naukowych, wytworzyła się specjalna nauka, zwana papirologią, która stanęła w rzędzie ważnych nauk pomocniczych historii starożytnej. Jakkolwiek papirus przetrwał najazd Arabów na Egipt i właśnie dzięki ich pośrednictwu rozpowszechnił się obok pergaminu i w konkurencji z nim w Europie średniowiecznej, to przecież papirologia, ograniczając się do badań nad papirusami egipskimi, nie wciąga w zakres swych studiów papirusów średniowiecznych i ich tekstów łacińskich, pozostawiając je paleografii i dyplomatyce jako naukom pomocniczym średniowiecza. Pomimo to jednak obie te nauki szukają, podobnie jak do epigrafiki, nawiązań do papirologii, zarówno jeśli chodzi o elementy graficzne, jak i dokumentalne. Ośrodkiem przemysłu papirusowego był, tak w starożytności jak i w średniowieczu, Egipt, a zdobycie go przez Arabów w r. 634 po Chr. nie sprowadziło upadku tego przemysłu: arabskie fabryki papirusu w Egipcie dostarczały go nadal całemu cywilizowanemu światu przez trzy następne stulecia. Papirus sporządzano z łodyg rośliny zwanej po egipsku pap-iur (= roślina rzeczna), rosnącej w zabagnionych okolicach krain subtropikalnych, szczególnie w Egipcie, w delcie Nilu. Cienkie paski miękkiego miąszu łodygi kładziono obok siebie na wilgotnej desce, przykrywano je w poprzek drugą taką warstwą pasków, po czym tak skrzyżowane w sieć włókna tłuczono gładkim kamieniem lub drewnianym młotem, dzięki czemu wydzielał się kleisty sok roślinny spajający włókna, a w razie potrzeby dodawano jeszcze więcej sztucznego kleju rozpuszczonego w wodzie nilowej. Następnie suszono, prasowano i gładzono tak powstałe prostokątne karty (chartae, plagulae) gotowego już papirusu, które w końcu sklejano na węższych brzegach w kierunku włókien poziomo biegnących w odpowiedniej długości arkusze (scapi), dochodzące do kilku, kilkunastu a nawet kilkudziesięciu metrów (biblos, liber). Zwijane

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Materiał i przybory pisarskie

49

na wałku w zwoje czyli role (rotulus, volumen), tworzyły one gotowy materiał do pisania, który szedł na rynki krajów śródziemnomorskich (zob. niżej). Papirus był nadzwyczaj mocnym i trwałym materiałem pisarskim – wystarczy wskazać, że najstarsze papirusy, pochodzące z III tysiąclecia przed Chr., są tak dobrze zachowane, iż dziś, po kilku tysiącach lat, dają się łatwo zwijać w rolę, jak w chwili swego powstania. Zmiany temperatury i wilgotności w dolinie Nilu sprzyjały konserwacji papirusu; natomiast szkodliwie oddziaływał dłuższy brak dostępu powietrza i tym się tłumaczy, że wydobyte z piaszczystych grobów i ruin domów papirusy są przeważnie kruche, łamliwe i rozpadają się w drobne kawałki. Jak wyżej wspomniano, każda karta papirusu ma dwie warstwy, dwie strony; na jednej stronie włókna biegną poziomo, na odwrotnej pionowo, dzięki czemu karta otrzymuje swą spoistość i trwałość. Tę właściwość karty papirusowej wyzyskała sztuka pisania: pisano na niej tylko po jednej stronie i to po tej, której włókna biegły poziomo (ryc. 6), rzadko zaś kiedy przechodzi pismo na odwrotną stronę karty (tak w kodeksach), co się nazywa opistografią. Do pisania służyło pióro trzcinowe, tzw. calamus oraz czarny atrament sporządzany z surowicy krwi i sadzy, tudzież czerwony, sporządzany z czerwonej glinki zwanej ochrą. Skutkiem zmiany klimatu i w ślad za tym kultury rolnej w Egipcie, niemniej też skutkiem silnej konkurencji innych materiałów pisemnych (pergaminu, później papieru), produkcja papirusu zaczęła po paru wiekach psuć się i upadać, aż w ciągu X stulecia upadła zupełnie, a w następstwie tego papirus wyszedł niebawem z użycia. Przeszczepiona w tymże wieku z Egiptu do Sycylii kultura i fabrykacja papirusu nie zdołała się tam rozwinąć, a jeśli przetrwała ona wytwórczość swej macierzy, której zresztą dobrocią nie dorównywała, to nie na długo. Średniowieczny materiał papirusowy można pod względem treści podzielić na dwie grupy: rękopisy o treści narracyjnej (teologicznej, filozoficznej, medycznej etc.) i dokumenty. Rękopisy, zwłaszcza dochowane w formie kodeksów, należą do rzadkości, uległy bowiem przeważnie zniszczeniu. Najstarsze kodeksy papirusowe po grecku pisane pochodzą (wiele z nich oczywiście tylko we fragmentach) z II/III w. po Chr., najmłodsze z X wieku (zob. niżej). Natomiast o wiele lepiej dochowały się papirusowe dokumenty, których liczba jest też dosyć znaczna. Używano papirusu do pisania dokumentów przede wszystkim w Italii (jeszcze w kancelarii cesarzy rzymskich, potem królów langobardzkich i ostrogockich). Najdłużej posługiwała się papirusem kancelaria papieska, bo niemal do połowy wieku XI, aczkolwiek już z końcem X w. zaczął go stamtąd wypierać pergamin. Zjawisko to tłumaczy się istnieniem w kurii papieskiej znacznych zapasów papirusu, które dopiero w połowie XI w. się wyczerpały. Słynne dokumenty papirusowe z Rawenny pochodzą z czasu od V–IX w. po Chr. Poza Włochami używała papirusu w szerokiej mierze i to aż do końca VIII w. Hiszpania. Kancelaria merowińska również posługiwała się tym materiałem w wieku VII (najstarszy dokument papirusowy mero-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

50

Rozdział II

Ryc. 6. Papirus z VI w. po Chr. w wiedeńskiej Bibl. Narod. Cod. 2160 fol. 9v, zawierający św. Hilarego z Poitiers, De Trinitate (półuncjała) (Monumenta palaeogr. Vindobonensia pl. 3)

wiński pochodzi z r. 625, najmłodszy z r. 673). Natomiast nie spotykamy już papirusu w kancelarii karolińskiej, nie wszedł też zgoła w użycie w Niemczech i Anglii. Większe i mniejsze zbiory papirusów, pochodzące przeważnie ze znalezisk egipskich (Fayûm, Oxyrhynchos, Teby etc.) przechowują się w wielu bibliotekach i muzeach całego świata3. Największe zbiory papirusów 3

Wykaz tych bibliotek i muzeów w Milkaua Handbuch der Bibliothekswissenschaft, s. 300 i n., Leipzig 1931. Por. też Schubart W., Einführung in die Papyruskunde I–III, Leipzig 1912.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Materiał i przybory pisarskie

51

egipskich mieszczą się w Bibliotece Narodowej w Wiedniu (fundacja abpa Rainera), w Muzeach państwowych w Berlinie, w British Museum w Londynie, egipskim Muzeum starożytności w Kairze i in. Miał niewielki zbiorek papirusów Uniwersytet warszawski, mają też piękne okazy niektóre nasze muzea, np. Czartoryskich w Krakowie.

4. Pergamin Spośród wszelkich rodzajów materiału pisemnego do największego znaczenia i najszerszego rozpowszechnienia w średniowieczu, zwłaszcza we wcześniejszej jego dobie, doszedł pergamin, tj. w stosowny sposób przysposobiona skóra zwierzęca. Zwykła, niespreparowana na pergamin skóra zwierzęca była jeszcze przed papirusem znana w Egipcie jako materiał do pisania. Wyobrażone już w IV tysiącleciu na pomnikach egipskich role były niewątpliwie sporządzone z nieobrobionej skóry, jakkolwiek najstarsza znana rola skórzana, zawierająca fragment księgi zmarłych, a przechowana w Muzeum kairskim, pochodzi z II tysiąclecia, jest więc o 1000 lat młodsza od najstarszych ról papirusowych, co tłumaczy się większą nietrwałością skóry w porównaniu z papirusem, większą wrażliwością jej na zmiany klimatyczne i podatnością na niszczące działanie robactwa. Pergamin jest także skórą, ale cienką, delikatną i w odpowiedni sposób spreparowaną. Nazwa „pergamin” (membrana pargamenea) jakkolwiek pojawia się w literaturze dosyć późno (pocz. IV w. po Chr.), ma niewątpliwie pewien związek z miastem Pergamon w Małej Azji, słynnym swą bogatą biblioteką, centrum życia umysłowego i kulturalnego przedniej Azji w epoce hellenistycznej, mimo że uważa się dziś za bajkę wiadomość podaną przez Pliniusza w Historii naturalnej (z powołaniem się na Varrona z II w. przed Chr.), jakoby wynalazcą „membrany” był król Eumenes II (197–159 prz. Chr.) wskutek zakazu dowozu tamże papirusu z Egiptu, wydanego rzekomo przez króla Ptolomeusza, zazdrosnego o sławę biblioteki pergameńskiej. W nowszych czasach odkryto w Dura Europos nad Eufratem dokumenty pergaminowe, pochodzące z pierwszych lat panowania Eumenesa (196/195), tak iż przyjąć trzeba, że był on wyrabiany jeszcze przed Eumenesem. Wobec tego, że już Herodot poświadcza dawny użytek skór zwierzęcych do celów pisarskich u Greków jońskich i innych ludów azjatyckich, związek z Pergamon i Eumenesem można by wyjaśnić tak, że w tym mieście za jego czasów udoskonalono sposób wyrobu pergaminu i rozwinięto tegoż produkcję, być może też, że było ono głównym ogniskiem handlu tym materiałem. Dziwna jednak rzecz, że nie znamy żadnego pergaminu pochodzenia pergameńskiego, a także ani w Herkulanum ani w Egipcie nie znaleziono dotąd kawałka pergaminu, jakkolwiek w literackich pomnikach rzymskich już w czasach przedchrystusowych niejednokrotnie są o nim wzmianki. Wprawdzie znaleziono w perskim Kurdystanie kilka sztuk tego materiału, zapisanego w czasach przedchrystusowych, ale jest on

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

52

Rozdział II

tak licho spreparowany, że trudno go nazwać pergaminem. Właściwe pergaminy najstarsze pochodzą dopiero z najbliższych stuleci po Chr., znalezione w Egipcie. Starano się wyjaśnić ten zupełny brak zabytków pergaminowych we wcześniejszych czasach wobec obfitości papirusowych tym, że pergaminu jako materiału mniej trwałego od papirusu a tym samym podrzędniejszego używano pierwotnie – podobnie jak tabliczek woskowych – do czynienia podręcznych zapisków, notat, rachunków, podczas gdy droższy papirus, uchodzący za materiał trwalszy i szlachetniejszy, służył celom literackim. Dziś uczeni przychylają się jednak do zdania, że przeciwnie kosztowność produkcji pergaminu stanęła na drodze jego rozpowszechnieniu a w następstwie spowodowała brak jego śladów zabytkowych. W każdym razie zagadka ta, podobnie jak związek nazwy z miastem Pergamon, nie są dotąd w nauce całkowicie wyjaśnione. Ważniejsze zresztą jest pytanie, kiedy pergamin zaczął wypierać papirus i kiedy pojawiają się najstarsze kodeksy pergaminowe, przepisywane z dawnych, wychodzących z użycia ról papirusowych. Wszak nie ulega wątpliwości, że złożyły się na to wyższe walory praktyczne pergaminu, i to, że był materiałem bardziej sposobnym do sporządzania wygodniejszych w użyciu niż papirusowe role kodeksów, a także i to, że można było pisać na pergaminie po obu stronach, a przede wszystkim, że nadawał się niezrównanie do iluminowania tj. malowania miniatur i inicjałów. Nie ulega wątpliwości, że ta konkurencja pergaminu z papirusem poczęła się już w II w. po Chr., przy czym jest dziś zgoda w nauce na to, że przed wiekiem IV nie można datować najstarszych dochowanych rękopisów, tak że dopiero na ten wiek przypada szersze rozpowszechnienie się pergaminu i zjawienie się pierwszych jego zabytków, zrazu tylko literackich. Pomimo tak silnej konkurencji papirus utrzymał się jeszcze przez kilka wieków, powoli ustępując miejsca pergaminowi, który wreszcie w VIII w. uzyskał nad nim stanowczą przewagę, nie tylko we Francji, Niemczech i Anglii, ale też we Włoszech i Hiszpanii. Rzecz szczególna, że dość późno, bo dopiero w wieku VII pergamin zjawia się u wrót konserwatywnych – jak widać – kancelarii. Najdawniejsze dokumenty pisane na pergaminie pochodzą z państwa Franków (670– 671). W kancelarii merowińskiej pergamin wypiera papirus w trzeciej ćwierci tegoż stulecia (najstarszy pergamin merowiński 677). We Włoszech najdawniejszy dochowany dokument oryginalny pochodzi z r. 716. Z trzeciego dziesiątka VIII w. pochodzi najstarszy znany pergaminowy dokument niemiecki. W tymże samym wieku zjawia się on w Hiszpanii. Najpóźniej, bo dopiero w końcu V w. wkroczył pergamin do najbardziej konserwatywnej kancelarii kurialnej, z której jednak całkowicie wyparł on papirus dopiero w pół wieku później (najpóźniejszy znany papirusowy przywilej papieża Wiktora II pochodzi z r. 1057). Pergamin można było w zasadzie sporządzać ze wszystkich gatunków skór zwierzęcych, najczęściej jednak wyrabiano go ze skór owczych, kozich i cielęcych. Pergamin z owiec i kóz był cieńszy i delikatniejszy, z cieląt natomiast grubszy i bardziej chropawy. Najdelikatniejsze perga-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Materiał i przybory pisarskie

53

miny (vélin), używane do małych luksusowych modlitewników, sporządzano ze skórek embrionów jagnięcych lub świeżo urodzonych jagniąt (charta non nata, virginea). Dochował się przepis wyrobu pergaminu pochodzący z VIII w. pt. Pargamina quomodo fieri debent. Otóż wedle tej recepty naprzód moczono kilka dni skórę w wodzie wapiennej celem oddzielenia sierści, którą następnie ostrym narzędziem (tzw. rasorium) zeskrobywano; oczyszczoną tym sposobem z sierści skórę jeszcze raz moczono w wodzie wapiennej, aby usunąć tłuszcz i żółtawą barwę, po czym naciągano ją na ramy, suszono, gładzono bismutem a nadto (w późniejszych czasach) pociągano powierzchnię, na której, miało się pisać, cienką warstwą sproszkowanej kredy (blichowanie) i pergamin był gotów do użytku. Sposób wyrobu pergaminu nie był jednak wszędzie jednakowy, stąd w wiekach średnich rozróżniano w Europie dwa gatunki pergaminu: „południowy” i „północny”4. Południowy pergamin, zwany także niekiedy, choć niezbyt ściśle „włoskim”, był w użyciu we Włoszech, w Hiszpanii i w południowej Francji. Pergamin ten sporządzany z delikatniejszych gatunków skóry (owczej, koziej, jagnięcej) był tylko z jednej strony gładzony i kredowany i to od strony mięsnej, tak że zewnętrzna strona skóry, tylko ze sierści oczyszczona, była chropawa i żółtawa lub szara. Tylko jedna zatem strona (tzw. album) była przysposobiona do pisania. Nie ulega wątpliwości, że pergamin południowy był naśladownictwem papirusu, gdyż tak jak on, tylko z jednej strony (tj. włókien poziomych) był gładzony i przygotowany do pisania – nie dziw, że był właśnie tam rozpowszechniony, gdzie najdawniej i najbardziej zagnieździł się papirus. Gdy zaś pergamin wszedł tam w użycie do sporządzania pisanych obustronnie ksiąg, to chociaż zaczęto go gładzić już z obu stron, przecież różnicę między obiema stronami (mięsną i sierściową) nietrudno rozpoznać. Natomiast w krajach południowych w konserwatywnych kancelariach, do pisania dokumentów nadal pozostawał w spadku po papirusie pergamin jednostronnie tylko obrobiony. Drugi gatunek pergaminu używanego w wiekach średnich – to pergamin północny, również nie całkiem ściśle nazywany niemieckim, miał on bowiem znacznie szerszy zasięg rozpowszechnienia, obejmując poza Niemcami z jednej strony północną Francję, z drugiej Polskę i Węgry, oraz oczywiście kraje na północ dalej leżące (Anglię, Skandynawię). Sporządzana ze skór cielęcych ta tzw. charta theutonica była grubsza, tęższa, nie tak miękka i delikatna jak charta italica. Nadto wyprawiano obie strony pergaminu północnego, tak że nie ma u niego różnicy w gładkości i przysposobieniu do pisania po obu stronach. Skąd pochodzi ta odmiana i różnica z pergaminem południowym? Otóż w krajach na północ od Alp położonych nie była ta antyczna tradycja w takim stopniu 4 Por.

Santifaller L., Das Laaser Steuerregister v. J. 1277 (odb. z czasop. „Der Schlern” XIII, 1932/3) w ekskursie III pt. Über südliches und nördliches Pergament, gdzie i nowsza literatura przedmiotu podana.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

54

Rozdział II

rozwinięta, jak w basenie śródziemnomorskim, gdzie papirus, jako materiał jednostronnie pisany i w rolach utrzymywany, był tak długo w powszechnym użyciu. Dlatego też tam na północy, gdzie dokument nie miał zresztą tak dawnej tradycji (papirusowej) jak na południu Europy, pergamin dwustronnie obrobiony wszedł w użycie także w kancelariach, jakkolwiek dokumenty z reguły pisane były tylko po jednej stronie. Sprawa rozróżnienia tych dwóch gatunków pergaminu ma pewne znaczenie w paleografii i dyplomatyce z tego względu, że w braku innych danych można nieraz tą drogą określić w przybliżeniu pochodzenie kodeksu czy dokumentu. Oczywiście zachować przy tym trzeba pewną ostrożność, gdyż pergamin był przedmiotem handlu i z łatwością pergamin np. południowy mógł się przez kupców dostać do krajów północnych i odwrotnie. Zresztą spotyka się nieraz tu i tam kodeksy o mieszanym składzie pergaminu, południowego i północnego. Podobnie ma się rzecz z dokumentami. Kancelarie, towarzyszące swym władcom w ich dalekich podróżach (np. cesarskie w wyprawach rzymskich), mogły sporządzać dokumenty z materiału, w który zaopatrywały się na miejscu swego pobytu. Znamy przeto bulle papieskie pisane na pergaminie północnym, jak i dokumenty cesarskie na pergaminie południowym. Gatunek pergaminu idzie najczęściej w parze ze stanem kulturalnym danej epoki czy środowiska pisarskiego. Gdy w epoce surowej kultury merowińskiej wystarczał pergamin gruby i szorstki, to wyższa kultura karolińska szukała pergaminu lepszego wyrobu, gładszego i cieńszego. Dobór pergaminu był zresztą w pierwszym rzędzie zależny od zamożności danej skryptorii: klasztory ubogie zadowalały się gorszym gatunkiem pergaminu, podczas gdy bogatsze stać było na lepsze gatunki. Nieraz też spotyka się, zwłaszcza w kodeksach, pergamin łatany lub wręcz dziurawy, dokumenty zaś zjawiają się często w formatach nieregularnych, zależnych od kształtów kawałka pergaminu, z którego zostały sporządzone. Wyrobem pergaminu trudnili się pierwotnie mnisi, którym ich stajnie klasztorne dostarczały skór do produkcji tego materiału pisarskiego. Kiedy w w. XII zaczęły powstawać miasta, gdzie osiedlali się różni rękodzielnicy, przemysł pergaminowy zaczął powoli tam się przenosić. Zrazu mnisi wysyłali skóry niewyprawione do miast, gdzie wyprawą ich zajmowali się tzw. pergaminiści (pergaminarii, pergamentarii, membranarii). W Krakowie spotykamy pergaministów już w końcu XIV w. (1396); przypuszcza się, że mieli oni swój warsztat na Kazimierzu i pozostawali (tak jak w Pradze) pod jurysdykcją uniwersytecką. W każdym razie związani byli z malarskim bractwem cechowym św. Łukasza, którego symbol, głowę wołu, przyjęło ono za swe godło (zob. o tym niżej w rozdziale o papierze). Pergamin był materiałem kosztownym i we wcześniejszym zwłaszcza średniowieczu dość trudnym do nabycia, tak że szafować nim zbytnio nie było można. Otóż względy oszczędności skłaniały nieraz skryptorie do ponownego użytkowania starych, raz już zapisanych rękopisów pergaminowych, które często wskutek nadniszczenia czy też utraty aktual-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Materiał i przybory pisarskie

55

ności swej treści wyszły z mody a tym samym z użycia. Otóż karty pergaminowe z takich starych rękopisów zmywano gąbką lub pismo zeskrobywano nożem czy pumeksem (bismutem), bądź niekiedy moczono taką zapisaną kartę w mleku, które rozpuszczało atrament, tak że można ją było ponownie zapisać. Takie „reskrybowane” rękopisy (codices rescripti) nazywają się palimpsestami (od p•lin = na nowo i y•w = wycieram, zeskrobuję). Mają one częstokroć doniosłe dla nauki znaczenie, jeśli niedokładnie usunięte pismo dawne przebija spod nowszego i daje się odczytać. Zdarza się spotkać nawet rękopisy po dwakroć reskrybowane, tak że są na nich trzy pisma. Dzięki palimpsestom, które szczególnie pojawiają się w rękopisach reskrybowanych między V a VIII w., dochowały się najdawniejsze teksty autorów klasycznych, dzieł prawniczych i teologicznych. Spośród najsławniejszych palimpsestów wystarczy wymienić: tekst Cycerona De re publica w rękopisie z IV w. po Chr., przykrytym po reskrybowaniu w VII/VIII stuleciu Komentarzem św. Augustyna do Psalmów (ryc. 7, obecnie w Bibliotece Watykańskiej), Instytucje Gaja, prawnika rzymskiego, palimpsest z V wieku, przykryty listami św. Hieromina z w. VIII (dziś w Bibliotece kapitulnej w Weronie), fragmenty Liwiusza, wersja Starego Testamentu zw. Itala i in. Najcenniejsze palimpsesty pochodzą z klasztoru w Bobbio (we Włoszech koło Piacenzy), założonego ok. r. 615 przez irlandzkiego mnicha św. Kolumbana, który nagromadził w nim sporo cennych rękopisów. Klasztor ten zasłynął niebawem jako ognisko żywego ruchu umysłowego, z czasem jednak podupadł i poszedł w zapomnienie. Dopiero z obudzeniem się humanizmu i zamiłowań klasycznych w w. XV, gdy zaczęto poszukiwać starych rękopisów, odkryto w Bobbio prawdziwą ich kopalnię. Zabierano je stąd na wszystkie strony, tak że dziś rękopisy z Bobbio rozproszone są po kilkunastu bibliotekach, głównie w Watykanie, Mediolanie (Ambrosiana), Neapolu, Turynie, Weronie, Paryżu, Nancy, Wiedniu (zbiór abpa Rainera), Wolfenbüttel i in. Pierwszym odkrywcą palimpsestów bobijskich był Włoch Angelo Mai prefekt mediolańskiej Ambrosiany († 1854), główna jednak zasługa odkrycia wspomnianych wyżej najcenniejszych rękopisów reskrybowanych przypada niemieckiemu historykowi B. Niebuhrowi (ok. 1820 r.). Odczytanie palimpsestów należy do najtrudniejszych zadań paleografii. Celem wywołania śladów wytartego lub zmytego pisma używano jeszcze do niedawna tzw. reagensów tj. różnych chemikaliów, spośród których najbardziej znane i stosowane były dwa środki: tynktura galasowa i tynktura Giobertiego (mianowicie sulfhydrat amoniaku, którym lekko pędzelkiem pociąga się blade miejsce rękopisu). Obie wprawdzie chwilowo wywołują wyblakłe pismo, ale pozostawiają po sobie szkodliwe następstwa dla rękopisu w postaci plam ciemnobrązowych względnie ciemnoniebieskich, które przetrwałe ślady pisma zupełnie zacierają, niszcząc je dla przyszłych badaczy. Mniej szkodliwy okazał się inny środek chemiczny, używany w nowszych czasach, tzw. zapon, ale i ten stosuje się tylko w ostateczności. Obecnie unika się coraz bardziej uży-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

56

Rozdział II

Ryc. 7. Palimpsest: na spodzie tekst Cycera De re publica pisany uncjałą w IV w. po Chr., reskrybowany i pokryty tekstem komentarza św. Augustyna do Psalmów, uncjała z VII/VIII w. Przechowany w Bibliotece Watykańskiej (tzw. Cicero Vaticanus) (Steffens, Lat. Pal.2 pl. 15)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Materiał i przybory pisarskie

57

wania reagensów, stosując do tych celów z niezłym skutkiem fotografowanie na czułych płytach; doskonałe też wyniki daje zastosowana po raz pierwszy przez G. Kögla w r. 1914 fotografia przy pomocy promieni pozafiołkowych, zwłaszcza przy rękopisach niegdyś zmytych, na których pozostały jeszcze niewidoczne dla gołego oka drobiny żelaza zawartego w inkauście, które zatrzymują promienie pozafiołkowe, tak że to zupełnie już wyblakłe pismo występuje na płycie fotograficznej niekiedy dosyć wyraźnie. Istnieją dziś specjalne instytuty dla fotografowania i publikowania palimpsestów tymi nowymi metodami, jak Instytut arcyopactwa benedyktyńskiego w Beuron (Szwabia nad Dunajem)5 lub Instytut „Ferrini” w Rzymie. W Polsce najdawniejszy palimpsest spotykamy w słynnym kodeksie katedry krakowskiej, zawierającym tzw. Collectio tripartita. Oto 24 kart tego rękopisu jest skrobanych i pokrytych pismem z końca XI lub pocz. XII w., z którego to czasu pochodzi cały rękopis, znajdujący się w katedrze krakowskiej już w r. 11106. Z innych naszych palimpsestów wskazać należy rękopis Biblioteki Czartoryskich, zawierający Cycera De officiis, pochodzący z biblioteki Petrarki. Spod pisma XIV-wiecznego przeziera tam pismo starsze z XII w. Częściowym palimpsestem jest też Ms. 539 Biblioteki Jagiellońskiej, pochodzący z pierwszej poł. XIV w., dotychczas, jak i poprzednie, bliżej niezbadany. Obok tych skutków oszczędności, które zniszczyły bezpowrotnie niejeden cenny zabytek literacki, spotykamy się w tej dziedzinie z objawami niezwykłego zbytku w postaci rękopisów z zabarwionego pergaminu. Do barwienia używano najczęściej farby purpurowej, rzadziej żółtej, niebieskiej lub czarnej. Na tak zabarwionym pergaminie pisano atramentem srebrnym lub złotym. Najsłynniejszym a bodaj najstarszym spośród takich barwionych rękopisów jest tzw. Codex argenteus czyli Biblia gocka Ulfilasa, przechowywana dziś w Bibliotece Karola w Upsali. Pisany jest ten kodeks na przełomie V i VI w. złotem i srebrem na tle purpurowym. Słynny ewangeliarz Karola Wielkiego, spisany w podobny sposób w r. 781 przez Godesscalca, również zasługuje na wzmiankę (dziś w Bibliotece Narodowej w Paryżu). Z epoki karolińskiej, która szczególnie lubowała się w tego rodzaju luksusowych kodeksach, dochowało się więcej takich rękopisów, rozproszonych dziś po różnych bibliotekach w Paryżu, Londynie, Wiedniu i indziej. Jakkolwiek zwyczaj barwienia purpurą pergaminu sięga jeszcze czasów starożytnych, to jednak najstarsze dochowane rękopisy pochodzą dopiero z VI w. Jednym z takich wspaniałych kodeksów, które istniały niegdyś w Polsce, jest przechowane do dziś dnia w Bibliotece Zamojskich w Warszawie tzw. Sacramentarium tynieckie z XI w., pisane 5

Wydaje publikację Spicilegium palimpsestorum arte photographica paratum, a nadto Texte und Arbeiten z tego zakresu. 6 Polkowski I., Katalog rękopisów kapitulnych kat. krak., s. 64.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

58

Rozdział II

srebrną farbą na purpurowym tle pergaminu7. W XII w. zwyczaj ten ustaje prawie zupełnie i dopiero wskrzesza go ponownie w XV w. słynna Biblioteka Korwiniańska. Bywały i dokumenty pisane na barwionym pergaminie, o czym będzie mowa niżej.

5. Papier Dawniej mniemano, że najstarszy papier, zwany w średniowieczu powszechnie charta bombycina, był wyrabiany z surowej bawełny i że wyrób papieru ze szmat i gałganków płóciennych jest wynalazkiem niemieckim z XIV w., wedle innych wcześniejszym, z XI–XIII w. Nowsze odkrycia i badania nad papierem, dokonane u schyłku XIX w., zaprzeczyły tym mniemaniom i wykryły ostatecznie ojczyznę papieru oraz czas i drogi, jakie sobie torował w swym pochodzie cywilizacyjnym. W r. 1877 odkryto w okolicy Fayûm w Egipcie znaczne i bardzo cenne archiwum rękopisów papirusowych, pergaminowych, a wśród nich i papierowych. Od miejscowych handlarzy zakupił przeważną część tego zbioru arcyksiążę Rainer do Wiednia, gdzie utworzył zeń Muzeum, które powierzył opiece dwóch uczonych: orientalisty J. Karabačka i fizjologa roślin J. Wiesnera. Zbadali oni dokładnie ten materiał papierowy, pierwszy z nich pod względem archeologicznym, a drugi pod względem przyrodniczym (mikroskopowo) i doszli do wyników, które Karabaček ogłosił w książce Das arabische Papier8 oraz w paru innych rozprawach. Wyniki tej pracy przez lat 50 aż do niedawna uchodziły za niewzruszony kanon szczególnie dla początkowych dziejów papieru, dopiero w ostatnich czasach arabiści9 i sinologowie10 podważyli poglądy Karabačka, zwłaszcza jeśli idzie o chronologię rozwoju produkcji papierowej. Dziś uchodzi za pewnik w nauce, że wynalazcami papieru są Chińczycy, którzy wedle starej tradycji posługiwali się pierwotnie jako materiałem do pisania korą bambusową i tkaniną jedwabną, aż dopiero około r. 100 po Chr. dworzanin cesarski Ts’ai Lun miał wynaleźć papier sporządzony z surowych włókien pewnych gatunków roślin (konopi, kory morwowej) z domieszką starych szmat i gałganków, które przeszły proces sfilcowania. Najstarsze znane okazy papieru chińskiego, znalezione przez angielskiego uczonego Aurelego Steina w chińskim Turkiestanie (1907), zawierają listy, które mają pochodzić z połowy II stulecia po Chr. Nieco młodsze od nich są znalezione przez wyprawę Sven Hedina (1901) w okolicy jeziora Lob-nor we Wschodnim Turkiestanie dokumenty papierowe, które znawcy odnoszą do III w. po Chr. Długo udawało się Chińczykom utrzymywać w tajemnicy ten doniosły wynalazek, aż dopiero 7

Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce, Kraków 1918, s. 4. Mitteilungen an der Sammlung des Papyrus Erzherzog Rainer, Wien 1887/8. – Wiesner ogłosił później wyniki swych badań w pracy: Mikroskopische Untersuchung alter Papiere, Wien 1902. 9 F. Babinger, A. Mez, H. Alibaux. 10 Th. F. Carter, Dard Hunter. 8

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Materiał i przybory pisarskie

59

w połowie VIII w. jeńcy chińscy, którzy dostali się do niewoli arabskiej w Samarkandzie, zaczęli podobno wyrabiać tam dla zarobku papier, odsłaniając tajemnicę Chin Arabom, którzy nie posiadając w swych krajach roślin służących w Chinach do fabrykacji papieru (głównie morwy), przerzucili cały jej ciężar na szmaty lniane i konopne. Udoskonalili oni także sposób wyrobu, polegającego na odpowiednim macerowaniu materiału, czyszczeniu, bieleniu, ubijaniu stępami, napuszczaniu uzyskanej masy papierowej klejem roślinnym itp. Nie jest dotąd rzeczą pewną, czy już za sułtana Harun al Raszyda (793) powstała państwowa fabryka papieru samarkandzkiego w Bagdadzie11. W każdym razie w w. IX daje się produkcja jego stwierdzić zarówno tamże, jak i w Syrii, zwłaszcza w Damaszku, aby w wiek później pojawić się już w Egipcie (Kair). Ekspansja terytorialna kultury arabskiej rozpowszechniła szybko fabrykację papieru w całym basenie śródziemnomorskim. W początkach XII w. znajdujemy ślady jej w Maroku (Fez ok. r. 1100), a w połowie tegoż wieku w Hiszpanii (Xativa pod Walencją). Pomimo rozpowszechnienia papieru przez Arabów nie przyjęła się na Zachodzie arabska nazwa na oznaczenie tego produktu kaghad (kaghid) lub warak, ale zapożyczono dlań nazwę od niezapomnianego jeszcze a tak pokrewnego mu materiału pisarskiego – papirusu, który tymczasem wyszedł z użycia, przekazując nazwę swemu następcy. Stara egipska nazwa papirusu pojawia się dla papieru dopiero w w. XIII. Natomiast „ryza” jako nazwa pewnego quantum (500 arkuszy) papieru jest pochodzenia arabskiego (risma – kupa, stos). Często w użyciu będące średniowieczne określenie charta bombycina nie zostało dotąd w nauce bezapelacyjnie wyjaśnione. Karabaček wiązał je z nazwą syryjskiego miasta Bambyke (arab. Mambidj), gdzie domyślano się istnienia dawnej fabryki papieru. Lehmann-Haupt jednak wykazał, że pogląd o istnieniu tam takiej fabryki jest tylko domysłem, że zatem bezpośredniego związku między tymi nazwami nie ma. Wyraz bombyx oznaczał pierwotnie pewien gatunek jedwabnika a w ślad za tym produkt jego – sam jedwab. Heterogenicznie przeszła ta nazwa na każdą delikatną tkaninę, przede wszystkim zaś na bawełnę. Jakkolwiek produktów bawełnianych nie używano do fabrykacji papieru, to jednak ze względu na zewnętrzne podobieństwo tkanki papierowej, sporządzonej z włókien lnianych lub konopnych, do tkaniny bawełnianej, przydawano do słowa charta, które oznaczało dawniej kartę papirusową, określenie bombycina na oznaczenie karty papierowej12. Z Afryki przedostał się użytek papieru nadto do Sycylii, gdzie jest znany w kancelarii władców normańskich już w wieku XII, skąd przeszedł do kancelarii następców ich, Hohenstaufów. Znane są dwa mandaty cesarza Fryderyka II z lat 1228 i 1230 pisane na papierze. Lecz tenże 11 Tak mniema Karabaček, l. c. Zob. co do tego obecnie uwagi Meza A., Renaissance des Islams (Heidelberg 1922) i Alibauxa H. w Bulletin officiel de la chambre syndicale du commerce des papiers de France 1938 (Nr 215 s. 6470). 12 Karabaček, l. c. – Lehmann-Haupt C. F., Bombyx (Festschrift Oswald Redlichs, Innsbruck 1928, s. 405 i n.).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

60

Rozdział II

władca osobną konstytucją z r. 1231 zabronił sporządzania dokumentów publicznych na papierze z powodu jego nietrwalości; używano go tam jednak do podręcznego pisania brulionów, protokołów, regestrów itp. Francja otrzymała pierwszy papier z Hiszpanii (już wkrótce po r. 1200), własna jednak produkcja papieru daje się tamże stwierdzić dopiero w połowie XIV w. (St. Julien koło Troyes). Zresztą docierał tam także papier z Włoch, gdzie już w szóstym dziesiątku XIII w. rozwinęła się przeszczepiona oczywiście z Sycylii produkcja tego materiału pisarskiego głównie w środkowej części kraju (Pioraco, a zwłaszcza w XIV i XV w. Fabriano koło Ankony) oraz w północnej (Wenecja, Cividale, Treviso). Z Lombardii zawędrował papier do Niemiec, znany tam już w połowie XIII w., natomiast pierwsze ślady własnej papierni w Niemczech dają się wykryć dopiero w końcu XIV w., a to w Norymberdze (Ulman Stromer 1389). W XV w. mamy już młyny papiernicze w Ravensburgu (na pn. od Jez. Bodeńskiego), w Strassburgu, Bazylei, Fryburgu (szwajcarskim), Legnicy na Śląsku, Augsburgu itd. Do końca XV w. istnieje już w Niemczech przeszło 40 papierni, a około r. 1600 jest ich przeszło 200. Za cesarza Karola IV pojawia się papier w kancelarii cesarskiej, oczywiście tylko dla nieuroczystych dokumentów, w ślad za czym także inne kancelarie i skryptorie publiczne oraz prywatne zaopatrują się dla swych celów w ten praktyczny i tani materiał pisarski13. Polska również nie spóźniła się z poznaniem papieru. Wprawdzie najstarsza księga miejska krakowska poczynająca się w r. 1300 pisana jest jeszcze na pergaminie, ale już wkrótce (r. 1325) zjawia się u nas papier, przywieziony z Włoch przez kolektorów papieskich dla rachunków świętopietrza i dziesięcin. Z Włoch też niewątpliwie dostał się niebawem papier do kancelarii królewskich węgierskiej i polskiej. Najstarszy znany mandat króla Karola I Roberta pisany na papierze pochodzi z r. 133714. Z tegoż samego roku przechował się w Archiwum watykańskim papierowy list króla Kazimierza Wielkiego do kolektora papieskiego Galharda de Carceribus z dopiskiem kanclerza Jarosława (późniejszego arcybiskupa)15. Za najstarszy polski rękopis papierowy uchodzi kodeks kapituły krakowskiej z r. 1339, zawierający akta pewnego procesu kościelnego16. Najdawniejsza dochowana księga radziecka krakowska, założona w r. 1361, jest pisana na papierze, ale być może, że była taką już jej zaginiona poprzedniczka17. W każdym bądź razie nie był13 Thiel V., Papiererzeugung u. Papierhandel vornehmlich in den deutschen Landen, von den ältesten Zeiten bis zum Beginn des 19 Jhdts (Archivalische Zeitschr. 3 Folge, 8 Band 1932) oraz tegoż autora Die Anfänge der Papiererzeugung auf deutschem Boden (Buch und Schrift N. F. IV, 1941). 14 Szentpétery J., Magyar okleveltan, Budapest 1930, s. 191, przyp. 1. 15 Wiadomość udzielona mi łaskawie przez Prof. St. Kętrzyńskiego. Papier listu ma być prążkowany, bez filigranu. 16 Piekosiński, Średniowieczne znaki wodne w XIV w., s. 32. 17 Papierowy jest też najdawniejszy (z r. 1367) kodeks ze wzmianką o Uniwersytecie krakowskim in castro Cracoviensi, zachowany dotąd w Bibliotece Jagiellońskiej (Ms. 2032).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Materiał i przybory pisarskie

61

by to papier wyrobu polskiego, gdyż w księgach miejskich krakowskich z XIV w. nie ma jeszcze wzmianek o papiernikach, a najstarsze nasze księgi papierowe z lat sześćdziesiątych noszą ślady włoskiego pochodzenia. W ostatnim dziesiątku XIV w. w czasach Jagiełły i Jadwigi mandaty królewskie pisane na małych kartach papierowych nie należą już do rzadkości18. W tym czasie zjawiają się na Kazimierzu pod Krakowem włoscy sukiennicy, którzy handlują nie tylko suknem, ale i papierem, wątpić jednak trzeba, by oni go tam na Kazimierzu wyrabiali, bo i przez cały wiek XV o wyrobie papieru w Polsce nie ma żadnych wiadomości źródłowych. Dopiero w samym końcu XV w. poczynają się wzmianki o papiernikach w księgach miejskich krakowskich. Pierwsza papiernia powstała na Prądniku Czerwonym czyli Duchackim pod Krakowem, na gruntach należących do klasztoru św. Ducha (tj. krakowskich duchaków), którego godło w postaci podwójnego krzyża pojawia się w tym czasie (r. 1493) na papierze używanym w sądzie ziemskim krakowskim. Papiernię tę założył i młyn na Prądniku wybudował mieszczanin krakowski, Niemiec z Nadrenii alzackiej, Fryderyk Szyling. Współcześnie lub niewiele później założył on drugą papiernię na gruntach cystersów w Mogile, której papier z herbem Odrowąż, jako godłem fundatorów klasztoru, jest w użyciu już w samych początkach XVI w.19 Odtąd zaczęły się papiernie w Polsce mnożyć, tak że w XVI w. można ich naliczyć już ponad 3020. Co to są znaki wodne i jakie mają znaczenie dla historyka? W końcu XIII w. (ok. r. 1280) wprowadzono we włoskiej papierni w Fabriano nowość, którą wnet zaczęto naśladować w innych fabrykach europejskich, polegającą na tym, że do dna drucianego sita, służącego do czerpania masy papierowej dla wytwarzania arkuszy, przytwierdzano sporządzony również z drutu jakiś znak lub wizerunek, który odciskał się na papierze, tworząc jaśniejszy od jego tła zarys danego przedmiotu, wyraźnie widocznego na tle odbicia kres i prążków sita, gdy papier zwrócimy ku światłu. Były to tzw. znaki wodne czyli filigrany. Spełniały one rolę dzisiejszych znaków fabrycznych na towarach, tj. oznaczały fabrykę, z której papier pochodził. Poczet wizerunków, będących w użyciu jako znaki wodne, jest znaczny i różnoraki. Spotykamy więc rysunki zwierząt, roślin, herbów, liter i wielu innych przedmiotów codziennego użytku. Jednym z najstarszych i najczęstszych jednak znaków u nas i zagranicą jest głowa wołu, często z krzyżem na wysokiej żerdce pomiędzy rogami, niekiedy oplecionej wężem; w miejsce krzyża zjawia się także gwiazda, rozeta, trójkąt, koło młyńskie itp. Wyrażono w literaturze 18

W Bibliotece ord. hr. Krasińskich w Warszawie było kilkanaście takich mandatów w sprawach skarbowych (informacja prof. Kętrzyńskiego). 19 Piekarski K., Memorial o początku i sukcesji papierni prądnickiej, Kraków 1926. 20 Ptaśnik J., Papiernie w Polsce XVI w. (Rozpr. hist. fil. Ak. Um. t. 62, 1920). Nad papierniami w Polsce pracuje od lat Dr Wł. Budka, który w tym zakresie wydał już szereg cennych rozpraw, jak np. o papierni w Balicach (zob. Silva Rerum, t. III–V).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

62

Rozdział II

naszej mniemanie, że ta głowa wołu pozostaje w związku z symbolem św. Łukasza Ewangelisty, patrona bractwa cechowego malarzy, do którego należeli pergaminiści i papiernicy21. W każdym jednak razie znak ten wprowadzili włoscy papiernicy, którzy posługują się nim już od początku XIV w., a przetrwał on do w. XVII. W wielu wypadkach znak wodny wskazywał właściciela gruntu, na którym stała papiernia: tak np. młyny papierne w dobrach klasztornych znaczyły swój papier znakiem przedstawiającym godło klasztoru lub herb każdoczesnego opata, papiernie w dobrach szlacheckich używały jako znaku wodnego herbów swoich właścicieli. Ze zmianą właściciela zmieniał się z reguły i znak wodny. Znaki wodne są nie tylko ważne dla historii papiernictwa, pozwalając nam wykryć drogi, którymi rozpowszechniał się papier dawnych fabryk, ale mogą one także niekiedy być pomocne historykowi przy określaniu czasu sporządzenia niedatowanego rękopisu lub miejsca jego pochodzenia. Dzięki temu, że sita dość rychło się zużywały i trzeba było co pewien czas zastępować je nowymi, zarówno linie sita (kresy i prążki) jak i same filigrany ulegały dość częstemu (co kilka lat) odmienianiu. Otóż znając znaki wodne rękopisów datowanych względnie zlokalizowanych, możemy przy rękopisach niedatowanych przynajmniej w przybliżeniu oznaczyć czas pochodzenia papieru (termin ad quem), a tym samym i rękopisu, licząc się z tym, że między wyprodukowaniem papieru a zużytkowaniem go do zapisania mógł upłynąć czas przynajmniej 10– 15 lat. Ta metoda określania chronologicznego znaków wodnych wymaga jednak zebrania większej ilości odatowanych filigranów i w tym celu opracowano publikacje, z których największą, choć zgoła nie wyczerpującą, mimo że obejmuje przeszło 16 000 znaków wodnych z całej Europy od r. 1282 do 1600, jest czterotomowe album S. M. Briqueta Les Filigranes (Genewa 1907, II wyd. 1923). Inne takie bogate wydawnictwo rosyjskiego uczonego M. P. Lichaczewa Paleograficzeskoje znaczenije bumażnych wodianych znakow (Petersburg 1899), ma wprawdzie materiał z bibliotek i archiwów rosyjskich, ale że te zbiory są przeważnie obcego pochodzenia (wiele pochodzi z Polski), mają więc one znaczenie dla ogólnej i naszej nauki. W Polsce pierwszy Lelewel podał w dziele Bibliograficznych ksiąg dwoje (1826) szereg ich wizerunków. W większej ilości (ok. 2000 znaków) zebrał je i opracował Franciszek Piekosiński w dwóch publikacjach: 1) Średniowieczne znaki wodne, zebrane z rękopisów w archiwach i bibliotekach polskich głównie krakowskich z XIV w. (Kraków 1893) i 2) Wybór znaków wodnych średniowiecznych (tamże 1896)22. Wspomniana metoda chronologiczna wymaga jednak dużej ostrożności i dokładności w badaniu. Wobec dość częstej zmiany filigranu i różnic w szczegółach rysunku i tła, na którym on występuje, wymaga się dziś już nie przerysowywanych ręcznie, ale sporządzania techniką foto21 Lepszy L., Pergameniści i papiernicy krakowscy (Rocznik Krak., t. IV, 1900, s. 237). 22 Zb. literaturę u K. Badeckiego, Znaki wodne w księgach Archiwum miasta Lwowa 1382–1600, Lwów 1928.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Materiał i przybory pisarskie

63

Ryc. 8. Znaki wodne polskich rękopisów papierowych: a) głowa wołu, na żerdce rozeta (siódmy dziesiątek XV w.), b) wieża szachowa; papier włoski 1452 r. Na lewej kresie zaznaczona grubość wiązki 20 prążków (Budka W., Znaki wodne w rękopisie kórnickim, Silva Rerum VI)

graficzną podobizn znaków wodnych w naturalnej wielkości, przy czym nie można pomijać ich tła, tj. linii samego sita23. Lokalizacja zaś rękopisu na zasadzie znaku wodnego nie zawsze dopisuje wobec tego, że papier jako przedmiot handlu wędrował nieraz w dalekie strony od miejsca swojej produkcji. Ustalenie chronologii znaku także nie zawsze może być ścisłe, ile że papier mógł dłużej leżeć na składzie, zanim został użyty do pisania (ryc. 8). 23 Budka Wł., Stan badań papiernictwa w Polsce od XV do XVIII w. (odb. z Księgi referatów IV Zjazdu Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1936). Autor proponuje podawać oprócz samego znaku jeszcze 2–3 pionowych kres (pontuseau) z zaznaczeniem na jednej z nich grubości wiązki dwudziestu poziomych prążków (vergeurs).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

64

Rozdział II

B. Przybory do pisania 1. Pióro Na tabliczkach woskowych pisano za pomocą rylca (stilus, graphium), sporządzonego z metalu (żelaza, brązu, srebra etc.), który na jednym końcu miał ostrze przeznaczone do pisania a na drugim był łopatkowato spłaszczony, służąc do zacierania popełnionych omyłek, stąd stilum vertere znaczyło tyle co poprawiać błędy (por. ryc. 4). Do pisania na papirusie, pergaminie i papierze używano piór oraz pędzli. Pióra były trzcinowe, ptasie i metalowe. Trzcinowe pióra (calamus, canna) służyły do pisania na papirusie już w dawnym Egipcie, skąd rozpowszechniły się w świecie starożytnym tam wszędzie, dokąd dotarł papirus. Przetrwały te pióra do średniowiecza, pozostając w użyciu na Zachodzie do XII w., i później dopiero humaniści wskrzesili je we Włoszech w XV w. Nazwa calamus tkwi dotąd w określeniu naczynia na atrament: włoskie calamaio = nasz kałamarz (zob. niżej). Najbardziej jednak rozpowszechnione w średniowieczu były pióra ptasie (pennae), znane już od V w. po Chr. Izydor z Sewilli, żyjący w VII w., pisze w swoich Origines (VI, 13), rozróżniając wyraźnie pióra trzcinowe i ptasie: Instrumenta scribae calamus et penna ... calamus arboris est, penna avis, cuius acumen (wierzchołek) dividatur in duo, in toto corpore unitate servata. Słowiańskie nazwy „pióro”, „pero”, świadczą, że przodkowie nasi używali do pisania piór ptasich (gęsich, łabędzich). Pióro musiało być dokładnie i równo zacięte, od tego bowiem zależały w dużej mierze estetyczne kształty pisma i możność cieniowania kresek. Nożyk do zacinania piór nazywał się scalprum, scalpellum, cultellus, sama czynność zaś nazywała się calamum temperare, acuere. Różny był kształt tych odpowiednio ostrych nożyków, najczęściej jednak były one przy końcu ku tyłowi zakrzywione, służąc nie tylko do „temperowania” piór, ale też do rozcinania pergaminu tudzież do wyskrobywania plam i błędów pisarskich (rasura, rasorium). Świeżo zacięte pióro próbowano najczęściej na marginesach tekstu lub na przedniej bądź tylnej okładce rękopisu, co nazywało się probatio pennae. Ślady prób takich posiada niemal każdy rękopis. Metalowe (brązowe, srebrne, złote) pióra znane były już w starożytności, należąc jednak wówczas do rzadkości, jak zresztą i w średniowieczu; spotyka się je niekiedy w muzeach. Rysików ołowianych (ołówków, stilus plumbeus, plumbum sub arundine fixum) używano do liniowania ksiąg i dokumentów (XI–XII w.) oraz do pisania notatek i gloss na marginesach tekstu.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Materiał i przybory pisarskie

65

2. Atrament Dobry atrament średniowieczny był pierwotnie zupełnie czarny lub ciemnobrunatny, pismo też najstarszych rękopisów i dokumentów zachowało do dziś dnia swoją właściwą czarną barwę, od której pochodzi łacińska nazwa atramentum (ater = czarny), stąd nasz „atrament”. Natomiast druga nazwa, która u nas dawniej była w użyciu, „inkaust”, pochodzi z łacińskiego encaustum, incaustum, a pośrednio z greckiego —gkauston = podegrzane (w związku ze sposobem przyrządzania), skąd poszło włoskie inchiostro, francuskie encre, angielskie ink. Niemcy swoją Tinte wzięli z łacińskiego tinctura, tincta (hiszpańskie tinta). Z czego sporządzano atrament? Niewątpliwie już w starożytności znana była we wszystkich krajach śródziemnomorskich czarna ciecz z mątwy (sepia), ale oprócz tego wyrabiano płyn do pisania z sadzy i gumy. Istnieją też poszlaki, że już starzy Rzymianie znali atrament metaliczny, który był mieszaniną witriolu miedzi i galasówki, jakkolwiek pierwsze wzmianki o galasówce (dębiance) pochodzą dopiero z V w. po Chr. Te dwa składniki z dodatkiem gumy i wody deszczowej, a niekiedy nadto cienkiego piwa, wina lub octu, służyły przez całe średniowiecze do wyrobu podgrzewanego „inkaustu”, a liczne recepty spotykane w rękopisach dają nam poznać dokładny stosunek tych części składowych atramentu. Zrazu był on produktem domowym: wyrabiali go mnisi w klasztorach, gdzie pisano księgi, sporządzały do własnego użytku różne skryptorie, w których pisano dokumenty, i ten domowego wyrobu atrament był zazwyczaj dobry, zadziwiając dziś jeszcze swą nieskazitelnie czarną barwą, jakkolwiek nawet najlepszy i najczarniejszy atrament ulegał z czasem płowieniu, jeśli był wystawiony na działanie światła lub wilgoci. Z rozpowszechnieniem pisma od wieku XIII, gdy kancelarie i inne skryptorie zaczęły zaopatrywać się w atrament drogą handlu, jakość atramentu stawała się coraz podlejsza, na co pisarze nieraz się użalali; przybiera on odcień żółtawy i blednie do tego stopnia, że takie pismo niekiedy odczytać dziś trudno. Zmiana barwy atramentu w książce rękopiśmiennej czy w dokumencie ma przy ich badaniu ważne znaczenie, wskazując kolejne stadia ich powstawania. Zwłaszcza w dokumentach zwracać trzeba baczną uwagę na różnice w odcieniu barwy atramentu w różnych ich częściach, znamionujące późniejsze dopisanie pewnych wyrazów lub nawet całych formuł (np. datacji). Do przechowywania atramentu służył najczęściej zwyczajny róg bydlęcy, który wkładano do wyżłobionego w pulpicie otworu, jak to widzimy na dawnych miniaturach ewangelistów (ryc. 17). Znane jednak były już we wcześniejszym średniowieczu ozdobne kałamarze, wyrabiane kunsztownie z metalu (ryc. 18, 20). Obok atramentu czarnego posługiwano się w średniowieczu, choć w ograniczonej mierze, atramentami wzgl. farbami innych kolorów: czerwonej, błękitnej, liliowej, zielonej, żółtej, srebrnej i złotej. Do najczęściej

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

66

Rozdział II

używanych należy atrament czerwony (rubrum), który był znany w trzech gatunkach: 1. purpura z krwi pewnego gatunku ślimaka, częściej używana do barwienia pergaminu niż do pisania (podpis purpurą tzw. sacrum incaustum był przywilejem cesarzy bizantyńskich), 2. cynober sporządzany z rtęci i siarki oraz 3. minia (minium) przyrządzana z bieli ołowianej. Czerwonym atramentem pisano nagłówki, inicjały, paragrafy, w ogóle używano go do uwydatniania pewnych liter, wyrazów i ustępów (zob. niżej). Stąd też pochodzą nazwy rubrica, rubricare. Do rzadkości należą rękopisy pisane w całości czerwonym atramentem. Dokumenty pisane były też z reguły czarnym atramentem, tylko niektóre dyplomy cesarskie i królewskie miały czerwone monogramy. Prócz czerwonej były w dość częstym użyciu farby złota i srebrna. Tzw. chryzografia czyli pisanie złotem ma swą kolebkę w Bizancjum, skąd przedostała się już wcześnie na Zachód. Zwłaszcza słynne i wysoko cenione były rękopisy pisane złotą i srebrną farbą na purpurowym pergaminie (zob. wyżej s. 57). Szczególnie w dobie karolińskiej dosięgła chryzografia we Francji wysokiego rozkwitu. Rzadziej używano jej do pisania dokumentów, zdarzają się jednak uroczyste dyplomy cesarskie (np. cesarza Ottona I dla Stolicy Apostolskiej z r. 962); nie wszystkie jednak są oryginałami. Z farbami innej barwy, np. niebieskiej, żółtej i zielonej spotykamy się w rękopisach średniowiecznych bardzo rzadko; przeważnie służą do odznaczania i upiększania inicjałów (zob. niżej).

3. Inne przybory Do zmywania atramentu (pisma, plam) na papirusie służyła gąbka, na pergaminie raczej wyskrobywano błędy pisarskie czy plamy za pomocą nożyka, rasorium, o którym już wyżej była wzmianka, po czym tę tzw. razurę zacierano i wygładzano za pomocą kredy lub pumeksu. Liniowanie pergaminu uskuteczniano w najdawniejszych czasach rylcem, później (XI i XII w.) kawałkiem ołowiu płaskiego, okrągłego kształtu. Równe liniowanie wymagało odmierzania odległości poszczególnych linii i punktowania ich na skraju kart, do czego posługiwano się cyrklem (circinus). Linia (linea, riga) była przy tym instrumentem równie niezbędnym.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozdział III

Pisarz i jego wytwory Literatura: jw. na s. 44, nadto czyt. J. Lelewela Bibliograficznych ksiąg dwoje, t. II, tudzież M. Hornowskiej i H. Zdzitowieckiej-Jasieńskiej Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej (Warszawa 1947).

A. Osoba pisarza Zarówno w greckim wyrazie na oznaczenie pisania jak w łacińskim scribere i gockim vreitan (writan, rizan, rita) tkwi pojęcie rzezania, rycia, gdy tymczasem słowiańskie pisać, psati itd., ma raczej związek z łacińskim pingere i oznacza tyle co malować (gockie mêljan, niem. malen, por. także pisanka, kraszanka = malowanka); wyrazy te pozostają zatem w związku z odmienną techniką kreślenia liter bądź to przy użyciu rylca na materiale twardym bądź też za pomocą pędzla i pióra na materiale miękkim. W wiekach średnich zamiast scribere mówiono niekiedy exarare, co również znaczy ryć, rysować i co wskazuje na związek z tabliczkami woskowymi. Rękopis zwie się z grecka chirographum (stąd spolszczony cyrograf) lub manuscriptum. Na określenie piszącego, pisarza, miał język łaciński jeszcze z okresu klasycznego kilka wyrazów: najpospolitszym był scriba lub scriptor, ale nazywano go także librarius, notarius, antiquarius, tabellio, chartularius etc. Niektóre z tych określeń (jak notarius, tabellio) uzyskały w ciągu wieków średnich bardziej konkretne znaczenie dla pewnych kategorii pisarzy, którzy zajmowali się pisaniem dokumentów. Kto by chciał zyskać pojęcie, jak wyglądał średniowieczny skryba, niech zajrzy do któregoś z zachowanych, także i w polskich zbiorach bibliotecznych, dawnych przepysznie iluminowanych ewangeliarzy, w których ewangeliści wyobrażeni są w postaci takich, najczęściej współczesnych miniaturzyście pisarzy, w chwili pisania swych świętych ksiąg1. 1 Por. np. postacie św. Marka i Mateusza w gnieźnieńskim Evangelistarium tzw. Mszale św. Wojciecha z końca XI w. lub w Ewangeliarzu kruszwickim z drugiej poł. XII w. (Kopera, Dzieje malarstwa polskiego, s. 10 i 12).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

68

Rozdział III

Surowi, ascetyczni, odziani w togi lub szaty duchowne, siedzą na tzw. katedrach, opierając stopy na podnóżkach. Przed pisarzem stoi na wysokiej konsoli pochyły pulpit, na którym rozpięta jest karta pergaminowa lub leży otwarty kodeks, w rogu zaś pulpitu tkwi w otworze kałamarz w kształcie rożka. Pisarz trzyma w prawicy pióro, w lewym zaś ręku zakrzywiony do góry ostry nóż, którym przytrzymuje sobie kartę lub zacina pióro. Zasadniczo ten schematyczny typ pisarza nie zmieni się już do końca wieków średnich, chociaż zmieni się styl malowania, u schyłku średniowiecza już bardziej realistyczny, jak we włoskich i flandryjskich księgach liturgicznych z XV w., w których spotkać się można niekiedy z postacią pisarza o portretowych niemal rysach twarzy, na tle jego skryptorii, przepełnionej różnymi przedmiotami podręcznego użytku2, lub jak na słynnym Stwoszowym epitafium Filipa Kallimacha († 1496) u dominikanów w Krakowie, gdzie ten humanista przedstawiony jest również w znanym typie średniowiecznego pisarza, siedzącego przy pulpicie3. Zasadniczym typem pisarza wczesnośredniowiecznego był człowiek świecki. Wyszedł on jeszcze z epoki starożytnego Rzymu i przetrwał we Włoszech do późniejszego średniowiecza, związany z cechem notariuszy, którzy wprawdzie pracowali głównie w kancelariach nad sporządzaniem dokumentów, niekiedy jednak podejmowali się także pisania książek, zwłaszcza prawniczych, konkurując z tzw. librarii lub antiquarii, którzy byli we Włoszech właściwymi rutynowanymi pisarzami kodeksów. Zalew ludów barbarzyńskich i ogólny upadek kultury antycznej, jaki potem nastąpił, był ciosem także dla sztuki pisarskiej. Schroniła się ona i znowu odrodziła dopiero w klasztorach, które po odpłynięciu fali barbarzyństwa stały się azylem i kolebką średniowiecznej kultury umysłowej w Europie Zachodniej. W parze z tą ogólną zmianą zjawia się nowy typ pisarza: duchownego względnie mnicha. Nic też dziwnego, że wyraz clericus (clerc, pape, pfaff) staje się we Francji, Anglii i Niemczech synonimem skryby, a że clericus to człowiek w szkołach kształcony, przeto go nazywano literatus albo scholaris. Scolaris noster nazywa książę śląski Henryk III (1248–1266) swego nadwornego notariusza, kanonika katedry wrocławskiej4. Duchowni też zajęci byli jako pisarze przeważnie w kancelariach biskupich i książęcych. Ale właściwy typ pisarza kodeksów, to mnich-zakonnik. Reguła benedyktyńska nakazywała utrzymywać w każdym klasztorze bibliotekę, w której by się mnisi w Piśmie Bożym kształcili. Trzeba było tym bibliotekom dostarczyć jak najwięcej książek – i stąd w klasztorach zakwitła sztuka pisania. Na czele tego ruchu stanęły klasztory irlandzkie i szkockie, które przechowały i uchroniły od zagłady wiele skarbów kultury 2

Por. np. miniaturę w Ewangeliarzu z Drzewicy z XV w., zob. ryc. 28. Wielokrotnie reprodukowany, np. w Roczniku Krak. t. VI, s. 170. 4 Swientek H. O., Das Kanzlei- und Urkundenwesen Herzog Heinrichs III von Schlesien (Zeitschr. f. Gesch. Schlesiens LXIX 1935, s. 46 n.). 3

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

69

antycznej, by później rozsiewać je na kontynencie Europy. Ich też klasztory w Luxeuil, Korbei (francuskiej), Bobbio i St. Gallen zasłynęły w VII i VIII w. ruchliwymi skryptoriami i zasobnymi bibliotekami. Powołana do życia przez Karola Wielkiego słynna skryptoria w Tours pod kierunkiem angielskiego mnicha Alkuina wydała cały szereg wprawnych pisarzy-kaligrafów oraz zdolnych iluminatorów, ozdabiających kodeksy wspaniałymi miniaturami. Odtąd każdy dobrze urządzony klasztor na Zachodzie posiadał własną skryptorię, w której mnisi przepisywali kodeksy na użytek swego klasztoru, przede wszystkim biblię, księgi liturgiczne a także dzieła literackie i naukowe. Posiadały też swoje skryptorie katedry biskupie i kolegiaty, w których pisaniem trudnili się świeccy duchowni przeważnie niższych stopni. Z czasem ta produkcja ksiąg rękopiśmiennych, obliczona zrazu na własną potrzebę, zaczęła zataczać szersze kręgi: klasztory posiadające warsztaty pisarskie obdarzały księgami inne klasztory tegoż samego zakonu, przede wszystkim zaś swoje filie. Tym sposobem książka rozpowszechniała się, sięgając z rozwojem misji kościelnych daleko na wschód do krajów słowiańskich i na północ do krajów skandynawskich. Od IX i X w. ta produkcja i wędrówka książek przybiera duże rozmiary, powstają coraz to nowe ogniska pisarskie, prawdziwe szkoły kaligraficzne i szkoły malarstwa miniaturowego (zob. niżej). Nawet w żeńskich klasztorach wykształcone w pisaniu mniszki zajmowały się niekiedy przepisywaniem rękopisów. Można powiedzieć, że właściwymi producentami książek rękopiśmiennych byli mnisi, a główne warsztaty pisarskie istniały po klasztorach. Tak było w każdym razie do wieku XII. W ciągu XII wieku, przeważnie w drugiej jego połowie, dokonują się na tym polu, jak na wielu innych polach życia kulturalnego w zachodniej i południowej Europie, doniosłe zmiany. Z rozwojem kultury umysłowej szybko wzrastające zapotrzebowanie książki sprawiło, że obok mnichów i kleryków jako wyłącznych dotąd jej wytwórców zjawiają się zawodowi kopiści także świeccy, produkujący książki dla zarobku, na handel. Zjawisko to pozostaje niewątpliwie w związku z powstającymi we Francji i indziej szkołami teologicznymi, jak słynna szkoła Anzelma Scholastyka, twórcy glosy interlinearnej w Laon w Szampanii, prawniczymi w Bolonii, Padwie i medyczną w Montpellier. Wreszcie około r. 1200 powstają studia generalne, przede wszystkim organizuje się uniwersytet paryski, a to potęguje jeszcze bardziej zapotrzebowanie książek, których używają zarówno profesorowie jak i uczniowie, gdyż cały wykład uniwersytecki polegał na interpretacji różnych dzieł. Okoliczność ta wywołała zupełne przestawienie produkcji rękopiśmiennej, sprowadzając stanowczy rozdział między pracą uczonych a robotą pisarzy-kopistów, przepisujących masowo ich dzieła i wykłady. Ta nowa organizacja o charakterze przemysłowo-handlowym wymagała pilnej kontroli kopistów ze strony uczonych. Uniwersytety musiały roztoczyć swą opiekę nad produkcją i handlem książkami. Pisarze zorganizowani w cechach musieli być związani przysięgą i ścisłymi przepisami. W XIII i XIV w.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

70

Rozdział III

powtórzyło się więc to samo, co było już w starożytności, gdy przepisywanie książek stało się zajęciem zyskownym, pracą na taryfie opartą. Środkiem do tego, by zagwarantowana była poprawność tekstu a zarazem zabezpieczone interesy pisarzy, korektorów, iluminatorów, sprzedawców i kupujących, była tzw. pecja. Co to była pecja i na czym cała ta organizacja polegała5? Podstawą jej było wypożyczanie rękopisów do przepisywania i pośrednictwo w sprzedaży książek między ich wytwórcami a odbiorcami. Oba te zadania spoczywały we Włoszech w rękach uniwersyteckiego księgarza, tzw. stacjonariusza, w Paryżu natomiast były rozdzielone między stacjonariusza, który miał na składzie rękopisy do wypożyczania ale ich sprzedawać nie mógł, i librariusza, który brał rękopisy w komis celem ich sprzedaży i dopiero kiedy ich po pewnym czasie nie sprzedał, mógł je sam zakupić. Jeśli jakieś dzieło miało być wprowadzone do uniwersytetu jako przedmiot nauki oraz przedmiot handlu księgarskiego, stacjonariusz musiał postarać się o „egzemplarz” czyli tzw. wzorzec jako podstawę dla odpisów. Taki egzemplarz złożony był z luźnych, nieoprawnych składek (przeważnie czterokartkowych), które nazywano pecjami. Stacjonariusze wypożyczali te pecje za opłatą kolejno do przepisywania kopistom, których wynagrodzenie też było obliczane wedle ilości pecji. Dla cenzury wzorców i ustalania należytości za wypożyczanie składek wybierały uniwersytety komisje tak zwanych peciarii, które układały listy książek dopuszczonych do studiów z podaniem ilości pecji i cen za ich wypożyczanie; listy te wywieszano na widok publiczny wraz z wykazem uznanych przez komisję kopistów. Stacjonariusze byli odpowiedzialni za poprawność tekstu i dobry stan egzemplarza, który musiał być pisany wyraźnie w dwie szpalty na trwałym pergaminie. Poszczególne pecje były numerowane i miały reklamanty (zob. niżej s. 77), którym odpowiadały notatki i numeracje na kopiach (często obcięte później przez introligatora przy oprawie). System pecjowy kopiowania rozpoznać można po zmianie atramentu względnie rąk w poszczególnych składkach, tudzież po wspomnianych notatkach kopistów. Wieki XIII i XIV we Włoszech, Francji i Anglii stanowią okres rozkwitu pecji; kres jej położył w końcu wynalazek druku. Ponieważ instytucja pecji związana była z uniwersytetami, przeto przedmiotem jej były tylko rękopisy tam czytane i wykładane; natomiast inne teksty, nie należące do tego zakresu, nie wykazują śladów systemu pecjowego. Nie wykazano tych śladów w ogóle w Niemczech i w Polsce. W Niemczech powielanie rękopisów odbywało się systemem dyktowania (pronuntiatio). Wprawdzie statuty uniwersyteckie w Krakowie, tak kazimierzowski jak i jagielloński, zawierają wzmianki o stacjonariuszach, to jednak 5

Destrez J., La pecia dans les manuscrits universitaires du XIIIe et du XIVe siècle, Paris 1935. – Clirist K., Petia (Zentralbl. f. Bibliothekswesen LV 1938). – Birkenmajer Al., Pecja (Przegl. Bibliot. 1936 i odb.).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

71

instytucja pecji nie była tu znana, a wzmianki owe są tylko terminami przyjętymi ze statutów obcych uniwersytetów (bolońskiego i paryskiego), które jednak u nas nie weszły całkowicie w życie6. Jednak i tak zorganizowana praca nie mogła już z czasem nadążyć i zaspokoić zapotrzebowania książki rękopiśmiennej, gdy w XIII i XIV w. ilość klasztorów i kościołów szybko wzrastała a i potrzeby kulturalne wśród zamożniejszych warstw społecznych, już nie tylko na dworach książąt i panów lecz także u bogatego mieszczaństwa, się wzmagały. Nie brakło pośród nich ludzi wykształconych, którzy jako literati poszukiwali książek; stały się one teraz przedmiotem handlu. Coraz częściej zdarza się, że mnisi i klerycy podejmują się przepisywania książek dla zarobku, czego niektóre kapituły zakonne ostro zakazują. Lecz oto niebawem zjawia się w konkurencji z duchownymi i zakonnikami znów pisarz świecki, który nie gorzej od nich posiadłszy sztukę pisania, już także poza Włochami znajduje lukratywne źródło zarobku nie tylko w kancelarii pańskiej czy miejskiej, ale też jako scriptor, scriba lub tak zwany od swej katedry, przy której zasiada do pisania, cathedralis. W drugiej połowie XIV w. powstało w Deventer (w Holandii) „Bractwo wspólnego życia” (clerici de vita communi, broeders van de penne), które zajmowało się zarobkowo przepisywaniem książek. Pozostały po nim w zbiorach bibliotecznych obok wielkich liturgicznych kodeksów miniaturowe livres d’heures, zadziwiające subtelnością kaligrafii i iluminacji. Szczególnie w okresie humanizmu pięknie pisany i ozdobny kodeks stanowił cel marzeń i zabiegów zamożnych właścicieli bibliotek, podczas gdy niezamożni jak zwykle uczeni sami przepisywali sobie dawnych autorów, albo nabywali książki tanio u ubogich scholarów. Wiemy, że znakomity astronom i lekarz Piotr Gaszowiec, rodem z Loźmierzy Polskiej na Śląsku, później profesor i rektor uniwersytetu krakowskiego, w swoich podróżach naukowych po Europie woził z sobą dwóch „famulusów”, którzy mu kopiowali rękopisy. Król węgierski Maciej Korwin utrzymywał w Budzie 30 kopistów, a we Florencji czterech pisarzy, którzy zajęci byli stale przepisywaniem greckich i rzymskich autorów dla jego bogatej humanistycznej biblioteki. Także inne miasta włoskie, jak Mediolan i Wenecja, roiły się od takich zawodowych pisarzy (i pisarek), którym jednak więcej zależało na masowej produkcji niż na dokładności i poprawności tych kopii. Uskarżają się też różni poeci i pisarze, jak np. Petrarka i Boccaccio, że im kopiści zmieniają teksty, tak że ich poznać nie mogą i wolą sami trudzić się przepisywaniem autorów klasycznych, a Roger Bacon wyraża się o korektorach: correctores seu magis corruptores, quia quilibet praesumit mutare, quod ignorat. Dopiero wynalazek druku zadał cios ostateczny (jakkolwiek jeszcze nierychło) tej gałęzi produkcji. Pisarz średniowieczny przy końcu pracy, w tzw. kolofonie albo subskrypcji, zaczynającej się najczęściej od słówka explicit, zamieszczał niekiedy wzmiankę o własnej osobie, podając swe imię, datę i miejsce jej 6

Birkenmajer, l. c., s. 9, przyp. 1.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

72

Rozdział III

ukończenia, np. Expliciunt Sermones de Sanctis et sunt finiti per Johannem Weszg de Banith feria quinta post festum S. Martini episcopi hora quasi vesperarum anno Domini millesimo CCCC quinquagesimo tercio. Niekiedy imię jest ukryte w akrostychu, np. Nomen scriptoris, si tu cognoscere velis, I o tibi sit primum, han medium, nes quoque finis. Componas simul, scribens hic ita vocatur. Dość często pisarz po ukończeniu dzieła kieruje swą myśl ku Bogu i poleca się Jego opiece (Qui scripsit hunc librum, illum Deus custodiat ab omni malo ...albo: Finito libro, sit laus, gloria Christo. Vivat in coelis mag. Nicolaus nomine felix), lub zwraca się do czytelnika z prośbą o modlitwę (Quapropter obsecro te, quicumque hoc legis, ut Johannis peccatoris memineris) bądź nagrodę, przy czym, zwłaszcza w czasach późniejszych, pozwala sobie na żartobliwe koncepty w rodzaju: Libro completo musisz mi dać swoje myto albo Scriptori pro penna dabitur pulchra puella. Nierzadko też ciska pisarz klątwę na złodzieja, który by się poważył ukraść książkę, np. Qui librum istum furatur, a Domino maledicatur, non videat Christum, quicumque furabitur istum7. Zapiski tego rodzaju są ciekawe nie tylko ze względu na stronę obyczajową, ale przede wszystkim dlatego, że pisarze odsłaniają w nich swoje oblicza historyczne, dają nam poznać środowisko swej pisarskiej działalności i określają czas powstania rękopisu; to wszystko stanowi przedmiot zainteresowania badacza rękopisu i rzuca światło na rozwój naszej kultury umysłowej. Jeśli takich bezpośrednich danych pisarz rękopisu nam nie pozostawił, musimy na innej drodze (porównanie pisma ze znanymi rękopisami, w rękopisach papierowych zbadanie znaków wodnych itp.) dążyć do wykrycia osoby pisarza, a przynajmniej przybliżonej daty oraz środowiska, z którego badany rękopis pochodzi8.

B. Wytwory rękopiśmienne Rękopisy średniowieczne występują w dwóch zasadniczych postaciach: albo jako luźne karty, które są najczęstszą postacią dokumentów, albo w formie złożonej z większej ilości kart, połączonych z sobą bądź to w zwoju czyli roli, bądź w księdze czyli kodeksie; tę drugą, złożoną postać otrzymują obszerniejsze teksty, rękopiśmienne, nie wyłączając dłuższych wyjątkowo dokumentów.

1. Zwój czyli rola Zwój czyli rola jest obok tabliczek woskowych najpraktyczniejszą i najczęstszą formą dawnego rękopisu, tkwiącą w odległej starożytności, 7

Cytaty z rękopisów polskich (por. u Wisłockiego, Katalog rękopisów Biblioteki Jagiell.). 8 Birkenmajer A., Książka rękopiśmienna, s. 23.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

73

która je przekazała wczesnemu średniowieczu. Początki roli wiążą się z bardzo prymitywnym materiałem do celów pisania, mianowicie ze skórą zwierzęcą; w Egipcie rola wyobrażana jest na pomnikach już w IV tysiącleciu przed Chr., wszedłszy nawet jako litera w poczet znaków hieroglificznych. Tam też forma zwoju przeszła wcześnie ze skóry na papirus, który ze względu na swoją naturę techniczną najlepiej i najwygodniej mógł być użyty i przechowany w postaci roli. Zachowały się role papirusowe pisane w III tysiącleciu przed Chr. Składają się one z posklejanych kart, z których każda ma około metrowej długości; później długość kart maleje; w II tysiącleciu wynosi ona 30–40 cm przy 15–20 cm szerokości. Przeciętna długość całej roli wynosiła 6–10 m, znane są jednak role o długości 40 m. Papirus czysty przechodził z rąk wytwórcy do nabywcy w formie normalnej roli, z której tenże wykrawywał sobie stosownie do potrzeby mniejsze lub większe części. Role papirusowe zapisywano równolegle do dłuższego brzegu wzdłuż poziomych włókien, jednak z podziałem na kolumny: każda karta papirusowa stanowiła zwyczajnie dla siebie jedną kolumnę (pagina). Gdy szereg takich kart zeszyto lub sklejono, miejsca połączenia ich tworzyły zarazem odstępy między kolumnami. Przy odczytywaniu roli rozwijano ją z prawej strony a zwijano z lewej. Stąd rola w języku łacińskim zwała się volumen (od volvere = zwijać), koniec tekstu, gdzie zwykle umieszczano tytuł dzieła, nazywał się explicit (od explicare = rozwijać) (ryc. 9). Zwijanie i rozwijanie ułatwiały w późniejszych czasach wałki lub drążki drewniane bądź kościane (umbilicus). Zwiniętą rolę pokrywano czystą kartą papirusową lub kawałkiem skóry, rodzajem pokrowca i obwiązywano rzemykiem. Pewną ilość takich zwojów, stanowiących zazwyczaj części (tzw. tomi) jednego dzieła, przechowywano w odpowiednich futerałach zw. capsa lub bibliotheca, jak nam to przedstawiają freski pompejańskie i herkulańskie (ryc. 10). By móc szybko odnaleźć poszukiwaną rolę, przymocowywano do górnego jej brzegu tzw. index umieszczony na etykietce, zawierającej imię autora i tytuł dzieła (ryc. 11). Taką też formę zwojów papirusowych należy sobie wyobrazić w zbiorach słynnej biblioteki aleksandryjskiej. Z Egiptu rola dostała się (już w VII w. przed Chr.) do Grecji, najstarszy jednak zwój papirusowy grecki, znaleziony w jednym z grobów egipskich, pochodzi dopiero z IV w. przed Chr. (papirus Tymoteusza z Miletu). Z Grecji przeszła forma roli papirusowej do Italii, która przekazała ją w spadku średniowieczu. Najpóźniejsza dochowana rola papirusowa datuje się z VIII w. po Chr. Jakkolwiek rola wyszła z papirusu i zrosła się najściślej z tymże materiałem, to jednak ta forma rękopisu tak przyjęła się i utrwaliła w użyciu, że nawet zmiana materiału tj. wprowadzenie pergaminu nie mogło jej wyprzeć. Najdawniejsze pergaminowe rękopisy trzeba sobie wyobrazić także w formie ról i słusznie zwrócono w literaturze uwagę na to, że różnica między biblioteką aleksandryjską a pergameńską polegała tylko na odmiennym materiale (tu papirus, tam pergamin), lecz nie

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

74

Rozdział III

na kształcie rękopisów, który był jednakowy w obydwu bibliotekach, tj. forma zwojów. Forma księgi zjawia się dopiero w dobie pochrystusowej a poczyna się rozpowszechniać w II wieku. Dzięki większej praktyczności w użyciu księga zaczyna coraz silniej konkurować z rolą. W III wieku posługiwano się już zarówno papirusowymi jak i pergaminowymi kodeksami, jednak w następnych dwóch stuleciach kodeks zyskuje stanowczą przewagę nad rolą; można to zjawisko zaobserRyc. 9. Czytanie zwoju. Fresk pompejań- wować na sarkofagach chrześciski (Antichità di Ercolano, Napoli 1779 jańskich,na których wyobrażeni tabl. 55) apostołowie trzymają w IV w. jeszcze przeważnie role w rękach, a od V w. przeważnie już księgi. Gdy z czasem produkcja papirusu upadła i materiał ten wyszedł w VIII–X w. z użycia, kodeks pergaminowy stał się panującą (choć nie wyłączną) formą rękopisu. Obok kodeksu jednak utrzymała się w pewnym zakresie rola pergaminowa, mająca długo jeszcze szerokie zastosowanie w dziedzinie dyplomatyki. Lecz i dla celów literackich nie wyszedł zwój zupełnie z użycia; szczególnie koRyc. 10. Capsa ze zwojami zaopatrzonymi ścioły i klasztory do schyłku śrew indeksy z tytulikami (Clark, The care dniowiecza stosowały formę roof books, ryc. 73) tułu dla różnych spisów i wykazów, np. nekrologów (tj. spisów zmarłych braci), modlitw liturgicznych, spisów cudów itp. Np. spis cudów św. Stanisława dokonany w r. 1252 w celach kanonizacyjnych przez minorytę Jakuba z Veletri, przechowany (we fragmencie) w Archiwum kapituły katedralnej krakowskiej, ma formę zwoju pergaminowego długości 3½ m, złożonego (dziś) z 6 kart (co najmniej 2 kart brakuje). Formę zwojów miały też tzw. role herbowe, które służyły heroldom w czasie turniejów do rozpoznawania i wywoływania w szranki walczących rycerzy. Jedną z najstarszych takich ról, pochodzącą z w. XIV, przechowuje się w Zurychu (wydana w r. 1927/9)9.

9

Züricher Wappenrole, Zürich 1927–9.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

75

Znajdujący się w paryskiej Bibliotece Arsenalskiej herbarz francuski z połowy XV w., w którym mieści się kilkadziesiąt herbów polskich z tego czasu, opiera się niewątpliwie na rolach heroldowych, przy czym nie można wątpić, że wówczas istniała i jakaś rola pol- Ryc. 11. Biblioteka w Castra Constantini (Noviomaska, tylko mylnie na- gi) koło Trewiru, wedle płaskorzeźby starożytnej zwana ona została w na- (Antiquit. et annalicum Trevirensium libri XXV, Leodium 1670) szej literaturze rolą marszałkowską (Mikołaja Lanckorońskiego). Długie akta procesowe i dokumenty notarialne przybierają w średniowieczu (nie tylko we Włoszech) postać ról, jak protokół procesu polsko-krzyżackiego z r. 1320, który spisany został w dwóch egzemplarzach na rolach mających ponad 10 m długości. Podobnie też słynny „rotulus” Kazimierza Wielkiego z r. 1363, zawierający suplikę tegoż króla do papieża w różnych sprawach aktualnych (m. in. o kreowanie uniwersytetu w Krakowie), trzeba sobie wyobrazić, sądząc z tytułu, właśnie w formie roli, jakkolwiek nie dochowała się ona w oryginale, tylko w kopii w watykańskich Regestach suplik. Znane są na Zachodzie także kroniki pisane na zwojach, np. Kronika z Novalese (XI w.), mająca 11 m długości.

2. Księga czyli kodeks W przeciwieństwie do zwoju, w którym poszczególne karty łączą się z sobą w jedną mniej lub więcej długą wstęgę, karty w księdze czy to papirusowej czy pergaminowej czy wreszcie papierowej leżą na sobie, z jednej tylko strony w oprawie złączone. Genezę kodeksu rozpatrywać trzeba osobno w związku z pergaminem, a osobno z papirusem. Ponieważ pergamin nie nadawał się do sporządzania większych zwojów, gdyż ulegając wpływom ciepłoty i wilgoci kurczył się i fałdował, tak że nigdy gładko nie dał się zwinąć w rolę, zaczęto sporządzać zeń księgi, których pierwowzorem były starorzymskie wiązki tabliczek drewnianych pokrytych woskiem (tzw. duplices, triplices itp. multiplices). Rzymianie nazywali je caudex (= kloc drzewny) lub codex (s. 45). I polska nazwa „księga”, pierwotnie „kniga” z pierwiastka „kień” = kłoda, pień (por. knieja), pozostaje niewątpliwie w związku z dawnym użyciem deseczek drewnianych (nie zawsze pokrytych woskiem) do pisania, podobnie zresztą jak i niemiecka nazwa książki Buch pochodzi od słowa Buche = buk. W każdym razie nie ulega wątpliwości, że dopiero użytek pergaminu ustalił formę książki, papirus

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

76

Rozdział III

bowiem był materiałem, który nadawał się raczej na formę zwoju. Karty pergaminowe w środku przełamane tworzyły składki, z których powstawał kodeks, złożony z ok. 25 takich podwójnych kart. Z czasów przedchrystusowych nie dochował się atoli żaden kodeks pergaminowy ani też nawet żadna karta takiego kodeksu. Dopiero z II w. po Chr. doszły do nas poszczególne karty pergaminowe, które jednak nie dają pojęcia o wyglądzie całego kodeksu. Najstarsze w całości zachowane kodeksy pergaminowe pochodzą dopiero z przełomu III/IV w. (jak np. słynny Codex Sinaiticus w londyńskim British Museum). Inaczej rzecz się miała z powstaniem kodeksów papirusowych. Są one nieco starsze od kodeksów pergaminowych, początków ich bowiem szukać należy już w zaraniu ery chrześcijańskiej i to w Egipcie, gdzie rozpowszechniły się w ubogich greckich gminach chrześcijańskich, które formy kodeksu papirusowego zaczęły używać w miejsce zwoju dla oszczędności tego drogiego materiału, w księdze bowiem można było zapisać obie strony karty, podczas gdy w roli papirusowej pismo na zewnętrznej stronie narażone było na zatarcie i zniszczenie. Otóż najwcześniejsze kodeksy papirusowe z II w. po Chr. zawierają greckie teksty biblii Starego i Nowego Zakonu10, które były odpisywane w Egipcie zapewne z kodeksów pergaminowych, pochodzących z Grecji i to – jak bliższe badania w ostatnich czasach wykazały – z kodeksów jednoskładkowych, na nich bowiem wzorowała się aż do III w. po Chr. budowa kodeksów papirusowych pisanych po grecku i koptyjsku. Obok kodeksu papirusowego była jednak w powszechnym użyciu rola papirusowa, która też była tylko w tej formie w handlu, tak że sporządzający sobie książkę wykrawywał z takiej roli potrzebne arkusze i tworzył z nich składki, zszywane następnie w całość, zawierającą odpowiednią ilość podwójnych kart (najwyżej jednak 50 tj. 200 stron). W wieku IV dokonują się dwie ważne zmiany w rozwoju kodeksu. Oto spotykamy kodeksy papirusowe sporządzane już nie z kart wykrawywanych z roli ale z luźnych arkuszy, widać już w tym celu sporządzanych. Druga zmiana polega na tym, że w tymże wieku zaczęto tworzyć kodeksy wieloskładkowe, jakie są już później i w średniowieczu stale w użyciu. Średniowieczny kodeks złożony jest z szeregu razem oprawnych składek (poszytów), składkę zaś tworzy pewna ilość arkuszy przełamanych na dwoje, tak że każdy arkusz tworzy dwie karty obejmujące cztery strony. Taka karta nazywa się po łacinie folium. Najczęściej do składki wchodzą 10

Odkryty w r. 1931 w Fayûm najdawniejszy kodeks papirusowy, nabyty przez zbieracza rękopisów Chester Beatty, obecnie własność uniwersytetu w Michigan w USA, zawiera grecki tekst Nowego Testamentu (listy św. Pawła) tudzież niektóre księgi Starego Zakonu. Pisany jest częścią po jednej a częścią po obu stronach karty papirusowej w jedną i w dwie kolumny. Opisał i wydał te teksty pochodzące z II/III w. Fryderyk G. Kenyon w publikacji The Chester Beatty biblical papyri, descriptions and texts of twelve manuscripts on papyrus of the greek bible, London 1933.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

77

cztery arkusze (tj. osiem kart) włożone jeden w drugi i razem w pośrodku zszyte; taka składka nazywa się quaternion. Trzy arkusze (= 6 kart) tworzy ternion, pięć (= 10 kart) quinternion, sześć (= 12 kart) sexternion. Składki zazwyczaj numerowano porządkiem ich następstwa w księdze, najczęściej na dole odwrotnej strony ostatniej karty; takie oznaczania porządku następstwa składek nazywano kustoszami a służyły do tego celu liczby (rzymskie, później arabskie) bądź litery, przy czym dodawano jeszcze nieraz literę Q = quatern lub S = sextern, np. QI, QII itd., lub SA, SB itd. Aby porządek składek a zarazem związek tekstu zabezpieczyć, uciekano się do drugiego jeszcze środka, mianowicie tzw. reklamantów. Reklamanty były to początkowe słowa nowej składki, które umieszczano na końcu poprzedniej składki pod tekstem. Takie reklamanty zjawiają się już w rękopisach z IX wieku a rozpowszechniają się w w. XIII w związku z pecją (zob. wyżej s. 70). Oba te elementy, tj. kustosz i reklamanty, mają duże znaczenie dla stwierdzenia, czy kodeks jest w całości dochowany, czy też nie ma w nim jakich luk i braków, czy jest dobrze oprawiony lub składki zostały rozrzucone. Przy badaniu też kodeksu względnie przy jego opisie trzeba na to zwrócić szczególną uwagę (nb. o ile kustosze i reklamanty nie zostały obcięte przez późniejszego introligatora), przy czym należy w każdym razie policzyć i pookreślać poszczególne składki (ilość i następstwo quaternionów, sexternionów etc.). Wczesne średniowiecze nie znało liczbowania zarówno kart (foliów) jak i stron (pagin)11. Dopiero w czasie od VIII–XI w. zjawia się zrazu sporadycznie, zwłaszcza w mszałach, tzw. paginacja, tj. liczbowanie stron, która częściej zaczyna występować w w. XIII, rozpowszechnia się zaś w następnym stuleciu. Częstszym sposobem numeracji jest foliacja tj. oznaczanie kart, która wchodzi w życie w wieku XII, upowszechnia się zaś w w. XIII, choć nie stanowi reguły przez całe średniowiecze, wiele też rękopisów średniowiecznych pozostało bez wszelkiej numeracji. Zrazu oznaczano strony względnie karty cyframi rzymskimi, od w. XIV wchodzą w życie na Zachodzie, a u nas jeszcze później cyfry arabskie. Niejednokrotnie też posługiwano się przy tym literami alfabetu, umieszczonymi w środku górnego brzegu lub w zewnętrznym kącie karty. Jeśli cytuje się stronę takiego rękopisu średniowiecznego, to oznacza się ją w ten sposób: a) przy paginacji: pag. 8, p. 9, po polsku: str. 8, s. 9; b) przy foliacji: folio 8 recto, folio 8 verso, w skróceniu: fo. 8 r, fo. 8 v, lub fo. 8, fo. 8’, po polsku: k(arta) 8, k. 8’. Tytuł dzieła, podobnie jak w rolach, kładziono początkowo przy końcu rękopisu, dopiero ok. r. 400 zaczęto umieszczać go na początku tekstu, podczas gdy przy końcu pojawia się tzw. subskrypcja, w której pisarz księgi podawał swoje imię, miejsce i datę spisania (tzw. explicit czyli kolofon, zob. wyżej s. 71).

11 Lehmann P., Blätter, Seiten, Spalten, Zeilen (Zentralbl. f. Bibliothekswesen 1936, s. 352).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

78

Rozdział III

W przeciwieństwie do książki drukowanej nie ma księga rękopiśmienna ustalonego formatu, a nowoczesne określenia tegoż: folio, quarto, octavo, nie dają się ściśle zastosować do różnorakich wymiarów księgi średniowiecznej. Najstarsze rękopisy były kwadratowego formatu, który mieścił na takiej szerokiej karcie trzy a nawet niekiedy cztery szpalty tekstu, jak np. Codex Sinaiticus. Później od czasów karolińskich wchodzi w życie bardziej podłużny format o stosunku wysokości do szerokości jak 3:2 z tekstem pisanym w jedną lub częściej jeszcze (od XII–XIII w.) w dwie kolumny, chyba że specjalna potrzeba wymagała trzech szpalt, np. w rękopisach glosowanych, gdzie tekst główny był umieszczony w kolumnie środkowej, a komentarze do niego w dwóch kolumnach bocznych. Tzw. Psałterz Floriański, spisany podobno dla królowej Jadwigi w końcu XIV w., ma dwie kolumny, w których biegną kolejno wersety biblijne w językach łacińskim, polskim i niemieckim. Kolumny były też niekiedy liczbowane (kolumnowanie). Wobec nieustalonego formatu ksiąg rękopiśmiennych podaje się przy ich opisie obok przybliżonego formatu: F., Q, O, dokładne wymiary kart, a mianowicie – podobnie jak się to czyni przy dokumentach – oznacza się wysokość i szerokość z reguły pierwszej karty w centymetrach względnie w milimetrach, np. 25.7 × 21.3 cm lub 257 × 213 mm. Jeszcze jedna kwestia: jak sobie radził pisarz, aby pisać równo? Przy papirusie nie było pod tym względem trudności, jako że poziomy kierunek włókien stanowił dlań doskonały podkład linijny. Gorzej natomiast było z gładkim pergaminem. Otóż starsze rękopisy pergaminowe z V i VI w. wykazują wyraźne ślady liniowania. W tym celu za pomocą rodzaju cyrkla (circinus, punctorium) odmierzano na obu brzegach karty równe odstępy, znacząc je nakłuciami, które następnie łączono ślepymi liniami, wyrytymi przy pomocy rylca. Przy dokumentach stosowano tę metodę o wiele rzadziej. W XII wieku rozpowszechnia się liniowanie ołowianym rysikiem (plumbo), którego pierwsze przykłady sięgają VIII w., a w XIII w. atramentem. Późnośredniowieczne ozdobne rękopisy mają niekiedy liniowanie wykonane kolorowymi (czerwonym i fioletowym) atramentami. W tym też okresie pojawiają się coraz częściej rękopisy zgoła nieliniowane. Obok linii poziomych pod pismo wprowadzono w razie potrzeby jeszcze pojedyncze lub podwójne linie pionowe na brzegach kart, ograniczające powierzchnię, która miała być zapisana. Niekiedy z lewej strony karty zjawia się tuż przy tamtych liniach jeszcze jedna pionowa linia, tworząca z nimi wąską szpaltę dla ujęcia występujących poza kolumnę pisma inicjałów, dat itp. Jeśli rękopis pisany jest w dwie kolumny, to rozdzielają je w środku strony podobne dwie równoległe linie, rozwijające się w późniejszym średniowieczu w ozdobną „floraturę”. Przy badaniu i opisie rękopisu należy i na ten schemat linijny zwrócić zawsze uwagę.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

79

3. Zdobienie rękopisu Literatura: Ogólnie o zdobnictwie rękopisów informują: Wattenbach W., Das Schriftwesen im Mittelalter III wyd., Leipzig 1896. – Löffler K., Einführung in die Handschriftenkunde, Leipzig 1929. – Handbuch der Bibliothekswissenschaft hrgb. v. Fr. Milkau. I Schrift u. Buch, Leipzig 1931 (artykuł A. Boecklera). – Lexikon des gesammten Buchwesens hrgb. v. J. Kirchner u. K. Löffler. I–III. 1935–1938. – Pfister K., Schmuckwerte der Ornamentik und Schrift in mittelalterlichen Handschriften (Buch u. Schrift II. 1928). Do miniatur i inicjałów ważniejsze dzieła: Molinier A., Les manuscrits et les miniatures, Paris 1892. – Lecoy de la Marche, Les miniatures, Paris 1891. – Zimmermann E. H., Die Vorkarolingischen Miniaturen, Berlin 1916. – Goldschmidt A., Die deutsche Buchmalerei. I. Die Karolingische Buchmalerei. II. Die Ottonische Buchmalerei, Leipzig 1928/9. – Köhler W., Die Karolingischen Miniaturen. Bd. I: Die Schule von Tours, Berlin 1930–5. – Boeckler A., Abendländische Miniaturen bis zum Ausgang der romanischen Zeit, Berlin 1930. – Swarzensky G., Die Regensburger Buchmalerei des X und XI Jhdts, Leipzig 1901. – Tenże, Die Salzburger Malerei von den ersten Anfängen bis zur Blütezeit des romanischen Stils, Leipzig 1908. – Lehner F., Die böhmische Malerschule des XIII Jhdts, Prag 1902. – Martin H., La miniature française du XIII au XV siècle, Bruxelles 1924. – Nadto w zbiorowych publikacjach z zakresu historii sztuki: Michel A., Histoire de l’art I–III. – Handbuch der Kunstwissenschaft – Denkmäler Deutscher Kunst. W polskiej literaturze posiadamy publikację tego rodzaju pt. Historia Sztuki, w której tom II obejmuje Sztukę średniowieczną, opracowaną przez M. Gębarowicza (Lwów 1934), podającą literaturę orientacyjną tego przedmiotu. Do śląskiego miniatorstwa E. Kloss, Die schlesische Buchmalerei des Mittelalters, Berlin 1942. Specjalnie do inicjałów zob. Malo-Renault J., La lettre ornée au Moyeu Age (La revue de l’art, t. LXV, 1934). – Lamprecht K., Inicial-Ornamentik des VIII– XIII Jhdts, Leipzig 1882. – Löffler K., Romanische Zierbuchstaben und ihre Vorläufer, Stuttgart 1927. Z polskiej literatury wymienić trzeba podstawowe dzieła: Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce I–II, Kraków 1925. – Podlacha W., Historia malarstwa w Polsce (w zbiorowej Historii malarstwa Macfalla t. X). – Tenże, Miniatury śląskie do XIV w. (Historia Śląska t. III). – Walicki M. i Starzyński J., Dzieje sztuki polskiej w zbiorowej publikacji E. Hamanna (gdzie podana obfita literatura przedmiotu). – Inne specjalne prace z tego zakresu będą tu notowane w przypisach. – Bulletin de la Société Française de Reproductions de Manuscrits à peintures (17e Anné za rok 1933 poświęcony jest miniaturom Biblioteki Jagiellońskiej w opracowaniu Zofii Ameisenowej, zaś 18e Anné za rok 1934 miniaturom rękopisów zachodnich Muzeum Czartoryskich w opracowaniu Marii Jarosławieckiej-Gąsiorowskiej, rękopisów wschodnich tegoż Muzeum w opracowaniu Stefana Komornickiego oraz miniaturom rękopisów Biblioteki Kapituły Katedralnej Krakowskiej w opracowaniu M. Jarosławieckiej-Gąsiorowskiej i St. Komornickiego).

Rękopis średniowieczny usiany czarnymi znaczkami literowymi musiał dla oka wywoływać wrażenie pewnej monotonii, przyspieszającej u czytającego znużenie. Potrzeba usunięcia tej monotonii skłaniała do użycia środków, które by ożywiły zewnętrzną postać tekstu pisanego

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

80

Rozdział III

i przyczyniły się do złagodzenia i uprzyjemnienia żmudnego dla oka i umysłu wysiłku czytania. Środek ten znaleziono w zdobieniu rękopisu. Dekoracja rękopisu średniowiecznego posiadała całą gamę form, począwszy od wprowadzenia obok czarnego atramentu inkaustu innej barwy, a skończywszy na miniaturach, będących najwyższym wyrazem sztuki dekoratorskiej. Przejdziemy po kolei poszczególne sposoby ożywiania i zdobienia graficznej szaty książki rękopiśmiennej. a) Najprostszym sposobem, jeszcze nie można powiedzieć zdobienia, ile raczej usunięcia niemiłej i nużącej oko monotonii czarnych znaczków literowych było użycie czerwonej farby (cynobru, minii) do przekreślania pewnych liter, podkreślania pewnych wyrazów lub wprost wypisywania czerwono niektórych liter, słów lub nawet całych zdań. Od wyrazu łacińskiego rubrum (= barwa czerwona) nazywała się ta czynność rubrykowaniem (stąd po dziś dzień mówi się o rubrykach w księgach i aktach), a osoba, która tę czynność wykonywała, zwała się rubrykatorem, którym zresztą nie musiał być kto inny niż sam scriptor. Na miniaturach też, przedstawiających średniowiecznych pisarzy, zauważyć można nieraz tkwiące w otworach pultu dwa rożki kałamarzowe, z których jeden przeznaczony był na atrament czarny, a drugi zawierał inkaust czerwony. Rubrykowanie miało na oku nie tylko wzgląd psychologiczny, mianowicie pewne ożywienie jednostajnego wyglądu zapisanej stronicy, ale obok tego także wzgląd praktyczny, a to uwydatnienie niektórych liter, wyrazów czy zdań. Było zwyczajem, szczególnie rozpowszechnionym u schyłku średniowiecza, przekreślać czerwonym atramentem litery wyrazów, które chciano uwydatnić, najczęściej litery początkowe. Uwydatniano też tym sposobem początkowe słowa pewnych zdań (np. cytatów) lub ustępów, imiona własne, liczby itp.; niekiedy przekreślano nie tylko pierwsze litery ale także inne, i to bez wyboru. Takie upstrzenie pisma, które z czasem przeszło w szablon, nie miało oczywiście nic wspólnego ani ze zdobnictwem, ani z istotną potrzebą odznaczania tych liter. Bardziej natomiast celowym środkiem uwydatniania wyrazów było ich podkreślanie czerwoną kreską, które stosowane rzadziej nie wprowadzało tak rażącej pstrokacizny, jaka powstawała przy gęstym przekreślaniu liter. Dalszym krokiem w kierunku uwydatniania było wypisywanie całych liter, całych wyrazów, ba nawet całych zdań kolorowym, najczęściej czerwonym inkaustem. Czyniono to przede wszystkim w formułach Incipit i Explicit, rozpoczynających i kończących poszczególne jednostki tekstowe (całe traktaty, osobne księgi lub rozdziały tychże itp.) a obejmujących niekiedy po kilka i więcej wierszy. Czerwonym inkaustem wypisywano nadto (najczęściej majuskułą) tytuły i cyfry rozdziałów oraz inne nadpisy, znaki paragrafowe oraz wszelakie marginalia (glossy, noty, odsyłacze, wskaźniki). Cel zatem takiego rubrykowania był w pierwszym rzędzie graficzny, służąc uzyskaniu lepszej przejrzystości tekstu. Stosowano je też szczególniej w księgach liturgicznych, mszałach, psałterzach,

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

81

brewiarzach itp., gdzie taka artykulacja i przejrzystość tekstu z natury tych ksiąg była konieczna. b) Pierwiastek w całym tego słowa znaczeniu zdobniczy wprowadzają do rękopisu dopiero inicjały i miniatury. Inicjałem w ogóle nazywamy początkową literę wyrazu, uwydatnioną spośród innych liter bądź zwiększeniem jej rozmiarów, bądź też wykonaniem odmiennym od reszty liter kolorem; niekiedy stosowano oba sposoby równocześnie. W ścisłym jednak znaczeniu tego wyrazu określamy pojęciem inicjału literę mniej lub więcej ozdobną. W tym wypadku piękny kształt i dobór odpowiednich barw wykracza już poza praktyczny cel uwydatnienia litery i służy idealniejszej potrzebie ozdobienia, upiększenia rękopisu. W wyższym jeszcze stopniu spełnia to zadanie miniatura, tj. obraz, bądź to wpleciony w inicjał bądź oddzielnie od niego stojący, najczęściej związany z tekstem, którego stanowi ilustrację. Zdobienie rękopisów za pomocą inicjałów i miniatur nazywamy iluminacją (od illuminare = oświetlać, ozdabiać), rękopisy tak zdobione – rękopisami iluminowanymi, a twórców ich iluminatorami. Nazwa „miniatura” pochodzi od wyrazu minium, tj. czerwonej farby, której obok cynobru używano w wiekach średnich do rubrykowania i malowania. Gdy z czasem rozwinęło się malarstwo monumentalne (ścienne i sztalugowe), produkujące obrazy dużych rozmiarów, malutkie w stosunku do nich obrazki w książkach, a nie tylko w książkach, zaczęto określać mianem miniatur. Badanie inicjałów i miniatur z punktu widzenia ich artystycznej wartości należy wyłącznie do dziedziny historii sztuki, wymaga ono bowiem specjalnego znawstwa metod zarówno w zakresie analizy technicznej jak i stylistycznej, i z tego względu badanie to musi być pozostawione znawcom sztuki. Badacza książki rękopiśmiennej czy też dokumentu interesuje inicjał jedynie ze względu na swój związek z pismem, ile że sam jest mniej lub więcej ozdobnym elementem graficznym, miniatura zaś w rękopisie zajmuje uwagę historyka ze względu na związek z rękopisem o tyle tylko, o ile pozwala mu rozpoznać i określić typ danej księgi rękopiśmiennej, wykryć miejsce względnie przybliżone środowisko, w którym powstała, wreszcie o ile może rzucić pewne światło na twórcę zabytku rękopiśmiennego. Już w najdawniejszych czasach miniatura służyła do ozdoby i ilustracji rękopisów stanowiących przedmiot kultu religijnego. Starożytni Egipcjanie ilustrowali swoje Księgi zmarłych, które wkładali umarłemu do grobu; dzięki temu wiele takich ról papirusowych pisanych hieroglifami zachowało się do obecnych czasów. Natomiast greckie i rzymskie role, zawierające przeważnie świeckie, naukowe teksty, o wiele rzadziej były ozdabiane miniaturami. Za to w starochrześcijańskich zabytkach, w których kult religijny wysunął się znowu na plan pierwszy, miniatura doszła do pełnego głosu jako nieodłączny element dekoracyjny ksiąg świętych i liturgicznych. Spełniała ona w tych księgach taką samą rolę, jak późniejsze rzeźby na drzwiach kościelnych i malowidła ścienne w świątyniach Pańskich: miała ona oddziaływać bezpośrednio na uczu-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

82

Rozdział III

cia i wyobraźnię wiernych, podnosząc do obcowania z Bogiem umysły także tych, którzy pisanego słowa nie umieli czytać lub rozumieć. Malarstwo miniaturowe rozwinęło się przede wszystkim w Kościele Wschodnim, w Bizancjum, które z pewną przerwą w okresie obrazoburstwa (VIII–IX w.) nie przestało oddziaływać na rozwój kultu religijnego na chrześcijańskim Zachodzie, pośrednicząc w przeszczepianiu tam pierwiastków z dalszego Wschodu, perskich, syryjskich i in. W samym monasterze na górze Athos, gdzie zasłynęła w IX wieku szkoła malarska, miano wyprodukować kilkanaście tysięcy iluminowanych rękopisów. A trzeba zważyć, że są to czasy, kiedy Bizancjum przedsięwzięło akcję misyjną w głąb ziem słowiańskich, sięgającą dość daleko na północ i zachód (Cyryl i Metody). Jak z powyższego wynika, malarstwo miniaturowe we wcześniejszym średniowieczu związane było najściślej z książką kościelną. Rękopisy biblijne, ewangeliarze i ewangelistaria, lekcjonarze i sakramentaria12 tudzież rozwinięte z nich mszały i inne księgi liturgiczne przeznaczone do służby Bożej i nabożeństwa w kościele, otrzymywały nie tylko drogocenne oprawy, ale i bogatą dekorację wewnętrzną w postaci barwnych inicjałów i miniatur, które zwłaszcza w dobie karolińskiej i romańskiej stanęły na niedoścignionym poziomie artystycznym. W późniejszych czasach (XII–XIII w.) przybywają do tego zespołu rękopisów liturgicznych inne jeszcze rodzaje ksiąg z kultem religijnym związanych, jak psałterze, brewiarze, pasjonały, legendy Świętych Pańskich itp. Były to przeważnie foliały znacznych rozmiarów, ale obok nich zjawiają się w tymże czasie mniejsze, podręczne książki do nabożeństwa, przede wszystkim psałterze, przeznaczone przeważnie do kultu prywatnego. Z takiego to psałterza modlił się niewątpliwie książę wielkopolski Przemysł I, o którym opowiada annalista poznański, że po nocach siadywał ze świecą w ręku i trzymając psałterz, czytał psalmy i modlitwy. W ostatnich stuleciach średniowiecza rozpowszechniają się tzw. „godzinki” (livres d’heures) oraz tzw. biblie ubogich. Wszystkie te książki do nabożeństwa były bogato iluminowane inicjałami i miniaturami. Obok tych rozlicznych ksiąg rękopiśmiennych o treści religijnej otrzymują dekorację miniaturową coraz liczniej już w dobie romańskiej zjawiające się książki treści świeckiej: filozoficzne, prawne, przyrodnicze, medyczne i historyczne. Każda z tych kategorii ksiąg posiada własne tematy w zakresie swoich miniatur, po których już na pierwszy rzut oka można rozpoznać, z jakim rodzajem rękopisu ma się do czynienia13. I tak dla ewangeliarzy charakterystyczne są umieszczone zwyczajnie na początku księgi tablice „kanonów”, zawierające konkordancje czyli zestawienia odpowiadających sobie rozdziałów czterech ewangelii. Podzielone są na 2, 3 i 4 szpalty ozdobnymi, ze wschodnim przepychem 12

Bliższe objaśnienie znaczenia tych nazw ksiąg kościelnych zob. niżej. Por. cenne uwagi w tym kierunku w Löfflera K., Einführung in die Handschriftenkunde, s. 146 i n. 13

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

83

wymalowanymi kolumnami, które górą połączone są arkadkami, nad nimi zaś wznosi się niekiedy jeden wielki łuk, wypełniony znanymi symbolami ewangelistów (taki kanon zawiera np. słynny Kodeks Emeramski w Katedrze krakowskiej, zob. ryc. 12). Drugi znamienny dla ewangeliarzy względnie ewangelistarzy cykl miniatur przedstawia wizerunki ewangelistów na początku każdej z czterech ewangelii. Siedzą oni na oryginalnych stolcach przy pulcie, odziani w bogato udrapowane opończe i piszą swoje dzieła, towarzyszą im zaś zazwyczaj symboliczne figury uskrzydlonych emblematów ewangelicznych: dla św. Mateusza – człowiek, dla św. Marka – lew, dla św. Łukarza – wół, a dla św. Jana – orzeł (ryc. 17, 18, 20). Księgi biblijne otwiera najczęściej miniatura tak zwanej Maiestas Domini. Przedstawia ona postać Chrystusa w mandorli (tj. w obramieniu kształtu migdała), siedzącego na łuku tęczy; prawą rękę wznosi do błogosławieństwa, w lewej trzyma księgę świętą z napisem: Rex regum et Dominus dominantium. Otaczają mandorlę symbole ewangelistów (zob. niżej Maiestas Domini z Kod. Emeramskiego). Biblię zdobią nadto liczne ilustracje tekstu Pisma św. Starego i Nowego Zakonu, np. scena w raju, potop lub wieża Babel. Natomiast scena Ukrzyżowania rozpoczyna zwyczajnie stare sakramentaria i rozwinięte z nich później mszały. Na miniaturach tej sceny wyobrażony jest Syn Boży na krzyżu, w okresie romańskim (do XI w.) w typie triumfującym o obliczu młodzieńczym bez zarostu, często z koroną królewską na głowie, z rękami poziomo wyciągniętymi, z długą przepaską lędźwiową (perisonium) i stopami przybitymi każda z osobna do drzewa krzyża (zob. niżej Ukrzyżowanie z Sakramentarza fryburskiego z XI w.). W epoce gotyckiej natomiast (od XII w.) postać Chrystusa brodata przedstawiana jest w momencie cierpienia lub śmierci, ciało, poprzednio wyprostowane, zwisa bezwładnie, spokojna dawniej linia postaci wygina się w bolesnym skurczu, stopy złożone jedna na drugą przybite jednym gwoździem. Po obu stronach krucyfiksu wyobrażone są u góry w kształcie bolejących twarzy słońce i księżyc, pod krzyżem z prawej i lewej stoją Longinus (z włócznią) i Stephaton (z gąbką octu) albo zbolałe postacie Marii i Jana (tzw. Ukrzyżowanie zupełne). W sakramentarzach umieszczano też niekiedy na wstępie miniatury, wyobrażające św. Grzegorza, twórcę rytuału mszy św., odbierającego od św. Ducha w postaci gołąbka tekst tegoż rytuału. Podobnie w psałterzach wysuwają się na plan pierwszy cykle z życia króla Dawida, w kronikach świata sceny walk rycerskich, w księgach pieśni świeckich sceny miłosne, w historiach naturalnych (Phisiologus, Bestiarius) wyobrażenia zwierząt, wśród których fantastyczne i legendarne smoki i gryfy niemałą odgrywają rolę. Uwagi powyższe nie stanowią oczywiście reguły. Bujna wyobraźnia iluminatorów nie znała pod tym względem ścisłych granic i podobne sceny pojawiać się mogą także w rękopisach innej treści. Zazwyczaj jednak treść tekstu wiązała się z pewnymi stałymi kompozycjami, co zwłaszcza

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

84

Rozdział III

uwydatnia się wyraźnie w rozpowszechnionych u schyłku średniowiecza książkach do modlenia, tzw. livres d’heures. I tak w godzinkach P. Marii (horae Beatae Virginis Mariae) miniatury na matutinę przedstawiają drzewo Jessego i Zwiastowanie, na laudes scenę Nawiedzenia, na primę Narodzenie Chrystusa, na tercję Anioł pasterzom, na sekstę Pokłon pasterzy, na nonę Jezusa w synagodze, na vesperę Rzeź niewiniątek i Ucieczkę do Egiptu, na completorium Koronację i Zaśnięcie Matki Bożej. Psalmy pokutne ilustruje postać Dawida, wigilie zmarłych – obrazy trzech żywych i trzech umarłych lub legenda o bogaczu i Łazarzu, modlitwy do św. Trójcy – wyobrażenie Tejże. Podobnie godzinki Ducha św. (horae S. Spiritus) mają scenę Zesłania Ducha św., a godzinki Św. Krzyża (horae S. Crucis) – Ukrzyżowanie itd.14 Tyle o rozpoznaniu treści i rodzaju ksiąg rękopiśmiennych na podstawie zawartych w nich miniatur. Niemniej ważnym zadaniem badacza będzie możliwie dokładne rozpoznanie czasu, miejsca pochodzenia rękopisu oraz wskazanie jego wytwórcy, a w tym względzie dekoracja księgi może nieraz przynieść niemałą pomoc. Podobnie bowiem jak styl pisma ulega w czasie i przestrzeni zmianom, pozwalającym przy pomocy paleografii rozpoznać epokę i środowisko, z którego ono pochodzi, a czasem i określić indywidualnie samego pisarza, tak też i malarstwo miniaturowe może dostarczyć cennych wskazówek w tym kierunku, biegły zaś historyk sztuki potrafi na podstawie stylu i techniki malarskiej podać co najmniej w dużym przybliżeniu czas oraz określić szkołę, z której wyszła miniatura. Znacznie ułatwione zadanie ma badacz rękopisu wtedy, gdy zawiera on miniaturę dedykacyjną, umieszczoną zazwyczaj na początku księgi a wskazującą wyraźnie osobę, która ją kazała sprawić, czasem zaś, choć rzadziej się to zdarza, podaje imiennie malarza, który miniaturę wykonał. Dedykację taką zawiera np. książka, którą księżna szwabska Matylda ofiarowała królowi Mieszkowi II15, podobnie też Psałterz arcybiskupa trewirskiego Egberta (977–993) w Cividale, tak blisko związany z Polską, posiada na czele miniaturę, która przedstawia wykonawcę tegoż, Ruodprechta, wręczającego księgę arcybiskupowi16. Wizerunek cesarza Henryka V na pierwszej karcie Kodeksu Emeramskiego, przechowanego w Katedrze krakowskiej, pozwala nam określić wcale dokładnie czas powstania tego cennego zabytku (1106–1111)17. Jeśli w rękopisie iluminowanym brak takich bezpośrednich wskazań, musi badacz zwrócić się do innych kryteriów, pośrednich, przy czym styl i technika malarska miniatur winny rzucić na kwestię czasu i środowiska, w którym powstał rękopis, światło bardzo poważne i niejednokrotnie decydujące. Chodzi tu w pierwszym rzędzie o wykrycie szkoły 14

Löffler, l. c., s. 151. Zob. niżej w rozdz. V 9 c. 16 Tamże. 17 Tamże. 15

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

Ryc. 12. Kanon Ewangeliarza Emeramskiego w Archiwum katedry krakowskiej (Fot. w Zakładzie nauk pomocnicznych historii UJ)

85

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

86

Rozdział III

malarskiej, a więc o rzecz wchodzącą już wyłącznie w zakres badania historyka sztuki, którego fachowej pomocy nie można w tych razach pominąć. Historia sztuki rozporządza w tym względzie własnymi metodami badania, które niefachowcowi mogą być obce, tak że możemy tu oprzeć się jedynie na wynikach jej dociekań. Również i w tym przedstawieniu poprzestać musimy tylko na najogólniejszym zarysie przedmiotu, odsyłając czytelnika do wskazówek bibliograficznych, które podano na początku niniejszego rozdziału. c) Zjawiające się u progu średniowiecza w Europie zachodniej malarstwo miniaturowe czerpie swoje źródło z tradycji późnoantycznej18 oraz z wpływów postronnych, głównie wschodnich, docierających tu przeważnie za pośrednictwem Bizancjum. Cały ten okres, obejmujący na Zachodzie zaranie malarskiej twórczości „średniowiecznej” w ścisłym pojęciu tego słowa, określa się nazwą okresu „przedkarolińskiego”, ile że „renesans” karoliński skierował zdobnictwo książki na nowe tory i podniósł je na bardzo wysoki poziom doskonałości. Terytorialnie biorąc, wyróżnić można w przedkarolińskiej dobie dwa obszary, na których przygotowywały się podstawy przyszłego rozwoju miniatury średniowiecznej. Jeden z nich to kontynent Europy zachodniej, drugi – to obszar obejmujący wyspy brytyjskie, Irlandię i Anglię. W obszarze kontynentalnego zdobnictwa ksiąg na pierwszy plan wysuwają się Włochy, gdzie w w. VII i VIII powstał szereg rękopisów iluminowanych, tkwiących jeszcze głęboko w reminiscencjach sztuki późnoantycznej. Spośród licznych skryptorii włoskich tego czasu, nie zawsze dających się ściślej rozpoznać i wyróżnić, wybija się na tym polu działalność klasztorów w Bobbio i Nowarze (Lombardia), hołdująca wzorom antycznym i przechowująca w dekoracji ksiąg kościelnych dawne tradycje sztuki klasycznej i starochrześcijańskiej. Natomiast Werona już wcześnie nawiązała stosunki kulturalne z francuskimi ogniskami i wykazuje ich wpływy. Klasztory francuskie były właściwymi przedstawicielami przedkarolińskiej sztuki zdobienia rękopisów inicjałami i miniaturami. Najwcześniej (w. VII) i najbujniej rozwinęła się ta sztuka w opactwach Luxeuil i Corbie (Korbeja), skąd promieniuje na całą Francję, docierając wpływami swymi aż do Włoch (Werona). Szczególną uwagę trzeba tu zwrócić na inicjały, stanowiące zrazu główny element dekoracji. W świecie antycznym i starochrześcijańskim inicjały były jeszcze nader skromne, a ornamentacja ich ograniczała się do motywów geometrycznych (meander), co najwyżej roślinnych (palmeta, acantus). Ozdobny inicjał rozwinął się dopiero na Zachodzie w dobie przedkarolińskiej (w. VII–VIII), przy czym oddziaływały na jego kształtowanie się oprócz tradycji antycznych wpływy orientalne, docierające tu głównie za pośred18

Istniały zabytki malarstwa miniaturowego już w starożytności, ale się nie zachowały. Zob. St. J. Gąsiorowski, Malarstwo miniaturowe grecko-rzymskie i jego tradycje w średniowieczu, Kraków 1928.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

87

nictwem Bizancjum i świata arabskiego z Syrii, Iranu i Egiptu. Ornamentyka inicjału w rękopisach włoskich, francuskich czy hiszpańskich nosi na sobie wyraźne znamiona motywów, które przywędrowały do Europy z księgami i tkaninami wschodnimi. Są to motywy zoomorficzne, przedstawiające skombinowane i stylizowane figury zwierzęce, głównie ryb i ptaków (paw, struś). Te rybo-ptasie motywy przetrwały w ornamentyce inicjału w zasadzie do późniejszego średniowiecza (ryc. 13). Z farb służących w dobie przedkarolińskiej do malowania inicjałów najczęściej były w użyciu czerwona, żółta i zielona – natomiast złota i srebra jeszcze tam nie widzimy. Przedkarolińską sztukę iluminowania rękopisów przewyższa jednak pod względem wartości artystycznej, siły twórczej i zakresu Ryc. 13. Inicjał (P) rybo-ptazdobnictwa wyspiarskie malarstwo miniatusi w jednym z rękopisów rowe w Irlandii i Anglii. Daje się ono poznać średniowiecznych z Montw całym szeregu wspaniałych i drogocennych pellier (La Revue de l’art, kodeksów liturgicznych, ozdobionych już nie XXXVIII, scr.) tylko pięknymi inicjałami, istnymi arcydziełami sztuki kaligraficzno-malarskiej, ale też przepełnionych figuralnymi i obrazowymi miniaturami, nie mającymi sobie podobnych na kontynencie. Występuje to zdobnictwo już w skończonej formie w rękopisach z VII i VIII w., niestety brak starszych rękopisów z czasu, kiedy się ono tam kształtowało po zaprowadzeniu chrześcijaństwa w V i VI w., nie pozwala śledzić jego początkowego rozwoju. W dekoracji kodeksów iryjskich wysuwa się na plan pierwszy ozdobny inicjał. Jest pośród nich cała gama wielkości i ornamentacji, począwszy od małych inicjałków obwiedzionych czerwonymi punkcikami, jako charakterystycznej cechy kaligrafii wyspiarskiej, aż do wielkich, wspaniałych inicjałów, wypełniających powierzchnię całej stronicy. Te ostatnie rozwijają niezwykłe bogactwo motywów: w geometryczno-linearnych ramach form literowych uwydatnia się przede wszystkim jako typowy motyw ornamentyki iryjskiej plecionka wstęgowa oraz spirala. Wiążą się one w nierozwikłane sploty linii, pośród których wyłaniają się motywy zoomorficzne, cielska i głowy ptaków i różnych czworonogów, zmieszane z fantastyczną fauną gryfów, smoków i wężów, splecionych w jedno kłębowisko pochłaniających się wzajemnie zwierząt, których kończyny przechodzą znowu w bujne spirale. Widać w tych motywach wzory zaczerpnięte częścią z prymitywnej sztuki zdobniczej celtyckiej (np. metalowych fibul lateńskich) a częścią z ornamentyki orientalnej, której wpływy jeszcze wyraźniej tu występują niż na kontynencie. Ponad wszystkim jednak góruje pierwiastek kaligraficzno-stylizacyjny, sprawiający, że nawet

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

88

Rozdział III

figury ludzkie w miniaturach ujęte są w ściśle geometryczne formy, roztapiające w powodzi linii, wstęg i splotów spirali naturalne kształty ich postaci. Jeśli chodzi o najbardziej typowe a zarazem najbogatsze w ornamentację inicjałową i miniaturową rękopisy iryjskie, to wymienić trzeba dwa ewangeliarze (dziś w Dublinie), z których jeden z pocz. VIII w. pochodzi z klasztoru w Durrow, założonego przez św. Kolumbę (ryc. 14), drugi, nieco młodszy, z opactwa w Kells, fundacji św. Kolumbana. Co do barw będących w użyciu, to poza czarną i czerwoną szczególnym upodobaniem cieszyły się farby żółta i fioletowa (złota i srebra jeszcze brak). Iryjskie szkoły kaligraficzno-iluminatorskie wykazały niezwykłą prężność i ekspansję. Z misjami mnichów iroszkockich powędrowało malarstwo miniaturowe do krajów sąsiednich, przede wszystkim do Anglii i północnej Francji. W Anglii głównym przedstawicielem tego kierunku w zdobnictwie rękopisów jest wspaniały ewangeliarz z Lindisfarne, przechowywany obecnie w British Museum, a pochodzący z początku VIII wieku. Z pierwiastkami iryjskimi splatają się w miniaturach tego rękopisu reminiscencje późnoantyczne, docierające do Anglii wprost z Rzymu. Misja rzymska miała tam swoje główne ognisko w katedrze w Canterbury, dokąd przenikały wpływy sztuki italskiej, które znalazły swój wyraz w księgach kościelnych, należących do grupy tzw. italo-anglosaskiej (np. Codex Amiatinus w florenckiej Laurencjanie z około r. 700). Gdziekolwiek stanęła stopa ruchliwego mnicha irlandzkiego, towarzyszyła mu tam księga rękopiśmienna, ozdobiona inicjałami o charakterystycznej plecionce iryjskiej. W bibliotece katedry krakowskiej przechowuje się do dziś dnia mały rękopis, zawierający kazania na czas postu a pochodzący z VIII w., który tam zawędrował zapewne z pierwszymi misjonarzami, prawdopodobnie irlandzkimi mnichami, a którego iryjskie pochodzenie zdradza się miniaturą i inicjałami w stylu iryjskim19 (ryc. 15 i 16). Sławę wyspiarskiej dekoracji rękopisów przyćmił już niebawem, bo w końcu VIII w., blask iluminatorskiej sztuki w państwie Karola Wielkiego. Ten wielki twórca monarchii frankońskiej stworzył w niej równocześnie warunki wspaniałego rozwoju kultury duchowej, znanej pod nazwą „renesansu karolińskiego”. W tym rozwoju przypadła książce rola czynnika dominującego, a jak na innych polach tak i w tej dziedzinie osobista inicjatywa wielkiego władcy zaznacza się na każdym kroku. Opiekun nauk i sztuk pięknych, twórca szkół, do których ściąga z całego Zachodu najlepszych mistrzów, dba zarówno o czystość tekstów świętych, jak i o piękno pisma oraz ozdobę książek, których sam jest gorli19

Zwrócił na to uwagę ks. prof. P. David w pracy: Un recueil de conférences monastiques irlandaises du VIII siècle (Revue Bénedictine 1937), gdzie zamieszczone są podobizny inicjałów i miniatur na tabl. II i III. Prawdopodobieństwo działalności misji irlandzkiej w Polsce w czasach Mieszka I w związku z przyjęciem chrztu starałem się uzasadnić w rozprawie pt. Geneza imienia Mieszka (Księga ku czci prof. K. Nitscha pt. Inter arma).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

89

Ryc. 14. Ornamentyka irlandzka (inicjał IN) w Ewangeliarzu z Durrow (Book of Durrow) z pocz. VIII w., dziś w Kollegium św. Trójcy W Dublinie (Boeckler A., Abendländische Miniaturen, tabl. 8)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

90

Rozdział III

wym zbieraczem. Z imieniem Karola Wielkiego wiąże się szereg najwspanialszych iluminowanych rękopisów, którymi obdarza wybitne osobistości i protegowane klasztory. Następcy jego, Ludwik Pobożny, Lotariusz, a zwłaszcza Karol Łysy wstępują w jego ślady a nawet przewyższają go jako bibliofile kochający się w bogato ozdobnej książce, której przepych osiąga szczyt wszystkiego, co dotąd w zakresie dekoracyjnej sztuki zdziałano. Taki kult pięknej książki powtórzy się znów w w. XV, w dobie włoskiego Odrodzenia, które sięgnęło, podobnie jak karoliński renesans, do ożywczego źródła klasycznej kultury. Ale karolińscy artyści czerpali swoje wzory nie tylko z antyku. W karolińskiej sztuce miniatorskiej odzwierciedlają się różne wpływy, różne też tam stapiają się motywy i formy. Oddziaływają silnie wpływy wyspiarskiej sztuki dekoracyjnej, przychodzące z misją anglosaską i z wybitnymi uczonymi (jak Alkuin), którym Karol Wielki powierzał rządy opactw w swoim państwie. Polityczne i handlowe stosunki z Bizancjum oraz ze światem arabskim torują drogę wpływom wschodnim, płynącym głównie z Syrii, z którą Zachód Europy już dawniej związany był nićmi misyjnymi. To wszystko wraz z rodzimymi pierwiastkami ludowej kultury złożyło się na różnorodny charakter i bogactwo motywów w dekoracji iluminowanych rękopisów z doby karolińskiej. Odbierając prym wyspiarskiej sztuce miniatorskiej, różni się sztuka karolińska tak od niej jak i od przedkarolińskiej sztuki kontynentalnej tym przede wszystkim, że nie ograniczając się do strony czysto ornamentacyjnej, na którą tamte kładły główny nacisk, wprowadza do miniatury motywy figuralne i w ogóle rozszerza znacznie zakres tematów ikonograficznych, a równocześnie sięga do nowych środków i metod technicznych, stosując w dużej mierze obok farb kryjących złoto i srebro, które dodają dekoracji rękopisów niezwykłego blasku i przepychu. Pośród wielu ksiąg iluminowanych z doby karolińskiej dają się wydzielić dwie grupy, które wyraźnie różnią się między sobą. Jedna z nich, wiążąca się ze słynną szkołą pałacową (scola palatina) z siedzibą nieustaloną (głównie w Akwizgranie), hołduje duchowi sztuki późnoantycznej, objawiającemu się w iluzjonistycznym rodzaju malarstwa oraz w wiernym naśladownictwie natury. Przedstawieni na miniaturach ewangeliści wyobrażeni są w postaci starożytnych autorów o klasycznych głowach, którzy odziani w rzymskie togi siedzą w naturalnych pozach nad pultami, pisząc lub tonąc w zadumie, „na tle idealnego krajobrazu: kwietnego wzgórka lub zadrzewionego ogrodu bądź skałek, nad którymi zalega jasne niebo (ryc. 17). Tak wyglądają oni na słynnym Ewangeliarzu koronacyjnym (przechowanym dziś w wiedeńskim skarbcu zamkowym), który wedle, tradycji złożony w grobie Karola Wielkiego w katedrze akwizgrańskiej, zabrany został stamtąd w r. 1000 przez cesarza Ottona III. Ten sam kierunek sztuki miniatorskiej, posługujący się treścią, formą i techniką późnoantyczną, reprezentuje szkoła w Tours (ryc. 18); działalność jej wiąże się z osobą Alkuina, który kierował tym klasztorem w latach 796–804 i który niewątpliwie położył duże zasługi około poprawienia ortografii i reformy pisma. Ale najświetniejsze rękopisy turskie

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

91

Ryc. 15. Ornamentyka plecionkowa iryjska w rękopisie z VIII w. w Archiwum kapituły katedralnej w Krakowie nr 43 (symbole ewangelistów) (David P., Un recueil de conférences monastiques irlandaises du VIII siècle, pl. IV)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

92

Rozdział III

Ryc. 16. Inicjał iryjski w rękopisie z VIII w. (litera I) w Archiwum kapituły katedralnej w Krakowie nr 43 (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

pochodzą już z czasów poalkuińskich, a te, które dają się niewątpliwie nawiązać do czasu opactwa Alkuina, tkwią jeszcze w stylu iryjskim i dawnym przedkarolińskim. Koroną iluminatorstwa szkoły w Tours jest Ewangeliarz cesarza Lotariusza oraz Biblia hr. Viviana, oba rękopisy datujące się z poł. IX w. Do drugiej grupy iluminowanych ksiąg karolińskich zalicza się trewirski Ewangeliarz Ady i kilka pokrewnych mu kodeksów liturgicznych. Ada, ancilla Dei, jak nazwana jest w Ewangeliarzu, była wedle późniejszej tradycji siostrą Karola Wielkiego, w każdym zaś razie współczesną mu dostojną i bogatą damą, która hojnie uposażyła opactwa w Fuldzie i Lorsch. Oprócz wspomnianego jej Ewangeliarza należy do tej grupy

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

93

Ryc. 17. Św. Mateusz ewang. Karolińska szkoła pałacowa z pocz. IX w. Ms. w Berlińskiej Bibl. Państw. theol. lat. 2° 260 (pocztówka Berl. Bibl. Państw, nr 1)

słynny Ewangeliarz Karola Wielkiego, sporządzony przez pisarza jego Godescalca w latach 781–783 (dziś w Paryżu) i złoty psałterz Dagulfa (ryc. 19), podarowany przez cesarza papieżowi Hadrianowi I († 795). Wszystkie te kodeksy miniaturowe posiadają tę wspólną cechę, odróżniającą je od kodeksów grupy pierwszej, że kładąc nacisk na stronę ornamentalną, którą doprowadzają do przepychu, nie starają się o zbyt wierne odtwarzanie natury, dbają natomiast o linię konturowego rysunku przy bardziej płaszczyznowym traktowaniu barwnej powierzchni. Postacie ewangelistów w grupie Ady przedstawione są w bogatym obramowaniu jako dostojni dygnitarze w pozach uroczyście sztywnych, siedzący na tronach pod arkadami, w lunetach zaś mieszczą się symbole apostolskie. Poza tymi dwiema głównymi grupami malarskimi istniały jeszcze inne szkoły o mniej lub więcej lokalnym znaczeniu, które w ciągu IX wieku rozwijały żywą działalność i pozostawiły szereg wspaniałych biblii, ewangeliarzy, sakramentarzy i psałterzy, że wymienić tu tylko Sakramentarz Drogona biskupa Metzu, Psałterz utrechcki, a przede wszystkim słynną Biblię oraz Kodeks Złoty Karola Łysego z lat 865–870, przewyższające bogactwem ornamentacji inne podobne rękopisy iluminowa-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

94

Rozdział III

Ryc. 18. Św. Marek ewang. Szkoła w Tours z pocz. IX w. Ms. w Berlińskiej Bibl. Państw, theol. lat. 2° 733 (pocztówka Berl. Bibl. Państw, nr 2)

ne z doby renesansu karolińskiego. Korbeja francuska a zwłaszcza St. Gallen wysuwają się tu na pierwsze miejsce jako szkoły malarstwa miniaturowego, a sangalleńskie dzieła ze schyłku w. IX Psałterz Folcharta oraz tzw. Złoty Psałterz z St. Gallen reprezentują ostatnie stadia rozwoju karolińskiej ornamentyki inicjałowej, która w tym ostatnim kodeksie przybiera formy już barokizujące. Jak motyw rybo-ptasi stanowił charakterystyczne znamię inicjału przedkarolińskiego w dekoracji kontynentalnej a plecionka wstęgowa i spirala inicjału iryjskiego, tak teraz bujny splot motywów gałązkowych i rzemykowych, przedstawia główny, często przytłaczający kształt litery, element dekoracyjny inicjału karolińskiego, który zresztą przeszedł w spadku do następnej epoki, romańskiej. Zjawia się ta epoka w połowie wieku X i trwa do końca wieku XII. Prym wiodą zrazu Niemcy, gdzie w drugiej połowie X w. za Ottonów i ich najbliższych następców (stąd nazwa doby ottońskiej) dochodzi sztuka miniatorska do niebywałego rozkwitu. Tam, głównie nad Renem i nad Dunajem, bogate opactwa benedyktyńskie z inicjatywy już nie tylko monarchów, ale i wysokich dostojników kościelnych, produkują księgi iluminowane dużych rozmiarów, zdobne kunsztownymi miniaturami i inicja-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

95

Ryc. 19. Inicjał i incipit w Złotym Psałterzu Karola Wielkiego z końca VIII w. Pismo złotem i srebrem na tle granatowym majuskułą, u dołu zaś karoliną. Ręka Dagulfa. Ms. w Bibl. Narod. w Wiedniu nr 1861 fol. 67° (Monumenta palaeogr. Vindobonensia, pl. 22)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

96

Rozdział III

Ryc. 20. Św. Mateusz ewang. Szkoła fuldajska ok. r. 975. Ms. Berl. Bibl. Państw, theol. lat. 2° 1 (pocztówka Berl. Bibl. Państw. nr 4)

łami. Na tradycjach karolińskich budowały i rozwijały klasztorne szkoły malarskie w dziedzinie iluminacji rękopisów niewidziany dotąd blask i przepych dekoracyjny, doprowadzony niekiedy do szczytów wartości artystycznej (np. w Fuldzie, zob. ryc. 20). Na czoło niemieckiego malarstwa miniaturowego w drugiej połowie X w. wysuwa się szkoła malarska opactwa w Reichenau na wyspie Jeziora Bodeńskiego. Reprezentują ją dwa kodeksy miniaturowe, sporządzone dla arcybiskupa trewirskiego Egberta (977–993), z których jeden, Psałterz z Cividale, związany jest swymi późniejszymi losami z polską księżniczką Gertrudą, córką królowej Ryksy (stąd zwany u nas Codex Gertrudianus, o którym będzie jeszcze niżej mowa), drugi, znany pod nazwą Codex Egberti, pozostał do dziś dnia w Trewirze. Gdy pierwszy z nich zdradza w swej ornamentyce jeszcze duże pokrewieństwo z karolińskim kodeksem Ady (ryc. 21), drugi wykazuje już znaczną oryginalność w czerpaniu swych wzorów bezpośrednio ze sztuki antycznej i starochrześcijańskiej. Do najwybitniejszych jednak dzieł ottońskiego rene-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

97

sansu i szkoły w Reichenau należy bamberski Ewangeliarz cesarza Ottona III, w którym silnie uwydatniają się obok tradycji starochrześcijańskich z Włoch płynących, wpływy Bizancjum, zrozumiałe w świetle stosunków, jakie dynastia ottońska nawiązała z tym państwem. Obok szkoły w Reichenau działają w tym czasie na polu malarstwa miniaturowego dwa blisko z nią przez arcybiskupa Egberta związane ośrodki nadreńskie, w Trewirze i Echternach, które idą śladami tej szkoły i wzorując się zrazu na kodeksie Egberta, później nawiązują samodzielniej do tradycji karolińskich. Trzeci ośrodek nadreński powstaje współcześnie (po r. 1000) w Kolonii, w której znów zaznaczają się dość silnie wpływy francuskiej Korbei. Znalazły one odzwierciedlenie w słynnym Sacramentarium tynieckim, które niewątpliwie pochodzi ze szkoły kolońskiej (zob. niżej). Jeszcze wyraźniej występują w XI w. wpływy karolińsko-korbejskie w południowo-wschodnim, bawarskim zakątku Niemiec z Ratyzboną na czele, gdzie krzyżują się one przedziwnie z formami bizantyńskimi. W Ratyzbonie powstały m.in. dwa wspaniałe kodeksy miniaturowe cesarza Henryka II: monachijski Sakramentarz i watykański Ewangeliarz, ponadto zaś zasługuje na uwagę dokonana tam w XI w. renowacja słynnego karolińskiego Codex Aureus z r. 870, który przechowywany był w opactwie św. Emmerama w Ratyzbonie (dziś w bibliotece monachijskiej). Ku końcowi XI w. zaczyna szkoła ratyzbońska słabnąć i chylić się ku upadkowi. Z tego to czasu (pocz. XII w.) pochodzi tzw. Kodeks Emmeramski w krakowskiej bibliotece katedralnej (o którym powie się niżej obszerniej w związku z jego pismem). Około Ratyzbony grupuje się cały szereg szkół malarskich południowo-niemieckich, z których szczególnie szkoła salzburska dotrzymuje kroku swej ratyzbońskiej mistrzyni, a nawet po osłabieniu jej tętna przewyższa ją swoją produkcją i w ciągu XII w. dosięga wysokiego poziomu rozwoju20. Do grupy ratyzbońskiej należy również szkoła czeska (Praga lub Sazawa), która w drugiej połowie XI w. wydaje szereg wspaniałych kodeksów iluminowanych (Ewangeliarz koronacyjny króla Wratysława II z roku 1086 i Ewangeliarz św. Wita). Ze szkoły tej wyszły także dwa „złote” kodeksy znajdujące się w Polsce, a to Ewangeliarz gnieźnieński, znany pod nazwą Mszału

20

Z kręgu ratyzbońskiego, prawdopodobnie z klasztoru Prüfening, wyszedł kodeks miniaturowy w pocz. XIII w., zawierający tzw. Godzinki ks. Jadwigi śląskiej, który niewątpliwie za jej pośrednictwem dostał się do założonego przez tę księżnę klasztoru w Trzebnicy na Śląsku. Po długich wędrówkach dotarł on w końcu do biblioteki Pierponta Morgana w N. Jorku, opracowany (pobieżnie) przez E. Ph. Goldschmidta pt. The hours of St. Hedwig duchess oj Silesia (1928). Zawiera znaczną ilość miniatur, ilustrujących Biblię, tudzież inicjałów; część druga obejmuje właściwe oficium do P. Marii (Cursus ste Marie) również ilustrowane miniaturami. Dla historyka najciekawszą część stanowi kalendarz, w którym jest kilkadziesiąt zapisek nekrologicznych, tyczących się dynastii Piastów, Przemyślidów i Wittelsbachów oraz klasztoru trzebnickiego. Por. Semkowicz Wł., Kalendarz trzebnicki z XIII w. (Sprawozd. PAU t. XXXV, nr 7).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

98

Rozdział III

Ryc. 21. Egbert arcybiskup trewirski (977–993). Szkoła w Reichenau. Codex Gertrudianus w Cividale. Psałterz arc. Egberta z X w. (Sauerland-Haseloff, Der Psalter Erzbischof Egberts von Trier, tabl. 2)

św. Wojciecha i Ewangeliarz płocki, zwany także Kodeksem Pułtuskim, przechowany dziś w Muzeum Czartoryskich w Krakowie (zob. ryc. 12 i 22 oraz niżej w rozdziale V. D. 9. c). Wiek XII, okres rozkwitu stylu romańskiego, przyniósł w Niemczech dalszy świetny rozwój malarstwa miniaturowego. Obok Bawarii, gdzie po Ratyzbonie szkoła salzburska – jak się rzekło – objęła palmę pierwszeństwa, także inne kraje niemieckie, jak Nadrenia, Saksonia, Westfalia i Turyngia współzawodniczą z sobą na polu tego kunsztu. W szkole tzw. sasko-turyńskiej powstał słynny Psałterz landgrafa Hermana z Turyngii († 1217), dziś w Stuttgarcie, oraz Psałterz jego synowej św. Elżbiety w Cividale21. Młodsza od tej szkoły, sasko-westfalska, której początki dają się śledzić już w połowie XII w. w kręgu kulturalnym Wezery (Korbea niemiecka), wydaje nieco później w opactwie Helmarshausen dwa wspaniałe dzieła związane z imieniem ks. Henryka Lwa, a w szczegól21 Za ogniwo pochodne grupy sasko-turyńskiej uważa się dziś Psałterz trzeb-

nicki z pocz. XIII w. (Psalterium nocturnum). Podlacha W., Miniatury śląskie do końca XIV w. (Historia Śląska, t. III, s. 199 i n.).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

99

ności jego Psałterz, przechowany dziś w British Museum oraz Ewangeliarz w zbiorach angielskiego zamku Cumberland. Z tą szkołą wiąże nowsza nauka jeden cenny rękopis miniaturowy, znajdujący się w Polsce w bibliotece kapitulnej w Gnieźnie, mianowicie tzw. Ewangeliarz kruszwicki (zob. o nim w rozdz. V. D. 9. c). Poza Niemcami, przodującymi na polu iluminatorstwa rękopisów, rozwija się malarstwo miniaturowe epoki romańskiej równie świetnie w Anglii, Francji i we Włoszech. W Anglii istnieją w X i XI w. dwa stare centra kulturalne w katedrach Winchester i Canterbury, w których sztuka iluminowania rękopisów przyjmuje oryginalne kształty, posługując się w miejsce techniki czysto malarskiej techniką rysunkową przy pomocy piórka. Rysunki te, traktowane często tylko szkicowo, odznaczają się niezwykłą siłą wyrazu i żywego temperamentu w przedstawionych scenach. Technikę rysunkową przyjęło miniatorstwo północno-francuskie, pozostające zrazu pod silnym wpływem malarstwa angielskiego. Spośród licznych szkół malarskich we Francji i sąsiedniej Belgii (St. Amand, Marchiennes, St. Omer) wybija się w XI w. belgijskie Leodium. Szkoła leodyjska promieniuje szeroko na cały kraj położony nad Mozą, skąd sztuka ta otrzymała nazwę mozańskiej. Znajduje ona w XII w. oryginalny stylowy wyraz nie tylko w wysoko rozwiniętym miniatorstwie ale także w złotnictwie, a zwłaszcza w emalierstwie. Sztuka mozańska przedstawia szczególne znaczenie dla polskiego miniatorstwa ze względu na kontakty, jakie Polska w XII w. nawiązała z diecezją leodyjską i sąsiednimi ośrodkami życia kościelnego, zwłaszcza z zakonem reguły kanonicznej św. Augustyna i klasztorami norbertańskimi, skąd przychodzą do nas zachowane dotąd rękopisy miniaturowe, wykazujące wyraźne cechy sztuki mozańskiej (Perykopy lubińskie, Ewangeliarz płocki, Ewangeliarz Anastazji, Księga Rodzaju i in., które omówi się poniżej w innym związku). Włoska sztuka miniatorska w omawianej dobie tzw. sztuki romańskiej musi budzić szczególny interes badaczy rękopisów ze względu na ożywione podówczas stosunki Europy zachodniej z centrum chrześcijańskiego świata, Rzymem, dokąd zwracało swe oczy i swe kroki przede wszystkim całe oświecone duchowieństwo łacińskie, a ponadto ze względu na stosunki z północnymi Włochami, które od XII w., a nawet już wcześniej, były celem peregrynacji scholarów, pragnących kształcić się w słynnych szkołach prawniczych (Bolonia, Padwa). Nie ulega też wątpliwości, że stamtąd przychodziły i do nas rękopisy iluminowane, jakkolwiek nie zwrócono dotąd na nie należytej uwagi. Już w dobie karolińskiej i pokarolińskiej słynął na tym polu klasztor w Bobbio (zob. wyżej s. 86), powstały też w Lombardii inne szkoły malarskie (Mediolan, Iwrea, Kanossa, Padwa, Werona), w których krzyżowały się tradycje antyczne i starochrześcijańskie z wpływami zachodniego i bizantyńskiego malarstwa miniaturowego. Wszystkie jednak te centra kulturalne przyćmiewała w XI i XII w. słynna szkoła kaligraficzna i miniatorska w prastarym opactwie benedyktyńskim na Monte Cassino, promieniująca na całe Włochy południowe a nawet wybrzeże dalmatyńskie. Powstało tam odrębne stylowo, ozdobne pismo zwane montekassyń-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Ryc. 22. Miniatura i pismo (majuskulne) w Złotym Kodeksie Pułtuskim (Ewangeliarzu płockim) w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Jest to jeden z najpóźniejszych zabytków średniowiecznych pisanych w całości majuskułą (złotą na tle purpurowym). Szkoła praska z końca XI w. (Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce, tabl. 4)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

101

sko-benewenckim (zob. niżej w rozdz. V. D. 6. a), tam też rozwinął się kunszt zdobienia wielkich rozmiarami kodeksów tudzież rotułów, zawierających teksty liturgiczne związane z rytuałami święcenia wody i świecy paschalnej w Wielką Sobotę (tzw. zwoje exultetowe). Role te, bogato ilustrowane, zawieszano w czasie nabożeństwa u ambon na widok publiczny; zwyczaj przejęty z nabożeństwa bizantyńskiego, skąd też i do malarstwa miniaturowego Włoch południowych, pozostających z Bizancjum w bliskich stosunkach, przenikały silne wpływy. Do największej świetności doszło miniatorstwo kassyńskie w drugiej połowie XI w. za opata Dezyderiusza (1058–1087), późniejszego papieża Wiktora III, który wprowadził do kodeksów iluminowanych oryginalne wspaniałe inicjały (tzw. dezyderiańskie). Później, w XII w., poczęły w malarstwie miniaturowym Włoch południowych przeważać znów wpływy zachodnio-europejskie, nierychło jednak wyparły one z niego kassyński styl Dezyderiusza. Wpływy bizantyńskie docierały do Europy, zwłaszcza wschodniej, inną jeszcze drogą, mianowicie przez Ruś. Szczególnie dość wyraźnie uwydatniają się one w kulturze polskiej za pierwszych Piastów. Związki matrymonialne dynastii Piastów z Rurykowiczami, jak niemniej magnatów polskich z Rusinkami, otwierały wrota wytworom wysokiej podówczas kultury rusko-bizantyńskiej także i w zakresie iluminowanych rękopisów. Wspomniany poprzednio tzw. Kodeks Gertrudy, córki królowej Ryksy a żony Izasława ks. kijowskiego, posiada wprawione do łacińskiego modlitewnika tejże księżny miniatury w stylu bizantyńskim (zob. w rozdz. V. D. 9. C.). Że takich ksiąg liturgicznych z tekstami nawet greckimi (ruskimi) musiało być w Polsce ówczesnej więcej, świadczy inwentarz skarbca katedry gnieźnieńskiej z r. 1455, w którym podano kilka ksiąg pisanych greca scriptura ... cum imaginibus evangelistarum. Nie można wątpić, że księgi te (ewangeliarze) przeznaczone były niegdyś do użytku naszych księżnych Rusinek z pochodzenia, względnie towarzyszącego im kleru ruskiego22. W ornamentyce rękopisów z doby romańskiej najbardziej interesuje historyka i paleografa styl i charakter zdobniczy inicjału. W miejsce dawnej iryjskiej plecionki wstęgowej oraz spirali wchodzą w inicjałach romańskich bujne sploty pędów i gałązek roślinnych (ryc. 23), przybierające niekiedy kształty zwikłanych węzłów i zwojów rzemykowych, urozmaiconych sęczkami i pękami kwiatów oraz listowia, które wyrastają tu i ówdzie z paszcz psich lub dziobów ptasich, a przechodzą często w cielska skrzydlatych potworków bądź w wężowe i smocze ogony. Zwłaszcza litery okrągłe, takie jak O lub Q, utworzone są ze skręconych tułowiów smoków i innych fantastycznych zwierząt. Wplatają się też w ten przedziwny splot florystyczny i zoomorficzny postacie ludzkie jako motyw czysto dekoracyjny, bez związku jeszcze z treścią tekstu. Nie brak też 22

Sprawozd. z posiedzeń Kom. Hist. Sztuki Ak. Um. t. V, s. CXII (referat M. Sokołowskiego, który mylnie uważał tę scriptura greca za ogólne określenie starożytnego charakteru pisma tych ksiąg).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

102

Rozdział III

Ryc. 23. Inicjał romański E w Collectarium lądzkim z końca XII w. (depozyt Polskiej Akad. Umiej. w Krakowie). Region nadreński (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, Nr 929)

inicjałów mających postać ludzką (np. dla litery I) lub zwierzęcą (np. litera S w postaci smoków lub wężów). Duże inicjały, zajmujące całą stronę na czele tekstów biblijnych, liturgicznych lub ewangelicznych, złożone są z początkowych liter pierwszych słów, np. IN (principio erat verbum) lub V(ere) D(ignum et iustum est, aequum et salutare) (ryc. 24). W tym ostatnim wersecie uncjalne litery U i D tworzą często oryginalną ligaturę przewiązaną pośrodku krzyżem. Zmienia się nadto w ciągu XI i XII w. pod wpływem angielsko-francuskim technika malarska inicjałów: gdy dawniej w epoce karolińskiej i wczesnoromańskiej używano do malowania ich wyłącznie farb kryjących lub metalowych, to teraz kontur inicjału rysuje się piórkiem (inkaustem czarnym lub częściej minią), z pozostawieniem wewnątrz naturalnego tła pergaminu upstrzonego splotem gałązkowym lub rzemykowym, farb zaś używa się do wypełniania konturów, przy czym nie szczędzi się złota i srebra (ryc. 25). Inicjały piórkiem delikatnie rysowane występują przeważnie w rękopisach o treści świeckiej (prawniczych, medycznych etc.), podczas gdy w rękopisach kościelnych, zwłaszcza liturgicznych, przeważają inicjały malowane. W kręgi liter od w. XII coraz częściej wplatane

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

103

Ryc. 24. Inicjał ozdobny V (ere) D (ignum) w Sakramentarzu fryburskim z XI w. (por. niemal identyczny inicjał w Sakramentarzu tynieckim). Region koloński (Boeckler, Abendländische Miniaturen, tabl. 38)

bywają postacie ludzkie lub figurki różnych czworonogów, traktowanych naturalistycznie, pojawiają się nawet całe scenki z życia kościelnego (np. w psałterzach muzyka kościelna, jak w jednym z płockich rękopisów)23 lub z życia rycerskiego (sceny walk wzajemnych rycerzy lub z potworami) i myśliwskiego (polowanie na zwierza). Z Anglii i Francji pochodzą te scenki i figurki zwane drôleries, często pełne komizmu i humorystycznego zacięcia24. Bywa to jednak tylko w inicjałach większych, rozpoczynających całe rozdziały, natomiast inicjałki mniejsze na początku poszczególnych ustępów tekstu pokrywane są w całości jedną barwą, najczęściej na przemian czerwoną i niebieską (jak w Pontyfikale krakowskim z XII w.). Początek wieku XIII zapowiada tak w formie jak i w treści sztuki dekoracyjnej rękopisów nową epokę, którą określa się mianem epoki 23 24

Bersohn M., Księgozbiór katedry płockiej, tabl. 5. Zob. niżej ryc. 26.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

104

Rozdział III

gotyckiej. Złożyły się na to zmiany ogólnych warunków kulturalnych, zrodzone w przodującej Europie Francji a ogarniające powoli cały Zachód. Objawiają się one z jednej strony w dążnościach szerszych warstw społecznych do korzystania z dóbr kulturalnych, spośród których książka staje się przedmiotem zainteresowań najcenniejszym i najbardziej poszukiwanym. Z drugiej strony, oczywiście w związku z tymi dążnościami, dokonywa się stopniowo zeświecczenie sztuki zdobienia książki, której wytwórczość w poprzedniej epoce romańskiej ograniczona do sfer duchownych i nie wychodząca poza mury klasztorne, obecnie przechodzi do rąk artystów świeckich. Bo gdy poprzednio odbiorcami książki wytwornie iluminowanej były pałace możnych i ich bogate fundacje kościelne i klasztorne, to w dobie „gotyckiej” w okresie rozrostu i rozkwitu warstwy rycerskiej, lgnącej za przykładem dworów królewskich i książęcych do kultury, nauki i sztuki, w okresie rozwoju miast ze swym bogatym patrycjatem i organizacją cechów, książka iluminowana znajduje odbiorców wśród tych świeckich warstw społecznych, uczonych, studentów, a produkcja książki przenosi się z cel klasztornych do warsztatów zawodowych wytwórców, którzy w konkurencji z mnichami i klerykami uprawiają ten proceder dla zarobku, na masowy eksport, co oczywiście odbić się musiało niekiedy na dekoracyjnym poziomie iluminowanej książki. Nie brak co prawda i w tej dobie licznych bibliofilów i mecenasów sztuki w kołach władców i możnych panów, mających najwyższe wymagania artystyczne (król francuski Ludwik Święty, cesarz Karol IV, syn jego Wacław IV i in.), dzięki czemu powstają dzieła wytworne a nawet zbytkowne. Szerszy jednak ogół zadowala się skromniejszą formą zdobnictwa książki, co jednak niekoniecznie idzie w parze z obniżeniem jej wartości artystycznej. Zresztą rękopisy kościelne o treści biblijnej lub liturgicznej, wytwory klasztorne, tkwią jeszcze konserwatywnie w dawnej manierze malarstwa miniaturowego, bardziej odświętnego, posługującej się farbami kryjącymi i metalowymi, gdy książka świecka, czerpiąca swoje tematy z dziedziny pieśni i poezji oraz prozy opowiadającej (Carmina burana, Biblia pauperum, legendy świętych, kroniki świata), bądź z dziedziny wiedzy praktycznej (kalendarze) lub naukowej (dzieła prawnicze, medyczne, filozoficzne itp.), zadowala się przeważnie rysunkami piórkowymi, co najwyżej z podmalowaniem akwarelą o kolorach szarych (grisaille), wzmocnionych w detalach żywszą farbą. Równocześnie zmniejszają się rozmiary książki, która staje się bardziej poręczną, a w modlitewnikach wprost miniaturową, zmniejszają się również wymiary miniatur i inicjałów, które w epoce romańskiej zajmowały nieraz całe strony, a obecnie grupują się po kilka na jednej stronie, przy czym obrazki ujęte w ramy geometryczne lub medaliony, stanowiące każdy dla siebie osobną jednostkę, łączą się z sobą, z inicjałami oraz z obramieniami szpalt czy kolumn tekstu w jednolitą dekoracyjną całość. Zmienia się przy tym i rola iluminacji, u których w epoce romańskiej przeważa element dekoracyjny, gdy w epoce „gotyckiej” wysuwa się na czoło moment ilustracyjny, wiążący obrazy z treścią tekstu.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

105

Ryc. 25. Inicjał romański L rysowany piórkiem (minią) w Księdze Rodzaju z XII/XIII w. w Bibl. Narod. w Warszawie. Region nadmozański (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, Nr 4099)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

106

Rozdział III

Jeśli idzie o styl miniatur, to gotycyzm, zrywając z dotychczasowym szablonem, wprowadza tendencje realistyczne, przejawiające się w pilnej obserwacji natury i wiernym odtwarzaniu jej w najdrobniejszych szczegółach. Realizm traktowania postaci ludzkich odzwierciedli się najlepiej w przedstawieniu sceny Ukrzyżowania, w której – jak wyżej wskazano – Chrystus wyobrażony jest, nie jak w epoce romańskiej w chwale i triumfie Zbawiciela świata z koroną królewską na głowie, lecz jako ofiara męki i śmierci. Zgodnie z plastyką gotycką postacie ludzkie uzyskują kształty smukłe i szczupłe, pod wpływem zaś dworskiej etykiety ruchy ich stają się swobodne i eleganckie i nic już nie mają z uroczystej powagi i sztywności doby romańskiej. Ich szaty tworzą bogatą draperię łamiącą się w kanciaste fałdy, odpowiednio do maniery gotycyzmu, który przejawia się również w dekoracji tła, przepełnionego motywami architektonicznymi i rzeźbiarskimi w stylu ostrołukowym. Duży zresztą wpływ na formę i kolorystykę miniatur gotyckich wywarło bujnie już rozwinięte malarstwo witrażowe. Na szczególną uwagę zasługują inicjały gotyckie. Zrazu, w początkach wieku XIII, jeszcze inicjały złote na tle barwnym mają przewagę, ale około połowy tego stulecia daje się zauważyć odwrócenie tej maniery malarskiej: oto inicjały w całości wykonane farbą kryjącą (gwaszem) występują na podkładzie złotym, co uwydatnia ich plastykę a równocześnie stanowi doskonałe tło dla figur wyobrażonych w inicjale. Druga zmiana dotyczy charakteru i celu inicjału, który pierwotnie miał za zadanie uwydatniać początek tekstu księgi czy też nowego rozdziału tegoż, przy czym kładziono główny nacisk na stronę dekoracyjną. Obecnie zatraca się coraz bardziej ten ornamentalny charakter inicjału, który służy jako rama dla wtłoczonej weń ilustracji tekstu. Na tej drodze w epoce gotyckiej XIII– XIV w. wykształca się inicjał obrazkowy. Szczególnie inicjały zdobiące początki ksiąg biblijnych przetkane są scenami wiążącymi się bezpośrednio z treścią danej księgi czy rozdziału i opisanymi w niej zdarzeniami. Inicjał obrazkowy rozwija się szczególnie pięknie we Francji i w Górnych Włoszech, tj. w krajach, które dominowały od pocz. XIV w. na polu malarstwa miniaturowego i stamtąd via Awinion, który stał się wówczas głównym centrum chrześcijańskiego świata, szybko rozpowszechnia się po innych krajach Europy. Nowy element ornamentacyjny jawi się w rękopisach iluminowanych francuskich i włoskich w drugiej połowie XIV w. w związku z inicjałami. Niezwykły rozmach, jaki cechuje grafikę gotycką, znajdując swój wyraz zwłaszcza w wybujałych formach kursywnych pisma (zob. niżej w historii pisma), wybija swe piętno także na fizjognomii gotyckiego inicjału, który ujęty w prostokątną ramkę staje się ośrodkiem dekoracji marginesowej o typie ornamentyki roślinnej25. Oto od inicjału wybiegają na 25

O poszczególnych stadiach rozwoju ornamentyki marginesowej zob. cenne uwagi Wł. Podlachy w zbiorowej książce o Modlitewniku Władysława Warneńczyka, Lwów 1928, s. 108 i n.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

107

Ryc. 26. Ornamentyka późnogotycka i inicjał A obrazkowy, przedstawiający Zwiastowanie (Anuntiatio). Missale wrocławskie z XV w. w Bibliotece miejskiej we Wrocławiu. Ms. nr 165 k. 11r. Zwraca uwagę bogata floratura z ptaszkami, zwierzątkami i in. „drôleries”. Region czesko-morawski i płd.-niemiecki (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 3550/828)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

108

Rozdział III

boki stylizowane gałązki ulistnione i ukwiecone oraz bujne wici, rozpościerające się poza literą na marginesach karty względnie kolumny pisma i obejmujące nieraz dookoła cały tekst pisany. Ta wypustka roślinna, tak zwana floratura, rozrasta się niejednokrotnie w oderwaniu od inicjału, tworząc rodzaj obramienia tekstu. Przybiera ona różne kształty zależnie od form przyjętych w danym kraju. I tak dla Francji charakterystyczne są długie stylizowane łodyżki cierniste, zakończone drobnymi listkami i kwiatkami o formach zaczerpniętych z rzeźby gotyckiej. Na łodyżkach zjawiają się niekiedy filigranowe figurki ptaszków i innych zwierzątek w typie droleryj (ryc. 26). Niezmiernie misterne w wykonaniu floratury zdobią zwłaszcza marginesy francuskich modlitewników z XIV i XV w., typowe szczególnie dla tzw. „godzinek”, pisanych na cieniutkim welinie, istne cacka sztuki kaligraficznej. Kunszt zdobienia tych modlitewników osiągnął pod wpływem francuskim i włoskim punkt szczytowy w miniatorstwie czeskim za Luksemburgów, w czasach królów Karola IV i syna jego Wacława IV. Włoska floratura tworzy później, w w. XV, zwartą architektoniczną całość, w której uwieńczone łukami kolumny i pilastry przeplatane i ukoronowane girlandami gałązek, listowia i kwiatów, stanowią prostokątne obramowanie tekstu, do których zbliżający się renesans wprowadza nowe formy, naśladujące antyczną groteskę. Medaliony z miniaturowymi portrecikami lub herbami oraz inne ozdobne akcesoria budzą podziw swym misternym i drobiazgowym wykonaniem. Nieco inny charakter przybrały te floratury w rękopisach niemieckich, w których rysunek ich jest grubszy i bardziej skomplikowany, tworząc obfite girlandy z łodyg, liści i kwiatów oraz całe sznury owoców, przetkane fantastycznie skręconymi szarfami i upstrzone zwłaszcza u dołu kart drobnymi figurkami ludzi, ptaków i zwierząt realistycznie traktowanymi. Na przełomie XIV i XV w. przybiera ta ornamentyka kart formy niezwykle bujne, wprost przytłaczające mnogością motywów roślinnych, zwierzęcych i figuralnych. Na wiek XV przypada w malarstwie miniaturowym zmierzch gotycyzmu; przychodzi tzw. okres późnogotycki, stojący na rozgraniczu między sztuką średniowieczną a nowożytną. Nie przynosi on w zakresie iluminacji rękopisów nowych zmian zasadniczych, lecz stanowi kontynuację dotychczasowego rozwoju stylu, zmierzającą do pełniejszego osiągnięcia jego wyników przede wszystkim w kierunku dekoracyjności. Wzrasta przy tym jeszcze bardziej podpatrywanie i naśladownictwo natury, odczucie rzeczywistości, dążenie do ogarnięcia perspektywy i wiernego odtworzenia krajobrazu, opanowania stosunków przestrzennych tła, głębi i nieba, modelowania przy pomocy świateł i cieni, oraz przedstawiania figur ludzkich w rzeczywistej proporcji perspektywicznej do wnętrza czy otaczającej przyrody. Głowy osiągają portretową wierność, roślinność i świat zwierzęcy są kopiowane z natury, podobnie jak różne przedmioty i szczegóły kostiumowe odpowiadające modzie, przy czym koloryt staje się miększy, zatracając dawną ostrość i jaskrawość. We wszystkim widać górujący wpływ malarstwa włoskiego, nawiązującego coraz mocniej

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

109

do antyku i form klasycznych oraz – później jeszcze – wpływ malarstwa flamandzkiego, tchnącego przede wszystkim przedziwnym wyczuciem barwy i przestrzennej głębi. Rozluźnia się coraz bardziej związek miniatury z tekstem, przestaje być ona jedynie jego ilustracją i komentarzem, stając się naprawdę samodzielnym obrazem en miniature. Nic dziwnego, że coraz częściej wybijają się spośród zawodowych iluminatorów indywidualności znane z imienia, które tworzą dzieła malarskie na najwyższym poziomie artystycznym. Obok nich jednak powstają prace szablonowe, sporządzane w warsztatach, malarskich, gdzie jeden wytwórca jest skryptorem piszącym tekst, drugi, rubrykator, szkicuje kontury ołówkiem czy minią za pomocą piórka, trzeci nakłada złoto i „floryzuje” nim tło, inny wreszcie jako właściwy iluminator maluje pędzlem à gouache czy akwarelą, dobywa cienie, lawuje itp. Oczywiście przy takiej „fabrycznej” produkcji iluminowanych kodeksów o wybiciu się indywidualności autorskiej nie może być mowy, co najwyżej znamy imię pisarza, który je podaje w kolofonie. Jeśli idzie o tak charakterystyczną dla dekoracji rękopisów ornamentykę marginesową, to w ciągu wieku XV dokonywa się we floraturze ta ważna zmiana, że tzw. drolerie (małe komiczne scenki), które były dla niej tak typowe w wieku XIV, schodzą z pola, ustępując miejsca motywowi „łodygi lub stylizowanej gałązki liściastej jako podstawowego motywu kompozycyjnego. Jest to ów znany motyw, pojawiający się w kodeksach niemieckich, czeskich i polskich w ciągu pierwszej połowy XV w., jeszcze także w trzeciej ćwierci tegoż wieku, motyw barwnego liścia, wyłaniającego się z łodygi, bogato uczłonkowanego i w faliste, niekiedy jako płonące odnogi postrzępionego”26. Pod koniec XV w. zjawia się obok tamtego nowy typ ornamentyki marginesowej, który określa się mianem gotycko-renesansowej, a który wyszedł z iluminatorstwa włoskofrancusko-niderlandzkiego. Łączy ta ornamentyka tradycyjne elementy gotyckie z nowożytnymi formami i motywami włoskiego renesansu, przy czym pod wpływem zdobnictwa flandryjskiego ujawniają się dążności naturalistyczne do odtwarzania liści, kwiatów, motyli, owadów i muszli, z niezwykłą dokładnością i wiernością, na tle złoconym27. Ta późnogotycka ornamentyka roślinna, stanowiąca znamienną cechę dekoracji rękopisów ze schyłku średniowiecza, utrzymuje się uparcie jeszcze w początkach XVI w., nie ustępując nawet pod coraz silniejszym naporem wpływów renesansu, wprowadzającego ramowe architektoniczne ujęcie tekstu w stylu odrodzenia z motywem antycznej groteski. Polskie miniatorstwo w dobie gotyckiej czerpie swoje wzory z tych ośrodków kulturalnych, z którymi Polska pozostaje w bezpośrednim lub pośrednim kontakcie. W miarę wzmagania się tych kontaktów napływają do Polski coraz liczniej kodeksy miniaturowe z Francji, Włoch, Czech i Niemiec, stanowiąc zarazem wzory do naśladowania dla miejscowych 26 27

Podlacha, l. c., s. 105. Tamże, s. 113.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

110

Rozdział III

wytwórców, których udział w iluminacji kodeksów wzmaga się zarówno w klasztorach, jak i w miejskich warsztatach malarskich, dając się na podstawie historycznych zapisek źródłowych uchwycić już nawet imiennie. W zapiskach tych z XIV i XV w. występują zawodowi illuminatores librorum, których co prawda wyjątkowo tylko można utożsamić z autorami danych rękopisów iluminowanych. Jeśli idzie o źródła wpływów, to ogólnie można powiedzieć, iż zależą one w różnych okresach dziejowych od różnych czynników, nie wyłączając politycznych. Gdy w pierwszej połowie XIV w. będą tu przeważały wpływy luksemburskich Czech, gdzie sztuka miniatorska osiągnęła wysoki stopień doskonałości, to w drugiej tegoż wieku połowie, w okresie związku z andegaweńskimi Węgrami, przeważają płynące drogą tego związku wpływy Francji i Włoch (Awinion). W okresie późnogotyckim dojdą do głosu za pośrednictwem niemieckiego elementu, górującego zwłaszcza w miejskich centrach kulturalnych zachodniej Polski, wpływy z południowych i płd.-zachodnich Niemiec (Norymberga, Augsburg). Na ogół jednak polską sztukę iluminatorską u schyłku średniowiecza cechuje eklektyzm, który z trudnością dozwala rozpoznać środowisko i szkołę, z jakiej wyszedł dany autor iluminowanego kodeksu, a trudności te zwiększa jeszcze bardziej okoliczność, że stan badań na tym polu u nas jest jeszcze niewystarczający28. Badacz rękopisu znajdzie się szczególnie w kłopocie wówczas, gdy wyniki analizy paleograficznej nie pokrywają się z rezultatami oceny historyka sztuki. Przykładu dostarcza kwestia czasu powstania tzw. Modlitewnika Władysława Warneńczyka, który to czas paleograf i filolog oznaczył na lata 1400–1430, podczas gdy historyk sztuki odniósł dekorację rękopisu (miniatury i ornamentację) do ostatniego dziesiątka XV w., tak że różnica zdań między obu rzeczoznawcami waha się w obrębie całego niemal stulecia29 (ryc. 27). Podobna kolizja zachodzi wówczas, gdy np. historyk sztuki uważa miniatury danego kodeksu za wytwór szkoły flamandzkiej, choć pismo jego przedstawia typową rotundę włoską30 (ryc. 28 Najobszerniejsze opracowanie bogato ilustrowane znajdzie czytelnik w Dziejach malarstwa w Polsce F. Kopery t. I oraz w rozprawie tegoż autora pt. Miniatury rękopisów polskiego pochodzenia w Petersburgu (Sprawozd. Kom. Hist. Szt. t. VII). Por. nadto Kopera-Lepszy, Iluminowane rękopisy księgozbiorów OO. Dominikanów i OO. Karmelitów w Krakowie (Zabytki Sztuki z. II). Poza tym istnieją specjalne opracowania poszczególnych kodeksów iluminowanych. 29 Modlitewnik Władysława Warneńczyka s. 32 i 135. W tej kwestii przyłączam się do stanowiska historyka sztuki, uważając pismo modlitewnika za bastardę niemiecką z drugiej połowy XV w., raczej z końca niż z jego początków. Przemawia za tym m.in. użycie znaku diakrytycznego dla litery u, co jest kryterium raczej późniejszym. 30 Np. Ewangeliarz z Drzewicy, którego miniatury uznał Kopera (l. c., s. 71 i Sprawozd. Kom. Hist. Szt. VII, szp. 445/6) za produkt malarstwa flamandzkiego, gdy pismo ewangeliarza reprodukowane tamże nie pozostawia wątpliwości co do swego pochodzenia włoskiego. Pismo to w XV w. przyswoili sobie niektórzy kaligrafowie flamandzcy.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

111

28). W tych razach jedynie ścisła i zgodna współpraca historyka sztuki z biegłym paleografem może osiągnąć dla obu badaczy zupełnie pewne i zadowalniajace wyniki. d) W ślad za dekoracją ksiąg rękopiśmiennych idzie zdobienie dokumentów, jakkolwiek w porównaniu z księgami jest ono o wiele skromniejsze. Wszelako i dokumenty iluminowane nie należą w średniowieczu do rzadkości, przede wszystkim jeśli idzie o inicjały. W najszerszym tego słowa pojęciu są to początkowe litery dokumentu lub pewnych jego formuł, które w stosunku do pisma tekstu otrzymują odpowiednie uwydatnienie w kierunku czy to swej wielkości, czy nawet mniej lub więcej artystycznego, niekiedy barwnego wykonania. Zjawia się też w dokumencie inicjał, z którego wychodzą ozdoby rozprzestrzeniające się na sąsiednie marginesy, przy czym te ozdoby mogą występować także bez związku z inicjałem. Zdarzają się czasem inicjały obrazkowe a wreszcie i właściwe, niezależne od inicjału miniatury (np. w dokumentach herbowych)31. Przed XII w. z iluminowanymi dokumentami prawie się nie spotykamy. Trudno zaliczyć tu dokumenty pisane złotem lub srebrem na purpurowym pergaminie, nie wchodzi też pod pojęcie iluminacji pismo wydłużone, używane w dokumentach cesarskich i papieskich dla odznaczenia pewnych formuł początkowych, wreszcie litery majuskulne, choćby zwiększonych rozmiarów, używane do uwydatnienia pewnych słów lub początku niektórych formuł. O iluminacji dokumentów można mówić dopiero z chwilą pojawienia się ozdobnych inicjałów w połowie XII w. i to naprzód w dyplomatyce papieskiej. Począwszy od papieża Anastazego IV (1153/4), a zwłaszcza od Aleksandra III (1159–81), pojawiają się w bullach oraz w listach z sznurem jedwabnym, mianowicie w inicjale imienia papieskiego, w formule In perpetuum i w monogramie Benevalete już tak ozdobne litery, że można odtąd mówić o iluminacji dokumentu. Ozdobność tych liter rozwija się następnie, tworząc od połowy XIII w. piękne formy, z końcem zaś XIV w. (np. za Bonifacego IX) inicjał papieski zyskuje wprost artystyczne kształty32. Współcześnie wychodzą dokumenty iluminowane także z kancelarii cesarskiej (szczególnie od cesarza Fryderyka II), zdobne inicjałami, które za Ludwika bawarskiego i Karola IV (Złota bulla 1356) osiągają szczyt sztuki dekoracyjno-kaligraficznej. Za tymi wzorami poszły w Niemczech w XIII w. niektóre kancelarie panów prywatnych (biskupów, książąt). Królowie francuscy w XII i XIII w. wydają również bogato iluminowane dokumenty (zwłaszcza Ludwik VIII i IX), przewyższył zaś wszystkich pod tym względem król Karol V (1364–80). Polskie dokumenty przedstawiają się w porównaniu z zachodnimi bardzo skromnie. Wybija się tylko spośród tekstu początkowy inicjał 31

Santifaller L., Illuminierte Urkunden (Der Schlern 1935 Nr 3 z 11 ilustr.). Zob. podobiznę bulli tegoż papieża dla Polski z r. 1397 w pracy St. Krzyżanowskiego, Poselstwo Kazimierza Wielkiego do Awinionu i pierwsze przywileje uniwersyteckie, Kraków 1900. 32

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

112

Rozdział III

Ryc. 27. Inicjał D w Modlitewniku Władysława Warneńczyka, przedstawiający postać św. Jana Ew., poniżej tarcza z orłem polskim. Przykład na kolizję w określeniu wieku rękopisu między paleografem a historykiem sztuki (Modlitewnik Władysława Warneńczyka, tabl. VI)

Ryc. 28. Ewangeliarz z Drzewicy. Pismo jest niewątpliwie włoską rotundą z XV w., lecz według historyka sztuki ornamentyka ramowa ma być flamandzka (Spraw. Kom. Hist. Sztuki AU, VII szp. 445/6)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

114

Rozdział III

I(n nomine Domini etc.), który przedstawia zwykle należycie pogrubioną i wydłużoną laskę, sięgającą niekiedy do połowy a czasem nawet do samego dołu tekstu. Oczywiście o iluminacji nie ma w tym wypadku mowy, co najwyżej można mówić o mniej lub więcej ozdobnych kształtach tego inicjału, który w XIII i XIV w. przybiera niekiedy postać ryby zwróconej głową ku górze. Niekiedy otrzymuje on nadto jeszcze pewną linijną dekorację, wysuwając na boki a zwłaszcza w dół sploty wąsów i wici sięgających aż do zakładki dokumentu33. Czasem uzyskuje ten inicjał ozdobną formę berła, utworzonego z ulistnionej łodygi kwiatowej34. Dopiero w XIV w. od czasów Łokietka a jeszcze bardziej Kazimierza Wielkiego zjawiają się pięknie zdobne inicjały (nie tylko początkowe ale i inne litery wstępnych formuł, zwłaszcza imienia wystawcy), które w XV w. rozrastają się do znacznych rozmiarów, rozwijając równocześnie swe dekoratywne kształty35. Była w średniowieczu pewna specjalna grupa dokumentów, która pod względem szaty dekoracyjnej przewyższała inne, mianowicie przywileje odpustowe, uroczyste supliki i „listy herbowe”. Dekoracje średniowiecznych przywilejów odpustowych, wydawanych przez biskupów i kardynałów, dzielą się na dwie grupy: skromniejszą, ograniczoną do czarnych ozdobnych inicjałów i liter wielkich, oraz bogatszą, nie pozbawioną barwnych inicjałów obrazkowych i bujnych floratur marginesowych. Zwłaszcza ta druga grupa przywilejów odpustowych, wystawiana w formie uroczystej przez kardynałów przebywających w Kurii rzymskiej a pojawiająca się raz w okresie awiniońskim, a ponownie w drugiej połowie XV w., zasługuje na miano iluminowanych dokumentów36. Z polskich kardynałów szczególnie ozdobne przywileje odpustowe wystawiali Zbigniew Oleśnicki i Fryderyk Jagiellończyk37. Supliki czyli prośby skierowane do papieża (jako tzw. Sola signatura), na których tenże kładł własnoręcznie swoje fiat ut petitur, uzyskały od czasów Eugeniusza IV (1431–47) niezwykle bogatą szatę ozdobną w barwnym groteskowym obramowaniu oraz w obrazowym inicjale B na początku supliki, zawierającym wymalowany herb papieża38. Były one, podobnie jak uroczyste przywileje odpustowe, sporządzane w Kurii. Dokumenty nobilitacyjne (lettres de noblesse, Wappenbriefe), udzielane przez panujących, zawierały wśród tekstu wizerunki nadanych her-

33

Album palaeographicum Krzyżanowskiego, tabl. VIII, XIII, XVII–XX i XXX. 34 Tamże, tab. XXI. 35 Wiśniewski J., Diplomata regum Poloniae et privilegia cardinalium Polonorum 1928, tabl. XII, XVI, XVII, XX. – Stronczyński K., Wzory pism dawnych, nry 33, 58, 64 i 69. 36 Santifaller, l. c., s. 117. 37 Wiśniewski, l. c., tabl. XV i XVIII. 38 Zob. Brackmann A., Papsturkunden tabl. X (Urkunden und Siegel II, r. 1914).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

115

bów, które były mniej lub więcej ozdobnymi miniaturami. Pojawiają się one w początkach XIV w., w XV zaś wieku rozwijają przepych dekoracyjny zarówno w podobiźnie herbu, jak w inicjale i obramieniu dokumentu. W Polsce spotyka się takie dokumenty dopiero w XVI w.

4. Oprawa rękopisu Literatura: Adam P., Der Bucheinband, Leipzig 1890. – Loubier H., Der Bucheinband von seinen Anfängen bis zum Ende des 18. Jahrhunderts, II Aufl., Leipzig 1926. – Schreiber H., Einführung in die Einbandkunde, Leipzig 1932. – Goldschmidt A., Elfenbeinskulpturen a. d. Zeit d. karolingischen u. sächsischen Kaiser, Berlin 1914/8. – Cockerell Douglas, Bookbinding and the care of books, 4 ed., London 1920 (także w przekładzie niemieckim). – Weale James W. H., Bookbindings and rubbings of bindings in the National Art library, London 1894. – Tenże, Earle stamped bookbindings in the British Museum, London 1922.

a. Oprawy średniowieczne na Zachodzie Europy. Badanie opraw, związanych najściślej bo wprost organicznie z rękopisami, wchodzi w zakres studium historycznego nad księgami rękopiśmiennymi jako ważna nauka pomocnicza, dozwalająca w niejednym wypadku określić czas i miejsce powstania samego rękopisu – a ponadto wyjaśnić niekiedy jego późniejsze losy związane z miejscami przechowania i zmianą właścicieli. Rzuca też światło na cały szereg zagadnień z zakresu historii sztuki i przemysłu artystycznego, dążąc do wykrycia warsztatów introligatorskich i wpływów kulturalnych, jakie w tej dziedzinie panowały i szerzyły się. Z tych względów podajemy tu krótki zarys dziejów oprawy w ogóle, a w Polsce w szczególności, z podkreśleniem tych momentów, które interesują polskiego historyka i badacza rękopisu, nie wchodząc natomiast w szczegóły z zakresu sztuki czy też z dziejów introligatorstwa. a) Oprawa była ostatnią czynnością przy sporządzaniu księgi rękopiśmiennej. Średniowiecze prawie że nie znało książek nieoprawnych (broszurowanych), oprawa przeto księgi, i to oprawa współczesna, stanowi niemal jej część integralną. Możemy badać oprawy pod względem technicznym, ile że technika ta w różnych czasach i miejscach różnym ulegała zmianom, lub też pod kątem widzenia sztuki, gdy oprawa była ozdobna oraz gdy dekoracja jej nosiła znamiona stylu danej epoki i danego środowiska artystycznego39. Jeśli idzie o stronę techniczną, to wchodzi tu w grę sposób sporządzania: 1) bloku książkowego, 2) okładek, 3) sposób połączenia bloku z okładkami. Wspomniano już wyżej, że pierwowzorami ksiąg oprawnych mogły być starożytne tabliczki woskowe (tabulae, codices), składane w tzw. dyptycha, tryptycha wzgl. poliptycha. Z tą chwilą, kiedy zaczęto wewnętrzne drewniane tabliczki zastępować kartkami papirusowymi wzglę-

39

Birkenmajer A., Książka rękopiśmienna, Warszawa 1936, s. 29.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

116

Rozdział III

dnie pergaminowymi, można już mówić o książeczkach (codicilli). Zewnętrzne okładki takich poliptychów były oczywiście z drzewa, a grzbiety tych okładek starano się w późniejszej epoce cesarskiej ozdabiać. W szczególności weszło w tych czasach w zwyczaj, że konsulowie i inni dygnitarze przy objęciu urzędu przesyłali swoim przyjaciołom w darze na nowy rok rodzaj notesików w formie dyptychów rzeźbionych kunsztownie z kości słoniowej, z wyobrażeniem postaci konsula, pretora lub samego cesarza. Są to tzw. dyptycha konsularne, których około setka zachowała się w muzeach europejskich z okresu IV–VI w. po Chr., a nadto cały ich szereg zużytkowany został później do ozdabiania opraw wczesnośredniowiecznych ksiąg rękopiśmiennych. Do tego przedmiotu powrócimy jeszcze, gdy będzie mowa o ozdabianiu opraw rękopisów średniowiecznych (s. 119–120). Z chwilą wejścia w życie ksiąg rękopiśmiennych w zaraniu ery chrześcijańskiej wyłoniło się równocześnie zagadnienie ich oprawiania. W jaki sposób to czyniono w samych początkach, nie wiemy, gdyż te najdawniejsze książki nie dochowały się w swych pierwotnych oprawach. Prawdopodobnie zszywano je w najprymitywniejszy sposób, owijając w zwykłe pergaminowe obsłonki i przechowywano w drewnianych skrzynkach. Dopiero najstarsze dochowane kodeksy biblijne z IV w. (Cod. Sinaiticus, Cod. Vaticanus itp.) dają nam pojęcie o właściwej technice introligatorskiej, która zresztą w ciągu średniowiecza zasadniczo nie uległa większym zmianom. Dlatego przedstawimy ją tu w najogólniejszych zarysach, odsyłając po szczegóły do fachowo-technicznej literatury przedmiotu40. Pierwszą czynnością introligatora było sporządzenie bloku książkowego: poszczególne składki uporządkowanego rękopisu, z których pierwszą i ostatnią ujmowano w grzbiecie luźną kartą pergaminu, kartą przybyszową, pochodzącą najczęściej z nieużytecznego już rękopisu, zszywano strunami baranimi, okręcając je dokoła podwójnych pasków skórzanych lub pergaminowych na grzbiecie. W ten sposób powstawał jednolity blok książkowy, związany przy pomocy wspomnianych pasków, tworzących wypukłe garby na grzbiecie (ryc. 29). Od czynności tej powstała nazwa kunsztu oprawiania: introligatorstwo (z łacińskiego ligare – wiązać). Jest to jedyna a w każdym razie jedna z nielicznych nazw, która utrzymała się w Polsce od czasów najdawniejszych, gdyż prawie wszystkie inne rzemiosła przyjęły nazwy niemieckie, wprowadzone do miast naszych z kolonizacją na prawie magdeburskim. Dowodzi to, że rzemiosło introligatorskie, uprawiane od początku w klasztorach, przyszło do nas z kulturą łacińską i zachowało swą starą nazwę łacińską nawet i wówczas, gdy oprawianie ksiąg stało się powszechnym rzemiosłem po miastach. Na zmianę tej nazwy przybysze niemieccy nie mogli już wywrzeć żadnego poważniejszego wpływu.

40 Birkenmajer A., Oprawa rękopisu 2470 Biblioteki Jagiellońskiej i inne oprawy tej samej pracowni introligatorskiej, Kraków 1925, s. 51 i n.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

117

Ryc. 29. Schemat bloku książkowego (Loubier H., Der Bucheinband2, ryc. 9)

Paski skórzane czyli związy, dokoła których okręcano nić czy strunę przy zszywaniu poszczególnych składek, były właściwą więzią łączącą wszystkie składki w jeden blok, i od nich to właśnie, jako od zasadniczej konstrukcji związania książki w całość, wzięto nazwę „introligatorstwo”41. Po zszyciu składek i zszywek czyli kart przybyszowych blok książkowy można już było na brzegach obciąć, co uskuteczniano początkowo za pomocą ostrego noża, a później rodzaju hebla czyli struga introligatorskiego. Nie było to obcięcie możliwe, jeśli – co się nieraz zdarzało – oprawiano razem kilka rękopisów, różniących się formatem. Tak oprawiony blok rękopisów, przeplatany nawet czasem inkunabułami, nosi nazwę „klocka”. Teraz blok książkowy był gotów do przyjęcia właściwej okładki. Przycinano do tego celu deski drewniane, dębowe lub bukowe, na brzegach

41 Jeśli rękopis był papierowy, chroniono składki od przedarcia przez szwy, podkładając pod nie wąskie paski pergaminowe. Paski te uzyskiwano z pocięcia niepotrzebnych kart pergaminowych, które mogły zawierać teksty starsze, interesujące dzisiejszego historyka bardziej niż główny tekst danej książki. Na takich to paskach, tkwiących w teologicznym rękopisie z XV w., znalazł prof. A. Brückner w r. 1891 najdawniejszy polski zabytek języka polskiego, Kazania tzw. świętokrzyskie, pochodzące z początku XIV w. (zob. wydanie Kazań w podobiznach i druku przez J. Łosia i Wł. Semkowicza, Kraków 1934. Paski zostały przed reprodukcją umiejętnie odprasowane i złożone w kolumny przez Aleksandra Semkowicza).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

118

Rozdział III

ukosem ściosane, stanowiące typową oprawę księgi średniowiecznej; dopiero w dobie renesansu zaczęto używać na oprawy tektury względnie makulatury. Związy grzbietowe pozostawione w nadmiarze wpuszczano w deski, przeciągając i wklejając je w wycięte w drzewie rynienki oraz otwory, po czym kołkowano ich końce. Blok książkowy należało jeszcze wzmocnić, ku czemu służyło obszycie tak zwanej nagłówni za pomocą kapitałek. Były to związy, którymi umacniano szczyt i podstawę bloku. W tym celu wszywano tam skręcone paseczki pergaminu lub skórzane rzemyczki, a powstałe stąd zgrubienie obszywano dla ozdoby barwnymi nićmi lub jedwabiem, nagłównia bowiem wychylała się ponad blok książkowy i była widoczna na zewnątrz. Wystające w nadmiarze nieobszyte paseczki wpuszczano (podobnie jak związy) w deszczułki okładkowe. Umocnioną już w deskach księgę oklejano mocną skórą, pergaminem, względnie tkaniną, zawijając na wszystkich kantach materiał do wnętrza. Od wewnątrz oprawy przyklejano do desek wspomniane wyżej zszywki (wyklejki)42. Tym sposobem blok książki związany był z okładką podwójnie: za pomocą związów od zewnątrz i przez przyklejenie zszywek od wnętrza. Tak to w najogólniejszych zarysach wyglądała techniczna robota przy oprawie księgi rękopiśmiennej. Na tym wszakże zadanie introligatora

42 Na wyklejki i karty ochronne winien badacz rękopisu zwracać pilną uwagę i w razie potrzeby starać się o ich wyprucie wzgl. odklejenie, gdyż na zszywki używano nieraz kart ze starych rękopisów, wówczas już bezużytecznych, które dziś jednak dla historyka mogą być ważne. Jeden z najstarszych oryginalnych roczników polskich, tzw. Rocznik lubiński z XIII/XIV w. ocalał, choć w fragmencie, tylko dzięki temu, że przy oprawie jednego z późniejszych rękopisów opactwa benedyktyńskiego w Lubiniu wklejono go do okładki. Często używano do tego celu starych, niepotrzebnych dokumentów, niejeden też cenny dokument dochował się do naszych czasów tylko dzięki użyciu na wyklejkę i kartę ochronną. Poza tym na tych kartach „przybyszowych” zjawiają się częstokroć zapiski proweniencyjne i sygnatury, wskazujące dawnych właścicieli rękopisu i pozwalające śledzić jego wędrówki, nieraz wstecz aż do pierwszego posiadacza. Jako przykłady przytoczyć wystarczy dwa źródła, które w nauce naszej wiązano dawniej z klasztorem świętokrzyskim, a to Rocznik świętokrzyski dawny i Kazania świętokrzyskie, na tej podstawie, że miały one sygnatury biblioteki tegoż klasztoru. Otóż bliższe zbadanie starszych od tych sygnatur zapisek proweniencyjnych na okładkach obu tych rękopisów wykazało, że ani Rocznik ani Kazania nie mają pierwotnie nic wspólnego z tym klasztorem i z jego biblioteką, do której dostały się stosunkowo dość późno, a to po pożarze klasztoru w r. 1459, gdy założono tamże nową bibliotekę, którą zasiliły liczne dary. Wspomniane zapiski proweniencyjne dozwoliły właśnie wykryć poprzednich posiadaczy rękopisów, co rzuciło sporo światła na pochodzenie obu tych tak cennych źródeł. Obok zapiski proweniencyjnej podana jest niekiedy także cena rękopisu, który dostał się w ręce posiadacza drogą kupna (Semkowicz Wł., Rocznik tzw. świętokrzyski dawny oraz Kazania tzw. świętokrzyskie, wyd. Łoś–Semkowicz).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

119

się nie kończyło. Trzeba było okładziny jeszcze skuteczniej ochronić przed niszczeniem wskutek ciągłego używania, ku czemu służyły guzy metalowe, nabite na okładziny. Prócz tego do spodniej okładki były często przymocowywane na rzemykach klamry metalowe, którym odpowiadały zapinki przytwierdzone do wierzchniej okładziny; takie zapinanie książki na klamrę miało zapobiec podnoszeniu się brzegów przednich kartek rękopisu, ściśniętego i sklejonego mocno w grzbiecie, a także kurczeniu się i marszczeniu kart pergaminowych kodeksu. Również i rogi okładzin okuwano u schyłku średniowiecza w ozdobnie wyrzynane metalowe narożniki. O łańcuszkach, które przymocowywano do desek oprawy u tzw. codices catenati, będzie jeszcze mowa w innym związku (zob. niżej). Podobnie jak cała produkcja literacka i naukowa pozostawała we wcześniejszym średniowieczu pod znakiem Kościoła i spoczywała w ręku duchowieństwa zwłaszcza zakonnego, tak i oprawa ksiąg rękopiśmiennych miała swoje warsztaty pracy wyłącznie w klasztorach, a sztuka introligatorska nie była tajemnicą dla wielu nawet wybitnych zakonników, znanych ze swej działalności misjonarskiej. I tak np. o biskupie Ottonie z Bambergii, apostole Pomorzan, wiemy, że trudnił się introligatorstwem i naprawiał zniszczone kodeksy cesarzowi Henrykowi IV, gdy był jeszcze jego kapelanem. W klasztorze zajęci byli prócz pisarzy kodeksów introligatorowie jako specjaliści do ich oprawiania, a niekiedy też snycerze i złotnicy do ich zdobienia. Nic też dziwnego, że księgi poświęcone służbie bożej, jak biblie, ewangeliarze, mszały, psałterze itp. były przez mnichów jak najkosztowniej i najbogaciej ozdabiane. Szczególnie zaś dary możnych panów, królów i książąt na rzecz kościołów i klasztorów w postaci ksiąg liturgicznych oblekano w zbytkowne, drogocenne oprawy. b) W rozwoju zdobnictwa średniowiecznych opraw trzeba wyróżnić dwa główne okresy, przy czym wiek XII stoi tu na rozgraniczu43. Większa część opraw pochodzących sprzed tego stulecia ozdobiona jest przeważnie techniką złotniczą (pokrywy szczerozłote lub srebrne i miedziane pozłacane, zdobne kością słoniową, drogimi kamieniami, filigranem, emalią, gemmami, perłami). Od wieku XII pokazują się obok nich oprawy ozdabiane techniką introligatorską, tj. takie, w których skóra obciągająca deski zdobiona jest tłoczeniami za pomocą metalowych stempli. Oba te typy kwitną obok siebie przez całą resztę średniowiecza: obok opraw niezwykle ozdobnych i kunsztownych istnieje cała gama mniej bogatych a nawet zupełnie skromnych opraw ze skóry, zdobionych techniką introligatorską. Najdawniejszym materiałem służącym do zdobienia opraw kodeksów kościelnych były tabliczki z kości słoniowej, pokryte rzeźbą. O tzw. dyptychach konsularnych dowiedzieliśmy się już, że służyły niekiedy we wczesnym średniowieczu do krycia opraw kodeksów kościelnych. Jednego z najstarszych znanych dyptychów konsularnych Rufiusa Probianusa, wikariusza miasta Rzymu z IV lub pocz. V w., użyto w XI w. do 43

Loubier2, l. c., s. 22 i n. – Birkenmajer A., Oprawa rękopisu etc., s. 14 i n.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

120

Rozdział III

Ryc. 30. Oprawa z kości słoniowej z dyptychem konsularnym Rufiusa Probianusa (IV/V w.) w berlińskiej Bibliotece Państwowej (Loubier H., Der Bucheinband2, ryc. 25)

oprawy pewnego rękopisu, przechowanego ostatnio w berlińskiej Bibliotece Państwowej (ryc. 30). Innego przykładu na użycie dyptychów konsularnych do oprawy dostarcza dyptych Grzegorza Wielkiego z VI w., użyty do oprawy rękopisu z X w.; na dyptychu tym wyobrażone postacie konsulów zostały naiwnie „uchrześcijanione” w ten sposób, że umieszczono nad nimi napisy z imionami osób świętych: króla Dawida i św. Grzegorza (dziś w katedrze w Monzy pod Mediolanem). Większe oprawy kryto pięciodzielnymi dyptychami, które niegdyś konsulowie zwykli byli ofiarowywać cesarzom, a które naśladowano już wcześnie (VI w.) w Kościele wschodnim, wyobrażając na pięciu złożonych płytach z kości słoniowej sceny z życia świętych Pańskich. W dobie karolińskiej i wczesnoromańskiej wyrabiano na Zachodzie (np. w szkole rzeźbiarskiej w Metzu) misternie rzeźbione plakiety z kości słoniowej, służące do ozdoby opraw kościelnych (ryc. 31); nie brak ich w żadnym większym zbiorze

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

121

europejskim, najwięcej w Londynie, Paryżu i Berlinie. Nie mniejszą sławą cieszą się wyroby bizantyńskie, np. Psałterz Melisendy córki Baldwina króla jerozolimskiego z pocz. XII w. w londyńskim British Museum. Inną – obok rzeźby z kości słoniowej – grupę zbytkownych opraw wczesnośredniowiecznych stanowią wyroby złotnicze, w których główną podstawą oprawy jest osadzona w jej deskach szczerozłota lub złocona płyta wysadzana szlachetnymi i półszlachetnymi wielobarwnymi kamieniami, obramowana sznurami pereł, starożytnymi lub barbarzyńskimi gemmami i kameami, misternym filigranem i barwną emalią. Do najstarszych tak oprawnych kodeksów należy Ewangeliarz królowej longobardzkiej Theodelindy († 625), który, jak zresztą szereg innych tego rodzaju kodeksów kościelnych (ryc. 32), zwłaszcza bizantyńskich, pochodzących z okresu obrazoburstwa (VIII–IX w.), nie posiada treści figuralnej, lecz jedynie dekorację ornamentacyjną, przeważnie w formie krzyża w pośrodku zwierciadła oprawy, otoczonego bogato zdobioną bordiurą. Słynny skarbiec w kościele św. Marka w Wenecji posiada kilka takich drogocennych okazów sztuki złotniczej i emalierskiej (IX–X w.). Emalia bizantyńska wykonywana była techniką tzw. komórkową, polegającą na napuszczaniu prześwietlającego szkliwa do odpowiednich przegródek. Na Zachodzie natomiast przyjęła się w XI w. inna technika emalierska, mianowicie tzw. emalia żłobkowana, nieprzeźroczysta, nakładana na blasze miedzianej (ryc. 33). Słynęły tam w XII w. emalie kolońskie i nadmozelskie, przeszczepione w końcu XII w. do środkowej Francji, gdzie w XIII w. w Limoges osiągnęły te tzw. limuzyjskie emalie najwyższy stopień rozkwitu, służąc m.in. do krycia przepięknych, barwnych opraw, prawdziwych arcydzieł malarskich Natomiast oprawy wykonane techniką już wyłącznie złotniczą przedstawiają kilka typów zdobniczych, więc dekorację powierzchni metalowej za pomocą irytowania na gładkiej blasze (niekiedy z wyciętym tłem) lub za pomocą trybowania w blasze złotej czy srebrnej lub miedzianej (pozłacanej), która to technika najbardziej rozpowszechniła się w średniowieczu (ryc. 34) i przetrwała do czasów nowożytnych. Rzadziej stosowano przy oprawach, i to tylko pomocniczo przy trybowaniu lub emalii, technikę odlewniczą, celem uzupełnienia obrazu dodanymi figurynkami lub główkami44. Poza tymi zbytkownymi oprawami używano na Zachodzie od samego początku do skromniejszego oprawiania kodeksów pergaminowych zwykłej skóry, którą obciągano deski oprawy45. Skórę tę zdobiono we 44 Niepodobna wyliczać tu nawet najcenniejszych opraw tego rodzaju, rozsianych po całym niemal świecie (nie wyłączając zbiorów amerykańskich, np. Pierponta Morgana w Nowym Yorku), po szczegóły więc odesłać wypadnie do pięknie ilustrowanej książki H. Loubiera Der Bucheinband w drugim jej wydaniu z r. 1926. 45 Na Wschodzie już wcześniej, między VI a IX wiekiem, stała wysoko sztuka introligatorska w Egipcie dla rękopisów koptyjskich; posługiwała się ona niekiedy prócz skóry makulaturą papirusową.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

122

Rozdział III

Ryc. 31. Oprawa modlitewnika średniowiecznego z plakietą z kości słoniowej, prawdopodobnie z XI w., wyobrażającą postać błogosławiącego Chrystusa między Matką Bożą a nieznanym brodatym świętym (wyrób bizantyński). Rama ozdobiona drogimi kamieniami jest późniejsza, gotycka; dziś w Muzeum Czartoryskich w Krakowie (Komornicki A., Zbytkowne oprawy. Exlibris VII 1, tabl. IX)

wcześniejszym średniowieczu w dość prymitywny sposób, wycinając lub nacinając na niej za pomocą rylca lub noża geometryczne ornamenty i desenie oraz podkładając niekiedy pod taką skórę barwne (np. złote) tło, które przebijało przez wycięte otwory. Taką technikę zdobienia skóry, zwaną z niemiecka „ledersznytową”, spotyka się już na tzw. „bonifacjańskich” rękopisach z Fuldy, wykazujących pewien związek z biskupem Bonifacym (Winfrydem) apostołem Niemców (VIII w.), należy więc ona do najstarszych zdobniczych metod introligatorskich oprawiania rękopisów zachodnio-europejskich. Ta stara technika nacinania skóry (Lederschnitt) niedługo utrzymała się w introligatorstwie; niebawem też

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

123

Ryc. 32. Oprawa Ewangeliarza z klasztoru w Lindau (Szwabia), obecnie w bibliotece Pierponta Morgana w N. Jorku, nabytego za 10 000 funtów. Robota złotnicza z VIII w.: pośrodku krzyż srebrny złocony na tle blachy brązowej pokrytej plecionką iryjską; nadto emalia (Lubier H., Der Bucheinband2, ryc. 37)

zanikła ona zupełnie46, by ponownie wskrzesnąć w epoce gotycyzmu w XIV i XV w. (zob. niżej)47. Tymczasem w początkach XII w. zjawia się niemal nagle nowa technika introligatorska, polegająca na ozdabianiu kodeksów oprawnych w skórę drogą wytłaczania na niej za pomocą gorących tłoków (stempli) metalowych różnych ornamentów i figur. Nazywa się ta technika w introligatorstwie „wytłaczaniem na ślepo” (Blindpressung). Stanowi ona ważny okres w rozwoju zdobnictwa introligatorskiego; pomimo to nie zwróciły na siebie uwagi (niezbyt liczne co prawda) rękopisy tak oprawne i dopiero angielski uczony James Weale w r. 1894 pierwszy wskazał na ich istnie46 47

Wyjątkowo spotyka się ledersznyty jeszcze w XII w. Bollert M., Lederschnittbände des XIV Jhdts, Leipzig 1925.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

124

Rozdział III

Ryc. 33. Oprawa niewiadomego pochodzenia, obecnie w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Blacha miedziana złocona, wysadzana kamieniami i pokryta emalią limuzyjską żłobkowaną z XII w. (Komornicki St., Zbytkowne oprawy. Exlibris VII 1, tabl. III)

nie, a szereg takich opraw zbadał na podstawie własnej specjalnej metody badania tłoków użytych do wyciskania ozdób, uznając tego rodzaju oprawy za produkty angielskie. Wróciwszy jednak do tego tematu pod koniec życia i zbadawszy jeszcze inne podobne oprawy, odwołał (w rozprawie wydanej już po jego śmierci) swój pierwotny pogląd, rozszerzając obszar proweniencji tych opraw na Normandię i nazywając je anglo-normańskimi. W dyskusji naukowej, jaka się na temat tych opraw rozwinęła, zabrał ważki głos uczony polski prof. Aleksander Birkenmajer48, który odnalazłszy dwa takie rękopisy w bibliotekach polskich (zob. s. 130), stwierdził na zasadzie gruntownej analizy stempli oraz zbadania niemal wszystkich w grę wchodzących rękopisów, że początek wytwórczości tych opraw tkwi w pierwszej połowie XII w. (przed r. 1137) we Francji, gdzie daje się wykryć w tym okresie kilka warsztatów introligatorskich uprawiających zdobienie „ślepym tło-

48 W dwóch rozprawach, jednej napisanej w języku polskim pt. Oprawa rękopisu 2470 Biblioteki Jagiellońskiej i inne oprawy tej samej pracowni introligatorskiej (Exlibris VII, 1925), drugiej w języku niemieckim pt. Die nächsten Aufgaben bei der Erforschung der Frühgeschichte des gepressten Ledereinbandes im christlichen Europa (Jahrbuch der Einbandkunst I, 1927). Metoda, jaką zastosował dr Birkenmajer, polega na studiach porównawczych, tj. na łączeniu tych opraw w grupy, wykazujące niezaprzeczalne zgodności tak pod względem techniki introligatorskiej, jak zwłaszcza dekoracji. Przy oprawach wytłaczanych, tj. zdobionych przy pomocy tłoków czyli stempli introligatorskich, zwracamy najbaczniejszą uwagę właśnie na owe tłoki i staramy się wyszukać jak największą ilość opraw, których dekoracja została wykonana przy pomocy jednego i tego samego zasobu narzędzi. Ta metoda prowadzi do wysoce prawdopodobnego wniosku, „że wszystkie te oprawy pochodzą z jednego i tego samego warsztatu introligatorskiego”. Por. też Birkenmajer, Książka rękopiśmienna, s. 29/30.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

125

Ryc. 34. Ozdobna oprawa Ewangeliarza z Echternach z końca X w. W środku scena Ukrzyżowania z kości słoniowej, rama z blachy trybowanej, wokół listwa z emalii i drogich kamieni. Dar ces. Ottona III dla klasztoru w Echternach, dziś w Bibliotece Krajowej w Gotha (Loubier H., Der Bucheinband2, ryc. 40)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

126

Rozdział III

kiem”. Stamtąd w drugiej połowie w. XII powędrował ten kunszt do Anglii (Winchester, Londyn, Durham), a nawet z końcem tego stulecia naśladowano go w Niemczech (Halberstadt). Wobec tego oprawy, o których mowa, nazwać trzeba raczej francusko-angielskimi. Badania nad nimi nie są jeszcze ukończone a wykryją one może niejasny dotąd początek tego rodzaju zdobnictwa opraw. Tłoki używane do wytłaczania mają najrozmaitsze kształty i najróżniejsze motywy, ornamentalne i figuralne. Pośród motywów figuralnych najbogatszą treść wykazuje świat zwierzęcy zarówno naturalny jak i fantastyczny (smoki, gryfy itp.). Z postaci ludzkich przeważają figury świętych, osób biblijnych, spotyka się też wyobrażenia ludzi świeckich, jak rycerzy pieszych lub na koniach, o charakterystycznych kształtach. Z wzorów ornamentalnych najczęstsze są gwiazdki, rozetki, palmety jako też plecionki taśmowe i rzemienne. Prof. Birkenmajer zestawił i rozsegregował te tłoki, częstokroć bardzo do siebie podobne, jakkolwiek w szczegółach nieidentyczne i na tej podstawie zrekonstruował komplety pochodzące z poszczególnych warsztatów, zlokalizować ich jednak dotąd się nie udało. Po wieku XII introligatorska oprawa artystyczna dość szybko podupada i bogaciej ozdobne oprawy skórzane należą już w XIII w. do rzadkich okazów. Czym to tłumaczyć? W w. XIII wzmaga się ogromnie popyt na książkę: potrzebują jej coraz szersze kręgi społeczeństwa, które już nie mogą sobie pozwolić na kosztowniej oprawione książki. W miarę jak produkcja książek staje się bardziej masowa, a przepisywanie ich przybiera na powszechności, wartość książki obniża się, a w tym stosunku umniejsza się popyt na piękną i drogą oprawę, która staje się coraz skromniejsza. Dla takiej książki wystarcza już prosta oprawa w deski pokryte tańszą nieozdobioną skórą, co najwyżej z metalowymi obiciami na rogach okładek, guzami ochronnymi i zapinkami niekoniecznie metalowymi. Tego rodzaju oprawy poczęły wychodzić już nie spod pieczołowitej ręki mnicha, ale z świeckiego, miejskiego warsztatu introligatorskiego. Dopiero w wieku XIV, zwłaszcza w drugiej jego połowie, ze wzrostem ogólnego dobrobytu poprawiają się te stosunki i technika artystycznointroligatorska dochodzi znowu do głosu i poważnego znaczenia. Naprzód odżywa i rozwija się zapomniana już dawno technika ledersznytowa, która do wymodelowania i uwypuklenia obrazu wyobrażonego na skórze stosuje, prócz nacinania ostrym nożykiem, jeszcze inne metody techniczne służące dotąd do zdobienia metalu (trybowanie, puncowanie), wydając tą drogą okazy niezwykłej pomysłowości i wysokiego artyzmu (szczególnie warsztaty norymberskie). Do szczytu doskonałości dochodzi ta technika w w. XV49. W tymże stuleciu, w epoce późnego gotyku, wznowiona nadto zostaje druga dawna introligatorska technika zdobienia skórzanych opraw, tak bujnie kwitnąca w w. XII, mianowicie „wytłacza49

Schmidt A., Bucheinbände a. d. XIV–XIX Jhdt in der Landesbibl. Darmstadt, Leipzig 1921.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

127

nie na ślepo” za pomocą stempli metalowych. Cała powierzchnia górnej (czasem i spodniej) okładki jest obramowana jedną lub kilku liniami i podzielona na prostokątne pola, wypełnione odciśniętymi ornamentami i figurami. Bogactwo motywów jest nieprzebrane; piękna bordiura otacza zazwyczaj zwierciadło okładki, na którym odbito bądź figurę świętą, bądź herb właściciela książki, pojawia się też niekiedy napis, zawierający jego imię (superexlibris) oraz datę i miejsce oprawy, czasem też i imię introligatora bądź jego gmerk wzgl. herb. Już nie tylko rękopisy, ale i pierwsze druki czyli inkunabuły uczestniczą w przybieraniu tych pięknych szatek, które zdobią w całej Europie pulpity bibliotek kościelnych, uniwersyteckich i prywatnych oraz półki archiwów, okrywając księgi protokołów, rachunków i innych nawet mniej ważnej treści rękopisów. Renesans wprowadza do introligatorstwa nowe sposoby techniczne (zastosowanie na okładki zlepionych razem warstw papieru, tzw. makulatury, którą zastąpiono potem tekturą), oraz nowe motywy dekoracyjne (m.in. w szerokiej mierze złocone tłoczenia ręczne i wzory orientalne), ale to już przekracza ramy niniejszych rozważań50. Obok opraw skórzanych zdarzają się jeszcze u schyłku średniowiecza bardzo bogate oprawy ze szlachetnych metali, okrywające rękopisy, które przedstawiały szczególną wartość jako dary możnych panów na rzecz katedr czy znacznych opactw. Wyszła już wówczas z użycia kość słoniowa i emalia, ale dekorator znajdował inne środki do wyrażania swych pomysłów artystycznych w trybowaniu i grawiurze, nie brak też bogatych opraw wysadzanych szlachetnymi kamieniami na aksamicie, adamaszku lub innych tkaninach, które były szczególnie modnymi materiałami dla opraw z końca średniowiecza; szczególnie małe podręczne modlitewniki bywały oprawiane w aksamit lub adamaszek, częstokroć zdobione haftem. b. Oprawy średniowieczne w Polsce. Szacowne skarbce naszych starodawnych świątyń katedralnych, kolegiackich czy klasztornych, na pewno nie były ubogie w ozdobnie oprawne kodeksy, z których niejeden pochodził z daru monarszego lub hojnej ofiary wielmoży polskiego. Niestety, niewiele z tych opraw dochowało się, a skąpe i lakoniczne inwentarze naszych skarbców też o nich prawie że nie wspominają. Trudno przypuścić, by dochowane wspaniałe kodeksy miniaturowe nie miały odpowiednio drogocennych opraw. A przecież wiadomo, że taki Kodeks Emmeramski, prawdopodobnie dar cesarza Henryka V dla katedry krakowskiej, posiada dziś jako oprawę stare deski odarte z ozdób51, że wspaniały Kodeks „Złoty” Pułtuski, przechowany w Bibliotece Czartoryskich, posiada 50 Nadmienić trzeba, że w makulaturze użytej do sporządzania okładek znajdują się niekiedy nieznane druki. Jako przykład przytoczyć można odkrycie dra K. Piekarskiego, który w okładkach ksiąg rachunkowych z XVI w., przechowanych w Archiwum Głównym w Warszawie, znalazł fragmenty zaginionych map Bernarda Wapowskiego z r. 1527, dotąd z oryginału nieznanych. 51 Szujski J., Ewangeliarz z XI w. (Sprawozd. Kom. hist. szt. I, 74).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

128

Rozdział III

nowożytną, jakkolwiek stylową oprawę, sprawioną kosztem Władysława ks. Czartoryskiego w XIX w.52 Ledwie ślady dawnych ozdób wykazują oprawy dwóch gnieźnieńskich kodeksów katedralnych, tzw. Mszału św. Wojciecha i Ewangeliarza kruszwickiego, ale i te są późniejsze. Czym to ubóstwo naszych najstarszych księgozbiorów wyjaśnić? Bo przecież w Niemczech, nie mówiąc już o krajach bardziej na zachód położonych, jest dotąd po różnych zbiorach spora ilość tego rodzaju zabytków. Główną przyczyną były tu niewątpliwie rabunki, dokonywane przez łupieżczych sąsiadów, na jakie Polska wystawiona była przez cały niemal ciąg swoich dziejów. Wystarczy wskazać słynne Sacramentarium tynieckie, zrabowane w r. 1656 przez Szwedów, nie dla czego innego jeno dla oprawy, a odkupione później w Krakowie oczywiście już bez oprawy (zob. niżej). Może i domowi złodzieje byli tu czynni, ale główną przyczyną była tak częsta w dawnej Polsce klęska pożarów, która jeszcze w połowie XIX w. potrafiła strawić pół Krakowa i zniszczyć wiele zabytków. Należałoby wykryć wszelkie ślady tych najdawniejszych ozdobnych opraw polskich. Niestety zadanie to utrudnia brak inwentaryzacji u nas tego rodzaju zabytków, tak że co się tu o tym powie, będzie miało charakter nader fragmentaryczny. W prywatnym posiadaniu w Tyńcu pod Krakowem znaleziono tabliczkę z kości słoniowej, na której wyobrażona jest rzeźba, pochodząca – wedle opinii historyków sztuki – z początku X w. z Nadrenii (ryc. 35)53. Ponieważ ojciec właściciela tabliczki był kościelnym w kościele paraf. w Tyńcu, przeto wydaje się nie ulegać wątpliwości, że plakietka z rzeźbą przedstawiającą Ukrzyżowanie w ramce z liści akantu pochodzi z prastarego opactwa tamże i to najpewniej z jakiejś starej oprawy kodeksu, jak to było podówczas w powszechnym zwyczaju (zob. s. 121). Plakieta ta znajduje się obecnie w Luwrze, powędrowała za granicę, podobnie jak druga taka rzeźba jeszcze starsza, bo z XI pochodząca stulecia, która przed laty była w posiadaniu pewnego kanonika lwowskiego54. Zalicza się do tej znikomej garstki pozostałości po starych oprawach naszych jeszcze krucyfiks emaliowany (emalia limuzyjska z XII/XIII w.) z Albigowej w krakowskim Muzeum Narodowym55. Jedyna stara księga, jaka przetrwała w Polsce w swej pierwotnej ozdobnej oprawie, to Ewangeliarz tzw. Anastazji w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Opisał tę oprawę pierwszy (jeszcze gdy kodeks był w Leningradzie) F. Kopera, omówił ją zaś na szerokim tle porównawczym ostatnio M. Morelowski56. Należy odnieść ten zabytek do poł. XII w., 52

Komornicki S., Zbytkowne oprawy średniowieczne, s. 15 i 17.

53 Morelowski M., Najstarsza płaskorzeźba Polski, Spraw. Wrocł. Tow. Nauk.

3, 1948, s. 234–41. 54 Sokołowski M., Komunikat, tamże, szp. CIV–CXII, gdzie i podobizna. 55 Pagaczewski J., Krucyfiks z Albigowej (tamże, t. VIII szp. CC–CCIII). Nie można jednak wyłączyć możliwości pochodzenia tego krzyża z relikwiarza. 56 Kopera F., Oprawa srebrna ewangeliarza ks. Anastazji (Sprawozd. Kom. hist. szt. VII, l–2, s. 39 i n.). – Morelowski M., Płaskorzeżby Ewangeliarza tzw.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

129

Ryc. 35. Plakieta z kości słoniowej z XII w. (dyptych), pochodząca z Tyńca pod Krakowem (Spraw. Kom. Hist. Sztuki AU, t. V, szp. CXVII–CXVIII)

jak wskazuje pismo rękopisu oraz inskrypcja na okładce, a pochodzi on najprawdopodobniej z Płocka, należąc do całej grupy zabytków związanych z osobą ówczesnego mecenasa sztuki Aleksandra z Malonne, biskupa płockiego (1129–1156). Ewangeliarz oprawny jest w deski pokryte z obu stron srebrną trybowaną blachą ze śladami złocenia, dość zniszczoną, zwłaszcza na przedniej okładce, gdzie pewne części rzeźby zostały uzupełnione późniejszymi dodatkami, które jeszcze niedawno wprowadzały w błąd naszych badaczy. Jest tam wyobrażone na wierzchu Ukrzyżowanie, a na odwrociu Maiestas Domini (Chrystus w mandorli). U stop krzyża korzy się postać niewiasty, której imię podaje napis ANASTASIA. Kopera utożsamiał ją, w oparciu o Długosza, z ruską księżną Wierzchosławą, żoną Bolesława Kędzierzawego, jakkolwiek Balzer Anastazji a sztuka leodyjsko-mozańska XII w. (Prace Sekcji hist. szt. Tow. Przyj. Nauk w Wilnie t. II).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

130

Rozdział III

w swej Geneaologii Piastów miejsca dla tej Anastazji nie znalazł. Mogła jednak księżna tego imienia, niewątpliwie z ruskiego pochodząca rodu, być nieznaną współczesnym źródłom małżonką innego Piasta lub któregoś z wielmożów polskich, którzy – jak wiemy – w XII w. żenili się z Rusinkami (Piotr Włostowic, Jaksa z Kopanika). W każdym razie, jak to dowodnie wykazał prof. Morelowski, zabytek ten, nie pozbawiony pewnych bizantyńskich reminiscencji, jest dziełem sztuki zachodniej, pochodząc najprawdopodobniej ze szkoły nadmozańskiej. Nie można wszakże zaprzeczyć, że mógł on powstać i w Polsce a w szczególności w Płocku, gdzie właśnie w poł. XII w. w otoczeniu biskupa Aleksandra mamy źródłowo poświadczonego złotnika imieniem Gunter57. Wiek XII, który przyniósł na Zachodzie Europy rewelacyjną nowość w dziedzinie zdobnictwa opraw za pomocą tłoczonej bezpośrednio na skórze dekoracji introligatorskiej, pozostawił swe ślady w polskich zbiorach bibliotecznych. Znalazły się dotąd w Polsce dwa tylko rękopisy z XII w. tą techniką zdobione, jeden w Krakowie (ryc. 36)58, drugi w Płocku. Co prawda rękopis krakowski (w Bibliotece Jagiell.) pochodzi dopiero z zapisu biskupa Strzempińskiego († 1460), który go zakupił w Bazylei w czasie soboru (1436), ale za to rękopis płocki, oprawiony około poł. XII w. w warsztacie francuskim, stanowił widocznie już w XII w. własność katedry płockiej, jak o tym świadczą najstarsze zapiski proweniencyjne zaciągnięte na wyklejce rękopisu. Wobec tego, że w całej Europie znamy w ogóle nieco ponad 20 takich kodeksów, przypadająca na Polskę ich skromna ilość nie jest w tym stosunku tak mała. Poza kodeksem płockim znane są cztery współczesne rękopisy pochodzące z tego samego warsztatu introligatorskiego (z tych dwa są dziś we Francji, a dwa w Anglii). Trzeba zwrócić uwagę jeszcze na jedną okoliczność. Treścią przeważnej liczby rękopisów dwunastowiecznych tą techniką zdobionych jest glossa marginalna i interlinearna do Biblii. Zwłaszcza glossa interlinearna, wprowadzona w słynnej na początku XII w. szkole egzegetycznej w Laon przez Anzelma Scholastyka († 1117), zyskała sobie w świecie chrześcijańskim dużą popularność i już wkrótce po śmierci swego twórcy dotarła do Polski, która w tym czasie, a może już wcześniej, nawiązała stosunki kulturalno-religijne z północną Francją a w szczególności z Laon59. Niemałą rolę w rozwoju tych stosunków odegrał wspomniany wyżej biskup płocki Aleksander z Malonne. Otóż wydaje się rzeczą prawdopodobną, że i kodeks płocki dostał się katedrze P. Marii za pośrednictwem tegoż biskupa, podobnie zresztą jak współczesny mu Ewangeliarz Anastazji i tyle innych zabytków płockich, o których była lub będzie jeszcze mowa w tej książce. 57

Morelowski, l. c., s. 293, przyp. 1. Znalazł je prof. A. Birkenmajer i opracował gruntownie w dwóch przytoczonych wyżej rozprawach, o krakowskim w polskiej, o płockim w niemieckiej, gdzie też zamieścił doskonałe podobizny obu zabytków. 59 Semkowicz Wł., Rocznik tzw. świętokrzyski dawny, Kraków 1910 i Birkenmajer A., Oprawa rękopisu, s. 39 i przyp. 90. 58

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

131

Ryc. 36. Spodnia okładka rękopisu Ms. 2470 Biblioteki Jagiellońskiej z w. XII. Oprawa wykonana techniką „wytłaczania na ślepo” przy pomocy metalowych tłoków (Birkenmajer A., Oprawa rękopisu 2470 Biblioteki Jagiellońskiej. Exlibris VII, 1925)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

132

Rozdział III

Piękna oprawa kodeksu płockiego, której zwłaszcza spodnia okładka doskonale się zachowała, przedstawia niezwykle bogatą kombinację ornamentalnych motywów ludzkich, zwierzęcych i roślinnych, wytłoczonych zarówno na bordiurach, jak i w zwierciadłach obu okładek, w których szczegółowy opis tu wdawać się nie mogę, odsyłając czytelnika do obu przytoczonych prac prof. Birkenmajera. Z epoki gotyckiej, w której kunszt opraw introligatorskich osiągnął w całej Europie szczyty poziomu artystycznego, nie brak też i w Polsce, w żadnej zasobniejszej w rękopisy bibliotece z Jagiellońską na czele, pięknie ozdobnych opraw skórzanych. Ograniczyć się wypadnie tylko do tych, o których poczyniono wzmianki w literaturze. Na pierwszy plan wybija się tu wspaniała oprawa jednego z kodeksów biblioteki katedralnej w Płocku, zawierającego Revelationes S. Byrgittae, który zwrócił na siebie uwagę uczonych zagranicznych60. Sam rękopis został spisany i oprawiony ok. r. 1400 w Pradze, stąd też oprawę jego wywodzi się z warsztatu praskiego61. Wykonana techniką ledersznytową, przedstawia ona w czterech obramowanych kolistych medalionach sceny biblijne i postacie świętych (ryc. 37). Aczkolwiek pierwsze źródłowe wzmianki o introligatorach polskich spotyka się dopiero z czasów króla Władysława Jagiełły (1422 r.)62, to przecież mamy w Polsce wcześniejsze zabytki introligatorskie z w. XIV, które też wedle wszelkiego prawdopodobieństwa powstały w Polsce. W Bibliotece Narodowej w Warszawie znajdował się rękopis z XIV w., zawierający komentarz św. Augustyna do pism św. Jana. Pochodził on z biblioteki Jana Długosza, słynnego historyka, który podarował go klasztorowi paulinów na Skałce, skąd dostał się do Tow. Przyj. Nauk w Warszawie, następnie wywieziony był w r. 1795 do Petersburga, gdzie oprawę jego zbadał i opisał F. Kopera63. Jest to typowa oprawa ledersznytowa, przedstawiająca w zwierciadle okładki dwie czworolistne rozety, bordiura zaś składa się z równoległych pasów poprzedzielanych linijkami, w pasach tych wytłoczone są medaliony z postaciami pelikanów i syren, lecz obok tych legendarnych zwierząt niektóre medaliony posiadają 60 Bollert M., Lederschnittbände des XIV Jhdts (Leipzig 1925), gdzie też jest piękna podobizna tej oprawy na tabl. 15. Autor mylnie uważa Kropacza za pisarza i oprawiacza rękopisu; sądzę raczej, że był to jego nabywca i posiadacz, na co wskazuje wzmianka, że „Revelationes” zostały comparatae per Johannem de Klobuk dictum Kropacz. Nazwisko to spotykamy nadto nacięte na grzbiecie rękopisu jako superexlibris. Uważa się go za pierwszego zawodowego pisarza polskiej narodowości (Birkenmajer, Książka rękop. 26/15), wydaje mi się jednak, że był to Czech z Kłobuka, osady pod Pragą (40 km na pn.-zach. od Pragi), znany kanonik praski. Por. też Loubier, l. c., s. 70/1. 61 Bersohn M., Księgozbiór katedry płockiej (Warszawa 1899), tabl. 14. – Nowowiejski A. J., Płock, wyd. I, s. 411. 62 Ptaśnik J., Cracovia artificum I, nr 228. 63 Sprawozd. Kom. hist. sztuki, t. VII 2½ szp. XXXVI i n., gdzie też podane podobizny fragmentów oprawy.

Ryc. 37. Oprawa „ledersznytowa” rękopisu katedry płockiej, zawierającego Revelationes św. Brygidy, wykonana ok. r. 1499 w Pradze. Na grzbiecie: Kropacz (superexlibris właściciela rękopisu) (Bollert M., Lederschnittbände des XIV Jhdts, tabl. XV)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

134

Rozdział III

wizerunki orła polskiego, lwa czeskiego64 i znany z monet i pieczęci Kazimierza Wielkiego monogram tegoż króla w kształcie majuskuły K, na czym oprzeć można by wniosek, że oprawy te wykonane zostały w połowie XIV w. w Polsce (może w Krakowie), zapewne nie bez wpływu czeskiego. Szerokie zastosowanie znalazła w Polsce jagiellońskiej także oprawa za pomocą tłoczenia stemplami „na ślepo”. Opraw takich jest całe mnóstwo w zbiorach naszych – nie ustępują one pod względem artystycznym wzorom zachodnim i południowym, a nawet niektóre przewyższają te ostatnie tak stroną techniczną jak dekoracyjną. Wiele Ryc. 38. Sakwa książkowa z tych opraw było reprodukowanych w różz XV w., z rzeźby Wita Stwosza nych naszych publikacjach. Niestety nikt w ołtarzu Mariackim w Kradotąd ich nie zrejestrował i nie opracował. kowie (Zbiory Gab. Hist. Olbrzymi materiał do nich, zwłaszcza z ostatSztuki UJ) niej ćwierci XV i z XVI w. zebrał bibliotekarz warszawski dr Kazimierz Piekarski, niestety przedwczesna śmierć nie pozwoliła mu tego materiału opracować65. W końcu należy zwrócić uwagę na pewien oryginalny rodzaj oprawy małych książek (modlitewników, brewiarzy), często noszonych przy sobie, który to rodzaj w XV w. rozpowszechnił się w Niemczech i Niderlandach jako tzw. „oprawa sakwowa” (Buchbeutel). Polegała ta nowość na tym, że skóry okładkowej u dołu księgi nie zawijano pod deskę, lecz opuszczano ją wolno w długim płacie, który można było przy końcu ściągnąć i związać w węzeł, tak że powstawał rodzaj sakwy z tkwiącą w niej książką. Sakwę taką noszono w ręku lub przymocowywano do pasa. Jakkolwiek oryginalna oprawa sakwowa nie dochowała się, o ile nam wiadomo, w żadnym zbiorze polskim, nie ulega wątpliwości, że była ona znana i u nas, o czym świadczą wyobrażenia jej na polskich obrazach i rzeźbach: można ją widzieć na jednej z rzeźb ołtarza Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie (w scenie Jezusa w synagodze) (ryc. 38), trzyma też taką sakwę z książką rzeźbiona postać św. Jana w gotyckim Ukrzyżowaniu przy kościele św. Marka w tymże mieście66. Ten pobieżny rzut oka na rozwój typów opraw w Polsce wieków średnich pragniemy zamknąć 64

Nie ruskiego, jak mniemał Kopera. Dokładny opis oprawy szesnastowiecznej podał prof. A. Birkenmajer w zbiorowym wydawnictwie Psałterza Floriańskiego pt. Obecna oprawa Psałterza Floriańskiego, s. 1 i n., Kraków 1939. 66 Hałaciński K., Oprawy sakwowe (Exlibris t. III). Według informacji dra Szablowskiego znajduje się rzeźba tego rodzaju sakwy książkowej w jednym z ołtarzy kościoła parafialnego w Bochni. 65

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pisarz i jego wytwory

135

uwagą, że posiadamy w kraju naszym piękną kolekcję drogocennych opraw w Muzeum XX. Czartoryskich w Krakowie. Obejmuje ona 11 opraw z czasów od XI–XVI w., które nabywał ks. Władysław Czartoryski antykwarycznie w drugiej połowie XIX w. za granicą, głównie w Paryżu. Niestety kolekcja ta posiada pod względem naukowym dwa zasadnicze braki: po pierwsze zupełnie nieznane pochodzenie obiektów, tak że się nawet nie wie, u którego antykwarza została dana oprawa nabyta, co niezmiernie utrudnia a nawet wprost uniemożliwia badanie nad lokalizacją tych opraw, powtóre za daleko posuniętą rekonstrukcję wzgl. restaurację, tak iż niekiedy tkwią w takiej oprawie tylko pewne fragmenty pierwotnych opraw, które jedynie znawca potrafi odróżnić od nowszych uzupełnień67. Nie wykazuje zresztą ten zbiór bezpośredniego związku z polskim kunsztem introligatorskim, aczkolwiek dla poznania tej gałęzi przemysłu artystycznego na Zachodzie Europy posiada on bezsprzecznie wartość zbioru pierwszorzędnego.

67

Zwrócił na ten moment uwagę dr St. Komornicki, który ten zbiór opracował i pięknie wydał z ilustracjami w przytoczonej wyżej pracy pt. Zbytkowne oprawy średniowieczne (Kraków 1925 odb. z Exlibrisu).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozdział IV

Biblioteki średniowieczne Literatura: Lexikon des gesammten Buchwesens I–III, hrsg. v. J. Kirchner u. K. Löffler, Leipzig 1935–1938. – Handbuch der Bibliothekswissenschaft I–III hrsg. v. Fr. Milkau, Leipzig 1931–1940. – Wattenbach W., Das Schriftwesen im Mittelalter 3 Aufl. Leipzig 1896. – Traube L., Vorlesungen u. Abhandlungen hrsg. v. F. Boll I–III, München 1909–1920. – Lelewel J., Bibliograficznych ksiąg dwoje II, Wilno 1826. – Karbowiak A., Dzieje wychowania i szkół w Polsce w w. śred., cz. I i II, Petersburg 1898–1904. – Wierczyński St., Bibliografia, jej istota, przedmiot i początki. Cz. II rozdz. IV: Najdawniejsze katalogi polskie (Archiwum Tow. Nauk. we Lwowie, Dział I, T. II, z. 1, Lwów 1923). – Hornowska M. i Zdzitowiecka-Jasieńska H., Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej.

A. Biblioteki średniowieczne na Zachodzie Europy Dziejami bibliotek i archiwów zajmują się specjalne nauki, księgoznawstwo i archiwistyka, cały jednak zasób zagadnień z tym tematem związanych interesuje także paleografa czy dyplomatyka, mających do czynienia z rękopisami lub dokumentami. W szczególności nieobojętna jest dla nich kwestia przechowywania tychże a w ślad za tym i kwestia istnienia i urządzenia dawnych bibliotek i archiwów, o ile one pozostawiły jakikolwiek ślad po sobie na tych zabytkach rękopiśmiennych. Już wyżej była mowa o tym, że oprawa, sygnatury i zapiski proweniencyjne na kodeksach, a dodać tu trzeba tzw. zapiski dorsalne na odwrotnej, grzbietowej stronie dokumentów, zdradzają miejsca ich powstania i wędrówek oraz ich dawnego przechowania w bibliotekach czy archiwach. Z tego względu choć w krótkim zarysie podać tu należy to, co mający do czynienia z rękopisami i dokumentami w tym zakresie wiedzieć powinien, odsyłając po szczegóły do specjalnych prac zajmujących się bibliotekami i archiwami1. 1

Dziejom archiwów poświęci się osobny rozdział w zarysie dyplomatyki. Tutaj podaje się tylko to, co dotyczy bibliotek, przechowujących dawne księgi rękopiśmienne.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

137

Poprzedniczkami wszystkich bibliotek starożytnego świata2, a pośrednio i bibliotek średniowiecznych, były dwie współzawodniczące z sobą o sławę biblioteki publiczne z czasów jeszcze przedchrystusowych, powstałe w dobie poaleksandryjskiej: jedna w egipskiej Aleksandrii, druga w małoazjatyckim Pergamonie. Ptolomejska biblioteka w egipskiej Aleksandrii, założona w pierwszej połowie III w. prz. Chr. przez Ptolomeusza II (284–246), składała się z dwóch zbiorów, z których jeden większy, liczący według tradycji około 400 000 zwojów, przechowywał się w świątyni Muz (tzw. Museion), drugi liczebnie wielokrotnie mniejszy, acz równie doborem dzieł cenny, w świątyni Serapisa (tzw. Serapeion). Gdy w r. 47 przed Chr. Cezar zdobył Aleksandrię, pożar strawił bibliotekę aleksandryjską, którą to stratę miał później powetować królowej Kleopatrze Antoniusz, podarowawszy jej 200 000 ról z biblioteki pergameńskiej. W ciągu kilku następnych wieków obie biblioteki aleksandryjskie zmarniały: Museion w czasie walk uzurpatora Firmusa z Aurelianem (271), a Serapeion w czasie rozruchów mnichów koptyjskich, którzy zburzyli tę świątynię, tak że kiedy wpadli do Egiptu Arabowie (641), niewiele już w nich pozostało do zniszczenia. Drugim wielkim centrum przechowującym skarby greckiej literatury było attalidzkie Pergamon w Małej Azji. Założycielem biblioteki pergameńskiej był król Attalos I w drugiej połowie III wieku przed Chr., rozwinęła się ona jednak dopiero za syna i następcy jego Eumenesa II (197–158), o którym głosi legenda, że chciał porwać Ptolomeuszom bibliotekarza, tak że król musiał go trzymać na uwięzi; jest to oczywiście bajka, jak i wiadomość, że król egipski zakazał wywozu papirusu do Pergamonu, by podkopać rozwój tamtejszej biblioteki, co miało doprowadzić do wynalazku pergaminu. Legendy te świadczą tylko o silnie rozbudzonej konkurencji między tymi dwoma ogniskami wiedzy i kultury greckiej. Bibliotekę pergameńską odkopali archeologowie niemieccy, odsłaniając fundamenty wielkiej sali ze statuą Ateny i halę kolumnową, nadto cztery mniejsze salki, służące prawdopodobnie za magazyny biblioteczne. O różnicy materiałowej między tymi bibliotekami była już poprzednio mowa: aleksandryjska miała role papirusowe a pergameńska pergaminowe; o kodeksach w tej ostatniej, a tym mniej w pierwszej, nie było jeszcze mowy. Obie te biblioteki stały się wzorami dla książnic Rzymu, który już w początkach cesarstwa posiadał cały szereg bibliotek prywatnych i publicznych (Bibl. Palatina, B. Octaviana, B. domus Tiberianae); z nich najsłynniejsza i najbogatszą była założona przez Trajana (98–117 po Chr.) Bibliotheca Ulpia, która dotrwała do schyłku cesarstwa w V w. W IV w. miało być w Rzymie 28 publicznych bibliotek. Poza stolicą istniały pu2

Gardthausen V., Das Buchwesen im Altertum und im byzantinischen Mittelalter, 2 Aufl., Leipzig 1911. – Schubart W., o. c. – Manteuffel J., Książka w starożytności, wyd. II, Warszawa 1947. – Pomija się tu biblioteki starożytnego Wschodu, np. bibliotekę Assurbanipala w Niniwie.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

138

Rozdział IV

bliczne biblioteki na prowincji, jak w Efezie, w Timgad (w płn. Afryce) i Atenach (założona przez ces. Hadriana). Z upadkiem cesarstwa zachodniego na skutek wędrówek ludów i zalewu barbarzyństwa upadły i zniszczały biblioteki zarówno w Rzymie jak i na prowincji, po których odgrzebuje się dziś tylko skąpe ślady (Herkulanum, Efez, Timgad). Przetrwała tę katastrofę starożytnej kultury jedynie biblioteka w Bizancjum, stolicy cesarstwa wschodnio-rzymskiego, gdzie Konstantyn Wielki w IV w. stworzył nowe, szeroko promieniujące ognisko bizantyńskiej kultury na podkładzie już grecko-chrześcijańskim. Biblioteka ta spaliła się w r. 476, lecz wskrzeszona później przetrwała prawdopodobnie okres krucjat, a resztki jej dotrwały podobno do zajęcia Konstantynopola przez Turków (1453 r.) i być może weszły w skład biblioteki sułtańskiej; w każdym razie dzieje tej biblioteki są dotąd ciemne. Gdy na gruzach pogańskiego Rzymu i szczątkach jego antycznej kultury zaczął rozwijać się nowy świat chrześcijański, który wraz z wiarą wniósł też nowe pojęcia i nowe pierwiastki kultury, książka poczęła odgrywać na tym świeżym gruncie niezwykle doniosłą role propagatorki kultu i literatury religijno-chrześcijańskiej. Przy kościołach i klasztorach tworzą się biblioteki, zawierające księgi biblijne i liturgiczne oraz dzieła ojców Kościoła zrazu z pewnym zaniedbaniem literatury antycznej jako pogańskiej. Jedna z najstarszych i najsłynniejszych takich bibliotek powstała w III w. przy kościele w Cezarei, ówczesnej stolicy Palestyny, założona przez Pamfiliusza ojca Kościoła († 309), ucznia Orygenesa, którego liczne dzieła sam przepisał i złożył w tej bibliotece wraz z wielu innymi księgami kościelnymi. Gdy stare role papirusowe w tej bibliotece zaczęły się psuć i kruszyć, przepisano je w IV w. w kodeksach pergaminowych, z których korzystał m.in. św. Hieronim. Dał on w swych pismach wyraz radości z tego powodu, rzucając mnichom hasło: scribantur libri! Istotnie też tam na Wschodzie, w Azji i Egipcie, gdzie rozwinęło się bujne życie ascetyczne, powstały już od II w. zgromadzenia mnichów, w których przechowywano księgi, jak np. w założonym przez Justyniana klasztorze św. Katarzyny u stóp góry Synaj, skąd pochodzi słynny Codex Sinaiticus, zawierający najstarszy kompletny tekst Nowego Testamentu z IV w. Niemniej bogate w rękopisy były istniejące częściowo do dziś dnia klasztory (około 20) na górze Athos, skąd jednak z czasem rozproszyły się książki po świecie, tak że dziś ledwie resztki ich tam pozostały. Za wzorem Wschodu zaczynają i na Zachodzie, we Włoszech i Francji, powstawać klasztory, przede wszystkim benedyktyńskie. Św. Benedykt z Nursji zakłada w r. 528 słynny klasztor Monte Cassino, skąd reguła benedyktyńska rozeszła się po całym chrześcijańskim Zachodzie. Otóż reguła ta nakazywała mnichom m.in. czytanie Pisma świętego i książek religijnych dla umocnienia się w wierze, lecz bynajmniej nie dla studiów literackich lub kształcenia się naukowego, które zrazu było temu zakonowi obce. Klasztor montekassyński zasłynął jednak później (VIII w.) jako ognisko nauki, uświetnione nazwiskami takich uczonych jak Paweł Diakon (ok. 800 r.).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

139

W przeciwnym kierunku poszedł współczesny św. Benedyktowi Kasjodor, wybitny mąż stanu i kanclerz w ostrogockim państwie Teodoryka, który ok. r. 540 założył benedyktyński klasztor Vivarium w południowych Włoszech, a wycofawszy się na stare lata z wiru życia światowego, osiadł tam jako mnich i dożył stu lat wieku († c. 583). Wysoko wykształcony w antycznej literaturze i nauce, ten „ostatni filolog starożytny” starał się zaszczepić kult książki w klasztorach. Sam pisał wiele i stworzył w Vivarium rodzaj chrześcijańskiej Akademii, połączonej z wielką biblioteką, zachęcając mnichów w piśmie swym Institutiones divinarum et saecularium litterarum do studiów nad autorami kościelnymi i klasycznymi oraz do przepisywania ich dzieł, podając metodyczne wskazówki, jak należy to czynić i jak z bibliotek korzystać. Nie mniej bogatą bibliotekę posiadał w Hiszpanii Izydor biskup Sewilli († 636 r.), największy średniowieczny encyklopedysta i kompilator, który swą rozległą wiedzę z zakresu etymologii, historii i biografii oparł na olbrzymiej literaturze dawnej i współczesnej, czerpanej przeważnie z własnej książnicy. Nie tylko klasztory ale i kościoły chrześcijańskie już od III w. zaopatrywały się w dzieła teologiczne, jak biblię, księgi liturgiczne a obok nich także i w literaturę klasyczną grecką i łacińską. Nie świadczy to jednak o jakimś głębszym zainteresowaniu się tą literaturą, lecz przyczyna gromadzenia jej tkwi zgoła w czym innym. Wadomo, że łacina była językiem kościelnym, w tym też języku oraz w języku greckim były pisane księgi kościelne; aby więc oba języki klasyczne należycie opanować, musiało duchowieństwo kształcić się na literaturze starożytnej, która była przeto nie celem studiów, lecz środkiem do dobrego przyswojenia sobie tych języków, zwłaszcza łaciny. Ale też dzięki temu w bibliotekach klasztornych i kościelnych przechowały się te skarby klasycznej starożytności, które pod tchnieniem humanizmu miały później zajaśnieć nowym blaskiem i wpływ swój przekazać w najdalsze pokolenia aż po czasy obecne. Nie da się przeto zaprzeczyć, że Kościół katolicki odegrał tu rolę „arki przymierza” między antyczną a nowożytną kulturą duchową. Szczególne zasługi na tym polu położyli mnisi irlandzcy i anglosascy. Irlandia została nawrócona na chrześcijaństwo przez św. Patryka w w. V, w czasie zawieruchy wywołanej wędrówkami ludów barbarzyńskich, która ją szczęśliwie ominęła. Tam przeto kultura i literatura klasyczna (zwłaszcza grecka) znalazły schronienie, aby po uspokojeniu się stosunków na kontynencie znowu powrócić. Mnisi irlandzcy już wcześnie objawili żywą tendencję do akcji misyjnej. Naprzód rozwinęli swą działalność w Szkocji i Anglii, ale już w końcu VI w. mnich irlandzki św. Kolumban († 615) założył klasztor Luxeuil we Francji i zaopatrzył jego bibliotekę w przywiezione z sobą rękopisy. Klasztor ten stał się następnie macierzą konwentu Corbie w Pikardii, który znów założył jako swą filię słynną wspaniałymi rękopisami Nową Korbeę w Saksonii (822). Rzecz oczywista, że klasztory macierzyste zaopatrywały biblioteki swoich filii w rękopisy, które w ten sposób wędrowały coraz dalej, niosąc kulturę zachodnią krajom pozyskanym dla chrześcijaństwa. Mnisi iro-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

140

Rozdział IV

szkoccy łączyli z swoim zapałem misyjnym głęboki kult dla sztuki i zdobnictwa. Drugim dziełem św. Kolumbana było założenie klasztoru w Bobbio w północnych Włoszech, który z czasem zasłynął bogatą i wspaniałą biblioteką, liczącą już w IX w. około 700 rękopisów. Jeden z irlandzkich towarzyszy św. Kolumbana, św. Gallus († c. 645), był założycielem niemniej słynnego i zasobnego w rękopisy (w IX w. 362 rpisy) klasztoru w dzisiejszej Szwajcarii, zwanego od jego imienia St. Gallen. W Anglii, gdzie misje irlandzkie krzyżowały się z wpływami rzymskimi, żył i działał w VIII w. na polu nauki jeden z największych uczonych swego czasu, wybitny historyk Kościoła, Beda Venerabilis († 735), którego uczeń Egbert, późniejszy arcybiskup Yorku, założył w swej stolicy kościelnej piękną bibliotekę. Bibliotekarzem jej był słynny mnich anglosaski Alkuin († 804), którego, cesarz Karol Wielki powołał na swój dwór (782) i powierzył mu naprzód kierownictwo szkoły pałacowej (schola palatina), a później dał mu jedno z najbogatszych w państwie opactw w klasztorze św. Marcina w Tours (796), gdzie Alkuin założył szkołę klasztorną, która niebawem zasłynęła przepięknie pisanymi rękopisami (ob. wyżej s. 90). Na dworze swym w Akwizgranie zatrudniał cesarz Karol pisarzy, którzy nie mniej jak szkoła w Tours przyczynili się do reformy pisma (tzw. minuskuły karolińskiej) i zasilali cesarską bibliotekę pałacową swymi rękopisami, wśród których obok dzieł kościelnych był pewien poczet ksiąg z zakresu literatury klasycznej. Sam cesarz, jakkolwiek był inicjatorem i duszą tego odrodzenia nauk i kultury, które rozwijał przy pomocy takich uczonych jak Paweł Diakon, Alkuin i Einhard (biograf Karola W.), nie przywiązywał jednak widocznie zbyt wielkiego znaczenia do swej biblioteki, skoro w testamencie swoim polecił książki sprzedać a pieniądze rozdać między ubogich. Są jednak ślady, że i za następców jego, Ludwika Pobożnego i Karola Łysego, tego „pierwszego władcy-bibliofila” w wiekach średnich († 877), dla którego wykonany został wspaniały i drogocenny Codex aureus, utrzymywały się jeszcze biblioteki pałacowe, lecz w późniejszych czasach te ślady zupełnie giną, aby odżyć dopiero w dobie humanizmu. Mnichem anglosaskim był także apostoł Niemiec, św. Winfryd-Bonifacy († 754), założyciel wielu kościołów i klasztorów w Niemczech, spośród których najznakomitszym był klasztor w Fuldzie. Bibliotekę założył tam uczeń Alkuina, opat Hrabanus Maurus (822–42), który skryptorię fuldajską postawił na wysokim poziomie. Już w samych początkach pracował w Fuldzie zastęp mnichów-pisarzy i iluminatorów, a dzieła ich zasilały nie tylko bibliotekę tego niezwykle ruchliwego klasztoru misyjnego, lecz także szły stamtąd, szczególnie w dobie Ottonów, wspaniałe mszały, ewangeliarze i psałterze do innych kościołów i klasztorów na wschód i północ. Drugi klasztor niemiecki, również iryjskiego założenia, który już w epoce karolińskiej zasłynął jako wytwórnia kodeksów miniaturowych, to Reichenau w Szwabii na wyspie Jeziora Bodeńskiego. Bogata bibliote-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

141

ka tego klasztoru, którą rozwinął i skatalogował w IX w. opat Reginbert († 846), obfitowała w dzieła nie tylko teologiczne i historyczne, ale też i w księgi z zakresu medycyny, prawa i literatury klasycznej (ok. 415 tomów). Naddunajska Ratyzbona chlubiła się klasztorem benedyktyńskim św. Emmerama, który posiadał jedną z najzasobniejszych w książki bibliotek niemieckich (w końcu X w. 513 rkpsów) i na przełomie X/XI w. kwitnął znakomitą sztuką malarstwa miniaturowego3 o dalekim zasięgu wpływów (szkoła czeska w 2 poł. XI w.). Duże biblioteki posiadały nadto niektóre katedry niemieckie i francuskie, jak Hildesheim (ok. 1000 rkpsów) i Bamberg oraz klasztory w Lorsch (ok. 600 rkpsów), Hersfeld, Zwiefalten, tudzież belgijskie w Leodium i Gembloux, gdzie w końcu XI w. benedyktyński opat klasztoru św. Jakuba w Leodium, Olbert, założył dwie biblioteki, żeby wymienić tylko te najważniejsze, których wpływy kulturalne sięgały w X i XI w. na wschód, do Czech a pośrednio i do Polski. Można powiedzieć, że na wieki IX–XII przypada szczyt świetności bibliotek klasztornych i kościelnych. Przodowały im prócz wymienionych przed chwilą miejsc dwa jeszcze słynne opactwa w Europie: Monte Cassino we Włoszech, gdzie po pewnym okresie upadku nastąpił w XI w. nowy rozkwit skryptorii z wspaniałą sztuką kaligraficzną i iluminatorską, oraz francuskie Cluny, bogata w skarby naukowe macierz głośnej później kongregacji benedyktyńskich klasztorów na całym kontynencie tudzież w Anglii, gdzie słynny Lanfranc, arcybiskup Canterbury († 1089) odnowił i wspaniale rozwinął bibliotekę swej katedry Christ Church, która w końcu średniowiecza doszła do cyfry 2000 tomów. Nowe zakony, które powstają na Zachodzie w XII i XIII w., jak kanonicy regularni, kartuzi, premonstranci, cystersi, a zwłaszcza dominikanie i franciszkanie, rozwijają wprawdzie nie mniej od benedyktynów ożywiony ruch około gromadzenia bibliotek, przepisywania rękopisów, wymiany tychże a nawet wypożyczania innym skryptoriom pod zastaw celem dalszego ich powielania, lecz pod względem kultury bibliotecznej, szlachetności pisma, wytworności miniatur i bogactwa opraw daje się zauważyć pewne obniżenie jakości w stosunku do poprzedniej epoki. Natomiast rozszerza się zainteresowanie książką, dotąd ograniczone wyłącznie do sfer duchownych, na niektóre warstwy świeckie, w pierwszym rzędzie na książąt panujących, których przykład zaczyna oddziaływać na rycerstwo i mieszczaństwo. Równocześnie zjawia się nowy podmiot zapotrzebowania książek i posiadania bibliotek w postaci uniwersytetów. Za wzorem władców arabskich założył cesarz Fryderyk II Hohenstauf († 1250) znaczną bibliotekę w Neapolu a nieco później król francuski Ludwik IX Święty w Paryżu. Po śmierci Ludwika IX biblioteka paryska rozproszyła się po kilku klasztorach, którym ją król zapisał w testamencie, ale następcy jego z rodu Walezjuszów (Karol V) stwarzają nowe 3 Słynny miniaturzysta Otloh z Ratyzbony w poł. XI w. sam sporządził 19 mszałów, 3 ewangeliarze, 2 lekcjonarze, szereg psałterzy i innych jeszcze kodeksów.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

142

Rozdział IV

zbiory książek, które pomieszczone w Luwrze, dochodzą w r. 1367 do tysiąca tomów. Na ziemi francuskiej była zresztą w XIV w. druga jeszcze biblioteka nadworna, która tamtą królewską dwukrotnie przewyższyła ilością książek: stworzyli ją w Awinionie papieże, w szczególności Jan XXII († 1334), lecz po powrocie papieży do Rzymu biblioteka ta zmarniała. W środkowej Europie Praga była w połowie XIV w. centrum nauki i sztuki jako rezydencja cesarza Karola IV, w której oczywiście nie brakło dworskiej biblioteki. Że biblioteka była jedną z głównych podstaw pracy na uniwersytecie, jest rzeczą jasną i zrozumiałą. Początkowo jednak nie było jeszcze wspólnej biblioteki uniwersyteckiej, lecz każde kolegium (wydział) i każda bursa starały się o potrzebne dla studentów zasoby książek, które dopiero z czasem zrastały się w większe zbiory. Sporządzaniem zaś oraz handlem i wypożyczaniem książek na uniwersytetach zajmowali się tzw. stationarii tj. księgarze, pozostający pod kontrolą władz uniwersyteckich. Na jednym z najstarszych uniwersytetów europejskich w Paryżu ufundował kapelan króla Ludwika Św., Robert z Sorbony, w r. 1257 kolegium teologiczne, zwane potem Collège de Sorbonne i zaopatrzył je biblioteką, która rosnąc dzięki licznym darom już w czterdzieści lat później liczyła przeszło 1000 tomów. Jeden z najzapaleńszych „bibliofilów” swego czasu, Ryszard de Bury († 1345), biskup Durham i kanclerz Anglii, zapisał swoją wspaniałą książnicę, obfitującą w bezcenne iluminowane rękopisy, założonemu przez siebie kolegium Durham w Oksfordzie. Podobnie Karol IV obdarował założone przez siebie na uniwersytecie praskim Collegium Carolineum bogatą biblioteką (1366). Wszystkie te biblioteki średniowieczne, tak klasztorne i kościelne, jak pańskie i uniwersyteckie, miały charakter prywatny, służyły co najwyżej członkom danej kongregacji, w zupełnym przeciwieństwie do idei publicznej biblioteki, którą niegdyś zrodził świat antyczny. Dopiero odrodzenie klasycyzmu u schyłku średniowiecza, renesans, wskrzesza tę antyczną ideę i stwarza bibliotekę dostępną każdemu żądnemu wiedzy i pracy naukowej. Humanizm też przynosi z sobą nowe podniety w kierunku tworzenia księgozbiorów. Już nie tylko instytuty duchowne, ale ludzie świeccy, ogarnięci prądem zamiłowania i odrodzenia literatury klasycznej, poczynają szperać po starych klasztorach i kościołach, wyciągając z nich klasyczne i wczesnośredniowieczne rękopisy, które wcielają do swoich zbiorów. Jeden z protohumanistów, Petrarka, zbiera rękopisy autorów klasycznych i tworzy dużą bibliotekę. Boccaccio († 1375) zawędruje na Monte Cassino i odnajdzie tam Tacytowe Annały, a Poggio († 1459) podczas pobytu z papieżem Janem XXIII na soborze w Konstancji odkryje w klasztorach niemieckich wielu pisarzy łacińskich, m.in. wyciągnie z Fuldy historię Ammiana i zabierze ją do Włoch. Stare słynne biblioteki zaczynają iść w rozsypkę lub przenosić się w większych partiach do innych zbiorów, nie tylko kościelnych, ale już i do nadwornych, pańskich i uniwersyteckich. Dokonuje się pierwsze na większą skalę przetasowanie zbiorów bibliotecznych. Kiedy zaś cesarstwo wschod-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

143

nio-rzymskie zaczęło walić się w gruzy pod naporem Turków, liczni zbiegowie przybywali do Włoch z cennymi rękopisami (Bessarion); rychło też sami Włosi organizują ekspedycje na Wschód (Jan Laskarys) za kodeksami literatury klasycznej, greckiej i łacińskiej. Gromadzą biblioteki królowie Anglii, Francji i Aragonii (w Neapolu), idą z nimi w zawody mniejsi władcy jak król węgierski Maciej Korwin († 1490), z którego wspaniałej biblioteki budzińskiej4, rozproszonej częściowo po jego śmierci a do reszty zniszczonej w r. 1526 przez Turków, pozostały dziś na świecie szczupłe tylko szczątki5. We Włoszech, które przodują na tym polu, powstają słynne biblioteki we Florencji, gdzie Niccolo de Niccoli z zawodu kupiec, agent Poggia, zapisuje swój ogromny księgozbiór zebrany w czasie pobytu w Konstancji na użytek publiczny (1430); zespolił się on później z niemniej bogatą w rękopisy biblioteką medycejską tzw. Laurencjaną, założona przez Kuźmę Medyceusza w r. 1441 we Florencji. Wenecka Marcjana przy kościele św. Marka, której już Petrarka zapisał w testamencie swoje książki (1362), rozwinęła się dopiero w wiek później, gdy kardynał Bessarion darował miastu (1468) swoje rękopisy (ok. 800), przywiezione z Konstantynopola przed jego upadkiem (1453). Wszystkie te włoskie biblioteki nie dorównały jednak pod względem bogactwa i wartości rękopisów, jak niemniej pod względem rozmachu w tworzeniu zbioru największej z bibliotek renesansowych, Bibliotece Watykańskiej. Właściwym twórcą tej biblioteki już rychło po powrocie papieży z Awinionu i ukończeniu schizmy był papież Mikołaj V (1447– 1455). Zgromadził on częścią drogą zakupów, częścią zaś odpisów przeszło tysiąc dzieł, które następca jego papież Sykstus IV trzy i półkrotnie pomnożył, umieszczając ją w nowo wybudowanym skrzydle pałacu watykańskiego i nadając zbiorom poniekąd charakter biblioteki publicznej. Uzupełniała się ona później przez zapisy i zakupy, przyćmiewając doborem i bogactwem materiału rękopiśmiennego inne biblioteki świata. O urządzeniu średniowiecznych bibliotek kościelnych i klasztornych, które pod względem ilości książek nie mogą współzawodniczyć z bibliotekami starożytnymi, idącymi w tysiące i dziesiątki tysięcy zwojów, brak nam należytego wyobrażenia. Przypuszczać tylko można, że w kościołach księgi rękopiśmienne, których rzadko było więcej niż setka, przechowywane były w zakrystii, kaplicy lub w apsydzie za ołtarzem. Klasztory rozporządzające większymi zapasami książek (po kilkaset do tysiąca) musiały też mieć dla nich więcej miejsca, jakkolwiek nie posiadały zrazu oddzielnych na książki pomieszczeń. Do wyjątków należy plan klasztoru w St. Gallen z r. 820, przewidujący izbę na scriptorium, nad którą miała się znajdować osobna izba biblioteczna. Przeważnie jednak 4

Weinberger W., Die Bibliotheca Corvina (Sitzungsber. der Wiener Akad. d. Wiss. phil. hist. 1908, 6). 5 Hevesy de André, La Bibliothèque du roi Matthias Corvin (Publications de la Soc. franc. de reproductions de manuscrits à peintures VII, Paris 1923).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

144

Rozdział IV

Ryc. 39. Średniowieczna szafa biblioteczna w książnicy kapitulnej w Hereford, zach. Anglia (Clark J. W., The care of books, ryc. 73)

po klasztorach przechowywano książki w niszach krużganków (chiostra) i tam w tych krużgankach je czytano. Dopiero u schyłku średniowiecza słychać o oddzielnych lokalnościach bibliotecznych w większych klasztorach, przeważnie w kształcie długich a wąskich, dobrze z obu stron oświetlonych izb lub krużganków. Zarząd takiej biblioteki klasztornej spoczywał w ręku bibliotekarza zwanego armarius, którego obowiązkiem było wypożyczanie książek członkom konwentu i nadzór nad scriptorium. Księgi, o ile nie były złożone w skrzyniach lub przechowane w oddzielnych pudłach (capsae), stały w szafach (przeważnie wpuszczonych w ścianę), stąd nazwa łacińska biblioteki armarium = szafa. Gdzie było ich niewiele, wystarczała szafa zaopatrzona w półki, na których stały lub leżały kodeksy przeważnie nie grzbietem, jak dziś, na zewnątrz obrócone, lecz przeciwnie licem kart (ryc. 39), na których z przodu lub z boku umieszczano w krótkim napisie tytuł księgi. W późniejszym średniowieczu wszedł w życie system pultowy. Pulty były podobne do dzisiejszych ław kościelnych, jedno- lub dwustronne, wyższe do czytania w pozycji stojącej (np. w bibliotece uniw. w Lejdzie, ryc. 40), niższe z ławami lub stołkami do siedzenia. Księgi leżały na pultach, przymocowane do nich łańcuszkami (codices catenati), mającymi je chronić przed zabraniem. W paryskiej Sorbonie tylko najważniejsze dzieła były tak przymocowane, reszta była oddana do dyspozycji studentów i mogła im być wypożyczana pod zastaw. Takie pulty dochowały się gdzieniegdzie do późniejszych czasów, a nawet dziś jeszcze można je oglądać np. w Bibliotece Malatesty w Cesenie we Włoszech (ryc. 41), we florenckiej Laurencjanie, w Złotoryi na Śląsku itp. Niekiedy w braku wolnego miejsca księgi leżały ponadto jeszcze na półkach umieszczonych pod pultem; zresztą o sposobie rozmieszczenia książek rozstrzygał wzgląd na rozporządzalną przestrzeń, co oczywiście w każdym miejscu mogło być rozmaite. Kodeksy

Ryc. 40. Biblioteka uniwersytetu w Jeldzie (Holandia) wedle ryciny z r. 1610 (Clark J. W., The care of books, ryc. 70)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

146

Rozdział IV

oprawne w drogocenne okładki przechowywano w futerałach lub w woreczkach z miękkiej skóry bądź tkaniny (camisiae). Nasuwa się pytanie, jakie były losy bibliotek średniowiecznych: czy i w jakiej mierze przetrwały one do czasów późniejszych i jaki po nich pozostał dziś spadek. Trzeba bowiem wziąć pod uwagę nieprzyjazne okoliczności, które w ciągu wieków zagrażały książce rękopiśmiennej i bibliotekom, zwłaszcza kościelnym i klasztornym, powodując bądź to ich całkowite zniszczenie, bądź wędrówki ksiąg pojedynczych lub całych zespołów do innych miejsc przechowania. Ryc. 41. Część pultu na książki, przymoPrzechodzi się tu do porządku cowane doń łańcuszkami (codices catenanad częstymi pożarami, które ti). Biblioteka Malatesty w Cesenie, płn. Włochy, prow. Emilia (Clark J. W., The niszczyły zawsze i niszczą dotychczas, zwłaszcza w czasie care of books, ryc. 95) wojen, cenne zbiory biblioteczne. Wystarczy przypomnieć potworne zniszczenia, jakie w tym zakresie sprawiły obie wojny światowe, zwłaszcza ostatnia. Były jednak jeszcze inne przyczyny wędrówek książek; o jednej wspomniano już wyżej: oto liczni humaniści XIV i XV w., poszukując dzieł klasyków starożytnych, zaczęli szperać po starych bibliotekach klasztornych i zabierać te dzieła do swych bibliotek prywatnych. Wynalazek druku w połowie XV w. silnie podważył byt księgi rękopiśmiennej. Jak niegdyś role papirusowe przepisywano w kodeksach pergaminowych, tak obecnie rękopiśmienne kodeksy pergaminowe i papierowe straciły swą wartość unikatów wobec możności łatwego i nieograniczonego powielania tekstów dzieł wszelakich. Rękopisy idą coraz częściej w kąt, lub używa się ich materiału do celów introligatorskich, do oprawy innych, starych lub nowych rękopisów bądź druków. Przychodzi reformacja, która w pewnych krajach, jak w Niemczech i w Anglii, pociąga za sobą kasatę całego szeregu klasztorów i jeśli nie całkowite zniszczenie ich bibliotek, nieaktualnych już wobec nowych wierzeń religijnych, to w najlepszym razie przeniesienie zbiorów lub ich części do bibliotek prywatnych, nadwornych i pańskich, które wówczas w XVI w. szczególnie się krzewią. Podobnie wojny religijne we Francji sprowadziły wielkie straty i przemiany w stanie bibliotek średniowiecznych. Wojna trzydziestoletnia i wojny zaborcze Ludwika XIV stanowią prawdziwe katastrofy dla bibliotek niemieckich. Szwedzi rabują i wywożą rękopisy, uchodźcy zabierają je z sobą za granicę, skąd już przeważnie więcej nie wracają na dawne miej-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

147

sce. Jeszcze większy kataklizm w stosunkach bibliotecznych sprowadziła w Europie rewolucja francuska i wiążący się z nią bezpośrednio okres napoleoński. Rewolucja zniosła i zamknęła klasztory we Francji, a ich skarby biblioteczne poszły do publicznych bibliotek departamentalnych. Wiele jednak rękopisów średniowiecznych ulega przy tym rozproszeniu po całej Europie. Rosjanin Dubrowski wywozi z Paryża niezwykle cenne kodeksy i składa je w carskiej bibliotece w Petersburgu. Benedyktyn francuski Maugérard w początkach XIX w. handluje rękopisami, które wyłudza w klasztorach francuskich a po wygnaniu go z kraju w klasztorach niemieckich, i sprzedaje je to paryskiej Bibliothèque Nationale, to księciu sasko-gotajskiemu i in. Podobnie działał na terenie Niemiec zachodnich współczesny mu zbieracz rękopisów i handlarz, rzekomy baron Hüpsch. Napoleon konfiskuje w podbitych krajach cały szereg zbiorów bibliotecznych (m.in. zbiory watykańskie) i centralizuje je w Paryżu, skąd jednak przeważna część wraca do dawnych miejsc po jego upadku w r. 1815, sporo jednak ksiąg w czasie tych perypetii ginie bezpowrotnie. W ślad za Francją także i niektóre inne państwa przeprowadzają sekularyzację klasztorów i koncentrację ich zasobów bibliotecznych w publicznych bibliotekach stołecznych (Prusy, Austria, Włochy i in.). W następstwie tych przewrotów stare średniowieczne zbiory biblioteczne ulegają różnym kolejom losu. Niewiele tylko dawnych bibliotek przetrwało na miejscu w stanie niemal nienaruszonym (m.in. katedralne w Bambergu, Kolonii i Merseburgu, w Chartres, Laonie, Lugdunie, Metzu, Weronie i in., klasztorne w Monte Cassino i w St. Gallen). Szereg bibliotek w całości lub w większych partiach powędrował do innych zbiorów (jak Lorsch do Heidelbergu i Watykanu, Reichenau głównie do Karlsruhe, Corbie częściowo do Paryża a częściowo do Petersburga, Bobbio przeważnie do Rzymu, Mediolanu i Turynu, ale też częściowo do Wiednia, Neapolu, Wolfenbüttel, Nancy, Paryża i Cambridge itd). Inne biblioteki zostały rozproszone a ich rękopisy albo zaginęły, albo dostały się do różnych zbiorów bibliotecznych publicznych i prywatnych (taki los spotkał słynną bibliotekę klasztorną w Fuldzie, której części znajdują się dziś w Amiens, Bambergu, Bazylei, Getyndze, Gotha, Hannowerze, Karlsruhe, Kassel, Lejdzie, Mediolanie, Merseburgu, Modenie, Monte Cassino, Paryżu, Rzymie, St. Gallen, Udine, Vercelli, Wiedniu, Wolfenbüttel, Würzburgu i Zwettl)6. Największą ilość rękopisów średniowiecznych zgromadziła Biblioteka Narodowa w Paryżu, bo około 90 000; po niej idzie z kolei londyńskie British Museum, a dalej Bodlejana w Oksfordzie, biblioteki państwowe w Brukseli, Petersburgu (Leningradzie), Berlinie i Monachium; dalsze miejsca zajmują: Biblioteka Watykańska, zbiory w Madrycie, Wiedniu, Kopenhadze, Upsali, Wenecji (Marcjana), żeby na tym ten szereg zamknąć. Pod względem ilości łacińskich rękopisów zajmuje dziś pierwsze miejsce w Europie Monachium, po nim dopiero idzie Paryż i Watykan.

6

Handbuch der Bibliothekswissensch. I, s. 268.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

148

Rozdział IV

Obecnie też bogata Ameryka ze swoją Biblioteką Pierponta Morgana w Nowym Jorku robi poważną konkurencję zbiorom europejskim w skupywaniu i gromadzeniu rękopisów7. Nic dziwnego, że wobec takiego rozproszenia rękopisów praca mediewisty, opierająca się głównie na rękopisach średniowiecznych, natrafia na duże trudności. Historyk, poszukujący danego rękopisu, najczęściej nie znajduje go dziś w miejscu jego powstania, gdyż rękopis ten zmienił, może niejednokrotnie, locum swego przechowania, jeśli w ogóle dotąd jeszcze istnieje. Przychodzą nam tu z pomocą katalogi zbiorów rękopiśmiennych, niestety jednak są one często albo przestarzałe, albo niekompletne, nie mówiąc już o tym, że wiele zbiorów publicznych a jeszcze więcej prywatnych nie posiada w ogóle katalogów rękopisów. Najidealniejszy byłby oczywiście generalny katalog, obejmujący wszystkie rozproszone po całym świecie rękopisy średniowieczne, zebrane razem. Taki katalog pozostaje jednak dziś jeszcze w sferze nieziszczalnych na razie marzeń oraz uchwał kongresów międzynarodowych i chyba długo przyjdzie nań czekać. Ale i katalogi regionalne, obejmujące zbiory jednego państwa czy jednej prowincji, należą do rzadkości i jeszcze daleko jest Europie do urzeczywistnienia tego ważnego postulatu. Już przed dwustu laty Francuz Montfaucon pokusił się o taki generalny katalog pt. Bibliotheca bibliothecarum manuscriptorum nova (Paryż 1739), który – jakkolwiek już wówczas niekompletny – może dziś jeszcze oddać pewne usługi badaczowi. Jeśli zaś chodzi o katalogi publicznych zbiorów rękopiśmiennych w poszczególnych krajach, to najlepiej pod tym względem urządzone są Francja i Włochy. Francja posiada Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques en France (Paryż 1886 i nast.), który obejmuje około 50 tomów tylko dla zbiorów departamentalnych, nie licząc zbiorów stołecznych, pośród których na szarym końcu stoją przestarzałe częściowo wykazy rękopisów paryskiej Bibliothèque Nationale. Włosi mają swoje kilkudziesięciotomowe Inventari dei manoscritti delle Biblioteche d’Italia (Forli 1891 i nast.), nie obejmujące jednak Biblioteki Watykańskiej, która wydaje własne działowe katalogi rękopisów pt. Bibliothecae Apostolicae Vaticanae Codices manuscripti (Watykan 1885 i nast.). W Niemczech (i w Austrii) wiele już w tym kierunku zrobiono, najsystematyczniej w Prusiech, daleko jednak jest jeszcze do ogólnego katalogu rękopisów. Wstępne prace już są zapoczątkowane, spośród których trzeba zwrócić uwagę na zestawienia katalogów rękopisów niemieckich bibliotek (catalogi catalogorum)8. Mniej lub więcej dokładne i zadość czyniące potrzebom badaczy manuskryptów katalogi poszczególnych zbiorów mają wszystkie kraje i nie będziemy ich tu wyliczać, przekraczałoby to bowiem ramy niniejszego zarysu; odesłać w tym względzie wystarczy do podręczników Minerwy. 7

Pisane podczas wojny światowej, nie uwzględniono więc wiele zmian powojennych. 8 Taką listę katalogów rękopisów dla Niemiec sporządził Löffler w wydawnictwie Handbuch der Bibliothekswissenschaft I, s. 277 i n.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

149

B. Biblioteki średniowieczne w Polsce Dzieje bibliotek polskich i rozwój polskiego rękopiśmiennictwa pozostaje w ścisłym związku z początkami chrześcijaństwa i z rozwojem kultury łacińskiej w tym kraju. Polska, przyjmując chrześcijaństwo z najbliższego Zachodu za pośrednictwem Czech, otrzymała też stamtąd pierwsze swoje książki, oczywiście ze służbą bożą związane, które przynieśli z sobą misjonarze, kapłani i mnisi. Można przypuścić, że pierwsze te księgi przyszły do nas z Pragi lub przez Pragę z tych ognisk kościelnych, z którymi wtedy ta stolica Czech pozostawała w stosunkach kościelno-kulturalnych, a zatem z Ratyzbony, Moguncji, Fuldy, Reichenau i innych środowisk, w których już wówczas, w X w., jak wyżej wspomnieliśmy, książka rękopiśmienna, służąca przede wszystkim celom kultu religijnego i nauki kościelnej, była niezbędnym aparatem wszelkiej pracy misyjnej w kościele i w klasztorze. Drugim źródłem, skąd w początkach chrześcijaństwa otrzymywaliśmy pierwsze biblie, mszały, czy graduały oraz inne księgi liturgiczne, były Włochy, przede wszystkim kuria rzymska (zaopatrująca z urzędu i powołania swego świeżo nawrócone kraje we wszystkie przedmioty kultu), tudzież te ogniska pracy misyjnej, z których przybywali do nas pierwsi apostołowie nowej wiary. Wiemy, że eremici raweńscy, którzy już za Bolesława Chrobrego skropili ziemie polskie krwią męczeńską w puszczy kazimierskiej (1003), mieli w swych pustelniach księgi święte, przywiezione z Włoch jako dar cesarza9. Są nawet ślady, że w tych pierwszych naszych placówkach kulturalnych już w samych zaczątkach chrześcijaństwa poczęto u nas pisać. Oto wiemy, że w kościołach katedralnych przechowywano i utrzymywano tzw. tablice paschalne, służące do ewidencji świąt wielkanocnych a ułożone chronologicznie na wiele lat naprzód. Na marginesach tych tablic, pochodzących z Zachodu, zaczęto u nas już wcześnie zapisywać pod datami rocznymi ważniejsze (z ogólnego lub lokalnego punktu widzenia) zdarzenia historyczne. Wprawdzie samych tablic paschalnych z tych pierwszych wieków chrześcijaństwa niewiele dochowało się, ale jako ślad ich doszły do naszych czasów odpisy tych tzw. zapisek rocznikarskich czyli annałów wraz z najstarszą taką wzmianką historyczną o małżeństwie i chrzcie Mieszka I w latach 965–610. Wszystkie te najdawniejsze zabytki rękopiśmienne, nagromadzone w kościołach w ciągu pierwszych siedmiu dziesiątków lat po zaprowadzeniu chrześcijaństwa, padły ofiarą strasznej zawieruchy pogańskiej, jaka rozpętała się w Polsce po śmierci Mieszka II; zniszczyła ona cały ten dorobek kulturalny, stanowiący najbardziej podpadający uwadze przedmiot znienawidzonego kultu. Wprawdzie nasza najstarsza katedra, gnieźnieńska, przechowała w swej czcigodnej książnicy rękopis 9 Wojciechowski T., Eremici reguły św. Romualda... w Polsce XI w. (Szkice historyczne XI w., s. 3 i n.). 10 Wojciechowski T., O Rocznikach polskich X–XV w. (Pamiętnik Akad. Umiej., t. IV 1880, s. 144 i n.)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

150

Rozdział IV

z VIII w. (Ms. 1 zob. niżej w rozdz. V. D. 8 c), wyprzedzający swym powstaniem o wiele datę chrztu Mieszka I, lecz to zapewne nabytek późniejszy, z czasów już po reakcji pogańskiej, wiemy bowiem, że katedra gnieźnieńska uległa zupełnemu zniszczeniu podczas najazdu Brzetysława 1038 r. Poza kościołami i klasztorami pewne zbiorki książek, których nie można jeszcze nazwać bibliotekami, książek oczywiście także treści modlitewno-religijnej, znajdowały się na dworach książąt i księżnych. Że były niegdyś i w Polsce, mamy tego ślady wyraźne. Wiemy np., że żona Mieszka II Rycheza, siostrzenica cesarza Ottona III, palatynissa dolno-lotaryńska, otrzymała w posagu między innymi księgi do nabożeństwa11. Jedna z tych ksiąg, wspaniały miniaturowy psałterz biskupa trewirskiego Egberta, powędrowała później z córką Rychezy Gertrudą na Ruś, aby w wiele lat później powrócić znów na Zachód Europy; przechowuje się ten psałterz po dziś dzień we Włoszech w Cividale (zob. o nim wyżej s. 96 i 101). Druga taka księga, związana już bezpośrednio z osobą króla Mieszka II, to dar księżniczki szwabskiej Matyldy z piękną miniaturą dedykacyjną. Księga ta, o której także jeszcze później będzie mowa, niestety zaginęła, widziano ją jednak jeszcze przed stuleciem w bibliotece kościoła św. Jadwigi w Berlinie i sporządzono wówczas znaną powszechnie kopię wspomnianej miniatury wraz z listem dedykacyjnym księżnej Matyldy12. Z restauracją chrześcijaństwa i Kościoła w Polsce za Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Szczodrego nawiązane zostały nowe nici z Zachodem, i otwarte powtórnie wrota dla wpływów kultury łacińskiej, której zwiastunem była znów rękopiśmienna księga. Nowy misjonarz, mnich, Aaron z Brunvillare13, upatrzony przez wdowę Mieszkową, królowę Rychezę, na arcypasterza diecezji krakowskiej a wyświęcony w Kolonii przez brata jej, biskupa Hermana, przybył do Polski w otoczeniu mnichów benedyktyńskich, których osadził w pobliskim Krakowowi Tyńcu (1046). Jakże by się ta nowa praca misjonarska mogła obyć bez ksiąg kościelnych i liturgicznych! Dochował się nawet do dziś dnia jeden niewątpliwie z tych czasów pochodzący zabytek rękopiśmienny w postaci Sacramentarium, które stanowiło niegdyś własność opactwa tynieckiego14. Że było niegdyś w Tyńcu więcej takich starych kodeksów rękopiśmiennych, świadczy Długosz, który je widział jeszcze w XV w.15, oraz Szczygielski, bibliotekarz tyniecki w XVII w., który wychwala te rękopisy w swojej Tinecii16. 11

Zakrzewski St., Bolesław Chrobry Wielki, s. 275. Zob. Monumenta Poloniae Historica t. I, s. 323. 13 Pohorecki F., Kilka uwag o Aronie, pierwszym opacie tynieckim (Kwart. Hist. 1922, s. 1 i n.). 14 Obecnie w Bibliotece Zamoyskich w Warszawie. Por. Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce, t. I, s. 4. 15 Hist. Pol., wyd. Przeździeckiego, t. I, s. 290. 16 Tinecia seu historia monasterii Tinecensis ord. S. Benedicti, Kraków 1668, s. 235. 12

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

151

Obok Tyńca zapełniają w drugiej połowie XI w. swoje skarbce książkami inne założone w tym czasie opactwa benedyktyńskie (Lubin) oraz katedry biskupie, przede wszystkim zreformowana przez Aarona katedra krakowska, którą mnisi tynieccy zapewne zrazu obsługiwali. O ówczesnym stanie i zawartości księgozbioru katedry krakowskiej daje pewne wyobrażenie najstarszy jego inwentarz, spisany na jednej z czystych kart rękopisu znanego pod nazwą Collectio tripartita w początkach XII w. Gdy po śmierci biskupa Baldwina († 1109) objął rząd katedry biskup Maurus, sporządzono w r. 1110 spis skarbca katedralnego17. Biblioteka zawierała wówczas 52 kodeksy, pośród których były nie tylko książki liturgiczne, prawnicze i filozoficzne, ale także dzieła autorów klasycznych, jak Salustiusz, Terencjusz, Persjusz, Owidiusz, Stacjusz Tebais, a ponadto takie książki jak Dialectica, Orator i Regulae grammaticae. Te ostatnie wskazują, że były tam książki używane w szkole katedralnej, urządzonej widocznie wraz z organizacją nowej kapituły. Spośród ksiąg prawniczych uderza w tej bibliotece obecność aż dwóch egzemplarzy Leges Longobardorum, co świadczy o stosunkach kulturalno-naukowych z północnymi Włochami, skąd przywieźli je może jacyś scholarze pawijscy lub bolońscy. Z tych 52 ksiąg, spisanych w inwentarzu krakowskim z r. 1110, pozostały dziś tylko nieliczne resztki, co najwyżej jakichś 7–8 rękopisów18. Z innych bibliotek katedralnych i klasztornych w Polsce nie posiadamy wprawdzie tak dawnych spisów, ale to, co pozostało po nich sprzed końca XII w., świadczy, że Gniezno, Kruszwica, Poznań, Płock, Lubin, Czerwińsk i Ląd posiadały już wcześnie pewne zasoby ksiąg, przede wszystkim liturgicznych. Takie były pierwsze początki książki rękopiśmiennej w Polsce i pierwsze zawiązki bibliotek. Na tych skromnych jeszcze podstawach dokonuje się w następnych stuleciach już stały, coraz żywszy i bujniejszy rozwój. Sprzyja temu w XII i XIII w., w epoce krucjat i wzrostu potęgi Kościoła, niezwykłe wzmożenie ruchu religijnego i kościelnego na Zachodzie, a w ślad za tym i w postępującej szybkimi krokami za Zachodem Polsce. Powstają u nas nowe biskupstwa i klasztory benedyktyńskie, przybywają już w pierwszej połowie XII w. nowe zakony: kanoników regularnych, pokrewnych im regułą św. Augustyna premonstrantów czyli norbertanów, a wreszcie cystersów. Zjawiają się w tymże stuleciu zakony rycerskie: bożogrobców i johannitów, w wieku XIII zaś dwa zakony żebracze: dominikanów i franciszkanów, rozwijające żywą akcję kaznodziejską wśród szerokich mas ludności. Przychodzą ci mnisi nie tylko z bliższych okolic Niemiec, ale i z Francji, Belgii oraz z Włoch, przyno17

Jeszcze w r. 1101, gdy po raz pierwszy inwentaryzowano skarbiec katedralny, znaleziono w nim tylko trzy księgi kościelne, zwane Plenaria. 18 Polkowski I., Katalog rękopisów kapituły krakowskiej, Kraków 1884. Trzeba zwrócić uwagę na to, że rozpoznanie chronologii niedatowanycli rękopisów u Polkowskiego pozostawia wiele do życzenia i dosyć często są u niego pomyłki nawet o wiek cały.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

152

Rozdział IV

sząc z sobą oczywiście księgi rękopiśmienne, których liczba stale wzrasta. Będą to księgi już nie tylko liturgiczne, do kultu, przede wszystkim do mszy św. służące, ale szczególnie rozwijać się będzie dział kaznodziejski, zwłaszcza w bibliotekach zakonów dominikańskiego i franciszkańskiego, oraz dział teologiczno-filozoficzny w związku z pogłębiającym się studium Pisma św. i jego komentatorów. Coraz większe od XII w. zainteresowanie prawem rzymskim i kanonicznym będzie szło w parze z zapełnianiem się tych książnic kodeksami prawnymi i dekretałami papieskimi. W bibliotekach katedralnych i klasztornych nie braknie dla istniejących przy tych instytucjach szkół autorów klasycznych (łacińskich) i różnych dzieł pomocniczych do nauki języka i wymowy, a także książek matematycznych, astronomicznych i przyrodniczych. Coraz częściej wyjeżdżający za granicę duchowni polscy (Wincenty Kadłubek, Iwo Odrowąż), czy to do Rzymu, czy na studia do Paryża, Bolonii lub Padwy, wracać będą z książkami tamże nabytymi. Powstają też jakby zawiązki bibliotek prywatnych (zwłaszcza wśród kleru i mnichów), których początki dają się śledzić już w XII w., a które z czasem wsiąkają do bibliotek kościelnych czy klasztornych. Tak np. księżna Salomea, żona Bolesława Krzywoustego, z domu hr. Berg, ofiarowała klasztorowi w Zwiefalten (w Würtembergii) unum psalterium magnum auro conscriptum, lecz kodeks ten z powodu nadmiernego ciężaru nie mógł być przewieziony i pozostał w Polsce19. Inna księżna, też Salomea, córka Leszka Białego, klaryska w Skale, zapisała w r. 1268 swemu klasztorowi własne księgi tam chorales quam ad studium pertinentes20, podobnie biskup płocki Gosław († 1296) obdarzył swą katedrę wielu księgami potrzebnymi do sprawowania służby bożej21. W tejże bibliotece kapitulnej znajduje się rękopis pochodzenia włoskiego, zakupiony ok. r. 1260 przez jakiegoś kleryka za granicą. Na przełomie XIII/XIV w. sporządzono w kapitule krakowskiej spis książek, który obejmuje kolekcję około 30 kodeksów, widocznie świeży nabytek biblioteki, może z jakiegoś daru. Są to wszystko luźne przykłady, doraźnie zebrane, które jednak świadczą o rozwijającym się ze wzrostem kultury i oświaty u nas ruchu na polu książki i czytelnictwa. Równocześnie z tym napływem książek z zagranicy pojawiają się ślady powielania u nas w Polsce książek drogą ich przepisywania. Nie ulega bowiem wątpliwości, że podobnie jak na Zachodzie tak i w Polsce mnisi i klerycy kopiowali w swych celach kodeksy, a gdzieniegdzie pracowali i w obszerniejszych skryptoriach, zatrudniających większą ilość kopistów. Wskazuje na to uderzające podobieństwo rąk u niektórych kodeksów katedry krakowskiej z XIII w., mające wyraźne cechy wspólne szkoły katedralnej krakowskiej. Później tych śladów coraz więcej,

19

Mon. Pol. Hist., t. II, s. 6. Kod. Mpol., t. I, nr 76. 21 Mon. Pol. Hist., t. VI, s. 606. 20

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

153

a w XIV i XV w. znamy już całe szeregi kopistów, którzy w kolofonie odkryli przyłbicę i podali swe imiona oraz miejsca i daty spisania22. Lecz praca pisarza w tym zaraniu kultury naszej nie ogranicza się tylko do kopiowania dzieł obcych autorów, już bowiem wcześnie zjawiają się u nas produkty własnej twórczości, zrazu w XI w. w bardzo ograniczonym zakresie rocznikarstwa i hagiografii, później od XII w. także na polu kronikarskim (Gall Anonim, Mistrz Wincenty i in.), wreszcie w XIII i XIV w. ten zakres twórczości rozszerza się na szereg innych dziedzin: teologię, filozofię, kaznodziejstwo, prawo, medycynę. Książki przybywają więc nie tylko z zewnątrz, ale mnożą się już i wewnątrz kraju, biblioteki kościelne wzrastają a wraz z nimi wzmaga się i oświata. Zawsze jednak książka jest u nas jeszcze niemal wyłącznym atrybutem stanu duchownego23 i świeccy ludzie czy to ze stanu bogatego mieszczaństwa czy z szeregów możnej szlachty prawie do schyłku średniowiecza nie posiadają jeszcze szczególniejszego zamiłowania do gromadzenia bibliotek. Skorośmy stwierdzili, że na Zachodzie spośród warstw świeckich najwcześniej ujawniło się to zamiłowanie do książek w kołach panów suwerennych, zapytajmy, jak było pod tym względem w Polsce: czy u Piastowiczów daje się stwierdzić jaki kontakt z książką? Oczywiście wyłączyć tu musimy spod rozważań tych członków dynastii, którzy weszli do stanu duchownego lub zakonnego (np. Salomea klaryska skalska), gdyż tu idzie wyłącznie o warstwy świeckie. Nie można brać też w rachubę tych książąt naszych, o których wiemy, jak np. o Przemyśle I czy Przemyśle II wielkopolskich, że byli litterati, tj. znali łacinę i czytywali psalmy i modlitwy24, bo nie znaczy to jeszcze, że posiadali większe zbiory książek służących do modlitwy, czyli że posiadali biblioteki, wystarczał im bowiem do celów kultu jeden, co najwyżej kilka modlitewników czy psałterzy. Pierwszy Piast, o którym można powiedzieć, że posiadał znaczny księgozbiór, to był książę śląski Ludwik I brzeski, syn Bolesława III, praprawnuk w prostej linii Henryka Pobożnego. W r. 1360 sporządził on testament25, w którym bibliotekę swoją, składająca się co najmniej z kilkudziesięciu książek treści liturgicznej, teologicznej, prawniczej i hagiograficznej, zapisał córce Katarzynie mniszce w Trzebnicy, bratu Wacławowi, oraz różnym klasztorom w Brzegu, Legnicy i Lubiążu. Testament ten nie wszedł wprawdzie w życie, lecz w drugim testamencie ks. Ludwika, zmarłego dopiero w r. 1398, nie ma o tych książkach mowy, tak iż przypuszczać trzeba, że biblioteka ta nie przetrwała długo jako całość. 22 Spisy tych kopistów zestawiał Lelewel w Bibliograficznych ksiąg dwoje II, s. 87/1 oraz Wisłocki w Katalogu rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej I, s. V. 23 Tak np. mistrz Andrzej, kantor katedry płockiej, zapisał jej w r. 1355 testamentem swoją biblioteczkę, zawierająca około 10 rękopisów z zakresu prawa rzymskiego i kanonicznego. Kod. dypl. mazowiecki, ed. T. Lubomirski nr 75. 24 Karbowiak A., Dzieje wychowania i szkół w Polsce w wiekach średnich I, s. 292 i in. 25 Cod. dipl. Sil. IX, nr 33, s. 246/7.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

154

Rozdział IV

Jeśli posiadanie biblioteki prywatnej stało się w połowie XIV w. na dworach monarszych Europy środkowej niejako modą, nie możemy mieć prawie żadnej wątpliwości, że nie brakło książek i na zamku wawelskim Kazimierza Wielkiego. Mamy nawet ślad wyraźny istnienia książek związanych z dworem i imieniem tego monarchy, który miał tak wysokie wyczucie wartości kultury i nauki26. Zachował się rękopis, zawierający komentarz św. Augustyna do pism św. Jana (Augustinus super Johannem), którego oprawa „ledersznytowa” wskazuje nie tylko na czasy kazimierzowskie, ale wprost na króla Kazimierza jako właściciela książki, jest bowiem wśród ornamentów tej oprawy orzeł królewski oraz lew ruski, a co najciekawsze, gotycka litera „K”, znana nam dobrze z drzwi wawelskich tudzież z monet i pieczęci Kazimierza W. Książka więc należała niewątpliwie do biblioteki królewskiej, zanim dostała się z czasem w posiadanie Jana Długosza27. Że musiała to być książnica zasobna w książki, świadczy kronikarz Janko z Czarnkowa, nadmieniając, że Kazimierz pobudowawszy wiele kościołów plures dictarum ecclesiarum ... multis ... libris dotavit, a katedrze gnieźnieńskiej bibliam decoram ... legavit28. Nie można więc wątpić, że Kazimierz Wielki, który sam tak wysoko cenił oświatę i naukę, otaczając się ludźmi światłymi i uczonymi, który tyle zdziałał dla wiedzy przez założenie Uniwersytetu w Krakowie, musiał posiadać i własną zasobną książnicę, idąc za przykładem cesarza Karola IV, którego tak chętnie i skutecznie w sprawach kultury naśladował a nawet starał się go prześcignąć. Brak wyraźniejszych danych o stosunku Kazimierza do nadwornej biblioteki u jego biografa, Janka z Czarnkowa, nie może stanowić dowodu negatywnego, skoro się zważy, że Janko ani jednym słowem nie wspomniał o tak ważnej zasłudze kulturalnej króla, jaką było założenie Studii Generalis w Krakowie. Jeśli przeto o bibliotece króla Kazimierza Wielkiego można rozprawiać z dużym prawdopodobieństwem, to już całkiem pozytywną wiadomość posiadamy o bibliotece królowej Jadwigi29. Zawdzięczamy tę wiadomość Długoszowi, który mówi o królowej, że „serce i myśl zwracała ku modlitwie i ku czytaniu ksiąg boskich tj. Starego i Nowego Testamentu, homilii, czterech doktorów, żywotów świętych, kazań, cierpień świętych męczenników, rozmyślań i modlitw św. Bernarda, św. Ambrożego, objawień św. Brygidy i wielu innych ksiąg z łaciny na język polski przełożonych”. Jak widzimy, był ten zasób ksiąg ascetyczno-religijnych, które służyły Jadwidze do czytania, już poważną biblioteką, co zaś ciekawsze, biblioteką polską. Jak wiadomo, Jadwiga nie znała łaciny, a wychowana 26

Kaczmarczyk Z., Monarchia Kazimierza Wielkiego II, s. 293 i n.

27 Por. komunikat dra F. Kopery w Spraw. Kom. hist. szt. t. VII, szp. XXXVI–

VII, gdzie są podobizny oprawy. 28 Nie ma pewności, czy liber decretalium darowany został katedrze krakowskiej przez Kazimierza Wielkiego, czy raczej przez Kazimierza Jagiellończyka (Spis z końca XV w. u Polkowskiego, l. c., s. 7). 29 Łoś J., Biblioteka polska królowej Jadwigi (Przew. bibl. 1926, s. 257).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

155

na dworze swej babki Elżbiety Łokietkówny, władała językiem polskim i czytała po polsku. Biblioteka Jadwigi podzieliła los tylu innych pańskich bibliotek średniowiecznych – była efemerydą, jak biblioteka Karola Wielkiego, czy króla Ludwika Świętego, czy niemal współcześnie biblioteka Ludwika ks. Brzegu, i uległa rozproszeniu. Zdaniem naszych uczonych należał do Jadwigi zachowany do dziś dnia wspaniały, w trzech językach (łacińskim, polskim i niemieckim) spisany Psałterz tzw. Floriański, który dostał się z czasem do klasztoru St. Florian w Austrii Dolnej, skąd nazwa30. Być jednak może, że pewna część książek królowej została sprzedana – jak sądzą niektórzy31 – wraz z innymi skarbami na fundusz wskrzeszonego Uniwersytetu Jagiellońskiego, jeśli nie została wprost zapisana jego bibliotece, o czym jednak Długosz nie wspomina. Uniwersytet był tym właśnie ogniskiem, w którym powstała największa nasza biblioteka, pierwsza też z czasem polska biblioteka publiczna. Początki jej wiążą się niewątpliwie z pierwszym zawiązkiem krakowskiego Studium Generale za Kazimierza Wielkiego. Jakkolwiek we współczesnych źródłach nie ma na ten fakt bezpośredniego potwierdzenia, domyślać się przecież trzeba, że król-założyciel musiał zaopatrzyć kolegia, które powołał do życia, w pewne zasoby książek podręcznych, potrzebnych zarówno dla nauczających profesorów jak i dla studiujących scholarów, tak jak to uczynił Karol IV dla Collegium praskiego, inaczej bowiem trudno byłoby sobie wyobrazić sens całej tej fundacji naukowej i możliwość jakiegokolwiek jej funkcjonowania. Że Uniwersytet Kazimierzowski istotnie posiadał jakieś książki, których część przynajmniej przeszła w spadku do Biblioteki Jagiellońskiej, świadczy dochowany w tejże bibliotece po dziś dzień papierowy kodeks (nr 2032), zawierający traktat pt. Expositio super libellum de regimine principum, który spisany został in castro Cracoviensi seu in Universitate Studii anno Domini 1367 per manus cuiusdam studentis ...32; stanowi ta zapiska wyraźny ślad zalążka biblioteki, który już powstał niewątpliwie w kazimierzowskim Studium na Wawelu. Przywilej fundacyjny tegoż Uniwersytetu z r. 1364 wspomina o stationarii, tj. o pewnej kategorii księgarzy uniwersyteckich, znanych nam z innych wszechnic zagranicznych, ale – jak słusznie zauważono33 – wzmianka ta przejęta została z obcego formularza dla tego rodzaju przywilejów (zaczerpniętego prawdopodobnie ze wzoru neapolitańskiego). Powtarza się ta wzmianka zresztą także w przywileju fundacyjnym Uniwersytetu Jagiellońskiego z r. 1400, jakkolwiek nie ma żadnych śladów istnienia księgarzy krakowskich przed końcem wieku XV. 30

Odkupiony przed wojną przez Rząd polski dla Biblioteki Narodowej w Warszawie i wydany, częściowo w przepysznej szacie światłodrukowej, przez Zakład Ossolińskich we Lwowie (Lwów 1939). 31 Łoś, l. c. 32 Wisłocki W., Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. I, s. IV. 33 Birkenmajer A., Książka rękopiśmienna, s. 31.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

156

Rozdział IV

Nowa fundacja jagiellońska już od pierwszych lat istnienia posiadała zasoby książek rękopiśmiennych, przeważnie podręczników naukowych i wykładów uniwersyteckich, pochodzących głównie z darów i zapisów swoich profesorów, doktorów, magistrów, bakałarzy i scholarów34. Na czoło wysuwają się tu bogate dary mistrzów Jana Isnera i Jana Sczekny z pocz. XV w. Znaczna część tych darów pochodzi z Pragi, gdzie ci profesorowie poprzednio wykładali a młodzież nasza przedtem się uczyła. W ciągu wieku XV liczba ofiarodawców powiększających zbiory swymi darami z każdym rokiem wzrasta, a są to niekiedy dary dużej miary, obejmujące po kilkadziesiąt rękopisów. Tak Jan Dąbrówka († 1472), słynny komentator Kroniki Kadłubka, ofiarował uniwersytetowi 75 kodeksów, biskup Tomasz Strzempiński († 1460), posiadacz ogromnej jak na owe czasy biblioteki, której książkami obdarzył cały szereg książnic, zapisał Wszechnicy krakowskiej 50 rękopisów, w tym wiele iluminowanych, św. Jan Kanty samych własnoręcznie pisanych kodeksów zostawił jej 16. Sporo cennych dzieł przywieźli delegaci polscy na sobory z Konstancji, Bazylei i Rzymu (biskupi Sienieński, Strzempiński i in.), a że byli to przeważnie profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego, więc książki ich zawędrowały do jego biblioteki35. Książki uniwersyteckie nie stanowiły jednak zrazu całości i nie były skupione w jednym miejscu, lecz każde kolegium a nawet bursy miały swe własne, oddzielne zbiory książek, które dopiero z czasem spłynęły do jednego centralnego zbioru i utworzyły Bibliotekę Jagiellońską. Kolegium artystów i teologów, tworzące tzw. Collegium Maius, miało swoją bibliotekę, która stanowiła najbogatszy i najcenniejszy, właściwy trzon Biblioteki Jagiellońskiej36. Obok tego zbioru były dwa inne: cenna biblioteka prawnicza, należąca do Collegium Juridicum i mało znaczący zbiór założonego w połowie XV w. Collegium Minus. Biblioteka Collegium Maius mieściła się pierwotnie w starym gmachu jagiellońskim przy ul. św. Anny, przebudowanym i rozszerzonym w pocz. XVI w., książnica zaś prawnicza mieściła się w gmachu Collegii Juridici przy ul. Grodzkiej. Były te biblioteczne zbiory zrazu pod bezpośrednią opieką i władzą prepozytów kolegialnych, dopiero statuty uniwersyteckie z r. 1429 wprowadziły (a może raczej ponowiły wcześniejsze) postanowienie, że libraria Kolegium Większego ma pozostawać pod zarządem dwóch wybieranych spośród członków kolegium co roku kustoszów, którzy wypożyczali tu34 Do dziejów Biblioteki Jagiellońskiej zob. prócz Bandtkiego Historii Biblioteki, Wisłockiego Wł., Katalog rękopisów BJ, tom I (Kraków 1878–81), nadto Barycza H., Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego, ks. V (Kraków 1935) i Konczyńskiej W., Zarys historii BJ (Kraków 1923). 35 Lehmann P., Konstanz u. Basel als Büchermärkte während der grossen Kirchenversammlungen (Zeitschr. d. deutschen Ver. für Buchwesen u. Schrifttum 1921). Zob. Hornowska i Zdzitowiecka-Jasieńska, Zbiory rękopiśmienne... 36 Do zbioru tego weszły także książki lekarskie kolegium medyków, którzy połączyli się już rychło z artystami i teologami w Coll. Maius.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

157

dzież ściągali książki, a w ogóle strzegli zbiorów i mieli o nie staranie. Natomiast Biblioteka prawników nie posiadała takich kustoszów, a klucz do niej przechowywał dziekan względnie profesor ordynariusz. O systematycznym katalogowaniu, porządkowaniu i sygnowaniu książek nie było jeszcze wówczas mowy. Uniwersytet Jagielloński wraz ze swoimi bibliotekami już w pierwszym stuleciu istnienia przyczynił się do silnego spopularyzowania książki w społeczeństwie polskim i to nie tylko w kołach duchownych, które już od wieków z nią się zżyły, lecz także w warstwach ludzi świeckich, przewijających się rokrocznie bardzo licznie przez kolegia Almae Matris Jagellonicae. Tą drogą książka wnika powoli w szersze warstwy zamożniejszej części społeczeństwa, przede wszystkim szlachty i mieszczaństwa, stając się dla wielu niemal nieodzowną strawą duchową. Temat to jeszcze w literaturze naszej należycie nieopracowany, choć źródła kryją sporo materiału, rzucającego na ten proces spopularyzowania książki dużo jasnego światła. Kiedy po bitwie pod Grunwaldem rycerstwo polskie zdobyło krzyżackie miasto Brodnicę, wśród wielu zabranych tam łupów przywiozło w hołdzie królowi Jagielle i książki. Długosz nie omieszkał tego faktu zapisać w swych Dziejach, a nawet tytuł jednego z tych dzieł przytoczyć (Speculum Wincentego Bellowaceńskiego). Nie szło w tym wypadku widać o jakieś książki szczególnie drogocenne (iluminowane), ale o dzieła, które były w pojęciu rycerstwa polskiego artykułem same przez się cenionym, a więc godnym łupu wojennego. Że dość rzadka u nas jeszcze książka przedstawiała dużą wartość także i materialną, świadczą klątwy, którymi grożą pisarze w Explicit złodziejowi książki, świadczą inwentarze bibliotek, sporządzane w celu ewidencji ich zasobu i uchronienia książek przed kradzieżą37, świadczą znane procesy o kradzież książek38, a wreszcie już bezpośrednio informują nas o cenach książek zapiski dotyczące ich kupna. Oczywiście cena ta była zależna od wielu kryteriów zmiennych i nieuchwytnych, dlatego nie da się ona ująć w jakieś stałe normy. Poprzestać zatem trzeba tylko na paru przykładach. Duży antyfonarz iluminowany kosztował w poł. XV w. przeszło 80 grzywien, mszał zaś ozdobiony miniaturami około 20 grz. W końcu XIV w., gdy jeszcze siła kupna pieniądza była większa, szacowano brewiarz podręczny na 8 grz., graduał zawierający pieśni mszalne lub psałterz na 3 grz., inny psałterz, zapewne nie na pergaminie lecz na papierze pisany l grz. Za 12 grz. zaś można było wówczas kupić 9–18 morgów ziemi lub 14 wołów, względnie 48 łokci dobrego sukna39. Toteż system zabezpieczania książek, w którym rękopisy były łańcuszkami przytwierdzane do pultów, był i u nas znany: zaprowadzili go np. wikariusze katedralni krakowscy w biblioteczce swojej, którą urzą37 Np. Katalog bibl. kap. krak. z r. 1101 sporządzono na to, „ne quis clericorum vel custodum posset aliquid subtrahere”, MPH I 376. 38 Dobrowolski K., Z dziejów książki w Polsce średniowiecznej, Kraków 1924. 39 Tamże, s. 6.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

158

Rozdział IV

dzili w jednej z kaplic katedralnych w poł. XV w.40 Podobny system pulpitowy istniał też (jeszcze do XVII w.) w bibliotece kolegium większego w Uniwersytecie Jagiellońskim41. W połowie wieku XV docierają do Polski prądy renesansowo-humanistyczne, które jeszcze bardziej rozbudzają zamiłowanie do książki. Już polscy prekursorowie humanizmu, Zbigniew Oleśnicki, Grzegorz z Sanoka, Jan Długosz i in. szerzą to zamiłowanie i sami mu hołdują. Oleśnicki zapisał całą swą bogatą bibliotekę założonej przez siebie Bursie jerozolimskiej. Grzegorz z Sanoka wpoił bibliofilskie skłonności uczniowi swemu królowi Maciejowi Korwinowi, twórcy słynnej biblioteki budzińskiej, o której wyżej była mowa42. Jan Długosz zaś zaszczepił miłość książki młodym królewiczom, synom Kazimierza Jagiellończyka, z których Władysław, późniejszy król czeski i węgierski, posiadał, jeszcze w Polsce bawiąc, bibliotekę złożoną z dzieł religijnych, klasyków i humanistów, król Aleksander, umierając w r. 1506, pozostawił w skarbcu swoim około 40 książek, przeważnie treści religijnej, dochowany zaś katalog biblioteki króla Zygmunta Starego z r. 1510 wykazuje książki łacińskie, czeskie i ruskie treści teologicznej, prawniczej i historycznej, po każdym zaś z tych Jagiellonów pozostały do dziś dnia rozproszone po różnych zbiorach pamiątki w postaci czy to ich własnych modlitewników, czy wspaniałych kodeksów liturgicznych, ofiarowanych przeważnie katedrze krakowskiej (graduał Olbrachta, pontyfikał kardynała Fryderyka)43. Włoch Filip Kallimach i Niemiec Konrad Celtes otwierają na oścież humanizmowi wrota do Uniwersytetu Jagiellońskiego i jego bibliotek, które zapełniają się utworami klasyków oraz humanistów z Petrarką na czele44. Tylko że nie będzie to już, jak dotąd, wyłącznie książka rękopiśmienna, gdyż wynalazek druku, który przypadł właśnie na moment rozpowszechnienia się renesansu w Europie Środkowej, zada rękopisowi cios, nie od razu wprawdzie śmiertelny, lecz podcinający jego żywot w niezbyt dalekiej przyszłości. Losy polskich bibliotek średniowiecznych były jeszcze burzliwsze niż na Zachodzie Europy. Niszczyły je przede wszystkim srogie pożary, że wspomnieć tylko o pożarze biblioteki jednego z najstarszych klasztorów benedyktyńskich w Polsce, opactwa świętokrzyskiego na Łysej Górze w r. 1459, po czym jednak dzięki ofiarności powszechnej biblioteka ta została częściowo odbudowana i wskrzeszona45. Ile zaś ucierpiały nasze 40

David P., Biblioteka wikariuszów w katedrze krakowskiej, Kraków 1932. Barycz H., Hist. Uniw. Jagiell., s. 677. 42 Zob. s. 143. – Dobrowolski K., Rękopis biblioteki Macieja Korwina, Kraków 1926. 43 Dobrowolski K., Modlitewnik królewicza Aleksandra z r. 1491 (Przegl. Bibliot. I, 1927, s. 84 i n.). 44 Polkowski I., Katalog rękopisów kap. krak., s. 16 nr 148: „liber Francisci Petrarche Laureati de remediis utriusque fortunae” w katalogu katedry z końca XV w. 45 Łoś J. i Semkowicz Wł., Kazania tzw. Świętokrzyskie, s. 9 i 14. 41

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

159

ziemie, zwłaszcza kresowe, a wraz z nimi wszelkie zbiory kulturalne już w najwcześniejszych czasach od najazdów nieprzyjacielskich, o tym i wspominać nie potrzeba. Największe jednak spustoszenie skarbów bibliotecznych przyniosły ze sobą obie wojny szwedzkie za Zygmunta III i za Jana Kazimierza. Szwedzi wywozili jako łup wojenny całe archiwa i biblioteki lub cenniejsze rękopisy, które w dużej części po dziś dzień pozostają w Szwecji (głównie w bibl. uniw. w Upsali i król. w Sztokholmie), jak stwierdziły polskie ekspedycje naukowe do tego kraju, mające na celu zbadanie złupionych a niezwróconych po pokoju oliwskim 1660 (i później jeszcze w pocz. XVIII w.) książek i rękopisów. Ekspedycja Akademii Umiejętności w r. 1911 znalazła tam sto kilkanaście średniowiecznych rękopisów, pochodzących przeważnie z bibliotek kościelnych i klasztornych Warmii, Prus królewskich oraz Poznania46, jakkolwiek zasięg łupiestwa był znacznie szerszy, nie oszczędziwszy np. Małopolski, gdzie Szwedzi zrabowali szereg rękopisów w Mogile, Szczyrzycu, Tyńcu i in. Słynne Sacramentarium tynieckie, o którym była wyżej mowa, wpadło również w ręce szwedzkie, lecz szczęśliwie zostało odkupione, choć już odarte z oprawy, dzięki czemu pozostało nadal w Polsce47. Pomimo dotkliwych strat, wywołanych klęskami elementarnymi, wypadkami wojennymi i niedbalstwem posiadaczy zbiorów bibliotecznych, zdołały te zbiory zachować jeszcze do XVIII w. wiele cennego materiału rękopiśmiennego. Ocalała przede wszystkim bezcenna książnica jagiellońska w Krakowie, przetrwały w stanie względnie nienaruszonym niektóre biblioteki kościelne i klasztorne, liczące po paręset i więcej rękopisów, które tu i ówdzie (Św. Krzyż, Sieciechów, Koprzywnica) porządnie skatalogowano (Johnston, Lefebvre). Na ogół jednak pozostawały te biblioteki duchowne w smutnym zaniedbaniu, a stare rękopisy zawierające bogate skarby kulturalne leżały w pyle wieków zgoła bezużytecznie. Kiedy w poł. XVIII w. Polska zaczęła budzić się z uśpienia duchowego, by niebawem, w epoce stanisławowskiej, dźwignąć się na wysoki szczebel odrodzenia kulturalnego, Józef Andrzej Załuski, późniejszy biskup kijowski, z pomocą swego brata Andrzeja Stanisława, biskupa krakowskiego, powziął myśl stworzenia w stolicy państwa wielkiej książnicy publicznej, przy czym oczy ich zwróciły się przede wszystkim ku tym zapomnianym zakamarkom bibliotecznym, kryjącym bogactwa rękopiśmienne, które poczęli wyciągać z kościołów i klasztorów i wcielać do swoich zbiorów, darowanych później Narodowi. Niestety Biblioteka Załuskich, licząca około 10 000 rękopisów, z czego przynajmniej 1/3 średniowiecznych, po rozbiorach Polski w r. 1796 wywieziona z nakazu Katarzyny II do Petersburga, wcielona została niebawem do nowo powstałej rosyjskiej Biblioteki Publicznej48. 46

Sprawozdanie z poszukiwań w Szwecji (Kraków, PAU 1914). Dziś znajduje się w Bibliotece Zamojskich w Warszawie. 48 Korzeniowski J., Zapiski z rękopisów Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu i innych Bibliotek petersburskich (Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce t. XI, s. XII i n.). 47

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

160

Rozdział IV

Cios ten nie powstrzymał jednak raz podjętych usiłowań; za przykładem braci Załuskich poczęli gromadzić książki i rękopisy inni zbieracze, tworząc prywatne zbiory biblioteczne, żeby wymienić tylko Józefa hr. Ossolińskiego w Wiedniu, który zbiory swoje przekazał później Lwowowi (tzw. Ossolineum), oraz Tadeusza Czackiego, założyciela znacznego księgozbioru z cennymi rękopisami w wołyńskim Porycku, który to zbiór przeszedł z czasem drogą kupna (1818) do Puław, gdzie Czartoryscy stworzyli wspaniałe ognisko kulturalne i naukowe, oparte o bogatą i niezwykle cenną bibliotekę. Skoro zaś za Księstwa Warszawskiego stolica jego odzyskała wolność, rzucono się do tworzenia nowej Biblioteki Publicznej przy Uniwersytecie (pierwotnie Liceum) Warszawskim (1817). Duszą tej pracy nad tworzeniem zbiorów był znakomity uczony Samuel Bogumił Linde, który po redukcji zakonów w Królestwie Polskim w r. 1819 wybrał się osobiście w podróż po Polsce i odwiedzając zniesione klasztory, zabierał pozostałe w nich jeszcze po grasowaniu Załuskich i innych zbieraczy wcale pokaźne zasoby książkowe i rękopiśmienne, wysyłając je do Warszawy. Tym sposobem Biblioteka Publiczna zapełniła się rękopisami starych klasztorów: świętokrzyskiego, miechowskiego, sieciechowskiego, koprzywnickiego, sulejowskiego, wąchockiego, lubińskiego, lądzkiego, witowskiego i innych, a liczba tych rękopisów doszła do 2000. Niebawem także i warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk zaczęło gromadzić zbiory biblioteczne a na ziemiach polskich rozmnożyły się biblioteki prywatne (Tarnowskich w Dzikowie, Działyńskich w Kórniku, Krasińskich i Zamojskich w Warszawie i in.), których właściciele nie szczędzili środków na zakup cennych, także i średniowiecznych rękopisów. Przyszła jednak druga katastrofa. Po powstaniu listopadowym Rosjanie wywieźli w r. 1833 zbiory Biblioteki Publicznej i Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a także część zbiorów Czartoryskich z Puław do Petersburga, gdzie wcielono je przeważnie do Cesarskiej Publicznej Biblioteki49. Tymczasem Niemcy zabierali i przewozili do Berlina księgi rękopiśmienne ze skasowanych klasztorów w Poznańskim, podczas gdy zbiory ze śląskich dawnych klasztorów poszły do Wrocławia. W Galicji przeprowadzona za cesarza Józefa II kasata klasztorów, między nimi prastarego Tyńca, dostarczyła wielu rękopisów lwowskiej bibliotece uniwersyteckiej (1818 r.), która niestety w znacznej części spłonęła podczas bombardowania Lwowa przez wojska austriackie w r. 184850. Tym sposobem polskie skarby rękopiśmienne z wieków średnich rozproszyły się niemal po całej Europie; najwięcej rękopisów polskich, bo około 15 000 zawędrowało nad Newę. Wiele jednak mimo wszystko pozostało jeszcze w kraju, bądź w bibliotekach publicznych i pańskich, bądź w kościołach i klasztorach, nietkniętych kasatą. Zmienne koleje losów sprawiły, że Państwo Polskie wskrzeszone po wojnie światowej do niepodległego bytu miało na zasadzie traktatu po49 50

Korzeniowski J., l. c. Barwiński E., Biblioteka Uniwersytecka we Lwowie, Tydzień, Lwów 1905.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

161

kojowego zawartego w Rydze dnia 18 marca 1921 odzyskać wywiezione niegdyś mienie kulturalne, pośrod którego księgi rękopiśmienne stanowiły poważną pozycję, można rzec jedną z najcenniejszych. Przewidziana w artykule XI traktatu delegacja polska w Mieszanej Komisji Specjalnej po 15-letniej uciążliwej pracy zdołała odzyskać 13 200 rękopisów, pochodzących głównie z Biblioteki Załuskich (ok. 11 000), Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie i Towarzystwa Przyjaciół Nauk Warsz. Z tej liczby rękopisów prawie połowa przypada na łacińskie rękopisy średniowieczne51. Odzyskane zbiory rękopiśmienne przekazane zostały Bibliotece Narodowej w Warszawie, która dzięki temu stała się najzasobniejszą w średniowieczne rękopisy biblioteką polską. Drugie po niej miejsce zajmuje Biblioteka Jagiellońska z 8000 rękopisów, z czego czwarta część tj. około 2000 pochodzi ze średniowiecza. Pod względem zasobu rękopisów średniowiecznych szły z kolei Biblioteka Ossolińskich we Lwowie, Czartoryskich w Krakowie, Krasińskich i Zamojskich w Warszawie, Raczyńskich w Poznaniu, Działyńskich w Kórniku, Tarnowskich w Dzikowie, Potockich w Wilanowie itd. Z bibliotek kościelnych i klasztornych, które przetrwały do dziś dnia i posiadają dotąd jeszcze pewien zasób rękopisów średniowiecznych, wymienić należy biblioteki kapitulne w Krakowie, Gnieźnie, Płocku, Włocławku, diecezjalną w Poznaniu, seminaryjne w Gnieźnie, Poznaniu, Włocławku, Pelplinie, klasztorne w Mogile pod Krakowem, Szczyrzycu, dominikanów w Krakowie i in.52

C. Księgi rękopiśmienne, interesujące szczególniej historyka średniowiecznego Historyk wieków średnich znajduje swoje źródła historiograficzne niemal wyłącznie pośród ksiąg kościelnych i klasztornych, czy to będą roczniki wyrosłe na zrębie tablic paschalnych, czy kroniki pisane przez duchownych i przechowywane w bibliotekach kościelnych, czy kalendarze, nekrologi oraz spisy braci i dobrodziei tych instytutów duchownych, czy wreszcie źródła hagiograficzne, jak żywoty świętych, legendy, martyrologia, spisy cudów itp., pomijając źródła dokumentalne, w trzech czwartych dotyczące także dóbr kościelnych i w znacznej części przechowane do naszych czasów w archiwach kościelnych. 51 Bańkowski P., Rękopisy rewindykowane przez Polskę z ZSRR na podstawie traktatu ryskiego i ich dotychczasowe opracowania, Kraków 1937. – Sawicka S., Les principaux manuscrits à peintures de la Bibliothèque Nationale de Varsovie etc. Bulletin de la Société Française de reproductions de manuscrits à peintures, Paris 1938 oraz Sigla codicum manuscriptorum, qui olim in Bibliotheca Publica Leninopolitana extantes, nunc in Bibliotheca Universitatis Varsoviensis asservantur, Kraków 1928. 52 Słowa te pisane były podczas wojny. Stan powojenny zob. w Kwartalniku Hist. r. LIII, z. 3–4 artykuł Lewaka A., Polskie Biblioteki naukowe zniszczone w 1939/44 r. oraz w Przeglądzie Hist. t. XXXVI Łodyńskiego M., Biblioteki w odbudowującym się życiu naukowym Warszawy.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

162

Rozdział IV

W badaniach swoich nad tymi źródłami ociera się historyk co chwila o pewne rodzaje ksiąg, których nazwy mogą mu być niekiedy obce, zwłaszcza jeśli księga nie posiada autora i sprecyzowanego tytułu lecz ma tylko nazwę ogólną lub nie ma wcale podanej nazwy, tak że da się rozpoznać i określić tylko na podstawie wewnętrznej swej treści. A rozpoznanie, ba nawet dokładniejsze zbadanie takiej księgi okaże się nieraz rzeczą potrzebną ze względu na związane z nią, choćby czysto mechanicznie, źródło historyczne. Z tego względu nie będzie rzeczą dla historyka obojętną zapoznać się przynajmniej z najbardziej typowymi rodzajami i nazwami tych ksiąg, z którymi ma sposobność najczęściej zetknąć się w bibliotekach kościelnych i klasztornych lub w zbiorach z takich bibliotek pochodzących. Jest to tym bardziej potrzebne, że katalogi biblioteczne czy archiwalne nie zawsze dość ściśle rozróżniają te księgi, wprowadzając w kłopot korzystającego z nich historyka. I. Spośród ksiąg kościelnych na miejsce naczelne wysuwają się księgi święte z Pismem św. na czele, oczywiście w tekście łacińskim. Ta Biblia Latina (zwana także Bibliotheca)53 występuje w kodeksach średniowiecznych w dwóch wersjach, jako: 1) tzw. (niewłaściwie) Itala czyli Vetus Latina; były to przekłady z greckiego, istniejące już przed końcem II w., wprawdzie wierne i ścisłe, ale różniące się między sobą, przepisywane jeszcze w XIII w.; 2) tzw. Vulgata (nazwa pochodząca dopiero z końca XV w.), przekład dokonany przez św. Hieronima (r. 383) i w Kościele Zachodnim powszechnie przyjęty, najczęściej też występujący w rękopisach średniowiecznych. Do rzadkości należą rękopisy zawierające całe Pismo św. Starego i Nowego Testamentu, najczęściej też pojawiają się poszczególne księgi Biblii lub pewne zespoły tychże ksiąg (np. ewangelie, listy katolickie itp.). Teksty biblijne zaopatrzone są niekiedy w glosy, tj. objaśnienia i wykładnie czy to poszczególnych wyrazów, czy też nawet całych ustępów i zdań. Spośród takich glos najznakomitsze i najczęściej towarzyszące tekstom były dwie: marginalna, pisana na. marginesach obok tekstu i interlinearna, pisana między wierszami. Pierwsza z nich, zwana dzięki rozpowszechnieniu pospolitą, glossa ordinaria, jest dziełem Walafrida Strabona opata w Reichenau († 849). Była to kompilacja oparta na egzegetycznych komentarzach Ojców Kościoła i innych wybitnych pisarzy kościelnych i objaśniająca tekst Biblii ze strony historycznej, mistyczno-alegorycznej i moralnej. Autorem drugiej glosy, interlinearnej, był Anzelm zwany Scholastykiem († 1117), założyciel słynnej szkoły teologicznej w Laonie w Szampanii, która na przełomie XI/ XII w. ściągała licznych uczniów z całego chrześcijańskiego świata, między innymi i z Polski54. Anzelm Scholastyk stworzył glosę do Pisma św., która niejasne wyrażenia i zwroty biblijne wykładała ze strony filolo53

Że wyraz Bibliotheca występuje w tym znaczeniu w najdawniejszych spisach skarbca katedry krak., zwrócił uwagę ks. dr Fijałek w Nova Polonia Sacra t. I, s. 351. 54 Semkowicz Wł., Rocznik tzw. świętokrzyski dawny, s. 15 i n.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

163

gicznej, bądź dogmatycznej: krótkie objaśnienia pisane były ponad odpowiednimi wyrazami między wierszami – stąd nazwa glossa interlinearia (zob. niżej V. D. 9c). W późniejszych czasach doszła do wielkiego znaczenia i rozpowszechnienia glosa Mikołaja z Liry (Nicolaus Lyranus), profesora teologii na uniwersytecie paryskim († 1349), obejmująca literalną wykładnię całego Pisma św. Starego i Nowego Zakonu. Skoro mowa o glosach do Biblii, nie należy pominąć milczeniem tzw. konkordancji. Są to alfabetycznie ułożone wykazy wyrazów lub przedmiotów i pojęć z podaniem wszystkich miejsc w Biblii, gdziekolwiek występują. Są przeto konkordancje wyrazowe (werbalne) i rzeczowe (realne). Konkordancja wyrazowa wykazuje, ile razy, w jakiej księdze, w jakim rozdziale i wierszu użyty jest dany wyraz, o który chodzi, tak samo konkordancja rzeczona zestawia teksty analogiczne (qui concordant) ze względu na dany przedmiot lub pojęcie. Najczęściej uciekamy się (chcąc np. sprawdzić, skąd pochodzi jakiś cytat biblijny w tekście historycznym czy w dokumencie) do konkordacji wyrazowych, których wydań jest całe mnóstwo. Z najbardziej znanych i używanych są Concordantiae E. Schmidta (1638, IV wyd. 1876), G. Phalesiusa (kilka wydań od r. 1641), M. Bechisa i in. Prócz Biblii nie brakło w żadnej zasobniejszej bibliotece kościelnej na Zachodzie pism Ojców Kościoła (Tertuliana, ŚŚ. Ambrożego, Augustyna, Hilarego, Hieronima i Grzegorza Wielkiego) oraz scholastyków („ojca scholastyki” Anzelma kantuaryjskiego, Piotra Lombarda, Wilhelma z Champeaux, Alberta Wielkiego, Jana z Salisbury, św. Tomasza z Akwinu, Rogera Bacona, Dunsa Szkota i wielu innych). Nie przytacza się tu ich dzieł jak i licznych traktatów z zakresu życia kościelnego, (w rękopisach są przeważnie podane imiona autorów i tytuły ich prac), podobnie zresztą jak tytułów licznych dzieł encyklopedycznych (z Etymologiami Izydora z Sewilli na czele) oraz zbiorów różnych sentencji i wszelakich słowników (dictionaria, lexica), a przechodzi się do najważniejszych ksiąg, stanowiących główny zrąb każdej książnicy kościelnej czy klasztornej, tj. ksiąg liturgicznych, mających pewne sobie właściwe i konwencjonalne określenia, nieobojętne dla historyka, co chwila z nimi się spotykającego. Przez „księgi liturgiczne” rozumieć należy wszystkie podręczne księgi, służące w kościele przy odprawianiu służby bożej: przy mszy św., godzinach kanonicznych, benedykcjach, udzielaniu sakramentów i sakramentaliów i innych ceremoniach kościelnych. Zasadniczych typów ksiąg liturgicznych jest sześć: 1) mszał, 2) brewiarz, 3) ordines, 4) pontyfikał, 5) rytuał, 6) martyrologium. Każdy z tych typów ma jeszcze podrzędne lub pochodne rodzaje ksiąg, od tamtych głównych pochodzące. 1. Mszał Rzymski (Missale Romanum). Najważniejsza to z ksiąg liturgicznych, zawierająca modlitwy, pienia i czytania mszalne. Mszał w dzisiejszej postaci nie powstał od razu, ale przeszedł całą ewolucję jako zbiór kilku zespołów treści liturgicznej, zawartych pierwotnie w oddzielnych księgach (sakramentarz, antyfonarz, lekcjonarz i ewangeliarz),

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

164

Rozdział IV

które z czasem (IX/X w.) zrosły się w jeden volumen, w pełny mszał (Plenarium). a) Sakramentarz (Sacramentarium, liber sacramentorum) stanowił najstarszy zrąb nabożeństwa mszalnego, zawierając modlitwy najważniejsze, najświętsze, wypowiadane przez samego kapłana bez współudziału ludu (kolekta, prefacja, sekreta, kanon, po komunii). Spośród najstarszych sakramentarzy, sięgających VI i VII w., szczególnie zasługujące na uwagę ze względu na rozpowszechnienie na Zachodzie, było tzw. Sacramentarium Gregorianum, związane z imieniem papieża Grzegorza Wielkiego (r. 604); przesłane przez pap. Hadriana I Karolowi Wielkiemu, otrzymało ono od Alkuina pewne dopełnienia. Pomiędzy redakcja gregoriańską a dawniejszymi (leonińska, gelazjańska) zachodzą znaczne nieraz różnice w tekście i układzie modlitw. Nie jest dotąd rzeczą zbadaną, w jakim stosunku do tych redakcji rozpowszechnionych na Zachodzie Europy pozostaje nasze najstarsze Sacramentarium tynieckie z połowy XI w., pochodzące niewątpliwie z diecezji kolońskiej55. b) Antyfonarz (Antiphonarium Missae) zawierał pierwotnie śpiewy chóralne wykonywane podczas mszy św. (Introit, Graduale, Alleluja, Tractus, Offertorium, Communio). Później, od IX w., zjawia się i ustala dla tego rodzaju ksiąg używanych przy mszy nazwa graduał (Graduale, liber gradualis) od stopni (gradus), po których diakon wstępował na ambonę, skąd te pieśni wykonywał. Natomiast nazwa Antiphonarium w ścisłym tego słowa znaczeniu pozostała dla ksiąg zawierających śpiewy liturgiczne na wspólnym nabożeństwie chórowym poza mszą św. W obu tych księgach liturgicznych oprócz właściwych antyfon (= krótkich zdań wyrażających jakąś myśl pobożną, a poprzedzających psalmy i kantyki lub następujących po nich, śpiewanych przez dwa chóry na przemian) zamieszczone były refreny, tzw. Responsoria, tj. krótkie zdania zawierające myśl dziękczynną, pochwalną lub błagalną (znaczono je: ), odpowiadające na dany werset z psalmu (znaczony: ). Podobnie jak Sakramentarz, zawdzięcza Antyfonarz swój układ papieżowi Grzegorzowi Wielkiemu, który poszczególne pieśni miał zaopatrzyć w pewnego rodzaju znaki nutowe, zwane neumami (zob. niżej w rozdz. VII). Istniały też osobne książki zawierające odpowiedzi tzw. Responsorialia. Graduały, dorastające u schyłku wieków średnich kolosalnych nieraz rozmiarów, były też najczęściej zdobione pięknymi miniaturami. c) Lekcjonarz (Lectionarium, Lectionale) zawiera wybrane ustępy z Pisma św., tzw. lekcje, które były czytane lub śpiewane przy celebrze. Ponieważ przeważająca część tych czytań zaczerpnięta była z Listów apostolskich lub z Dziejów apostolskich, określano je niekiedy nazwą Epistolare lub Apostolus. Te wybrane ustępy czyli fragmenty tekstu Pisma św. nazywano perykopami (Pericopae). Księga liturgiczna, zawiera55

O sakramentarzu i jego stosunku do mszału pisał z punktu widzenia historyka sztuki Sokołowski M. w Sprawozd. Kom. hist. sztuki t. V szp. CXI. Zob. niżej w rozdz. V. D. 9 c.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

165

jąca wykaz perykop ewangelicznych na święta i dni (ferie) całego roku kościelnego, nazywała się kapitularzem ewangelicznym (Capitulare evangeliorum de circulo anni). Lekcjonarz, zawierający pełne teksty perykop Pisma św. tak z ewangelii jak i z Listów apostolskich, nosił nazwę Plenarium (nazwa ta jednak może oznaczać także i mszał rozwinięty). Jeśli zaś był to tylko spis perykop pełnego lekcjonarza tj. epistoł i ewangelii, to takie zestawienie sporządzone dla całego roku kościelnego, służące celom ogólnej orientacji w materiale lekcji, zwało się Comes. d) Ewangeliarz (Evangeliarium) była to księga, zawierająca pełny tekst czterech ewangelii, przeznaczony do czytania lub śpiewania przy mszy św. Księga, zawierająca wybrane ustępy (perykopy) ewangelii, nazywała się Evangelistarium. Spośród wszystkich ksiąg liturgicznych cieszyły się ewangeliarze szczególnym szacunkiem, stąd też były one najczęściej pięknie pisane i ozdabiane wspaniałymi miniaturami oraz bogatymi oprawami. O kilku takich najstarszych ewangeliarzach przechowanych w Polsce będzie mowa niżej. Z tych to czterech oddzielnych pierwotnie części tj. sakramentarza, antyfonarza (graduału), lekcjonarza i ewangeliarza, mających każdy swą własną księgę, zrósł się z czasem mszał pełny (Missale plenarium); proces ten dokonał się w ciągu IX–X w. pod wpływem rozpowszechnienia się cichej mszy prywatnej, odprawianej przez jednego kapłana bez asysty a więc i bez kilku ksiąg, używanych przy mszy św., które utrzymywały się tylko przy mszach uroczystych z asystą. Od w. XIII mszał pełny ustala się i wchodzi w powszechne użycie pod prostą nazwą Missale. W związku z mszałem względnie z poprzednikiem jego, sakramentarzem, pozostają jeszcze dwa pomocnicze urządzenia liturgiczne, które szczególnie interesować mogą historyka, gdyż na ich podstawie wytworzyły się pewne typowe dla średniowiecza źródła historyczne. Mamy tu na myśli tzw. dyptychy i kalendarze. Z nazwą dyptychu spotkaliśmy się już wyżej przy omawianiu rzymskich tabliczek woskowych. Dyptychy w ścisłym tego słowa znaczeniu, jak o tym wyżej mówiłem, były to podwójne tabliczki z kości słoniowej, ozdobione po stronie zewnętrznej płaskorzeźbami. Formę dyptychów przyjął Kościół do swej liturgii, wypisując wewnątrz tych tabliczek (na wosku lub wprost na kości rylcem, później i atramentem) imiona osób, których pamięć szczególnie miała być utrzymywana i czczona w danym kościele, a które to imiona we mszy miały być odczytywane w tzw. wspominkach (Memento) przed konsekracją. Było kilka rodzai dyptychów, spośród których najważniejsze dwa: dyptychy żywych (libri viventium, libri vitae) i dyptychy zmarłych (libri mortuorum); ogólna nazwa dla obu rodzaji była matriculae, sacrae tabulae lub libri anniversarii. W dyptychach żywych zapisywano imiona królów, książąt, biskupów względnie opatów, kapłanów względnie mnichów i konwersów (tj. świeckich braci klasztoru), dobrodziei kcścioła względnie klasztoru często z określeniem darowizny. Dyptychy zmarłych obejmowały imiona zmarłych biskupów własnej (a niekiedy i obcej) diecezji, różnych duchownych oraz świeckich osób, zasłużonych około danego kościoła, których chciano po-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

166

Rozdział IV

lecić modłom. Zwykle imiona żywych były wpisane do dyptychu po jednej stronie a zmarłych po drugiej. Odczytywano je przy mszy w komemoracji pro vivis przed kanonem, a w komemoracji pro defunctis po podniesieniu. Z czasem, gdy tabliczki dyptychu zapełniły się, wkładano między nie karty pergaminowe z kontynuacjami, a gdy i te nie wystarczały, zakładano osobne księgi zwane Albumami lub Księgami żywota względnie Księgami zmarłych (libri vitae, libri mortuorum). Zdarzało się jednak, że takie spisy, nomina vivorum et mortuorum, zamieszczano na marginesach lub czystych kartach sakramentarzy bądź innych ksiąg liturgicznych, nie wyłączając ewangeliarzy. Dyptychy wyszły z użycia w wieku XII, a pozostałe po nich tabliczki rzeźbione z kości słoniowej wprawiano w okładki różnych ksiąg liturgicznych (zob. wyżej s. 119). Pozostałością treści tych dyptychów są dochowane dotąd (w odpisach) spisy biskupów, które stały się podstawą uzupełnianych później katalogów biskupów (por. takiż spis biskupów krakowskich w rękopisie kapitulnym zawierającym rocznik i kalendarz z r. 1266), a dalej spisy konfratrów i dobrodziei kościołów i klasztorów w rodzaju tzw. Album patriarchalnego miechowskiego z końca XII w. lub Księgi brackiej lubińskiej z XI/XII w., która niewątpliwie wyrosła na zrębie takich dyptychów, zawierając obie grupy wiernych: viventium et defunctorum. Na innej podstawie wykształciły się natomiast późniejsze libri mortuorum czyli tzw. nekrologi. Gdy dyptychy, przepełnione mnogą ilością imion, nie mogły już być dla braku czasu odczytywane przy mszy codziennej, zaczęto te anniwersarze rozdzielać między poszczególne dni roku, nawiązując do dnia zgonu takiej osoby, który to dzień notowano pod odpowiednią datą kalendarza. Kalendarz był nieodłączną częścią księgi liturgicznej, zwłaszcza sakramentarza i mszału oraz brewiarza, a to ze względu na różne rodzaje praktyk i oficjów liturgicznych, związanych z rokiem kościelnym. W kościelnym kalendarzu rzymskim (Calendarium Romanum) zawarty był chronologiczny poczet świąt nieruchomych czyli temporałów i poczet uroczystości Świętych Pańskich czyli sanktuałów; w tych dwóch cyklach na każdy dzień roku stosownie do rytu i stopnia przypadającego święta było zaznaczone odpowiednie nabożeństwo (I classis, II classis, duplex maius, duplex, semiduplex, simplex). Otóż na wolnych miejscach danego rządka lub na marginesie takiego kalendarza w odpowiednim miejscu notowano zgony (a później i inne ważniejsze zdarzenia historyczne) osób z kościołem związanych lub około niego zasłużonych, które to osoby w rocznice ich śmierci należało wspominać we mszy św. lub odprawiać za nie anniwersarze. Potem z tych kalendarzy ściągano zapiski wraz z ich datami w oddzielne spisy, i tak powstawały libri mortuorum czyli necrologia (obituaria), w których podane były nie tylko imiona zmarłych benefaktorów, ale często i wymienione ich dary56. Pokrewne klasztory, zawiązujące między sobą konfra56 Przykładem typowym jest Liber mortuorum klasztoru benedyktynów w Lubiniu, MPH t. V, s. 585.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

167

ternie, przesyłały sobie wzajemnie takie spisy (tzw. suffragia), włączając je do swoich nekrologów. Wspomniane kalendarze, poprzedzające niektóre księgi liturgiczne, mogą mieć dla historyka jeszcze inne znaczenie. Oto służą mu niekiedy do wykrycia miejsca i czasu pochodzenia kalendarza względnie całej księgi. Nazwy bowiem świąt i imiona świętych szczególniej czczonych w danym kościele (diecezji) lub klasztorze (zakonie) występują w kalendarzu jako święta lokalne, uwydatnione zazwyczaj czerwonym (lub innym kolorowym) atramentem. Jeśli np. wiemy, że święci Maurycy, Eugenia, 11 000 męczenniczek, Gereon, Wiktor, Kasjusz i Florencjusz zażywali szczególniejszej czci w Kolonii, to w Sakramentarzu tynieckim, tylekroć już tu omawianym, gdzie tych właśnie świętych kult dostrzegamy, rozpoznamy proweniencję kolońską. Podobnie w kalendarzu mszalnym czy brewiarzowym pochodzenia polskiego (lub zamówionym za granicą dla kościoła polskiego) figurować będą święci: Wojciech, Stanisław (ten dopiero po kanonizacji 1254), Jadwiga (po kanonizacji 1267) itp. Tak więc nie tylko proweniencja, ale i czas sporządzenia kalendarza w przybliżeniu da się w ten sposób zbadać i oznaczyć. 2. Brewiarz (Breviarium, Officium Divinum, Horae canonicae, Horarius, Cursus, Viaticus). Podobnie jak mszał, tak i brewiarz, przeznaczony dla osób duchownych do odmawiania pewnych psalmów, lekcji i modlitw w oznaczone dni tudzież godziny tzw. kanoniczne (horae canonicae), jest księgą liturgiczną, która powstała ze złączenia w jedną całość szeregu części składowych, mających pierwotnie każda swoją własną księgę. I tak psalmy czerpano z Psałterzy i Antyfonarzy (zob. wyżej), hymny z tzw. Hymnarzy, czytania Pisma Św. z kodeksów biblijnych lub ze specjalnych Lekcjonarzy (zob. wyżej), czytania pism Ojców Kościoła z Sermologów i Homiliarzy, żywoty męczenników z Pasjonałów, żywoty świętych z Legendarzy, różne modlitwy z Sakramentarzy (zob. wyżej) albo tzw. Kollektarzy lub Oracjonarzy. Nazwę brewiarza (od brevis, krótki, skrócony) wywodzą jedni od skrótu, sporządzonego z tych różnych ksiąg dla celów oficjum, inni od rodzaju indeksu (rubryk), zawierającego porządek odprawiania godzin kanonicznych, jaki poprzedzał zwykle psałterz, stanowiący wraz z lekcjonarzem najstarszy i najgłówniejszy trzon brewiarza. Za twórcę takiego skrótu czyli „brewiarza” uważa się papieża Grzegorza VII, w każdym razie nie pojawia się on przed XI i XII w., ale dopiero w XIII w. brewiarz rzymski (Breviarium Romanum) osiąga rozpowszechnienie za sprawą zakonu franciszkańskiego, głównego jego propagatora. Nadana mu naówczas przez generała tego zakonu Haymona († 1243) forma z podziałem na Officium de tempore (tj. oficja niedzielne i ferialne) i Officium de Sanctis (tj. na dni Świętych Pańskich) utrzymała się trwale i weszła do brewiarza rzymskiego. Oto są oddzielne pierwotnie księgi liturgiczne, które złożyły się na powstanie brewiarza, a które przedtem, zanim on wszedł w życie, tworzyły w kościele czy klasztorze niemal całą bibliotekę: a) Psałterz (Psalterium), zawierający zbiór Psalmów Dawidowych w liczbie 150, przeznaczony nie tylko do chóralnego śpiewu w kościele

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

168

Rozdział IV

czy konwencie, ale i do użytku prywatnego, w którym to razie był niekiedy bogato i przepysznie zdobiony. Psałterz służący do codziennego oficjum miał na marginesie oznaczony za pomocą odpowiednich notek lub znaków rozkład psalmów na poszczególne godziny kanoniczne i dni tygodnia i taki to psałterz stał się z czasem główną podstawą, na której rozwinął się brewiarz. W gotowym też brewiarzu psałterz, zamieszczony na jego początku posiada wybór psalmów w odpowiedniej formie i w układzie zastosowanym do horae canonicae (matutinum – jutrznia, laudes prima, tertia, sexta, nona, nieszpory i completa), i do dni tygodnia. b) Antyfonarz ( Antiphonarium), jak wyżej wspomniano (zob. s. 164), oznaczał pierwotnie księgę zawierającą w ogóle antyfonalne (chóralne) śpiewy używane zarówno przy mszy św., jak i przy oficjum godzinnym. Kiedy antyfonarze mszalne przekształciły się z czasem (w. IX) w tzw. graduały, nazwa antyfonarza pozostała dla zbioru antyfon i responsoriów przeznaczonego do odprawiania godzin kanonicznych poza mszą św. c) Hymnarz (Hymnarium) był księgą zawierającą zbiór hymnów czyli metrycznych i rytmicznych pieśni na chwałę Bożą (np. Te Deum, Veni Creator etc., u nas Bogu Rodzica i Gaude Mater Polonia). Do brewiarza weszły niektóre wybrane hymny, tzw. hymni diurni, ułożone wedle godzin kanonicznych i dni tygodnia. d) Lekcjonarz (Lectionarium), obejmujący lekcje czyli czytania z Pisma Św. oraz z Listów i Dziejów apostolskich (zob. wyżej s. 164), był obok Psałterza drugą podstawą brewiarza, do którego weszły lekcje z odpowiednim rozłożeniem na horae canonicae i dni tygodnia. Zanim jednak powstał brewiarz, posługiwano się – podobnie jak we mszy św. – oddzielną księgą lekcji czyli lekcjonarzem. Obok lekcjonarza używano przy officium diurnum innych jeszcze ksiąg, służących do czytania. Do takich należał przede wszystkim: e) Homiliarz (Homiliarium, Liber omeliarum), zawierający tzw. homilie Ojców Kościoła i innych znakomitych pisarzy kościelnych (jak np. Beda Venerabilis). Homilie (Homiliae, Omeliae) były to przystępne dla ludu kazania, wykłady perykop (tj. wyjątków) ewangelicznych lub wybranych lekcji z Pisma Św. z objaśnieniem zawartych w nich prawd wiary ku religijnemu i moralnemu zbudowaniu słuchaczy. f) Sermologus (Liber Sermonum) zawierał pisma i kazania Ojców Kościoła i innych autorów kościelnych. g) Pasjonał (Passionale, Sanctorale), księga zawierająca opisy męczeństw Świętych Pańskich (męczenników). W związku z pasjonałami pozostają Martyrologia (o których zob. niżej s. 171). h) Legendarz (Liber legendarius) zawierał czytania z żywotów ŚŚ. Wyznawców, później w ogóle żywotów Świętych Pańskich (niemęczenników), przeznaczone na dni im poświęcone. Z tych pasjonałów i legendarzy powstała z czasem literatura hagiograficzna, Vitae Sanctorum, jako samodzielne utwory o charakterze religijno-historycznym. Z tych to części składowych na zrębie psałterza i lekcjonarza powstał w XI–XII w. brewiarz, poprzedzony zazwyczaj kalendarzem dla orienta-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

169

cji w rozkładzie niedziel i dni Świętych Pańskich oraz wyznaczonych na nie oficjów brewiarzowych. 3. Ordinales (Libri ordinarii) są to podręczne księgi liturgiczne, przepisujące porządek (ordo) odprawiania nabożeństwa w kościele oraz sposób i następstwo spełniania różnych obrzędów liturgicznych jak benedykcji, święceń, egzorcyzmów i in. Przeznaczona pierwotnie dla biskupa, zawierała taka księga nie tylko wskazówki i przepisy dla czynności rytualnych, ale także formuły modlitw towarzyszących tym czynnościom. Zbiór kilkunastu takich najstarszych i najznakomitszych „porządków”, które były w użyciu w Rzymie między VII a XIV w. pod nazwą Ordo Romanus, wydał Mabillon (w Musaeum Italicum) a przedrukował Migne (w Patrologia Latina t. 78). Inny taki „porządek” zwany Ordo Romanus vulgatus lub antiquus powstał w X w. we Francji, skąd wcześnie dotarł do Rzymu. Jest rzeczą prawdopodobną, że taki to Ordo Romanus vulgatus dostał się królowi Mieszkowi II z rąk księżnej szwabskiej Matyldy, „by w służbie Bożej nic nie było niewiadomym Waszej Królewskiej Mości”, jak pisała ona w liście dedykacyjnym. Niestety ta księga liturgiczna, znana jeszcze przed stu laty, zaginęła, tak że nic bliżej o jej treści powiedzieć się nie da57. Ordo Romanus z XII w. mieści się w jednym z rękopisów katedry gnieźnieńskiej (nr 149). W spisie zaś ksiąg skarbca katedry krakowskiej z r. 1110 wymieniono cztery Ordinales. Jedna z tych ksiąg dochowała się do dziś w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej (nr 2057); pochodzi z końca XI lub samego początku XII w., sporządzona na zamówienie dla Krakowa za granicą, prawdopodobnie w Belgii58. Z Ordinales wyodrębniły się z czasem dwie osobne księgi liturgiczne: jedna dla biskupów (pontyfikat), druga dla kapłanów bez sakry biskupiej (rytuał). a) Pontyfikał (Pontificale, Liber pontificalis, Ordinarium episcopale) zawiera formularze liturgiczne i wzory modlitw służących biskupowi przy sprawowaniu obrzędów, związanych z udzielaniem niektórych zastrzeżonych mu wyłącznie sakramentów i sakramentaliów. Należą tu obrzędy przy udzielaniu sakramentu bierzmowania i święceń kapłańskich, rytuał koronacji królewskiej, ceremoniał konsekracji i rekoncyliacji kościoła, ołtarza i cmentarza, benedykcja sprzętów i szat liturgicznych, święcenie wina, olejów i krzyżma, dalej ceremonie przy pewnych aktach jurysdykcyjnych (wizytacje parafii, odbywanie synodów, przyj57 Pierwszą wiadomość o niej i dość dokładny opis z reprodukcją znanej miniatury, przedstawiającej akt wręczenia księgi Mieszkowi przez Matyldę, podał Dethier w pracy: Epistola inedita Mathildis (Berlin 1842). Zob. niżej w rozdz. V. D. 9 c. 58 Opracował ją prof. Abraham Wł. pod nie całkiem ścisłą nazwą Pontificale biskupów krakowskich z XII w. (Rozpr. Wydz. hist. fil. PAU, t. 66), jak na to zwrócił uwagę ks. Fijałek w cennym artykule pt. Księgi liturgiczne oraz święta i święci katedry krakowskiej z pocz. XII w. (Nova Polonia Sacra I, 353/4). Nie jest to pontyfikał sensu stricto, lecz raczej Liber ordinalis.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

170

Rozdział IV

mowanie pokutujących). Najstarsze pontyfikaty, pośród których najbardziej rozpowszechnione było Pontificale Romanum, obejmujące rzymskie teksty formuł i wskazówki rytualne, pochodzą z IX i X w., a powstały z wydzielenia przepisów rytualnych i modlitw częścią z Sakramentarzy, a częścią z Ordinales, na których wzorowały się i do których nieraz są bardzo zbliżone, tak że granicę pociągnąć tu trudno. Podobnie jak Ordinales, tak i Pontyfikały zawierają zwykle wiele elementów lokalnego charakteru, odzwierciedlając zwyczaje różnych krajów i różne wpływy wzajem się krzyżujące. Najstarsze Pontificale polskie, sięgające jeszcze częściowo XI w., znajduje się we Wrocławiu, jakkolwiek nie powstało ono na Śląsku lecz raczej pochodzi z archidiecezji salzburskiej59. Jest to raczej tzw. Benedictionale, które różni się tym od Pontyfikatu, że zawiera tylko błogosławieństwa i modły liturgiczne biskupa nad ludem przy uroczystej celebrze mszalnej. Spis biblioteki katedralnej krakowskiej z r. 1110 wspomina o trzech benedykcjonałach, z których jeden, biskupi, zachował się nawet do dziś dnia w katedrze60. Dwa inne, zaginione, były prawdopodobnie nie wyłącznie biskupie, lecz należały raczej do grupy ksiąg rytualnych przeznaczonych dla kapłanów (tzw. rytuały). Właściwe pontyfikały (Ceremonialia) pojawiają się u nas dopiero w XIII w. (Pontyfikał płocki), natomiast Pontyfikał tzw. gnieźnieński, jak wykazały ostatnie badania, pochodzi nie, jak dawniej mniemano, z XII, lecz z XIII w., powstał w Grecji (Daulis), dostał się w pocz. XV w. drogą kupna do katedry lwowskiej a stąd dopiero w XVI w. powędrował do Gniezna z arcybiskupem Andrzejem Boryszewskim, który posiadał we Lwowie jeszcze inny pontyfikał z XIV w., tzw. Pontyfikał halicki61. Z tegoż stulecia pochodzi najstarszy dochowany pontyfikał katedry krakowskiej, która posiada też kilka późniejszych tego typu ksiąg liturgicznych we wspaniałej szacie, jak Pontyfikał Zbigniewa Oleśnickiego, Tomasza Strzempińskiego, kardynała Fryderyka, Piotra Tomickiego i in. Ciekawe są one dla historyka także i z tego względu, że zawierają ceremoniały koronacji królewskich pierwszych Jagiellonów62. b) Rytuał (Rituale, Manuale, Rubrycela, Pastorale, Sacerdotale, Obsequiale, Directorium, Agenda) był tym dla kapłana, czym pontyfikał dla biskupa. Zawierał on teksty modłów przy udzielaniu sakramentów i sakramentaliów (tj. błogosławieństw sakramentalnych) wraz ze sposobem ich sprawowania przez kapłanów nie mających sakry biskupiej. Na59

Silnicki T., Dzieje i ustrój kościoła na Śląsku (Hist. Śląska II/l, s. 120). Ks. Jan Fijałek, l. c. 61 Obertyński Z. ks., Pontificale arc. lwow. Jana Rzeszowskiego w Bibl. kap. w Gnieźnie. Tegoż autora: Pontificale halickie (Lwów 1930). 62 Wydał je prof. Kutrzeba St. pt. Ordo coronandi regis Poloniae (Arch. Kom. Hist. PAU, XI s. 133–216), gdzie pierwszy tekst z XIII w., pochodzący z Pontyfikału gnieźnieńskiego, po badaniach ks. Obertyńskiego (zob. wyż. przyp. 61) nie może już teraz wchodzić w rachubę, gdyż Pontyfikał ten do Gniezna dostał się dopiero w XVI w. 60

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

171

leżą tu więc ceremonie kościelne związane z udzielaniem sakramentu chrztu i ostatniego namaszczenia, administrowaniem sakramentu pokuty i zwalniania od klątwy, wypędzaniem czarta (egzorcyzmy), grzebaniem zmarłych, udzielaniem ślubów małżeńskich, dalej różne benedykcje dokonywane przez kapłanów począwszy od święcenia wody, wreszcie różne obrzędy procesyjne. Zrazu takie Rytuały układane były przez samych duchownych, którzy robili sobie prywatnie wyciągi z różnych zbiorowych ksiąg liturgicznych (sakramentarzy, ordinaliów, benedykcjonałów); zjawiają się one już w wieku XI. Tak np. oddzielna księga zawierająca ceremoniał przy odbywaniu procesji nazywa się Processionale, a księga, w której wyznaczone były pokuty względnie redempcje za grzechy (jałmużna, posty etc.) nosiły nazwę Penitencialia. Podobnie i w klasztorach od XII w. zaczęto sporządzać takie podręczne rytuały, które później stały się wzorem dla oficjalnych kościelnych rytuałów, zjawiających się u schyłku średniowiecza w XIV i XV w. We Wrocławiu dochował się taki Rytuał z czasów biskupa Henryka z Wierzbna († 1319), wykazujący pochodzenie francuskie, przeznaczony przede wszystkim dla kleru katedralnego, ale służył on jako agenda duchowieństwu całej diecezji wrocławskiej. Dwa Rytuały z XV w. przechowane są w katedrze krakowskiej. 4. Martyrologia były to początkowo spisy męczenników (martyres), sporządzane na podstawie aktów męczeństwa w pierwszych kościołach chrześcijańskich i ułożone na podstawie kalendarza; podawały one zrazu tylko pod odpowiednią datą dnia imię męczennika i niekiedy miejsce grobu. Najdawniejsze takie spisy pochodzą z Rzymu (IV w.) i Kartaginy (V w.). Z czasem z połączenia takich lokalnych spisów zaczęły powstawać kompilacje obejmujące szersze regiony. Do najstarszych takich kompilacji należy Martyrologium syryjskie z IV w., które przeniesione na Zachód, złączywszy się ze spisami miast włoskich, dało podstawę obszerniejszego zbioru ułożonego w połowie V w., a przypisywanego (niesłusznie) św. Hieronimowi jako tzw. Martyrologium Hieronymianum. Zawierało ono już więcej szczegółów: prócz dnia męczeństwa i miejsca grobu, datę dnia złożenia do grobu (depositio), podniesienia zwłok (elevatio) względnie przeniesienia relikwji (translatio). To Martyrologium hieronimowe, które nie dochowało się w swej pierwotnej postaci, uzupełniano później nowymi świętymi, już nie tylko męczennikami, w związku z różnymi kultami lokalnymi, a ponadto zaczęto dodawać do tych imion pewne szczegóły biograficzne, zaczerpnięte z legend. Do najbardziej rozpowszechnionych tego rodzaju prac należy Martyrologium Bedy Venerabilis († 735), które w IX w. przerobione i uzupełnione przez Usuarda benedyktyna w S. Germain des Prés w Paryżu, dało podstawę do wydania w XVI w. oficjalnego Martyrologium Romanum. Martyrologium było przeznaczone do czytania przy oficium publicznym, odprawianym codziennie (w prymie) w klasztorach, katedrach i kościołach kolegiackich. Pokrewną Martyrologiom jest księga liturgiczna, zawierająca ustępy z żywotów męczenników i świętych, tzw. Liber Passionarius lub Passionale, używana w oficjum brewiarzowym (zob. wyżej s. 168).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

172

Rozdział IV

II. Obok grupy ksiąg liturgicznych, w średniowiecznych bibliotekach kościelnych i klasztornych z natury rzeczy najliczniej reprezentowanej, na drugim miejscu postawić trzeba grupę ksiąg prawniczych jako takich, które występują najczęściej nie pod zwyczajnym nazwiskiem autora, lecz pod konwencjonalną, skrócona nazwą, odpowiadającą mniej lub więcej ich treści. Chodzi tu głównie o dwa wielkie zbiory skodyfikowanego prawa, z których jeden, znany pod nazwą Corpus iuris civilis lub Kodeks Justyniana, obejmuje całokształt dawnego rzymskiego prawa prywatnego, przekazanego w spadku średniowieczu drogą tzw. recepcji, drugi zwany Corpus iuris canonici zawiera zbiór dekretałów papieskich i kanonów soborowych, składających się na Kodeks prawa kanonicznego. Oba te kodeksy, których niebrak i w naszych zbiorach ksiąg rękopiśmiennych, składają się z części, mających pewne określenia. 1. Corpus iuris (civilis) wydany przez ces. Justyniana w r. 533/4, składa się z czterech części: a) Instytucje (Institutiones Iustiniani), zwięzły podręcznik naukowy prawa, przeznaczony do użytku szkolnego, mający jednak moc ustawową tak jak inne części kodeksu. Dzielą się na cztery księgi, księgi na tytuły, a tytuły na paragrafy63. b) Digesta czyli Pandekta (Digesta alias Pandecta) są to wybrane ustępy z dzieł rzymskich jurystów, obdarzone przez Justyniana mocą ustawy. Dzielą się Digesta na 50 ksiąg, te na tytuły, a tytuły na leges czyli fragmenty, z których dłuższe dzielą się jeszcze na paragrafy (wyjątek stanowią księgi 30–32, które nie dzielą się na tytuły tylko od razu na fragmenty). c) Kodeks (Codex Iustiniani, Codex repetitae praelectionis) obejmuje reskrypty i ustawy cesarskie, tak Justyniana jak i jego poprzedników zebrane w odpowiednim wyborze; podział na 12 ksiąg, tych na tytuły, które obejmują poszczególne konstytucje cesarskie (leges), dzielące się na paragrafy. d) Nowele (Novellae), dodatkowe ustawy, wydane przez Justyniana po ukończeniu Corpus iuris (aż po r. 565), które jednak nie weszły do zbioru oficjalnego (włączono je do CIC dopiero w XVI w.). Są one ponumerowane liczbami bieżącymi i rozpadają się na rozdziały, te zaś na paragrafy. Nowele rozpowszechniły się na Zachodzie w dwóch redakcjach, z których jedna, wcześniejsza, jeszcze z czasów Justyniana, zwie się Epitome Juliani, druga, późniejsza, Authenticum (Liber authenticorum)64. Tę ostatnią nazwę nadali jej glosatorowie, tj. juryści średniowieczni, którzy począwszy od Irneriusa (XI/XII w.) stosowali – głównie w bolońskiej szkole – metodę egzegetyczną do badania i opracowywania tekstu Cor63 Skrócone cytowanie poszczególnych części Kodeksu Justyniana zob. niżej w Brachygrafii. 64 O najstarszych znanych rękopisach poszczególnych części Kodeksu zob. Sohm R., Instytucje, historia i system rzymskiego prawa prywatnego, w przekł. pol. Taubenschlaga R. i Kozubskiego W., Warszawa 1925.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

173

pus iuris za pomocą objaśnień czyli glos, ujętych później, w poł. XIII w., w tzw. glossa ordinaria (Accursiusa). Glosy te były pisane zrazu na marginesach bądź między wierszami (glosa marginalna i interlinearna), później na takie glosy zostawiano przy odpisach większą część karty i za pomocą odsyłaczy w postaci różnych znaczków zaznaczano w tekście słowa, do których się odnosi glosa. Oprócz glos pojawiają się w rękopisach prawniczych Sumy, tj. streszczenia następujących po sobie ustępów tekstu, które z czasem przekształcają się w wyczerpujące komentarze. Studium prawa w Polsce już wcześnie się rozwinęło. W spisie 3 ksiąg skarbca katedralnego w Krakowie z r. 1110 wymieniono dwa egzemplarze Leges Longobardorum. Z nazwy tej domyślać się trzeba, że jest to tzw. Liber Papiensis lub Lombarda, zbiór edyktów królów longobardzkich, który powstał w XI w. w Pawii, gdzie rozwijało się wówczas słynne studium prawa. Widocznie zatem z Włoch przywieziono do Polski aż dwa egzemplarze tej księgi w końcu XI lub na początku XII w. W XII w. stwierdzone są w sposób niewątpliwy stosunki Polaków z Bolonią, tym głównym ogniskiem nauk prawniczych w Europie, nie można więc wątpić, że Corpus iuris justyniańskie dotarło i w nasze regiony, jakkolwiek najstarsze dochowane rękopisy Instytucji, Digestów i Kodeksu oraz Sumy Azona do Kodeksu przechowane w Archiwum katedry krakowskiej nie są wcześniejsze nad XIII w. Później oczywiście tych rękopisów przybywać będzie do Polski coraz więcej, szczególnie odkąd studium prawnicze rozwinie się na Uniwersytecie krakowskim i wzmogą się podróże Polaków na uniwersytety zagraniczne i sobory kościelne. 2. Corpus iuris canonici jest nazwą zbiorową kilku ksiąg ustaw prawa kanonicznego, w skład których wchodziły: a) Dekret Gracjana (Decretum). Benedyktyn Gracjan z Bolonii ułożył około r. 1140 kompilację prawa kanonicznego pt. Concordia discordantium canonum, która później (w drugiej poł. XII w.) otrzymała krótką nazwę Dekretu. Jako praca prywatna nigdy nie zyskał on charakteru zbioru urzędowego, pomimo że cieszył się wśród jurystów wielką powagą. Gracjan zebrał materiał z dawniejszych zbiorów prawa kanonicznego oraz z współczesnych mu kanonów soborowych i dekretałów papieskich, dążąc do usunięcia między nimi sprzeczności i wprowadzenia wewnętrznej jednolitości. Dzielił się Dekret na dystynkcje oraz na causae i questiones (księga I i III dzielą się na dystynkcje, a II na causae i questiones)65. b) Dekretały Grzegorza IX (Decretales Gregorii IX, Extra), pierwsza kodyfikacja prawa kanonicznego (1234), obejmująca ustawodawstwo papieskie wydane po Dekrecie Gracjana, odpowiednio ujednolicone. Utarła się dla tego urzędowego zbioru nazwa Liber Extra jako księgi obejmującej materiał prawny poza Dekretem. Zbiór dzieli się na pięć ksiąg, te zaś na tytuły. 65 Sposób cytowania i skracania przepisów prawnych w Corp. iuris canonici zob. niżej w Brachygrafii.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

174

Rozdział IV

c) Liber Sextus, drugi urzędowy kodeks prawa kanonicznego, ogłoszony przez pap. Bonifacego VIII (1296), a będący uzupełnieniem i kontynuacją Dekretałów Grzegorza IX. Dzieli się tak jak kodeks poprzedni. d) Klementyny (Clementinae) jest to zbiór urzędowy (nie kodyfikacja) dekretałów wydanych przez papieża Klemensa V i kanonów soboru w Vienne (1311–12), który to zbiór, przygotowany przez tegoż papieża, ogłoszony został jednak już po jego śmierci przez papieża Jana XXII (1317). Podział jak w kodyfikacji gregoriańskiej na 5 ksiąg i tytuły. e) Ekstrawaganty (Extravagantes) są to dwa prywatne zbiory dekretałów papieskich nie objętych poprzednimi zbiorami, sporządzone w końcu XV w. (przez Jana Chappuisa), a doprowadzone do czasów papieża Sykstusa IV (1471–1484). Pomimo że nie miały one charakteru urzędowego, były bardzo rozpowszechnione i weszły później w skład Corpus Iuris Canonici jako część jego ostatnia. Stosunki Polski z Kurią papieską, datujące się od przyjęcia chrześcijaństwa (966 r.) i ożywione od końca XI w., musiały objawić się u nas także zainteresowaniem w dziedzinie prawa kanonicznego i jego zbiorów. Wczesnym świadectwem tego zainteresowania są dwa dochowane do dziś egzemplarze tak zwanej Tripartity w polskich bibliotekach katedralnych w Gnieźnie i Krakowie. Tripartita czyli Collectio trium partium był to zbiór dekretałów papieskich i kanonów synodalnych, przypisywany Iwonowi biskupowi z Chartres (1091–1116)66. Rękopisy te, pochodzące z czasu około 1100 r., nasunęły historykom naszym myśl, że Tripartitę przywiózł do Polski w r. 1103 legat papieski Walo (Gwalon), uczeń i współpracownik Iwona z Chartres. Równie wcześnie, bo już w drugiej połowie XII w., znany był w Polsce Dekret Gracjana, a także następne zbiory Dekretałów niedługo dały tu czekać na siebie, przywiezione przez scholarów naszych z Bolonii, Padwy i Paryża67. Biblioteki kościelne i klasztorne w Polsce zaopatrzone były w teksty prawa kanonicznego objaśnione całym aparatem glos, sum, sumul i komentarzy, które składały się na całą bogatą literaturę kanonistyczną średniowieczną z Goffredem de Trano († 1245), komentatorem Dekretałów Grzegorza IX i z Wilhelmem Durandem († 1296), autorem traktatu Speculum iuris, na czele. III. Z przebogatego niegdyś zasobu klasycznych dzieł literackich, zapełniających półki bibliotek średniowiecznych, pozostały dziś tylko skąpe resztki, co świadczy o ich poczytności zarówno w szkole, jak i w domu, wskutek czego rychlej od innych uległy zniszczeniu i rozproszeniu. Wystarczy jednak zajrzeć do któregokolwiek ze starych spisów bibliotecznych, np. biblioteki kapituły katedralnej krakowskiej z XII w., aby się o tym przekonać. Znajdywali też klasycy łacińscy zawsze żywy

66

Abraham, Organizacja kościoła w Polsce w XII w., wyd. II, s. 286. Vetulani A., La pénétration du droit des Décrétales dans l’Église Polonaise au XIIl-ème siècle (Roma 1936). 67

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

175

oddźwięk u naszych pisarzy historycznych, jak to stwierdzono u Galla, czy mistrza Wincentego, czy wreszcie u Długosza68. Z poetów łacińskich czytywano skwapliwie przede wszystkim Wergiliusza i Owidiusza, Horacego, Persjusza i Juwenala, Lukana, Stacjusza Tebaidę i Terencjusza, z prozaików klasycznych poszukiwani byli przez dziejopisarzy naszych przede wszystkim historycy, jak najbardziej ulubiony zwłaszcza w XI i XII w. Salustiusz69, mniej znany i czytywany Cezar; natomiast ledwie z fragmentów znany był Tacyt, dopiero przez humanistów odkryty i doceniony, i także dopiero w dobie humanizmu poznany Liwiusz, ojciec ducha i stylu Jana Długosza. Z innych historyków łacińskich znani byli u nas: Justyn epitomator zaginionej historii Pompejusza Troga, Florus i Juliusz Waleriusz. Klasyczni prozaicy, przede wszystkim Cycero, Seneka i Pliniusz Starszy (w wyciągach Solinusa), Makrobiusz, Boecjusz, cieszyli się również nieprzeciętną poczytnością. Geograf aleksandryjski z drugiej połowy II wieku, Ptolomeusz, wydobyty z ukrycia przez Arabów, ale na łacinę przetłumaczony dopiero w okresie renesansu, zdołał owładnąć umysłami ludzi średniowiecza aż po jego schyłek. Spośród zaś bogatej literatury mediewistycznej wybijają się na czoło trzy nazwiska najbardziej nęcące i najwięcej interesujące historiografów średniowiecznych: Orozjusz historyk z V w., autor dzieła Historiarum libri VII, Beda Venerabilis znakomity chronograf i twórca cyklów paschalnych, wreszcie Izydor sewilski, autor encyklopedycznego dzieła: Etymologiarum libri XX. Te trzy nazwiska wyłaniają się jeszcze wyraźnie ze wstępu do Roczników kapituły katedralnej krakowskiej70. Izydor przyczynił się w każdym razie do popularyzacji podziału historii na sześć okresów (aetates), który wprowadził św. Augustyn w dziele De civitate Dei. Otóż taki właśnie podział przyjął Rocznikarz kapitulny krakowski, nawiązując do niego dalszą analistykę świata, począwszy od śmierci Bedy (730), a w końcu analistykę polską (od małżeństwa i chrztu Mieszka (965). Analistyka średniowiecza nie wyrosła z rzymskich fasti consulares, ale powstała, jak już raz wspomniano, na zrębie kościelnych cyklów paschalnych. Cykle te wędrowały od kościoła do kościoła a wraz z nimi wędrowały pierwsze zapiski historyczne, wpisywane na ich marginesach. Wraz z misją kościelną przybyły one i do Polski z zachodu, z Fuldy, 68 Plezia M., Kronika Galia na tle historiografii XII w., Kraków 1947, s. 30. – Balzer O., Studium o Kadłubku I (Pisma pośmiertne I, s. 163). – BobrzyńskiSmolka, Jan Długosz, Kraków 1893, s. 66 i n. 69 Dzieła ich przechowywały się niemal w każdej większej bibliotece, czasem w dwóch i więcej egzemplarzach; por. Hornowska-Jasieńska, Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej, indeks. 70 W bibliotece kapitulnej krakowskiej był w r. 1110 egzemplarz Etymologii Izydora, w każdym jednak razie nie ten, który znajduje się obecnie w Bibliotece Jagiellońskiej, gdyż jest on nieco późniejszy (2 poł. XII w.).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

176

Rozdział IV

Moguncji, Reichenau via Dijon i Praga71, skąd otrzymaliśmy chrześcijaństwo. Obok cyklów paschalnych, które dały początek zapiskom rocznym (annales), w każdym kościele, przy brewiarzu czy przy mszale był kalendarz: zrąb, na którym powstały zapiski dzienne zdarzeń dziejowych, których właśnie dzienna data była danemu kościołowi potrzebna. Roczniki i kalendarze stanowią przeto podstawy chronologii historycznej, pierwsze dla dat rocznych, drugie dla dat dziennych. U Galla, którego Kronika nie ma ani jednej daty rocznej, znajduje się natomiast kilkanaście dat dziennych, mających bez wątpienia swoje źródło w kalendarzu, który miał do dyspozycji nasz kronikarz. Wyższy stopień w rozwoju historiografii średniowiecznej stanowi Kronika, która wiąże poszczególne wzmianki chronologiczne w jedną już narracyjną całość. Początki takiej kroniki tkwią niewątpliwie w historiografii klasycznej. Średniowiecze dąży do nawiązania i uzgodnienia chronologii starobiblijnej i chrześcijańskiej z dawną rzymską. Kronika uniwersalna św. Hieronima (IV w.) była wzorem dla innych tego rodzaju dzieł historycznych. Jeszcze nasze rocznikarstwo późnośredniowieczne rozpoczyna swoje opowiadania zdarzeń od św. Hieronima (np. Rocznik świętokrzyski nowszy). W czasach karolińskich (IX w.) odżywa kronika ogólnoświatowa, jakkolwiek już na innych podstawach, poczynając się od narodzenia Chrystusa. Po upadku idei uniwersalnego państwa, naprzód rzymskiego a potem frankońskiego, zjawiają się kroniki szczepowe wzgl. narodowe (germańskie), jak Jordanesa Historia Gothorum (w. VI), Grzegorza z Tours Historia Francorum (w. VI), Fredegara Gesta regum Francorum (w. VII), Pawła Diakona Historia gentis Langobardorum (w. VIII), Widukinda Res gestae Saxonicae itd. Typ jednak kroniki świata trwa nadal i powtarza się do końca niemal średniowiecza, przeplatając się niekiedy z annałami, tak że tylko na podstawie przeważającego charakteru dzieła można ocenić, czy należy je zaliczyć do działu kronik czy roczników. Inny rodzaj dzieła historycznego stanowiły wszelkiego rodzaju biografie, koncentrujące swój wątek historyczny około życia pewnej jednostki, czy nią była jakaś wybitna osobistość świecka, np. władca, czy też osoba duchowna czy święty. Spośród prac takich o charakterze ściśle biograficznym (Vitae) naczelne miejsce zajmuje w średniowieczu Einharda Vita Karoli Magni (IX w.), najlepsza biografia średniowieczna; napisana zresztą pod wpływem biografiki klasycznej (Swetoniusz). Z późniejszych wybitnych władców żaden nie doczekał się biografii postawionej na tym poziomie literackim i historycznym, chyba Fryderyk Barbarossa, którego Gesta pióra Ottona biskupa fryzyngeńskiego († 1157) należą do najlepszych tego rodzaju tworów; przewyższa je pod względem wartości znakomita Kronika tegoż autora, którą postawić trzeba na równi z kronikami Siegberta z Gembloux i Lamberta z Hersfeldu. Druga, nie71

David P., Les sources de l’histoire de Pologne, Paris 1934, s. 10.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Biblioteki średniowieczne

177

równie bardziej w średniowieczu rozpowszechniona kategoria Żywotów, obejmuje postacie świętych i męczenników. Niestety nie zawsze czerpią te Vitae Sanctorum, Passiones, Translationes, Miracula, z materiału historycznego pewnego oraz ze wspomnień ludzi współczesnych lub bliskoczesnych, ale najczęściej opierają się one na legendach i dawniejszych żywotach, rzadko naukowo wiarygodnych. Z tego też rodzaju źródłami ma krytyka historyczna najwięcej kłopotu, jakkolwiek przyznać trzeba, że i z takiego materiału potrafiła ona wyłuskać niejedną cenną wiadomość historyczną. Odrębnym gatunkiem biografii historycznej, który wykształcił się w końcu XI w. i trwał przez cały wiek XII, były tzw. gesta. Gesta różnią się zarówno od kroniki jak od zwyczajnej biografii. Od kroniki różnią się tym, że nie są przepełnione, jak ona, datami i synchronizmami, zakresem zaś swym nie obejmują całokształtu dziejów świata. Gesta przedstawiają więc typ swobodniejszego opowiadania historycznego w formie żywej i zajmującej, osnutego około pewnej osobistości świeckiej lub duchownej, odgrywającej w danym społeczeństwie rolę przewodnią. Ich „dzieła” lub „czyny” są przedmiotem opowiadania o charakterze panegirycznym i tym też odróżniają się gesta od zwykłej suchej biografii72. Zależnie od tego, czy bohaterami gestów są osoby duchowne czy świeckie, rozróżniamy gesta episcoporum, abbatum etc. i gesta regum vel ducum. Do pierwszej grupy zaliczyć wypadnie Adama Bremeńskiego Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, dzieło ważne dla historyka polskiego ze względu na zawarte tam dzieje misji wśród naszych sąsiadów, Słowian połabskich. Do drugiej grupy należą tu dwie najstarsze kroniki polskie, Galla Anonima i Kadłubka. Najnowsze prace o tych kronikarzach nie pozostawiają co do tego żadnej wątpliwości73. Różni się Kronika Galla od pracy Kadłubka, który ją zresztą dokładnie wykorzystał, tym przede wszystkim, że jest dziełem nie tylko historycznym ale i literackim, nie grzeszy natomiast tym nadmiarem dialektyki i sentencjonalizmu scholastycznego, które przytłaczają Kronikę Kadłubka. Kronika Galla jest dziełem pod każdym względem artystycznym, o kompozycji kunsztownej, stylu charakterystycznym, ozdobnym, czerpiącym niewątpliwie ze współczesnej sztuki dyktowania, ale też wychodzącej poza rozpowszechnione podręczniki włoskich artes dictandi. Proza Galla jest wierszowana zarówno według reguł rytmicznych (cursus), jak i pod względem figur dźwiękowych (rym)74. IV. Ograniczając powyższe uwagi do tych trzech grup ksiąg rękopiśmiennych, tj. liturgicznych, prawniczych i historycznych, z którymi najczęściej spotyka się nasz historyk i których konwencjonalne nazwy sprawić mu mogą pewne trudności, pragniemy równocześnie zaznaczyć, 72 Uwagi powyższe oparto o wyniki najświeższej pracy dra M. Plezi, Kronika Galla na tle historiografii XII w., Kraków 1947, s. 36 i n. 73 Plezia, l. c. oraz Balzer, Pisma pośmiertne, t. I, s. 214. 74 Pohorecki F., Rytmika kroniki Galla, Poznań 1930.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

178

Rozdział IV

że w każdym dziale nauk były książki z popularnymi nazwami bądź zgoła anonimowymi, bądź takimi, przy których nazwisko autora zwyczajnie pomijano. Niepodobna wyliczać tu wszystkich tego rodzaju dzieł, zwłaszcza jeśli idzie o teologiczne pisma Ojców Kościoła lub innych wybitnych pisarzy kościelnych. Były tytuły tych dzieł w średniowieczu powszechnie znane, wiedziano, że Moralia super Job są traktatem św. Grzegorza, że słynna Legenda aurea wyszła spod pióra Jakuba de Voragine, a Racionale divinorum officiorum spod pióra Wilhelma Duranda. Jako przykład posłużyć może popularny podręcznik procesu kanonicznego Jakuba z Theramo († 1417) pt. Consolatio peccatorum, znany pod nazwą Belial (szatan); z zakresu nauk przyrodniczych słynny Physiologus, z łacińska zwany także Bestiarius, opis zwierząt egzotycznych i legendarnych z aluzjami mistyczno-dydaktycznymi pod adresem ludzi; z zakresu medycyny wierszowany traktat Antipocras Mikołaja z Polski (XIII w.); z zakresu astronomii Almagesta, traktat astronomiczny Klaudiusza Ptolomeusza słynnego astronoma greckiego z II w. po Chr. i wiele innych. Zdarza się jednak niekiedy, że w rękopisach nazwisko autora jest tak silnie skrócone, iż rozpoznanie go natrafia na poważne trudności. W tym razie uciec się trzeba do ogólnych repertoriów i opracowań źródeł oraz literatury średniowiecznej75, ewentualnie do specjalnych zestawień skrótów (sygli), które w zakresie poszczególnych działów nauk sporządzano już w średniowieczu76.

75 Chevalier U., Repertoire des sources historiques du moyen âge I–IV. – Potthast A., Bibliotheca historica medii aevi I–II. – Manitius M., Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters I–III. – Histoire litteraire de la France. Jeśli chodzi o łacińską literaturę teologiczną, zwłaszcza o identyfikację tekstów, to takim podstawowym dziełem pomocniczym jest wielotomowa Patrologia Latina Migne’a. 76 Tak dla literatury prawniczej istniał anonimowy traktat średniowieczny, przedrukowywany nieraz później w XV i XVI w. pt. Modus legendi abbreviaturas in utroque iure, zawierający m. in. alfabetyczny wykaz najczęściej używanych skróceń imion autorów.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozdział V

Rozwój pisma w wiekach średnich A. Ogólny pogląd na rozwój pisma aż do powstania alfabetu Literatura: Berger Ph., Histoire de l’écriture dans l’antiquité, Paris 1891 (częściowo przestarzałe). – Danzel Th., Die Anfänge der Schrift, Leipzig 1929.– Jensen II., Die Schrift in Vergangenheit und Gegenwart, Hamburg 1936. – Sethe K., Vom Bilde zum Buchstaben. Die Entstehungsgeschichte der Schrift, Leipzig 1939. – Delitsch H., Geschichte der abendländischen Schreibschriftformen, Leipzig 1928. – Bömer A., Die Schrift und ihre Entwicklung (Handbuch der Bibliothekswissenschaft hrsg. v. F. Milkau I. Leipzig 1831).

Pismo jest jednym ze środków służących człowiekowi do uzewnętrzniania myśli i do utrwalania jej w postaci pewnych znaków symbolicznych, czy to w tym celu, aby ją móc sobie samemu po pewnym czasie odtworzyć, czy też by ją przekazać w tej formie innym ludziom. Uzewnętrznienie myśli w najprymitywniejszy sposób odbywa się za pomocą głosu lub za pomocą gestykulacji, mimiki, niekiedy jednym i drugim sposobem równocześnie; mowa i mimika stanowią też najprostsze a zarazem jedyne środki wymiany myśli między ludźmi na najniższym szczeblu kultury; jak mowa jest środkiem głosowo-słuchowym, gdzie aparatem wysyłającym owe symboliczne sygnały akustyczne jest narząd głosowy a odbierającym ucho, tak mimika jest w tym znaczeniu środkiem ruchowo-wzrokowym. Oba jednak te sposoby uzmysławiania myśli mają cechę chwilowości, cechę momentu przemijającego, służąc jedynie do bezpośredniego obcowania myślowego między indywiduami obecnymi w tym samym miejscu, które się widzą i słyszą lub przynajmniej słyszą. Już wcześnie jednak odczuł człowiek potrzebę znalezienia sposobu trwałego uzewnętrznienia swych pojęć i wyobrażeń, sposobu, który by mu pozwolił porozumiewać się z indywiduami nieobecnymi, czy to z żyjącymi współcześnie ale oddzielonymi od niego mniejszą lub większą przestrzenią, czy też z osobami żyjącymi wprawdzie w tym samym śro-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

180

Rozdział V

dowisku ale nie współcześnie, jednym słowem z dalszymi pokoleniami. Otóż taki środek, łączący duchy współczesnych a zarazem przeszłe pokolenia z teraźniejszymi i przyszłymi, zdobyła ludzkość w piśmie, które obok przyrządu do niecenia ognia jest najwspanialszym wynalazkiem, jaki człowiek zdołał zrobić na drodze swego cywilizacyjnego rozwoju. Lecz pismo jako graficzno-optyczny środek do udzielania i odbierania myśli nie od razu osiągnęło ten kształt zewnętrzny i ten charakter, jaki dziś posiada, gdy poszczególne dźwięki mowy, czyli tzw. głoski, przedstawia się odpowiednimi znakami graficznymi tj. literami alfabetu. Od pierwocin pisma dzieli pismo alfabetyczne cały skomplikowany proces rozwojowy, który pragniemy tu przedstawić w jak najkrótszym zarysie. Pismo, jakkolwiek z istoty swej jest surogatem żywej mowy, to jednak pierwotnie z mową nie ma nic wspólnego i rozwinęło się od mowy niezależnie1. Człowiek na najniższym stopniu kultury nie jest zdolny do analizowania i rozkładania swych pojęć i wyobrażeń na poszczególne człony myślowe, ale operując od razu całymi kompleksami pojęć, wyraża je w całości i bezpośrednio, do czego nie potrzebuje nawet pośrednictwa mowy. Szukając środka do utrwalenia swej myśli w świecie fizycznym, próbował człowiek pierwotny związać ją najpierw z jakimś przedmiotem, nadając mu przez to charakter symbolu. Do takich najpierwotniejszych symbolów należą np. znaki miejscowe, służące do tego, by dane miejsce oznaczyć i wyszczególnić wśród otoczenia, przy czym dwojaki może być cel tych znaków: albo mają one charakter symbolów magiczno-religijnych, służą np. do odpędzenia złych duchów, do odwrócenia skutków czarów, jak chorób i nieszczęść, albo są w użyciu do zwyczajnych celów praktycznych jako znaki wskazujące kierunek drogi, lub obwieszczające jakieś zamiary. Tak np. dzicy znaczą drogę prowadzącą do wody za pomocą kup kamieni nakrytych skórą, Cyganie zaś zawieszają na drzewach lub gałęziach łachmany dla zwrócenia uwagi, że mają zamiar dłużej w danym miejscu popasać. Wszak i nasze drogowskazy są niczym innym, jak takimi właśnie znakami symbolicznymi, w których uzewnętrznia się w sposób zupełnie prosty treść myślowa, wskazująca kierunek drogi2. Tym sposobem przyszedł człowiek w posiadanie środka, który był nie tylko podporą jego własnej pamięci, środkiem mnemotechnicznym, ale nadto dozwalał mu przekazać swą myśl innym ludziom. Ten prymitywny środek obcowania myślowego spełnia już tę samą funkcję, którą później spełnia pismo; dlatego te znaki miejscowe trzeba uważać za najstarsze zwiastuny pisma, choć zewnętrznie go niczym jeszcze nie przypominają. Prócz tych znaków miejscowych istnieje jeszcze cały szereg innych podobnych symboli, służących do wyrażenia pewnych idei: należą tu znaki własnościowe, którymi człowiek zaopatrywał różne swoje przedmioty 1

Nissen, Schrift und Sprache (Wiener Zeitschr. f. Kunde des Morgenlandes XXVII). 2 Danzel, l. c.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

181

celem wyróżnienia ich od przedmiotów cudzej własności lub celem nadania im pewnej mocy magicznej, jak gmerki domowe Ryc. 42. Znaki domowe (Haus(ryc. 42), ciosna graniczne, piętna zwierzęce zeichen) z gminy Warthau, St. (ryc. 43), znaki na broni, naczyniach, sprzę- Gallen w Szwajcarii (Gmür tach (ryc. 44), później też na pieczęciach. M., Schweizerische BauernTego rodzaju symboliczne znaki są już i for- marken, tabl. I) mą bliższe pismu, widzimy bowiem u nich zastosowanie grafiki w kształcie pewnych linii lub figur w różnych kombinacjach. Pokrewne znakom własnościowym są odznaki osobiste, które nosi człowiek pierwotny bądź wprost na ciele w postaci tatuowania, bądź w formie godeł wojskowych na stanicach, chorągwiach, tarczach czy szatach. Mają one również postać prostych linii różnego kształtu, niekiedy postać zwierząt, a służą do wyróżnienia jednostek czy nawet całych rodów lub plemion (totemy). W tych znakach tkwią zapewne zawiązki późniejszego herbownictwa. Odrębny rodzaj pierwotnych środków mnemotechnicznych stanowią karby i węzły. Karby czyli wręby (czerta) miały i mają do dziś dnia u niektórych ludów zastosowanie przy tzw. laskach pasterskich (do znaczenia ilości owiec) lub laskach poselskich (nuncius cum baculo), na których wyrzezane karby stanowiły rodzaj podpory pamięci dla posła, mającego przekazać pewną treść myślową.

Ryc. 43. Piętna wycinane na uszach owiec i kóz w Szwajcarii w kantonie Tessin oraz znaki domowe (gmerki) tamtejszych wieśniaków (Gmür M., Schweizerische Bauernmarken, tabl. IX)

A któż z nas nie zna sposobu zapamiętywania sobie za pomocą węzełka. U starych Peruwiańczyków wytworzył się nawet i rozwinął cały system pisma węzłowego, tzw. kipu, które składało się z grubego sznura lub gałęzi; do niej w pewnych odstępach przymocowane były cieńsze różnobarwne sznurki, powiązane w węzły, przy czym każda barwa i każdy rodzaj węzła miał swoje odrębne znaczenie, tak że np. żółty sznurek ozna-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

182

Rozdział V

Ryc. 44. Merki rybaków helskich kaszubskiego pochodzenia (Namysłowski B., Merki rybaków pomorskich, ryc. XXVII)

czał złoto, biały srebro, zielony zboże, czerwony żołnierzy itp. Otóż drogą odpowiedniego łączenia tych sznurków kojarzono ze sobą te pojęcia i tym sposobem składano całe zdania. Znajdowane dziś w dawnych grobach peruwiańskich, służyły te kipu do celów statystyczno-ekonomicznych, jako rejestry podatkowe, wykazy ilości trzód, spisy ludności itp. Pokrewne im są indyjskie wampun, tj. pasy z naszytymi perłami lub kolorowymi paciorkami, które tworzyły różnobarwne desenie, mające również znaczenie pojęciowo-symboliczne, służąc czerwonoskórym przy zawieraniu układów pokojowych (ryc. 45). Właściwie nie można mówić o czytaniu tych kipu czy wampun w dzisiejszym pojęciu, gdyż rozumieć je i wykładać mogli tylko wtajemniczeni.

Ryc. 45. Pasy tzw. wampun, środek mnemotechniczny, zastępujący u Irokezów indyjskich pismo (Jensen H., Die Schrift, ryc. 6)

Idźmy jeszcze o krok dalej, a spotkamy się z tzw. pismem plastycznym. Pod pojęciem tym rozumiemy systemy plastycznych symbolów, w których pewne przedmioty służą jako podpora pamięci bądź jako środek przekazywania myśli osobom nieobecnym. Przedmioty te mają w przeważnej części charakter symboliczny, tj. są z nimi związane pewne mniej lub więcej treścią pokrewne idee. Wysoką doskonałość osiągnęło to pismo plastyczne u Murzynów zachodnio-afrykańskich, którzy posługują się nim w korespondencji, przesyłając w woreczkach odpowiednie przedmioty, a śpiewacy murzyńscy noszą w torbach cały repertuar swych pieśni w postaci fajek, piór, kości, głów ptasich itp.; każdy przedmiot reprezentuje inną pieśń, którą im przypomina w czasie produkcji. Takie symbole plastyczne spełniają już zasadniczo tę samą rolę co pismo właściwe, służąc jako środek mnemotechniczny oraz jako środek do przekazywania myśli drugim. Tylko oczywiście pismem w ścisłym pojęciu tego wyrazu nie są, bo się tu niczego jeszcze nie pisze, nie kreśli. Z pismem więc późniejszym, właściwym, mają one wspólną tylko stronę funkcjonalną, to znaczy, że podobnie jak pismo uzewnętrzniają pewną treść myślową celem zapamiętania jej lub przekazania innym ludziom. O tyle więc można uważać je za zwiastuny pisma, że dzięki ich poznaniu

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

183

człowiek w ogóle nauczył się wyrażać swoje myśli i pojęcia w formie symbolów i oswoił się z samą ich funkcją trwałego zamykania myśli, co utorowało drogę do wytworzenia się pisma, którego początku szukać trzeba jednak w obrazie. Pogląd, że pismo powstało z obrazu, że poprzednikiem pisma był rysunek, że pierwszym stadium w rozwoju pisma jest pismo obrazowe czyli tzw. piktografia, od dawna przyjęty jest w nauce i na pierwszy rzut oka rozwój pisma z obrazu wydaje się całkiem prosty, naturalny i zrozumiały. Po głębszym jednak wniknięciu w ten problem i wszechstronnym rozważeniu go przy pomocy metody porównawczej nasuwa się cały szereg wątpliwości i trudności, które po dziś dzień są przedmiotem dociekań badaczy całego świata, tak archeologów, jak etnologów i językoznawców. Jakkolwiek przeto badania w tym zakresie nie wyszły jeszcze we wszystkich szczegółach z kręgu hipotez, to przecież cały szereg wyników badań został w nauce przyjęty i ustalony a kwestię zasadniczych ogniw w łańcuchu rozwojowym pisma można uważać za ostatecznie wyświetloną. Sięgając do pierwszych rysunków człowieka, spotykanych już na najniższym stopniu kultury, w epoce kamiennej a także do dziś jeszcze wśród ludów dzikich, należy zwrócić uwagę na prymitywne rysunki, które te ludy kreśliły i kreślą na piasku, korze drzewnej czy ścianach skalnych. Szczególne zainteresowanie budzą obrazy, wyryte, wykute lub wymalowane na ścianach jaskiń w płd. Francji i Hiszpanii oraz liczne rysunki pokrywające ściany skał czyli tzw. petroglify, które występują niemal na całej kuli ziemskiej a przedstawiają postacie ludzi, zwierząt, roślin, ciał niebieskich itp. Dawniejsi uczeni byli skłonni już w tych tajemniczych znakach i obrazach dopatrywać się znamion pisma, dzisiejsza jednak nauka stoi na stanowisku, że są one tylko wyładowaniem pewnych emocjonalnych uczuć, czy to radości, czy chluby z powodu np. szczęśliwego wyniku walki lub pomyślnych łowów itp., wszelako jeszcze bez myśli, by pamięć tych zdarzeń czy wywołanych nimi uczuć przekazać innym lub utrwalić w pamięci własnej, co jest zasadniczym warunkiem pojęcia pisma. Najczęstszą jednak pobudką jest w tych wypadkach zwykła rozrywka, którą możemy zauważyć także u dzieci, kreślących różne figury i kreski dla prostej zabawy, bez zamiaru tworzenia środka wymiany myślowej z drugimi dziećmi. Umysł dzikiego nie jest jeszcze zdolny wznieść się do poziomu takiej abstrakcji, jaką jest pismo jako środek mnemotechniczny czy środek obcowania myślowego. Do poznania i użytku pisma doszedł człowiek pierwotny na innej drodze, mianowicie na drodze życia sakralnego i przemożnych wpływów magii3. W życiu człowieka pierwotnego wielką rolę odgrywa wiara w demony i potęgę czarów. Wszystkie życiowe stosunki człowieka układają się pod znakiem władztwa dobrych i złych duchów, przenikających całe jego otoczenie, wcielających się w zwierzęta, rośliny i martwe przedmioty. 3

Danzel, l. c.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

184

Rozdział V

Ryc. 46. Roczniki historyczne Indian amerykańskich (Dakota), wypisane na bawolej skórze za pomocą obrazowego wyobrażenia najważniejszego wydarzenia w roku. Początek w środku, porządek lat postępuje spiralnie. Roczniki obejmujące po kilkadziesiąt lat przechowują się w archiwach Indian i stanowią oparcie dla tradycji historycznej (Weule K., Vom Kerbstock zum Alphabet, ryc. 37)

Przy pomocy praktyk czarodziejskich, więc stosownych zaklęć i obrzędów magicznych, a zwłaszcza amuletów, umie człowiek wywierać wpływ na uduchowione siły przyrody oraz na inne istoty, w które wcieliły się duchy, umie zmusić je do uległości swej woli, a co najmniej obronić się przed ich szkodliwym działaniem. Przy tych magiczno-sakralnych praktykach posługuje się człowiek pierwotny niejednokrotnie obrazem celem badania woli bóstwa (diwinacja). Utożsamia on zawsze obraz z przedmiotem, który wyobraża i magiczne własności przedmiotu przenosi na jego wizerunek. Szaman porozumiewa się z bóstwem przy pomocy znawców i rysunków kreślonych na skórze (ryc. 46) lub korze drzewnej, bada wolę jego w ten sposób, że bóstwo kieruje jego ręką po poszczególnych obrazach, które on odpowiednio wykłada. Te magiczne obrazy stają się symbolami, do których przywiązane są pewne stałe formuły zaklęć czy wy-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

185

kładni, powtarzające się stale i przechodzące z pokolenia na pokolenie w niezmienionej formie. Konserwatyzm obrzędu sakralnego sprawiał, że zarówno te figury były stereotypowo kreślone jak również były związane z nimi stereotypowe zdania, tak że tu znak i pewien kompleks pojęć wyrażony słowami przedstawiały nierozłączną całość. Obraz w tym wypadku służył szamanowi do uzewnętrzniania swych myśli, które przekazywał słuchaczom a równocześnie był dlań środkiem mnemotechnicznym, wspierającym jego pamięć, przypominającym mu tekst zaklęcia czy wersetu modlitewnego. Tu zatem może już być mowa o piśmie obrazowym i to w sensie tzw. ideografii, gdzie dany obraz odpowiada całemu kompleksowi pojęć. Ale jeśli z takim znakiem czy obrazem już trwale związała się pewna niezmienna formuła wyrażona w zdaniu, to mamy tu do czynienia już z pismem zdaniowo-obrazowym. W taki sposób na drodze kultu religijnego i magii wytwarza się pismo obrazowe, zrazu mające wyłącznie charakter hieratyczny, tj. pozostające wyłącznie w służbie tegoż kultu, dostępne i znane jedynie wtajemniczonym kapłanom (augurom, szamanom), ograniczone do niewielkiej jeszcze ilości znaków. Dalszy rozwój pisma idzie w tym kierunku, że z jednej strony znaki obrazowe ulegają coraz to większemu uproszczeniu i stylizacji, z drugiej zaś strony zasada syntetycznego wyrażania całych kompleksów pojęć zawartych w zdaniu jednym obrazem ustępuje miejsca skłonności do analizowania: zdanie zaczyna rozpadać się na poszczególne człony myślowe, a dla każdego pojęcia – bez względu na określający go dźwięk w mowie – dobiera się oddzielny obraz danego przedmiotu. Zasadniczą cechę takiego prymitywnego, dość luźnie jeszcze z mową związanego pisma obrazowego stanowił konkretyzm fizyczny, przejawiający się w tym, że człowiek wyrażał za pomocą obrazu jedynie przedmioty podpadające pod zmysł wzroku, przy czym o rozróżnianiu form gramatycznych nie było w tym systemie mowy. Jeśli zaś chodziło o wyrażenie jakiejś czynności lub pojęcia abstrakcyjnego, to radzono sobie w ten sposób, że rysowano obraz przedmiotu fizycznego, z którym najłatwiej było tę czynność lub pojęcie abstrakcyjne skojarzyć i wywołać w umyśle widza odpowiednie wyobrażenie. Typowym przykładem takiego pisma, które określić można nazwą pojęciowo-obrazowego, jest pismo chińskie, należące do najstarszych żywotnych dotąd pism na świecie, liczy bowiem ponad 4000 lat. Charakter czysto ideograficzny zachowało to pismo po dziś dzień. Język chiński posiada tylko jednozgłoskowe wyrazy i brakuje mu zupełnie gramatyki; zależnie od miejsca w zdaniu jeden i ten sam wyraz może być rzeczownikiem, przymiotnikiem, czasownikiem, podmiotem, orzeczeniem itp., przy czym te wyrazy (dźwięki) mają różne znaczenie stosownie do akcentu i tonu, w jakim się je wymawia. Ale nawet dźwięki o tym samym akcencie względnie tonie mogą mieć po kilka, kilkanaście, ba i kilkadziesiąt znaczeń. Tak np. dźwięk „fu” może znaczyć: 1) powracać, 2) posyłać, 3) bogaty, 4) ojciec, 5) kobieta, 6) skóra i in., a w dialekcie pekińskim dźwiękowi „i” odpowiada 1100 pojęć, ponieważ zaś ten dźwięk wymawia

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

186

Rozdział V

się w czterech różnych tonach, przeto na każdy ton dźwięku „i” przypada przeciętnie 280–290 znaczeń. Otóż każde znaczenie czyli pojęcie wymawiane tym dźwiękiem ma swój odrębny znak. Jest więc tyle znaków ile pojęć. Podczas gdy w różnych dialektach języka chińskiego ilość głosowo odmiennych jednozgłoskowych słów waha się między 1400 a 2500, to najobszerniejszy leksykon pisma chińskiego z XVIII w. (tzw. Shuo-wen) obejmuje 44 449 znaków, odpowiadających tyluż znaczeniom, jakkolwiek jest pośród nich wiele znaków przestarzałych i wyszłych z użycia bądź bardzo rzadkich. Uczony chiński musi znać około 9000 znaków, lecz w życiu codziennym wystarcza Chińczykowi znajomość 150–200 znaków. Pismo chińskie było niegdyś także pismem wybitnie obrazowym, jak wykazują wykopaliska pomników jego rytych rylcem na tabliczkach bambusowych, metalu, kości czy szyldkrecie lub kutych w kamieniu; odkąd jednak Chińczycy zaczęli w początkach naszej ery pisać przy pomocy pędzla tuszem na papierze i nadawać znakom stylizowane kształty kwadratowe oraz kierunek z góry na dół, pierwotne obrazy zniekształciły się do tego stopnia, że w dzisiejszych znakach z trudnością dopatrzyć się można dawnych ideogramów; pomimo to pismo chińskie nie zatraciło swego związku ze sztuką malarstwa i swego charakteru ornamentacyjnego4. Typ tego pisma pierwotnie rytego w twardym materiale pozostał linearnym nawet i wówczas, gdy pędzel zastąpił dawny rylec. Obok znaków czysto ideograficznych, wyobrażających konkretne przedmioty, jest w piśmie chińskim znaczny zasób znaków symbolicznych, służących do określenia pojęć abstrakcyjnych. Tak np. znak oznacza „drzewo” (u góry gałęzie, u dołu korzenie), ale ten sam znak z kreską poziomą u góry oznacza negację „nie”, przedstawiając drzewo, które już nie rośnie. Tenże wyraz „nie” w znaczeniu zakazu pisze się w formie chorągiewki używanej do dawania znaków zakazujących. Niekiedy posługiwano się w tym celu symbolicznymi złożeniami konkretnych znaków, np. pojęcie „kłótni” wyrażano za pomocą wyobrażenia dwóch kobiet itp. Największą jednak grupę w piśmie chińskim stanowią znaki, w których obraz sprzągł się już do tego stopnia z określającym go dźwiękiem, że znaków tych używa się już nie tylko do wyrażania pewnych przedmiotów, ale także do oddania pewnego dźwięku, pewnej zgłoski, której znaczenie konkretnie przedstawić się nie dające określa dopiero dodany do jego znaku fonetycznego odpowiedni determinatyw. Objaśnię to na przykładzie: chcąc napisać słowo „ślepy” – które w języku chińskim brzmiało „ku” – kreślono figurę bębna, który także znaczy „ku”, ale dodawano determinatywny znak dla „oka” celem zaznaczenia, że ten homonim „ku” pozostaje w związku z pojęciem oka, a zatem to „ku” znaczy w tym wypadku „ślepy”. Tu zatem obraz bębna spełnia funkcję znaku czysto fonetycznego, straciwszy swój charakter ideograficzny. Ta fonetyzacja znaków obrazowych jest więc dalszym etapem w rozwoju pisma i jego sprzęgania się z mową. Pismo chińskie jednak, oparte 4

Wilhelm R., Schrift und Ornament in China (Buch u. Schrift II, 1928).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

187

o mowę złożoną wyłącznie z wyrazów jednozgłoskowych, stanęło dopiero u progu tej fonetyzacji na drodze do powstania czystego pisma wyrazowo-obrazowego. W daleko wyższym stopniu rozwinęło i wyzyskało ten proces klinowe pismo sumeryjskie w Mezopotamii i pochodzące od niego odmiany: starobabilońskie, asyryjskie, hetyckie, staroperskie itd., oparte już o zrąb mowy wielozgłoskowej. Podobnie jak pismo chińskie zachowało pierwotne pismo sumeryjskie swój typ ideograficzny czyli obrazowy, tylko że w pi- Ryc. 47. Ideogramy sumeryjśmie klinowym na pierwszy rzut oka niepo- skie z III tysiąclecia przed dobna dopatrzyć się obrazów. Że jednak to Chr. U góry np. dwie gwiapismo istotnie było niegdyś obrazowe, dowio- zdy oznaczają niebo, Boga; dły nowsze wykopaliska najstarszych jego u dołu trójkąt z dwiema krezabytków w dolnej Mezopotamii (miasto Ur), skami na wierzchu oznacza głowę wołu itp. (Jensen H., sięgających połowy III tysiąclecia przed Chr. Die Schrift, ryc. 52) Widać na nich jeszcze zupełnie wyraźne figury przedmiotów (ryc. 47). Użycie materiału twardego, jak drzewo, kość i kamień, musiało temu pismu nadać, podobnie jak w Chinach i Egipcie, formy linearne. Przejście w końcu do pisania na miękkiej glince, na której za pomocą drewnianego rylca wyciskano figuralne zarysy znaków obrazowych, nadało im charakterystyczną postać klinów (ok. 2700 prz. Chr.). Tym sposobem analogicznie jak w piśmie chińskim, jakkolwiek dla oka zupełnie odmiennie, technika pisarska wycisnęła bardzo wyraźne piętno na zewnętrznym wyglądzie pisma babilońskiego. Jeśli chodzi o wewnętrzną budowę pisma klinowego, tj. o jego system, trzeba zauważyć, że liczba zasadniczych znaków nie była zbyt wielka, obejmując pierwotnie 560 ideogramów. Można je podzielić na 8 kategorii, a to na znaki z zakresu 1) nieba, 2) krajobrazu, 3) budowli, 4) flory, 5) fauny, 6) sprzętów (narzędzi, ozdób), 7) naczyń (ceramiki), 8) abstraktów5. Każdy taki ideogram miał po kilka znaczeń, odpowiadając różnym pokrewnym pojęciom i ich wyrazom. Tak np. obraz wschodzącego słońca oznaczał nie tylko samo słońce ale i światło, dzień, jasny, biały; wizerunek oka służył do określenia pojęć: oko, widzieć, oblicze itp. Aby zaś wyrazić w piśmie pojęcie abstrakcyjne, które bezpośrednio nie dało się jasno przedstawić konkretnym obrazem, uciekano się do środka, którego używali także Chińczycy, mianowicie rozkładano pojęcie na jego części składowe, które następnie graficznie łączono. Tak np. „łzę” przed5 Podręcznik służący do odcyfrowania znaków klinowych wydał Howardy G. pt. Clavis cuneorum w językach niemieckim, łacińskim i angielskim. Por. też wybór starych ideogramów babilońskich zestawionych z odpowiednimi znakami klinowymi w artykule Ungera E., Die Keilschrift und ihre Beziehung zur Ornamentik (Buch u. Schrift II, 1928).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

188

Rozdział V

stawiano dwoma znakami: na wodę i oko; pojęcie „pić” znakami na wodę i usta. Lecz z rozwojem pojęć i mowy tych paręset znaków ideograficznych nie mogło już wystarczyć, w szczególności nie można było oddać z ich pomocą elementów gramatycznych. Bardziej proste, bo jednozgłoskowe pismo chińskie znalazło na to radę, określając różne części mowy czy części zdania odpowiednim miejscem danego wyrazu w zdaniu. Otóż mieszkańcy Mezopotamii wpadli na pomysł, aby użyć pewnych ideogramów, odpowiadających wyrazom jednozgłoskowym, jako znaków czysto fonetycznych, podobnie zresztą, jak to robili Chińczycy. Te znaki były więc nie tylko ideogramami dla pewnych pojęć, ale zarazem miały wartość stałych zgłosek. Tak np. znak na niebo (pierwotnie w postaci gwiazdy) oznaczał nie tylko niebo, które zwało się „an”, ale stał się zarazem znakiem dźwiękowym na zgłoskę „an”, i tym sposobem obok starych ideogramów w ścisłym pojęciu tego słowa powstał cały zasób znaków fonetycznych, o zewnętrznym jednak typie obrazowym (choć w klinach zniekształconym). Jest to to samo zjawisko, które dało się już zauważyć u Chińczyków, tylko że Chińczycy, mając wyrazy wyłącznie jednozgłoskowe, zużytkowali znaki dźwiękowe do określenia innych równobrzmiących pojęć, nie dających się wyobrazić konkretnymi figurami, podczas gdy Babilończycy przy swej mowie wielozgłoskowej mogli użyć tych znaków fonetycznych jako części składowych wyrazów, np. dla końcówek deklinacyjnych lub konjugacyjnych. Był to zatem system, który można nazwać rebusowym, bo zasada składania wyrazów jest tu ta sama co w dzisiejszych obrazkowych rebusach. Trzeba wszakże zaznaczyć, że właściwymi twórcami takiego systemu pisma w Mezopotamii byli nie semiccy Babilończycy (Akkadowie), którzy tam przyszli w IV tysiącleciu przed Chr., lecz ich poprzednicy na tej ziemi, Sumerowie, lud zagadkowego pochodzenia (prawdopodobnie turksko-mongolskiego), który już przed przybyciem Semitów osiągnął bardzo wysoką kulturę. Nowi przybysze semiccy zapożyczyli od Sumerów wraz z innymi skarbami ich kultury także pismo klinowe, przejmując nie tylko wszystkie ideogramy, które przystosowali do swego języka, lecz także wyzyskując praktyczną wartość znaków zgłoskowych jako ekwiwalentów fonetycznych, w ten sposób, że szeregu sumeryjskich ideogramów jednozgłoskowych wraz z ich sumeryjskimi nazwami użyli do graficznego oddania odpowiednich wartości głosowych w swej wielozgłoskowej mowie. Bliżej objaśnimy to na przykładach. Niebo w języku sumeryjskim zwało się „an”, w semickim „šamû”, ale Babilończycy przyjęli sumeryjski znak klinowy na niebo dla zgłoski „an” w swoim języku. Ten sam więc znak jako ideogram wymawiał się po semicku šamû – niebo, a jako znak czysto fonetyczny brzmiał z sumeryjska „an”. Ale tak Samo czerpali Babilończycy owe znaki fonetyczne i z swego semickiego skarbca językowego. Tym sposobem posiedli ci Semici mezopotamscy cały szereg znaków zgłoskowych, z których czynili użytek przy składaniu wyrazów wielozgłoskowych zwłaszcza dla oddawania prefiksów i sufiksów fleksyjnych, nie zarzucając zresztą znaków na oznaczenie całych wyrazów. Pismo ich przedstawia się tedy

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

189

jako konglomerat czystych ideogramów i zgłoskowych znaków fonetycznych. Na tym stadium proces rozwojowy pisma klinowego stanął. Dalsza analiza mowy musiała jednak doprowadzić człowieka do rozbicia zgłoski (tj. spółgłoska + samogłoska, lub samogłoska + spółgłoska, lub spółgłoska + samogłoska + spółgłoska) na poszczególne elementy głoskowe. Równocześnie coraz silniej zacieśniający się węzeł między pismem a mową musiał wieść do stworzenia oddzielnych znaków dla poszczególnych głosek czyli do stworzenia liter. Wprawdzie i język babiloński posiadał dla wyrazów samogłoskowych (a, e, i, u) osobne znaki a więc litery, lecz mimo że tak blisko już było tego celu, Ryc. 48. Paleta króla Egiptu Narmera pismo klinowe nie doprowadziło do z IV tysiąclecia prz. Chr. Egipskie piwytworzenia alfabetu, którego wy- smo obrazowe (piktografia) (Weule K., nalazek jest zasługą innego ludu Vom Kerbstock zum Alphabet, ryc. 19) starożytnego, mianowicie Egipcjan. Pismo klinowe zaś, zresztą niesłychanie skomplikowane swą strukturą wewnętrzną i postacią zewnętrzną, już współczesnym sprawiające duże trudności w czytaniu, pomimo że zdobyło dostojeństwo pisma dyplomatycznego na całym śródziemnomorskim Wschodzie, zaczęło wychodzić począwszy od VII w. coraz bardziej z użycia, tak że w czasach Aleksandra Wielkiego już poszło w zapomnienie, z którego wydobyła go dopiero nauka w XIX stuleciu.

B. Początki i rozwój alfabetu aż do powstania pisma greckiego Literatura: Bauer H., Ursprung des Alphabets (Der alte Orient Bd. 36/1–2). – Jensen H., Die Schrift 1935. – Bissing F. W., Der alte Orient, Kypros und Kreta. Die Entwickelung der Schrift (Handbuch der Archeologie hrsg. v. Otto W., München 1939). – Diringer D., L’alfabeto nella storia delia civiltà, Firenze 1937.

Na najdawniejszych egipskich pomnikach z IV tysiąclecia przed Chr. spotyka się już wyraźne ślady pisma obrazowego, dającego się określić jedynie całym zdaniem (piktografia). Słynna paleta króla Narmera z czasu ok. r. 3000 przed Chr. posiada w płaskorzeźbie wykonaną kompozycję obrazową, która przedstawia bóstwo Górnego Egiptu (Horus) w postaci

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

190

Rozdział V

Ryc. 49. Hieroglify egipskie (dla pojęć konkretnych): 1. wojownik, 2. oko, 3. żyrafa, 4. róg wołu, 5. jaskółka (Jensen H., Die Schrift, ryc. 31)

sokoła depcącego i trzymającego na uwięzi pokonanego mieszkańca dolnej części kraju, wyobrażonej za pomocą pęku kwiatów lotosu, rośliny tak charakterystycznej dla delty nilowej. Należy to pismo czytać: Król Górnego Egiptu pokonał lud Dolnego Egiptu (ryc. 48). Ale obok tego rodzaju pisma czysto obrazowego, nie dającego się jeszcze czytać jeno wykładać, występuje w tej najstarszej dobie historycznej starożytnego Egiptu zupełnie już rozwinięte pismo właściwe, przeznaczone do czytania, wykazujące wszystkie systemy, które poznaliśmy u Chińczyków i Babilończyków, a więc zarówno stare ideogramy, jak i młodsze formy pisma wyrazowego, zgłoskowego, a wreszcie najmłodsze, niespotykane u tamtych dwóch ludów formy pisma głoskowego czyli literowego. Wszystkie

Ryc. 50. Hieroglify egipskie (dla pojęć abstrakcyjnych): 1. władza, 2. kierować, 3. południe, 4. szukać, 5. starość, 6. zimna woda (Jensen H., Die Schrift, ryc. 33)

te systemy pojawiają się już w najdawniejszych czasach współcześnie obok siebie, co dowodzi, że Egipcjanie znali już to pismo w czasach przedhistorycznych. Konserwatywny zmysł Egipcjan nie dozwolił im pozbywać się dawnych form, lecz kazał je z pietyzmem przechowywać obok nowszych i dzięki temu pismo egipskie wykazuje nam wszystkie etapy rozwoju, które musiało przechodzić, zanim z czysto ideograficznego przekształciło się w pismo literowe. Pomimo tej wewnętrznej ewolucji nie zatraciło ono swego typu obrazowego, znanego pod nazwą hieroglifów. Te hieroglify (czyli „pismo święte”) wywołują jeszcze dziś podziw dla swego wysokiego poziomu dekoratywnego, dla wierności – przy całej prostocie rysunku – wyobrażenia przedmiotu, wierności zatraconej niemal zupełnie w babilońskim piśmie klinowym czy w chińskim kai-szu. Proces powstania pisma głoskowego u Egipcjan przedstawić sobie można w następujący sposób: pismo hieroglificzne było pierwotnie pismem czysto obrazowym, które fizyczne przedmioty przedstawiało w postaci łatwo uchwytnych znaków obrazowych (ideogramów, ryc. 49). Znaki te, związane z wyrazami oznaczającymi te przedmioty, zaczęto przenosić z czasem na tak samo lub podobnie brzmiące wyrazy dla oznaczenia pojęć nie dających się w inny sposób rysunkiem przedstawić (abstrakta, uczucia, sądy, ryc. 50). Gdy ta fonetyzacja pisma poczyniła postępy i szereg hieroglifów uzyskał już stałą wartość pewnych zgłosek,

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

191

Ryc. 51. Hieroglify egipskie (dla pisma zgłoskowego) (Jensen H., Die Schrift, ryc. 40)

przy których pomocy można było przedstawiać figuralnie elementy dźwiękowe nie dające się sprząc z obrazem, rozpoczął się dalszy proces analizy zgłosek (tj. połączeń spółgłosek z samogłoską). Nie chodziło tu oczywiście o to, by oddać w piśmie wszystkie dźwięki składające się na zgłoskę, ale wystarczały dźwięki zasadnicze (ryc. 51). Ponieważ zaś spośród dźwięków łatwiej uchwytne dla ucha i mniej zróżnicowane są spółgłoski niż samogłoski, przeto pierwsze pismo głoskowe musiało się oprzeć na elementach spółgłoskowych. U Egipcjan przyspieszyła ten proces ta okoliczność, że w ich mowie tylko spółgłoski odgrywały główną rolę, podczas gdy samogłoski stały na drugim miejscu i były obojętne. Otóż w takich zgłoskach, które posiadały jedną tylko spółgłoskę, lub przynajmniej w których wymowie kładziono nacisk na jedną spółgłoskę a „połykano” drugą, hieroglif zrastał się z tą udźwięczoną spółgłoską, dając podstawę do wytworzenia się pisma spółgłoskowo-obrazowego, które umożliwiało oddawanie za pomocą takiego hieroglifu końcówek gramatycznych lub składanie całych, nawet wielozgłoskowych wyrazów, figuralnie przedstawić się nie dających, a wreszcie wyrażanie tymże hieroglifem pojęć o zbliżonym, choć nie identycznym dźwięku. Ale Egipcjanie nie zadowalali się stosowaniem spółgłoskowych znaków hieroglificznych do składania wyrazów – wrodzone im zamiłowanie do rysowania a zarazem chęć uniknięcia wszelkich nieporozumień skłoniła ich do dodawania przy końcu złożonego z liter wyrazu jeszcze determinatywu objaśniającego, o jaki przedmiot, osobę czy w ogóle pojęcie chodzi. Tak np. po wyrazach takich jak iść, biec, spieszyć, wchodzić, schodzić, dodawano dla objaśnienia parę nóg etc. Gdy chciano napisać wyraz dwuznaczny „mnh”, oznaczający roślinę papirus ale zarazem i młodzieńca, dodawano do trzech hieroglifów głoskowych na m-n-h jeszcze determinatyw, w pierwszym wypadku w postaci rysunku tej rośliny, w drugim figury człowieka. Imiona ujmowano w prostokątne obwódki, które dały Champollionowi klucz do odczytania hieroglifów. Tym sposobem powstał alfabet egipski, złożony z 24 znaków hieroglificznych, oczywiście tylko spółgłoskowych, jako że samogłoski były u Egipcjan w mowie i piśmie obojętne. Jakkolwiek tedy Egipcjan trzeba uważać bezwarunkowo za pierwszych wynalazców pisma głoskowego czyli alfabetu, to jednak nie im przypadła zasługa wniesienia tego niezwykłej wagi wynalazku do skarbca naszej kultury. Konserwatyzm bowiem egipski stanął na przeszkodzie należytemu wyzyskaniu płynących z tego wynalazku korzyści, gdyż zatrzymano tu obok liter głoskowych cały skomplikowany aparat ideograficzny i fonetyczny. Dalszy rozwój pisma u Egipcjan poszedł tylko w kierunku graficznego uproszczenia pisma i osiągnięcia większej kursywności znaków, do czego przyczyniło

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

192

Rozdział V

Ryc. 52. Pismo hieratyczne Egipcjan (XVIII dynastia): słynny papirus medyczny Ebersa (Jensen H., Die Schrift, ryc. 45)

się w pierwszym rzędzie użycie papirusu i pędzla jako materiałów pisarskich a zarazem rozpowszechnienie się pisma dla celów życia codziennego. Tą drogą powstało z czasem z hieroglifów pismo tzw. hieratyczne (ryc. 52), używane zrazu (już w III tysiącleciu) do pisania tekstów religijnych i literackich, a z tegoż rozwinęło się później (X w. przed Chr.) do pisania dokumentów, listów itp. bardziej jeszcze skrócone i uproszczone pismo demotyczne (ludowe). Oba jednak te pisma nie zatraciły zasadniczych podstaw swej wewnętrznej budowy, którą wyniosły z systemu hieroglificznego.

Ryc. 53. Fenickie pismo alfabetyczne na sarkofagu króla Ahirama z Biblos z końca XIII w. prz. Chr. (Jensen H., Die Schrift, ryc. 194)

Alfabet czysty zawdzięcza świat dzisiejszy innemu szczepowi, który zamieszkał na pograniczu dwóch potęg i dwóch wysokich kultur orientalnych: egipskiej i babilońskiej. Tym szczepem byli Semici kananejscy, tj. północny jego odłam, który miał swoje siedziby w Palestynie i Syrii, mianowicie Hebrajczycy, mieszkańcy kraju Kanaan, Moabici zamieszkali w ziemi Moab (na wschód od Morza Martwego), oraz Fenicjanie, rozsiedleni na płn. od Palestyny i dalej nad morzem u stóp gór Libanu. Ci ostatni, był to lud żeglarski, kupiecki, a ich miasta handlowe: Tyr, Sydon i Biblos pozakładały liczne kolonie na Cyprze i na wybrzeżach Morza Śródziemnego. Otóż ci północni Semici przyszli w posiadanie pisma, składającego się wyłącznie ze znaków głoskowych, dokładniej mówiąc spółgłoskowych, podobnie jak u Egipcjan. Ten alfabet, zwany niezupełnie ściśle pismem fenickim (bo prócz Fenicjan używali go także Moabici

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

193

Ryc. 54. Fenickie pismo alfabetyczne na steli Meszy króla Moabitów z poł. IX w. prz. Chr. (Jensen H., Die Schrift, ryc. 196)

i Hebrajczycy) obejmował 22 znaków spółgłoskowych o kształtach prostych, przeważnie linearnych, w przeciwieństwie do skomplikowanych graficznie obrazkowych liter egipskich. Występuje on w postaci zupełnie już rozwiniętej na najstarszych znanych inskrypcjach, do których należy napis na odkrytym w r. 1923 przez ekspedycję francuską sarkofagu króla Ahirama w Biblos, pochodzącym z wieku XIII przed Chr. (ryc. 53). Znamy też to pismo z całego szeregu młodszych zabytków, spośród których najsłynniejszy jest przechowany w Muzeum paryskiego Luwru kamień pamiątkowy (stela) króla Moabitów Meszy (Meša), wspomnianego w Biblii w opisie walk jego z Izraelitami ok. r. 850 (ryc. 54). Pismo na tym pomniku, biegnące od prawej ręki ku lewej, wygląda w pierwszym wierszu jak na rycinie: N B J D H • B AM • K L M • K L M • Š M K • N B • O Š M • K N A Brzmi zaś to zdanie po uzupełnieniu brakujących tu samogłosek, czytając od lewej, jak następuje: ANoKi • MeŠaO • BeN • KeMoŠ • MeLeK • MeLeK • MoAB • HaDJBoNi w przekładzie: Ja Mesza syn Kemosza króla, król Moabu z Dibon. Jak widzimy, nie jest to pismo czysto literowe, gdyż tylko dźwięk spółgłoskowy jest uwydatniony znakiem, podczas gdy samogłoski są w nim zupełnie pominięte jako dowolne i zmienne; tak np. za pomocą znaku K wyrażano stosownie do potrzeby zgłoski: Ka, Ke, Ki, Ko. Należy przy tym zwrócić uwagę, że litery A i O były tu znakami również spółgłoskowymi i odpowiadał im mocny gardlany nagłos hA, hO. Każdy z tych 22 znaków alfabetu „fenickiego” miał swoją nazwę, odpowiadającą pewnemu przedmiotowi: pierwsza litera zwała się Aleph tzn. wół, druga Beth = dom, trzecia Gimel = wielbłąd itd., w ten sposób, że znak pisarski wyrażał zawsze początkowy dźwięk nazwy danego przedmiotu. Jest to zasada tzw. akrofonii, tj. początkowego dźwięku. Zarazem nasuwa się tu z konieczności myśl, czy nie ma bezpośredniego związku między kształtem liter a odpowiadającymi im przedmiotami, innymi słowy, czy pismo alfabetyczne północnych Semitów nie powstało z pisma obrazowego. Stawiając w ten sposób pytanie, stajemy przed zagadnieniem genezy pisma alfabetycznego.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

194

Rozdział V

Kwestia ta oddawna zajmowała umysły uczonych całego świata, tak że ma ona już olbrzymią, jak mało która inna, literaturę naukową. Z tym wszystkim jednak trzeba powiedzieć, że zagadnienie początków alfabetu nie jest dotychczas ostatecznie rozstrzygnięte pomimo najrozmaitszych pomysłów i coraz to nowych odkryć wykopaliskowych, które zwłaszcza po pierwszej wojnie światowej, odkąd Francuzi i Anglicy objęli mandaty na Bliskim Wschodzie, zaczęły się mnożyć jak grzyby po deszczu. Zapatrywania uczonych dają się podzielić na dwie zasadnicze grupy: do jednej należą poglądy, które starają się pismo alfabetyczne nawiązać do znanych nam innych pism starożytnego Wschodu i wyprowadzić je bezpośrednio z któregoś z tych pism; do drugiej grupy należą tezy, uważające pismo semickie za odrębny twór autochtoniczny, nie związany wcale lub tylko luźnie i pośrednio z innymi systemami pisma. Położenie Fenicji na skrzyżowaniu kilku wysoko rozwiniętych kultur, posługujących się odrębnymi własnymi systemami pisma, skłoniło różnych uczonych do szukania związku pisma fenickiego z tymi systemami. I tak uczeni niemieccy Deecke, Peiser, Delitsch i Hommel wyprowadzają to pismo z babilońsko-asyryjskiego pisma klinowego, powołując się na zdanie Pliniusza wyrażone w Historii naturalnej, że alfabet jest pochodzenia asyryjskiego. Zwracają ci uczeni uwagę na zewnętrzne pokrewieństwo alfabetu semickiego z pismem klinowym, których wspólną cecha jest prostolinijność kształtów i linearny charakter graficzny. Niektórzy z nich kładą nacisk na podobieństwo kształtów pewnych liter alfabetu do klinów, inni na podobieństwo nazw tych znaków literowych z babilońskimi formami głosowymi, inni wreszcie próbują porządek liter w alfabecie związać z chaldejską astrologią. Nie ulega wątpliwości, że wpływ kultury babilońskiej w pewnych okresach (2500–1500) sięgał daleko na zachód i ulegały mu także kraje kananejskie, późniejsza ojczyzna alfabetu. Wykopaliska z El Amarna (w Egipcie) i inne stwierdziły ponad wątpliwość, że władcy kananejscy posługiwali się w korespondencji z Egiptem w czasie egipskiej okupacji w XIV w. pismem klinowym i językiem babilońskim, który był wówczas na Wschodzie językiem dyplomacji. Ale już w XIII w. znika tam to pismo, pojawia się natomiast pismo alfabetyczne, różne od zgłoskowego pisma babilońskiego już nie tylko swą budową wewnętrzną, jako pismo spółgłoskowe, ale także zewnętrznie zgoła go nie przypominające. Niektórzy badacze początków pisma alfabetycznego (Praetorius) dopatrywali się związków między tym pismem a odkrytym w poł. XIX w. pismem cypryjskim. Wyspa Cypr, najbliższa swym położeniem ziemi Fenicjan, posiadała pismo, znane z pomników nie starszych nad wiek VIII przed Chr., które udało się odczytać przy pomocy języka greckiego, w jakim pisane są niektóre z tych zabytków. Pismo to jest pismem zgłoskowym (pa, pe, pi, po, pu itd.) złożonym z niespełna 60 znaków, które mają charakter linearny, wykazując w całym szeregu znaków duże pokrewieństwo z pismem kreteńskim. O tym, by alfabet semicki, w którym kilka znaków rzeczywiście przypomina znaki pisma cypryjskiego, po-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

195

chodził bezpośrednio z tego pisma, nie może być mowy, nie tylko z tego względu, że te podobne znaki w obu pismach mają zupełnie odmienną wartość dźwiękową, ale przede wszystkim dlatego, że alfabet jest o wiele starszym pismem od pisma cypryjskiego i tę wspólność kilku znaków wyjaśnić by można raczej w ten sposób, że oba pisma mogły mieć dla nich wspólne źródło w piśmie kreteńskim. Kreta była w II tysiącleciu siedliskiem wysokiej kultury minojskiej, promieniującej szeroko we wschodniej połaci Morza Śródziemnego. Jej wyraźne ślady, zwłaszcza w okresie tzw. środkowo-minojskim, spotyka się zarówno w basenie Morza Egejskiego (tzw. kultura mykeńska odkryta w Mykenach, Tyrynsie, Orchomenos w Grecji oraz w Troi w Małej Azji), jak i dalej na Wschodzie, na Cyprze. W końcu XIX w. angielski archeolog Evans odkopał na Krecie dwa wspaniałe pałace królewskie (tzw. króla Minosa) w Phaistos i Knossos, odkrywając w nich równocześnie aż trzy rodzaje pisma, dotąd nieodcyfrowane. Prócz pisma wybitnie obrazowego występują tam dwa typy pisma linearnego, tzw. pismo linearne A i pismo linearne B, to ostatnie o zasięgu lokalnym nie występuje poza terenem pałacu w Knossos i odznacza się wysoce kaligraficznym charakterem; oba zresztą te pisma linearne są dosyć sobie pokrewne i wykazują cały szereg (około 2/3) znaków wspólnych lub bardzo podobnych, nie pozbawionych śladów związku z pismem obrazowym, przy czym jest rzeczą prawie niewątpliwą, że znaki te mają wartość zgłoskową. Otóż zwrócono uwagę na to, że w alfabecie semickim cały szereg liter daje się zestawić ze znakami pisma kreteńskiego, tak że już Evans a po nim Fries wprost wyprowadzali alfabet ten z pisma kreteńskiego, inni zaś uczeni (Schneider H., Sundwall, Jensen) nie idąc tak daleko, dopatrywali się przecież w całym szeregu liter alfabetu wpływu znaków kreteńskich. Oczywiście rozstrzygnięcie kwestii tych wpływów nie będzie tak długo możliwe, dopóki pismo kreteńskie nie zostanie odczytane i nie zostanie wykazane nie tyle zewnętrzne podobieństwo poszczególnych znaków, które nie jest tu decydujące, ile związek wewnętrzny w budowie i głosowej wartości obu tych systemów pisma. Przechodzimy tu do porządku nad hipotezą (Sayce’a), która dopatruje się związku między alfabetem semickim a pismem obrazowym Hetytów, którzy w II tysiącleciu przed Chr. zamieszkiwali wschodnią część Małej Azji (Kapadocję, Likaonię i Cylicję) oraz płn. Syrię, a których język, jak wykazały badania czeskiego uczonego Hroznego, należy do grupy etnicznej indoeuropejskiej. Hetyci posiadali już co najmniej w XIV w. pismo obrazowe dziś już odcyfrowane, które w zasadzie jest pismem zgłoskowym, ale zmieszanym z licznymi ideogramami i determinatywami, podobnie jak pismo egipskie. Nauka odrzuca dziś jakikolwiek związek alfabetu z hieroglifami hetyckimi. Natomiast silnie podkreślono w literaturze węzły mające łączyć alfabet semicki z hieroglifami egipskimi. Po Halevym i de Rougém głównym przedstawicielem tej tezy był zmarły (1937) egiptolog niemiecki Kurt Sethe, którego ostatnia praca poświęcona dziejom pisma ukazała

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

196

Rozdział V

A

się z jego teki pośmiertnej tuż przed drugą wojną światową6. Sethe zwrócił uwagę zarówno na wewnętrzny związek alfabetu z pismem egipskim, jak i na zewnętrzne pokrewieństwo szeregu liter alfabetu z hieroglifami. Co się tyczy wewnętrznej formy, to oba te alfabety, semicki i egipski, oparte są na zasadzie spółgłoskowej i mają znaki tylko spółgłoskowe, nie uwzględniające wcale samogłosek. Ten brak liter samogłoskowych tkwi bezwątpienia w samej budowie obu języków, egipskiego i semickiego, gdzie samogłoska odgrywa podrzędną rolę wobec spółgłosek, tworzących dany wyraz i wybijających się w nim na plan pierwszy. W jaki sposób w piśmie egipskim z pierwotnych obrazów powstał taki hieroglificzny alfabet spółgłoskowy, była mowa wyżej (s. 189 i n.). Ale w alfabecie semickim ten związek znaku literowego z dźwiękiem mowy ma zgoła inne podstawy niż w piśmie egipskim. Jak wyżej wspomniano, alfabet semicki zbudowany jest na zasadzie akrofonii, tj. dany znak przedstawia wartość dźwiękową początkowej głoski danego wyrazu ( – Aleph, = Beth, = Gimel itd.). Otóż trzeba z naciskiem podkreślić, na co zresztą zwrócił uwagę sam Sethe, że akrofonia w powstaniu alfabetu egipskiego nie odegrała żadnej roli, tak że stwierdzenie tego faktu osłabia znacznie tezę Sethego o wewnętrznej analogii i związku obu alfabetów, semickiego i egipskiego. Sama zasada spółgłoskowości, wspólna tym alfabetom, jeszcze nie może dowodzić wpływu pisma egipskiego na alfabet semicki, bo tkwi ona w analogicznej budowie tych języków i mogła odzwierciedlić się w obu pismach zgoła niezależnie od siebie. Gdy więc ta zasada doprowadziła w piśmie egipskim do powstania alfabetu hieroglificznego drogą zupełnie naturalnego rozwoju, zrozumiałego dla dobrego znawcy języka egipskiego, to w piśmie semickim polega ona na akrofonii, a więc na eksperymencie zupełnie sztucznym. Drugim argumentem zwolenników teorii o powstaniu alfabetu semickiego z hieroglifów egipskich lub przynajmniej pod silnym ich wpływem ma być zewnętrzne podobieństwo niektórych liter alfabetu do hieroglifów, a w każdym razie bezsprzeczny zdaniem tych autorów związek tych liter z obrazami. I tak zaraz pierwsza litera alfabetu = Aleph = wół ma przedstawiać zwróconą w lewą stronę rogatą głowę wołu; pierwotny znak na literę J = Jod = ręka wykazuje podobieństwo do przedramienia z dwoma w lewo zwróconymi palcami (zob. niżej ryc. 56); znak na M = Mem = woda przedstawia zygzakowatą linię rzeczywiście przypominającą egipski hieroglif dla wody; znak O = ’Ajin = oko (szczególny gardlany dźwięk w językach semickich zbliżony do naszej samogłoski O) ma kształt kółka, zaczerpnięty niewątpliwie z kształtu oka; litera P = Pe = usta ma przedstawiać w pierwotnym swym kształcie obrócone w lewo usta ludzkie; litera R = Resz = głowa ma być schematycznym rysunkiem w prawo zwróconej głowy; litera Š (Sz) wygląda w alfabecie 6

Vom Bilde zum Buchstaben. Die Entstehungsgeschichte der Schrift, mit einem Beitrag v. Siegfried Schott (Untersuchungen zur Gesch. u. Altertumsk. Aegyptens XII, Leipzig 1939).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

197

semickim jak nasze W = Szin = ząb, przypomina też istotnie swym kształtem zęby; litera T ma pierwotnie postać krzyża † = Taw = znak (piętno bydlęce, ciosno, znak ręczny). Ponętna na pozór teoria o pochodzeniu znaków alfabetu semickiego z obrazów, oparta na zewnętrznym wyglądzie tych znaków, wywołała już dawniej szereg wątpliwości i sceptycznych sądów, z których na szczególną uwagę zasługuje krytyczny głos zmarłego w roku 1937 uczonego niemieckiego Hansa Bauera, zamieszczony w pośmiertnym wydaniu pracy jego pt. Der Ursprung des Alphabets7. Bauer wziął za podstawę swych rozważań najstarsze formy znaków alfabetu semickiego, występujące w inskrypcji Ahirama z XIII w. i przechodząc litera po literze wykazał, że związek tychże z obrazami przedmiotów, które mają wyrażać ich nazwy, jest bardzo problematyczny, z wyjątkiem może paru liter (M, O). Bauer jest zdania, że te nazwy jak wół, dom, wielbłąd itd. zostały nadane semickim znakom literowym expost, tj. gdy już istniały i to w młodszej, nieco zmienionej formie, bo np. litera A w najstarszej swej postaci z XIII w. jeszcze zgoła głowy wołu nie przypomina. Jak wszystkie twory konkretne, tak i litery musiały mieć jakieś nazwy, nadano więc tym gotowym już tworom miana przedmiotów, do których w fantazji ludzkiej wydawały się kształtem najbardziej zbliżone, podobnie jak fantastycznie ponazywano konstelacje gwiazd albo jak ponazywano później litery cyrylicy, pochodzące z pisma greckiego, a przecież mające zupełnie inne nazwy znaczeniowe niż ich prototypy greckie (zob. ryc. 55). Ale zwolennicy tezy o pochodzeniu alfabetu z pisma obrazowego, a w szczególności z hieroglifów egipskich, znaleźli nowe argumenty na jej uzasadnienie. Dostarczyły tych argumentów wykopaliska, jakich dokonał w r. 1905/6 angielski archeolog Flinders Petrie na terenie Półwyspu Synajskiego. W ruinach świątyni Serabît el chadem oraz w sąsiadujących z nią dawnych kopalniach turkusów znalazł on zabytki zagadkowego pisma z XVI w. przed Chr., które dopiero w 10 lat później (1916) odcyfrował Gardiner, a dokładniej starał się je objaśnić wspomniany wyżej Kurt Sethe. Pismo synajskie składa się z 24 znaków typu przeważnie obrazowego, przypominających egipskie znaki hieroglificzne, z którymi są częścią identyczne a częścią na nich wzorowane. Już Gardiner zauważył pokrewieństwo między niektórymi (8–12) znakami pisma synajskiego a literami alfabetu semickiego, podstawiwszy zaś pod zagadkowe znaki wartość głosową odpowiednich liter alfabetu, doczytał się niektórych wyrazów, które w związku z sobą mogły dawać pewien sens. Sethe posunął się jeszcze dalej i pismo synajskie uznał za ogniwo pośrednie (missling link) między hieroglifami egipskimi a alfabetem semickim. Pismo synajskie ma być uproszczonym pismem hieroglificznym a zarazem macierzą semickiego alfabetu. Za wynalazców tego pisma uważał Sethe zrazu nomadów pasterskich Hyksosów, którzy opanowali między r. 1800 a 1500 Egipt, Synaj i semickie kraje nad Morzem Śródziemnym, mogli 7

Der Alte Orient, 1937.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

198

Rozdział V

Ryc. 55. Porównanie alfabetów fenickiego, greckiego i łacińskiego

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

199

więc przeszczepić wzory zaczerpnięte z Egiptu do tych krajów, później jednak zmienił zdanie swoje w tym kierunku, że był skłonny przypuszczać, iż wynalazcami pisma synajskiego mogli być sami Semici, którzy z Egiptu przyszli na Synaj, by tam pracować we wspomnianych kopalniach; z tego pisma wykształcił się później, już drogą ewolucji, alfabet północno-semicki, który znamy pod nazwą „fenickiego”, jak również alfabet południowo-semicki, rozpowszechniony na Półwyspie Arabskim i w Abisynii. Hipoteza powyższa wywołała całą, już dziś bogatą, literaturę. Jedni uczeni (jak Grimme) poszli dalej jeszcze niż Gardiner i Sethe w doszukiwaniu się zależności alfabetu od pisma synajskiego, inni natomiast, zwłaszcza przedstawiciele nauki francuskiej a także po części niemieckiej, wystąpili z poważnymi zastrzeżeniami, które ostatecznie sformułował Bauer we wspomnianej wyżej pracy o początkach alfabetu. Bauer podniósł przede wszystkim, że materiał inskrypcyjny, na którym opiera się znawstwo pisma synajskiego, jest zbyt szczupły i zgoła niedostateczny do wysnuwania tak daleko idących wniosków. Po wtóre w zestawieniach znaków pisma synajskiego z literami alfabetu semickiego panowała duża swoboda zarówno w wiernym tych znaków odtwarzaniu, jak i w sposobie dobierania ich odpowiedników w piśmie semickim, tak że między samymi zwolennikami tezy Gardiner–Sethe panowała znaczna nieraz rozbieżność zdań w szczegółach, osłabiająca dość silnie podstawę ich dowodzenia. Zarzucano im też pewne naciągania przy odczytywaniu i wykładaniu tekstów inskrypcji. Uderzający jest ponadto fakt, że miedzy najstarszymi dochowanymi zabytkami alfabetu z XIII w. (sarkofag Ahirama) a najmłodszymi z V w. (stela Eszmunazara) nie ma prawie żadnych zasadniczych różnic w kształtach liter pomimo rozpiętości 8 wieków, natomiast między pismem synajskim (XV w.) a gotowym już alfabetem (XIII w.), który miałby się z tego pisma rozwinąć, są zmiany ogromne, pomimo 2–3 wieków odległości. Druga rzecz, która stanęła na przeszkodzie zbyt pochopnemu wiązaniu alfabetu semickiego poprzez pismo synajskie z obrazowym pismem egipskim, to odkrycie niedawno dwóch nowych, nieznanych dotąd systemów pisma na obszarze Fenicji, gdzie w użyciu był wspomniany alfabet. Jednym z tych odkryć jest klinowy alfabet na tabliczkach glinianych z Ras Szamrah (płn. Syria, dawne Ugarit), drugim zagadkowe pismo obrazowe z Biblos (oba wykopaliska z r. 1929). Pismo z Ras Szamrah, odczytane w języku semickim, jest pismem alfabetycznym, składającym się z 29 znaków, naśladujących zewnętrznie babilońskie kliny, tylko w bardzo uproszczonej formie. Podobnie jak alfabet „fenicki” jest ono pismem wyraźnie spółgłoskowym, dostosowanym do budowy języka semickiego; samogłoski są w tym piśmie pominięte. Rzecz najciekawsza, że pismo to pochodzi z XIII w., a więc z czasu, kiedy północni Semici posiadali już swój alfabet „fenicki” (inskrypcja na sarkofagu Ahirama). Pismo z Ras Szamrah, zewnętrznie nie mające nic wspólnego z tym alfabetem, posiada z nim wspólną zasadę spółgłosko-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

200

Rozdział V

wą; na ogół robi ono wrażenie tworu sztucznego, dowolnie wymyślonego przez kogoś, komu nieobce było pismo klinowe, jakkolwiek twórca nie przyjął wewnętrznej, zgłoskowej podstawy systemu pisma babilońskiego, uwzględniającego obok spółgłosek samogłoski. W tym samym roku co pismo z Ras Szamrah (1929) odkryto w fenickim Biblos tablice kamienne i brązowe pokryte pseudohieroglificznym pismem (naśladującym hieroglify), dotąd nieodczytanym, prawdopodobnie zgłoskowym. Pośród znaków tego pisma, widocznie też tworu sztucznego, pochodzącego z XVI–XIV w., a więc nieco starszego od najdawniejszych znanych pomników alfabetu „fenickiego”, spotykamy kilka znaków, przypominających niektóre litery tego alfabetu. Jeśli tedy na tym samym terenie północnej Syrii, mniej więcej w tym samym czasie (ok. poł. II tysiąclecia) jawią się aż trzy różne systemy pisma, z których dwa (Ras Szamrah i Biblos) wykazują wszelkie cechy tworów sztucznych, naśladujących tylko zewnętrznie znane pisma, pierwszy kliny, drugi hieroglify, nasuwa się z całą mocą myśl, że i to trzecie pismo, jakie przedstawia alfabet semicko-fenicki, może być również tworem sztucznym, wymyślonym przez jednostkę jednorazowo i przyjętym ogólnie do celów praktycznego życia. Że takie pisma sztucznie wynalezione a nie będące wytworami długiego samoistnego procesu rozwojowego (jak pismo chińskie lub babilońskie) powstawały i to nawet niedawno, przytoczono w nowszej literaturze, zajmującej się powstaniem pisma, niejeden ciekawy przykład, nie licząc dwóch przed chwilą podanych, tj. pisma z Ras Szamrah i z Biblos. Najciekawszymi przykładami są tu dwa wynalazki pisma dokonane stosunkowo niedawno w XIX w. po Chr., mianowicie dla indiańskiego szczepu Czeroki w płn. Karolinie i dla murzyńskiego szczepu Somali w płn. Afryce. Indianin stworzył w r. 1821 system pisma zgłoskowego złożonego z 85 znaków, z których część naśladuje zewnętrznie (ale bez tej samej wartości dźwiękowej) łacińskie pismo obecne (np. D = a, T = i), większość jednak znaków jest zupełnie swobodnie zmyślona. Tym pismem drukują się nawet gazety czerokieskie. Pismo Somalisów jest tworem jeszcze nowszym, pochodzącym z końca XIX w. Wynalazcą jest syn sułtański Isman Jusuf, który znał pismo arabskie i trochę nauczył się języka włoskiego. Stworzył on alfabet złożony z 22 liter spółgłoskowych, ułożonych w porządku alfabetu arabskiego oraz z 5 liter samogłoskowych. Niektóre z tych znaków przypominają litery arabskie, inne łacińskie, ale na ogół jest to pismo zgoła nowe, sztuczne i sam wynalazca jego z pewnością nie zdawał sobie sprawy, skąd wziął postacie tych liter. A czyż różne systemy nowoczesnej stenografii nie należą do tego rodzaju pism sztucznie wytworzonych? Z powyższych uwag nad pochodzeniem pisma alfabetycznego, które stało się później aż po dziś dzień własnością całego cywilizowanego świata, można tylko jeden wyciągnąć wniosek: cała sprawa nie została dotychczas ostatecznie wyjaśniona. Są dwie zasadnicze tezy: jedna, rozwojowa, która stara się wyprowadzić pismo alfabetyczne Semitów północnych

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

201

z hieroglificznego alfabetu egipskiego, uznając pismo synajskie za ogniwo pośrednie (Sethe i in.), druga, autochtoniczna, która uważa alfabet „fenicki” za twór raczej sztuczny, miejscowego wynalazku (Bauer i in.), nie zaprzeczając przy tym zgoła możliwości wpływów postronnych, zarówno na zasadniczą podstawę tego systemu pisma (spółgłoskowość alfabetu), jak i na zewnętrzne kształty samych liter. Co się tyczy zasady wewnętrznej, to teoria autochtoniczna dopuszcza możliwość wpływów egipskich, gdzie spółgłoskowość już w samym zaraniu hieroglificznego alfabetu stanowi podstawę egipskiego systemu alfabetycznego. Nie uważalibyśmy nawet za rzecz konieczną przyjmować te wpływy, skoro język semicki oparty jest również, może nawet w wyższym jeszcze stopniu niż dawny egipski, na zasadzie spółgłoskowej, tym bardziej że alfabet „fenicki” zastosował tu zasadę akrofonii, która w swej czystej formie była egipskiemu systemowi zgoła nieznana. Jeśli zaś chodzi o dobór znaków w alfabecie „fenickim”, to zwolennicy sztucznego początku tego alfabetu również nie przeczą, że w takim kraju jak Fenicja, leżącym na pograniczu różnych kultur i utrzymującym z wszystkimi sąsiadami od dawna ożywione stosunki handlowe, mogły działać najrozmaitsze wpływy w zakresie wyboru znaków. Sądząc z bardzo prostego, nieskomplikowanego, linearnego charakteru tych znaków, musiały tu oddziaływać najsilniej wpływy pisma kreteńskiego, może nie tyle bezpośrednio, ile za pośrednictwem tak bliskiego Fenicji Cypru, gdzie istniało pismo pokrewnego typu, silnie uzależnione – jak widzieliśmy – od pisma kreteńskiego. Mogły tu oddziaływać także do pewnego stopnia i wpływy egipskie, przy czym nie można wyłączać i wpływów płynących z Ras Szamrah, a także pewnych sugestii Synajczyków na wyobraźnię twórczą wynalazcy pisma „fenickiego”. Jednym słowem ten wynalazca byłby eklektykiem, mając dokoła siebie wzory już wypróbowane i ustalone. Tym zapewne tłumaczy się, że analogiczne a niekiedy nawet identyczne znaki spotykamy we wszystkich otaczających północną Syrię systemach pisma. Gdzie ten wynalazek mógł być dokonany? Jeśli twórcą naszego pisma był istotnie Fenicjanin, co ze względu na znany praktycznohandlowy zmysł tych ruchliwych kupców było by zrozumiałe i prawdopodobne, to jako ojczyznę alfabetu można by uważać miasto Biblos (już dawniej Halévy, ostatnio zaś Bauer wyrażali takie przypuszczenie). Biblos było jednym z najstarszych centrów kultury fenickiej, które już w III tysiącleciu prz. Chr. pozostawało w ożywionych stosunkach handlowych z Egiptem, sprowadzającym stamtąd budulec cedrowy z gór Libanu, oliwę cedrową i różne olejki. W pewnym okresie Egipcjanie mieli w tym mieście stałą kolonię handlową a nawet pozostawało Biblos przejściowo w zależności politycznej od faraonów. Niemniej ożywione stosunki utrzymywało Biblos z centrami kultury egejskiej (Kreta i in.), której zabytki obok egipskich odkryły nowsze wykopaliska archeologów francuskich. Poza wywozem cedru mamy wiadomości o przywozie do Biblos papirusu egipskiego, dla którego to towaru stanowiło ono główny rynek eksportowy na całą wschodnią połać Morza Śródziemnego. Przypomnieć

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

202

Rozdział V

trzeba, że Grecy, którzy także zaopatrywali się tam w papirus, ochrzcili go nawet nazwą tego miasta bÊbloV, skąd później przeszła ona na książkę – biblię i na miejsce przechowania książek – bibliotekę. Otóż w tym Biblos, jak wskazaliśmy, wykryły ostatnie wykopaliska pierwsze próby tworzenia enigmatycznego alfabetu o pseudohieroglificznym charakterze z połowy II tysiąclecia, tam też znalazł się najstarszy znany dotychczas pomnik alfabetu już wyraźnie „fenickiego” na sarkofagu króla Ahirama z XIII w. Jest więc rzeczą bardzo prawdopodobną, że ojczyzną alfabetu, którym posługuje się świat dzisiejszy, jest fenickie Biblos. Ten wspaniały wytwór kultury północno-semickiej, ściślej mówiąc fenickiej, stał się niebawem własnością ludu indoeuropejskiego, zwanego Hellenami lub Grekami, którzy zjawiwszy się około połowy II tysiąclecia na Półwyspie Bałkańskim, poczęli się tam osiedlać i organizować, podbijając i tępiąc tuziemców wraz z ich wysoką minojsko-kreteńską kulturą, rozszerzając już rychło swoje zabory na wyspy Morza Egejskiego, na wschodnie połacie Morza Śródziemnego wraz z Cyprem oraz na wybrzeża zachodnie Małej Azji. Dawne ludy, zamieszkujące te wyspy i ziemie, miały już własne, mniej lub więcej wyrobione pisma (kreteńskie, cypryjskie, hetyckie, egipskie, babilońskie), żadne z nich jednak nie przypadło do smaku nowym przybyszom greckim poza alfabetem semickim, a to niewątpliwie dzięki jego prostocie i praktyczności. Do propagandy tego systemu pisma wśród Greków przyczynili się w pierwszym rzędzie sami Fenicjanie, którzy właśnie w czasie trwania tych tzw. „wędrówek Dorów” przyszli w posiadanie pisma alfabetycznego, a nawiązawszy z miast swoich, głównie z Biblos, stosunki handlowe z greckimi przybyszami, dali im poznać walory swego znakomitego wynalazku kulturalnego w postaci alfabetu (ryc. 55). Że Grecy przyjęli pismo alfabetyczne od Fenicjan, świadczy przede wszystkim ich stara o tym tradycja, Już Herodot (V w. prz. Chr.) nazywa pismo greckie joinik•ia gr•mmata tj. pismo fenickie przypisując wprowadzenie alfabetu Fenicjaninowi Kadmosowi (stąd druga nazwa Kadm•ia gr•mmata), ale poza tą tradycją, znaną także późniejszym greckim i łacińskim pisarzom (Pliniusz), są inne, bezpośrednie dowody pochodzenia alfabetu greckiego z pisma fenickiego, a mianowicie: 1) formy liter najstarszych dochowanych inskrypcyj greckich (VIII w.) są identyczne z współczesnym pismem fenickim; 2) następstwo liter jest w obu pismach toż samo; 3) kierunek najstarszego pisma greckiego jest – jak w fenickim piśmie – od prawej ręki ku lewej, później przez pewien czas przybiera ono kierunek na przemian biegły: jeden wiersz od prawej ku lewej, następny od lewej ku prawej i znów jak poprzednio (tzw. boustrophedon, tj. pochód wołu w pługu), dopiero w V w. prz. Chr. ustala się kierunek pisma od lewej ku prawej; 4) nazwy liter alfabetu zapożyczone zostały od Fenicjan: ’Aleph – Beth – Gimel – Daleth przeszło w greckim w ðAlfa – B•ta – G•mma – D•lta. Stąd też pochodzi nazwa „alfabet” dla tego greckiego zespołu liter. Przyjmując od Fenicjan pismo alfabetyczne, dokonali w nim jednak Grecy bardzo doniosłej zmiany. Jak wiadomo, pismo semickie było wy-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

203

Ryc. 56. Greckie pismo alfabetyczne na wazie (dipylon) ateńskiej z VIII w. prz. Chr. (Jensen H., Die Schrift, ryc. 359)

łącznie spółgłoskowe i samogłoski nie miały w nim znaków. Otóż Grecy dla swego języka, obfitującego w samogłoski, musieli wprowadzić do alfabetu znaki samogłoskowe a ponadto dodać znaki spółgłoskowe, odpowiadające budowie swego języka. Zrobili to w ten sposób, że niektóre znaki alfabetu fenickiego o charakterze spółgłoskowym nie przystosowane do wymowy greckiej zamienili na samogłoski, a częściowo stworzyli nowe znaki. I tak znak fenicki na silnie przydechowo-gardłową spółgłoskę ’Aleph przyjęli dla czystej samogłoski A, znak na He (z miękkim h) dla krótkiego E, znak na ’Ajin (wymawiający się widocznie ’Ojin) dla krótkiego O, znak na Heth, używany przez Fenicjan dla spółgłoski H, użyli Grecy dla długiej samogłoski E, wreszcie dla swych samogłosek I i U użyli znaków fenickich Jod i Waw. Dla kilku zbitek zgłoskowych, które były w języku greckim, wprowadzono nowe znaki, a to dla ph: F, dla kh: C, dla ps: Y i dla ks: X. Wreszcie rozróżniono dla głoski o dwa dźwięki: obok krótkiego  mikr¿n (małe o) długie W = Û m•ga (duże O), które znalazło się na samym końcu alfabetu (stąd pochodzi określenie początku i końca jakiejś rzeczy: A i W, alfa i omega). Tym sposobem ilość liter w alfabecie greckim osiągnęła cyfrę 24 (zob. ryc. 55). Nasuwa się jeszcze pytanie, kiedy Grecy przyjęli od Fenicjan alfabet? Aby na to pytanie odpowiedzieć, trzeba stwierdzić, że najstarsze dochowane pomniki pisma greckiego pochodzą dopiero z w. VIII (napis na ateńskiej dipylon-wazie ryc. 56, napis na skale z wyspy Thery i in.), podczas gdy najstarszy znany napis fenicki (na sarkofagu Ahirama) sięga XIII w., jest więc o 5 wieków starszy. Ale też kształt liter tego najstarszego alfabetu greckiego różni się w niektórych szczegółach od alfabetu fenickiego i przypomina raczej formy młodsze pisma fenickiego, znane ze steli króla Moabitów Meszy (poł. IX w.). Przyjąć jednak trzeba, że te dochowane najstarsze zabytki pisma greckiego dzieli od praalfabe-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

204

Rozdział V

tu greckiego okres czasu kilku wieków i nauka dzisiejsza przesuwa narodziny tego praalfabetu do wieku XI a nawet do XII, wyrażając równocześnie pogląd, że już wówczas dokonana adaptacja alfabetu fenickiego dla potrzeb i budowy organicznej języka greckiego oraz uzupełnienie go od razu znakami samogłoskowymi było dziełem jednostki i to jednostki niemniej genialnej, jak wynalazca pisma fenickiego. Gdzieś więc zapewne na Krecie, która wszak i poprzednio w okresie przedhelleńskim stanowiła promieniujące na całą Egeję centrum wysokiej kultury, padło fenickie ziarno alfabetycznego pisma (praalfabet grecki) i stąd rozplenił się ten posiew po całej Helladzie, docierając do najdalszych zakątków, w których pojawiła się stopa greckiego kolonisty. Ale to stopniowe rozpowszechnianie się alfabetu po różnych stronach, przy oddziaływaniu odmiennych wpływów lokalnych, doprowadziło do wytworzenia się rozmaitych typów alfabetu greckiego, różniących się w szczegółach, których tu rozpatrywać nie będziemy, zaznaczając jedynie, że nauka (Kirchhoff) dzieli te wszystkie alfabety greckie na trzy wielkie grupy: 1) archaiczne alfabety wysp doryckich południowego archipelagu (Kreta, Thera i in.), 2) alfabety wschodnie (głównie w jońskich koloniach Małej Azji ale też i w Attyce), 3) alfabety zachodnie (Peloponez, Tessalia i greckie kolonie w Sycylii i płd. Italii). Duży krok, w rozwoju pisma greckiego stanowi rozporządzenie wydane w Atenach w r. 403 prz. Chr., którym alfabet joński został uznany jako oficjalny. Ponieważ za przykładem Aten poszły wkrótce inne państewka greckie, alfabet ten stał się od IV w. prz. Chr. alfabetem ogólnogreckim (klasycznym). Dalszy rozwój pisma greckiego już nas tu zajmować nie będzie; zainteresowanych odsyła się do znakomitych dzieł specjalnych Gardthausena, Griechische Palaeographie (3 wyd. 1913) i Thompsona, Handbook of Greek and Latin Palaeography (2 wyd. 1906). Jedną z latorośli pisma greckiego stanowiło pismo Słowian wschodnich, w szczególności pismo ruskie, używane też na ziemiach dawnej Polski i Litwy; odkładając poznanie jego na później, przystępujemy obecnie do głównego przedmiotu naszego studium historycznego, a mianowicie do początków i rozwoju alfabetu łacińskiego. Jak widzieliśmy, pismo, podobnie zresztą jak inne twory ręki ludzkiej w zakresie plastyki, przeżywa w swym rozwoju dwa zasadnicze stadia, poczynając od czystej reprodukcji realnego przedmiotu (pismo obrazowe), na skutek procesu stylizacji ulega przekształceniu w nierealną abstrakcję, staje się znakiem, symbolem. Z pisma obrazowego, z rysunkowego wyobrażenia danego przedmiotu wyrósł wskutek uproszczenia obrazu znak, który stracił już bezpośredni związek z rzeczą, jaką pierwotnie wyobrażał. Przekształcały się te znaki niezmiernie powoli, były one porzucane a potem znów wskrzeszane, aż stały się symbolami, na których całe duchowe życie człowieka się oparło – stały się literami.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

205

C. Początki pisma łacińskiego Literatura: Jensen H., Die Schrift. – Diringer D., L’alfabeto. – Rehm A., Der griechisch-italische Kreis. I. Die Inschriften (Handbuch der Archeologie hrgb. v. Otto W., München 1939). – Hammarström M., Beiträge zur Geschichte des etruskischen, lateinischen und griechischen Alphabets (Acta Soc. Scient. Fenn. 49 Nr 2, 1920). – Zob. też wyżej rozdział I. B. Historia paleografii łacińskiej.

Już starożytni zdawali sobie sprawę z tego, że pismo łacińskie powstało z greckiego i było tylko jego odmianą. Nowoczesne badania naukowe w zupełności potwierdziły tę tradycję, wykrywając drogi, którymi alfabet grecki dotarł do Italii, a w szczególności do Rzymu (ryc. 55). Najstarsze inskrypcje italskie występują w południowej połaci Etrurii (Formello, Cerveteri, Siena) na ścianach wykutych w skałach grobów etruskich i na znajdowanych w tych grobach wazach oraz innych naczyniach. Pod względem wieku nie ustępują one najstarszym zabytkom pisma greckiego, pochodząc z VIII i VII w. prz. Chr. Wykazują zaś te alfabety italskie, które nazywamy prototyrreńskimi, najwięcej cech wspólnych z greckimi alfabetami grupy zachodniej, tak że długo utrzymywał się w nauce pogląd (Kirchhoffa)8, iż pochodzą one z miasta Chalkis na Eubei, które już w IX w. założyło w Italii kolonię Cumae (pod Neapolem), skąd to pismo greckie rozeszło się po całym Półwyspie Apenińskim, dając początek dwom alfabetom: etruskiemu i latyńsko-faliskiemu. Powyższy pogląd jest dziś w nauce – po badaniach fińskiego uczonego Hammarströma – poważnie zakwestionowany i raczej przyjmuje się, że alfabet latyńsko-faliski, z którego bezpośrednio wytworzyło się pismo łacińskie, rozwinął się z alfabetu etruskiego, który zatem byłby nie siostrzycą ale macierzą pisma łacińskiego. Pismo etruskie jest nam znane z wielu inskrypcji przeważnie krótkich, z których najobszerniejsze teksty zawierają dwa zabytki z V w. prz. Chr., tj. stela kamienna z Perugii i tabliczka gliniana z Kapui. Niestety, pomimo że umiemy czytać to pismo tak pokrewne greckiemu, nie rozumiemy dotąd języka, w którym etruskie teksty są pisane, a także wszelkie próby ostatecznego rozwiązania zagadki pochodzenia Etrusków dotąd zawiodły. Są dwie zasadnicze hipotezy, z których jedna uważa ich za odwiecznych autochtonów, druga w ślad za wskazówką Herodota wywodzi ich z Lidii w Małej Azji. Z zagadnieniem pochodzenia Etrusków wiąże się sprawa początków pisma etruskiego. Otóż w alfabecie etruskim występuje znak na spółgłoskę f w kształcie 8, który pojawia się dla tego samego dźwięku tylko w piśmie lidyjskim, co świadczyłoby o pochodzeniu alfabetu etruskiego od lidyjskiego. W każdym razie za wczesną recepcją alfabetu greckiego przez Etrusków przemawia nadto kierunek pisma etruskiego od prawej ku lewej, a więc recepcja dokonała się w czasie, gdy jeszcze ten kierunek panował w piśmie greckim (około VIII w.). 8

Studien zur Geschichte des griechischen Alphabets (4 wyd. 1897).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

206

Rozdział V

Ryc. 57. Najstarszy znany napis łaciński na tzw. steli Romulusa (Lapis niger) z czasu ok. r. 600 prz. Chr., odkryty na Forum Romanum w Rzymie (Steffens F., Lateinische Palaeogr.2, tabl. 1)

Od alfabetu etruskiego pochodzą bezpośrednio inne alfabety italskie, jak umbryjski, oski, faliski oraz najważniejszy z nich wszystkich – latyński. Doniosłość i znaczenie alfabetu latyńskiego czyli łacińskiego polega na tym, że zostawszy oficjalnym pismem Rzymu, a w szczególności zachodniej części Imperium rzymskiego, stał się w średniowieczu za pośrednictwem Kościoła pismem tych ludów europejskich, które z Rzymu przyjęły kulturę zachodnio-łacińską, opanował więc większą część Europy (z wyjątkiem tych krajów na Wschodzie, które przyjęły religię i kulturę grecką wraz z pismem z Bizancjum), a poza Europą także inne kontynenty. Wspomniana wyżej teza Hammarströma o pochodzeniu pisma łacińskiego od alfabetu etruskiego opiera się głównie na spostrzeżeniu, że u Etrusków litera C, która w abecadle zajmuje miejsce greckiego G (gamma), posiada wartość dźwiękową nie g lecz k, w piśmie zaś łacińskim takiego samego znaku używano dla obu dźwięków k i g (zresztą dla g rzadziej, zob. niżej); po wtóre nazwy liter w alfabecie łacińskim wzięte są od Etrusków. Natomiast Etruskowie nie posiadali w swym alfabecie liter dla obcych ich językowi dźwięków b, d, o, ks (x), które Rzymianie przyjęli z alfabetu greckiego, niewątpliwie za pośrednictwem dolnej Italii. Najstarsze zabytki pisma łacińskiego sięgają początku VI wieku. Za najdawniejszy uchodzi słynny Lapis niger, odkryty w r. 1899 w Rzymie na Forum Romanum (ryc. 57). Jest to stela czyli słup kamienny, czterościenny, niestety tylko w dolnej części dochowany, pokryty napisem sakralnym zabraniającym zanieczyszczania świętego miejsca (przypuszczalnie w związku z istniejącym w miejscu późniejszej mównicy grobem Romulusa). Otóż aczkolwiek tekst na tej steli spisany jest w ar-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

207

Ryc. 58. Fragment tzw. steli Romulusa z najdawniejszym pismem łacińskim pisanym w kierunku zw. boustrophedon (Diehl E., Inscriptiones Latinae, tabl. I)

chaicznym języku łacińskim (ok. r. 600), to litery mają charakter greckoetruski, a kierunek pisma jest tzw. boustrophedon (ryc. 58). Niewiele młodszym od tego zabytku jest napis na fibuli złotej z Preneste (tzw. fibula Maniosa) oraz na wazie Duenosa z VI w. (ryc. 59 i 60).

Ryc. 59. Fibula złota z Praeneste, zwana fibulą Maniosa, z napisem łacińskim z w. VII/VI prz. Chr. (Jensen H., Die Schrift, ryc. 401)

Alfabet łaciński w swej najstarszej postaci obejmował 21 liter, a zatem o 3 litery mniej aniżeli alfabet grecki. Ponieważ język łaciński nie posiadał spółgłosek przydechowych, przeto Rzymianie odrzucili litery dla dźwięków th, ph, kh jako zbędne, zamieniając te znaki na cyfry. I tak uproszczony z . = theta znak C przyjęli dla liczby 100, znaku M pisanego pierwotnie = phi użyli dla liczby 1000, połowy tego znaku D dla 500, powstały z \|¤= chi znak L został przyjęty dla cyfry 50 (zob. niżej w rozdziale VI. C.). Jeśli chciano w Rzymie napisać słowo greckie mające aspiraty th, ph lub ch, pisano po prostu bezdźwięczne t, p lub c, z dodatkiem h (np. Philippus). Nie rozróżniali też Rzymianie krótkości i długości samogłosek e i o, dla których mieli tylko po jednym znaku (krótkim). Digamma F wyrażała dźwięk f, natomiast znaku V wykształ-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

208

Rozdział V

Ryc. 60. Waza rzymska wotywna, zwana wazą Duenosa, z napisem łacińskim z VI w. prz. Chr. (Diehl E., Inscriptiones Latinae, s. VII)

conego z greckiego ypsilon Y używano od I w. prz. Chr. zarówno dla samogłoskowego dźwięku u, jak i dla spółgłoskowego v. Etruskiej litery C, powstałej z przekształcenia kanciastego g•mma G, używali Rzymianie pierwotnie na oznaczenie dźwięcznej gardłowej głoski kumulatywnie dla dwóch dźwięków: g i k. Celem uniknięcia nieporozumienia utworzono (prawdopodobnie w III w. prz. Chr.) osobną literę dla dźwięku g, przez dodanie do C kreseczki: G i umieszczono w łacińskim alfabecie ten nowy znak w miejscu z (zeta). Tylko dwa imiona Gaius i Gnaeus pisali w skróceniach C(aius) i CN(aeus), więc nie za pomocą litery G. Litera C wziąwszy rozbrat z G, zaczęła coraz częściej zastępować dźwięk k, zrazu kładziono znak K przed spółgłoskami oraz przed a, natomiast znak C przed palatalnymi samogłoskami e i i, z czasem jednak C wyparło zupełnie K, które pozostało tylko w niewielu wyrazach przed samogłoską a (np. Karthago, Kalendae). Znak grecko-etruski dla dźwięku z (zeta) w kształcie I , wyparty z alfabetu przez nowo utworzony znak G, wrócił do alfabetu łacińskiego w czasach Cycera, gdy wzmogły się w Rzymie wpływy greckie, ale dostał miejsce na jego końcu po literze Y (stąd mówi się potocznie: od A do Z). W ten sposób w pierwszym stuleciu przed Chr. zamknął się alfabet ten w obrębie 24 liter, nie zmieniając już odtąd do końca Imperium rzymskiego swego składu ani porządku (ryc. 55).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

209

D. Rozwój pisma łacińskiego do reformy karolińskiej Literatura: Oprócz literatury podanej w rozdziale V. C czytaj: Cagnat R., Cours d’epigraphie latine, 4 wyd. 1914. – Huebner, Römische Epigraphik (Handbuch der klass. Altertumswiss. I 2 wyd. 1892). – Schiaparelli L., La scrittura latina nell’età Romana, 1921. – Zangemeister C. et Wattenbach W., Exempla scripturae epigraphicae latinae, 1885. – Chatelain E., Uncialis scriptura codicum lat., 1901/2. – Steinacker H., Zum Liber Diurnus und zur Frage nach dem Ursprung der Frühminuskel (Miscellanea Francesco Ehrle. Vol. IV. Roma 1924).

1. Majuskuła i minuskuła Średniowiecze przyjęło wraz z całą kulturą rzymską także pismo łacińskie, które pod wpływem najrozmaitszych czynników ulegając z biegiem czasu ustawicznej ewolucji, wytworzyło szereg form i typów graficznych, przetrwawszy w zachodniej i środkowej Europie a także w innych częściach świata aż do naszych czasów. Rozwój ten przejawia się w nieustannym przekształcaniu zarówno ogólnego charakteru pisma, jak i kształtów poszczególnych liter przy czym nie są to bynajmniej przypadkowe zmiany, nie ma tu nagłych skoków lub wahań, ale zawsze i wszędzie dają się wyśledzić stałe normy, wedle których dokonywa się powolny i stateczny rozwój pisma. Niewiele jest też płodów ducha i ręki ludzkiej, w których przejawiałoby się prawo ewolucji tak wyraźnie jak w rozwoju pisma naszego, śmiało też można by tu mówić o biologicznych prawach rządzących tym rozwojem, o powstawaniu gatunków drogą dziedzictwa cech, krzyżowania się typów itp. Jeśli idzie o najogólniejszy systematyczny podział typów pisma łacińskiego, to punktem wyjścia będzie tu system linearny. Wychodząc z tego stanowiska, podzielić można wszystkie rodzaje pisma na dwie grupy: majuskułę i minuskułę. Majuskułą nazywamy pismo, którego wszystkie litery, posiadające jednakową wysokość, ująć się dają między dwie równoległe linie: A B C D E F G; w minuskule litery mają różną wysokość i dają się wpisać między cztery równoległe linie, tak że w dwóch wewnętrznych mieści się główny trzon litery, podczas gdy niektóre z liter wysuwają mniej istotne części do obu zewnętrznych linii: a b c d e f g . Z porównania obu tych systemów, dwu- i czteroliniowego, można rozpoznać, że ten drugi powstał z pierwszego w ten sposób, iż z liter majuskulnych wypadły pewne części nieistotne, a pozostał ich pień zasadniczy. Otóż pierwsze pismo łacińskie, które Rzym otrzymał za pośrednictwem Etrusków od Greków, było pismem majuskulnym i to pismem zrazu wyłącznie epigraficznym, tj. nie pisanym, lecz kutym lub rytym za pomocą dłuta wzgl. rylca w twardym materiale (kamieniu, metalu). Dopiero z czasem zaczęto naśladować i stosować formy tej epigraficznej majuskuły przy pisaniu piórem lub pędzlem na materiale miękkim (papirusie, pergaminie). Ta pierwotna, majuskulna forma pisma łacińskiego występuje w trzech typach: jako kapitała, uncjała i kursywa. Typy te pozostają ze sobą w związku genetycznym, tak że prototypem jest tu

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

210

Rozdział V

kapitała, to jest pismo, które przetrwało do naszych czasów w tzw. dużym alfabecie (wersaliku).

2. Kapitała Kapitała jest pismem najstarszych inskrypcyj łacińskich, znanych od VII w. przed Chr. Jest to zarazem prototyp wszystkich form i odmian pisma łacińskiego, używanego w średniowieczu. Odznacza się tym, że wszystkie litery tego pisma są nadzwyczaj regularne, mają szlachetne kształty, zachowując proporcję między wysokością a szerokością, nie znoszą żadnych dodatków ani uszczerbień – jednym słowem jest to pismo par excellence majuskulne o typie wybitnie epigraficznym, przystosowanym pierwotnie do kucia względnie rycia w twardym materiale. Uzyskuje ono swoje najdoskonalsze formy w czasach cesarza Augusta i zachowuje je raz na zawsze aż po dzień dzisiejszy. Inskrypcje monumentalne, na których występuje kapitała, dzielą się ze względu na treść swą na dwie kategorie9: a) tituli tj. napisy w ścisłym słowa znaczeniu (napisy nagrobkowe, dedykacyjne, wotywne itp.), b) acta tj. dokumenty wszelkiego rodzaju (teksty ustawowe, senatusconsulta, traktaty i in.). Pierwsze były z reguły wykonane w kamieniu (marmurze) pismem większym, regularniejszym, staranniejszym, jednym słowem pismem monumentalnym (scriptura monumentalis), drugie przeważnie ryte na tablicach miedzianych lub brązowych (spiżowych) odznaczały się pismem mniejszym, o kształtach lżejszych, pociągnięciu swobodniejszym (scriptura actuaria). Widzimy więc, że tu materiał pisarski (kamień-metal, dłuto-rylec) wyciska do pewnego stopnia swe piętno na charakterze pisma. Jeszcze wyraźniej objawia się to zjawisko z chwilą, kiedy do pisania zaczęto używać miękkiego podkładu (papirusu, pergaminu) i elastycznego narzędzia (trzciny, pióra, pędzla). Z tą chwilą, kiedy pismo przeszło z materiału twardego na miękki, automatycznie przeniesiono kapitałę monumentalną i aktową na papirus względnie pergamin w ten sposób, że kapitały monumentalnej użyto do pisania ważniejszych, cenniejszych kodeksów, a scriptura actuaria znalazła zastosowanie w mniej ważnych tekstach książkowych oraz w dokumentach. Pomimo że to pismo żywcem przejęte z pisma epigraficznego nie zatraciło w zasadzie swych cech pierwotnych, należy ono już niepodzielnie do dziedziny paleografii. Paleografia nazwała kapitałę monumentalną capitalis quadrata albo elegans, zaś scriptura actuaria otrzymała w paleografii nazwę capitalis rustica (kapitała chłopska). a. Kapitała kwadratowa czyli elegancka naśladuje pismo inskrypcji kamiennych, jakkolwiek nie jest tak równa, prosta i tak precyzyjnie wykonana jak tamto pismo, mimo że stara się zachować najczęściej owe 9

Podział ten wprowadzony przez Hübnera l. c. utrzymał się w nauce do dziś dnia; por. Schiaparelli L., La scrittura latina, s. 11; Bretholz, Lateinische Paläographie, s. 43. – Prou, Manuel de paléographie, s. 31.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

211

Ryc. 61. Kapitała monumentalna (Capitalis quadrata seu elegans) z IV w. po Chr. Vergilius Augusteus, fragmenty w Bibliotece Watykańskiej i Państw. Bibliotece Berlińskiej (Steffens F., Lateinische Palaegor., tabl. 15) INPOSYIT NATVRA LOCI[S DEYCALION VACVM LA[PIDES VNDE HOMINES NATI DV[RVM PINGVE SOLVM PRIMIS EX FORTES INVERTANT TAVR[I

regularne kształty, kontrasty między grubszymi trzonkami a cienkimi kreskami, oraz wyraźne kanty form łamanych. Litery tej kapitały mają schemat prawie kwadratowy i jednakową wysokość, tylko litery B F L przewyższają nieco inne litery, a G N Q V wysuwają ku dołowi swe ogonki i końce trzonków (ryc. 61). b. Kapitała chłopska (capitalis rustica) różni się od kapitały eleganckiej tym, że jest od niej drobniejsza i płynniejsza, litery są wyższe, szczuplejsze, o pociągnięciu delikatniejszym, a kreski są z lekka wygięte. Charakterystyczne jest A pozbawione wewnętrznej poprzecznej kreseczki: L, litery E, F, L i T mają kreski poziome bardzo skrócone i pozbawione

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

212

Rozdział V

Ryc. 62. Kapitała chłopska mniejsza (Capitalis rustica minor) z IV w. po Chr., Vergilius Vaticanus, fragment w Bibliotece Watykańskiej (Ehrle F. et Liebart P., Specimina codicum Lat., tabl. 2 a) DAT TIBI PRAETERA . FORTVNAE PARVA PRIORIS. MVNERA RELIQVIAS TROIA EX ARDENTE RECEPTAS. HOC PATER ANCHISES AVRO LIBERAT AD ARAS

końcowych nasadek, jakie te litery posiadają w kapitale eleganckiej (ryc. 62). Wspólną cechą obu kapitał jest brak odstępów między wyrazami oraz brak interpunkcji między poszczególnymi zdaniami, co utrudnia czytanie tekstu10. Nacisk położony jest w tych pismach na estetyczne wrażenie, jakie mają sprawiać równe, pięknie wykaligrafowane litery. Wskutek tego też rzadko jeszcze stosowano tu skracanie wyrazów (zob. niżej w brachygrafii) i łączenie z sobą sąsiednich liter (tzw. ligatury). Na ogół pismo kapitalne wykazuje skłonność do konserwatyzmu swych form, tak że niekiedy bardzo jest trudno określić wiek pisma, nie mając innych danych chronologicznych. Rękopisy pisane w całości kapitałą należą na ogół do rzadkości, dochowało się też bardzo mało kodeksów pisanych kapitałą elegancką. Mamy przeważnie fragmenty, sięgające najwcześniej III/IV w. po Chr. (nie wchodzą tu w rachubę strzępy ról papirusowych z Herkulanum, pochodzące z czasu przed katastrofą wezuwiuszową z r. 79, które jednak doszły nas w stanie zwęglonym), nie ulega jednak wątpliwości, że było to pismo w użyciu do celów literackich już co najmniej w I w. przed Chr. Z najstarszych zachowanych fragmentów (wiek IV po Chr.) wymienić trzeba resztki czterech kodeksów Wergilego: 1) Augusteus (7 kart w Bibliotece Watykańskiej i Państwowej Berlińskiej, ryc. 61), 2) Sangallensis (w Bibliotece klasztoru w St. Gallen w Szwajcarii), 3) Veronensis (w Bibliotece kapitulnej w Weronie), 4) fragment znaleziony w Oxyrhynchos w Egipcie. Lepiej dochowały się rękopisy pisane kapitałą chłopską, która była w powszechniejszym użyciu niż kapitała elegancka. W Bibliotece watykańskiej przechowują się trzy kodeksy Wergilego z IV–V w. pisane rustyką: 1) Vaticanus (ryc. 62), 2) Palatinus (ryc. 63), 3) Romanus, 4) naj-

10

Jeśli spotyka się interpunkcję, to jest ona przeważnie dodana w późniejszych wiekach.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

213

Ryc. 63. Kapitała chłopska większa (Capitalis rustica maior) z V lub VI w. po Chr., Vergilius Palatinus w Bibliotece Watykańskiej. Podobizna zmniejszona (Codices e Vaticanis selecti, Vol. XIV) CARMINA TVM MELIVS CVM VENERIT IPSE CANEMVS . CONQVAESITIO . DE AGRIS . CVM GALLO . CORNELIO EXTREMVM HVNC ARETHVSA MIHI CONCEDE LABOREM

sławniejszy jednak jest rękopis Wergilego zw. Mediceus, przechowany we florenckiej Laurencjanie. Kapitała jako pismo użyte do pisania całych kodeksów przetrwała najdalej do wieku VII. Później wyjątkowo tylko zdarzają się w średniowieczu rękopisy kościelne, bardzo uroczystego charakteru, pisane w całości kapitałą. Najpóźniejszego przykładu dostarczają wspaniałe ewangeliarze wykonane w czeskiej szkole malarstwa miniaturowego, z której pochodzi m.in. słynny Złoty Kodeks Pułtuski, przechowany w Muzeum Czartoryskich11. Pochodzi on – jak wiadomo – z końca XI w., pisany zaś jest zasadniczo kapitałą elegancką (z małą przymieszką uncjały). Jakkolwiek pisarz naśladował widocznie o wiele starsze wzory, to jednak nie uchronił się od wpływów pisarskich swej epoki, zastosowując wcale bogaty system skróceń oraz ligatur; wprawdzie rozdzielanie wyrazów jest tu jeszcze niewyraźnie przeprowadzone, ale za to jest już interpunkcja międzyzdaniowa z następującą literą większych rozmiarów (zob. ryc. 22). Przestawszy być pismem książkowym, nie wyszła kapitała z zupełnego użycia w skryptoriach średniowiecznych, służąc nadal, w skromniejszym co prawda zakresie, do pisania nagłówków, tytułów nad tekstami pisanymi innym pismem, a nawet nieraz całych partii tekstu, zwłaszcza cytatów, przy czym częściej uciekano się w tych wypadkach do rustyki niż do kapitały eleganckiej (ryc. 19). Nade wszystko zaś używano liter kapitalnych (jak w ogóle majuskuły) do wyróżniania i odznaczania początkowych liter wyrazów lub zdań czyli do tzw. inicjałów12. 11 Podobiznę jednej strony tego kodeksu zob. w Specimina Paleographica Krzyżanowskiego tabl. I oraz wyżej ryc. 22. 12 Zob. jako przykłazd tabl. II w Specimina Paleographica Krzyżanowskiego, gdzie wśród minuskuły jako pisma tekstu całe wiersze pisane są majuskułą (kapitałą elegancką, mieszaną z elementami uncjalnymi).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

214

Rozdział V

3. Uncjała Tym mianem nazywano pierwotnie w ogóle pismo większych rozmiarów (majuskuła); dopiero Mauryni wprowadzili tę nazwę dla specjalnej odmiany majuskuły książkowej, która zjawia się równocześnie z kapitałą, różni się jednak od niej zarówno ogólnym, lżejszym w pociągnięciu charakterem pisma, jak i kształtem kilku liter, które temu pismu nadają odrębny wyraz, upoważniający do uważania go za nowy w stosunku do kapitały rodzaj majuskulnego pisma. Gdy niektórzy paleografowie (jak Bretholz) nazywają uncjałę siostrzycą kapitały, to wedle mego zdania nie jest to określenie trafne. Uncjałę raczej wypadałoby nazwać córą kapitały (eleganckiej), bo z niej się ona wytworzyła pod wpływem oddziaływania różnych czynników, które najlepiej podpatrzył i sformułował włoski paleograf Schiaparelli. Na rozwoju kapitały książkowej odbiło się przede wszystkim oddziaływanie samego materiału i narzędzi pisarskich. Dopóki pisano na papirusie przy pomocy trzciny, łatwiej było utrzymać w kratkach włókien proste i kanciasto łamane linie kapitały, ale kiedy zaczęto pisać na pergaminie, gładkość jego przy elastyce ptasiego pióra skłaniała pisarza, zwłaszcza przy nabraniu biegłości i wprawy ręcznej, tym bardziej zaś przy pewnym pośpiechu, do pisania pismem o kształtach lżejszych, zdradzających tendencję do zaokrąglania linii prostych i łamań, oraz do upraszczania form bardziej złożonych przez pomijanie pewnych mniej istotnych części liter. Otóż ta tzw. kurrenta kapitalna, stanowiąca ogniwo pośrednie między starą, prostą, kwadratową kapitałą a przeważnie pochyłą i silnie uproszczoną w kształtach kursywą, wprowadziła do pisma łacińskiego dwa elementy, które zaważyły na dalszym jego rozwoju, a to mianowicie element okrągłości, który nazywamy także elementem uncjalnym i element systemu czteroliniowego czyli minuskulnego. Zdaje się, że pewien wpływ na tworzenie się elementu uncjalnego w łonie kapitały łacińskiej wywierało pismo greckie, gdzie ten proces zaokrąglania dokonał się już wcześniej, a który to wpływ w okresie dioklecjańskim (wiek III/IV po Chr.), zwłaszcza we wschodnich prowincjach cesarstwa był niezaprzeczony. Element uncjalny, który objawił się w skłonności do zaokrąglania prostych i łamanych pod kątem prostym trzonków liter kapitały, wyładowując się w piśmie kaligraficznym, starannym, wprowadził do majuskuły szereg liter o takich właśnie formach okrągłych, wyciskając tą cechą odrębne piętno na wyglądzie całego pisma, określanego nazwą uncjały. Z tym wszystkim pismo to nie straciło charakteru majuskulnego, jakkolwiek parę liter zaczerpnęło ze skarbca kształtującej się równocześnie minuskuły (zob. niżej). Uncjała jest tedy pismem typowo mieszanym; dwie trzecie alfabetu uncjalnego są to litery kapitały (eleganckiej), a tylko jedną trzecią stanowią litery uncjalne i minuskulne, nie ma jednak między paleografami zgody co do tego, które to z tych liter są typowo uncjalne. Niewątpliwe są pod tym względem tylko cztery litery: A, D, E i M (por. ryc. 7, na której są dwie uncjały: starsza z IV w. i młodsza z VII/VIII w.).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

215

A uncjalne ma lewą, cienką kreskę obniżoną do połowy prawego grubszego trzonka, łącząc się u nasady z środkową czareczką i tworząc z nią rodzaj dzióbka, w pierwotnej swej formie (IV–V w.) silnie ostrego i wysuwającego się niekiedy poniżej dolnej linii schematu. W późniejszych czasach (V–VIII w.) dzióbek ten tępieje i zaokrągla się na kształt brzuszka. D uncjalne powstaje z kapitalnego w ten sposób, że trzonek prosty przybiera kształt łuku, który bezpośrednio przechodzi w brzuszek, kończący się u góry tępą kreską, objawiającą skłonność do przedłużenia (może być pisane jednym pociągnięciem zaczynając od lewej albo dwoma pociągnięciami: od lewej i od prawej strony). E w formie uncjalnej pisze się dwoma pociągnięciami, z których jedno w kształcie dużego łuku jest połączeniem kapitalnego trzonka z dwiema zewnętrznymi kreskami, drugie pociągnięcie w środku łuku oddaje kreskę wewnętrzną w kształcie języczka, zrazu (IV–V w.) wyżej położonego, w późniejszych czasach zajmującego sam środek łuku. M w uncjale składa się z trzech trzonków połączonych dwoma łukami, przy czym w starszej formie pierwszy trzonek jest prosty a dwa następne łukowato wygięte w lewą stronę, w fazie późniejszej (od VI w.) i lewy trzonek tworzy łuk wygięty w prawo, dzięki czemu litera otrzymuje symetryczny, piękny kształt. Przeważna część paleografów uważa za typowo uncjalne jeszcze litery: b i q, słusznie jednak Schiaparelli zaliczył te litery (dodając do nich jeszcze L o krótkiej podstawce a wysokiej lasce) do typu minuskulnego, z którego je uncjała zapożyczyła. Skłonność do przedłużania trzonków poniżej dolnej linii, przy zachowaniu zresztą swego kapitalnego kształtu, zdradzają nadto w uncjale litery: F, P, R. Poza tym inne litery zasadniczo kapitalne uzyskują w uncjale jeszcze wyraźniej niż w rustyce okrągławe formy; szczególnie silnie występuje to zjawisko u litery T, której trzonek przyjmuje niekiedy postać wybitnego łuku a beleczka u góry również płynną formę, oraz u litery V, która występuje zasadniczo w postaci rustykalnej lecz z silniejszym jeszcze uwydatnieniem łuku lewej strony: . Najstarsze ślady pisma uncjalnego wykryła epigrafika w dwóch inskrypcjach z Timgadu w płn. Afryce, pochodzących jeszcze z III w. po Chr. Nie ulega wątpliwości, że to typowo książkowe pismo było już wtedy używane do pisania na materiale miękkim, a tylko przypadkowo z tego czasu nie dochował się żaden zabytek paleograficzny. Pierwsze dochowane rękopisy pisane uncjałą, już dobrze wyrobioną, pochodzą dopiero z IV w., więc są współczesne najdawniejszym rękopisom pisanym kapitałą, nad którą jednak już w V w. uncjała uzyskuje przewagę, trwając jako pismo książkowe dłużej od kapitały, bo aż do VIII w. Spośród pierwszych znanych rękopisów uncjalnych z IV w. najsłynniejszym jest palimpsest Cycerowego dzieła De re publica, przechowany w Bibliotece watykańskiej; ma pismo duże, równe i piękne o literach szerokich i mocnych, przypominających majuskułę monumentalną (ryc. 7).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

216

Rozdział V

Ryc. 64. Uncjała. Biblia Amiatina ok. r. 700. Ms. w Laurencjanie we Florencji (Thompson E. M., Greek and latin Palaeogr., ryc. 93) FACTUM EST AUTEM CUM TURBAE INRUERENT IN EUM UT AUDIRENT VERBUM DEI ET IPSE STABAT SECUS STAGNUM GENESARETH ET UIDIT DUAS NAUES STANTES

Niewiele młodsze są rękopisy kościelne pisane uncjałą, których jest taka mnogość, że niektórzy paleografowie (Traube) nie wahali się nazwać uncjałę pismem kat’–xoc•n chrześcijańskim w przeciwstawieniu do pogańskiej kapitały, co zresztą nie jest rzeczą słuszną. Księgi biblijne i liturgiczne, własność niegdyś bogatych klasztorów lub książęcych kaplic, należą do prawdziwych arcydzieł sztuki kaligraficznej. Pisane często złotą lub srebrną uncjałą na purpurowym lub błękitnym tle pergaminu, wskutek trwałości form kaligraficznych są zwykle trudne do chronologicznego zdeterminowania. Większość tych rękopisów jest dziełem rzymskiej sztuki pisarskiej VI i VII w., jednym zaś z najpiękniejszych okazów tego pisma jest słynna Biblia Amiatina (ryc. 64), również dzieło ręki włoskiej (choć pisana w Anglii) z czasu około 700 r. (dziś przechowana we florenckiej Laurencjanie).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

217

Odrębną grupę stanowią rękopisy prawnicze z słynnymi Instytucjami Gaja na czele. To dzieło jednego z najwybitniejszych prawników rzymskich (z II w. po Chr.) dochowało się w palimpseście z V w., odkrytym w Weronie przez Niebuhra pod tekstem z wieku VIII (listy św. Hieronima)13. Rękopisy prawnicze pisane uncjałą mają w przeciwieństwie do rękopisów klasycznych i kościelnych dobrze już rozwinięty system abrewiacyjny, zrozumiały ze względów praktycznych, które w tego rodzaju rękopisach przeważały. Od końca VIII w. wychodzi uncjała powoli z użycia, ustępując miejsca minuskule karolińskiej, ale podobnie jak kapitały nie tylko jej zupełnie nie zarzucono, lecz przeciwnie, dzięki swej piękności utrzymała się ona w inicjałach i nagłówkach a nawet w całych partiach tekstu, zwłaszcza w kodeksach kościelnych.

4. Kurrenta i kursywa Kapitała i uncjałą były pismami na wskroś kaligraficznymi, naśladującymi najlepsze wzory epigraficzne i stosowanymi jedynie do pisania wspaniałych, luksusowych kodeksów, przeznaczonych na podarunki czy na handel książkowy, obiecujący suty zarobek. Jeśli tylko rękopis nie wymagał wkładu tak daleko idącej staranności kaligraficznej, pismo zaczęło tracić te piękne, wykończone, równe, jakby ciosane w kamieniu formy klasycznej kapitały monumentalnej, czy nieco lżejszej lecz zawsze jeszcze typowo kapitalnej rustyki, czy wreszcie nie mniej pięknej od kapitały tylko więcej okrągłych form mającej uncjały, a przybierać kształty swobodniejsze, nie liczące się już z wymogiem piękności lecz raczej tylko z utylitarnym względem czytelności, co i przy szybszym pisaniu było możliwe osiągnąć. Takie pismo pośpieszniej pisane, zaniedbujące przez to pewne walory estetyczne, jakkolwiek nie rezygnujące jeszcze z zachowania tradycyjnych, klasycznych kształtów liter, nazywamy kurrentą. Najwcześniejszym przykładem takiej kurrenty, pochodzącej z czasu około Narodzenia Chrystusa są odkryte w papirusach herkulańskich fragmenty pieśni o bitwie pod Akcium, Carmen de bello Actiaco (ryc. 65). Utwór ten napisany między 31 r. przed Chrystusem (data bitwy) a r. 79 po Chr. (data zniszczenia Herkulanum) wykazuje w charakterze pisma, w zasadzie czysto kapitalnego, pierwiastki tej właśnie lekkości i swobody w pociągnięciu, spowodowanej pośpiechem. Wprawdzie schemat majuskulny (dwuliniowy) nie doznał przez to naruszenia, wprawdzie nie ma tu jeszcze ani ligatur (sprzężeń sąsiednich liter), ani zbyt daleko idących zmian kształtów liter, przecież jednak daje się zauważyć skłonność do upraszczania form niektórych liter, prostowania zbyt wygiętych łuków (np. w S), skracania zbyt wydłużonych linii, niewygodnych dla pośpiesznego pisma, a często i do pochylania pisma.

13

Steffens, l. c., pl. 18.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

218

Rozdział V

Ryc. 65. Kurrenta kapitalna rzymska z czasów ok. Narodzenia Chrystusa, fragment papirusowy z Herkulanum. Carmen de bello Actiaco (Thompson E. M., Greek and latin palaeogr., ryc. 83) [CERV]ICIBVS . ASPIDE . MO[LLEM] TRAHITURQVE . LIBI[DINE] [BRE]VIS . HVNC . SINE . M[ORSIBVS] [PA]RS . INLITA . PARVA .

Ten proces idzie dalej jeszcze w piśmie przeznaczonym już nie do wielokrotnej lektury lecz do chwilowych potrzeb życia codziennego, do zapisek podręcznych, rachunków, kwitów, w ogóle do wszelkich efemerycznych produktów pisma, przy czym posługiwano się w tym celu najczęściej tabliczkami drewnianymi pokrytymi cienką warstwą wosku, na których przy pomocy rylca ryto pośpiesznie te zapiski i notatki. To samo można powiedzieć o wszelkich napisach przygodnie rytych czy też pędzlem kreślonych na murach domów (tzw. graffiti). Tu ten mniej lub więcej nieokiełzany pośpiech wywołuje skutki dla regularnych kształtów pisma już wprost zabójcze i daje pole nie tylko do wyładowania się indywidualizmu pisarskiego, ale co więcej – prowadzi do daleko idących zmian już w samym typie takiego pisma, do wytworzenia nowych form tegoż, które w paleografii otrzymały nazwę kursywy. Stara kapitała rzymska już wcześnie uległa procesowi takiego upraszczania i zaniedbywania klasycznych kształtów przy pośpiesznym pisaniu. Proces ten rozpoczął się niewątpliwie już przed nasza erą; lecz dopiero w I w. po Chr. występuje ta tzw. przez jednych „starsza rzymska kursywa”, przez innych „kursywa kapitalna” lub „majuskulna”, w całym szeregu pomników jako już wybitnie odrębny typ pisma. Na murach domów pompejańskich można widzieć liczne graffiti kreślone tym pismem kursywnym; są to ogłoszenia wszelkiego rodzaju, odezwy wyborcze i różne napisy przygodne o charakterze emocjonalnym. Drugi rodzaj takiego materiału, przy którym posługiwano się tym pismem, to tabliczki woskowe, znalezione zwłaszcza w większej ilości w Pompei, w domu bankiera Cecyliusza Jukunda z lat 55–57 po Chr. (ryc. 66). Rzecz szczególna, że pismo widoczne na tabliczkach pompejańskich występuje w bardzo zbliżonej formie na takichże tabliczkach znalezionych w siedmiogrodzkich kopalniach złota w Vöröspatak, o sto lat późniejszych (131–

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

219

Ryc. 66. Tabliczka woskowa pompejańska z archiwum bankiera Cecyliusza Jukunda z lat 55–57. Starsza kursywa rzymska (Diehl E., Inscriptiones Latinae, s. XIX) SEX . POMPEIO N PROCVLO C . CORNELIO MACRO . II VIR I . D XI K MART PRIVATVS . COLONIAE . SER SCRIPSI ME . ACCEPISSE . AB L . CAECILIO IVCVNDO . SEST ERTIOS . MILLE SESCENTOS

167). Charakterystyczną w tej kursywie literą jest B, która raczej przypomina kształtem d, mając dolny tylko brzuszek i to po lewej stronie trzonka. Litera E pisana jest tu w postaci dwóch równoległych kresek pionowych, prostych || lub łukowatych ((, litera M ma postać czterech takich równoległych kreseczek, z których pierwsza najdłuższa: , R ma kształt pośredni między formą majuskulną a minuskulną: trzonek nieco wygięty przedłużony w dół i mający na wierzchu beleczkę (czym przypomina literę p). Z wieku II po Chr. mamy już i materiał papirusowy, pochodzący przeważnie z grobów etruskich, na którym zjawia się kapitała mniej lub więcej kursywna. Obok kursywnej kapitały zaczyna zjawiać się także, choć w ograniczonej mierze, kursywna uncjała, której najwcześniejsze ślady sięgają III w. po Chr.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

220

Rozdział V

Wiek III i IV przynoszą dalsze doniosłe zmiany w rozwoju starszej rzymskiej kursywy. Oto zaczyna ona coraz bardziej zatracać swój majuskulny charakter i stopniowo przechodzić do systemu minuskulnego, w którym szereg liter kurczy swoje rozmiary względnie upraszcza kształty do zasadniczych tylko części, redukując nieistotne części do lasek, wysuwanych to w górę to w dół, tak że całe pismo zaczyna swoje litery o nierównej wysokości wtłaczać powoli w system czteroliniowy. Wreszcie objawia się w tej nowej fazie rozwojowej kursywy zaznaczająca się sporadycznie już w starszej formie dążność i skłonność ku tworzeniu ligatur. Potrzeba szybkiego, płynnego pisania wiodła do łączenia z sobą liter sąsiednich w taki sposób, że tworzyły one sploty niekiedy zmieniające do niepoznania ich kształty, zwłaszcza gdy części jednej litery wchodziły bezpośrednio do budowy drugiej, zatracając swą indywidualność, co sprawia na ogół duże trudności w odczytaniu tego pisma, należącego do najtwardszych dla paleografa orzechów do zgryzienia. Ta „młodsza rzymska kursywa”, zwana także dla przewagi elementu minuskulnego kursywą minuskulną, stanowi w łańcuchu rozwojowym pisma ogniwo pierwszorzędne, bodaj najważniejsze, gdyż w tym piśmie tkwią korzenie tzw. małego alfabetu, tworzącego po dziś dzień zasadniczy typ pisma drukowanego i pisanego (ryc. 67). Niestety dla wielkiego ubóstwa materiału paleograficznego z tej epoki przełomu III/IV w. nie możemy dokładnie śledzić procesu przechodzenia kursywy majuskulnej w minuskulną. Poznajemy już tę kursywę minuskulną w postaci wyrobionej, występującej w dwóch grupach dochowanych dokumentów, tak że to pismo trzeba uważać za pismo wybitnie dyplomatyczne. Obie wspomniane grupy wykazują wiele cech pokrewnych (przede wszystkim w zakresie ligatur), jakkolwiek mają też i szereg różniących je właściwości. 1. Rzymska kancelaria cesarska urzędująca w Konstantynopolu używała w V w. do pisania dokumentów specjalnego rodzaju kursywy minuskulnej, znanej z odkrytych w Egipcie papirusów (dziś w Lejdzie i Paryżu). Wykazuje ona jeszcze pewne pokrewieństwo z majuskulną kursywą tabliczek woskowych rzymskich z II w., ale także i wyraźne wpływy pisma greckiego. Ta tzw. cesarska kursywa odznacza się szlachetną formą liter i płynnym, delikatną linią kreślonym duktem. 2. Drugą grupę stanowią raweńskie dokumenty papirusowe z V i VI w., tak nazwane z powodu, że ich najwięcej posiadamy z Rawenny, jakkolwiek pisane są kursywą używaną wówczas także w innych stronach Włoch (Neapol, Arezzo i in.). Kursywa tych dokumentów wykazuje wielką różnorodność kształtów liter oraz całą orgię ligatur. Łączone są już nie tylko litery jednego wyrazu, ale często końcowa litera jednego wyrazu zahacza o pierwszą literę następnego; powstaje w ten sposób splot, częstokroć bardzo trudny do rozwikłania i do odcyfrowania. Niektóre z tych ligatur są ważne z tego względu, że utrzymały się w użyciu przez całe średniowiecze a nawet, jak & = et, przetrwały aż dotąd. Wykształca się też w tym piśmie zdecydowanie typ minuskulny, w którym litery: a, m, n, o, t, u są krótkie i zajmują w systemie czteroliniowym

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

221

Ryc. 67. Młodsza rzymska kursywa (minuskulna) z IV w. Fragment listu rzymskiego, papirus w Strassburgu (Steffens F., Lateinische Palaeogr. tabl. 13) [beni]gnitas tua sit praedita tum [maxim]e qui a me cultore tuo honoquod honeste respicere velit [praedic]abilis quapropter theofanen

dwie wewnętrzne linie, podczas gdy długie litery: b, d, h, k, l mieszczą w tych liniach tylko swoje główne części, wysyłając laski ku górnej, a g, p, q ku dolnej zewnętrznej linii schematu; reszta liter (c, e, r, y, z) nie ma zdecydowanych wielkości, jest raz większa, drugi raz mniejsza, podobnie f i wykraczają to w górę, to w dół swymi laskami. Do najbardziej charakterystycznych liter należą: otwarte a w kształcie lub , krótkie i zaokrąglone m i n w postaci , , dalej podobne do siebie r i , różniące się tym tylko, że ramię litery r osadzone jest na trzonku pod kątem ostrym, a długie tworzy u góry łuk; wreszcie litera u ma okrągłą formę uncjalną, podobną do a, od którego różni się tym, że prawa kreska jest u dołu prosta, nie jak przy a łukowato zagięta: . Młodsza rzymska kursywa przetrwała we Włoszech jako pismo dokumentalne przez szereg jeszcze wieków, nie dając się w tym zakresie wyprzeć przez wszechwładną minuskułę karolińską, równocześnie jednak coraz bardziej wyrodniała, stając się niedbałą i nieczytelną bazgrotą, której wreszcie cesarz Fryderyk II konstytucją z r. 1231 położył kres, zabraniając wprost jej używania. Natomiast bardzo rzadko używano kursywy minuskulnej do celów literackich jako pisma książkowego (najczęściej jeszcze przy glosach, wyjątkowo tylko w tekstach), a wtedy jest ona, nie zatracając wszakże ogólnego charakteru, o wiele regularniejsza i czytelniejsza niż kursywa dokumentalna.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

222

Rozdział V

Młodsza rzymska kursywa ma jednak w dziejach pisma doniosłe znaczenie z tego powodu, że dała ona początek pismom tzw. szczepowym, z których wykształciło się z czasem najszlachetniejsze pismo minuskulne, tzw. karolińskie, pramacierz wszystkich późniejszych pism minuskulnych.

5. Półuncjała Jak z dotychczasowych rozważań nad rozwojem pisma rzymskiego wynika, kapitała i uncjała, jako pisma ciężkie, kaligraficzne, rozwinęły się niemal wyłącznie w dziedzinie książkowej, służąc do pisania wspaniałych kodeksów, biblijnych, liturgicznych i in., przeznaczonych do lektury, podczas gdy dla codziennego użytku, dla pism o celu i znaczeniu efemerycznym, wykształciła się lekka, uproszczona i przystosowana do szybkiego pisania kursywa. W stosunku wzajemnym tych dwóch odrębnych dziedzin, książki i zwykłego aktu czy notatki, daje się zauważyć z biegiem czasu ciekawe zjawisko: oto pismo książkowe, zbyt uciążliwe dla pisarza, zaczyna objawiać skłonność do swobodniejszego, lżejszego duktu właściwego pismu użytkowemu (ryc. 68), a to znów pismo kursywne, w miarę rozpowszechniania się, zwłaszcza w zakresie potrzeb kancelaryjnych, dąży do osiągnięcia bardziej czytelnych i wyraźnych, słowem szlachetniejszych form pisma książkowego. To wzajemne oddziaływanie na siebie pisma kodeksowego, kaligraficznego i pisma niedbałego, kursywnego, prowadzi przede wszystkim do stopniowego „odmajuskulenia” pierwszego z nich przez wprowadzenie do pisma kaligraficznego elementów minuskulnych, które już całkowicie opanowały młodszą rzymska kursywę, zwaną stąd słusznie kursywą minuskulną. Szczególnie wrażliwą na te wpływy kursywne okazała się rozpowszechniona w wieku IV i V piękna uncjała, z której też wyłania się pod działaniem tych wpływów nowy typ pisma kaligraficznego, ale o charakterze już przeważająco minuskulnym, tzw. półuncjała (scriptura semiuncialis). Nie jest ta nazwa, nadana temu pismu już przez Maurynów, zupełnie szczęśliwa, bo jakkolwiek uncjała miała udział w powstaniu i wykształceniu się tego nowego rodzaju pisma, to jednak przewagę w nim mają raczej elementy kursywne, a w każdym razie minuskulne, choć nie brak pewnych reminiscencji jeszcze majuskulnych (jak np. litery N, czasem zaś także r, R i S). Dlatego też niektórzy paleografowie nie wahali się nazwać ją pismem mieszanym, scriptura mixta. Wspomniana przed chwilą przewaga elementów zaczerpniętych z uszlachetnionej, skaligrafowanej kursywy minuskulnej, pozwala półuncjałę ujętą już stanowczo w ryzy systemu czteroliniowego, zaliczyć do minuskuły, toteż francuscy paleografowie, Prou i Boüard wprost mówią o minuscule primitive dite semi-onciale. Ta minuskuła różni się od kursywy minuskulnej swym spokojnym i estetycznym charakterem kaligraficznym, tudzież skromnym stosowaniem ligatur i skróceń, w przeciwieństwie do rozwichrzonej, przeładowanej ligaturami kursywy minuskulnej. Nic też dziwne-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

223

Ryc. 68. Pismo książkowe, przejściowe od uncjały do minuskuły z VI/VII w. Pandekta, Ms. we florenckiej Laurencjanie (Thompson E. M., Greek and latin palaeogr., ryc. 97) Papinianus quoque probat: Idem libro tertio disputationum in potestate manente filia pater sponso nuntium remittere potest et sponsalia dissoluere enimvero si emancipata est non potest neque nuntium remittere neque quae dotis causa data sunt

go, że pismo to, którego pierwsze ślady dają się wykryć już w III w. po Chr., a które w skończonej pięknej postaci występuje już około r. 500, rozpowszechniło się jako pismo książkowe w następnych czterech stuleciach, czyniąc silną konkurencję majuskule, zwłaszcza uncjale, wypierając ją coraz bardziej w zakresie dzieł prawniczych i kościelnych. Do najbardziej typowych liter półuncjały należą a, g i r. Minuskulne formy mają litery: b, d, m, p, q, u. Dążność do zaokrąglania łuków objawia się prócz tych liter także u litery t, która ma uncjalną formę. Majuskulne N, jak wspomnieliśmy, należy też do charakterystycznych liter półuncjały. Najstarsze rękopisy z IV w., pisane archaiczną półuncjałą, pochodzą z Egiptu i płn.-zach. Afryki, co skłoniło niektórych nowszych uczonych (Lowe i niezależnie od niego Lehmann) do przypuszczenia, że te prowincje dawnego Imperium rzymskiego mogły być ojczyzną półuncjały, która stąd dopiero rozpowszechniła się w Europie, gdzie jednak nie dochowa-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

224

Rozdział V

Ryc. 69. Półuncjała z pocz. VI w. św. Hilarego z Poitiers De Trinitate, r. 509/10. Ms. w Archiwum Watykańskim w Rzymie (Steffens F., Lat. Palaeogr., tabl. 20) [pro]prium quod de eo dictum est hic est filius meus dilectus cum meus etiam illis proprium esse dicatur, quos non natos esse manifestum est non natos autem esse licet nati esse dicantur uel ex eo docetur cum dici-

ły się równie dawne jej ślady. Pięknym okazem półuncjały jest watykański rękopis św. Hilarego z Poitiers De Trinitate, pochodzący z pocz. VI w.14 (ryc. 69), a prawdziwym arcydziełem sztuki kaligraficznej jest montekassyński komentarz do biblii z drugiej połowy tegoż wieku15. Doniosłe znaczenie tego pisma w paleografii polega na tym, że stało się ono podstawą, na której rozwinęło się pismo irlandzkie, które, jak obaczymy niżej, odegrało dużą rolę w historii pisma na kontynencie europejskim, a ponadto półuncjała pośrednio przyczyniła się do powstania najdoskonalszego typu pisma, mianowicie minuskuły karolińskiej.

6. Tzw. pisma szczepowe Określenie pism szczepowych wprowadził do paleografii Mabillon na oznaczenie pisma tych szczepów germańskich i celtyckich, które po zniszczeniu cesarstwa zachodnio-rzymskiego pozakładały swoje państwa na jego gruzach. Mabillon mniemał, że ludy te wytworzyły niezależnie od siebie swoje własne pisma „szczepowe”, które nie miały żadnego związku z pismem rzymskim. Wprowadził więc dla tych pism nazwy: scriptu14 Inny rękopis św. Hilarego De Trinitate znajduje się w Bibl. Państw. w Wiedniu, bliski czasem watykańskiemu. Por. wyżej ryc. 6. 15 Ob. Steffens, Lat. Palaeographie, wyd. II, tabl. 20 i 23.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

225

ra Longobardica, Gothica, Merovingica i Anglosaxonica. Już jednak rychło młodszy od niego Scipio Maffei (1732) podważył teorię Mabillona o istnieniu pism szczepowych i zerwał z legendą o istnieniu pism Longobardów i Gotów, wskazując na to, że te cztery pisma nie były czymś różnym, ale miały wspólną podstawę w dawnym piśmie rzymskim (kursywie), które te ludy po zniszczeniu kultury rzymskiej przyjęły za swoje i dalej je rozwijały16. Ponieważ z rozbiciem jedności politycznej w okresie wędrówek ludów porwały się węzły między poszczególnymi ośrodkami twórczości kulturalnej, przeto i w piśmie tym dawniej jednolitym potworzyły się w oddzielnych regionach daleko idące różnice. Pomimo, że późniejsze badania naukowe potwierdziły słuszność tezy Maffeiego, nazwy pism szczepowych jak i poszczególnych ich rodzajów, wprowadzone przez ojca paleografii, siłą jego autorytetu utrzymały się w nauce do ostatnich niemal czasów. Uwzględniają je jeszcze w pewnej mierze autorowie najnowszych podręczników (Steffens, Bretholz, Prou-Boüard), odrzucają inni (Traube i uczeń jego Lehmann). Tylowiekowe przetrwanie tych nazw w paleografii daje się wytłumaczyć tą okolicznością, że istotnie elementy historyczno-regionalne wycisnęły pewne piętno na rozwoju pisma rzymskiego w poszczególnych krajach Europy zachodniej i złożyły się na powstanie regionalnych odmian w tym piśmie, które to odmiany siłą tradycji a więcej jeszcze dla wygody określano dawną mabillonowską nazwą pism szczepowych, jakkolwiek zdawano sobie dokładnie sprawę z tego, że były one tylko dalszym etapem w rozwoju pisma rzymskiego i że te nazwy nie miały nic wspólnego z samymi ludami, od których pochodziły i które jako takie nie wywarły żadnego wpływu na to jego zróżnicowanie i rozwój. W okresie więc przejściowym między upadkiem państwa i kultury rzymskiej a ich odrodzeniem w państwie i kulturze karolińskiej można mówić co najwyżej tylko o pismach używanych w Italii, Hiszpanii, Frankonii i na wyspach brytyjskich, przy czym przeciwstawiają się sobie wyraźnie dwa odłamy paleograficzne: kontynentalny i wyspiarski. Mając zaś stale na względzie pismo książkowe i pismo służące do codziennego użytku, trzeba przypomnieć, że nie licząc różnych form przejściowych, były wówczas rozpowszechnione dwa zasadnicze typy majuskuły: ustępująca coraz bardziej z pola kapitała i dość szeroko stosowana jeszcze uncjała, oraz dwa typy minuskuły: niezwykle rozpowszechniona, piękna półuncjała i konkurująca z nią uszlachetniona kursywa minuskulna. Pierwsze trzy typy tj. kapitała, uncjała i półuncjała służyły jako na wskroś kaligraficzne do pisania ksiąg, czwarty typ, kursywa minuskulna, nie pogardzana bynajmniej jako pismo książkowe, znalazła jednak szersze zastosowanie w kancelariach do pisania dokumentów i pokrewnych im produktów pisemnych. 16

Traube, Vorles. u. Abhandlg. II, 11 i n. i III, 98. Por. też Wehmer C., Die Namen der gotischen Buchschriften (Zentrbl. f. Bibliothekewessen LIX, 1932, s. 25 i n.).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

226

Rozdział V

Dzisiejsze badania naukowe nad pismem w tej epoce przedkarolińskiej idą coraz bardziej w kierunku wykrywania poszczególnych centrów pisarskich, skryptorii, które promieniowały swoimi wytworami, wywierając wpływ na inne centra; w ten sposób dąży nauka do wydzielania typów pisma i związków między nimi w obrębie danej grupy terytorialnej. Te metodyczne badania, niesłychanie subtelne a nadzwyczaj trudne, są jeszcze w toku; uwzględniają one nie tylko rozwój kształtów liter ale też inne elementy paleograficzne, jak ligatury i skrócenia (Traube, Lindsay, Lowe), a jakkolwiek wyłaniają się między uczonymi nieraz daleko idące różnice poglądów, przecież jednak już dziś zaznaczają się dość wyraźnie zarysy rozwoju pisma w tej epoce poprzedzającej narodziny znów jednolitego, pięknego i uniwersalnego pisma: minuskuły karolińskiej. Dla ułatwienia przeglądu tych badań przedstawimy je (w krótkim oczywiście zarysie) kolejno według poszczególnych krajów, stanowiących zarazem naturalne regiony kulturalne. a. Italia. Tak zwane przez Mabillona pismo „longobardzkie” nie ma nic wspólnego z germańskimi zdobywcami Italii – Longobardami. We Francji w jego czasach określano tą nazwą w ogóle pismo odmienne niż to, które było w użyciu we Frankonii za Merowingów. Mabillon nie znał z autopsii rękopisów włoskich, gdy pisał swoje De re diplomatica libri VI, do nazwy przeto „scriptura Longobardica”, nadanej przezeń pismu używanemu we Włoszech, nie można przywiązywać zbytniego znaczenia17. W rzeczywistości pismo to, jako bezpośredni spadkobierca zrodzonych na gruncie italskim i po upadku cesarstwa w użyciu tam będących typów pisma rzymskiego (uncjała, półuncjała, kursywa minuskulna) nie miało zgoła jakiegoś odrębnego charakteru narodowego italskiego i w zasadzie podobne było do pism rozpowszechnionych na innych obszarach dawnego Imperium. Jeśli chodzi o pismo dokumentów, to była to – jak już wyżej wspomniano (s. 220) – minuskuła kursywna rzymska, która w różnych miejscach nabrała mniej lub więcej odrębnego charakteru lokalnego. Zwłaszcza od poł. VIII w., a szczególnie w IX w., nie bez wpływu zresztą pisma książkowego, powstają w różnych kancelariach włoskich lokalne odmiany pisma, spośród których najwięcej zainteresowania budzi tzw. kuriała papieska, tj. pismo, którym posługiwała się kancelaria kurii rzymskiej. Jakkolwiek nie ulega dziś powątpiewaniu, że już w IV stuleciu, za papieża Damazego, istniała kancelaria, notariusze i archiwum papieskie, to jednak z powodu kruchości materiału, na którym pisano, tj. papirusu, najstarszy dochowany oryginalny dokument papieski (i to w fragmencie) pochodzi dopiero z końca VIII w. (list pap. Hadriana I z r. 788), a najbliższy w całości zachowany przywilej pap. Paschalisa I dopiero 17

Por. uwagi Wehmera C., l. c., s. 16.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

227

Ryc. 70. Kuriała papieska (kursywa) w bulli papieża Jana VIII z r. 876. Bibliothèque Nationale w Paryżu, Ms. lat. 8840 (Steffens F., Lat. Palaeogr.2, pl. 62) de his quae in prefato priulegio seu i[n premisimus factis continentur uel i[n fuerint his specialibus usibus iure colla[ta quicquam minuere uel offerre siue suis usib[us

z r. 819. Oba one wykazują pismo już dobrze rozwinięte, dające się śledzić i w następnych czasach, przy czym można stwierdzić, że jest ono odmianą młodszej kursywy rzymskiej, tylko że dla braku materiału nie można niestety śledzić jego początku i wcześniejszego rozwoju. W każdym bądź co bądź razie od razu rzuca się w oczy, że jest to ten sam typ pisma, który był w użyciu w klasztorach i notariatach Rzymu i najbliższej okolicy, z czego wnoszono nawet (Hartmann), że jedni i ci sami pisarze pracowali w kurii i w kancelariach rzymskich; dziś to mniemanie zostało obalone (Kehr), jakkolwiek nie zaprzecza się wzajemnego wpływu, a czasem nawet i okolicznościowego przechodzenia pisarzy między tymi skryptoriami. Pismo kurialne odbija jednak od swego tła lokalnego pięknym charakterem kaligraficznym, który mu nadaje piętno odrębne i oryginalne, utrzymane aż do połowy XI w., kiedy ono zanika. Kuriała jest pismem o kierunku pionowym linii, szerokiej budowie liter i okrągłych ich kształtach. W dokumentach uroczystych występują te cechy jeszcze wyraźniej i dobitniej w pewnych częściach tekstu, gdzie zwłaszcza imię i tytuł papieża pisane są pismem większych roz-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

228

Rozdział V

miarów, o długich laskach dolnych i górnych, sięgających do szeroko rozstawionych wierszy. Nadaje to takim pismom papieskim cechę okazałości i przepychu (ryc. 70). Zresztą ma kuriała kilka własnych liter charakterystycznych, do których należą: a w kształcie greckiego w, e podobne do greckiego s, q podobne do arabskiej 2 o dużych rozmiarach, t pisane jednym pociągnięciem pióra w kształcie pętli: . Nie brak też w tym piśmie kursywnych ligatur, do których szczególną skłonność zdradza litera i. W wieku X i XI pismo kurialne ulega pewnym nieznacznym modyfikacjom w kierunku dalszego uszlachetnienia i upiększenia. Staje się ono jeszcze lżejsze, choć w kształtach szczuplejsze; dolne laski (takich liter jak p, q) otrzymują przy końcu lekkie wygięcie w prawo z zaostrzeniem końców, górne przeciwnie doznają pogrubienia. Ostatni znany dokument papieski pisany kuriałą pochodzi z r. 1022, mamy jednak ślady, że była ona w użyciu jeszcze w szóstym dziesiątku XI w., wyparta ostatecznie przez zwycięską już dawno wszędzie w Europie minuskułę karolińską. W trwającej przeszło pół wieku walce kuriały z tą minuskułą odzwierciedlają się stosunki polityczne, jakie w tym okresie panowały na dworze papieskim. Mówi się o „polityce papieskiej w dyplomatyce”, a echa tej polityki znajdują swoje echo i w paleografii. Kursywa minuskulna we Włoszech nie pozostała bez wpływu na rozwój pisma także i w dziedzinie książki, do której również się wcisnęła, aczkolwiek w mniej kursywnej szacie. Nie powstał jednak we Włoszech, jakiś jednolity typ pisma książkowego, lecz wytworzył się w różnych miejscach szereg minuskuł partykularnych, zresztą bardzo do siebie zbliżonych, które określamy w paleografii nazwą minuskuły przedkarolińskiej. Pismo to było wynikiem oddziaływania kursywy na podstawę uncjalną i półuncjalną, bądź też przeciwnie oddziaływania tych dwóch kaligraficznych typów pism na podstawę kursywną. Stąd rozróżnić mnożna w książkowej minuskule przedkarolińskiej trzy pochodne typy: 1) typ wykwitły pod wpływem kursywy na gruncie uncjalnym (szkoła pisarska w Lukce), 2) typ powstały z półuncjały przy pewnej domieszce elementów kursywnych (szkoła kaligraficzna w Weronie), 3) typ powstały z kursywy minuskulnej uszlachetnionej pod oddziaływaniem tendencji kaligraficznych. Ten ostatni typ wydał najpiękniejszy wzór w tzw. piśmie montekassyńsko-benewenckim albo inaczej południowo-italskim (Beneventana)18. Nazwę swą zawdzięcza to pismo słynnemu klasztorowi benedyktyńskiemu Monte Cassino, który był ogniskiem szkoły kaligraficznej powstałej w VIII w. Wpływ tej szkoły ogarnął niebawem całe południowe Włochy, gdzie wszędzie powstały filie wzorujące się na swej macierzy kassyńskiej, jak w Benewencie, Kapui, Neapolu, Salerno, Bari, Kalabrii a nawet w zamorskiej Dalmacji. Ma to pismo zrazu jeszcze dość surowy charakter z dużą przewagą elementów kursywnych, gdy jednak po zburzeniu Monte Cassina przez Saracenów w r. 883 klasztor w poł. X w. się 18

Zob. Loew E. A., Scriptuta Beneventana, Oxford 1929.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

229

Ryc. 71. Pismo montekassyńsko-benewenckie około 1087 r. (czasy opata Dezyderiusza). Martyrologium ad usum monasterii Cassinensis w Bibliotece Watykańskiej (Ehrle F. et Liebaert P., Specimina codicum Lat., pl. 13) neque stare posset cum iis qui eum in sellula portabant indici offertur; quorum unus quidem statim negauit, alter uero nomine Eunus cum codem sene in domini confessione perdurat. Quique iubentur camelis impositis per totam cir-

odbudował i rozpoczął nowy okres swej działalności, nastąpił tam powtórny rozkwit szkoły pisarskiej, dochodzący do szczytu w drugiej poł. XI w. za opata Dezyderiusza (ryc. 71). Nabiera wówczas to pismo pięknych, regularnych, okrągłych kształtów oraz uzyskuje większe rozmiary, odznaczając się niezwykle subtelnym cieniowaniem grubych i cienkich kresek. Charakterystycznymi literami tego pisma są: a w kształcie podwójnego c, zrazu (X w.) bardziej u góry otwarte, później (XI w.) zamknięte; litera e, wybiegająca ponad rządek, tworzy u góry pętlę, wysuwając w prawo długi języczek, za pomocą którego łączy się z następną literą; poprzeczna beleczka litery t jest z lewej strony zazwyczaj silnie zagięta w dół, zresztą kształt jej zmienia się w ligaturach, które często tworzy z sąsiednimi literami. W ogóle pismo to po kursywie, z której się rozwinęło, odziedziczyło silną skłonność do tworzenia ligatur, które jednak mają zawsze kaligraficzne kształty. Wreszcie jako znamię tego pisma wskazać należy szczególny znak skrócenia dla litery m w kształcie wężykowato rozwleczonej trójki: 3. W dalszym stadium swego rozwoju (XII w.) pismo południowo-italskie rozpada się na dwa terytorialne odłamy: a) kassyński i b) baryjski. Podczas gdy pismo używane w Bari, skąd rozpowszechniło się w Dalmacji, zachowało piękne kształty okrągłe, to pismo kassyńskie zmanierowało się: zaostrzają się łuki, łamią zagięcia trzonków, występuje przesada w kontrastach między grubymi a cienkimi kreskami, pismo nabiera wyglądu fraktury, przypominając późniejsze pismo gotyckie, z którym zresztą nic nie ma wspólnego (ryc. 72). Znamionuje to wszystko jego upadek, pomimo którego długo jeszcze się utrzymuje, wychodząc z użycia dopiero w końcu wieku XIII. Podczas gdy na południu Włoch wytworzył się w dużym regionie jednolity i długotrwały typ pisma kassyńsko-benewenckiego na zrębie kur-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

230

Rozdział V

Ryc. 72. Pismo montekassyńsko-benewenckie z poł. XIII w. (doba upadku). Chronicon Vulturnense w Bibl. Watykańskiej (Barberini) (Ehrle F. et Liebaert P., Specimina codicum Lat., pl. 17) Anno M. C°C. sexagesimo. Mense Januarii, III indiccione. Pro inlicitis concessionibus ecclesarium et indebitis collacionibus beneficiorum. Pro multis donacionibus et alienacionibus possesionum nec non feudorum et tenimentorum excusacionibus diuersis modis ac temporibus quandoque

sywnym, to we Włoszech północnych i środkowych stanowczą przewagę w dziedzinie książkowej miały pisma o charakterze kaligraficznym (uncjała, półuncjała), które w różnych centrach pisarskich wyłoniły z siebie pod działaniem tendencji kursywnych szereg odrębnych odmian minuskuły przedkarolińskiej. Wybijają się tu pod tym względem górne Włochy z weroneńską szkołą kaligraficzną z VI–IX w., opartą o najlepsze wzory półuncjalne, ale dopuszczającą do współdziałania korzystne wpływy kursywy. Jeszcze ciekawszy ośrodek, w którym rozwija się bujnie minuskuła przedkarolińska, to skryptoria w Bobbio, tutaj bowiem w bibliotece nagromadziły się bogate skarby literatury klasycznej i kościelnej pisane wspaniałym pismem iryjskim (zob. niżej), choć nie brakło i dobrych wzorów pisma kontynentalnego. To wzajemne oddziaływanie na siebie półuncjały zarówno czystej jak i przetworzonej na modłę iryjską, tudzież elementów kursywnych, złożyło się na powstanie w Bobbio w VIII w. minuskuły o mieszanym, mało zindywidualizowanym typie. Prócz Bobbio i Werony wymienić należy spośród północno-włoskich szkół pisarskich szkoły w Lukce, Vercelli, Nonantoli i in.19 O ile górno-włoskie skryptorie pozostawały w VII i VIII w. pod wpływami francuskich szkół pisarskich, zwłaszcza Luxueil (zob. niżej), o tyle one same oddziaływały swoimi wpływami w dość szerokim promieniu, sięgającym daleko na północ aż poza Alpy do Recji, gdzie w dorzeczu górnego Renu i Jeziora Bodeńskiego istniał cały szereg katedr i klasztorów benedyktyńskich, jak w Chur, St. Gallen, Reichenau, Murbach i in., w których około r. 800 wytworzyło się pismo tzw. retyckie, będące rozwinięciem minuskuły górno-włoskiej, pozostającej prawdopodobnie pod działaniem 19 Por. o tych szkołach pisarskich doskonały artykuł Schiaparelliego w Enciclopedia Italiana, s. v. Paleographia.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

231

szkół pisarskich francuskich a zwłaszcza burgundzkich. Stąd przenikały te wpływy do południowych Niemiec, Bawarii i Szwabii20. b. Hiszpania. Wcześniej niż inne prowincje cesarstwa poznała Hiszpania różne gatunki pisma rzymskiego, z których młodsza kursywa (minuskulna) zdobyła sobie największe wzięcie w bujnym życiu intelektualnym, jakie się tam rozwinęło po upadku Imperium i powstaniu państwa wizygockiego (Izydor biskup Sewilli 570–636). Z tej to kursywy rzymskiej przy oddziaływaniu wpływów uncjalnych i półuncjalnych wytworzyło się w Hiszpanii pismo, które Mabillon nazwał wizygockim; współcześni nazywali je pismem toletańskim (scriptura Toletana) od głównej szkoły kaligraficznej w Toledo, w której ono się rozwinęło. Należy rozróżnić i tutaj pismo dokumentalne od pisma książkowego. Pierwsze, niepiękne, ma bardziej kursywne formy i przeładowane jest ligaturami, które je czynią trudno czytelnym. Natomiast pismo książkowe, które wykształciło się głównie w klasztorach północno-hiszpańskich, dokąd po najeździe arabskim w VIII w. schroniło się życie literackie, wykazuje już bardziej kaligraficzny charakter, dążący do zyskania większej regularności kształtów liter, ściślejszego przestrzegania schematu liniowego i ograniczenia ligatur. Pismo to osiąga szczyt swego rozwoju w IX i X w., rozszerzając i zaokrąglając swe kształty (ryc. 73). Charakterystyczne dla tego pisma jest lekkie pochylenie w lewo oraz pogrubienie lasek górnych, z liter zaś, na ogół nie różniących się kształtem od liter innych współczesnych minuskuł kursywnych, wskazać należy jako najbardziej znamienną literę g, która w tym piśmie ma starą formę uncjalną, wtłoczoną jednak w wewnętrzne linie schematu i wysuwającą swą nasadkę silnie pionowo w dół, czym staje się podobna do q. Litera i na początku wyrazu (a czasem i w środku) jest wysoka, czym przypomina l. Charakterystyczne są też pewne skrócenia (na bus i que oraz na per). Mamy w Polsce rękopis, pisany pismem wizygockim, w Bibliotece Czartoryskich (Ms. 3118). Zawiera on Komentarz św. Hieronima do Księgi Proroków. Pismo tego rękopisu wykazuje charakterystyczne cechy scripturae Visigothicae (uncjalne g, wysokie i i in.). Ze względu na zachodzące tu już ę trzeba to pismo odnieść najwcześniej do wieku X. Dzięki ożywionym stosunkom Hiszpanii z Francją łatwy przystęp znalazła tam minuskuła karolińska, która od połowy X w. zaczęła coraz bardziej wypierać pismo hiszpańskie. Pomimo że synod leoński z r. 1190 zabronił używać dla ksiąg liturgicznych literam Toletanam, wprowadzając w jej miejsce literam Gallicam tj. minuskułę karolińską, pismo to wegetowało w Hiszpanii niemal wiek cały jeszcze21. 20 O piśmie retyckim informuje doskonale artykuł Löfflera, Aus der Wiegenzeit der karolingischen Minuskel w Zeitschr. für Bücherkunde I (1924) 3. Zob. tegoż autora rzecz Die S. Gallen Schreibschule (Pal. Lat. VI). 21 Zob. Ewald-Loewe, Exempla scripturae Visigothicae, Heidelbg 1883 oraz Loew E. A., Studia palaeographica (Sitzungsber. der bayr. Akad. d. Wiss. Phil.hist. Kl. 1910).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

232

Rozdział V

Ryc. 73. Pismo wizygockie prawdopodobnie z X w. Komentarz Hieronima do Księgi Proroków w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ w Krakowie) Verba amos qui fuit in pastoralibus de thecuę, que uidit super israhel in diebus ozię regis iuda et in diebus hieroboam filii ioas regis israhel ante duos annos terręmotus. Et dixit dominus. De syon rugiet, et de iherusalem dabit uocem suam

c. Francja (pismo merowińskie). Podobnie jak inne nazwy nadane przez Mabillona tzw. pismom szczepowym, tak też i określenie pisma rozpowszechnionego w dawnej Galii jako „merowińskie” (scriptura Merovingica) prowadzić może do nieporozumień, a zwłaszcza wywołać mylne wyobrażenie o jakiejś jednolitości tego pisma w okresie czasu między VI a VIII wiekiem. W rzeczywistości była tam wprawdzie jedna podstawa dla rozwoju pisma, którą stanowiło – podobnie jak w innych częściach dawnego Imperium – pismo rzymskie w swych różnych typach, ale do wytworzenia się jakiegoś jednego, wspólnego typu „galijskiego” nie doszło we Francji, przeciwnie, jak badania ostatnich czasów wykazały, powstał tam cały szereg szkół pisarskich, a w obrębie tychże znów cały szereg

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

233

typów pisma, które wciąż jeszcze odkrywa ścisła paleograficzna analiza rękopisów dochowanych już w znaczniejszej ilości z tego okresu po bibliotekach całego świata. Zainteresowanie zaś naukowe pismem Francji jest tym szczególniejsze wobec faktu, że na terenie jej zrodzi się niebawem słynna minuskuła karolińska, której geneza a raczej protogeneza należy dotąd do najciekawszych zagadnień paleografii, dotychczas jeszcze sporna w nauce, przy czym kwestia pisma przedkarolińskiego we Francji przedstawia dla rozwiązania tej zagadki pierwszorzędne znaczenie. Pismo na terenie Francji miało zastosowanie przede wszystkim w kancelarii królów frankońskich z rodu Merowingów. Kancelaria ta zorganizowana na wzorach rzymskich, wydała sporą ilość dokumentów, których dziś jeszcze znamy z górą setkę, aczkolwiek w oryginale dochowało się ich niespełna 40, z tych najstarszy z r. 625. Dokumenty te pisane są pismem tkwiącym również w rzymskiej kursywie minuskulnej, ale mającym już tak zdecydowany charakter, że je od innych epigonów tej kursywy z łatwością można odróżnić. Cechą tego pisma jest nieregularność kształtów liter, które mają nierówną wielkość, są przy tym wąskie, wydłużone, na sobie stłoczone, przy czym poszczególne wyrazy nie są zazwyczaj rozdzielane, co wszystko ogromnie utrudnia odczytywanie tego pisma, rojącego się ponadto od ligatur. Górne i dolne laski pałkowato zakończone sięgają do sąsiednich rządków, które zresztą są nierówne, ponieważ zaniedbywano liniowania. Pismo całe jest więc nader surowe i niepiękne. Dopiero w ostatniej ćwierci VIII w. zaczyna się ono uszlachetniać, staje się regularniejsze, ligatury występują coraz rzadziej, natomiast częściej zjawia się oddzielanie wyrazów, skład liter w wyrazie się rozluźnia, wiersze wyrównują się – słowem pismo przechodzi do kancelarii Karola Wielkiego w formie już doskonalszej, daleko odbiegającej od prymitywów pierwszych Merowingów. Wpływ młodej minuskuły karolińskiej na pismo kancelaryjne jest oczywisty – niebawem też wyprze ona kursywę z kancelarii królewskiej. Pod wpływem dokumentów monarszych także i prywatna dyplomatyka posługiwała się pismem „merowińskim”, przy czym wpływ ten sięgał dość daleko na wschód, bo aż na teren dzisiejszej Szwajcarii, gdzie w klasztorze St. Gallen znaleziono dokumenty pisane tą kursywą frankońską w VIII w., jednakowoż w formie bardziej wyrobionej i regularnej, niż we współczesnych wzorach kancelarii królewskiej. Tyle o piśmie kancelaryjnym, używanym we Francji. Jeśli idzie o pismo książkowe, to i tu rzymska kursywa minuskulna pokrewna kursywie dokumentalnej wiedzie prym w rozlicznych szkołach pisarskich, tylko że to pismo książkowe w najwcześniejszych swoich okazach ma bardziej regularne kształty liter niż w dyplomatach, tudzież nie tak długie laski górne i dolne, dzięki czemu ma wygląd bardziej zwarty i mocny. Najsłynniejszą była burgundzka szkoła kaligraficzna w Luxeuil. Klasztor ten, założony przez mnicha irlandzkiego św. Kolumbana w końcu VI w., hołdował zrazu niewątpliwie irlandzkiej minuskule, już jednak w połowie VII w. spotykamy tam kilka typów pisma minuskulnego, ale o charakterze kursywnym. Spośród tych typów zasługuje na szczegól-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

234

Rozdział V

Ryc. 74. Pismo tzw. merowińskie z VIII w. po Chr. (św. Augustyna Homilie). Ms. w książęcej Bibliotece w Wolfenbüttel (Ihm. M., Palaeographia Latina, tabl. V) pauperes uita temporale. Et pro isto tam paruo terreno qui semine accipietis messem uitam aeternam per dominum nostrum Ihesum Xpistum filium tuum cui est honor et gloria in saecula saeculorum Amen.

niejszą uwagę typ znany w paleografii pod nazwą az (z powodu oryginalnych kształtów tych dwóch liter). Z Luxeuil przeszedł on w VIII w. do klasztoru Corbie w płn.-wsch. Francji, gdzie uległszy pewnym modyfikacjom, dał początek paru innym typom, między innymi tak zwanym typom ab i en, które są najbardziej charakterystyczne dla rękopisów z Corbie na przełomie VIII/IX w.22 Te wszystkie typy pisma, tak wychodzące ze skryptorii burgundzkich (Luxeuil) jak i z płn.-wsch. francuskich (Corbie), mają wspólną tendencję do kaligraficznego uszlachetnienia kursywy (ograniczenie ligatur, rozluźnienie zespołu liter w wyrazie, rozdzielanie wyrazów itd.). Tendencje te rozchodzą się z tych ośrodków pisarskich w dalekim promieniu, docierając aż do Górnych Włoch, gdzie wywierają swój wpływ na rozwój pisma (zob. wyżej). Kursywa tzw. merowińska zarówno dyplomatyczna, jak i książkowa ma szereg charakterystycznych liter, stanowiących jej „markę ochronną” (ryc. 74). Należy tu a niekiedy otwarte, podobne do u, lecz najczęściej w znanej nam już kursywnej formie podwójnego c; litera b ma tendencję do łączenia się z następną literą za pomocą kreseczki łącznej; długa laska litery d schodzi poniżej dolnej linii schematu i kończy się ostro; litera o ma kształt pętli, z pomocą której tworzy ligatury z sąsiednimi literami: 8; litery r i długie są do siebie podobne, różniąc się tylko tym, że ramię r zwraca się w górę, a górne zakończenie skłania 22 Liebaert P., Some early scripts of the Corbie scriptorium (Palaeogr. Lat. by

Lindsay I). – Dobjasz-Rożdiestwienskaja O., Istorija korbijskoj mastierskoj pisma w godach 651–830, Leningrad 1934.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

235

się w dół; litera u obok zwykłej kursywnej formy: ma jeszcze inną postać, mianowicie haczyka lub sierpa: r V. W tej samej Korbei francuskiej, w której skaligrafowana kursywa święciła w VIII w. takie triumfy, wydając wspaniałe okazy sztuki pisarskiej, rozwija się współcześnie inny rodzaj pisma, oparty na zgoła odmiennym podłożu półuncjały a nawet inicjały, które torują drogę minuskule w podobny sposób, jak to zauważyliśmy wyżej w Górnych Włoszech (Werona, Lukka i in.). Zdaje się, że ojczyzną tej nowej tendencji są klasztory nad Loarą, ze słynnym opactwem św. Marcina w Tours na czele, gdzie była obfitość rękopisów półuncjałą pisanych. Stamtąd to prawdopodobnie, z Tours, dotarły te wpływy do skryptorii korbejskiej i przyczyniły się do powstania tam w VIII w. nowego typu pisma, za czasów opata Leutchariusa (ok. r. 760), którego imieniem ochrzczono nawet w paleografii ten nowy typ pisma korbejskiego jako tzw. Leutchar-type23. Jest ta minuskuła półuncjalna z kursywnym nalotem już niewątpliwie prekursorką minuskuły karolińskiej, dlatego słusznie nazwano ją, podobnie jak współczesną włoską, minuskułą przedkarolińską (praecarolina). d. Wyspy brytyjskie. W przeciwstawieniu do pisma kontynentalnego, tj. tego, które w epoce przedkarolińskiej było w użyciu we Włoszech, w Hiszpanii i Francji, pismem wyspiarskim określa się w paleografii pismo łacińskie, które rozwinęło się w tym okresie na wyspach brytyjskich: w Irlandii i Anglii, skąd dopiero przedostało się w niektóre okolice kontynentu Europy24. To przeciwstawienie jest uzasadnione nie tyle względami geograficznymi, ile tą okolicznością, że podstawa rozwoju była tu i tam zasadniczo inna: gdy pismo łacińskie na kontynencie czerpało swoje soki żywotne głównie z młodszej rzymskiej kursywy i poddając się tylko ubocznie wpływom uncjały czy półuncjały wytworzyło szereg regionalnych czy lokalnych szkół pisarskich oraz typów graficznych, to pismo wyspiarskie powstało od razu na podstawie uncjalnej i półuncjalnej, a tendencji kursywnej uległo ono na drodze zupełnie samodzielnego, niezależnego od kursywy kontynentalnej rozwoju, przy czym zarówno w Irlandii, jak i w Anglii powstał jeden wspólny typ pisma, może najbardziej ze wszystkich tzw. „szczepowych” pism indywidualnego i jednolitego o zupełnie wyraźnym i odrębnym obliczu graficznym, dozwalającym od razu odróżnić je od tamtych, kontynentalnych. Mabillon nazwał to pismo scriptura Saxonica, aczkolwiek istniała od IX w. stara nazwa scriptura Scottica, Szkotami bowiem nazywano w wiekach średnich na kontynencie mnichów irlandzkich. Początkowo rozwój kultury umysłowej w Irlandii i Anglii szedł innymi drogami. Jak wiadomo, tylko południowo-wschodnia Anglia weszła 23 Zob. podobizny tych typów korbejskiego pisma minuskulnego w Lindsaya Palaeographia Latina cz. I, dodane do prac Lindsaya i Liebaerta, poświęconych skryptorii korbejskiej. 24 Lowe E. A., Codices Latini Antiquiores Part. III. Great Britain and Irland, Oxford 1935.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

236

Rozdział V

w skład Imperium rzymskiego i pozostawała z kontynentem w stosunkach handlowych i kulturalnych, które też torowały drogę powolnej chrystianizacji tego kraju. Właściwa jednak akcja misyjna na wyspach przypada na wiek V i VI. „Zielona wyspa” pozyskana została dla chrześcijaństwa w poł. V w. (św. Patryk), stamtąd też w wieku VI szły misje do Anglii północnej, podczas gdy południowa część Anglii otrzymała światło wiary dopiero około r. 600 wprost z Rzymu za sprawą papieża Grzegorza Wkiego (św. Augustyn). Wraz z tymi misjami szły na wyspy księgi biblijne i liturgiczne, które przynosiły z sobą znajomość pisma. Irlandia otrzymała z południowej i zachodniej Francji kodeksy pisane półuncjałą, podczas gdy do Anglii szły z Rzymu transporty książek religijnych pisane przeważnie uncjałą. Kursywną minuskułą pisane dzieła były tam chyba wyjątkowym zjawiskiem, nie spotyka się ich wcale w starych bibliotekach, nie ma też ich śladów w kancelaryjnych produktach irlandzkich i angielskich. Na tych to przeto podstawach graficznych, głównie jednak na półuncjale, wzorowały się, kształciły i rozwijały pisma w Irlandii i Anglii, które zlały się z czasem w jeden typ wspólny, zwany wyspiarskim. Najdawniejsze więc księgi pisane były w Irlandii półuncjałą, która z czasem przybrała pewne cechy swoiste jako tzw. półuncjała irlandzka (najstarszy rękopis, tzw. Psałterz dubliński Cathach, ma pochodzić z końca VI w.). Występuje ta półuncjała irlandzka w dwóch typach, z których starszym jest typ okrągły, używany w piśmie książkowym i od niego pochodny typ ostry, służący tak celom literackim jak i kancelaryjnym. Najpiękniejszymi okazami okrągłego pisma irlandzkiego są: ewangeliarz klasztoru w Kells znany pod nazwą Book of Kells, pochodzący (wedle Lowego) z ok. roku 700 i ewangeliarz klasztoru Durrow, dzieło również z tegoż czasu (oba ewangeliarze dziś w Dublinie)25. Są to prawdziwe kaligraficzne arcydzieła, w żadnej bowiem szkole pisarskiej współcześnie ornamentalna strona pisma nie osiągnęła takiego stopnia doskonałości, jak w szkole irlandzkiej i w tym względzie może ona konkurować jedynie ze szkołą montekassyńską (ryc. 14 i 75). Nadpisy i początkowe litery pisane są wspaniale stylizowanymi majuskułami. Barwne inicjały maja brzegi wykropkowane czerwonymi punktami. Do cech charakterystycznych półuncjaly irlandzkiej należy pogrubienie szczytów lasek górnych takich liter jak b, d, h, l przez nałożenie im trójkątnych nasadek, przy czym laski te są krótkie a owe trójkątne szczyty ich przechylają się nieco w lewo. Litera r ma wydłużone w dół ramię, które ją czyni podobną do litery n lub p. Zresztą litery d, n, r i s mają często formę majuskulną. Okrągła półuncjała irlandzka, stosowana przy pisaniu szczególnie cennych kodeksów, wymagała od pisarza nieraz wielkiego trudu i niezwykłej staranności, zajmując przy tym dla swych rozmiarów i szerokich kształtów sporo miejsca; dlatego nie mogła ona znaleźć zastosowa25

Zob. podobizny u Lowego i u Steffensa2 tabl. 30.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

237

Ryc. 75. Pismo wyspiarskie (irlandzkie) z ok. r. 700 po Chr. „Book of Kells” w Bibliotece św. Trójcy w Dublinie (Thompson E.M., Greek and latin paleogr., ryc. 135) Similiter et principes sacerdotum inludebant eum cum scribis et senioribus dicentes alios saluos fecit. Se ipsum non potest saluum facere si rex israhel est discendat nunc de cruce et credemus ei.

nia w skromniejszych ramach wytwórczości, wymagających oszczędzania miejsca i czasu. Zaczęła się zatem już w VIII w. wytwarzać z tego okrągłego kaligraficznego pisma nowa forma graficzna, o cechach nieco kursywnych, przystosowana do spieszniejszej ręki, o mniejszych, bardziej ścieśnionych kształtach spiczasto zakończonych liter, tzw. ostra minuskuła irlandzka. Nie zatracając swego minuskulnego typu i cech pisma irlandzkiego w postaci owych trójkątnych zgrubień głównych lasek, jest to pismo tylko modyfikacją poprzedniego, o kilku własnych literach charakterystycznych, jak wysyłające swój spiczasto zakończony trzonek w dół pod linię schematu, podobnie zresztą jak wszystkie dolne laski, mające postać kliników (ryc. 76). Gdy pismo okrągłe irlandzkie wychodzi z użycia w IX w., ostra jego odmiana, znalazłszy zresztą szerokie zastosowanie w kancelariach do pisania dokumentów, zakrzepła w XI i XII w. w swoich kształtach i zachowując zasadnicze cechy przetrwała w Irlandii niemal po dziś dzień.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

238

Rozdział V

Ryc. 76. Ostra minuskuła irlandzka z XII w. (Thompson E.M., Greek and latin palaeogr., ryc. 139) eris potestatem habens super decem civitates. Et alter uenit dicens domine mina tua fecit quinque minas. Et huic ait esto super V. civitates. Et alter uenit dicens: Domine ecce mina tua, quam habui repossitum in sodario Timui enim quia homo austerus es, tollis quod non possuisti et metis quod non seminasti.

Pismo irlandzkie wywarło niemały wpływ na rozwój pisma na kontynencie Europy. Mnisi irlandzcy, okazując od początku niezwykłą ruchliwość misyjną i kulturalną, zanieśli swe księgi a w ślad za tym pismo do Francji, Szwajcarii i Włoch. Św. Kolumban założył klasztor w Luxeuil we Francji i w Bobbio w Górnych Włoszech, uczeń jego Gallus założył St. Gallen w Szwajcarii, jak była już o tym nieraz mowa. W klasztorach tych, szczególnie w Bobbio, pismo irlandzkie zetknąwszy się z kontynentalną kursywą wydało w VII–IX w. formy mieszane o oryginalnym charakterze. Nie zapuściło jednak to pismo nigdzie trwalszych korzeni, raz dlatego, że okres apostolstwa „Szkotów” niebawem się zakończył, a po wtóre dlatego, że natrafiło ono na zbyt silnego konkurenta w postaci minuskuły karolińskiej. Za to w najbliższej Anglii pismo irlandzkie odniosło niezwykłe sukcesy. Tam prąd misyjny irlandzki, niosący z sobą półuncjałę, a potem okrągłą i ostrą minuskułę irlandzką, skrzyżował się z misją rzymską, propagującą dla celów pisarskich – jak wspomnieliśmy – głównie uncjałę, którą też pisane są najstarsze księgi angielskie kościelne tak importowane jak i na miejscu sporządzane. Go więcej, spotyka się, jakkolwiek rzadko, dokumenty z VII i VIII w., pisane uncjałą, co świadczy o szczególnym upodobaniu dawnych Anglosasów do tego typu pisma. Już rychło jednak półuncjała irlandzka wypiera uncjałę ze skryptorii angielskich, jak świadczy wspomniany wyżej słynny ewangeliarz zw. Durham Book

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

239

Ryc. 77. Pismo wyspiarskie (anglosaskie) z ok. r. 700 po Chr. Ewangeliarz klaszt. Lindisfarne, dziś w British Museum (Thompson E.M., Greek and latin palaeogr., ryc. 140) Tekst główny (wiek VIII) Beati qui lugunt nunc quoniam ipsi consolabuntur Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam quoniam ipsi saturabuntur

Glosa (wiek X) eadge biđon đa đe gemęnas nu forđon đa gefroefred biđon eadge biđon đa đe hynegrađ and đyrstas sođfęstnisse forđon đa ilco gefylled biđon vel geriorded eadge biđon miltheorte

z Lindisfarne. (ryc. 77), gdzie mnisi irlandzcy założyli w pocz. VIII w. swoją kolonię26. Ta angielska półuncjała różni się nieco od irlandzkiej swoją tendencją „uncjalną”, tj. tendencją do form bardziej okrągłych, w przeciwieństwie do irlandzkiej hołdującej później więcej ostrym i spiczastym kształtom. Ostatecznie półuncjała ustąpiła pola, podobnie jak w Irlandii i oczywiście pod jej wpływem, minuskule, bardzo zresztą pokrewnej irlandzkiej, występującej tak samo jak tamta w dwóch typach: tak zwanej „okrągłej ręki” i „ostrej ręki”, przy czym różnice między anglosaskim a irlandzkim pismem tak się z czasem niwelują i zacierają, że nieraz wprost nie można rozstrzygnąć, jakiego pochodzenia jest dany rękopis, irlandzkiego czy anglosaskiego. Pismo irlandzkie jednak cechuje większy temperament, lekkość i fantazja, gdy angielskie jest wyrazem 26 Zob. Lowe E.A., Codices Latini antiquiores, Part. II m. 274 oraz Steffens F., Lat. Palaeogr.2 tabl. 31.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

240

Rozdział V

pewnej dyscypliny pisarskiej i skłonności do szablonu, ponieważ przewagę polityczną i kulturalną na całym archipelagu brytyjskim osiągnęła ostatecznie Anglia, irlandzki początek tego pisma poszedł w zapomnienie i zaczęto nazywać je pismem saskim ( = anglosaskim), ogarniając tą nazwą oba tak mało różniące się od siebie pisma (stąd i Mabillon nazwał je scriptura Saxonica). W paleografii ustala się jednak obecnie krótka (wprowadzona przez Traubego) nazwa ogólna: pismo wyspiarskie czyli insularne, zamiast dłuższego określenia: irlandzko-anglosaskie. Podobnie jak pismo irlandzkie, tak i angielskie, wypierane od IX w. we własnej ojczyźnie przez świeżą i prężną minuskułę karolińską, wysuwa swoje macki na kontynent. Mnisi anglosascy Willibrord, Bonifacy, Alkuin, że tylko najwybitniejsze imiona tu wymienię, idą do Francji (Tours, Corbie) i Niemiec (Würzburg, Fulda, Moguncja, Hersfeld, Lorsch i in.), niosąc z sobą wszędzie wspaniałe kodeksy kościelne, których pismo następcy ich będą naśladować. W bibliotekach tych klasztorów spotykamy też rękopisy pisane minuskułą anglosaską, która tam spotyka się oko w oko z kontynentalnym typem minuskuły, wytworzonym na podstawach zgoła innych, bo uszlachetnionej kursywy włoskiej czy francuskiej, minuskuły określanej nazwą przedkarolińskiej. Te dwie minuskuły, insularna i kontynentalna, tworzą tam formy mieszane, dobrze znane ze szkoły pisarskiej moguncko-fuldajsko-würzburskiej IX w. W rękopisach ze szkoły tej pochodzących i pisanych minuskułą zasadniczo na modłę kontynentalną, występują wyraźne wpływy pisma insularnego, przejawiające się zarówno w kształtach liter, jak i w zakresie ligatur i oryginalnych, właściwych pismu wyspiarskiemu skróceń, które tą drogą wniknęły do skarbca średniowiecznych abrewiatur łacińskich (zob. niżej). Ostatecznie od drugiej połowy IX w. wpływ pisma wyspiarskiego w tych skryptoriach zaczyna słabnąć i zanikać, a wspaniała minuskuła karolińska zupełnie je w końcu opanowuje.

7. Rzut oka na pierwszy okres rozwoju pisma łacińskiego Rozwój pisma łacińskiego od czasu, w którym pojawiają się pierwsze źródła paleograficzne (I w. po Chr.) aż do chwili, kiedy w Europie zachodniej zaświtał tzw. renesans karoliński (koniec w. VIII), pozwala wyróżnić dwie wyraźnie zaznaczające się fazy. Pierwsza z nich obejmuje czasy wysokiego rozkwitu oraz jednolitości kultury łacińskiej (której przejawem jest także pismo) w zachodniej części Imperium, posługującej się językiem i pismem łacińskim, przyswojonym jako znakomity aparat techniczny przez Kościół Rzymski dla celów swej misji apostolskiej. Siłą ciężkości ta kultura utrzymywała się czas jakiś na dawnym poziomie i nie zatracała swej jedności nawet po katastrofie najazdu ludów germańskich i upadku cesarstwa w końcu V w., żyjąc przez przeciąg paru stuleci jeszcze twórczymi sokami antyku, przy czym doniosła rola patrona tej kultury przypadła w niemałej mierze właśnie Kościołowi. Dopiero w drugiej fazie, obejmującej dwa następne wieki: VII i VIII, dają się odczuć

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

241

skutki rozbicia politycznego i napływu obcego, barbarzyńskiego elementu etnicznego, także w sferze kultury, której upadek na każdym polu, więc i na polu pisma, wyraźnie się zarysowuje. Widzieliśmy, na jakim poziomie stanęło pismo łacińskie w dobie cesarstwa, jak piękne wykształciło formy dla potrzeb książkowych utrzymane w ramach kaligraficznej majuskuły (quadrata, rustica, uncjała), formy niezmiernie piękne nawet po przejściu do systemu minuskulnego (półuncjała). Natomiast dla potrzeb codziennego użytku wytworzyło to pismo brzydką, niedbałą kursywę, naprzód w typie majuskulnym, potem – pod działaniem tendencji do schematu czteroliniowego – kursywę minuskulną. Ten rozdział na dwie klasy pisma: książkowego i użytkowego, stanowi pierwszą ogólną cechę w rozwoju jego za cesarstwa. Drugą cechę stanowi stałość i uniwersalność raz wykształconych zasadniczych typów pisma, które nie znają jeszcze dalej idących odmian w swym przekroju poziomym, tzn. nie wykazują współcześnie wyraźnych różnic na całym obszarze Imperium. Oczywiście nie wyklucza to rozwoju tych typów w przekroju pionowym, tj. genetycznego wytwarzania się z biegiem czasu typów drugo- i dalszorzędnych, które starał się tak skrupulatnie wyróżnić Schiaparelli w swych studiach nad pismem łacińskim w dobie cesarstwa27. Upadek i rozbicie Imperium rzymskiego wraz z całą jego tak misterną budową antycznej kultury nie mogły pozostać bez wpływu i na rozwój pisma. Przede wszystkim zachwiał się a nawet w niektórych okolicach rozchwiał i zanikł wspomniany rozdział między pismem książkowym a pismem użytkowym. Pismo podlejsze, kursywne, używane dawniej w epoce klasycznej jedynie do celów codziennej potrzeby (zwłaszcza w kancelariach) wtargnęło teraz w dziedzinę książkową i opanowało ją miejscami niemal zupełnie, bądź wpływało silnie na zmianę charakteru pisma kaligraficznego. Po wtóre rozbicie polityczne Europy zachodniej pociągnęło za sobą także w dziedzinie pisma zanik dawnej jedności i rozpad wszechwładnej młodszej rzymskiej kursywy na odłamy regionalne, które poznaliśmy pod nieścisłą nazwą pism szczepowych, stwierdzając, że regiony te nie mają zresztą nic wspólnego ze „szczepowością” czy „narodowością” a są jedynie przejawem tego rozbicia terytorialnego i zerwania więzi kulturalnej, która w dobie cesarstwa stała na straży uniwersalności i jej wszelakich przejawów. Lecz w czasie, kiedy te destruktywne czynniki polityczne wprowadzają w dziedzinie kultury ogólny chaos i grożą zagładą całemu dorobkowi cywilizacyjnemu doby antycznej, dochodzi do głosu czynnik, który jako stróż porządku, ładu, wartości kulturalnych, a przede wszystkim jako symbol jedności i uniwersalizmu, rozpoczyna działać na każdym polu z myślą pozytywnego przywrócenia zachwianej równowagi materialnej i duchowej. Tym czynnikiem jest Kościół a organem jego łaciński kler duchowny, zakonny i świecki, który w zaciszu swych cel klasztor27

La scrittura latina nell’etta Romana, Como 1921.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

242

Rozdział V

nych i skryptorii katedralnych podjął m.in. inicjatywę w kierunku regeneracji zaniedbanego i w upadku pogrążonego pisma28. Objawy tych zamierzeń sanacyjnych na terenie pisma dają się dostrzec już dość wcześnie, nie wcześniej jednak jak w VII w. i to niezależnie od siebie w różnych miejscach, i w różnych regionach pisarskich. Przedstawiają się one jako reakcja przeciw szpetnej kursywie rzymskiej, zanarchizowanej wybujałością kształtów liter, przeładowanej ligaturami, nieczytelnej wskutek stłoczenia liter i braku odstępów między wyrazami. Nie chodzi przy tym o wyrugowanie tego pisma z użycia, lecz raczej o uszlachetnienie go, o uproszczenie i ujednolicenie, przynajmniej w obrębie jednej prowincji pisarskiej. Na całej przestrzeni życiowej kursywy rzymskiej można zauważyć to zjawisko, tę tendencję podyktowaną względami estetycznymi i praktycznymi, aby w miejsce nieładnego, źle czytelnego, skomplikowanego w swych formach i połączeniach pisma kursywnego zarówno książkowego, jak i dokumentalnego, wprowadzić regularniejszą, spokojniejszą formę kursywy, aby zredukować do racjonalnego minimum nawał ligatur, aby nadać temu pismu piękny i estetyczny wygląd przez wybitne zróżnicowanie cienkich i tłustych kresek, przez rozszerzenie i zaokrąglenie budowy liter, przez większe usamodzielnienie tychże i wprowadzenie odpowiednich odstępów miedzy poszczególnymi literami oraz wyrazami, jednym słowem – jak to określił trafnie znakomity paleograf monachijski Traube – aby tę kursywę dokumentów merowińskich „przywołać do porządku”29. W parze z tą tendencją zmierzającą do uszlachetnienia, skaligrafowania kursywy, idzie druga, wychodząca od półuncjały. Półuncjała a nawet uncjała trzymały się uparcie pewnych centrów, zwłaszcza we Włoszech (Werona, Rzym) i nie porzucały antycznych tradycji. Lecz nie wszędzie były one na tej drodze do skostnienia i zakrzepnięcia. Widzieliśmy, że i półuncjała zaczęła szukać dróg do dalszego doskonalenia się. Sama stojąc na pograniczu dwóch schematów, dwóch typów, majuskulnego i minuskulnego, poszła zdecydowanie w kierunku minuskulnym, wykształcając budowę lasek dolnych i górnych tzw. długich liter; równocześnie porzuca ona swój przyciężki dukt, przybierając lżejsze formy i szczuplejsze wymiary, przeprowadza lepsze oddzielanie wyrazów, adaptuje nawet z kursywy pewne ligatury i rozszerza swój skromny system abrewiatur, przez co zbliża się poniekąd na tej drodze sanacji do uszlachetnionej kursywy. Jest rzeczą znamienną, na którą zwrócił uwagę w ostatnich czasach szereg wybitnych badaczy pisma z tej epoki (np. Steinacker w swym pięknym studium o Liber Diurnus30), że ta tendencja do znalezienia szlachetnego typu minuskuły, wychodząca zarówno od podstaw kursywnych jak i półuncjalnych, była wprawdzie ogólna, ale była ona raczej 28

Steinacker H., o. c., s. 168 i n. Vorlesungen u. Abhandlungen, t. II, s. 24. 30 L. c., s. 165, 170. 29

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

243

objawem zamierzeń indywidualnych i lokalnych, bez współdziałania przemożnych wpływów jednych centrów pisarskich na drugie. Jedynie tylko w kilku regionach daje się zauważyć powstanie rozległejszych i trwalszych prowincji pisarskich (pismo tzw. „benewencko-montekassyńskie” w płd. Włoszech, pismo „wizygockie” w Hiszpanii, a przede wszystkim pismo wyspiarskie w Irlandii i Anglii). Poza tym jednak widzimy przeważnie daleko idące rozbicie, zwłaszcza na terenie Francji i Włoch, powstanie całego szeregu szkół i typów lokalnych (we Francji Luxeuil z typem az, Corbie z typami ab, en i typem Leutchariusa, Burgundia, płd. Francja, płn. Francja z Laonem, klasztory nadloarskie itd.). Zagadnienie wpływu poszczególnych tych ognisk pisarskich na inne jest ciągle jeszcze pod znakiem zapytania i przedmiotem badań. Jedno nie ulega wątpliwości, że wędrówki kodeksów z bibliotek do bibliotek oraz wymiana pisarzy nie pozostały bez wpływu na tworzenie się typów mieszanych (np. w Bobbio, gdzie pismo irlandzkie wywarło silny wpływ na miejscową grafikę), a nawet na pewne ujednolicenie pisma. W zasadzie jednak te podobieństwa, jakie zachodzą między odległymi nieraz od siebie centrami pisarskimi, są przeważnie przejawami nie wpływów, ale paralelizmu rozwoju. A zatem raczej poligeneza aniżeli monogeneza doprowadza w rozwoju pisma w okresie tzw. przejściowym (VII i VIII w.) do tego wspólnego mianownika, jakim będzie niedługo czysta minuskuła karolińska31.

E. Renensans karoliński pisma i jego rozwój do końca wieku XII Literatura: Zob. literaturę podręcznikową podaną wyżej na s. 209, a ponadto: Boüard A., La question des origines de la minuscule caroline (Palaeographia Latina IV, 1925). – Hessel A., Zur Entstehung der karolingischen Minuskel (Archiv für Urkundenforschung VIII, 1923). – Schiaparelli L., A proposito di un recente articolo sull’ origine della minuscola carolina (Archivio storico italiano, Ser. VI, Vol. V 1926).

1. Początki minuskuły karolińskiej Już kilkakrotnie sygnalizowaliśmy zjawienie się tzw. minuskuły karolińskiej, typu, który w rozwoju nie tylko pisma samego ale i ogólnej kultury średniowiecznej i nowożytnej łacińskiego świata odegrał niezwykle doniosłą rolę jako macierz wszystkich po dziś dzień żyjących rodzajów pisanego i drukowanego pisma. Przyszła ta piękna pani w swej strojnej szacie nagle i niespodzianie, przyszła – do dziś dnia niewiadomo skąd i w jaki sposób; stanęła dumnie wobec rozlicznych zestarzałych, choć nie wymarłych jeszcze, przodków: zgrzybiałych, lecz szlachetne rysy jeszcze zachowujących klasycznych majuskulnych prababek, kapitały i uncjały, wobec ich dwóch cór, nadob31

Steinacker, o. c., s. 165.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

244

Rozdział V

nej półuncjały i szpetnej z urody lecz później upiększonej kursywy, stanęła wreszcie wśród licznej plejady swych starszych siostrzyc minuskulnych, ładniejszych po matce półuncjale i mniej ładnych po młodszej kursywie rzymskiej. Wszystkie te pisma olśnione jej widokiem pierzchną rychlej czy później i zginą bezpowrotnie, a ona w swym triumfalnym pochodzie od Atlantyku po wschodnie krańce Polski i Węgier owładnie ręce piszącej ludzkości, gdy zaś po paru wiekach się zestarzeje i zbrzydnie, pójdzie do ziemi przodków, do Italii, by przejrzeć się w zwierciedle z czasów swej młodości, które jej cudne zachowało oblicze, i by skąpawszy się w wodach włoskiego renesansu powrócić odmłodzona i świeża, jak ongiś przed wiekami, i pozostać z ludźmi już wiecznie piękną i dostojną panią, choć tylko służebnicą kultury europejskiej, którą rozniesie z czasem po całym globie, w najdalsze jego zakątki. Kiedy zrodziła się minuskuła okrągła, gdzie jej kolebka i rodzinne strony? – dotąd biedzą się nad tymi zagadnieniami uczeni całego świata i dotąd ich nie rozwiązali, snując tylko mniej lub więcej trafne domysły, choć, zdaje się, że już tylko cienka ścianka oddziela naukę od wykrycia prawdy. Jeśli spojrzymy na rozwój pisma Europy zachodniej w wieku IX i porównamy go z tym stanem, jaki poznaliśmy w w. VII i VIII, uderzy nas daleko idąca zmiana i różnica. W poprzednim okresie „przejściowym” widzieliśmy obraz zupełnego rozbicia, zauważyliśmy istnienie mnogich centrów pisarskich z całym szeregiem typów pisma o mniej lub więcej wyraźnym obliczu graficznym, odzwierciedlającym wszelako wszędzie usilne dążenie do zdobycia czegoś lepszego, piękniejszego, wartościowszego, w zakresie zwłaszcza pisma książkowego. Te rozproszone i w przeważnej części niezależne od siebie próby i drogi szukania doprowadziły wprawdzie do wykształcenia, szczególnie w Galii i Italii, kilku szlachetnych i podobnych do siebie typów minuskuły, zwanej „prekaroliną”, ale żaden z tych typów nie zrzucił z siebie całkowicie zaśniedziałej powłoki kursywnej, żaden nie osiągnął skończonej doskonałości kaligraficznej, choć niejeden z nich bardzo zbliżył się już do tego ideału. Nagle, u schyłku wieku VIII, jak Minerwa z głowy Jowisza, zjawia się ten wyczekiwany typ pisma w postaci „karoliny”, a wiek IX, po krótkim okresie przestawienia grafiki na nową modłę, okazuje nam już obraz konsolidacji i ujednostajnienia pisma w ramach nowej minuskuły. Pierwszy dochowany pomnik, w którym pojawia się czysta „karolina”, to przechowane dziś w paryskiej Bibliothèque Nationale wspaniałe Evangelistarium Gotszalka (Godesscalc), które ten mistrz kaligrafii i ornamentacji wykonał złotem i srebrem na purpurowym pergaminie, na zlecenie Karola Wielkiego i małżonki jego Hildegardy; sporządzenie kodeksu przypada na lata 781–78332. Pisany jest w swym głównym zrębie uncjałą, ale dwie strony, zawierające wiersz dedykacyjny Gotszalka, w którym jest wzmianka, że hoc opus eximium Franchorum scribere Carlus rex 32

Podobizna u Steffensa2 tabl. 45a.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

245

Ryc. 78. Minuskuła karolińska z końca VIII w. Złoty psałterz Karola Wielkiego (772–795). Ręka Dagulfa. Ms. w Bibliotece Narod. w Wiedniu fo. 146 (Monumenta Palaeogr. Vindobonensia, tabl. 26) INCIPIVNT CANTICI CANTICVM ESAIE PROPHETE CONFITEbor tibi domine quoniam iratus es mihi, conuersus est furor tuus et consolatus es me. Ecce deus saluator meus, fiducialiter agam et non timebo.

pius, egregia Hildgarda cum coniuge, iussit, wypisane zostały minuskułą karolińską, najwcześniejszą znaną, tak dokładnie datowaną. Już rychło pojawi się kodeks w całości pisany tą minuskuła (ryc. 19 oraz ryc. 78). Będzie nim przepyszny Złoty psałterz Karola Wielkiego (dziś w wiedeńskiej Bibl. Nar.), ofiarowany przez tegoż władcę papieżowi Hadrianowi I (772–795) a pisany złotem ręką słynnego Dagulfa33. Prócz tych 33

Beer E., Monumenta Palaeogr. Vindobonensia I, Wien 1910.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

246

Rozdział V

datowanych pierwszych wzorów minuskuły jest kilka innych współczesnych lub bliskoczesnych okazów, których czasu spisania wprawdzie dokładniej oznaczyć niepodobna, ale które wykazują pokrewne tamtym cechy wczesnej minuskuły karolińskiej. Spośród nich wymienić należy przechowany w Trewirze ewangeliarz, tzw. Kodeks Ady, podobno siostry Karola Wielkiego którego najstarsze pismo przypomina rękę Dagulfa34. Fakt zjawienia się najstarszych kodeksów pisanych minuskułą okrągłą za panowania Karola Wielkiego nasunął już dawno uczonym myśl, że narodziny tego nowego typu pisma pozostają w bezpośrednim związku z kulturalną działalnością wielkiego twórcy i władcy państwa frankońskiego, który na tylu polach, między innymi i na polu nauki i sztuki rozwinął żywą i energiczną pracę reformatorską, określaną w swoich wynikach nazwą renesansu karolińskiego. Pierwszy Mabillon zwrócił na te zasługi Karola Wielkiego uwagę, przypisując mu także reformę pisma i uważając go niejako za twórcę minuskuły okrągłej35. Pogląd ten przetrwał do Wattenbacha36, przy czym związano tę reformę z nazwiskiem słynnego mnicha anglosaskiego Alkuina, który od r. 782 kierował założoną przez Karola W. w Akwizgranie królewską szkołą pałacową (schola palatina). W tej to szkole, gdzie szczególny nacisk kładziono bez wątpienia i na sztukę pisania, miała się zrodzić minuskuła, a typ pisma zwany przez uczonych niemieckich Hof-typus, Hof-minuskel, miał się stąd rozejść szeroko i daleko, opanowując po kolei inne skryptorie w państwie frankońskim. Inną koncepcję wysunął w r. 1885 znakomity uczony francuski L. Delisle, który zbadał dokładnie działalność szkoły pisarskiej jednego z najwybitniejszych klasztorów benedyktyńskich we Francji, św. Marcina w Tours37. Delisle wykazał z całą erudycją, że klasztor ten, pozostający od r. 796 pod kierownictwem wspomnianego Alkuina jako opata, położył niespożyte zasługi około odrodzenia klasycznych typów pisma, przede wszystkim majuskulnych, kapitały, uncjały, a także półuncjały, tak że tę majuskułę, którą pisane były za czasów jego i jego następców rękopisy tourskie, nazwano w paleografii „marką fabryczną” skryptorii w Tours. Otóż Delisle sądził, że skryptoria ta była główną kolebką reformy karolińskiej pisma i że także minuskuła karolińska była tam szczególnie uprawiana (ryc. 79). W trzy lata po ukazaniu się rewelacyjnej pracy Delisle’a wystąpił wybitny uczony wiedeński Th. Sickel z nową tezą (1888). W związku ze swoimi badaniami nad słynnymi Liber Diurnus, uchodzącym za najstarszy formularz kancelarii papieskiej, którego rękopis watykański, pisany 34 Menzel K., Die Trierer Ada-Handschrift. – Steffens F., Lat. Pal. 2 tabl. 45b. 35 De re diplomatica, s. 50. 36 Anleitung zur lateinischen Palaeogr.4, s. 34. 37 Memoire sur l’école calligraphique de Tours au IX siècle, Paris 1885.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

247

Ryc. 79. Półuncjała skryptorii w Tours z IX w. (Prou-Boüard, Album, pl. VII, 3) ab oratione numquam laxauerat EXPLICIVNT CAPITVLA. PLERIQVE MORTALIVM studio et gloria saeculari inaniter dediti exinde perennem ut putabant memoriam nominis sui quaesiuerunt.

już wczesną minuskułą karolińską, datował on na lata 780–795, wyraził zapatrywanie, że minuskuła ta jest wynalazkiem Rzymian, a przynajmniej że Rzym już wcześnie miał wydatny udział w wykształceniu i rozpowszechnieniu tego nowego typu pisma38. Rzymska teza Sickla, której przyklasnęli włoscy uczniowie jego (Giorgi, Federici, Gaudenzi), wywołała stanowczy sprzeciw ze strony jednego z najwybitniejszych uczonych niemieckich, Traubego, który zwrócił uwagę na to, że centrum kultury w czasie, gdy się pojawia minuskuła, były nie Włochy, nie Rzym, gdzie nie ma współcześnie żadnych śladów minuskuły karolińskiej, lecz karolińska Francja, gdzie to pismo najwcześniej się zjawia i skąd dopiero opanowuje inne kraje, między innymi Italię39. Gruntownie i na szerokim tle porównawczym rozpatrzył kwestię Libri Diurni inny znakomity badacz niemiecki, Steinacker H., którego zdaniem rękopis watykański 38 Liber Diurnus Romanorum Pontificum, ed. Th. Sickel, 1889, oraz tegoż autora Prolegomena zum Lib. Diurn. I i II w Sitzungsberichte der kais. Akad. der Wiss. in Wien, phil.-hist. Cl. Bd. CXVII Nr VII .1888 i Nr XIII 1889. 39 Vorlesungen und Abhandlungen, II, s. 26 i n. Podobne zdanie wyraził Lowe E. A. w swych Studia Palaeographica.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

248

Rozdział V

Ryc. 80. Liber Diurnus. Minuskuła północno-włoska z pocz. IX w. Ms. Archiwum Watykańskiego (Sickel T., Liber Diurnus, f. 55’) fessionis nostrae paginam per illum notarium scribendam dictauimus, et in sacro scrinio sanctae apostolicae sedis beatitudini uestrę contradimus. SVBSCRIPTIO EPISCOPI. Ille indignus episcopus sanctae ecclesiae, ille huic promissioni sponsionique orthodoxae fidei fideliter a me facta.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

249

tego zbioru formuł pochodzi z czasów nieco późniejszych, niż to mniemał Sickel, bo dopiero z lat 795–814, tak że nie ma mowy, by mógł powstać w Rzymie w VIII w.40 Najnowsze badania nad Liber Diurnus przeprowadzone przez Mohlberga i Santifallera41 stwierdziły, że kodeks ten nie jest właściwym formularzem, służącym do codziennego użytku kancelarii papieskiej, lecz raczej zbiorem kanonów i przepisów liturgicznych, który przed wiekiem XI nie był w użyciu kancelarii papieskiej, tak że upada konieczność upatrywania początków jego pisma w Rzymie. Zresztą pismo nie tylko watykańskiego, ale i dwóch innych rękopisów Libri Diurni, pochodzących z pocz. IX w., wykazuje pochodzenie północno-włoskie (friulskie, może klasztor Nonantola). W każdym razie teza rzymskiego pochodzenia minuskuły karolińskiej została ostatecznie pogrzebana (ryc. 80). Dziś nie ulega wątpliwości w nauce jedna rzecz: że kolebki minuskuły karolińskiej trzeba szukać we Francji, jakkolwiek bezpośredni udział Karola Wielkiego a nawet Alkuina w tej reformie pisma stoi pod znakiem zapytania. Co do udziału Karola Wielkiego, to pomijając fakt, że władca ten nie wyniósłszy ze szkoły sztuki pisania, dopiero w późniejszym wieku zaprawiał swą twardą dłoń do pióra, przy czym niewiele mu pomagało wkładanie tabliczki do pisania pod poduszkę42, nie ma w jego kapitularzach żadnych śladów jakichkolwiek prób reformy pisma. Mówi się w nich wprawdzie ogólnie o potrzebie staranności w przepisywaniu kodeksów kościelnych, które powinno się powierzać tylko ludziom profectae aetatis43, ale od tej wskazówki jeszcze daleko do wprowadzenia w powszechne użycie jednolitego typu pisma tj. minuskuły. Dużo się pisze w związku z reformą pisma o zasługach szkoły pałacowej44, ale faktycznie nie ma danych stwierdzających, że minuskuła okrągła tam właśnie była wynaleziona czy uprawiana. Pojawienie się kilku wspaniałych pisanych nią kodeksów w najbliższym otoczeniu dworu Karola Wielkiego świadczy niewątpliwie o trosce i inicjatywie jego w kierunku osiągnięcia i na tym polu jak największej doskonałości, ale czy Gotszalk lub Dagulf, których rękopisy minuskulne przypadkiem się dochowały jako najstarsze, nie mieli poprzedników, oraz czy pozostawali oni w jakimkolwiek stosunku do karolińskiej szkoły pałacowej, tego w braku pełniejszego materiału źródłowego się nie wie, a wszystko, co się na ten temat 40 Zum Liber Diurnus und zur Frage nach dem Ursprung der Frühminuskel (Miscellanea Ehrle IV). 41 Mohlberg C., Neue Erörterungen zum L. D. (Theol. Revue 1939). – Santifaller L., Die Verwendung des L. D. bis zum Ende des XI Jhdts (MIÖG. 49, 1936). – Tenże, Zur äusseren Geschichte der Vatikanischen Handschrift des L. D. (Anzeiger der phil.hist. Classe der Akad. d. Wiss. in Wien 1946, nr 17). 42 Einhard, Vita Caroli Magni. 43 Capitulare z 23 marca 789 r. § 72. 44 Hessel A., Zur Entstehung der karolingischen Minuskel (Arch. f. Urkundenforsch. VII, VIII).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

250

Rozdział V

pisze, to są tylko mniej lub więcej uzasadnione domysły. Zresztą obaj ci kaligrafowie musieli także gdzieś przecież poznać ten typ pisma i w nim się wykształcić, zanim go zastosowali w swych „złotych” kodeksach. Także to wszystko, co napisano o Alkuinie i jego udziale w wynalazku minuskuły, nie można uznać za rzecz udowodnioną. Zwrócono słusznie uwagę na fakt, że Alkuin jako anglosaksończyk pisał niewątpliwie pismem wyspiarskim i byłby raczej propagował tak w szkole pałacowej jak i w skryptorii tourskiej to właśnie nadzwyczaj piękne i kaligraficzne pismo, a nie jakiś nowy typ minuskuły, choćby tak doskonałej jak minuskuła karolińska. Zdania zresztą są podzielone45. Udział Alkuina w redakcji wierszowanych dedykacji kodeksów Gotszalka i Dagulfa został niewątpliwie udowodniony46, ale redakcja tekstu a pismo, to dwie różne rzeczy, rękopisy zaś tourskie pisane minuskułą pochodzą z czasów poalkuińskich, głównie z czasów następcy jego, opata Fredigisa (807– 834), więc bezpośredniego związku ich z samym Alkuinem, który jako opat w Tours był już człowiekiem wiekowym i niedołężnym47, wykazać się nie da. Z tym wszystkim więc trzeba zarówno udział Karola Wielkiego, jak i Alkuina w dziele reformy pisma, w wprowadzeniu w życie minuskuły karolińskiej, traktować cum grano salis48. Jak zatem wyjaśnić narodziny i gdzie szukać kolebki minuskuły karolińskiej? Nauka dzisiejsza, nie rozwiązawszy dotąd zadowalniająco tych zagadek, wychodzi jednak z założenia, że ten typ pisma wynikł z tego samego źródła, które w okresie tzw. przejściowym (VII i VIII w.) wydały cały szereg innych pokrewnych późniejszej „karolinie” typów tzw. prekarolińskich. Tym źródłem była znana nam już ogólna tendencja, dająca się w tym okresie stwierdzić niezależnie od siebie w całym szeregu skryptorii, tendencja zmierzająca do stworzenia minuskuły opartej bądź o uncjałę i zwłaszcza półuncjałę, bądź o kursywę minuskulną, uszlachetnioną przez wyzwolenie jej z przewagi elementów kursywnych, celem zdobycia pisma kaligraficznego, jak najbardziej estetycznego i czytelnego. Widzieliśmy w poprzednim rozdziale, że szereg takich typów, określanych mianem „prekaroliny”, istotnie zrodził się niezależnie od siebie w różnych skryptoriach, a niektóre z nich, zwłaszcza typy powstałe w VII i VIII w. w Luxeuil, Corbie, St. Gallen, w Friuli i in., już nawet bardzo zbliżyły się do ideału ucieleśnionego w „karolinie”. W ostatnich czasach zwrócono szczególniejszą uwagę na kodeksy pisane w pikardyjskiej Corbie za czasów opata Maurdramnusa, który ten urząd sprawował w latach 772–780, a więc jeszcze przed pojawieniem się pierwszych, czystą karoliną pisanych rękopisów (ryc. 81). Kil45 Za udziałem Alkuina: Rand E. K., Studies in the script of Tours, Cambridge 1929, przeciw udziałowi Lowe, l. c. 46 Beer, l. c., s. 56. 47 Menzel K., Trierer Adahandschrif, s. 4, por. też Rand E.K., Studies. 48 Tak też obecnie Lehmann P., Lateinische Palaeographie, s. 65: „die karolingische Minuskel ist hervorgerufen aus einer... Reformbewegung, die nicht durch Karl d. Grossen, nicht durch Alchvine ins Leben gerufen ist”.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

251

Ryc. 81. Prekarolina z Corbie (Pikardia), typ Maurdramnusa 772–780. Św. Hieronima Liber comitis w Bibliotece Publ. w Leningradzie Ms. Q I 16 (Palaeographia Latina, t. I pl. V) In diebus illis stans Petrus in med[io] . . . dixit: Viri fratres uos scitis ąuod fac[tum]... uerbum per uniuersam iudeam. Incip[it]... a Galilea, post baptismum quod p[... Iohannes Ihesum a Nazareth.

kutomowa Biblia Maurdramnusa, przechowana dziś w bibliotece miejskiej w Amiens, pisana jest różnymi pokrewnymi rękami, które wszystkie zdradzają oryginalny typ kaligraficzny (zwany typem Maurdramnusa), występujący także w innych kodeksach korbejskich z czasów tego opata i później jeszcze w pocz. IX w.49 Otóż pismo tego typu jest już tak podobne do karoliny (od której odróżnia je tylko nalot typu wyspiarskiego), że niektórzy paleografowie (jak Boüard i Lauer) nie wahali się określić je jako czystą karolinę50; inni sądzili, że karolina jest syntezą górnowłoskiej prekaroliny, która przez Szwajcarię i Burgundię miała przejść do Francji, z typem Maurdramnusa51. W rzeczywistości trzeba typ 49

Podobizny pisma typu Maurdramnusa w Lindsaya Palaeographia Latina I, pl. IV i V. 50 Boüard, La question des origines de la minuscule caroline, tamże IV, s. 81. – Lauer Ph., La reforme carolingienne de l’écriture latine et l’ecole calligraphique de Corbie (Mémoires présentés par divers savants à l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres XIII [1924], s. 420–440). 51 Hessel A., Zur Entstehung der karol. Minuskel, l. c.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

252

Rozdział V

(Maurdramnusa) w ślad za Liebaertem, Lehmannem i Schiaparellim uważać za pewien odrębny rodzaj prekaroliny, którą wolno uznać za prekursorkę, za przedostatnie ogniwo w łańcuchu rozwoju i przejścia prekaroliny do karoliny czystej52. Jeśli przeto chodzi o zagadnienie kolebki karoliny, to dzisiejsza nauka stoi na stanowisku, że mogła ona powstać w tym samym mniej więcej czasie w kilku miejscach i za kolebkę tę nie można uważać ani Corbie ani Tours, ani nawet dworu karolińskiego, na którym pojawiają się pierwsze produkta karoliny w ósmym dziesiątku VIII w. Znakomity włoski paleograf Schiaparelli, który tuż przed swą śmiercią 1934 r. jako jeden z ostatnich zajmował się kwestią powstania karoliny, odkrył jej ślady jakoby w jednym z dokumentów ojca Karola Wielkiego, Karlomana, z r. 769, tak że dopuścił możliwość cofnięcia początków tego pisma w czasy nawet Pipina (751–768)53. W artykule zaś tegoż autora, wydrukowanym już po jego zgonie we wspaniałej Enciclopedia Italiana (s. v. „Paleographia”, 1936) czytamy, że powstanie karoliny może pozostawać w związku z rewizją ksiąg kościelnych zarządzoną przez Pipina; niestety bliżej tego poglądu nie zdołał już Schiaparelli uzasadnić. Jakkolwiek bądź dziś już nie ulega wątpliwości, że ojczyzną karoliny jest Francja54, a na jej powstanie w różnych, nawet odległych od siebie miejscach, złożyły się analogiczne powody, podobne podstawy i jednakowe warunki. Powodem była – jak wspomnieliśmy już wyżej – powszechnie dająca się odczuć potrzeba stworzenia doskonałego, kaligraficznego pisma, podstawy do tego dostarczyły antyczne pisma, przede wszystkim półuncjała ze swymi minuskulnymi elementami i regularnym duktem, warunki zaś rozwoju zyskała ta reforma pisma w ogólnym odrodzeniu politycznym i kulturalnym, którego centrum był królewski dwór frankoński, skąd to odrodzenie promieniowało szeroko na cały rozległy obszar zjednoczonego państwa karolińskiego. Gdyby przeto nie uważać nawet szkoły pałacowej akwizgrańskiej za kolebkę minuskuły karolińskiej, to jednak niepodobna odmówić dworowi i jego wzmożonej działalności kulturalnej doniosłego wpływu na rozpowszechnienie „typu dworskiego”, który się tam przyjął i znalazł swój wyraz w prawdziwych arcydziełach kaligraficznych Gotszalka i Dagulfa. To nowe piękne pismo, które dzięki ożywionemu ruchowi kulturalnemu pomiędzy poszczególnymi centrami pracy pisarskiej chętnie naśladowano, bez jakiegoś nakazu z góry, zaczęło szybko zdobywać sobie prawo obywatelstwa i gwałtownie wypierać inne, przestarzałe, niewygodne, niepiękne typy pisma na całym obszarze państwa karolińskiego. Tym sposobem minuskuła karolińska stała się z czasem jedynym i wyłącznym pismem całego łacińskiego Zachodu Europy i to zarówno dla potrzeb literackich, jak 52

Schiaparelli, A proposito di un recente articolo sull’origine della minuscola carolina. Note paleografiche (Archivio storico italiano Ser. VI, vol. V, 1926, s. 16). Jest to polemika z Boüardem. 53 Schiaparelli, l. c., s. 18 i 22. 54 Lehmann, Lat. Palaeogr., s. 66. – Schiaparelli, l. c., s. 20.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

253

i kancelaryjnych. Pod znakiem tego jednolitego typu graficznego, który będzie nadal ulegać tylko lokalnym odmianom, pozostanie tak pismo kaligraficzne jak i wytworzona z czasem kursywa średniowieczna. Zanim przejdziemy do przedstawienia rozwoju minuskuły karolińskiej, należy przyjrzeć się bliżej formom tego pisma, tak jak ono wygląda w zaraniu swym w najcelniejszych rękopisach karolińskich w dobie przełomu VIII/IX w.

2. Charakterystyka minuskuły karolińskiej w VIII i IX w. Obok kapitały (quadrata i rustica), uncjały i półuncjały, stosowanych w kodeksach rękopiśmiennych z tego okresu przeważnie do tytułów, nagłówków i dużych liter oraz do uwydatniania w tekście pewnych szczególnie ważnych wyrazów, przedstawia alfabet minuskulny wczesnej karoliny typ nowy, używany do pisania właściwego tekstu. Główną jego cechę stanowi ścisłe przystosowanie wszystkich liter do systemu czteroliniowego, tak że trzon każdej litery wypełnia dokładnie przestrzeń między dwiema wewnętrznymi, silnie zbliżonymi do siebie liniami paralelnymi, wysyłając laski górne i dolne jednakiej wysokości do obu linii zewnętrznych, co nadaje temu typowi pisma swoisty charakter wybitnej minuskuły, odcinającej się wyraźnie od półuncjały, stojącej zawsze jeszcze na pograniczu systemu majuskulnego i minuskulnego. Litery przeto karoliny: a, c, e, i, m, n, o, r, s, t, u, v, x (z) mieszczą się w całości w obrębie linii wewnętrznych, litery: b, d, f, h, k, l, wysyłają swe laski do górnej, litery: g, p, q do dolnej linii zewnętrznej. Obok tego cechuje minuskułę karolińską wybitna jednolitość i regularność form poszczególnych liter, równomierna i proporcjonalna budowa ich kształtów, miłe dla oka przeciwstawienie form okrągłych liniom prostym tak pionowym jak i ukośnym, harmonijne skontrastowanie kresek cienkich i delikatnych mocnym i tęgim pociągnięciom pióra. Każda litera w karolinie ma swoje samoistne miejsce, jasno i wyraźnie oddzielona od liter sąsiednich, z którymi nie szuka połączeń; ligatury w wykształconej minuskule karolińskiej ograniczone zostały do kilku ściśle określonych i pilnie przestrzeganych form (ę = ae, et, ct, st). Nie spotykamy też w minuskule książkowej żadnych szczególniejszych ozdób, żadnych floresów, które zjawiają się dopiero w piśmie dyplomatycznym (zob. niżej). Prostota, piękność, równość, wyrazistość – oto zalety tego tworu graficznego, dzięki którym zdobył on sobie powszechnie pióra w skryptoriach średniowiecznych i wszedł do panteonu kultury łacińskiej w Europie zachodniej. Zanim minuskuła karolińska w ciągu IX w. osiągnęła wreszcie klasyczne formy kaligraficzne, przeżyła krótki okres przejściowy, kiedy to w starszych rękopisach z końca VIII i pocz. IX w. pokutują jeszcze pewne archaiczne formy liter i pojawiają się niekiedy odziedziczone po prekarolinie ligatury. I tak obok nowej uncjalnej formy litery a o pochyłym trzonku występuje konkurencyjnie stara, kursywna otwarta u góry forma tej litery w kształcie litery u lub dwóch c (zob. ryc. 78 w wierszu 7 w wyrazie agam obie formy tej litery). Górne laski liter b, d, h, l mają

Tekst główny Decurrere rogos ter maestum funeris ignem Lustrauere in equis ululatusque ore dedere Spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma It caelo clamorque virum clangorque tubarum Hic alli spolia occisis direpta Latinis.

Glosa interlinearna cirumiere gemitus ysterologia: prius est enim ut arma spargantur lacrimis quae corpori adhaerent quam terra uadit ad caelum tunc id est spolia illa quae de corporibus mortuorum Latinorum abstulerant

Ryc. 82. Minuskuła karolińska skryptorii tourskiej z w. IX z późniejszą glosą. Eneida Wergilego w Bibliotece Miejskiej w Bernie (szwajc.) Ms. 65 f. 192 (Steffens F., Lateinische Paleogr., tabl. 55)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

255

zrazu maczugowate zgrubienia u góry, jako reminiscencję po swych prekursorach. Litera g ma otwartą jeszcze główkę i silnie w prawo wygiętą caudę, w początkach także otwartą i przypominającą (ryc. 82 w wierszu 7 w wyrazie clangor). Litera n pojawia się jeszcze dość często w majuskulnej formie N. Litery m i n mają zrazu dawne zakończenie ostatniego trzonka, wygiętego w lewo i ostro zakończonego. Z ligatur kursywnych pojawiają się jeszcze niekiedy stare ligatury litery r z następnymi literami (np. ri, rt). Oddzielanie wyrazów nie jest jeszcze ściśle przeprowadzone (por. ryc. 78). Wszystkie te archaiczne reminiscencje znikają z czasem w ciągu IX w., w jednych szkołach pisarskich prędzej, w drugich później: uncjalne a wypiera powoli kursywną otwartą formę tej litery, maczugowate zgrubienia lasek górnych ustępują miejsca laskom równomiernej grubości, główka litery g, a z czasem także cauda jej (już nie tak wygięta jak poprzednio) zamykają się, majuskulne N na początku i w środku wyrazu znika, utrzymując się jeszcze tylko przy końcu, ostatnie trzonki liter m i n, a także trzonki i laski innych liter stojących na dolnej linii (i, u, d, h) otrzymują u dołu malutkie nasadki lub lekkie wygięcia w prawo. Obok d prostego występuje coraz częściej uncjalne (zob. ryc. 82 w glosie interlinearnej). Stare ligatury również powoli zanikają, zjawia się tylko jako novum ligatura o z okrągłym . O systemie skracania w minuskule karolińskiej będzie mowa poniżej w związku z ogólnym rozwojem systemu abrewiacyjnego.

3. Rozpowszechnienie się minuskuły karolińskiej w Europie zachodniej Czyni ona po r. 800 szybkie postępy, tam przede wszystkim, gdzie prekarolina i półuncjała utorowały jej drogę, jak we Francji i w górnych Włoszech. We Francji prym wiedzie kaligraficzna szkoła pisarska u św. Marcina w Tours (ryc. 82), gdzie za następców Alkuina, zwłaszcza za opata Fredigisa († 834) powstał cały szereg pięknych rękopisów (Biblia, Psałterz i Ewangeliarz Karola Łysego)55 i skąd inni uczniowie Alkuina rozeszli się w dalekie strony, szerząc wszędzie kult karoliny. W starych szkołach pisarskich nad Loarą i indziej jak w Fleury, Micy, a także w Corbie, Cluny, St. Denis, Reims, Lyon i in. przyjmuje się i rozwija minuskuła karolińska, szybko wyzbywając się starych reminiscencji; w północnej Francji i we Flandrii przybiera ona charakterystyczne ostre formy zapewne pod wpływem pisma wyspiarskiego, określana w paleografii nazwą écriture franco-saxonne56. 55 Delisle L., Mémoire sur 1’école calligraphique de Tours au IX-e siècle i jako kontynuacja tej pracy: Rand and Hove, The Vatican Livy and the Script of Tours, Bergamo 1917. 56 Delisle L., L’evangéliaire de Saint Vaast d’Arras et la calligraphie franco-saxonne du IXe s., Paris 1888.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

256

Rozdział V

Studia nad szkołami pisarskimi we Włoszech i w Niemczech w dobie karolińskiej są ciągle jeszcze w toku. Przyczyniły się one do wykrycia całego szeregu skryptorii, w których dokonało się w ciągu IX w. przejście od prekaroliny do czystej minuskuły okrągłej. Podczas gdy we Włoszech podstawy do tych systematycznych badań dostarczają wspaniałe publikacje paleograficzne watykańskie oraz bogate we wzory pisma Archivio Paleografico Italiano, to dla Niemiec taką podstawą są opracowywane przez Chrousta i wydawane niemal od pół wieku seriami wedle poszczególnych szkół pisarskich Monumenta Palaeographica. We Włoszech górnych i środkowych minuskuła karolińska zdobyła sobie już w pocz. IX w. uznanie i szybkie rozpowszechnienie. Jako typowy wzór rękopisu pisanego tą minuskułą a pochodzącego z górnych Włoch przytacza się najczęściej słynny kodeks watykański Liber Diurnus (po r. 800), o którym już niejednokrotnie wyżej była mowa (s. 249). Pięknych rękopisów pisanych w IX w. karoliną dostarczają skryptorie w Bobbio, Weronie i Nonantoli. Rzecz znamienna, że nieznane są dotąd takie rękopisy z samego Rzymu57, który to objaw niektórzy uczeni (Traube) kładą na karb rozstroju wewnętrznego i obniżenia poziomu kultury w wiecznym mieście w wieku IX58. Dopiero z X w. pochodzą rzymskie rękopisy pisane czystą minuskułą. Długo też pukała minuskuła do wrót kancelarii kurialnej, gdzie aż do połowy XI w. broniła jej przystępu silnie zakorzeniona stara kuriała papieska (zob. wyżej s. 227). Jeszcze uciążliwszą drogę miała karolina do przebycia we Włoszech południowych, gdzie piękne pismo montekassyńskie stawiało jej długi opór (do XIII w.), zanim zostało ostatecznie wyparte przez minuskułę z tamtejszych skryptorii. Niemcy, gdzie – jak wspomnieliśmy wyżej – już w wieku VIII rozwinął się szereg ognisk pisarskich na podłożu bądź pisma wyspiarskiego (Fulda–Würzburg), bądź wpływów górno-włoskich (pismo retyckie nad górnym Renem i w okolicy Jez. Bodeńskiego), nawiązały w dobie karolińskiej ścisły kontakt kulturalny z Francją, a w szczególności, jeśli o pismo idzie, z opactwem św. Marcina w Tours. Wychowankowie kaligraficznej szkoły tourskiej przynieśli tam najpiękniejsze wzory minuskuły karolińskiej, którą zaczęto skwapliwie naśladować w niemieckich skryptoriach katedralnych i klasztornych. W Fuldzie został opatem jeden z najbliższych uczniów Alkuina, Hrabanus Maurus, w Salzburgu objął katedrę biskupią inny jego uczeń, Witto, w Chur działał jako pasterz przyjaciel Alkuina Remigiusz itd. Wcześniej lub później zdobywa sobie tam wszędzie minuskuła karolińska prawo obywatelstwa. W fuldajskowürzburskiej prowincji pisarskiej osiąga ona w 3 i 4 dziesiątku IX w. stanowczą przewagę nad pismem anglosaskim. „Szeroka minuskuła karolińska” już w samych początkach wieku IX osiąga wysoki poziom rozwoju w salzburskiej szkole pisarskiej, podobnie w Kolonii i Ratyzbonie zaznaczają się lokalne typy minuskuły już w pierwszej połowie tegoż 57

Lowe, Studia Palaeographica, l. c., s. 41. Przeciw temu, w związku ze swą tezą o powstaniu Liber Diurnus w Rzymie, wystąpił Steinacker, l. c., s. 170. 58

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

257

wieku59. W dawnej ojczyźnie pisma retyckiego nad Jeziorem Bodeńskim przejście od tego pisma do minuskuły karolińskiej dokonało się najwcześniej w Konstancji (między r. 820 a 840), niemal równocześnie w Reichenau (830–840), najpóźniej w St. Gallen, gdzie jeszcze w drugiej poł. IX w. pokutują silne reminiscencje retyckie60. W Anglii, gdzie rozwielmożniło się wszechwładnie pismo wyspiarskie, zjawia się minuskuła karolińska dopiero w drugiej połowie X w. i to tylko dla tekstów łacińskich. Zdobycie Anglii przez Normanów 1066 r. otwiera minuskule na oścież wrota do tego kraju, tak że pismo insularne zasklepiło się już rychło potem w ramach tekstów o językach narodowych, irlandzkim i angielskim (zob. wyżej s. 240). Hiszpania, która wykształciła sobie już wcześnie pismo tzw. wizygockie, przyjęła karolinę naprzód w prowincji sąsiadującej bezpośrednio z Francją tj. w tzw. Marchii Hiszpańskiej (późniejsza Katalonia), politycznie i kościelnie związanej z państwem Karola Wielkiego. Zjawia się tam minuskuła okrągła w dokumentach prywatnych już w początkach X w.61, przetkana zrazu elementami wizygockimi. Od końca XI w. wkracza ona do innych prowincji hiszpańskich, opanowując powoli cały Półwysep Iberyjski i wypierając pismo wizygockie, które najdłużej, bo do końca XIII w., broniło się w górzystej Galicji62.

4. Minuskuła romańska X–XII w. a. Minuskuła książkowa. O ile wiek IX w rozwoju pisma łacińskiego można uznać za rewolucyjny, wydał on bowiem z siebie nowy twór pisemny najszlachetniejszej rasy w postaci minuskuły karolińskiej, która w walce z barbarzyńską kursywą a poniekąd i ze starymi majuskułami odniosła w ciągu tego wieku pełne zwycięstwo i wyszła z niej oczyszczona ze wszelkich nalotów dawnej modły, o tyle następne trzy stulecia stanowią w rozwoju tej minuskuły stadium ewolucyjne, w którym to pismo ostatecznie wykształca swoje formy, przystosowując się do nowych potrzeb życia i kultury zarówno w dziedzinie książki, jak i w zakresie kancelaryjnym. A potrzeby te w porównaniu z ubiegłymi stuleciami niepomiernie wzrosły i rozszerzyły swe ramy: rozwija się w Europie łacińskiej niesłychanie żywy ruch na polu religijnym i kościelnym, akcja misyjna zatacza stopniowo coraz szersze kręgi, naprzód w Niemczech, później wśród ich sąsiadów nordyckich, słowiańskich i węgierskich, powstają nowe kościoły, wykwitają nowe zakony, prześcigające 59

Dobre zestawienie na podstawie Chrousta daje Bretholz, Lat. Pal.2, s. 85 i n. 60 Löffler K., Zur Frage einer Konstanzer Schreibschule in karolingischer Zeit (Pal. Lat. V, s. 21). Por. też tegoż autora Die Sankt Galler Schreibschule (tamże VI). 61 Steffens2 tabl. 66 a. 62 Ewald-Loewe, Exempla scripturae Visigoticae tabl. 38 i 40. – Muñoz, Paleogr. Visig.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

258

Rozdział V

się w zakładaniu klasztorów w dalekim nieraz promieniu, zaczynają tworzyć się, zrazu we Francji i Włoszech, ogniska naukowe, które ściągają z odległych nawet krajów scholarów żądnych wiedzy czy to teologicznej, czy prawniczej lub medycznej. Ten cały ruch kulturalny wywołuje łaknienie książki, a tym samym potrzebę jak najszerszego zastosowania pisma. Równocześnie niezwykły rozmach, z jakim budują swą potęgę dwa ogniska polityczne, Sacerdotium i Imperium, częstokroć walczące z sobą i organizujące własne sfery wpływów wśród nowo powstałych tworów państwowych w Europie, stwarza potrzebę rozbudowy ich organów kancelaryjnych dla prowadzenia ożywionej korespondencji, wysyłania mandatów oraz nadawania przywilejów, w czym naśladują te dwa centra inne dwory królewskie, książęce, pańskie, biskupie i inne niższe jeszcze jednostki, biorące udział w tym bujnym rozkwicie średniowiecznego życia, ujawniającego się w listach, dokumentach i wszelkiego rodzaju pisemnych aktach. Otóż piękna, wyrazista, prosta i łatwa do pisania oraz do czytania minuskuła zwana romańską stała się też jednym z środków przyśpieszających ten proces, służąc wszechstronnym potrzebom literackim i kancelaryjnym. W ciągu tych trzech stuleci minuskuła romańska nie zmienia zasadniczo swego charakteru graficznego, przejawiającego się w prostocie i regularności szerokich form liter oraz w okrągłości kształtu łuków, co nawet wpłynęło na obdarzenie tej minuskuły przez niektórych paleografów nazwą „okrągłej”. Zmiany, jakim przecież w dalszym swym rozwoju ulega to pismo, są powolne, niemal niedostrzegalne i trudno uchwytne, co stwarza pozór pewnego zastoju i sprawia, iż mając przed sobą nieokreśloną czasowo księgę lub dokument z tego paruwiekowego okresu, na pierwszy rzut oka trudno nieraz zdefiniować czas i miejsce spisania rękopisu, trudno też sprecyzować kryteria, wedle których można by było takie rękopisy datować. Dopiero bliższe porównanie i badanie rękopisów odatowanych dozwala dostrzec pewne różnice, jakie zachodzą między rękopisami pochodzącymi z różnych czasów w obrębie tych stuleci, względnie z różnych miejsc i centrów pisarskich, w których mogły się wytworzyć pewne lokalne odrębności, przy czym zawsze trzeba mieć na względzie zarówno indywidualny dukt pisarza, jak i jego wiek (starzy piszą dawną modą, młodzi przyjmują nowe wzory), a wreszcie i możliwość pochodzenia z obcych stron. Że tu nieraz i rodzaj materiału pisarskiego, gładkość lub szorstkość pergaminu, grubsze lub cieńsze zacięcie pióra itp. warunki zewnętrzne mogą wycisnąć swe piętno na wyglądzie pisma, rozumie się samo przez się. Przytoczony poniżej rozbiór paleograficzny najstarszego kodeksu gnieźnieńskiego, którego data, jak wykazaliśmy, nie zgadza się z charakterem pisma, może tu służyć za przykład, jak trzeba być ostrożnym w ocenianiu wieku rękopisów (zob. s. 269). Rękopisy X w., na ogół nie tak ozdobne jak w wieku poprzednim i nie tak starannie pisane63, posługują się kapitałą, uncjałą i półuncjałą dla 63 Prou, l. c., s. 179. – Thompson, Handbook 258. – Sickel Th., Das Privileg Kaiser Ottos I. für die römische Kirche v. J. 962.

Ro]manę R. (błąd zam. E) leonem. Numquid ibi legitur inquisitionem (razura) fuisse factam, utrum iuste an iniuste Dioscorus ipsam excommunicationem dictasset? Non plane, sed quasi (przekr.) absque (nadpis.) omni controuersia hoc in eo ulti sunt quia cum esset inferior, potiorem quibus libet conatus est lacessere iniuriis. Teste Anatholio constantinopolitano

Ryc. 83. Minuskuła romańska z XI/XII w. kardynała Deusdedita Collectio canonum między r. 1099 a 1118 (Ehrle F. et Liebaert P., Specimina codicum lat., pl. 36)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

260

Rozdział V

tytułów i inicjałów, do tekstów zaś używają niemal wyłącznie minuskuły romańskiej, która uzyskuje w tym wieku pewne cechy charakterystyczne, odróżniające ją od pisma wieku IX (ryc. 91). Wyzbywa się ona przede wszystkim resztek starych form kursywnych, o ile one jeszcze tu i ówdzie przetrwały. Znika więc w ciągu tego wieku ostatecznie otwarte a w kształcie dwóch c, ustępując w zupełności miejsca uncjalnemu a, które wszakże doznaje tej odmiany, że trzonek jego, w wieku IX silnie pochylony, zaczyna przybierać kierunek coraz bardziej pionowy. Coraz częściej też wchodzi w użycie obok d prostego uncjalne, przy czym laska tego ostatniego silnie pochyla się wstecz w lewo, przybierając niekiedy położenie prawie poziome. Łuki litery g, tak górny jak i dolny, w wieku poprzednim, jeszcze przeważnie (przynajmniej u dołu) otwarte, w X w. zamykają się. Majuskulna forma litery n z takim upodobaniem używana we wcześniejszej karolinie, wycofuje się teraz z użycia, choć niezupełnie, rezerwując sobie nadal miejsce na końcu wyrazów. Trzonki liter m i n, które pierwej miały kształt łukowaty, pochylając się w lewo i kończąc ostro, teraz przybierają formę równomiernie prostą i pionową, a ostatni trzonek wygina się u podstawy w prawo, podobnie zresztą jak u liter i i u, których trzonki także od góry uzyskują cienkie nasadki; takie nasadki otrzymują również niekiedy dolne laski liter p i q. Natomiast górne laski liter b, d, h, l, które w poprzednim wieku miały u góry pałkowate zgrubienia, obecnie tracą je zupełnie i wykazują na całej wysokości jednostajną grubość, przy czym zjawiają się już niekiedy u góry cieniutkie kreski nasadkowe. Ligatury kursywne, zjawiające się jeszcze czasem w IX w. (np. rt), obecnie znikają niemal całkowicie, natomiast rozpowszechnia się rzadka dotąd ligatura dyftongi ae w postaci tzw. e caudata na kształt naszego ę. Na ogół biorąc, pismo utrzymuje nadal swój szeroki, krągły charakter, przy czym jednak rozdzielanie wyrazów pozostawia jeszcze dużo do życzenia (zob. te wszystkie szczegóły na ryc. 91). W wieku XI niektóre z cech wyżej opisanych dalej rozwijają swe właściwości (ryc. 83, 93, 94, 97). I tak wykształcają się i upowszechniają owe kreseczki nasadkowe u trzonków (już nie tylko końcowych) liter m i n oraz u lasek górnych i dolnych liter b, d, h, l, p, q. Nowością będzie zjawienie się okrągłego s, zrazu (co się już zdarza w X w.), nadpisanego u góry przedostatniej samogłoski (także jako skrócenie zgłoski us), później schodzącego już na linię, ale zawsze jeszcze tylko przy końcu wyrazu. Samogłoska u bywa coraz częściej zastępowana, zwłaszcza na początku wyrazu, literą v, przy czym zaczyna się zjawiać podwójne v w kształcie w, jakkolwiek starsza forma podwójnego u: uu utrzymuje się jeszcze długo. Co się tyczy ogólnego charakteru pisma, to daje się zauważyć w tym wieku, szczególnie w drugiej jego połowie, pewna tendencja do wydłużania a równocześnie zwężania kształtów liter, tak że zaczyna zatracać się ich szerokość i okrągłość, stanowiąca tak wybitną cechę starszej minuskuły karolińskiej. Litery, dające dawniej wpisać się w kwadrat, obecnie mogą być wpisane tylko w prostokąt; litery okrągłe, jak e i o, tworzące poprzednio czyste koło, teraz wykazują podłużny kształt owalu. Równo-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

261

cześnie zachwiewa się czystość łuków, które zaczynają zdradzać pierwsze skłonności do łamania. Natomiast zauważyć można coraz lepsze oddzielanie wyrazów i coraz szersze stosowanie systemu ich skracania. Trafnie zauważono, że wiek XII stanowi punkt zwrotny w rozwoju minuskuły romańskiej64. W tym bowiem stuleciu kończy ona zwycięsko swój podbój Europy łacińskiej, docierając do ostatnich zakątków, w których jeszcze broniły swych pozycji dawne pisma lokalne (Hiszpania, Anglia, południowe Włochy). Równocześnie osiąga minuskuła swój szczytowy punkt doskonałości i piękności, wykształcając regularność form liter i ich wzajemną proporcję, przeprowadzając ostatecznie proces oddzielania wyrazów i rozwijając system ligatur i abrewiacji, które stosuje konsekwentnie a umiarkowanie. Zarazem jednak daje się zauważyć w tym piśmie dalszy postęp tendencji, która objawiła się – jak wyżej wspomniano – już u schyłku wieku XI w północnej Francji, tendencji polegającej na tym, że pismo coraz częściej porzuca swoje dawne formy szerokie i okrągłe a przechodzi do zaostrzania łuków i łamania trzonków przy równoczesnym wydłużaniu i ścieśnianiu kształtów. Tendencja ta doprowadzi w następnym stuleciu do powstania pisma tzw. gotyckiego. Jeśli chodzi o zmiany w budowie poszczególnych liter, charakterystyczne dla wieku XII, to trzonek litery a przybiera kierunek pionowy, wyjątkowo tylko, u starszych pisarzy, w pierwszej połowie stulecia jeszcze nieco się pochylając. Trzonki liter i, u, oraz laski liter b, d, h, l u wierzchołków się rozwidlają. Trzonki liter m, n, r, a także laski liter f i otrzymują u dołu wygięcie łukowate w prawo. Litera s w postaci okrągłej, zjawiająca się w ubiegłym stuleciu tylko na końcu wyrazu, zaczyna teraz występować coraz częściej także i w środku oraz na początku jego. Litera i dotychczas nie była odznaczona punktem, tak jak to my dziś czynimy. Otóż z końcem wieku XI zaczęto podwójne ii odznaczać za pomocą dwóch kresek, który to sposób rozpowszechnia się w ciągu wieku XII, a ponadto pojedyncze i odznaczano kreską, jeśli je poprzedzały podobne kształtem litery m, n lub u. Nie było wszakże to kreskowanie i przeprowadzane konsekwentnie, a trzeba zwrócić uwagę, że nieraz pochodzi ono z późniejszych czasów, co można rozpoznać po kształcie kreski i barwie atramentu. Przy końcu wyrazu stojące i otrzymywało niekiedy przedłużenie trzonka w dół poniżej linii, na kształt dzisiejszego j. Litera t, której beleczka była dotąd podparta trzonkiem w samym środku, w XII w. zaczyna skracać lewą część beleczki na rzecz prawej części, przy czym trzonek tworzący dawniej normalny łuk teraz wyprostowuje się i zagina dopiero u samego dołu. Litera v zastępująca samogłoskę u, która dotąd pojawiała się przeważnie tylko na początku wyrazu, zaczyna w XII w. coraz częściej występować także i w środku słowa. Dyftonga ae wychodzi w ciągu tego stulecia z użycia, a w miejsce jej wchodzi powszechnie ę (caudata), lecz i ta u schyłku tego wieku zaczyna ustępować miejsca samemu e. Wchodzi natomiast w użycie inna ligatura, 64

Thompson, Palaeography, s. 436. – Bretholz, Lat. Paläogr.3, s. 94.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

262

Rozdział V

a mianowicie o i okrągłe 65, tworząc z nią jednolitą całość. Wreszcie trzeba nadmienić, że dość często, zwłaszcza przy końcu wyrazów, litery m i r przybierają kształt majuskulny, bez powiększania swych rozmiarów. Wskazane wyżej cechy pisma XII w. mogą stanowić tylko bardzo ogólne wskazówki dla rozpoznania wieku ręki i korzystanie z tych wskazówek winno być w każdym poszczególnym wypadku bardzo ostrożne ze względu na to, że w miarę rozpowszechniania się pisma występuje coraz silniej na jaw indywidualizm pisarza oraz przychodzą do głosu odrębności lokalne, związane z powstawaniem szkół pisarskich, oddziaływających na okoliczne a często nawet na terytorialnie niezwiązane i dość odległe skryptorie (zob. niżej). Z tym faktem badacz pisma zawsze musi się liczyć i zarówno pewien konserwatyzm graficzny u jednych, jak znów z drugiej strony skłonność do szybszego przyswajania sobie nowych form i tendencji od innych szkół pisarskich mogą sprawiać nieraz duże trudności przy ocenie wieku pisma rękopisów niedatowanych lub innym jakimś kryterium (np. iluminatorstwem) bliżej nie skwalifikowanych. b. Minuskuła dyplomatyczna. Minuskuła karolińska i romańska zrodziły się i rozwinęły swoje skrzydła do szerszego lotu na podłożu książkowym i obcą im była zrazu druga sfera, w której posługiwano się pismem – sfera kancelaryjna, sfera dyplomatów i pokrewnych im produktów pisemnych. Rzecz szczególna, że w najbliższym otoczeniu dworu Karola Wielkiego, na którym Gotszalk i Dagulf tworzyli swoje pierwsze arcydzieła kaligraficzne w minuskule, frankońska kancelaria królewsko-cesarska tkwiła głęboko jeszcze w więzach kursywy rzymskiej, tj. pisma zwanego w paleografii merowińskim (ryc. 84). Wprawdzie i to brzydkie pismo – niewątpliwie pod tchnieniem znanych nam już nowych idei, kiełkujących od dłuższego czasu w dziedzinie grafiki – doznało pewnego uszlachetnienia, zyskało formy bardziej regularne, przeprowadziło silną redukcję ligatur przy równoczesnym usamodzielnieniu poszczególnych liter oraz wyrazów, ale jakże dalekie i w tej poprawniejszej formie było to pismo od nowo powstałego tworu, pięknej minuskuły karolińskiej. Oczywiście ścisłe reguły i formalizm kancelaryjny zamknął przed nią swe wrota, lecz dzięki znanej prężności zdołała ona, na razie choć nieco tylko, uchylić je i wtargnąć w zatęchłe mury kancelarii karolińskiej. Oto jeszcze za życia Karola Wielkiego zjawia się w jego dokumentach, zrazu w formule datacyjnej, później i w samym tekście rodzaj pisma przejściowego między kursywą a minuskułą66, a już za najbliższego jego następcy, Ludwika Pobożnego, młodsi pisarze, obeznani z nowym pismem, wprowadzają czystą minuskułę do formuły datacyjnej (podczas

65 To okrągłe jest niczym innym jak tylko prawą częścią majuskulnego R (brzuszek i nóżka), która po odpadnięciu swego trzonka opiera się o łuk litery o. 66 Sickel T., Acta Carolinorum regum 302/3. – Schiaparelli znalazł jeszcze wcześniejszy ślad tego pisma w dok. Karlomana (zob. wyżej s. 252).

(Chrismon) CAROLUS GRATIA DEI REX FRANCORUM ET LANGOBARDORUM AC PATRICIUS bonae memoriae pippini quondam regis seu et auunculi nostri Carlo[manni] quasi iure proprio possedebant iniuste. Et aliquas exinde iam per uindit[iones] seu ab aliis hominibus per cartas uinditionis exinde per aliquas uisus fui[t]

Ryc. 84. Kursywa merowińska w dokumencie Karola Wielkiego dla opactwa w St. Denis z r. 790 (Archives Nationales w Paryżu K 7, nr 11 (Lot F. et Lauer Ph., Diplomata Karolinorum, pl. XXX)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

264

Rozdział V

gdy reszta dokumentu pisana jest jeszcze kursywą względnie pismem przejściowym) i dopiero za Ludwika Niemieckiego w połowie IX w. kanclerz jego Hebarhard zastosował karolinę do samego tekstu. Dokonując tej zasadniczej reformy, Hebarhard nie odstąpił jednak od zasady, że pismo dyplomu, jako aktu pisemnego niezwykłej wagi, winno mieć swój specjalny, uroczysty charakter zewnętrzny, którym musi się ono różnić od innych pism, dlatego pozostawił dawne właściwości tego pisma dokumentów, jak np. bardzo wydłużone laski górne, jak tzw. pismo „kratowe” w pierwszym wierszu tekstu, dalej niektóre stare ligatury tudzież inne właściwości, które bliżej daje poznać nauka dyplomatyki, a które składają się razem na odrębny typ graficzny, określany nazwą minuskuły dyplomatycznej, trwającej w cesarskiej kancelarii aż do doby Hohenstaufów, kiedy to zaczęto tam dyplomy cesarskie pisać zwyczajną minuskułą książkową. Późno, bo dopiero w drugiej połowie X w. zawitała minuskuła w mury kancelarii papieskiej; zrazu – podobnie, jak to było przed półtora wiekiem w dyplomatyce cesarskiej – zjawiła się ona w formule datacyjnej przywilejów papieskich (pierwszy raz w r. 967), podczas gdy tekst cały pisano jeszcze starą kuriałą. Dopiero w połowie XI w., za papieży-Niemców, Klemensa II i Leona IX, zaczęto pisać także i tekst przywilejów pismem minuskulnym. Obok minuskuły jednak do końca XI w. a nawet jeszcze w samych początkach XII w. była tam w użyciu dawna kuriała, przy czym oba te typy pisma wzajemnie na siebie wpływały, przetwarzając kształty swoich liter, tak że za papieży Paschalisa II i Kaliksta II występują pisma o mieszanym charakterze: minuskuła przetkana elementami kurialnymi z domieszką elementów minuskulnych (ryc. 85 i 86). Ostatecznie jednak od Honoriusza II (1124–1130) minuskuła bierze górę, wypiera z kancelarii papieskiej kuriałę, sama zaś oczyszcza się z wszelkich nalotów kuriały, zatrzymując jednak swoisty charakter, tkwiący w starych tradycjach dyplomatyki papieskiej67. Na określenie tego pisma przyjęła się w paleografii nazwa minuskuły kurialnej (papieskiej). Przewyższa ono minuskułę dyplomatyczną używaną w kancelarii cesarskiej swą kaligraficznością i regularnością form literowych. Pismo na ogół jest drobne, laski górne niezbyt wysokie wyginają się nieco w prawo, dolne są małe i wyginają się z lekka w lewo. Pierwszy rząd tekstu ma postać pisma wydłużonego czyli „kratowego”68. Inne właściwości graficzne minuskuły kurialnej omówione zostaną szczegółowiej przy rozpatrywaniu dalszego jej rozwoju w następnym okresie (zob. niżej). Dyplomatyka prywatna wcześniej niż cesarska i papieska zaczęła posługiwać się minuskułą okrągłą. Znamy z St. Gallen dokumenty już 67

Batteli Jul., Acta Pontificum (Exempla scripturarum Fasc. III 1933). Por. bullę papieża Innocentego II dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z r. 1136 (podobizna w Mon. Pol. Palaeogr. pl. 1). Jakikolwiek zarzut można by stawiać kwestii oryginalności tej bulli, pismo jej uznać trzeba za współczesną względnie bliskoczesną minuskułę papieską. 68

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

265

Ryc. 85. Kuriała papieska z domieszką minuskuły karolińskiej. Bulla papieża Paschalisa II z r. 1102 w Archivio di Stato w Mediolanie (Steffens F., Lateinische Palaeographie, tabl. 76) PASCHALIS EPISCOPVS SERVVS SERVORVM DEI DILECTO FILIO ANSELMO ABBATI VENERABILIS MONASTERII SANCTI Pie postulatio uoluntatis effectu prosequente compleri. Quatinus et de[votionis] [indubitan]ter assumat. Quia igitur dilectio tua ad sedis apostolice portum confugiens eiu[s] et beati Perti monasterium, cui per dei gratiam abbas inpositione nostrarum manu(u)m inst[titutus]

w początkach IX w. pisane minuskułą, naśladującą pismo książkowe, ale przecież różniącą się od niego większą lekkością form liter, szerszym rozstawieniem rządków, a w ich obrębie dobrym oddzielaniem poszczególnych wyrazów; laski górne i dolne są na ogół dłuższe i nie tak sztywne, jak w piśmie książkowym (ryc. 87). Później od XI w. poczynają dokumenty prywatne panów świeckich i duchownych naśladować minuskułę dyplomatyczną pod względem zdobienia pisma: zaopatrywania lasek górnych w pętlicowate ozdoby, używania ozdobnych znaków skróceniowych i wypisywania pierwszego rządka dokumentu pismem wydłużonym (kratowym)69. c. Pismo w Polsce do końca XII w. Główne nasze zainteresowanie sprawą rozwoju pisma skupia się około zagadnienia, kiedy pojawia się w Polsce książka rękopiśmienna i jakie mamy najstarsze jej u nas ślady. Teoretycznie łatwo na to pytanie odpowiedzieć: pierwsze książki przyszły do nas z chrześcijaństwem – przyniosły ją do Polski pierwsze misje kościelno-religijne, są to przeto księgi ze służbą Bożą związane, jak biblie, ewangeliarze, homiliarze, pontyfikały i sakramentarze, graduały 69

Steffens, l. c., s. XVIII.

PASCHALIS episcopus seruus seruorum dei. Dilecto in Xpisto fratri lanvino magistro heremi, Salutem et apostolicam benedictionem. Peccatis nostris exigentibus ad id tempora deuenerunt, ut mala quęlibet iam quasi ex licentia committantur. Vndique iniquitates insurgunt et persecutiones interius et exterius oriuntur. Laici aecclesiarum bona diripiunt et in ipsas

Ryc. 86. Minuskuła karololińska z domieszką kuriały papieskiej. Litterae gratiosae papieża Paschalisa II z r. 1113 (Exempla scripturarum III, pl. 5)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

267

Ryc. 87. Minuskuła karolińska w dokumencie prywatnym z St. Gallen z r. 828 w sangalleńskim Archiwum klasztornym. Urk. II 94 (Steffens F., Lateinische Palaeogr., tabl. 53) (Crismon) In dei nomime. cozbertus abba monasterii sancti galli. Convenit... nostrorum. Ut illas res quas nobis adalhartus et altaratus filiu[s]... marca in uilla puillacha omne quicquid ibidem habuerunt... hoc est iuchos XX cum edificiis quod extra dimissit. Cetera om[nia...

i antyfonarze, później mszały, brewiarze itd. Niemal cały jednak ten dorobek kulturalny z pierwszych czasów chrześcijańskich zniszczyła reakcja pogańska – to zaś, co się z tych czasów dochowało, stanowi więcej niż skromne resztki, które na palcach jednej ręki policzyć się dadzą i to nie zawsze jest się pewnym czy te najstarsze nasze dochowane księgi pochodzą istotnie z okresu przed reakcją pogańską, czy nie są późniejszymi nabytkami, nawet zupełnie niedawnymi. A mamy w Polsce księgi rękopiśmienne, pisane na długo przed przyjęciem chrztu, pisane najwcześniejszą, czystą minuskułą karolińską, ba nawet prekaroliną w jakimś wieku VIII czy IX. O tych zwłaszcza, które dochowały się w najstarszych naszych stolicach kościelnych, przypuszczać można, że od bardzo dawna są tam w przechowaniu. W każdym razie zasługują one na szczególniejszą uwagę i omówienie. 1. Rękopis Archiwum katedry krakowskiej (Ms. 43). Długo pozostawał on nierozpoznany i niedoceniony, chociaż na starożytność jego, dość trafnie określoną, zwrócił już dawniej uwagę ks. I. Polkowski w swoim Katalogu rękopisów kapitulnych katedry krakowskiej. Jednak odkrył go naprawdę dopiero i na nowo zbadał, dokładnie opisał i opracował ks. Piotr David, doskonały znawca wczesnego średniowiecza i kultury średniowiecznej na Zachodzie Europy, szczególnie we Francji, który w szeregu swych cennych prac powykrywał związki i nici, jakie łączyły Polskę w pierwszych wiekach chrześcijaństwa z tymże dalszym Zachodem. Otóż

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

268

Rozdział V

Ryc. 88. Prekarolina w rękopisie Kazań postnych z VIII w. w Archiwum kapituły katedralnej w Krakowie. Inicjał plecionkowy irlandzki z symbolem św. Marka (por. ryc. 15 i 16) (David P., Un recueil de conférences monastiques irlandaises du VIII siècle, pl. III) Dominus noster Ihesus Xpistus | locutus | est ista | uerba a | postolis suis et turbis | quibus predicauit in mon | te hac si aperte dixisset: | Non sufficit uobis audire | uerba ista huius predica | tionis. Nisi mittetis eam | in opere sicut dixit uobis | prius

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

269

jednym ze śladów tych związków jest nasz rękopis krakowski, który prawdopodobnie dostał się do Polski w okresie reorganizacji Kościoła polskiego w XI w. w oparciu o siły twórczo-kulturalne dalszego Zachodu70. Omawiana księga, zawierająca Kazania na czas postu, powstała, jak wykazał ks. David, na podstawie zbadania tekstu kazań, w kołach mnichów irlandzkich w końcu VIII w. w diecezji Auxerre we Francji. Na rękopisie wypisane jest imię biskupa Aarona, którego mylnie identyfikowano dotychczas z Aaronem opatem tynieckim i (arcy)biskupem krakowskim z poł. XI w., w rzeczywistości był on ok. r. 800 biskupem Auxerre. Nas jednak obchodzi tu przede wszystkim pismo rękopisu. Otóż nie ulega wątpliwości, że jest to typowa prekarolina francuska (na co też zwrócił ks. Davidowi uwagę Ph. Lauer, konserwator rękopisów Biblioteki Narodowej w Paryżu, autor cytowanej wyżej pracy o reformie karolińskiej). W tym piśmie przejściowym od kursywy do czystej karoliny występują jeszcze różne elementy kursywne, zwłaszcza w zakresie ligatur z literą r (najczęściej ligatura ri). Zarówno litery a jak i e występują w obu formach, uncjalnej i kursywnej, g jest jeszcze otwarte w kształcie , co wszystko przemawia za epoką przejściową w rozwoju tej minuskuły. Dodane do pracy ks. Davida podobizny pozwalają bliżej poznać to pismo, niewątpliwie unikat na ziemiach polskich (ryc. 16 i 88). 2. Z oprawy jednego kodeksu XV-owiecznego Biblioteki kapituły włocławskiej wyprułem zszywkę pergaminową, formatu dwóch kart quarto, brzegami silnie zniszczoną71. Karty zapisane są w dwie kolumny pismem zdradzającym rękę z końca VIII lub pocz. IX w. Treścią kodeksu, z którego pochodzi ten fragment, był, o ile się można zorientować, lekcjonarz z perykopami ewangelicznymi. Pismo fragmentu jest bardzo stare. Przedstawia ono niewątpliwie minuskułę, ale przesianą silnie elementami kursywnymi z epoki przejściowej do karoliny. Jest to przeto typowa prekarolina zachodnia. Litera a występuje w dwóch formach, uncjalnej i kursywnej, złożonej jakby z dwóch c; g otwarte u góry przypomina ; n i r wystepują w formie majuskulnej nawet w środku wyrazu; laski wysokie mają pałkowate zgrubienia; najcharakterystyczniejsze są dla kursywy ligatury r z następującymi samogłoskami a, i oraz N z następującym t. Być może rękopis, z którego pochodzi ów fragment, był niegdyś własnością katedry kruszwickiej i jako zniszczony, przestarzały i nieczytelny użyty został przy oprawie rękopisu z XV w. (ryc. 89). 3. Rękopis Biblioteki kapitulnej w Gnieźnie (Ms. 1)72. Jest to silnie zdefektowany Ewangeliarz, pisany piękną czystej wody minuskułą karolińską z okresu jej najdoskonalszego rozwoju z końca IX lub pocz. X w. 70

David P., Un recueil de conférences monastiques irlandaises du VIII siècle (Revue Benedictine 1937). 71 Obecnie przechowana w zbiorach Zakładu nauk pomocniczych historii UJ w Krakowie. 72 Trzciński ks., Średniowieczne rękopisy biblioteki kapitulnej w Gnieźnie (Roczn. Tow. Przyj. Nauk Pozn. t. XXXV, 1909).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

270

Rozdział V

Ryc. 89. Prekarolina z w. VIII/IX we fragmencie lekcjonarza Biblioteki we Włocławku (prawdopodobnie z Kruszwicy) (oryg. obecnie w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ) natus ait. Benedic etiam | et mihi pater mi. Qui ait ue- | nit germanus tuus frau | dolenter et accepit bene- | dictionem tuam. At ille | subiuncsit: iuste uocatum | est nomen eius iacob, subplan | tauit me en altera uice

Pismo drobne, równe, litera a w postaci uncjalnej z lekko pochylonym trzonkiem; litera g u góry zamknięta, laski liter długich na całej wysokości równej grubości. Kursywnych naleciałości brak zupełny. Szczególne zainteresowanie budzi data, wypisana uncjałą w Explicit ewangelii św.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

271

Jana: V(erbi) I(ncarnati) DCCC73. Byłże by to rękopis spisany w r. 800? Spojrzenie na pismo nie pozwala przyjąć tak wczesnej daty! Ogólny charakter pisma i szereg cech specjalnych przemawia raczej za przesunięciem tej daty o jaki co najmniej wiek naprzód. Wynikałoby stąd, że nasz pisarz przepisał tę datę ze swego pierwowzoru o wiek wcześniejszego, w każdym razie jednak odnoszę wrażenie, że przepisanie jego wyprzedziło przyjęcie chrześcijaństwa w Polsce. Kiedy dostał się do Gniezna, niewiadomo, zapewne dopiero po restauracji Kościoła polskiego w XI w. (ryc. 90). 4. O ile trzy powyższe rękopisy, związane z prastarymi naszymi bibliotekami kościelnymi, można uważać za najstarsze w Polsce, o tyle dwa następne, przechowane w świeckich bibliotekach, już tej gwarancji nie dają, ze względu jednak na poważny wiek swój, wyprzedzający czasy przyjęcia chrześcijaństwa, winny być tu także omówione. Należy tu przede wszystkim rękopis prawniczy, zawierający kilka zwodów prawa rzymskiego i frankońskiego z IX w. Gruby kwartant (c. 300 k.) przechowany jest obecnie w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, jeden z nielicznych ocalałych z pożogi wojennej rękopisów74. Główny przedmiot tej księgi stanowi Lex Salica, poprzedzona wyciągami z przepisów prawa rzymskiego Kodeksu Teodoziańskiego i Instytucji Gaja w tzw. Breviarium Alaricianum. Pismo: czysta minuskuła karolińska z IX w., pozbawiona zupełnie manier kursywnych. Pochodzenie rękopisu jest zagadkowe. Chciałoby się związać go ze studiami prawnymi Polaków wczesnego średniowiecza we Włoszech (Pawia, Bononia) i ze śladami zainteresowań prawniczych w najstarszym spisie biblioteki kapitulnej katedry krakowskiej z r. 1110 (Leges Longobardorum, Capitulare, Breviarium?). Niestety sam rękopis nie daje żadnej podstawy do takich przypuszczeń, przeciwnie, są dane przemawiające za późnym nabyciem go dla Polski. Na jednej z kart figuruje exlibris przejściowego właściciela rękopisu, Niemca z pocz. XIX w.: P. L. Keller J. U. D. oraz herb Koziorożec75. 5. Rękopis Biblioteki kórnickiej (Ms. 124.1. F. 90) gruntownie opracowany przez dr Kozłowską-Budkową w artykule zaopatrzonym kilkoma podobiznami pisma76. Rękopis zawiera jako główny tekst opata Smaragda Komentarz do reguły św. Benedykta z glosą, pisany siedmioma rękami z drugiej połowy (raczej bliżej końca) IX w., a ponadto jeszcze ręką bliskoczesną dopisany wiersz o bitwie pod Fontanetum (r. 841). Jest ten rękopis pochodzenia francuskiego, a niektóre ręce ubiegają się 73 Ks. Trzciński mylnie uważa kreskę przed V za I i czyta: IVLDCCC, dodając, że rękopis pisany jest minuskułą karolińską, która „zdradza podobieństwo do okazów pochodzących ze szkoły kaligrafów w Tours”. 74 Biblioteka Uniw. w Warszawie, Ms. 480. 75 Podobizna dwóch stron rękopisu w wydawnictwie Trzaski-Ewerta-Michalskiego, Historia powszechna w artykule prof. T. Manteuffla, Dzieje wczesnego średniowiecza, s. 317. 76 Najstarszy rękopis Biblioteki Kórnickiej (Przegląd Biblioteczny III, z. 3 i odb., Kraków 1929).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

272

Rozdział V

Ryc. 90. Minuskuła karolińska z końca IX lub z pocz. X w. Ewangeliarz w Bibliotece kapitulnej w Gnieźnie, Ms. 1 (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 267) et ducet quo non uis. Hoc autem dixit, significans qua morte clarificaturus esset deum, et cum hoc dixisset, dicit ei: sequere me. Conuersus petrus, uidit illum discipulum quem diligebat Ihesus sequentem, qui et recubuit (h)in caena super pectus eius et dixit: domine quis est qui tra[det te?]

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

273

o lepsze z najpiękniejszymi wzorami zachodniej karoliny. Inne natomiast ręce zdradzają wyraźne reminiscencje wczesnej minuskuły kursywnej (a otwarte od góry, ligatury litery r, otwarte g, częste użycie nawet w środku wyrazu majuskulnego N itd.), tak że odnosi się wrażenie, iż pośród pisarzy byli ludzie starsi, tkwiący tradycjami pisarskimi jeszcze w prekarolinie i młodsi, hołdujący już czystej karolinie. Oto są najstarsze znane dziś polskie rękopisy, dochowane w oryginałach. Nie wszystkie one zapewne zjawiły się już w Polsce Mieszkowej czy Chrobrowej. Można jednak być pewnym, że pismem tych najstarszych ksiąg, które pojawiły się w Polsce pierwszych Piastów, a pochodziły z krajów, skąd docierały do nas wówczas wpływy kulturalne, czy to z Czech, czy z Niemiec, Francji lub Włoch, była rozpowszechniona tam już wówczas wszechwładnie minuskuła karolińska. Z krajami, w których były w użyciu jeszcze pisma inne, prowincjonalne, jak z Hiszpanią, południowymi Włochami i wyspami brytyjskimi nie mieliśmy bliższych kontaktów kulturalnych. Jeśli docierały do nas misje irlandzkie, to przybywały one z kontynentu (Fulda), gdzie już wówczas minuskuła karolińska względnie romańska zatarła niemal wszelkie ślady wpływów pisma wyspiarskiego. Co najwyżej przeto można powiedzieć, że napływały tu czasem z Kurii listy i bulle pisane jeszcze zrazu dawną kuriałą, które już dziś nie istnieją, poza tym zaś wszystko inne pisane było minuskułą. Z czasów wszakże przed reakcją pogańską po śmierci Mieszka II, która zniszczyła niemal doszczętnie cały nasz dorobek kulturalny w dziedzinie książki, pozostały zaledwie znikome resztki w postaci dwóch rękopisów z epoki Millenium, o których wiemy, że były niegdyś w Polsce, jakkolwiek obecnie już ich tu nie ma. Z tych co do jednego mamy pewne dane, że przelotnie przynajmniej był w Polsce i to za dwoma nawrotami, póki nie poszedł za granicę, gdzie do dziś się przechowuje; drugi rękopis znajdował się z całą pewnością u nas, lecz z czasem wywędrował na obczyznę, w ostatnim jednak stuleciu ślad po nim zaginął. Są to: 6. Psałterz arcybiskupa Egberta z Cividale, zwany także Codex Gertrudianus, i 7. Kodeks księżnej szwabskiej Matyldy, ofiarowany Mieszkowi II. 6. Kodeks z Cividale (płn. Włochy)77 składa się z dwóch części pochodzących z różnych czasów. Starsza część obejmuje bogato iluminowany psałterz oraz zbiór modlitw przeznaczonych do odprawiania godzin kanonicznych w chórze katedry trewirskiej. Psałterz sporządzony został przez niejakiego Ruodprechta za rządów i na zamówienie arcybiskupa 77

Por. Sauerland und Haseloff, Der Psalter Erzbischof Egberts von Trier, Codex Gertrudianus in Cividale, Trier 1901, tudzież recenzję prof. Wład. Abrahama w Kwart. Hist. rocz. XVI (1902), s. 90–101. Ostatnio zajmuje się losami tego kodeksu prof. Stan. Kętrzyński, który przygotował o nim obszerną pracę dotąd z powodu skutków wojny nieopublikowaną. Wyniki jej są mi jednak znane z odczytu, który ten autor wygłosił we Lwowie na Walnym Zgromadzeniu Tow. Histor. 4 czerwca 1938 r. oraz z łaskawego listu jego z d. 28 IX 1943; uwzględniłem je treściwie w powyższym przedstawieniu rzeczy.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

274

Rozdział V

Egberta w latach 984–99378, najprawdopodobniej w klasztorze Reichenau na wyspie Jeziora Bodeńskiego, gdzie kwitnęła wówczas słynna szkoła pisarska i iluminatorska (ryc. 91)79. Druga, młodsza część kodeksu, doczepiona później do tamtej, zawiera zbiór modłów jakiejś Gertrudy, która poleca opiece Boskiej swego syna Piotra. Ozdobiona kilku miniaturami w stylu bizantyńskim80, pochodzi ta część, jak pismo wskazuje, z drugiej połowy XI w., podobnie zresztą jak dołączony do niej kalendarz, w którym inne późniejsze ręce robiły zapiski jeszcze w XII w., a nawet w pocz. XIII w. Bliższe zbadanie tych ostatnich miniatur, na których w obediencji św. Piotrowi występuje ruski książę Jaropełk-Piotr († 1087) syn Izasława-Dymitra w. ks. kijowskiego († 1078), wykazało, że owa Gertruda, przedstawiona również na jednej z miniatur jako korząca się u stóp św. Piotra w modłach za synem swym Jaropełkiem-Piotrem, może być tylko jego matką, żoną Izasława a córką Mieszka II i Rychezy lotaryńskiej. W świetle tych spostrzeżeń koleje losu kodeksu z Cividale przedstawiałyby się następująco: Psałterz arcybiskupa trewirskiego Egberta przywiozła do Polski zapewne Rycheza i podarowała go córce swej Gertrudzie, która poślubiwszy Izasława, wywiozła kodeks na Ruś. Dwukrotnie wypędzana z mężem z Kijowa, uchodziła Gertruda do Polski i Niemiec. W czasie pierwszej tułaczki (1068/9) został prawdopodobnie dołączony do psałterza kalendarz, podczas gdy miniatury i liber precum Gertrudis powstały w czasie drugiego wygnania w latach 1078–1087. W Polsce też zaciągnięto do kalendarza trzy zapiski: o poświęceniu kościoła św. Wacława (katedry krakowskiej), śmierci Dymitra, małego synka Jaropełka a wnuczka Gertrudy, i śmierci biskupa krakowskiego Lamberta-Suły. W pierwszej połowie XII w. znalazł się ten kodeks w klasztorze Zwiefalten, prawdopodobnie za pośrednictwem Salomei, żony Bolesława Krzywoustego i jej córki Gertrudy, mniszki w tymże klasztorze. Tam zaciągnięto do kalendarza w poł. XII w. szereg zapisek nekrologicznych, dotyczących rodzin hrabiów Berg i Andechs oraz ich krewnych. Między innymi zapisano tam dzień śmierci Bolesława Krzywoustego i Salomei, hrabianki Berg. Przypuszczalnie św. Elżbieta, córka króla węgierskiego Andrzeja II i Gertrudy hr. Andechs, podarowała ten kodeks katedrze w Cividale, gdzie spoczywa dotąd w jednym z tamtejszych zbiorów muzealnych. Pismo psałterza przedstawia typową minuskułę „ottońską” z końca X w., która odznacza się doskonałą regularnością i okrągłością kształtów liter, jakkolwiek i tu pokutują jeszcze reminiscencje kursywne, zwłaszcza w ligaturach litery r (np. znak skrócenia na rum). Inny charakter ma oczywiście pismo kalendarza i modłów Gertrudy, młodsze o wiek przeszło (ostatnia ćwierć wieku XI), jakkolwiek 78

Zob. wyżej, s. 84, 96 i ryc. 21. Goldschmidt A., Die deutsche Buchmalerei t. II, s. 8 (nie należy tego Psałterza Egberta mieszać z tzw. Codex Egberti w trewirskiej Bibliotece miejskiej, który współcześnie także powstał prawdopodobnie w Reichenau). 80 Zob. wyżej, s. 101. 79

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

275

Ryc. 91. Codex Gertrudianus. Psałterz arcybp. Egberta z końca X w. Psalm 78. Kodeks przechowuje się obecnie w Cividale we Włoszech (Sauerland-Haseloff, Der Psalter Erzbischof Egberts von Trier, tabl. 36) Et aedificauit sicut unicornium sacrificium suum in terra quam fundauit in sęcula. Et elegit dauid seruum suum, et sustulit eum de gregibus ouium de post foetantes accepit eum. Pascere iacob seruum suum et israhel hereditatem suam

daje się zauważyć pokrewieństwo typu, będące wynikiem tradycji, jeśli nie wspólnością szkoły pisarskiej. Charakterystyczne dla tego pisma jest wysokie S (okrągłe) przy końcu wyrazów81. 7. Drugi kodeks, który przetrwał zawieruchę pogańską po Mieszku II i napad Brzetysława czeskiego, to Ordo Romanus, ofiarowany Mieszkowi ok. r. 1027 przez księżniczkę szwabską Matyldę. Zdobi go znana miniatura dedykacyjna, przedstawiająca wręczenie tej księgi królo81

Por. tablicę 42 u Sauerlanda-Haseloffa l. c.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

276

Rozdział V

Ryc. 92. Miniatura dedykacyjna przedstawiająca księżnę Matyldę szwabską wręczającą księgę liturgiczną królowi Mieszkowi II. U góry dedykacja (Monumenta Poloniae Historica, t. I, tabl. IV) HVNC LIBRVM REGI MAHTHILT DONAT MISEGONI. QUAM GENVIT CLARVS SVĘVORVM DVX HERIMANNVS.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

277

wi polskiemu siedzącemu in maiestate z insygniami królewskimi (ryc. 92); rozpoczyna księgę piękna dedykacja, wynosząca cnoty, wykształcenie i zasługi tego władcy. Niestety rękopis należy dziś do zaginionych, ale widziano go jeszcze przed 200 laty w klasztorze cystersów w Neuzell (Łużyce Dolne) a przed 100 laty w kościele św. Jadwigi w Berlinie, kiedy to sporządzono reprodukcję miniatury i odpis dedykacji82, nie zwrócono jednak uwagi na pismo tekstu kodeksu, tak że znamy dziś tylko pismo nadpisu nad miniaturą. Dwuwiersz heksametryczny wypisany jest uncjałą pięknie cieniowaną. Laski liter H i L wydłużone ponad górną linię schematu, litery A i G spuszczają swe ogonki poniżej dolnej linii. Na uwagę zasługuje ę (e caudata) w formie niezwykłej dla uncjały z tego czasu. Na tak skąpej podstawie, jaką daje tu pismo, niepodobna określić pochodzenia rękopisu. Historycy sztuki nie uczynili tego na podstawie miniatury83. Można więc tylko przypuścić, że rękopis jest pochodzenia niemieckiego a powstać musiał w ojczyźnie księżnej Matyldy, tj. w Szwabii; w jednym więc ze szwabskich klasztorów produkujących podówczas rękopisy iluminowane (może w Reichenau, gdzie też powstały Perykopy arcybiskupa Egberta i prawdopodobnie jego psałterz czyli Kodeks Gertrudy) należałoby szukać jego kolebki84. 8. Następny z kolei rękopis, jeden z pierwszych spośród najdawniejszych dochowanych do dziś w Polsce, to wspomniane już niejednokrotnie (s. 97, 128 i 150) Sacramentarium tynieckie85. Tyniec był – jak wia82

Miniaturę i list dedykacyjny Matyldy zob. u Dethiera, Epistola inedita Mathildis (Berlin 1842) oraz w Monumenta Poloniae Historica t. I, s. 323. Por. też pracę M. Perlbacha pt. Zur Geschichte einer verlorenen Handschrift. Der Brief der schwabischen Herzogstochter Mathilde an König Miesko von Polen (Zentralblatt für Bibliothekswesen XXXII 1915) oraz recenzję tej pracy pióra St. Zakrzewskiego w Kwart. Hist. XXX 1916). 83 Mam nawet pewne wątpliwości, czy miniatura jest wiernie odtworzona. W każdym razie musi dziwić brak obramowania, które było wówczas w sztuce zachodniej niemal regułą. 84 Późniejszym produktem tej szkoły pisarskiej i miniatorskiej, pochodzącym z końca XI w., był przechowany w Bibliotece Narodowej po rewindykacji z Rosji Ewangeliarz, który niegdyś niewątpliwie był własnością jednego z kościołów lub klasztorów polskich (skąd dostał się zapewne do Biblioteki Uniwersytetu Warsz.). W Bibliotece publ. w Leningradzie miał on sygnaturę Lat. Q. v. I. 54. Rękopis ten, opisany pod względem treści przez Staerka w I tomie Les Manuscrits latins conservés à la Bibl. Imp. de St. Pétersbourg, s. 238–9 oraz pl. XXIX i LXXVIII–IX, opracowany został ze stanowiska historii sztuki przez S. Sawicką w publikacji Les principaux manuscrits à peintures. Paris 1938, t. XIX 22–4. Sawicka określa wiek rękopisu nieco za wcześnie na l poł. XI w. Pismo wskazuje raczej na koniec tego stulecia lub nawet na pocz. w. XII. 85 Znajduje się obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Zob. Kopera, l. c., t. I, s. 4/55 oraz Podlacha, l. c., s. 41. Rękopis ten, zrabowany w r. 1656 przez Szwedów klasztorowi tynieckiemu, potem odkupiony w Krakowie, został w r. 1814 nabyty przez Stan. Zamoyskiego dla Biblioteki ord. Zamoyskich w Warszawie.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

278

Rozdział V

Ryc. 93. Sakramentarz fryburski. Szkoła kolońska z ok. r. 1060. Scena Ukrzyżowania i pismo. Biblioteka Uniwersytecka w Fryburgu Bryzg. (Goldschmidt A., Deutsche Buchmalerei II, tabl. 96/2) TE IGITVR clementisssime | pater per ihesum xpistum filium tu | um dominum nostrum Suplices roga | mus et petimus uti accepta ha | beas et bene+ dicas. Hęc do+ | na. Hęc mu+ nera. Hęc + sancta | sacrificia inlibata.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

279

domo – po reakcji pogańskiej placówką nowej misji chrześcijańskiej, która pod kierunkiem opata benedyktyńskiego Aarona z Brunwillare, wyświęconego w Kolonii na biskupa krakowskiego (1046–1059), dokonała restauracji kościoła w Polsce86. Nasuwa się od razu myśl, że Sacramentarium tynieckie było jedną z pierwszych ksiąg liturgicznych, jaka pojawiła się znowu po dłuższym czasie w Polsce i że ją tu przywiózł nie kto inny jeno sam Aaron lub jego towarzysze z prowincji kolońskiej. Domysł ten znajduje potwierdzenie w okoliczności, że w kalendarzu Sacramentarium figurują święci kolońscy (Gereon, Wiktor, Kasjusz, Florencjusz, Maurycy i in.). Jeszcze wyraźniej uwydatniają kolońskie pochodzenie rękopisu piękne jego miniatury i inicjały87. Jeśli porównamy miniaturę przedstawiającą Ukrzyżowanie w Sacramentarium z takąż miniaturą w fryburskim Sakramentarzu88, który jest niewątpliwym dziełem szkoły kolońskiej z poł. XI w., to zauważymy uderzające podobieństwo a nawet identyczność typu, stylu oraz techniki malarskiej (ryc. 93); podobnie ma się rzecz z ornamentyką inicjałów w obu tych kodeksach, jak również w Ewangeliarzu z Abdinghof89, pochodzącym także z Kolonii. Cała kompozycja inicjału V w obu sakramentarzach, tynieckim i fryburskim, jest ta sama a i pismo jest identyczne (por. ryc. 24 i 94)90. Historycy sztuki datują oba rękopisy pokrewne Sacramentarium tynieckiemu na czas około r. 1060, z tego też mniej więcej czasu pochodzi niewątpliwie i nasz zabytek. Pozostaje z tym w zgodzie i pismo Sacramentarium; rękopis pisany jest srebrem na tle purpurowym (reminiscencja karolińskiej szkoły pałacowej w pobliskim Akwizgranie) wytworną minuskułą okrągłą, naśladującą widocznie wcześniejsze wzory epoki „ottońskiej”. Pismo odznacza się szerokimi, równymi, pięknie cieniowanymi i dobrze od siebie oddzielonymi literami; posiada bardzo krótkie laski dolne oraz bardzo niskie laski górne z trójkątnymi pogrubieniami, które spostrzegamy także na górnych końcach trzonków liter krótkich jak i, m, n, u. Szerokie zastosowanie ma też w tym piśmie majuskuła, zwłaszcza uncjała, a przepyszne inicjały stanowią obok miniatur szczególną ozdobę kodeksu91. 86 Por. Pohorecki F., Kilka słów o Aronie, pierwszym opacie tynieckim (Kwart. Hist. 1922, s. 1 i n.). Por. wyżej, s. 150. 87 Zwrócili już na to ogólnie uwagę historycy sztuki, Kopera, Podlacha a szczegółowo udowodniła Sawicka w cyt. pracy (s. 196–205 i pl. XXIX i XXX). 88 Fryburg w Bryzgowii, Biblioteka Uniwers., Ms. 360 a. 89 Dziś w Berlinie, Kupferstichkabinett. 90 Nie mogę tu wchodzić w szczegóły, po które odsyłam do cyt. pracy S. Sawickiej i zamieszczonych tam reprodukcji miniatur Majestas Domini i Crucifixio. Porównać należy te miniatury i inicjały z miniaturami i inicjałami rękopisów berlińskiego i fryburskiego w dziełach A. Goldschmidta, Die deutsche Buchmalerei tabl. 96 a, oraz H. Ehla, Die Ottonische Kölner Buchmalerei tabl. 84 i 116 i A. Boecklera, Abendländische Miniaturen bis zum Ausgang der romanischen Zeit, 1930, pl. 38. 91 Por. podobiznę tego pisma u S. Zakrzewskiego, Bolesław Chrobry Wielki, s. 278 a nadto na tabl. 2 Dziejów malarstwa Kopery, gdzie obok inicjału wystę-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

280

Rozdział V

Ryc. 94. Sacramentarium tynieckie. Szkoła kolońska z ok. r. 1060. Inicjał V(ere) i pismo (por. wyżej ryc. 24). Biblioteka Zamoyskich w Warszawie (Kopera F., Dzieje malarstwa polskiego, t. I, tabl. II) V|E|R|E dig | num et ius | tum est ae | quum et saluta | re. Nos tibi | semper et | u | bique

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

281

Sacramentarium tynieckie rozpoczyna w dziejach polskiego rękopisu nową epokę; odtąd już bez przerwy spotykać się będziemy w „odnowionej” Polsce z książkami, które wzrastają stale w liczbę, współzawodnicząc pod tym względem z zabytkami sztuki. Jak na polu budownictwa i rzeźby, tak i w zakresie kodeksów rękopiśmiennych da się przy tym zauważyć pewną oscylację między bliższymi wpływami kulturalnymi czesko-niemieckimi a wpływami z dalszego zachodu i z południa, zależnie od przewagi wpływów w dziedzinie polityczno-dynastycznej w danej chwili. W okresach słabości politycznej wobec bezpośredniego silnego sąsiada czeskiego czy cesarstwa napływać będą do nas (wraz z księżniczkami) książki z Czech i Niemiec, podczas gdy w okresach wzmocnienia siły i autorytetu politycznego Polski w stosunku do tych sąsiadów będzie ona sięgać po wzory i czerpać wpływy z krajów romańskich, z Francji czy Włoch, co się odbije także i w dziedzinie książki. Bardzo ciekawie przedstawia się to zjawisko już w najbliższych czasach po Kazimierzu Odnowicielu, który zawdzięczając tron i renowację państwa protekcji cesarskiej, zwracał się w sprawach kulturalnych do lotaryńskiej ojczyzny swej matki Rychezy, czego przejawem jest pochodzenie Sacramentarium tynieckiego z diecezji kolońskiej. Ale już syn jego Bolesław Śmiały, który wraz z imieniem wielkiego pradziada przejął w spadku antycesarskie a progregoriańskie nastawienie polityczne, uwieńczone w momencie Kanossy przyjęciem korony niepodległości, nawiązał bezpośrednie kontakty kulturalne z północną Francją i z krajem nadmozańskim (Dolna Lotaryngia). Stamtąd to, z Leodium, Gembloux i okolicznych klasztorów w diecezji leodyjskiej zaczęli napływać do Polski mnisi benedyktyńscy, zakładając klasztory w Mogilnie, Lubiniu, Łęczycy, Czerwińsku, może i indziej jeszcze. Nie można wątpić, że ci mnisi przywozili ze swych stron księgi kościelne, jakkolwiek nie ma śladu, by z nich do naszych czasów się coś dochowało. Może jednak ta i owa księga, zapisana w najstarszym katalogu katedry krakowskiej za biskupa Maurusa, pochodzi jeszcze z czasów Bolesława Śmiałego. Po upadku Bolesława Śmiałego zmienia się znów w Polsce kierunek polityczny: Władysław Herman przechodzi do obozu cesarskiego, żeni się naprzód z Judytą córką Wratysława II króla czeskiego, a po jej rychłej śmierci (1086) z Judytą Marią, siostrą cesarza Henryka IV (1089). Małżeństwa te znalazły oddźwięk w zabytkach rękopiśmiennych, z których kilka dochowało się szczęśliwie do dziś dnia. W owych czasach rozwinęło się i kwitło w Czechach świetnie pod wpływem Ratyzbony malarstwo miniaturowe92. Z iluminatorskiej i piśmienniczej szkoły czeskiej (klasztor w Sazawie?) wyszedł cały szereg wspaniałych kodeksów, jak Evangelistarium koronacyjne króla Wratysława czeskiego (tzw. Kodeks puje i pismo. Porównaj to pismo z pismem rękopisu fryburskiego (Goldschmidt, l. c., tabl. 96 b), które wykazuje rękę bardzo przypominającą rękę Sacramentanum tynieckiego. 92 Lehner F. J., Dějiny uměni národa českého, t. I (1903) i II (1907).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

282

Rozdział V

wyszehradzki Biblioteki Uniwersyteckiej w Pradze)93, tudzież kodeks, przechowywany w bibliotece kapitulnej św. Wita w Pradze. Otóż do produktów tej szkoły należą także dwa kodeksy, znajdujące się w Polsce, pochodzące prawdopodobnie z czasów a może nawet z daru Judyty czeskiej. Są to: 9) Evangelistarium gnieźnieńskie, zwane mylnie „Mszałem św. Wojciecha”94 i 10) Ewangeliarz płocki czyli tzw. Złoty Kodeks Pułtuski (Codex aureus Pultoviensis) w Muzeum XX. Czartoryskich w Krakowie95. Oba te wspaniałe kodeksy miniaturowe, pisane in folio złotymi literami na tle purpurowym, wykazują bliski związek z czeskim środowiskiem kaligraficzno-iluminatorskim i ze wspomnianymi dopiero co kodeksami praskimi96. Pokrewieństwo to przejawia się nie tylko w typie, stylu i technice malarskiej miniatur tudzież ozdobnych inicjałów, lecz także i w zastosowanym do tekstów piśmie97. Pismem tym jest (poza wyjątkowo zastosowaną minuskułą) majuskuła a w szczególności capitalis quadrata, która na zachodzie Europy już dawno (w. VII) wyszła z użycia jako pismo tekstowe (zob. wyżej s. 213). Kapitała naszych kodeksów, ciężka i brzydka, pisana złotem w konturach zarysowanych minią, nie jest też zupełnie czysta, jakkolwiek bowiem stanowi ona zasadniczy typ pisma, to przecież czasem mieszają się tu niektóre litery uncjalne. System abrewiacji oraz ligatur jest bardzo rozwinięty, skrócenia stosowane do majuskuły pochodzą jednak z pisma minuskulnego. W każdym razie pismo tych kodeksów czeskich stanowi w dziejach paleografii europejskiej pewnego rodzaju curiosum, jako zjawisko odosobnione i bardzo późne (ryc. 22). 11. O ile omówione kodeksy polskie związane z czeską szkołą iluminatorską zwykło się łączyć z imieniem Judyty czeskiej, o tyle Ewangeliarz Henryka V czyli tzw. Emmeramski nawiązywano dotąd do związ93 Tenże, Česká škola maliřská XI v. Korunovačni evangelistář krále Vratislava, 1902. 94 Dziś w Bibliotece kapitulnej w Gnieźnie Ms. l a. Zob. Trzciński, Średniowieczne rękopisy bibl. kap. w Gnieźnie, s. 188. Dokładny opis kodeksu oraz miniatur w nim zawartych zob. w cyt. pracy S. Sawickiej, s. 256 i pl. XXXVIII– XLII. 95 Był ten kodeks pierwotnie własnością katedry płockiej, skąd dostał się do Pułtuska. Z biblioteką porycką Tad. Czackiego przeszedł do zbiorów Czartoryskich. Por. Catalogus codicum manuscript. Musei princ. Czartoryski. II, 142 oraz Jarosławiecka-Gąsiorowska M., Les principaux manuscrits à peintures du Musée de Princes Czartoryski à Gracovie et du Chapitre de Cracovie (Bulletin de la Societe française de reproductions de manuscrits à peintures t. XVIII, s. 8), 96 Czyt. o nich: Sokołowski, Rzeźba z kości słoniowej, l. c., s. CIX, Kopera, Dzieje malarstwa w Polsce, s. 8 i n., Podlacha, Historia malarstwa w Polsce, s. 34 i n. 97 Podobizny pisma tych kodeksów zob. u Kopery, l. c., tabl. 4 (barwna), Krzyżanowskiego, Specimina palaeographica tabl. I i Zakrzewskiego, Bolesław Chrobry Wielki, s. 148. Por. nadto Lehner, Dějiny t. III i Kohte, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen IV, 97 i n.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

283

ku Władysława Hermana z Judytą Marią salicką98. Kodeks ten miniaturowy przechowywany w Archiwum katedralnym w Krakowie pochodzi niewątpliwie z opactwa św. Emmerama w bawarskiej Ratyzbonie, która w X i XI w. zasłynęła jako centrum wysoko rozwiniętej sztuki kaligraficznej i miniatorskiej, promieniujące na całą Bawarię oraz na kraje geograficznie, politycznie i kościelnie z nią związane (Salzburg, Tegernsee, Praga)99. Toteż historycy sztuki dopatrują się w zakresie malarstwa miniaturowego pewnej zawisłości wspomnianej szkoły czeskiej od wpływów pracowni ratyzbońskiej. Polityczne i kulturalne związki Polski z Czechami i zacieśniona zależność jej od cesarstwa za Władysława Hermana, a w pewnych okresach także za Bolesława Krzywoustego (żona Niemka Salomea, hołd w Merseburgu) dostatecznie tłumaczą obecność u nas Kodeksu Emmeramskiego, wykonanego za czasów króla niemieckiego Henryka V (1106–1111), którego podobizna zdobi pierwszą kartę tego rękopisu, tj. w czasie, kiedy szkoła ratyzbońska stała już u schyłku swej twórczości, co też wycisnęło swe piętno na walorach artystycznych naszego kodeksu, o wiele niższych od innych, starszych dzieł tej szkoły. Jeśli chodzi o pismo kodeksu100, to zastosowano tu do inicjałów, nadpisów i pierwszych paru wierszy każdego rozdziału majuskułę typu dużej, pięknej uncjały tudzież drobniejszej capitalis rustica, podczas gdy właściwy tekst pisany jest minuskułą. Minuskuła ta nosi wyraźne cechy szkoły pisarskiej w Ratyzbonie, której głównym przedstawicielem był w drugiej połowie XI w. mnich-pisarz imieniem Otloh. Pismo naszego zabytku, zbliżone do typu pisma Otloha101, jest równe, pięknie cieniowane, dość wysokie w stosunku do swej szerokości, ale jeszcze okrągłe, nie zdradzające skłonności do łamań i zaostrzań. Laski górne i dolne dosyć krótkie, górne przy końcu nieco pogrubione i ścięte ukosem nasadką, podobnie jak ścięta kreseczką jest laska dolna litery q; proste trzonki liter krótkich, zwłaszcza i, tudzież ostatnie trzonki liter m i n mają u dołu kreseczki, tworzące jakby ich podstawki. Trzonek litery a jeszcze dość pochyły, owalny brzuszek nisko położony, litera z ma postać wysokiej 7 arabskiej; występuje ę (caudata), s przy końcu wyrazu i d okrągłe. System skracania i ligatur słabo rozwinięty, rozdzielanie wyrazów dobre (zob. ryc. 12).

98

O tym kodeksie czytaj: Szujski J., Ewangeliarz XI w. w Archiwum Kap. Krak. (Sprawozd. Kom. Hist. Sztuki, t. I, s. 74), Sokołowski, Rzeźba, s. 16 oraz Kwart. Hist. I, 594, Kopera, Dzieje 8, Podlacha, Historia 29. 99 Swarzensky G., Die Segensburger Buchmalerei, 1901. Swarzensky nazywał jeszcze ten kodeks ewangeliarzem Henryka IV i datował go (ze względu na opata Routperta, wyobrażonego na jednej z miniatur) na koniec XI w., lecz Schramm P. w swym dziele Die deutschen Kaiser u. Könige in Bildern (1928) wykazał, że to był ewangeliarz Henryka V. 100 Podobizna u Krzyżanowskiego, Specimina palaeographica, tabl. II. 101 Por. Chroust, Monum. Palaeogr. Ser. I, Lief. III t. 7 i 8 oraz Arndt-Tangl, Schriftproben t. 19.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

284

Rozdział V

12. Do tegoż centrum kulturalnego kierują też ślady wykryte w prastarym Missale plenarium katedry gnieźnieńskiej z końca XI lub raczej z początku XII w. (Ms. 149)102. Składa się on z kilku części: kalendarza, graduału, kanonu, modlitw mszalnych oraz zbioru lekcji i ewangelii. Zarówno w kalendarzu, jak i w kanonie pośród innych świętych niemieckich (św. Maurycy, Kilian i polskiego pochodzenia św. Wojciech) uderza niezwykłe imię sancti Gengolfi. Otóż św. Gangulf, męczennik z Varennes w Burgundii († 760), był szczególnie czczony w słynnym opactwie w St. Gallen oraz w niektórych kościołach Frankonii (m.in. w Bambergu). Jest jednak w tym kodeksie jeszcze drugi element, wiążący go do pewnego stopnia z St. Gallen: w graduale oraz w innych zmiennych częściach mszy przez chór śpiewanych pojawiają się znaki nutowe zwane neumami, i to właśnie typu sangalleńskiego. Będzie o nich dokładniej mowa w rozdziale poświęconym średniowiecznej nutacji muzycznej. Gnieźnieńskie Missale plenarium powstało więc zapewne w zasięgu wpływów kulturalnych St. Gallen. Jak daleko te wpływy sięgały na przełomie XI–XII w., nie jest dostatecznie zbadane. Pewne jest tylko tyle, że neumy sangalleńskie sięgały daleko na północ, w każdym razie docierały one do Ratyzbony i Bambergu. Na południowe Niemcy wskazywać by mogło pismo kodeksu gnieźnieńskiego (ryc. 95), które, zwłaszcza w kanonie, wykazuje cechy południowo-niemieckie z przełomu XI i XII w.: majuskuła z charakterystycznymi barwnymi punktami w pośrodku liter, a w minuskule maniera pisarska dobrze znana nam z Ewangeliarza Emmeramskiego i z Benedictionale katedry krakowskiej, które – jak zaraz niżej się powie – posiadają cechy kręgu ratyzbońskiego. Bliżej zajmował się pochodzeniem tego Missale prof. St. Zakrzewski, który na podstawie danych kalendarzowych wiązał go z opactwem św. Maurycego w Nieder-Altaich (pod Ratyzboną)103. Z Bambergiem łączyłby się kult św. Gangulfa, niemniej jak w St. Gallen żywy i pielęgnowany, a ponadto stwierdzone zostały stosunki Władysława Hermana z katedrą bamberską ok. r. 1100, których odzwierciedleniem jest znany i w oryginale dochowany dokument tegoż księcia dla wspomnianej katedry w sprawie zwrotu dwóch krzyżów złotych wywiezionych do Polski i wykupionych przez księcia Władysława. Skoro te krzyże zabrał ktoś nieprawnie z kościoła bamberskiego, to mogły stamtąd powędrować do Polski około tego czasu i jakieś księgi liturgiczne. Rzecz też znamienna, że właśnie wtedy w r. 1101 spisano w katedrze krakowskiej przedmioty znajdujące się w skarbcu, między nimi i pewne księgi liturgiczne, ne quis clericorum vel custodum posset ali102

O tym kodeksie czytaj uwagi M. Sokołowskiego w Sprawozdaniach Kom. Hist. Szt. V, CXI oraz opis jego szczegółowy w ks. Trzcińskiego Katalogu średniow. rękopisów bibl. kapit. w Gnieźnie, s. 191 (Poznań 1909); wzmianka u Kohtego, Die Kunstdenkmaler d. Regierungsbez. Posen IV, 96. 103 Zakrzewski St., Pochodzenie tzw. Missale Plenarium katedry gnieźnieńskiej (Sprawozd. Tow. Nauk. we Lwowie, r. 1922 z. 3, s. 146).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

285

Ryc. 95. Missale Plenarium katedry gnieźnieńskiej z XI–XII w. Biblioteka kapitulna w Gnieźnie Ms. 149 (Trzciński ks., Średniowieczne rękopisy bibl. kapit. w Gnieźnie, tabl. 6) suę tibi reddunt uota sua ęterno deo uiuo et uero. Communicantes et memoriam uenerantes in primis gloriosę semper uirginis Marię genitricis dei et domini nostri ihesu xp sti . Sed et beatorum apostolorum . ac martyrum tuorum . Petri . Pauli . Andree .

quid subtrahere. Widocznie więc taka „wymiana” utensyliów liturgicznych między kościołami nie należała wtedy do zjawisk wyjątkowych. 13. Z Ratyzboną wiąże się jeszcze jeden rękopis z końca XI lub z samego początku XII w., mianowicie Benedictionale katedry krakowskiej

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

286

Rozdział V

(Ms. 40), dotąd zachowane, jedno z trzech, które wymienia spis biblioteki tejże katedry z r. 1110104. W kalendarzu tego Benedykcjonału spotykamy świętych, którzy prowadzą do Ratyzbony (św. Erhard 7 I, św. Emmeram 22 IX i św. Wolfgang, biskup ratyzboński 31 X, jego translacja 11 X). Na podstawie tych kryteriów wewnętrznych, stwierdzających związek kodeksu z Ratyzboną lub najbliższą okolicą, można było z góry przewidzieć, że także pismo Benedykcjonału krakowskiego wykaże wyraźne cechy szkoły ratyzbońskiej. Wystarczy porównać je z pismem Ewangeliarza Emmeramskiego, by zarówno w ogólnym dukcie jak i w kształtach poszczególnych liter wykryć te rysy wspólne, które występują także w kodeksach proweniencji ratyzbońskiej, znajdujących się poza Polską (np. w słynnym Kodeksie Uty lub w Perykopach Bertolda)105. 14. Cechy niemieckie, w tym wypadku zachodnio-niemieckie (nadreńskie), wykazują zarówno miniatury106, jak i pismo Ewangeliarza poznańskiego z końca XI lub z początku XII w., przechowanego w bibliotece archidiecezjalnej seminarium duchownego w Poznaniu (Ms. 25), którego pisarz uwiecznił swe imię na wewnętrznej stronie okładki rękopisu podpisem: Iba levissimus presbiter scripsit107. 15. Natomiast dziwną mieszaninę wpływów i źródeł przedstawia tzw. Pontificale biskupów krakowskich, opracowane gruntownie pod względem treści przez prof Wł. Abrahama (ryc. 96)108. Jak trafnie z innej strony zauważono, kodeks ten przechowany dziś w Bibliotece Jagiellońskiej (Ms. 2057), a pochodzący ze skarbca katedry krakowskiej, zawiera nie tyle Pontificale ile raczej Ordinale i jest zapisany w spisie skarbca z r. 1110 wśród czterech ksiąg tego typu109. Pochodzi on zatem z końca XI lub z pocz. XII w., a stanowi pewne pendent do omówionego przed chwilą Benedictionale krakowskiego. O ile jednak Benedykcjonał ma, ze względu na kalendologię swoją oraz na pismo, wyraźne oblicze regensburskie, o tyle Pontyfikał, jeśli chodzi o treść i imiona świętych w litanii, wykazuje różne źródła: rzymskie, niemieckie, francuskie a nawet 104

Krótki opis tego benedykcjonału podał ks. J. Fijałek pt. Księgi liturgiczne oraz święta i święci katedry krakowskiej z pocz. XII w. (Nova Polonia Sacra, t. I, s. 351). 105 Staerk A., Les manuscrits latins... conservés à la Bibl. Imp. de St. Pétersbourg t. I, pl. XXXII (rękopis pochodzący z Bibl. Załuskich a zawierający Sacramentarium z pocz. XII w.). – Swarzensky, l. c., tabl. XVII, 42; XXVII, 71; XXIX i XXX, 77–82. Ten typ graficzny utrzymuje się w Ratyzbonie i w pochodnych od niej szkołach do końca w XII. Zob. Boeckler A., Abendländische Miniaturen tabl. 80. 106 Podlacha, l. c., s. 32. . 107 Lisiecki A., Katalog rękopisów bibl. semin. w Poznaniu, s. 3. Ks. E. Majkowski mylnie odnosi go do IX, najpóźniej pocz. X w., i wywodzi go z Lombardii (Biblioteki Wielkopolskie i Pomorskie, Poznań 1929, s. 4). 108 Pontificale biskupów krakowskich z XII w. Rozprawy PAU, Wydz. Hist. Fil., t. 66, 1927. 109 Fijałek J., Księgi liturgiczne ..., Nova Polonia Sacra I, s. 354.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

287

Ryc. 96. Pontificale biskupów krakowskich z XI/XII w. Litania. Dziś w Bibliotece Jagiellońskiej Ms. 2057, k. 74 (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ) Sancte Damiane ora pro nobis Sancte Pauline ora pro nobis „ Venzezlaue „ „ „ „ Maximine „ „ „ „ Adalberte „ „ „ „ Galle „ „ „ Omnes sancti martires orate pro nobis „ Magne „ „ „ Sancte Siluester ora pro nobis „ Othmare „ „ „ ˇ dalrice „ „ Gregori „ „ „ „ O „ „ „ Leo „ „ „ Omnes sancti confessores orate pro nobis

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

288

Rozdział V

wyspiarskie, z czego można by wnosić, że księga ta liturgiczna, sporządzona widocznie dla Polski i przystosowana do potrzeb rytualnych polskiego kościoła (w szczególności krakowskiego), powstała gdzieś na skrzyżowaniu wpływów rzymskich, niemieckich, francuskich i wyspiarskich. Prof. Abraham domyśla się diecezji leodyjskiej, może jednak prawdopodobniejszym byłoby pochodzenie z St. Gallen względnie z kręgu wpływów kulturalnych tego klasztoru, za czym przemawiałaby ta okoliczność, że neumy w tym rękopisie zawarte są typu sangalleńskiego, podobnie jak w gnieźnieńskim Missale plenarium (zob. wyżej s. 284). Pismo ma dość niezdecydowany charakter: przy pisaniu były czynne dwie ręce, z których jedna pisała czarnym inkaustem główny tekst modłów, druga cynobrem i błękitem nadpisy, rubryki i wskazówki rytualne. Różnica jest wyraźna: pierwsza ręka ma pismo wydłużone, w prawo z lekka pochyłe, druga bardziej okrągłe i proste, przy czym cały szereg znamion (pochylenie trzonka litery a, kształt niedomkniętego g) zdradza starszą tradycję pisarską i zapewne starszą rękę110. Dukt pierwszej ręki ma cechy raczej niemieckie, drugiej – bardziej zachodnie, romańskie. Wobec trudności lokalizacji tego pisma ostatni głos będą tu mieli historycy sztuki na podstawie zbadania ozdobnych inicjałów (zob. jeszcze niżej w rozdziale o neumach). W każdym razie trzeba stwierdzić, że po okresie przeważających w dziedzinie książki wpływów niemieckich za Władysława Hermana, związanego dynastycznie i politycznie z cesarstwem, daje się zauważyć za syna i następcy jego, Bolesława Krzywoustego, pozostającego w pewnych okresach w długoletniej walce i nieprzyjaźni z cesarzem, zwrot ku kulturze romańskiej, który przejawia się zarówno na polu zabytków sztuki, jak i w dziedzinie książki oraz oczywiście pisma, co nas tu przede wszystkim obchodzi. Z Bawarii i niemieckiej Nadrenii przesuwają się źródła oddziaływań kulturalnych dalej na zachód, w francuskie dorzecza Mozy i Sekwany. Jedno ognisko francuskie, z którym w początkach XII w. nawiązała kontakt odległa Polska, to Laon w północnej Francji w prowincji remeńskiej (Reims), gdzie na przełomie XI/XII w. wielkim rozgłosem cieszyła się szkoła teologiczna, założona i kierowana przez Anzelma Scholastyka († 1117), twórcę międzywierszowej glosy do Wulgaty (zob. wyżej s. 130). Ze szkoły Anzelma z Laonu wyszedł prąd reformy świeckiego kleru, która w praktyce wydała kongregacje kanoników regularnych według reguły św. Augustyna. Uczniem szkoły laońskiej był też św. Norbert, założyciel nowego zakonu premonstrantów czyli norbertanów, opartego również o regułę augustiańską, tylko jeszcze ostrzejszą od poprzedniej. Gdy macierzą kongregacji kanoników regularnych był klasztor św. Marcina w Laon, to zawiązek zakonu św. Norberta powstał w Prémontré pod Laonem. Otóż wspomniani już parokrotnie bracia z Malonne, Aleksan110

tekstu.

Trzecia ręka, bardzo pokrewna zresztą pierwszej, pisała ostatnią stronę

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

289

der i Walter, wyszli bez wątpienia także ze szkoły laońskiej, co okazuje się z całej ich późniejszej działalności na stanowisku biskupów polskich, gdyż obaj popierali ruch w kierunku szerzenia reguły św. Augustyna i zakładania klasztorów kanoników regularnych, a nawet Walter jako biskup wrocławski wprowadził do swej katedry liturgię laońską. Te ożywione stosunki diecezji leodyjskiej oraz prowincji remeńskiej (Reims) z Polską w początkach XII w. nie mogły przebrzmieć bez śladu, jeśli idzie o książkę. Istotnie też takie ślady, i to bardzo wczesne, dają się u nas wykryć. 16. Oto bezpośrednio ze szkoły Anzelma Scholastyka pochodzi mały kodeks 8°, zawierający oprócz marginalnej, interlinearną glosę Anzelma z Laonu do Listów apostolskich111. Bliższe badania wykazały, że jest to rękopis sporządzony w końcu XI lub w początkach XII w., w każdym razie przed r. 1122 (a więc zapewne jeszcze za życia Anzelma), w którym to roku był już w Polsce, gdzie na ostatnich, czystych kartach wpisano wówczas najstarszy znany rocznik polski, tzw. świętokrzyski dawny. Wynikałoby stąd, że posiadacz tej książki a zarazem autor rocznika przywiózł ją sobie wprost z północnej Francji, z okolic Laonu, gdzie był zapewne na studiach w szkole Anzelma Scholastyka. Szereg okoliczności i wskazówek zaczerpniętych z treści rocznika skłania do przypuszczenia, że mógł nim być Jakub ze Żnina arcybiskup gnieźnieński († 1148). Rocznik powstał w Gnieźnie, skąd dopiero później, na przełomie XIII/XIV w., dostał się do katedry krakowskiej, która go w drugiej połowie XV w. darowała klasztorowi św. Krzyża na Łyścu112. Sam rękopis biblijny pisany jest w trzech kolumnach: środkowa kolumna większym pismem minuskulnym zawiera tekst biblijny, dwie zewnętrzne kolumny drobniejszym pismem zajmuje glossa ordinaria Walafrida Strabona, która za pomocą odsyłaczy nawiązuje do odpowiednich miejsc tekstu, między wierszami zaś głównej, środkowej kolumny znajdują się nad poszczególnymi wyrazami objaśniające je parafrazy glosy interlinearnej Anzelma z Laonu (ryc. 97). Pod względem układu więc Biblia ta glosowana nie różni się od współczesnych rękopisów znanych na Zachodzie a pochodzących ze szkoły laońskiej113. Nie tylko układ, ale i pismo tekstu bi111

Semkowicz Wł., Rocznik tzw. świętokrzyski dawny. Tenże, l. c., s. 26 i n. 113 Prof. A. Birkenmajer w cyt. wyżej rozprawie pt. Oprawa rękopisu 2470 Biblioteki Jagiellońskiej (s. 15) wspomina jeszcze o trzech rękopisach z XII w., zawierających, podobnie jak nasz rękopis, glosy marginesowe i glosę interlinearną Anzelma z Laonu, z których jeden powstał nawet przed r. 1137, a więc jest bliskoczesny naszemu rękopisowi. Widać stąd, że rękopisy te już za życia Anzelma były w płn. Francji rozpowszechnione. Rękopis 2470 przechowany jest w Bibliotece Jagiellońskiej i stanowił przedmiot specjalnego studium Prof. Birkenmajera. Pismo jego, jakkolwiek nie identyczne z pismem naszego rękopisu, wykazuje jednak szereg wspólności. Trzy podobne Biblie przytacza i opisuje Katalog rękopisów Nr 83 firmy antykwarskiej Jakuba Rosenthala w Monachium pt. Bibliotheca medii aevi manuscripta, pars prima (bez daty wydania). Jedna 112

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

290

Rozdział V

Ryc. 97. Glosa do Listów apostolskich czyli kanonicznych z końca XI lub z pocz. XII w. (przed r. 1122). Ms. Biblioteki Narodowej w Warszawie (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ) Glosa marginalna (lewa) Tekst główny z glosą interlinearną Catholicę dicuntur epistolę hęc id est uniuersales celebris persona a fide uniuersali ecelesię non discordantes ACOBVS DEI ET officivm vel canonicę id est regulares ad distan domini nostri ihesv xpisti tiam earum quas fecerat pseudo sub nocelebre non omnibus sed aliquiminibus apostolorum. seruus, duodecim

J

bus de omnibus

tribubus que sunt fidem et constantiam vel uitam eternam optat. tribulatio in presen-

in dispersione salutem. ti iusticiam in futuro auget coronam.

z tych Biblii też pochodzi jeszcze z początku XII w. Inna z nich, także jeszcze z w. XII, posiada w tym katalogu światłodrukową reprodukcję pierwszej strony

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

291

blijnego oraz glos w naszym rękopisie przypomina uderzająco pismo laońskich biblii, przede wszystkim niezwykle rozbudowany system skróceniowy, w którym na szczególną uwagę zasługują z wyspiarskiej brachygrafii przejęte konwencjonalne znaki skrótowe (jak ¸ = est, (( = enim, . u = ut, 7 obok & = et i in.). 17. 18. Z tegoż mniej więcej czasu i z tychże okolic północnej Francji, prowincji Reims, pochodzą dwa inne szacowne rękopisy, które przechowują się dotąd w najstarszych naszych katedrach, krakowskiej i gnieźnieńskiej. Są to, rzec można, bliźniacze rękopisy, zawierają bowiem tekst niemal identyczny a przy tym współcześnie spisany na przełomie XI/XII w., mianowicie zbiór prawa kanonicznego, zwany Collectio trium partium czyli tzw. Tripartita, której autorstwo przypisuje się słynnemu kanoniście Iwonowi biskupowi z Chartres († 1116)114. Zasłynął on w końcu XI w. założeniem znakomitej szkoły prawa kanonicznego, rozwijającej studium nad tekstami tego prawa, zaczerpniętymi z dekretałów papieskich, kanonów soborowych, pism Ojców Kościoła a nawet pewnych przepisów prawa cywilnego. Otóż taki zbiór sporządzony między r. 1093 a 1095 zawiera wspomniana Tripartita w obu dochowanych rękopisach, krakowskim i gnieźnieńskim. Nadmienić trzeba, że podobnych kolekcji kanonicznych przedgracjanowych jest w Europie kilkanaście; wszystkie one pochodzą z przełomu XI/XII w. Oba rękopisy polskie wykazują tylko nieznaczne różnice w układzie i tekście. Tak np. w rękopisie krakowskim jest przy końcu Reguła kanoniczna Amalariusza z r. 826, której dziś brak w rękopisie gnieźnieńskim; jest tam też Martyrologium Bedy wraz z ciekawymi zapiskami nekrologicznymi, prowadzącymi nas do diecezji Cambrai w prowincji remeńskiej. Ks. David, który ostatni badał dokładnie oba kodeksy, stwierdził, że są one przepisane z tego samego oryginału, tylko kodeks krakowski, w którym wyróżnić można kilkanaście rąk, sporządzony przez jedną „ekipę” pisarzy, przedstawia się o wiele niedbalej niż rękopis gnieźnieński, spisany przez dwie „ekipy” kopistów, ale każda w mniejszej liczbie115. Kiedy i przez kogo sporządzone zostały te dwa rękopisy? Co do czasu rozstrzyga tu zapiska inwentarzowa skarbca i biblioteki katedralnej krakowskiej z datą r. 1110, umieszczona na rękopisie krakowskim, a świadcząca, że przed tą datą (tabl. VIII), którą należy porównać z podobizną początkowej strony polskiego rękopisu w rozprawie Semkowicza o Roczniku świętokrzyskim dawnym. Wystąpią tu omówione zaraz poniżej analogie pisma w obu rękopisach. 114 Por. Polkowski I., Katalog rękopisów kap. krak., s. 61 i n. oraz Trzciński ks., Średniowieczne rękopisy biblioteki kapitulnej w Gnieźnie, s. 176 i 195. Por. też ks. Łukowski, Rzekomy kodeks św. Wojciecha (Rocz. Tow. P. N., Poznań, XI, 1881) oraz Hube R., Dwa rękopisy średniowieczne zbioru praw kościelnych, gnieźnieński i krakowski (Bibl. Warsz. t. 178/2, s. l–9). 115 Por. rozprawę ks. P. Davida pt. Un disciple d’Yves de Chartres en Pologne – Galon de Paris et le droit canonique, w I tomie publikacji pt. La Pologne au VII Congrès international des sciences historiques, Varsovie 1933, s. 99–113, gdzie też podana jest literatura przedmiotu.

H

erit ei. Sed primum his duobus prefertur (późniejszą ręką dopisano:) De quarto coniugio noto. ieronimus ait: Additur itaque aliud quartum legitimum coniugium. Dum mortua fuerit uxor cuiuslibet, licet illi accipere aliam, sed non repudiatam nec despo nsatarum (błąd zam. desponsatam) viro, sed filiam. Similiter debet et mulier. Vnde et paulus ait: Mulier (wiersze 8 i 9 poźniejszą ręką dopisane)

Ryc. 98. Collectio trium partium (Tripartita) w rękopisie Archiwum kapituły krakowskiej z XI/XII w., przed 1110 (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

293

był on już gotowy. Otóż ks. David rzuca dość prawdopodobną myśl, że oba „bliźniacze” rękopisy, krakowski i gnieźnieński, przepisane zostały w Polsce, jeden w Krakowie, drugi w Gnieźnie z tego samego oryginału, a to z inicjatywy legata papieskiego Walona (Galona), o którym mamy pewną wiadomość, że bawił w Polsce w r. 1103. Prawdopodobieństwo udziału Walona wzmacnia fakt, że był on uczniem i przyjacielem Iwona z Chartres, po którym objął też biskupstwo w Beauvais; można by się tylko spierać z ks. Davidem o to, czy Walo dał spisać oba te rękopisy we Francji, skąd gotowe już przywiózł do Polski, czy uczynił to dopiero w Polsce, co miało by niesłychanie doniosłe znaczenie dla sprawy masowego już u nas pisania, przypominającego późniejszą „pecję”. Za Francją przemawiało by jednak pismo, mające znamiona (zwłaszcza w ligaturach i abrewiacjach) scripturae franco-saxonicae (ryc. 98), oraz stwierdzenie już wyżej masowego współcześnie produkowania rękopisów w tych stronach, np. biblii z glosą Anzelma z Laonu (zob. wyżej s. 289). 19. Obok okolic północno-francuskich z Laonem i Reims jako centrami życia umysłowego utrzymującymi stosunki z Polską, istnieje na przełomie w. XI/XII drugie jeszcze romańskie środowisko kulturalne, z którym Polska nawiązała bliższe związki. Jest to kraj nadmozański z Leodium, Gembloux i Malonne. Śladów tych stosunków w dziedzinie książki szukać by należało w Płocku oraz w benedyktyńskim Lubiniu116. W Płocku działali, jak wiadomo, w trzecim i czwartym dziesiątku XII w. bracia z Malonne, Aleksander jako biskup i Walter jako proboszcz katedralny. Z tych to prawdopodobnie czasów pochodzi kodeks płocki (Ms. 2), zawierający Biblię z drugiej ćwierci XII w., ozdobioną kilkudziesięciu inicjałami i około 30 miniaturami, nie na najwyższym zresztą poziomie artystycznym stojącymi117. Historycy sztuki zaliczają te miniatury do l’art Mosan, która kwitła wówczas w ojczyźnie biskupa Aleksandra118. Pismo głównego tekstu wykazuje wprawną rękę w pisaniu nie tyle majuskułą w nagłówkach i rubrykach, ile piękną, smukłą i dobrze cieniowaną minuskułą, posiadającą wszelkie walory zachodniego, ściślej mówiąc północno-francuskiego pisma kodeksowego z XII w. (na uwagę zasługuje kształt litery a z rozwidlonym u góry trzonkiem, dalej kształt ligatur na et = & i na ct). Otóż w kodeksie tym na jednej z czystych stron znajdują się dwie zapiski o cudach, zaszłych w katedrze płockiej w r. 1148, zaciągnięte tam widocznie współcześnie jedną ręką pod świeżym ich wrażeniem, prawdopodobnie przez kustosza katedralnego Azona, który podał nazwiska osób należących do grona kościelnego z bisku116 Silnicki T., Wpływy francuskie na pol. kość. (Przegl. teol. 1926). – Morelowski M., Pericopae lubińskie, ewangeliarz płocki i drzwi gnieźnieńskie a sztuka leodyjsko-mozańska (Prace Sekcji hist. szt. wil. 1935, s. 346). 117 Bersohn M., Księgozbiór katedry płockiej, s. 12 i n. oraz tabl. l–7. – Ks. Nowowiejski, Płock, 2 wyd., s. 473. 118 Szczegółowy opis tej Biblii i jej miniatur podała S. Sawicka, l c., s. 234 i pl. XXXV–XXXVII. Por. też Morelowski, Pericopae lubińskie, l. c., s. 359 i n.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

294

Rozdział V

Ryc. 99. Inicjał (P) w Biblii płockiej z drugiej ćwierci XII w. (l’art Mosan). Obecnie Biblioteka katedralna w Płocku. Ms. 2 (Bersohn M., Księgozbiór katedry płockiej, s. 12)

P

AULUS APOSTOLVS XPISTI IHESV PER VOLVN TATEM DEI sanctis, omnibus qui sunt ephesi et fidelibus in xpisto ihesu. Gracia uobis et pax a deo patre

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

295

pem Aleksandrem z Malonne na czele119. Pismo tych zapisek znamionuje rękę niemniej wprawną, jak ręka pisarza tekstu, choć zapewne już nieco młodszą, bo skłonniejszą do zaostrzania łuków na modłę zachodniej gotycyzacji. Zresztą oba pisma maja pewne cechy pokrewne, np. zupełnie identyczny kształt dopiero co wspomnianych ligatur (ryc. 99). 20. Z epoką i działalnością biskupa płockiego Aleksandra daje się związać jeszcze jeden rękopis, pochodzący z Płocka lub z któregoś kościoła w diecezji płockiej, znany w literaturze naszej pod nazwa Ewangeliarza księżnej Anastazji. Była o nim mowa wyżej w związku z bogatą oprawą (s. 128). Jeśli zaś idzie o pismo zabytku120, to zarówno w majuskule jak zwłaszcza w minuskule wykazuje ono wszelkie cechy połowy XII w. i może być śmiało poczytywane za produkt kaligrafii francuskiej121, współczesny pismu poprzednio omówionego rękopisu płockiego, z którym niemało ma wspólnego charakteru. 21. O kilkadziesiąt lat późniejszą, pochodząc z końca XII lub z pocz. XIII w., jest Biblia znana pod nazwą Księgi Rodzaju (Liber Generationis), która była niegdyś w posiadaniu kardynała Andrzeja Batorego biskupa warmijskiego († 1599), a która po rewindykacji z Rosji przeszła na własność Biblioteki Narodowej122. Ozdobiona przepyszną miniaturą o stworzeniu świata i licznymi inicjałami w stylu sztuki nadmozańskiej, wykazuje w piśmie duże pokrewieństwo z dopiero co omówionymi rękopisami płockimi, tylko że pismo to jest już bardziej rozwinięte niż u tamtych, posiadając znacznie posunięte cechy gotycyzacji (ryc. 100). 22. Z Leodium, z klasztoru św. Jakuba, przybyli do Polski w końcu XI w. mnisi benedyktyńscy, którzy osiedlili się, jak parokrotnie wspomniano, w wielkopolskim Lubiniu. Z bogatej niegdyś biblioteki tego klasztoru pozostał dzisiaj tylko jeden rękopis, zawierający Perykopy ewangeliczne, ozdobione paru pięknymi inicjałami, które były przedmiotem badań historyków sztuki123. Nie zwrócono tylko dotąd należytej uwagi na pismo, a w związku z tym na chronologię całego rękopisu lubińskiego. 119

Kozłowska-Budkowa Z., Płockie zapiski o cudach, Kwart. Hist. XLIV, 1930, s. 341. 120 Por. podobiznę pisma pierwszej strony Ewangeliarza w cyt. pracy prof. Morelowskiego, s. 293. 121 Por. podobiznę rękopisu francuskiego (Commentaire sur le cantiqe) z r. 1153 w albumie Prou, Recueil de fac-similés d’ecrìture, pl. II. 122 Lat. F. v. I. 32. Por. Kopera F., Miniatury rękopisów pol. pochodzenia w Bibl. Publ. w Petersburgu (Spr. Kom. Hist. Szt. VII, 63–75), gdzie autor odnosi rękopis do w. XII, przesuwając czas jego powstania w Dziejach malarstwa w Polsce (I, 27–30) na wiek XIII. Podlacha w Historii malarstwa polskiego (I, 54) zbyt późno go ocenia na drugą połowę XIII, a nawet pocz. XIV w. (choć pismo posiada jeszcze e caudata). Najdokładniej ten rękopis opisała i trafnie określiła czas Sawicka S. w cyt. pracy s. 24–37. 123 Kopera F., Dzieje malarstwa polskiego, t. I, s. 16. – Morelowski M., Pericopae lubińskie, ewangeliarz płocki i drzwi gnieźnieńskie a sztuka leodyjskomozańska (Prace Sekcji hist. sztuki wil. t. II, s. 346).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

296

Rozdział V

W rękopisie lubińskim124 trzeba wyróżnić dwie części składowe, pomieszczone w tym samym kodeksie, na tym samym pergaminie, tylko spisane w różnych czasach. Część pierwszą, główną i starszą, stanowią Perykopy ewangeliczne na niedziele i święta, część drugą tzw. Liber fraternitatis Lubinensis tj. Księga bracka czyli Album lubińskie, zawierające spis członków bractwa klasztornego i dobrodziei konwentu. Rozpoczniemy od tej drugiej części, spisanej na ostatnich, czystych kartach kodeksu. Księga bracka składa się z pnia, przepisanego jedną ręką z dawniejszych, dziś już zaginionych spisów, oraz z późniejszej kontynuacji, sięgającej do XV w. Pień naszego źródła w dzisiejszej swej postaci odnosili jedni badacze do lat 1150–1170125, inni do ostatniego dziesiątka wieku XII126. Obecnie wypadnie ten termin przesunąć jeszcze dalej naprzód, do pierwszej ćwierci wieku XIII, za czym przemawia nie tylko charakter pisma, dobrze już rozwiniętego gotyku, jaki spotyka się u nas dopiero w początkach XIII w.127, ale przede wszystkim ta okoliczność, że osoby wymienione w rzędzie ostatnich braci spisanych tą główną ręką, od której pochodzi cały pień pomnika, żyją i występują w dokumentach dopiero około r. 1225128. Wobec stwierdzenia tego faktu nasuwa się pytanie, czy i część pierwsza kodeksu, zawierająca Perykopy, jest tak dawna, za jaką dotąd uchodziła. Wydawca Album brackiego ocenił pismo Perykop na wiek XI129, historycy sztuki, ze względu na dwa wykonane piórkiem inicjały zdobiące tekst, przesuwali czas ich powstania na połowę a nawet na trzecią ćwierć wieku XII (Morelowski na podstawie opinii belgijskiego uczonego prof. Laurenta)130; inni, jak Kopera131, uważając pismo tekstu za starsze od inicjałów, mniemali, że te ostatnie zostały wykonane później – może już w Polsce – w miejscu wyskrobanych dawnych skromnych inicjałów. Autopsja oryginału prowadzi jednak do zgoła innych wyników: nie ma mowy o wyskrobaniu inicjałów i o późniejszym wykonaniu nowych; inicjały są współcześnie sporządzone z pismem (ryc. 101). Pismo zaś posiada charakter dość archaiczny i wolne jest jeszcze od wszelkich cech gotycyzacji, przypomina też pismo Ewangeliarza Emmeram124

Rękopis ten dostał się w pocz. XIX w. do zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, z którymi w r. 1833 powędrował do Petersburga, skąd został drogą rewindykacji na mocy traktatu ryskiego odzyskany dla Biblioteki Narodowej w Warszawie (sygn. Lat. Q. vel. I, 32). 125 Wydawca Księgi dr Fryderyk Papée w Mon. Pol. Hist. V, s. 567. 126 Semkowicz Wł., Ród Awdańców, na podstawie Balzera Genealogii Piastów, s. 220 i 224. 127 Zwrócił już na to uwagę wydawca pomnika tego, Papée, jednak ze względu na kryteria wewnętrzne przesunął chronologię całą wstecz o lat kilkadziesiąt. 128 Jak Bogusław de Popień w r. 1227 (Kod. dypl. mog. 5), Detmar 1222 (Kod. kat. krak. 14) i in. 129 Papée, l. c., s. 563. 130 Morelowski, Pericopae lubińskie... (w Pracach wileńskich hist. sztuki II, s. 347). 131 Kopera, Dzieje malarstwa w Polsce, s. 16.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

Ryc. 100. Liber Generationis, pismo i inicjał w rodzaju l’art Mosan z końca w. XII. Ms. Biblioteki Narodowej w Warszawie (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 4098) EXPLICIT PROLOGUS INCIPIT PRE FATIO SANCTI IERONIMI PRES BITERI IN PENTATEVCV M MOYSI ESI | DERII | MEI | DESI | DERA | TAS |

D

297

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

298

Rozdział V

skiego. Zdarza się przecież, że niektóre szkoły pisarskie długo zachowują tradycyjny późnoromański typ pisma, nie ulegając wpływom postronnym i ogólnej modzie, jaką był proces gotycyzacji lub używanie ligatury ę. Otóż to zjawisko daje się szczególnie zauważyć w skryptorii ratyzbońskiej, z której wedle naszego zdania pochodzi także pismo Perykop lubińskich. Jako przykład wystarczy wskazać Biblię przechowaną w monachijskiej Bibliotece państwowej (Cod. lat. 3901), której czas powstania w prowincji ratyzbońskiej przypada na lata 1190–1210, a której pismo mimo późnego wieku zachowało jeszcze pełną świeżość pięknej minuskuły z ostatnich czasów dynastii salickiej132. Wystarczy porównać pismo Perykop z pismem dopiero co wspomnianej Biblii monachijskiej, by stwierdzić te same typy liter (i z podstawką, kształt liter a, e, g, m, n, q, a zwłaszcza z). Można nawet powiedzieć, że jakkolwiek Perykopy i Biblia są sobie rówieśne, to przecież pismo Biblii ma wyraz bardziej już przewiędły, chociaż jeszcze trzyma się starej formy graficznej na dyftongę ae tj. e caudata, której Perykopy już z rzadka używają. Czy wobec tych paleograficznych spostrzeżeń da się nadal utrzymać teza historyków sztuki o leodyjskim pochodzeniu Perykop oraz ich inicjałów, jest rzeczą tym bardziej wątpliwą, że nie można zauważyć w ich piśmie żadnych wyraźnych wspólności z pismem współczesnych kodeksów prowincji nadmozańskiej133. Wszak Lubin na przełomie XI/XII w. miał z pewnością kodeksy leodyjskie, ale w pół wieku później mógł już mieć i rękopisy innego pochodzenia, na tym więc, że najstarsza obsada klasztoru wyszła z diecezji leodyjskiej, dla czasów o tyle późniejszych budować już nie można. W rezultacie sądzę, że obecne Album lubińskie jest późniejsze od Perykop o jakich lat kilkadziesiąt, dokładnie jednak tej różnicy czasu nie da się oznaczyć (ryc. 102). Gdy w ciągu XII w. stosunki kościelne Polski z zagranicą znacznie się ożywiły, gdy zaczęły napływać do nas nowe zakony: kanoników regularnych, premonstrantów, cystersów, szpitalników i in., i to zarówno ze swych macierzy francuskich (Arrouaise–Wrocław, Morimund–Jędrzejów –Sulejów–Koprzywnica) jak niemieckich (Porta–Lubiąż) i włoskich (Johannici–Zagość), liczba ksiąg przychodzących do Polski z wszystkich niemal centrów łacińskiej kultury średniowiecznej niezwykle wzrasta. Coraz też trudniej będzie w przyszłości określić pochodzenie pisma tych kodeksów i szkół pisarskich, w których się one wylęgły, jako że i na Zachodzie badania w tym kierunku są dopiero w zaczątku (Chroust, Hajnal). Tylko bardzo specjalne i to wspólne badania tak historyków sztuki (ze względu na kodeksy iluminowane) jak i paleografów (ze względu na pismo tak książkowe jak i dyplomatyczne) będą mogły wyświetlić pro132

Boeckler A., Abendländische Miniaturen bis zum Ausgang der romanischen Zeit, tabl. 80. Podobnie jak w Perykopach, piórkiem wykonany, choć znacznie bogatszy inicjał, ma, o ile mogę sądzić, pewne cechy wspólne z obu inicjałami lubińskiego kodeksu. 133 Por. np. tablice XII i XIII w Album Belge de paléographie ed. van den Gheyn 1908. Tablica XII przedstawia pismo leodyjczyka z końca XII w.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

299

Ryc. 101. Perykopy ewangeliczne lubińskie z pocz. w. XII. Rękopis był niegdyś w posiadaniu klasztoru benedyktynów w Lubiniu, ostatnio zaś znajdował się w Bibliotece Narodowej w Warszawie (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 2362a) non sequitur nos et prohibuimus eum . Ihesuc autem ait . Nolite prohibere eum . nemo est enim qui fa ciat uirtutem in nomine meo . et possit cito male liquide me . (błąd zam. loqui de me)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

300

Rozdział V

weniencję naszych zabytków rękopiśmiennych, nie zawsze też liczyć można na trafne rozwiązania tych ciekawych zagadnień. 23. Do takich szczęśliwych zabytków należy np. słynny Ewangeliarz kruszwicki134 z drugiej połowy w. XII, którego pochodzenie ze szkoły malarsko-kaligraficznej w Helmarshausen we Frankonii zachodniej (niedaleko Fuldy) zostało niedawno wyświetlone (zob. wyżej s. 98)135. Kiedy mowa o rękopisach obcych w Polsce, z których przytoczyliśmy i omówiliśmy z punktu widzenia paleograficznego najstarsze i najbardziej znane, narzuca się mimo woli pytanie, kiedy zaczęto u nas pisać i produkować pisma tudzież księgi rękopiśmienne, czy są ślady takiej produkcji w Polsce w okresie Bolesławów, dokładniej biorąc pod koniec XI w.? Pytanie powyższe zadaliśmy sobie już dawniej, gdy była mowa o początkach bibliotek i czytania w Polsce (s. 149), dając na nie odpowiedź, że pierwsze ślady pisma u nas kryją się w najstarszych tablicach paschalnych, na zrębie których powstały nasze najdawniejsze zapiski historyczne. Nie wystarczy jednak poprzestać na mniej lub bardziej prawdopodobnych domysłach, tu idzie o fakta konkretne. Teoretycznie odpowiadano u nas zwykle, że po przyjęciu chrześcijaństwa przez Mieszka zaczęli przybywać do Polski ludzie z Zachodu czy Południa, wykształceni niewątpliwie w sztuce pisania, a Polacy zaczęli wyjeżdżać na naukę do krajów obcych lub pobierać od cudzoziemców nauki w ojczyźnie. Umiejętność władania piórem musiała się u nas rozszerzyć na dworze przede wszystkim oraz wśród duchowieństwa świeckiego i zakonnego. Pomijając wyższych duchownych, można na pewno powiedzieć, że i wśród Piastów taki np. Mieszko II, którego wykształcenie sławiła księżna Matylda szwabska, lub syn jego Kazimierz Odnowiciel ad discendum traditus, bądź Zbigniew Hermanowy, który jak wiadomo z Galla, był litteratus136, nie zaniedbali w swych naukach kunsztu pisarskiego. Podobnie co do klasztoru tynieckiego wyrażono przypuszczenie, że mnisi tynieccy już wcześnie przepisywali księgi i zaopatrywali w nie inne klasztory benedyktyńskie w Polsce137. Ale nie wszystko, co na ten temat wypowiedziano, da się w nauce utrzymać. Na takie ślady, sięgające rzekomo końca XI w., wskazywał ks. Polkowski w swoim Katalogu rękopisów katedry krakowskiej, niestety wnioski jego, wysnute z mylnego odczytania zapisek marginesowych na paru rękopisach, są błędne138. Przypuszczenie 134

Pochodzi z kolegiaty kruszwickiej, od poł. XIX w. w bibliotece kapitulnej w Gnieźnie Ms. 2, zob. Trzciński, l. c., s. 193. Co do miniatur por. Kohte, l. c., IV, s. 101–8, Kopera, Dzieje malarstwa, I, s. 5–8, Podlacha, l. c., s. 43–5. 135 Jansen F., Die Helmarshausener Buchmalerei zur Zeit Heinrichs des Löwen, Hildesheim 1933, s. 46–54. Por. też S. Sawicka w cyt. pracy s. 280 i pl. XLII–XLVI. 136 Kronika Galla-Anonima, ed. Finkel-Kętrzyński, s. 45. 137 Kopera, Dzieje malarstwa w Polsce I, s. 5. Podlacha, l. c., s. 43. 138 W rękopisie katedralnym Nr 143 (46), zawierającym Homilie z końca XI lub pocz. XII w., znalazł ks. Polkowski (k. 247) zapiskę marginalną, którą odczytał: Crac. Ave Maria, na czym oparł wniosek, że rękopis ten napisany był w Kra-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

301

Ryc. 102. Album brackie lubińskie, pismo z pierwszej ćwierci XIII w. spisane przy końcu Perykop lubińskich (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 2362 b) Dux Bolezlaus . Dux Mesico . Dux Odo cum uxore et filiis . Semianus Diuisouic cum uxore et filiis . Barbara . Sdezlaus . Radulphus presbyter cum uxore Margareta et filia Radozlaua Radosta abbas . Paulus prior . Romanus . Johannes . Blasius . Fa bianus . kowie, co zostało powtórzone przez innych autorów (Kopera, Dzieje, s. 19). Pomijając okoliczność, że zapiska ta jest o wiele późniejsza od pisma tekstu, należy stwierdzić, że została ona zupełnie mylnie odczytana, brzmi bowiem: Erant autem tres Marie. Śladu Crac. nie ma tu wcale. Podobnie w rękopisie Nr 68 (55)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

302

Rozdział V

ks. Davida o spisaniu w Polsce obu rękopisów Tripartity nie daje z pierwej przywiedzionego względu na pismo wszystkich rąk żadnej pewności (zob. wyżej s. 293). Natomiast wiemy, że już pierwsi Piastowie prowadzili z zagranicą dość obfitą korespondencję, prowadzili ją także niewątpliwie i biskupi nasi z kurią papieską. Całkiem konkretną i wiarygodną wiadomość o tym, że Bolesław Chrobry skarżył się papieżowi listownie, iż z powodu zasadzek niemieckich nie może mu przesłać świętopietrza, podaje współczesny Thietmar w swej Kronice139. Na dworze piastowskim byli świadomi pisma kapelani, którzy przygodnie pisali listy a może nawet i jakieś dokumenty. Wspomina też o nich Gall Anonim, który prawdopodobnie sam był takim kapelanem książęcym. Niektórzy z nich, częściej widocznie zajęci na dworze książęcym koncypowaniem i pisaniem listów oraz dokumentów, noszą w XII w. wzorem Zachodu tytuł kanclerzy140, jakkolwiek nie było jeszcze wtedy oddzielnych kancelarii książęcych przeznaczonych wyłącznie do pisania listów, mandatów czy rzadkich jeszcze wówczas dokumentów. Obok dworu książęcego już wcześnie prowadzili korespondencję biskupi; z w. XI dochował się jednak tekst tylko jednego listu biskupiego, a to biskupa krakowskiego Lamberta II do króla czeskiego Wratysława II z lat 1085–92141. Najstarszy w oryginale dochowany lecz nie datowany dokument polski pochodzi z samego przełomu XI/XII w. Jest to pismo księcia Władysława Hermana, którym kościołowi bamberskiemu zwraca za pośrednictwem dwóch kanoników niemieckich dwa złote krzyże okrągłe, niesłusznie temuż kościołowi zabrane i funduje tam prebendę dla modłów za dusze swoją i swej rodziny. Do dokumentu przymocowana jest na odwrociu pieczęć książęca. Sposób przywieszenia tej pieczęci, stosowany _współcześnie w dokumentach bamberskich, niemiecka pisownia imion (oˇ = ou), a nade wszystko pismo z lekka dyplomatyczne wskazują, że dokument sporządzony został przez jakiegoś bamberczyka, a więc przez odbiorcę, przy czym za autora a zarazem pisarza jego uważa się wymienionego w tekście Gumpona, wysłańca biskupa bamzawierającym Paterius z XI (a w rzeczywistości z XII w.), odczytał ks. Polkowski na marginesie polskie słowa „tu placz”, które także odnosi do czasu spisania rękopisu i sądzi, że został on napisany w Polsce. Tymczasem zapiska ta co najmniej o trzy wieki późniejsza od pisma tekstu brzmi: tenetur duo-placz (tj. winien dwa, płać). W obu wypadkach zapiski te nie dają podstawy do mniemania, że rękopisy powstały w Polsce. Trzeba również sprostować twierdzenie ks. Polkowskiego, jakoby w rękopisie katedralnym Nr 142 (45), zawierającym Homilie z XI/XII w., występowała ręka, która dokonała spisu skarbca katedralnego z r. 1110. 139 Kozłowska-Budkowa Z., Repertorium polskich dokumentów doby Piastowskiej, s. 141. 140 Maleczyński K., O kanclerzach polskich w. XII (Kwart. Histor. XLII, 1928). 141 Kozłowska-Budkowa Z., l. c., Nr 13.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

303

berskiego Rutperta142. Następny z kolei autentyczny dokument polski, niestety nie dochowany w oryginale i również nie datowany, pochodzi od biskupa krakowskiego Maura (1109–1118), a zawiera nadanie dziesięcin dla kościoła w Pacanowie143. O ile nie mamy pewności, gdzie został spisany dokument Hermana, w Bambergu czy w Polsce, to nie ulega wątpliwości, że skromny w stylizacji a zapewne i w formie zewnętrznej dokument pacanowski był wytworem polskim i może nawet wyszedł wprost spod ręki samego biskupa Maura. Z osobą tego biskupa wiąże się też pierwszy u nas ślad rodzimego pisma. Na czystej karcie omówionego wyżej rękopisu z przełomu XI/XII w., Collectio tripartita, stanowiącego już wówczas własność katedry krakowskiej, spisała ta sama ręka z pocz. XII w. dwukrotnie zawartość skarbca katedralnego: raz króciutko pod r. 1101 po śmierci biskupa Lamberta, drugi raz w r. 1110, gdy po zgonie biskupa Baldwina objął rządy w katedrze krakowskiej biskup Maurus, który postanowił sporządzić inwentarz skarbca, obejmujący tak paramenta jak i księgi kościelne144. Mamy tu więc pierwszy okaz datowanego pisma powstałego współcześnie w Krakowie, przy czym nie ulega wątpliwości, że pisarzem tym był kustosz katedry, nieznany z imienia. Pismo wykazuje rękę wprawną, raczej z dalszego Zachodu niż z niemieckiego pochodzącą. Od tego czasu, tj. od początku XII w., pisze się w Polsce coraz częściej i coraz więcej, jakkolwiek niewiele z tego co pisano dochowało się w oryginałach. Wystarczy wspomnieć, że ok. r. 1114 napisał w Polsce swą Kronikę Gall Anonim (dochowana w kopiach dopiero z XIV–XV w.). W katedrach, jak w krakowskiej oraz w klasztorach kontynuowano pilnie roczniki i kalendarze, prowadzono księgi zmarłych i członków bractwa, ale i te przeważnie nie doszły naszych czasów w swej oryginalnej postaci, lecz w późniejszych odpisach z XIII–XV w. Najstarszy dochowany rocznik oryginalny, najbliższy tuż po Maurowym inwentarzu skarbca zabytek pisma książkowego w Polsce pisanego, to Rocznik tzw. świętokrzyski dawny; była już o nim wzmianka, że spisany został w r. 1122 (z jedyną kontynuacją pod r. 1136) na czystych kartach kodeksu z pocz. 142

Tamże, s. 14. Laski liter f i silnie wydłużone w górę i w dół, zaopatrzone u góry pętelką, podobnie wydłużone i zagięte w prawo laski górne innych liter wysokich, dolne zaś laski liter p i q oraz przedłużonego w dół trzonka litery r wygięte w lewo. Na szczególną uwagę zasługuje kształt wydłużonej w górę ligatury &. Natomiast zwykłe kreski skróceniowe nie są ozdobne. Por. współczesny dokument cesarski Henryka IV z r. 1098 u Sybla-Sickla, Kaiserurkunden in Abbildungen, Lief. IV Taf. 20. 143 Tamże, s. 24. 144 Zob. podobiznę u Krzyżanowskiego, Specimina Palaeographica, tabl. IV. Pismo książkowe, drobne, w prawo pochylone, laski górne liter długich oraz trzonki liter i, m, n mają widełkowate nasadki. Znaki na us, con i et jednakowe, w kształcie niskiej 7; d przeważnie okrągłe; s okrągłe rzadkie, niekiedy tylko na końcu wyrazu. Inna ręka późniejsza (z XII w.) dopisała w kilku liniach dalsze dary dla skarbca z czasów biskupa Maura.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

304

Rozdział V

XII w., zawierającego glosę do Listów apostolskich a pochodzącego najprawdopodobniej z północnej Francji. Pisarz Rocznika był zapewne też „laończykiem”, tj. Polakiem kształconym w szkole Anzelma Scholastyka. Widać ten wpływ i w piśmie jego, które zdradza pewne pokrewieństwo z pismem tekstu biblijnego (ryc. 103)145. Jeśli idzie o dokumenty w Polsce pisane, to liczba ich w ciągu XII w. wzrasta z każdym lat dziesiątkiem, tylko znów jeno cząstka tego materiału zachowała się w oryginałach. Na około 40 dokumentów z pierwszej połowy XII w., poza kilku bullami papieskimi i jedną kardynalską, które pisane były w Rzymie (choć suplika pisana mogła być w Polsce), nie dochował się ani jeden oryginalny dokument polski. Najstarsze więc dokumenty nasze książęce i biskupie przepadły bez śladu lub dochowały się tylko w kopiach, przy czym niektóre z nich są podrobione lub interpolowane. Pierwszy dochowany oryginalny dokument polski pochodzi dopiero z r. 1153; jest to akt fundacyjny i uposażeniowy rycerza polskiego Zbyluta dla klasztoru cystersów w Łeknie. Dokument ten doszedł do rąk naszych w dwóch egzemplarzach równorzędnych, jednobrzmiących i pisanych jedną i tą samą ręką, tylko jeden z nich (tzw. egz. poznański) ma format większy a i pismo większe i ozdobniejsze aniżeli drugi (tzw. mniejszy gnieźnieński). Oba jednak egzemplarze oryginału pisane są pismem o charakterze dyplomatycznym146 i tak pięknym, że mogą śmiało rywalizować ze współczesnymi dokumentami cesarskimi147. Pismo to stoi na pograniczu dwóch epok: na ogół zachowuje jeszcze romańskie cechy minuskuły okrągłej, skłania się już wszakże ku formom gotyckim148: zaostrza łuki (co widoczne jest w budowie liter takich jak e, o i u wszystkich brzuszków) tudzież łamie zagięcia trzonków (np. u dołu liter i, m, n, u). Co nas jednak najbardziej uderza w tym piśmie, to niezwykła jego ozdobność, polegająca na zaopatrzeniu górnych lasek liter wysokich jak b, d, h, l, s skierowanymi w lewą stronę chorągiewkami, złożonymi z 2–3 pionowych pętelek, dalej na wężykowatym kształcie dolnych lasek liter p i (przedłużonego w dół) r, wreszcie na pętlicowatej formie zwyczajnego znaku skrótowego. Te obce innym dokumentom polskim XII w. 145 Pismo to, jakkolwiek nosi wszelkie cechy minuskuły romańskiej, to jednak wykazuje pewne ślady gotycyzmu, który jak wiadomo w płn. Francji zjawia się już w końcu XI w. Skłonność do łamania trzonków liter takich jak i, u, n, niemniej też do zaostrzania łuków, co widoczne jest zwłaszcza w majuskułach O, M, B, świadczy o pewnym postępie w rozwoju pisma Rocznika. Por. Semkowicz Wł., Rocznik świętokrzyski dawny, s. 39 i 40. 146 Monumenta Poloniae palaeographica, ed. Krzyżanowski Nr IV i V, oraz Kozłowska-Budkowa, Repertorium, Nr 53. 147 Por. np. dokumenty cesarza Konrada III w Kais.-Urk. in Abb. tabl. X 1 i n. 148 Utrzymuję to wbrew ocenie prof. Maleczyńskiego w pracy O wpływie szkoły pisarskiej leodyjskiej na dukt dokumentów łekneńskich z r. 1153 (Księga pamiątk. ku czci W. Abrahama, 1930 I), s. 371, gdzie pisze: „brak jakiegokolwiek wpływu gotyku”. Nie podzielam też zdania prof. Maleczyńskiego, jakoby każdy egzemplarz pisała inna ręka.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

305

Ryc. 103. Rocznik tzw. świętokrzyski dawny. Obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ) Mill. Mill Mill Mill

XXXVI. XXXVII. XXXVIII. XXXVIIII. Stephanus rex obiit

Mill Mill Mill. Mill.

LXXX. LXXXI. LXXXII. Bolezlaus IIus rex obiit LXXXIII.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

306

Rozdział V

tak charakterystyczne formy ozdób w piśmie oryginałów łekneńskich dopraszały się bliższego zbadania porównawczego celem stwierdzenia, do jakiej szkoły pisarskiej to pismo należy. Podjął się tego zadania prof. K. Maleczyński149, który opierając się na wynikach pracy H. Schuberta o leodyjskiej prowincji pisarskiej150 zaliczył do tej szkoły i pismo dokumentów łekneńskich, przyjmując, że ich pisarz, którym – zdaniem jego – mógł być sam arcybiskup Jan (zaopatrujący ten dokument swą pieczęcią) lub ktoś z jego otoczenia, kształcił się w biskupiej szkole pisarskiej w Leodium. Wyłącza natomiast prof. Maleczyński udział odbiorcy tj. samego klasztoru w Łeknie w spisaniu oryginałów. Zanim oświadczymy się w tej sprawie, zasadniczej także dla innych dokumentów polskich z tegoż okresu, należy ogólnie zapoznać się z drogami, jakimi szerzyły się w zakresie pisma dyplomatycznego wpływy postronne, docierające nieraz do zakątków daleko odległych od swoich źródeł. Dwie są teorie, dwa różne poglądy na tę sprawę, z których jeden reprezentuje Posse, drugi ostatnio wspomniany Schubert. Teoria Possego151 dotyczy wyłącznie dokumentów klasztornych. W szkołach klasztornych uczono sztuki pisania. Mnich-nauczyciel zaszczepiał swym uczniom własny sposób pisania. Ponieważ uczniowie ci wstępowali później jako braciszkowie do tegoż samego klasztoru, w którym pobierali naukę, przeto wytwarzał się tam wspólny typ pisma, wspólny dukt klasztorny. Z łona starych klasztorów wychodzą filie, do których mnisi, pochodzący z klasztoru macierzystego, wnoszą ów wspólny typ pisma. Porównanie dokumentów klasztoru macierzystego i filialnego z czasu bliskiego założeniu tegoż ostatniego, wykazuje w niejednym wypadku tak uderzające podobieństwo duktu, że można by sądzić, iż dokumenty te były wszystkie pisane w jednym z tych klasztorów. Posse wykazał to niezbicie na dokumentach klasztoru cystersów w Pforcie i całego szeregu jego filii. Oczywiście typ pisma po odłączeniu się od głównego pnia macierzystego ulegał powolnym zmianom, głównie wskutek tego, że krzyżował się z odmiennymi typami, przeszczepionymi tam przez mnichów pochodzących z obcych klasztorów, w każdym jednak razie zachowuje to pismo swój zasadniczy pierwotny typ, po którym je można rozpoznać i odróżnić od duktu innych klasztorów. W dalszym ciągu starał się Posse wykazać, że poszczególne zakony wytworzyły u siebie odrębne typy pisma, tak że wprawne oko potrafi odróżnić dukt cysterski od benedyktyńskiego, augustiańskiego, franciszkańskiego itd. W obrębie tych typów zacieśniają się właściwości duktu poszczególnych klasztorów i ich filii, które to właściwości śledzić można w genealogicznych liniach, jeśli tak powiedzieć wolno, macierzy, cór, wnuk itd. Dziedziczą one niejako dany typ pisma i podają go dalej w odległe nieraz strony (zob. ryc. 104 i 105). 149

W dopiero co przytoczonej rozprawie (zob. przypis poprzedni). Schubert H., Eine Lütticher Schriftprovinz, 1908. 151 Posse O., Die Lehre von den Privaturkunden, 1889. Por. Semkowicz W., Paleografia w służbie dyplomatyki (Przegl. Histor. 1909, s. 222). 150

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

307

Ryc. 104. Ductus Portensis. Dokument Zyfryda biskupa bremeńskiego dla klasztoru w Pforcie, macierzy Lubiąża, z r. 1183, spisany przez odbiorcę (Posse O., Die Lehre von den Privaturkunden, tabl. IV i V a) In nomine sanctę et indiuiduę trinitatis. Sifridus diuin[a... fu]turis, quod dominus ermenoldus uenerabilis abbas in... uolun]tate nostra et unanimi consensu conuentus sui indigenti[e...

Teoria Possego znalazła pełne potwierdzenie w najstarszych dokumentach cysterskiego klasztoru w Lubiążu na Śląsku, które, wykazują typowy dukt macierzystego klasztoru tj. saskiej Pforty. Jest to tzw. ductus Portensis, dający się rozpoznać po szczególnego rodzaju ozdobach lasek górnych i potrojonych znakach skrócenia. Laski otrzymują rodzaj chorągiewek (odmiennych jednak od łekneńskich) oraz wężykowatych linii, schodzących w dół wzdłuż wysokiej laski. Zwyczajny znak skrócenia ma początkowo kształt litery z, po czym przechodzi w kształt greckiego a. W młodszych formach pisma tego z końca XII i z XIII w. zatracają się dawne okrągłe kształty tych chorągiewek i wężyków, a otrzymują one formy zygzakowate, o zaostrzonych skrętach, oczywiście pod wpływem gotycyzacji (ryc. 105)152. Otóż jeśli chodzi o dokumenty lubiąskie, to wchodzą tu w rachubę dwa oryginalne przywileje a mianowicie: 1) Bolesława Wysokiego, księcia śląskiego, z r. 1175 i 2) Mieszka Starego, jako seniora, z r. 1177153. Oba te dokumenty pisane są najtypowszym duktem porteńskim, a co więcej ręka pierwszego z nich jest prawdopodobnie identyczna z ręką dokumentu biskupa naumburskiego Wichmana dla Pforty z r. 1153154. Pomimo że oba te dokumenty, biskupa Wichmana i ks. Bolesława, dzieli odległość czasu 22 lat, podobieństwo pisma jest tak wyraźne, że można je uznać za produkt graficzny jednego i tego 152

Posse, l. c., s. 9. Krzyżanowski, Monumenta Poloniae Palaeogr., tabl. X i XII. 154 Górka O., Studia nad dziejami Śląska. Najstarsza tradycja opactwa Cystersów w Lubiążu, s. 114 i n. – Krupicka H., Die sogenannte Leubuser Stiftungsurkunde v. 1175 (Zeitschr. des Ver. f. Gesch. Schlesiens, Bd. 70, s. 68 i n.) 153

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

308

Rozdział V

Ryc. 105. Ductus Portensis. Dokument Cypriana biskupa wrocławskiego dla klasztoru w Lubiążu z r. 1202, spisany przez odbiorcę (Mon. Poloniae Palaeogr., tabl. XXIX) insudare parati sumus. Veniens igitur ad nos dilectus filius noster abbas lu[bensis... praedecessores nostri eidem contulerunt ecclesie .. nos priuilegii nostri subscriptione et.., nostrorum habentes auctoritate nostra roboramus. Hee sunt igitur decime a[d...

samego pisarza. Inną ręką współczesną, niż sam tekst dokumentu bolesławowego, spisana jest przy jego końcu kanclerska formuła rekognicyjna. Dokument Mieszka Starego dla Lubiąża, jakkolwiek ma pismo pochodzące już od innej ręki, przedstawia jednak również najbardziej typowy ductus Portensis, który powtarza się później jeszcze w szeregu innych dokumentów lubiąskich155. Stwierdzenie duktu odbiorcy w dokumencie ma niezwykłe znaczenie w dyplomatyce, tam też należy omówienie tej sprawy z punktu widzenia dyplomatycznego. Tezie Possego przeciwstawił Schubert własny, odmienny pogląd na sprawę rozpowszechniania się i przenoszenia duktu pisma dokumentów z danego centrum pisarskiego na inne ośrodki156. Wyszedł on z pojęcia regionalnej szkoły pisarskiej czyli z pojęcia „prowincji pisarskiej”, w której występuje pewien szczególny typ pisma. Pojęcie to nie nowe, o ile chodzi o pismo książkowe; zasługą Schuberta było tylko zastosowanie go do pisma dokumentów. Istnienie prowincji pisarskiej stwierdził już Delisle 155 Por. dokument biskupa wrocławskiego Cypriana dla Lubiąża z r. 1202 (Mon. Pol. Palaeogr. tabl. XXIX). Ten sam dukt, już w stadium zaniku, posiada dok. opata Pforty Wilberta dla Lubiąża z r. 1215 (tamże, tabl. LXIV). 156 Schubert H., Eine Lütticher Schriftprovinz, 1908. Por. doskonałą recenzję tej cennej pracy przez Hirscha H. w Mitteilungen d. Inst. f. österr. Geschforsch. t. 32 (1911), s. 351 i n., w której aprobując zasadnicze spostrzeżenia autora w odniesieniu do pisma prowincji leodyjskiej, zastrzega się tylko przeciw przedwczesnemu uogólnianiu wniosków o zasięgu wpływów tej prowincji przed zbadaniem innych takich skryptorii.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

309

w swej podstawowej, choć dziś już nieco przestarzałej pracy o szkole kaligraficznej w Tours w IX w. (zob. wyżej s. 246). Po nim Traube wykazał, że istniała taka szkoła z właściwymi sobie zwyczajami graficznymi w Fuldzie, Fritzlarze, Hersfeldzie, Würzburgu i in., gdzie od VIII w. pielęgnowano szczególnie pismo wyspiarskie. Inną znów prowincję wykrył Traube w St. Gallen, Reichenau, Chur i Murbach, w której znów przeważały wpływy włoskie. Badania te, biorące pod uwagę zrazu tylko pismo książkowe, rozszerzono z czasem na miniatury, wykrywając na tej drodze cały szereg nowych szkół pisarsko-miniatorskich (Salzburg-Ratyzbona, czeska szkoła pisarsko-malarska i in.). Monumenta Palaeographica Chrousta, Archivio paleografico italiano i inne tego rodzaju wydawnictwa posunęły znacznie naprzód naszą wiedzę na tym polu, przenosząc badania równocześnie także na teren pisma dyplomatycznego. Trzeba było przystąpić do monograficznego opracowania poszczególnych prowincji pisarskich. Otóż taką właśnie pracę, poświęconą leodyjskiej prowincji pisarskiej, podjął Schubert, wykazując, że w X i XI w. powstało w katedrze leodyjskiej dzięki szczególnej opiece szeregu wybitnych biskupów centrum życia umysłowego, z którego wyszedł zastęp nauczycieli i uczni do okolicznych klasztorów i kolegiat. W XII i XIII w. płonęło takie ognisko w klasztorze św. Jakuba w Leodium, macierzy naszego Lubinia. Otóż z badań Schuberta157 okazało się, że dokumenty tegoż opactwa jak i okolicznych klasztorów benedyktyńskich158, a dalej dokumenty wielu kolegiat i kapituł, przede wszystkim w samym Leodium159, Akwizgranie160 i in. wykazują w XI i XII w. cały szereg właściwości graficznych, składających się na pismo tzw. leodyjskie i dających się śledzić nie tylko w diecezji leodyjskiej, ale w znacznie szerszym zasięgu terytorialnym, wykraczającym poza tę diecezję hen poza Ren, który to obszar obejmujemy nazwą leodyjskiej prowincji pisarskiej. Spotykamy się też z wpływami tej szkoły przygodnie w kancelarii cesarskiej od Henryka V do Fryderyka Barbarossy a nawet w kancelarii papieskiej za Leona IX i Benedykta X w połowie wieku XI. Do charakterystycznych właściwości graficznych pisma leodyjskiego należy przede wszystkim litera g, której cauda ma kształt warkoczyka lub połączonych z sobą znaków paragrafowych, a także inne znaki i litery (np. duże A i E); szczególnie długie 157 Zużytkował je Maleczyński w cyt. rozprawie O wpływie szkoły pisarskiej leodyjskiej na dukt dokumentów łekneńskich (odbitka z Księgi pamiątkowej ku czci prof. Władysława Abrahama, Lwów 1930); zob. wyżej, s. 306, oraz uwagi Z. Kozłowskiej-Budkowej w Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej, z. I, s. 59. Zaznaczyć tu należy, że w żadnym z dochowanych rękopisie lubińskim ani w najdawniejszych dokumentach lubińskich, pochodzących co prawda dopiero z pierwszej połowy w. XIII, śladów duktu leodyjskiego nie ma (por. ryc. 101 i 102). 158 Waulsort nad Mozą, Stablo, Brauweiler, św. Pantaleon w Kolonii, św. Alban w Moguncji. 159 Św. Wawrzyniec, św. Jan Ew., św. Marcin. 160 P. Maria, św. Wojciech.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

310

Rozdział V

Ryc. 106. Dukt leodyjski. Dokument króla rzymskiego Konrada III dla klasztoru porceteńskiego z r. 1138, spisany przez odbiorcę (Kaiserurkunden in Abbildungen, Lief. X tabl. 1) Et ut hęc dignitas porcetensis ęcclesię et huius concan[biio... Affuerunt huic nostrę traditioni dominus Theodeuinus episcopuc Sanctę... Warnerus monasteriensis episcopuc. Embricho Wirzebur[gensis

laski oraz znaki skrócenia wykazują skłonność do tworzenia wężykowatych linii, chorągiewek i pętli161 (ryc. 106). Jeśli teraz powrócimy do pisma naszych najdawniejszych dokumentów łekneńskich, które uznane zostało za dukt leodyjski162, to zwrócić trzeba uwagę na fakt, że w piśmie tym są istotnie pewne elementy leodyjskie, spotykane zwłaszcza we współczesnych dokumentach biskupów leodyjskich163, jakkolwiek brak w nich najtypowszych cech graficznych tego duktu (np. g ze splecioną caudą, r z przedłużoną falistą laską dolną etc.). Jeśli jednak zważymy, że klasztor łekneński jest filią opactwa w Altenberg, położonego niedaleko Kolonii, jeszcze zatem w strefie oddziaływania wpływów szkoły leodyjskiej, to jakkolwiek współczesne do161

Podobizny w pracy Schuberta przy końcu. Por. też pismo dok. cesarza Konrada III z r. 1139 w Steffensa Lat. Palaeographie tabl. 82 oraz dok. Władysława II ks. czeskiego dla bisk. ołom. z r. 1146–8 w Ada regum Bohemiae tabl. 2 (zob. wyżej ryc. 107). 162 Maleczyński K., O wpływie, l. c. 163 Maleczyński daje dla poparcia swej tezy podobiznę dokumentu biskupa leodyjskiego Henryka z r. 1145, który wykazuje pewne podobieństwo do pisma dokumentu Zbyluta dla Łekna, oba jednak nie grzeszą typowością leodyjską. Por. podobny dukt leodyjski w dok. bisk. praskiego Fryderyka z r. 1177; podobizna w Mon. Palaeogr. Bohemiae tabl. 8.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

311

Ryc. 107. Dukt leodyjski. Dokument księcia czeskiego Władysława II dla biskupstwa ołomunieckiego z l. 1146–8, spisany przez odbiorcę (Acta regum Bohemiae, tabl. II) necnon domini Ottonis terra commorantes ab eorum su[ccessorum cęterorum]que huiusmodi exactionibus grauari debeant, ab omni inf[estatione reędificati]one nullus pro ingruenti aliqua expeditione inquieta[re Hein]rico qui inpresentiarum habetur eiusque suscessorib[us...

kumenty samego klasztoru altenberskiego nie wykazują bezpośrednio tego duktu, przecież wśród mnichów wysłanych do Polski mógł się znaleźć w Łeknie mnich altenberski wyszkolony w piśmie leodyjskim, co tym łacniej przyjąć można, że w niedalekim, też pod Kolonią za Renem leżącym klasztorze cysterskim w Altenkamp, pisano wtedy duktem leodyjskim i to podobno bardzo zbliżonym do pisma dokumentów łekneńskich z r. 1153164, które przeto z całym spokojem trzeba uznać za pismo odbiorcy. Mielibyśmy w tym wypadku potwierdzenie teorii zarówno Possego, jak i Schuberta, które zresztą wzajemnie się nie wykluczają, lecz raczej uzupełniają. Jeszcze jeden dukt klasztorny daje się wyśledzić pośród dochowanych dokumentów polskich z XII w., a mianowicie dukt joannicki. W r. 1189 wydał książę czeski Otto Przemyślida przywilej dla szpitalników-joannitów, zatwierdzający nadanie czeskiego rycerza Groznaty165. W tym samym roku biskup wrocławski Żyrosław nadał temuż zakonowi kościół w śląskim Bardo (Bardow, Warta) wraz z obfitymi dziesięcinami166. Otóż 164

Tak Wiese E. w rec. pracy Maleczyńskiego w Altpreuss. Forschungen VIII 1931, na którego (nieskontrolowane) spostrzeżenie tu się powołujemy. Por. Kozłowska-Budkowa, Repertorium, s. 59. 165 Podobizna w Friedricha G., Acta regum Bohemiae, tabl. 10. 166 Podobizna w Mon. Pol. Palaeogr. 14.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

312

Rozdział V

rzecz ciekawa, że dokument Żyrosława spisany jest tą samą ręką, która pisała przywilej księcia Ottona167. Wynika stąd, że oba te dokumenty sporządzone zostały przez odbiorcę joannitę. Pokrewne pismo, wykazujące cechy duktu joannickiego, posiada także dokument komesa śląskiego Imrama Gniewomirowicza ze Strzegomia dla joannitów z czasu ok. r. 1202/3168. Nie da się zaprzeczyć, że i w najstarszym polskim dokumencie dla joannitów zagojskich Henryka ks. sandomierskiego sprzed r. 1166 oraz w dokumencie Kazimierza Sprawiedliwego dla tegoż klasztoru z ok. r. 1172 te cechy występują już dość wyraźnie, aczkolwiek w formie jeszcze nie tak wykształconej jak w wyżej omówionych dokumentach dla tego zakonu169. Mimowoli wyłania się obecnie pytanie, czy wśród dokumentów polskich XII w. jako produktów niewątpliwie pochodzenia miejscowego można wykryć ślady lokalnej prowincji pisarskiej o szerszym zasięgu terytorialnym. Na zagadnienie to starał się rzucić światło prof. Maleczyński w swej rozprawie o Wpływach obcych na dokument polski z XII w. Zauważywszy, że w dokumentach małopolskich XII w. przeważa pismo książkowe, a w wielkopolskich i śląskich pismo dyplomatyczne, zastanawia się autor, czy zjawisko to „nie mogłoby stanowić na naszym gruncie odpowiednika dla stwierdzonego na zachodzie Europy pojęcia terytorialnego”. Otóż mniemam, że nie, raz dlatego, iż materiał dokumentalny z drugiej połowy XII w., jakim rozporządzamy dla Małopolski, Wielkopolski i Śląska (14 dochowanych oryginałów, z czego wyłączyć należy kilka omówionych wyżej dokumentów o określonym dukcie obcej proweniencji) jest zbyt szczupły i przypadkowo dochowany, by można na jego podstawie budować jakiekolwiek ogólniejsze wnioski, a powtóre dlatego, że nie dystynkcja między pismem książkowym a dyplomatycznym, ale w obrębie każdego z tych typów pisma, wszędzie obok siebie równorzędnie występującego, pewne szczególne cechy i właściwości graficzne stanowią o istocie danego duktu względnie o charakterze pisma danej prowincji pisarskiej.

167 Zwróciła na to choć nieśmiało uwagę Kozłowska-Budkowa w Repertorium,

s. 118; identyczność ręki nie ulega dla mnie wątpieniu. Do najcharakterystyczniejszych liter tego pisma należy g z wygiętą w prawo i zarazem silnie wyrzuconą caudą, dalej okrągłe z wysoką, w lewo wygiętą laską, okrągłe s spuszczające się poniżej dolnej linii środkowej, często jeszcze z łuczkiem w lewo u samego dołu, poza tym szereg liter majuskulnych. 168 Zauważył to powinowactwo duktu w dokumencie Imrama z duktem dok. Żyrosława Maleczyński Wpływy, s. 14. Natomiast nie mogę się z nim dopatrzyć tego podobieństwa w piśmie dokumentu biskupa Wawrzyńca z r. 1212. 169 Podobizna w Mon. Pol. Palaeogr. tabl. VII i VIII. Rozwinięty już dukt joannicki spotykamy w dok. ks. czeskiego Przemysława I dla joannitów z r. 1213, podobizna w Acta regum Bohemiae tabl. 18 (por. typowe litery d, g, s o wyrafinowanych kształtach).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

313

F. Pismo tzw. gotyckie (XIII–XV w.) Literatura: Oprócz ogólnej literatury podręcznikowej z zakresu paleografii (Wattenbach, Steffens, Bretholz, Paoli, Prou, Thompson i in.) uwzględnić należy kilka prac specjalnych (i atlasowych), poświęconych pismu gotyckiemu. – Schum W., Exempla codicum Amplonianorum Erfurtensium, s. IX–XV, Berlin 1882. – Thommen R., Schriftproben aus Basler Handschriften des XIV–XVI Jahrh. 2 Aufl., Basel 1908. – Hessel A., Von der Schrift zum Druck (Zeitschr. f. Buchwesen u. Schrifttum VI, 1923, s. 89 i n.). – Crous E. u. Kirchner J., Die gotischen Schriftarten, Leipzig 1928 (z 64 tablicami podobizn pisma). – Uhlhorn Fr., Die Grossbuchstaben der sogenannten gotischen Schrift (Zeitschrift für Buchkunde I 1924, l–3). – Meyer W., Die Buchstabenverbindungen der sog. gotischen Schrift (Abhandlungen d. Götting. Ges. Phil. Kl. NF I G z 5 tablicami). – Por. nadto wydawnictwa paleograficzne: Degering H., Die Schrift. Atlas der Schriftformen des Abendlandes vom Altertum bis zum Ausgang des 18 Jhts., Berlin 1929 (z 240 podobiznami pisma). – Foerster H., Mittelalterliche Buch- u. Urkundenschrift, Bern 1946 (50 tablic).

Zwróciliśmy dawniej uwagę na to, że w północnej Francji oraz we Flandrii już wcześnie (w. IX) zaznaczyła się w piśmie pewna skłonność do łamania i zaostrzania kształtów liter. Być może pod wpływem pisma anglo-saskiego wytwarza się tam już w IX w. pismo o ostrzejszych formach, tzw. écriture franco-saxonne (zob. wyżej s. 255), która znalazła swój klasyczny wyraz w Ewangeliarzu z Saint Vaast d’Arras i w tzw. drugiej biblii Karola Łysego170. Ta tendencja do zaostrzania i łamania okrągłych części liter występuje jeszcze wyraźniej w rękopisach pisanych w północnej Francji minuskułą romańską w końcu XI w.171 Pismem tym, według mego zdania, pisany jest Codex Tripartitus, stanowiący własność katedry krakowskiej, a pochodzący z przełomu XI/XII w. (zob. wyżej s. 291 i ryc. 98); jest ta maniera przejawem ogólniejszej natury, dającym się śledzić nie tylko w zakresie pisma ale później nieco także i w dziedzinie innych tworów ręki ludzkiej, przede wszystkim w zakresie dzieł sztuki: architektury i plastyki. Znamy tę tendencję, ten styl w sztuce pod nazwą stylu gotyckiego, którego kolebką, jeśli o architekturę chodzi, jest właśnie północna Francja, gdzie się on już wcześniej objawił właśnie w piśmie172. Nazwa pisma „gotyckiego”, nadana mu przez Maurynów, nie ma nic wspólnego z Gotami, jak to w swych podręcznikach paleografii zaznaczył 170 Delisle L., L’evangéliaire de Saint-Vaast d’Arras et la calligraphie francosaxonne du IX siècle, Paris 1888. Por. też Prou-Boüard, Manuel, s. 168. 171 Por. podobiznę północno-francuskiego pisma „łamanego” (lejdejski kodeks Witruwiusza) w książce E. Crousa i J. Kirchnera, Die gotischen Schriftarten, Leipzig, 1928, tabl. 1. 172 Nieuzasadnione jest mniemanie niektórych paleografów (Stengel, Uhlhorn), jakoby tendencja do łamania zrodziła się pod wpływem pisma montekassyńsko-benewenckiego. W nowszych czasach podjęła tę hipotezę rosyjska paleografka Rożdiestwienskaja, nie zyskując jednak dla niej szerszego uznania.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

314

Rozdział V

już Wattenbach a obszerniej omówił Paoli173. Gdy się ten typ pisma zjawia, już o Gotach nie ma słychu, a ani z runami ani z pismem gockiej biblii Ulfilasa nie pozostaje on w żadnym związku. Nazwa ta późno, bo dopiero w XVIII w., przylgnęła do pisma, prawdopodobnie za pośrednictwem historyków sztuki, którzy analogiczne cechy stylu ostrołukowego ochrzcili także tą dowolną, niewłaściwą i pierwotnie wzgardliwą, przez humanistów włoskich wprowadzoną nazwą „gotyku”174. Ale jak w historii sztuki nazwa stylu gotyckiego nie dała się już wyplenić, tak też i określenie „pismo gotyckie” zdobyło sobie w nauce powszechne prawo obywatelstwa, pomimo prób wprowadzenia innych określeń mniej lub więcej trafnych, jak pismo scholastyczne, mnisze, kanciaste itp. Rozstrzygnęła w obu wypadkach konwencjonalność i kwestia przyzwyczajenia. „Gotyckość” objęła oba zasadnicze rodzaje pisma: minuskułę i majuskułę. W poprzednich okresach rozwoju majuskuła oparta silnie o swe klasyczne wzory pozostawała mniej lub więcej poza sferą wpływów oddziaływających na zmiany obrazu pisma, jakim ulegała minuskuła. Zarówno w epoce przedkarolińskiej, jak i w karolińskiej wszelkie przemiany dotykały tylko minuskułę; majuskuła trwała jak mur silna, nie zmieniając prawie swych kształtów, odziedziczonych po starej rzymskiej kapitale, uncjale czy półuncjale. Dopiero teraz, w epoce gotyckiej, uległa i ona ogólnej ewolucji stylu i duktu, zachowując jednak niezmiennie swoje zasadnicze rysy oraz charakter, który ją na pierwszy rzut oka pozwoli odróżnić od pisma minuskulnego.

1. Minuskuła gotycka Mówiąc w okresie gotyckim o minuskule, rozróżnić trzeba dwa jej typy, które wówczas ponownie obok siebie się rozwinęły, tj. staranną, kaligraficzną minuskułę i zaniedbaną, przeznaczoną do szybkiego pisania kursywę. W rzeczy samej wzajemna konkurencja tych dwóch typów, kaligraficznego i kursywnego, przewija się przez całe dzieje pisma łacińskiego. Bywały, jak widzieliśmy, okresy, w których pisma kaligraficznego używano wyłącznie do pisania kodeksów, tak że je można było nazwać wprost pismem książkowym, podczas gdy kursywą posługiwano się niemal wyłącznie dla praktycznych potrzeb życia codziennego, dla 173

Wattenbach, Anleitung, s. 41. – Paoli-Lohmeyer, Grundriss, s. 41. Por. co do tej kwestii pouczający artykuł bibliotekarza berlińskiego Wehmera C., Die Namen der gotischen Buchschriften (Zentralblatt f. Bibliothekswesen XLIX 1932, s. 11 n.). U Maurynów (Nouveau Traité) pismo wizygockie i ostrogockie otrzymało nazwę gothique ancienne w przeciwieństwie do pisma późnośredniowiecznego, które nazywa się gothique moderne lub écriture latine dé géneré. Biblia Ulfilasa, tzw. Codex Argenteus, przechowana w Bibliotheca Carolina w Upsali, pochodzi z V/VI w. (Boor H., Der Codex Argenteus und seine neueste Ausgabe 1927. Buch und Schrift II, 1928). Pisana jest w języku gockim alfabetem opartym o greckie formy pisma (uncjała), nie należy przeto do łacińskiej paleografii i wychodzi poza zakres niniejszych rozważań. 174

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

315

pisania rzeczy przygodnych, mniej ważnych a tym samym nietrwałych. W dobie tzw. pism szczepowych kursywa wzięła górę nad pismem kaligraficznym, panosząc się nawet w zakresie pisma książkowego, ale przyszła znów reakcja w dobie karolińskiej, kiedy to w Europie północnej kursywa niemal zniknęła na cztery stulecia w obliczu nowo odrodzonej, wszechwładnej minuskuły okrągłej. Nie znaczy to, by jej tam zgoła nie było; to się pomyśleć nie da, boć te codzienne potrzeby pisania nie przestały istnieć, tylko że odnośnego materiału dotąd u nas nie znaleziono, gdyż dla swej małej wagi i efemeryczności uległ widać zupełnemu zniszczeniu. Inaczej we Włoszech, gdzie bujne życie prawnicze wymagało bez porównania więcej pisania praktycznego i gdzie zwłaszcza rozwinięty z dawna notariat przechował w swych produktach pisemnych używaną bez przerwy kursywę. Dopiero rozpowszechnienie pisma także i na północ od Alp w w. XIII w związku z rozwojem instytucji prawnych (częściowo recypowanych z Włoch) oraz życia gospodarczego, wskrzesiło i tam potrzebę szybszego, płynniejszego pisania. Obok więc kaligraficznej, starannej minuskuły gotyckiej zjawia się wówczas gotycka kursywa, czerpiąca z niej samej swoje soki żywotne. Oba te typy pisma wzajemnie na swój rozwój wpływają, wytwarzając różne pośrednie formy i rodzaje, które poniżej poznamy, przy czym pismo kursywne z rozpowszechnieniem papieru wkracza również w dziedzinę książki i poza księgami liturgicznymi opanowuje ją w dużej mierze. Osobno omówimy tu oba typy minuskuły, tj. kaligraficzną minuskułę gotycką i gotycką kursywę. a. Kaligraficzna minuskuła gotycka (littera formata). Podczas gdy karolińską minuskułę cechowała płynność, okrągłość i szerokość kształtów liter, która jednak zachwiała się już w swej czystości w wieku XI (zob. wyżej s. 260), to gotycka minuskuła objawia skłonność: 1) do przewagi pionu nad poziomem przy równoczesnym zwężaniu form literowych, 2) do tworzenia ostrych łuków i ostrych kątów, a w związku z tym 3) do łamania linii prostych trzonków i lasek (zob. ryc. 108 i 109). Litery gotyckie mają więc przewagę wysokości nad szerokością, stoją obok siebie bardziej zwarte i są z sobą ściślej złączone175. Te cechy, wyłonione już w końcu XI w., jak się rzekło, w płn. Francji z ogólnej tendencji „gotyckiej”, rozwijają się w ciągu XII w., zwłaszcza drugiej jego połowy, by w XIII w. osiągnąć zdecydowane formy i szczyt rozwoju. Wiek XII to okres głębokiego wpływu kultury francuskiej w całej Europie zachodniej i południowej. Zwłaszcza zaś północna Francja ze swoimi klasztorami, ze swoim uniwersytetem paryskim, ze swoją nauką w tylu kierunkach, religijnym, filozoficznym, prawnym i in., stojącą u szczytu, a rozwijającą się za pomocą pisma, musiała wywrzeć wpływ i na zmiany formy pisma. W wieku XIII pismo gotyckie posiada już piękne i szlachetne kształty, nie ma w nim ani przesadnej ostrości, ani zbytniego łamania, ani nadzwyczajnego stłoczenia liter, ani przeładowania skróceniami. Dopie175

Por. charakterystykę u Steffensa, Lat. Pal., Erl., s. XX.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

316

Rozdział V

Ryc. 108. Książkowe pismo gotyckie (tekstura) w Niemczech z drugiej poł. XII w. (Crous E. u. Kirchner J., Die gotischen Schriftarten, ryc. 4) eximior uirtutibus in templo dei singu lari luce refulget. Ędificauit quoque ui ginti cubitorum ad posteriorem partem templi tabulata cędrina, a pauimento usque ad superiora.

ro w XIV i XV w. występują te cechy w jaskrawszej formie, pismo staje się mniej staranne, kształty jego będą mniej regularne, budowa liter bardziej sztywna i ciężka, system skracania wyrazów uginać się będzie pod nadmiarem ligatur oraz znaków skrótowych często niewyraźnych, słowem pismo staje się coraz trudniejsze do czytania. Zaznacza się przy tym w rozwoju minuskuły gotyckiej jeszcze jedna właściwość: przy ogromnej i niezwykle szybkiej ekspansji gotyku w piśmie całej łacińskiej Europy, z czym tylko ekspansja karoliny porównana być może, wytwarza się wielka mnogość regionalnych odmian; nie-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

317

Ryc. 109. Książkowe pismo gotyckie (tekstura) we Francji z końca XIII w. (1925 r.) (Crous E. u. Kirchner J., Die gotischen Schriftarten, ryc. 7) nes, hic liberat a libidine et castum facit gratumque. In quocumque lapide sculptum inueneris nauem et uelum hic superiorem facit in negocio.

stety te różnice typów pisma gotyckiego w poszczególnych regionach są niezmiernie trudne dla zbadania i uchwycenia, głównie z powodu przygniatającej ilości materiału, jaki się w tej epoce nastręcza badaczowi, a także z powodu wybujania indywidualizmu graficznego z rozwojem użytku pisma, jeszcze w wyższej mierze niż w poprzednich okresach rozwoju pisma. Wydawnictwa paleograficzne w rodzaju Chrousta Monumenta Palaeographica przyczynią się niewątpliwie do segregacji tego materiału i wydzielenia szkół pisarskich. Pierwszą próbę tego rodzaju wykonali dwaj niemieccy autorowie Crous i Kirchner w książce Die gotischen Schriftarten (1928), dając w niej przegląd rozwoju różnych prowincjonalnych odmian pisma gotyckiego zarówno w rękopisach, jak i w starodrukach; grupują je przeważnie wedle odłamów narodowych: gotyk francuski, niemiecki, włoski itp., w obrębie zaś niemieckiego wyróżniają regionalne typy dzielnicowe. Zasługą tych autorów jest ponadto pierwsza jasna i przejrzysta klasyfikacja typów kaligraficznego pisma gotyckiego, jak tekstury, rotundy, bastardy.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

318

Rozdział V

Teksturą (lettre de forme)176 nazywamy gotyckie pismo minuskulne o charakterze mniej lub więcej monumentalnym, którego używano do pisania tekstów ksiąg biblijnych i liturgicznych, prawniczych i innych kodeksów o ważniejszym znaczeniu (zob. ryc. 108 i 109). W tym właśnie piśmie, w teksturze, system „gotyckiego” łamania kresek i zaostrzania łuków doprowadzony został do ostatecznych granic. Zrazu – jak widzieliśmy jeszcze w epoce karolińskiej – trzonki i laski liter minuskulnych kończyły się u dołu ostro z lekkim odchyleniem w lewo, później prostują się one i kończą tępo lub ukośnym ścięciem, wreszcie wyginają się w prawo i łamią. Pojedyncze naprzód łamanie ustąpiło w drugiej połowie XIII w. miejsca łamaniu podwójnemu: pisarz nie poprzestawał na ostrym łamaniu prostopadłych trzonków na obu ich końcach, ale rozpoczynał je ukośnym zboczeniem kreski od góry i od dołu, przez co powstawało drugie łamanie: u. Równocześnie z tym procesem łamania dokonuje się druga zmiana, także od dawna już dająca się zauważyć. Oto poszczególne trzonki i laski otrzymują kreseczki nasadkowe, które łączą się z systemem łamania w ten sposób, że kreseczki te osadzają się w kącikach i na kantach powstałych z załamania liter: m. Osiąga się przez to ornamentacyjny kontrast między grubszymi trzonkami i cienkimi włoskowatymi kreseczkami, które ponadto służą jako łączniki z sąsiednimi literami. Kreślone w ten sposób pismo, uwydatniające silnie efekt łamania, nazywa się frakturą177 (zob. ryc. 128). Fraktury dużych rozmiarów używano w XV i XVI w. do pisania mszałów, psałterzy, graduałów, stąd nazwy takiego pisma ksiąg liturgicznych: littera grossa seu psalterialis, scriptura missalis. Kreślone kaligraficznie, stereotypowo, zachowuje to pismo „psałterzowe” długo niezmienne kształty, wskutek czego nie zawsze można łatwo rozpoznać wiek jego. Gdy tekstura rozwinęła się i upowszechniła głównie w krajach na północ od Alp, to we Włoszech powstały w XIII/XIV w. dwa pokrewne jej, a jednak odmienne nieco rodzaje pisma gotyckiego, mianowicie rotunda i gotico-antiqua. Rotunda zowie się inaczej littera Bononiensis (niekiedy też littera Venetiana), gdyż zjawia się szczególnie w bolońskich i weneckich kodeksach prawniczych178. Początki jej sięgają wieku XIII, rozwinęła się jednak dopiero w XIV wieku (zob. ryc. 110). W przeciwieństwie do pionowych tendencji gotyku francuskiego czy niemieckiego, rotunda włoska wykazuje skłonność do duktu szerokiego o tendencji poziomej, równocześnie zaś gotyckie łamanie trzonków i zaostrzanie łuków jest w tym piśmie znacznie złagodzone, brak też tych włoskowatych kreseczek nasadkowych, które w piśmie gotyckim na północ od Alp tak uwydatniają 176

Co do początków tej nazwy zob. uwagi C. Wehmera, l. c., s. 170. Rozwój znaczenia tej nazwy kreśli C. Wehmer w cyt. rozprawie, s. 175. 178 Por. np. pismo rękopisu Biblioteki Jagiellońskiej nr 374, zawierającego Digesta Justyniana z pocz. XIV w. w publikacji Z. Ameisenowej, Les principaux manuscrits de la Bibl. Jag. pl. IV. 177

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

319

Ryc. 110. Rotunda włoska (littera Bononiensis) z XIV w. (Crous E. u. Kirchner J., Die gotischen Schriftarten, ryc. l4) egressus sum, nudus reuertar illuc. Sotietur terra terre. Non decet terram sotiari lapidibus. Appetit ei naturaliter suum simile quodlibet. Iterum rogo uos, ut domini mei afferatis corpus, quati nus in suo lumine uidear lumen, ut firmans

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

320

Rozdział V

jego charakter stylowy. Piękne, równe, szerokie litery o łagodnie zaostrzonych łukach oraz lekko łamanych trzonkach i laskach składają się na ogólny obraz tego pisma w zasadzie gotyckiego a jednak zasługującego w całej pełni na swą nazwę „rotunda”. Do szczególnych znamion rotundy należy litera a z niskim brzuszkiem i głęboko ściągniętym łuczkiem, litera g z górną częścią niekiedy w kształcie trapezu, litery f, m, n r, mają nóżki obcięte poziomo na dolnej linii (littera abscisa). Słusznie zwrócono uwagę, że różnica między rotundą włoską a właściwym pismem gotyckim jest taka sama jak między architekturą gotyku włoskiego a niemieckiego lub francuskiego. Tu dążność do utrzymania równomiernej budowy poszczególnych wierszy, składających się na poziomą strukturę kolumny pisma, tam dążność w górę, przy wydłużeniu i zwężeniu liter, celem wywołania efektu pionowości. Rotunda rozpowszechniła się i poza Włochami w tych krajach Europy, które miały bliższe kontakty z północnymi Włochami, szczególnie z Bolonią (por. ryc. 28). Drugi typ pisma, wykształcający się we Włoszech w XIV w., to tzw. przez jednych (Hessel) Gotico-Antiqua, przez drugich (Ehrle) Fere Humanistica179. Jest to pismo stojące na pograniczu gotyku i pisma renesansowego (zob. niżej). Typowym przykładem jest tu pismo słynnego poety i humanisty włoskiego Petrarki (zob. ryc. 111). Dukt jego jest drobny i szeroki, łamania i zaostrzania, podobnie jak w rotundzie, złagodzone, nie brak jednak zarówno wielu ogólnych cech gotyckiego pisma (np. liczne ligatury łukowatych części liter), jak i poszczególnych liter (np. gotycka forma ). W każdym razie w piśmie tym widać zapowiedź zmiany, jaka pod wpływem renesansu dokonywała się na polu rozwoju pisma w wieku XV. Na szczególną uwagę zasługują modlitewniki francuskie, zawierające teksty biblijne lub modlitwy, sporządzane na welinie w małym kieszonkowym czy sakwowym formacie. Pismo tych z XIII–XV w. pochodzących livres d’heures jest bardzo drobne i ściśnięte (w dwóch zazwyczaj kolumnach); nosi ono nazwę pisma perłowego (zob. ryc. 112). Przechodząc do omówienia liter charakterystycznych w piśmie gotyckim i zmian, jakim w ciągu tego okresu ulegają, zwrócimy uwagę na następujące litery: 1. . Trzonek tej pierwotnie uncjalnej litery wygina się w górnej części coraz bardziej w lewo: a , tworząc łuk, który w drugiej połowie XIII w. opuszcza się w dół, dotykając brzuszka, tak że powstaje a dwupiętrowe, o dwóch brzuszkach (zob. ryc. 109). Jakiś czas obie formy (otwarte i zamknięte a) występują obok siebie, przy czym przeważa w XIV w. a zamknięte; z postępem łamania w XV w. wytwarza się we frakturze nowa forma litery a, w której lewe łuki obu brzuszków spływają w jeden prosty trzonek, zaklęśnięcie między nimi zanika zupełnie, a między obu równoległymi trzonkami biegnie ukosem cienka kreska, która też z czasem zanika (a jednopiętrowe). 179

Co do nazwy tego pisma zob. uwagi C. Wehmera, l. c., s. 230

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

321

Ryc. 111. Scriptura Fere Humanistica. Autograf Petrarki z r. 1370 (Ehrle F. et Liebaert P., Specimina codicum latinorum, tabl. 45) francisci petrarce laureati, de sui ipsius et multorum ignorantia, liber incipit. Ad donatum Apenninigenam Grammaticum. Nunquam ne igitur quiescemus? semper conflictabitur hic calaimus? nulle nobis erunt ferie?

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

322

Rozdział V

2. c gotyckie zbliża się kształtem swym do t (zob. niżej) i do e, tak że te litery trzeba przy czytaniu dobrze odróżniać i nie wolno ich ze sobą mieszać; zresztą od XIII w. litera c coraz częściej zastępuje miejsce klasycznego t w końcówkach tia, tio i tium, które też pisze się cia, cio, cium. 3. d proste staje się coraz rzadsze i prawie wychodzi z użycia, a w miejsce jego wstępuje niepodzielnie okrągłe . W niektórych rękopisach krajów romańskich przestrzega się reguły, że przed literami okrągłymi jak a, e, o i przed okrągłym kładzie się okrągłe , a przed prostymi literami jak i, u, m, n, r proste d. 4. ę (e caudata), tak charakterystyczny dla wieku XI i XII surogat dyftongi ae, znika w piśmie gotyckim zupełnie, gdzieniegdzie na Zachodzie już w końcu XII w., przeważnie jednak dopiero w pocz. wieku XIII. 5. Cauda litery przybiera w piśmie gotyckim rozmaite kształty, przy czym jest ona bądź zamknięta bądź otwarta, niekiedy daleko wyrzucona w lewo; stanowi ta litera zawsze charakterystyczne znamię danej ręki, dlatego przy porównaniu rąk szczególnie musi być brana pod uwagę. 6. . Już w wieku XII podwójne bywa u góry zaopatrywane dwiema kreskami, pojedyncze zaś otrzymuje kreskę wówczas, jeśli stoi między podobnymi literami: m, n, u. Nie można tego uważać za zasadę i długo jeszcze pisze się podwójne i pojedyncze bez tej kreseczki. Na ogół jednak od wieku XIII wzmaga się takie odznaczanie , przy czym kreseczkę otrzymuje ta litera już także w sąsiedztwie innych, niepodobnych do siebie liter. W połowie wieku XIV zaczyna pojawiać się obok i z kreską i z kropką, przy czym obie formy długo jeszcze utrzymują się obok siebie, aż w XV w. uzyskuje przewagę i z kropką. Przedłużanie trzonka i w dół poniżej rządka przy końcu wyrazów jest w dobie gotyckiej na porządku dziennym, zwłaszcza ma to miejsce w wypadkach podwójnego ij, gdzie to drugie i ulega przedłużeniu. Także na początku wyrazu jest to i niekiedy długie w formie j. 7. Litera w łacinie rzadko używana (kalendae) pojawia się przeważnie w wyrazach obcych (m.in. i w języku polskim), zwłaszcza w nazwach miejscowych i nazwiskach. Kształt jej zmienny, zależny od indywidualnego pociągnięcia, wskutek czego litera ta należy do najbardziej charakterystycznych przy badaniu pisma; szczególnie położenie nóżki zasługuje na uwagę. 8. Przedłużeniu w dół ulegają też końcowe trzonki liter i stojących przy końcu wyrazów. W wieku XV zjawia się dla litery m przy końcu wyrazu nowa forma w kształcie przypominającym lub wężykowatą linię schodzącą w dół. 9. Występują w tym piśmie dwie formy litery r: prosta i okrągła. Proste r ma trzonek bądź prosty, bądź załamany na dolnej linii w prawo, bądź wreszcie w dół pod linię przedłużony. Okrągłe , które już w poprzednim okresie wytworzyło się w związku z ligaturą , zdobyło sobie w wieku XV samoistne stanowisko, występując oddzielnie także po literach nie posiadających brzuszków, jak e, i itp. 10. Okrągłe wypiera w dalszym ciągu długie , zwłaszcza z końca wyrazów, rzadziej zjawiając się na ich początku lub w środku, z czasem

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

323

Ryc. 112. Północno-francuskie pismo perłowe z drugiej poł. XIII w., używane w małych modlitewnikach (livres d’heures) (Crous E. u. Kirchner J., Die gotischen Schriftarten, ryc. 9) ut ego eam, mecum ibunt, veniam autem ad uos cum macedoniam pertransiero Nam macedoniam pertransibo, apud uos autem forsitan manebo uel etiam mabo, ut uos me deducatis quo cumque iero.

jednak i tam zaczyna się panoszyć. Kształt jego ulega częstym zmianom: zrazu w XIII w. wygląda ono zupełnie tak jak dzisiejsze s, tj. otwarte u góry i u dołu, z biegiem jednak czasu w XIV i XV w. zamyka się bądź od góry, bądź od dołu lub z obu stron: , przybierając czasem kształt łamanej cyfry 8; w innych rękopisach przypomina ono kształtem nawet majuskułę łacińską: B. 11. Trzonek litery t coraz częściej i silniej przebija poprzeczną beleczkę, której lewa część skraca się, aż wreszcie w XIV w. zupełnie zani-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

324

Rozdział V

ka, wskutek czego t z pozostałą prawą częścią beleczki upodabnia się do litery c, tym więcej że beleczka otrzymuje przy końcu ścinającą kreseczkę pionową. Trzonek tego t dawniej u dołu łukiem zaokrąglony, w XIV w. wyprostowuje się i dopiero sam dolny jego koniec załamuje się w prawo; t zob. ryc. 108 i 109). 12. Obie formy: okrągłe u i spiczaste v są zrazu w użyciu równorzędnie, bez względu na różnicę dźwięku: samogłoskową czy spółgłoskową. Dopiero z końcem XIII w. coraz częściej kładzie się v na początku wyrazu, a u w środku lub przy końcu, zawsze jednak jeszcze bez rozróżnienia wartości dźwiękowej. Obok tych znaków literowych rozpowszechnia się forma podwójnego v w kształcie w (pisze się np. wlgariter zam. vulgariter). 13. w miejsce jest dosyć częste w tekstach angielskich, francuskich a także polskich, u tych ostatnich zwłaszcza w imionach i nazwach miejscowych (np. Myesco, Byala). 14. z otrzymuje w piśmie gotyckim w XIV i XV w. zwykle caudę, która schodzi poniżej rządka: ; należy ta litera również, do charakterystycznych dla indywidualnego duktu. b. Kursywa gotycka. Głównym celem kursywy było osiągnięcie jak największej szybkości w pisaniu, co oczywiście odbiło się na zewnętrznym wyglądzie tego pisma. Podczas gdy właściwa minuskula (tekstura, rotunda) kładła nacisk na czystość formy, regularność i wyrazistość pociągnięcia, przez co każda litera jest tworem samoistnym, niemal niezależnym od innych liter, to na kursywie wyciska swoje piętno pośpiech, prowadzący do zaniedbania regularnych form pisma, do wykoślawienia normalnych kształtów liter, wybujania nieistotnych ich części, wreszcie ściślejszego połączenia sąsiednich liter. Na szczególną uwagę w kursywie gotyckiej zasługują laski górne i dolne liter długich. Laski te już przy końcu poprzedniego okresu w XII w. niejednokrotnie wyginane i przedłużane, otrzymują w kursywie gotyckiej wybujałe pętle i zakrętasy, wybiegające niekiedy daleko w prawo lub lewo, co wpływa na zmianę kształtu liter i nadaje pismu temu oryginalny, charakterystyczny wygląd. Ten system zawijasów spełnia przy tym często rolę łączników między sąsiednimi literami. Zresztą skłonność do kursywności nie zna żadnych reguł ani żadnego hamulca. Większa lub mniejsza niedbałość i pobieżność w kreśleniu liter zależy w pierwszym rzędzie od indywidualności pisarza, ale także zależy i od treści pisma. Wszelkie koncepty, bruliony, protokoły, notatki, rachunki podręczne pozostawiają pisarzowi swobodę pod względem szybkości pisania, wynaturzania normalnych kształtów pisma, skracania wyrazów itp. Szczególnie zwyczajny znak skróceniowy w formie linii poziomej ma w XIV i XV w. tendencję do wybiegania od końca wyrazu górą silnym łukiem w lewo i tworzenia pętli często ponad całym silnie skróconym wyrazem. Gotycka kursywa utrzymywała się długo w Europie, zanim została wyparta przez rozwielmożniające się z Włoch pismo humanistyczne; utrzymała się jako pismo codziennej potrzeby oraz pismo kancelaryjne przede wszystkim w Niemczech, gdzie przetrwała mutatis mutandis aż po dni dzisiejsze. Ale także w innych krajach z Niemcami sąsiadują-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

325

cych, jak we Francji, w Anglii i w Polsce dopiero w XVI i XVII w. wyszła z użycia, nabierając w tych różnych krajach wiele cech odrębności narodowych. Powtórzył się ten sam bez mała proces, który niegdyś przeżyła młodsza rzymska kursywa, gdy rozszerzywszy się po najdalszych zakątkach dawnego Imperium rzymskiego uległa przetworzeniu się w tzw. pisma szczepowe, wyparte w końcu z obiegu przez minuskułę karolińską. Tak też teraz i kursywa gotycka, nie stanąwszy w dalszym biegu swego rozwoju, oddawała potrzebie pisania jeszcze przez czas dłuższy skuteczne usługi. W tym rozwoju kursywy dają się zauważyć już od XIV w. pewne nowe formy, będące wynikiem dalszego dążenia do osiągnięcia możliwie jak najdalej idącej płynności pisma, do uzyskania jak największej szybkości w pisaniu, a to drogą odpowiedniego uproszczenia kształtów liter oraz drogą łączenia ze sobą wszystkich liter wyrazu bez potrzeby odrywania pióra. Ta dążność doprowadza z czasem do wytworzenia się z kursywy tzw. kurrenty. Dążność do upraszczania form pisma przejawia się w niwelowaniu łamań, stanowiących jak wiadomo zasadniczą cechę grafiki gotyckiej. Litery takie jak m, n, u, których każdy trzonek w piśmie gotyckim był u góry i u dołu parokrotnie łamany, tracą te poboczne łamania, a trzonki ich zatrzymują tylko jedno główne łamanie u obu końców, łącząc się za pomocą kresek ukośnych. Ujemną stroną takiego pisania było to, że gdy w ten sposób kreślone litery m, n, u, stały obok siebie, nadzwyczaj trudno było je od siebie odróżnić, wskutek czego starano się przynajmniej literę u uwydatnić za pomocą położonej nad literą czareczki: . Drugą przeszkodę szybkiego pisania stanowiła ostrość łuków gotyckiego pisma. Toteż w kurrencie ostrości te zacierają się, a pismo przybiera bardziej krągłe kształty aniżeli w zwyczajnej gotyckiej kursywie. Dzisiejsze codzienne pismo niemieckie jest bezpośrednim spadkobiercą takiej kurrenty. Za daleko doprowadziło by nas rozpatrywanie różnic między kursywami poszczególnych krajów, lecz wypadnie odesłać czytelnika do specjalnych podręczników paleografii, wymienionych w ogólnej literaturze na początku książki. c. Typ pośredni. W epoce gotyku zaczęto używać pośredniego typu umiarkowanej kursywy do pisania tekstów książkowych już nie tylko dla celów podręcznych, ale także do sporządzania czystopisów poważniejszej treści literackiej, prawniczej, ba nawet teologicznej, z wyjątkiem tekstów liturgicznych, które nadal pisano teksturą, rotundą lub pismem psałterzowym. Ta umiarkowana kursywa, która łączy elementy kaligraficznej minuskuły z elementami kursywnymi, nazywa się w paleografii bastarda (lettre bastarde, Bastardschrift)180. Nazwa tego pisma pochodzi stąd, że nie jest to czysta już minuskuła kaligraficzna, ale pismo staranne, lecz mniej lub więcej przetkane elementami kursywnymi, a więc „bastard” w stosunku do zwyczajnych, w użyciu będących rodzajów pisma. 180

Nazwę bastardy i jej początek wyjaśnia C. Wehmer, l. c., s. 230.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

326

Rozdział V

W tym piśmie wysuwa się na pierwszy plan tendencja do upraszczania gotycyzacji przez unikanie łamania poszczególnych trzonków i lasek, utrudniającego pisanie płynne. W bastardzie litery zatracają swą samodzielność i łączą się w całość w wyrazie, pisanym jednym pociągnięciem, podobnie jak w kursywie, tylko że na tym nie cierpi wyrazistość, równość i piękność liter. Wpływ kursywy uwydatnia się szczególnie w kreśleniu lasek górnych liter takich jak b, d, h, l, które otrzymują pętlicowate wydłużenia lub łukowate zagięcia, litery zaś f i długie przedłużenia lasek dolnych, podczas gdy litera a występuje w formie jednopiętrowej. Bastarda powstała w XIV w. niezależnie w dwóch ośrodkach pisarskich, z których jeden leżał na południe, drugi na północ od Alp. Kolebką południowej bastardy była Florencja (stąd nazwa bastarda florencka), gdzie w trzecim dziesiątku XIV w. powstał pisany i kopiowany tym pismem tzw. Codex Trivulzianus Boskiej komedii Dantego, służący jako wzór i przykład typowy tej bastardy, która rozpowszechniła się w rękopisach północno-włoskich (zob. ryc. 113). Drugim ogniskiem tego typu pisma, położonym na płn. od Alp, była Francja północna (zob. ryc. 114), gdzie bastarda wykształciła się szczególnie w kancelariach, osiągając tam wysoki stopień kaligraficznej doskonałości, tak że w XV w. zaczęto jej nawet używać do pisania wspaniałych miniaturowych rękopisów (kodeksy książąt burgundzkich, Filipa Dobrego i Karola Śmiałego). Stamtąd, z Francji, przedostała się bastarda do Niderlandów i do Niemiec, witana wszędzie jako pismo piękne i praktyczne, stojące na pograniczu między poważną, twardą i monumentalną teksturą a rozwichrzoną, brzydką i trudno czytelną kursywą. Jako takie, pismo to o nieustalonym ściśle charakterze, oscyluje między obu swymi progenitorami, raz upodabniając się bardziej do poważnej czystej minuskuły, drugi raz znowu zbyt przypominając rysy swego lekkodusznego kursywnego rodzica. Bardziej jeszcze niż w poprzednich okresach rozwoju pisma daje się w dukcie bastardy zauważyć wpływ prowincjonalnych szkół pisarskich; i tak w Niemczech wyróżnia się bastardę górnoreńską, szwabską, bawarskoaustriacką, frankońską, kolońską i dolnoniemiecką (Kirchner). Bastarda znalazła też w XV w. w całej Europie dostęp do kancelarii, wytwarzając tam swoisty typ gotyckiego pisma kancelaryjnego, stojącego na pograniczu kursywy gotyckiej i pisma książkowego.

2. Majuskuła gotycka Podobnie jak w okresach karolińskim i romańskim, czerpała majuskuła i w okresie gotyckim swoje elementy z trzech źródeł: z kapitały, uncjały i powiększonych rozmiarów minuskuły. W gotyckiej majuskule przeważa jednak element kapitalny181. Wyłącznie uncjalną formę mają 181

Tak ustalił Uhlhorn w specjalnej pracy, poświęconej dużym literom w piśmie gotyckim (zob. Literatura) wbrew dotychczasowemu mniemaniu, jakoby przewagę miała uncjała (Bretholz).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

327

Ryc. 113. Bastarda florencka z XIV w. Dante, Boska komedia. Parad. canto I 79–84 (Crous E. u. Kirchner J., Die gotischen Schriftarten, ryc. 16) Paruemi tanto allor del cielo acceso de la fiamma del sol che pioggia o fiume lago non fece mai tanto disteso La nouita del sono el grande lume di lor cagione maccesero vn disio mai non sentito di cotanto acume

w piśmie gotyckim następujące duże litery: E, H, M, T. Wszystkie inne litery opierają swą zasadniczą formę na kapitale. Z kapitały lub z uncjały urabiane bywają litery A, D i U. Poza tym każda litera minuskulna (z wyjątkiem g, r i s) może być przez powiększenie przekształcona na literę dużą. W piśmie gotyckim wielkie litery ulegają – tak samo małe – procesowi łamania i zaostrzania łuków. Początek tego procesu daje się śledzić już przy końcu poprzedniego okresu. Litery B, D, P i R już w XII w. zaostrzały swój górny łuk – toż samo zjawisko dostrzec można w dobie gotyckiej u liter H, M, N (typ minuskulny), wreszcie obejmuje ono wszystkie łuki. Ulegają one nawet podwójnemu łamaniu i dochodzi do tego, że takie O lub Q przybiera w piśmie gotyckim kształt rombu lub trapezu. Szczególnie dolna lewa część liter, posiadających z tej strony łuk (jak A, C, G, O, Q), bywała raz lub dwa razy łamana.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

328

Rozdział V

Ryc. 114. Bastarda francuska z XV w. Horae B. V. Mariae ad usum Ecclesiae Romanae, niegdyś w Bibliotece Narodowej w Warszawie (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 4105) ta virginitas quibus te laudi bus referam nescio. Quia quem celi capere non poterant tuo gremio contulisti. Versus. Benedicta tu in mulie ribus, et benedictus fructus ventris tui

Drugą cechę charakterystyczną gotyckich liter dużych stanowią ozdobne kreski, którymi się je zaopatruje. Ozdobne kreski w niektórych majuskułach (zwłaszcza w C ) zjawiają się już w VIII w., spotyka się je później także w dokumentach (głównie papieskich i królewskich) z XI i XII w., gdzie występują w inicjałach zdwojenia niektórych linii, z których później wydzielają się zdobnicze kreski jako organiczna część gotyckiej dużej litery. Te kreski, wypełniające wszystkie zamknięte krągłe

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

329

powierzchnie, mają pociągnięcie poziome, pionowe lub ukośne, są pojedyncze lub podwójne, proste i wężykowate, unika się jednak ich skrzyżowań; pozostałe puste miejsca ozdabia się punktem. Proste linie liter otrzymują równoległe kreski; poprzeczna kreseczka w A bywa zdwajana, podobnie ukośna kreska w N, która to litera upodabnia się niekiedy do kapitalnego H. Litera S otrzymuje bądź zdwojenie swej linii bądź pionową kreskę przez środek obu łuków. Łuki liter i otrzymują z prawej strony zamknięcie za pomocą pionowej kreski. Do połowy XV w. daje się śledzić ogromna obfitość i rozmaitość form, jakie przybierają te zdobnicze kreski w gotyckich majuskułach. Dopiero pod wpływem renesansu poczynają się ich formy upraszczać i wyzwalać z przeładowania ozdób, aż wreszcie w piśmie późnogotyckim kreski znikają niemal zupełnie, utrzymując się tylko w frakturze ledwie dla paru krągłych liter ( , , ). Kiedy mowa o kształtach majuskuły gotyckiej, niepodobna pominąć wpływu kursywy na ich zmiany. Głównym celem kursywy było, jak wyżej wspomniano, osiągnięcie szybkości w pisaniu, co z natury rzeczy prowadziło do zaniedbania regularnych form liter i wybujania nieistotnych części tychże. Te cechy kursywy uwydatniają się w majuskule jeszcze wyraźniej niż w minuskule, gdzie jednym ze środków szybkiego pisania było łączenie liter z sobą, kreślenie całego wyrazu możliwie jednym pociągnięciem. Otóż przy literach dużych ten ostatni wzgląd odpadał: tylko wyjątkowo łączyły się one z następującą małą literą. Pomimo to jednak kreski nasadkowe, które w minuskule ułatwiały takie łączenie, nie zniknęły w majuskule jako zbędne, ale wzięły udział w przekształceniu formy liter przez nadmierne wybujanie, tworząc pętlice i wąsiki. Tendencja rozmachu odbiła się jednak inaczej na budowie majuskuły: oto pisarz dąży do nakreślenia całej, skomplikowanej niekiedy w splocie różnych linii litery, jednym pociągnięciem pióra. Temu dążeniu stoi jednak w gotyckim piśmie na przeszkodzie moment łamania, lecz pisarz stara się go ominąć, tworząc w miejscu ostrego kantu pętlę, ułatwiającą mu wyprowadzenie pióra bez odrywania go od pergaminu czy papieru. Tu więc kursywa niweluje twarde przepisy gotyckiej fraktury, łagodząc kanty i zaokrąglając ostre łuki. Przy należytej wprawie zdoła pisarz jednym pociągnięciem nakreślić nie tylko zasadnicze części składowe litery, ale wciągnąć w ten zarys także owe nasadki oraz kreski zdobnicze, o których była wyżej mowa, że zrosły się organicznie z budową dużej litery. Niekiedy zaś te drugorzędne początkowo kreski rozrastają się kosztem głównego trzonka, który schodzi na dalszy plan jako zmarniały i dodatkowy element, podkreślający tylko zasadnicze zarysy danej litery.

3. Pismo dyplomatyczne w epoce gotyku a. Pismo kurialne. Minuskuła kurialna czyli papieska182, która nie bez wpływu cesarskiej minuskuły dyplomatycznej wykształciła się w walce ze starą kuriałą w pierwszej połowie XII w. (zob. wyżej s. 266), 182

Battelli Jul., Acta Pontificum (Exempla scripturarum III).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

330

Rozdział V

należy do najpiękniejszych pism, jakie zna historia pisma. W swych regularnych i kaligraficznych kształtach przetrwała ona do schyłku niemal średniowiecza, pielęgnowana zrazu przepisami zwyczajowymi a od poł. XIII w. ujęta nawet w ścisłe reguły kancelaryjne183. Reguły te czynią różnicę między przywilejami papieskimi oraz listami (litterae) z pieczęciami wiszącymi na sznurze jedwabnym (cum filo serico) a listami mniejszej wagi z pieczęciami na sznurze konopnym (cum filo canapis). Jakie to rodzaje dokumentów pod względem treści należą do każdej z tych dwóch grup bull papieskich, o tym poucza bliżej dyplomatyka papieska. Tu wystarczy zwrócić tylko uwagę na różnice pisma, jakie ustaliły się z biegiem czasu dla obu grup i weszły do kanonu reguł kancelaryjnych. Różnice te dotyczą zastosowania dużych i ozdobnych liter, znaków skróceniowych, ligatur, a nawet pewnych znamion duktu pisma. Na ogół jednak jest ten dukt w obu grupach bull jednakowy, przedstawiając piękną minuskułę, której krótkie litery mają kształty drobne i starannie wycieniowane, litery długie zaś posiadają górne laski dość wysokie, lekkim łukiem w prawo, dolne natomiast krótkie, w lewo wygięte. Słaby nalot gotycyzacji nie zdołał zetrzeć z tego pisma cech okrągłości, które są właściwością włoską, występującą najwyraźniej w książkowej rotundzie (zob. wyżej). Bulle i listy o sznurze jedwabnym mają tzw. scripturam solemnem (zob. ryc. 115). Rozpoczynają się one pismem wydłużonym (littera oblongata) czyli kratowym (Gitterschrift): w przywilejach uroczystych zajmuje ono cały pierwszy wiersz (niekiedy i część drugiego), podczas gdy w listach (litterae) pisze się takim pismem tylko imię papieża, którego inicjał jest wykonany mniej lub więcej ozdobnie. Początkowe litery poszczególnych formuł tekstu wypisane są ozdobną majuskułą. Zwyczajny znak skrócenia posiada kształt otwartej u dołu „8” (o ile nie przeszkadza temu górna laska wysokiej litery, nad którą ten znak jest umieszczony, w tym bowiem razie przybiera on zwykły kształt poziomej kreski). Niemniej charakterystyczne pętle otrzymują w przywilejach górne laski liter f i ; są one u szczytu zaostrzone, niekiedy raz lub dwa razy zakarbowane, ich koniec przecina laskę w lewo, z czasem zaś przybierają ozdoby tych liter kształt brzytewek. Oryginalną postać w tej grupie bull papieskich otrzymały ligatury ct i st; litery są od siebie odsunięte (nieraz na parę cm) i połączone poziomym przęsłem, tworzącym niekiedy w pośrodku mały łuczek. O wiele skromniejsze jest pismo drugiej grupy listów papieskich, z pieczęciami wiszącymi na sznurach konopnych (zob. ryc. 116). Tu imię papieskie, wypisane zwykłym pismem, ma tylko uwydatniony inicjał, podobnie też postać zwyczajnej, nieozdobionej majuskuły mają początkowe litery poszczególnych formuł. Znak skrócenia ma prostą formę poziomej kreski, górne laski wysokich liter pozbawione są ozdób, zwyczajną też postać posiadają ligatury ct i st. 183

Arndt–Tangl, Schrifttafeln III, s. 47 (tekst).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

331

Ryc. 115. Littera cum filo serico papieża Grzegorza IX z r. 1227 dla biskupstwa krakowskiego (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 975) GREGORIUS episcopus seruus seruorum dei. Uenerabili fratri... apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur quod iustum est... equitatis, quam ordo exigit rationis ut id per sollicitudinem... perducatur effectum. Eapropter venerabilis in cpisto frater, tuis...

W ciągu XIII w. daje się zauważyć w minuskule kurialnej rozwój lasek górnych i dolnych: górne laski zaczynają coraz silniej wyginać swoje końce w prawo, zrazu łukiem, potem pod tępym kątem, który coraz bardziej przechodzi w kąt prosty. Natomiast dolne laski już wcześniej załamują się w lewo pod kątem zrazu rozwartym, potem prostym, a wreszcie załamania te przechodzą niekiedy w kąt ostry. Za pontyfikatu Bonifacego VIII (1294–1303) wzajemny stosunek liter małych, jako też lasek górnych i dolnych długich liter ulega dalszemu uszlachetnieniu, tak że pismo w kancelarii tego papieża osiąga szczyt doskonałości i piękności. Składa się na to wrażenie duża ilość ozdobnych kresek, okrągłość i miękkość kształtów pisma, szlachetne proporcje liter i ograniczenie ilości skróceń. Przeniesienie siedziby kurii do Awinionu w początkach XIV w. (1309) nie pozostało bez wpływu na dalszy rozwój minuskuły papieskiej. Lokalne wpływy kursywy notarialnej południowo-francuskiej wtargnęły do kancelarii papieskiej i szczególnie za papieża Jana XXII (1316–1334) wycisnęły swe ujemne piętno na estetyce minuskuły kurialnej: górne laski ulegają nadmiernemu pogrubieniu, dolne natomiast, wprost przeciwnie, stają się przesadnie cienkie, a liczne pętle i esy-floresy wcale nie przyczyniają się do podniesienia estetycznego obrazu tego pisma. Niebawem jednak budzi się nawrót ku dawnym najlepszym tradycjom kancelaryjnym z XIII w. Już za papieża Benedykta XII (1334–1342) minuskuła kurialna zaczyna wyzbywać się niepożądanych naleciałości, dążyć do wyrazistszych i regularniejszych form pisma184, a jakkolwiek ostatni 184 Por. podobizny listów papieża Urbana V do arcybiskupa gnieźnieńskiego z r. 1363 i do Kazimierza Wielkiego z r. 1364 w sprawie założenia Uniwersytetu w Krakowie (Rocznik Krakowski, t. IV, 1900).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

332

Rozdział V

Ryc. 116. Littera cum filo canapis papieża Honoriusza III z r. 1219 dla biskupstwa wrocławskiego (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 2167) Honorius episcopus seruus seruorum dei. Venerabili fratri.. Episcopo et... tizlauiensis salutem et apostolicam benedictionem. Dilectus filius nobilis uir Hen[ricus... curauit, quod considerans paupertatem domus de Nouocastro or[dinis... centum uiginti mansos cuiusdam nemoris sui eis dare propo[suit...

wicekanclerze awiniońscy nie okazali zbyt wiele troski o zewnętrzną stronę swych dyplomatów, to kancelaria obediencji rzymskiej wskrzesiła najlepsze wzory dawnej świetności w tym zakresie; Papież Urban VI (1378– 1389), zreorganizowawszy w Rzymie kancelarię, przywrócił swym bullom piękne, w inicjałach bardzo ozdobne, na ogół jednak drobne, równe i zwarte, nadzwyczaj starannie kaligrafowane pismo o proporcjonalnych wymiarach lasek i jedynym śladzie kursywy w wybujałych zakrętach laski okrągłego i w ogonie litery 185 (zob. ryc. 117). Po przejściowo niekorzystnym także i dla rozwoju pisma kurialnego okresie schizmy papieskiej przywraca mu papież Marcin V (1417–1431) tradycyjną szlachetność i piękność, która swój szczyt osiąga za papieża Mikołaja V (1447– 1455), kiedy to pod ożywczym tchnieniem humanizmu zaczęła i pseudogotycka minuskuła kurialna nabierać nowego, klasycznego poloru. Pismo humanistyczne czyli renesansowe już wcześniej, bo za czasów papieża Eugeniusza IV (1431–1447), zapukało do kurii papieskiej, ale użytek jego był ograniczony do pewnych tylko, nowo wprowadzonych rodzajów pism papieskich, tzw. Breve i Motus proprii. Poza tym scriptura sole185

Por. podobiznę bulli papieża Bonifacego IX dla Wydziału teologicznego Uniwersytetu krakowskiego z r. 1397 (tamże).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

333

Ryc. 117. Fragment bulli papieża Bonifacego IX z r. 1397 dla Uniwersytetu krakowskiego (Krzyżanowski St., Poselstwo Kazimierza Wielkiego do Awinionu i pierwsze uniwersyteckie przywileje, tabl. VII). Eximie deuotionis affectus quem Carissimus in cpisto filius noster Wladi[slaus... Polonie Illustres ad nos et Romanam gerunt ecclesiam promeretur, ut... fidei catholice cultus protenditur iusticia colitur tam publica quam priu[ata... augetur fauorabiliter annuamus.

mnis dawnego typu trwa w bullach papieskich do końca XVI w., kiedy to wyradza się ona w brzydki, trudno czytelny typ pisma, zwany scriptura bollatica lub littera S. Petri, zniesiony dopiero przez papieża Leona XIII w r. 1878. Od czasu papieża Innocentego III (1198–1216) rozpoczyna się nieprzerwany ciąg tzw. Regestów watykańskich (z czasów poprzednich pontyfikatów dochowanych jedynie w fragmentarycznych ekscerptach), tj. ksiąg kancelaryjnych, do których wpisywano z pewnym uproszczeniem i skróceniem formuł wszystkie pisma wychodzące z kurii w świat oraz supliki tam wpływające. Omówienie celów, typów i charakteru tych niesłychanie ważnych dla historyka ksiąg należy do dyplomatyki; tu chodzi o pobieżną choćby wzmiankę z punktu widzenia paleografii186. Pismo najstarszych oryginalnych ksiąg Regestów watykańskich z końca XII w. niczym właściwie nie przypomina minuskuły kurialnej, służącej do pisania bull i listów papieskich. Jest to zwyczajne pismo książkowe, odpowiadające swym charakterem graficznym typowej minuskule romańskiej z lekkim nalotem gotyckim, która była wówczas w powszechnym użyciu we Włoszech środkowych187. Pismo piękne, równe, drobne, dość ścieśnione, z krótkimi laskami górnymi i dolnymi; zatrzymuje ono na ogół charakter minuskuły okrągłej, tylko nieznaczne łamania trzonków i zaostrzanie łuków dają się tu zauważyć, jakkolwiek nie 186 Przemawia za tym wzgląd, że Regesta papieskie są przedmiotem polskich badań i prac wydawniczych jako tzw. Monumenta Poloniae Vaticana. 187 Zob. podobizny w publikacji Specimina Palaeographica. Regesta pontificum Romanorum, Romae 1888, tabl. I–VII.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

334

Rozdział V

Ryc. 118. Regesta papieża Innocentego III z r. 1202, z inicjałem (I) przedstawiającym postać tegoż papieża (Denifle H. et Palmieri G., Specimina palaeographica regestorum Romanorum pontificum) Regestorum domini Innocentii. pape. III- Liber Sextus incipit Johanni Priori et Fratribus iuxta Specum Beati Benedicti regularem uitam seruantibus Inter holocausta uirtutum nullum magis est medullatum, quam quod offertur altissimo de pinguedine caritatis.

w tym stopniu co w pismach ultramontańskich (zob. ryc. 118). Ten typ utrzymuje się w Regestach za następców Innocentego III: papieży Honoriusza III (1216–1227) i Grzegorza IX (1227–1241), przy czym zjawiają się niekiedy pięknie wykonane inicjały, a początkowe wiersze pisane bywają nieraz pismem kurialnym używanym w bullach188. Za Honoriusza III zjawia się nadto w regestach pismo o kursywnym charakterze, przypominające pismo dokumentów prywatnych189. Jeszcze wyraźniej występuje kursywa w regestach Kamery apostolskiej za papieża Urbana IV (1261–1264). Element gotycki w piśmie regestów wzmaga się w ostatnich latach rządów Grzegorza X (1271–1276)190, równocześnie też zaczyna ono zatracać dawną staranność, kursywa zaś panoszy się teraz 188

Tamże, tabl. IX. Tamże, tabl. XV i XVI 190 Tamże, tabl. XXVII. 189

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

335

już wszechwładnie191. Regesta papieży awiniońskich, począwszy od Jana XXII (1316–1334) pisane są w dwóch egzemplarzach: pierwotnym i oryginalnym jest tekst pisany na papierze, pismem silnie kursywnym192, natomiast odpisem z niego jest tekst sporządzony na pergaminie starannym pismem książkowym. Na ogół pismo regestów awiniońskich – po usunięciu pisarzy włoskich i wejściu do kancelarii pisarzy francuskich – uległo znacznemu. pogorszeniu. Poprawiają się te stosunki dopiero po powrocie kurii do Rzymu. b. Pismo kancelarii świeckich. Obok kancelarii papieskiej wykształcił się w tym okresie cały szereg kancelarii świeckich, w których pisano pięknie rozwiniętą minuskułą dyplomatyczną. Spośród nich wysuwają się na plan pierwszy kancelarie królewskie we Włoszech, Francji i w Niemczech, z kancelarią cesarską na czele. We Włoszech zakwitnęła w XII w. kancelaria królów normańsko-sycylijskich, której wpływy w zakresie pisma uwydatniają się później szczególnie w Niemczech za cesarza Fryderyka II (zob. niżej). Posługiwała się ona pismem o oryginalnych cechach graficznych, w których uderzająca jest skłonność całego duktu do pochylenia w lewo, przejawiająca się zarówno w pochyleniu krótkich trzonków i górnych lasek w tym kierunku, jako też w zaginaniu w lewo dolnych lasek. Francuskie dokumenty królów Ludwika VI (1108–1137) i VII (1137– 1180) oraz Filipa Augusta (1180–1223) wykazują również pismo o oryginalnym lekkim dukcie, różnym od duktu pisma papieskiej i cesarskiej kancelarii. Dopiero w połowie XIII w., za Ludwika IX Świętego (1226–1270), daje się zauważyć pewne zbliżenie na polu paleografii między dyplomatyką francuską a niemiecką. Niemiecka kancelaria królewsko-cesarska za pierwszych Hohenstaufów (Konrad III 1138–1152) rozwija minuskułę dyplomatyczną, która porzuca powoli dawne sztywne formy z czasów saskich i salickich o nadmiernie długich laskach ozdobionych pętlami i takichże pętlicowatych znakach skrócenia (zob. wyżej), a przechodzi do form lżejszych, z uncjalną, w lewo wygiętą literą , z silnie w lewą stronę wyrzuconą caudą litery g i z kursywną formą skrócenia na r(um). Są to wszystko zwiastuny kursywy, która coraz natarczywiej zacznie wkrótce wciskać się do pisma dokumentalnego. W drugiej połowie XII w., za Fryderyka I Barbarossy (1152–1190), kształtuje się w kancelarii cesarskiej pismo dyplomatyczne, którego nie można jeszcze nazwać kursywnym, ale które posiada już wszelkie zadatki szybkiego pisania, tym bardziej że zaczyna ono upraszczać ornamentację oraz porzucać pętle i wszelkie zbędne ozdobniki, w których miejsce wchodzą lekkie i niskie łuczki. Pismo dyplomów cesarskich zaczyna upodabniać się do papieskiej kuriały, jakkolwiek nie można tu mówić o naśladownictwie, lecz raczej o pewnym wpływie, natomiast silniej mogły oddziaływać na pismo tych dokumen191 192

Tamże, tabl. XXXVI i XL. Tamże, tabl. LII.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

336

Rozdział V

tów wpływy burgundzkie, a z końcem stulecia, za Henryka VI (1191– 1197), wpływy kancelarii sycylijskiej. Jeszcze wyraźniej występują te ostatnie wpływy za Fryderyka II (1212–1250), który będąc od r. 1198 królem Sycylii, po swej koronacji cesarskiej (1220) oparł organizację kancelarii niemieckiej na wzorach znakomicie już funkcjonującej kancelarii sycylijskiej. Sprowadził on z Włoch pisarzy, którzy przeszczepili stamtąd na grunt kancelarii cesarskiej wypróbowane formy minuskuły dyplomatycznej południowowłoskiej (sycylijskiej) oraz pewne wpływy minuskuły kurialnej. Pismo zwyczajnych dyplomów Fryderyka II przedstawia pod względem ozdobności duży umiar, odpowiadający zresztą ogólnej prostocie i regularności form graficznych. Laski górne i dolne mają skromne wymiary. W miejsce dawnych pętlic otrzymują te laski u góry proste, poziome, nieco ku górze podniesione nasadki wybiegające w prawo. Także dolne laski liter p, g, f zaopatrywane bywają w takież kreski wybiegające w lewo. Silnie wygięty jest też ogon litery g oraz przedłużenia w dół ostatniego trzonka przy końcu słowa stojących liter m, n i i. Te właściwości zbliżają pismo kancelarii cesarskiej do pisma bull papieskich, jakkolwiek nie można tu upierać się przy bezpośrednim tegoż wpływie, gdyż ta tendencja, objawiająca się w różnych środowiskach, mogła niezależnie doprowadzić do analogicznych przejawów. W każdym razie widać w tym piśmie z jednej strony dążność do porzucenia dawnych sztywnych form, utrudniających szybsze pisanie i łączenie liter, z drugiej zaś strony obawę przed popadnięciem w inną skrajność, a mianowicie w nadmierną, nieestetyczną i trudno czytelną kursywę, która wcisnęła się już do kancelarii, ale była używana tylko do pisania mniej ważnych dokumentów oraz ksiąg kancelaryjnych. Natomiast wielkie przywileje cesarskie tudzież inne uroczyste dyplomy, wychodzące z kancelarii niemieckiej Fryderyka II, przestrzegały zawsze powagi pięknej minuskuły dyplomatycznej (zob. ryc. 119). Dopiero za Konrada IV i królów z okresu interregnum zdołały elementy kursywne wtargnąć także do pisma uroczystych dokumentów, wytwarzając szereg form mieszanych między czystą minuskułą a wybujałą kursywą. Tym sposobem pismo dokumentów królewskich w Niemczech od końca XIII w. przyjmuje typ, który rozpowszechnił się w tym czasie w kancelariach całej zachodniej Europy: typ oscylujący – zależnie od mniej lub więcej uroczystego charakteru dokumentu – między kursywą a czystą minuskułą dyplomatyczną lub książkową. Tak pisane są dokumenty Rudolfa z Habsburga (1273– 1291) i jego następców na tronie królewskim aż do Fryderyka III (1440– 1493) czyli do końca średniowiecza. Nie ma w tym piśmie zasadniczych zmian. Najważniejszą zmianą jest to, że litery f i utraciły u dołu wygięcie na lewo, ich laski pionowe silnie pogrubione schodziły w dół ostro lub kończyły się tępo ale bez wygięcia; natomiast wybujały niezwykle zakrętasy, jakie tworzyły laski liter , , , I oraz (względnie ); wobec rozmiarów tych zakrętasów, stanowiących nieistotną część liter, właściwy ich trzon schodzi na dalszy plan. Wreszcie zasługuje na uwagę litera , która przeszedłszy fazę jedno- i dwupiętrową znalazła w kursywie

.F

I E IV . . . S

RDRC

Ad hoc deus Imperium nostrum pre Regibus orbis terre sublime constituit, et per diuersa m[undi... prout ad predicationem evangelii sacrum Romanum imperium preparauit, sollicitudinis nostre cura uer[setur...

. C.. IN .NOMINE . SANCTE . ET . INDIUIDUE . TRINITATIS . AMEN

Ryc. 119. Fragment wielkiego przywileju Fryderyka II z r. 1226 dla w. mistrza niemieckiego Zakonu NMP, zatwierdzającego nadanie ziemi chełmińskiej przez Konrada ks. mazowieckiego i kujawskiego (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 1822 III)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

338

Rozdział V

XIV i XV w. formę, przypominającą dzisiejsze a pisane. Pismo kancelarii cesarskiej, które jeszcze za Karola IV może być uważane za ładne, równe i wyraźne, zatraca w ciągu XV w. te cechy, staje się coraz brzydsze i trudniej czytelne, by u schyłku średniowiecza ustąpić miejsca pismu humanistycznemu. c. Pismo wydłużone. Kiedy mowa o piśmie dyplomatycznym, w szczególności o piśmie dokumentów papieskich, i cesarskich, nie podobna przejść do porządku nad tzw. pismem wydłużonym czyli kratowym, scriptura oblongata, które szczególnie w dokumentach tych dwóch grup miało szerokie zastosowanie. Szczegółowe omówienie formuł dokumentu, które były tym pismem kreślone i odznaczone, należy do dyplomatyki. Paleografa zajmuje tylko charakter i budowa tego pisma i z tego tylko punktu widzenia pragniemy je tu rozpatrzyć (zob. ryc. 85, 115, 119). Pismo wydłużone było mieszaniną liter minuskulnych i majuskulnych, które uzyskawszy nieproporcjonalną wysokość w stosunku do swej szerokości, gęsto w poszczególnych wyrazach stłoczone, dawały obraz niezwykle oryginalny i trudno do odczytania uchwytny. Wysokość liter dosięgała kilku centymetrów (w XI w. zdarzają się litery 6 cm wysokie, później w XII i XIII w. o połowę niższe). Niektóre litery tego pisma zachowały długo swój dawny archaiczny kształt z epoki merowińsko-karolińskiej (np. minuskulne, otwarte u góry a). Dla liter d, f, g, r i s przeważa typ majuskulny, dla e, m, n i u częściej minuskulny. Obok pisma wydłużonego używano w niektórych kancelariach do odznaczania pewnych formuł lub pierwszego wiersza pisma szczególnie ozdobnego. Na uwagę zasługuje pismo stosowane w dokumentach królów normańsko-sycylijskich w XII w., które przedstawia majuskułę zwiększonych rozmiarów ozdobioną małymi punktami i łukowatymi liniami. Przeszło to pismo do sycylijskiej kancelarii Fryderyka II i wywarło pewien wpływ na ozdobność jego cesarskich dokumentów. Bardzo ozdobne i piękne były też inicjały papieskich buli w XIII i XIV w., naśladowane współcześnie także w kancelariach królewskich i prywatnych (zob. wyżej w rozdziale o zdobieniu). d. Metoda porównawcza przy badaniu pisma. Na tej ogólnej charakterystyce pisma dokumentów nie kończy się zadanie paleografii w stosunku do dyplomatyki. Paleografia może w pewnym zakresie stać się nauką pomocniczą dyplomatyki193, nie tylko jeśli idzie o określenie czasu pochodzenia dokumentu niedatowanego lub o stwierdzenie zgodności lub niezgodności daty dokumentu z czasowym charakterem pisma, ale przede wszystkim wówczas, gdy idzie o wykrycie środowiska, w którym dokument powstał, a więc kancelarii czy innej skryptorii, ba nawet ręki pisarza. Posługuje się paleografia przy tym metodą porównawczą pisma, której podstawy położyli Delisle w swoich studiach nad dyplomatyką królów francuskich, Sickel w badaniach nad dyplomami 193

Por. Semkowicz Wł., Paleografia w służbie dyplomatyki, Przegl. Historyczny IX (1909), z. 2.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

339

Karolingów, Buchwald, Posse i in. w pracach nad kancelariami prywatnymi (książąt, biskupów itp.) XII i XIII w. Tej metodzie porównawczej pisma zawdzięcza szczególnie dyplomatyka książęca i biskupia najważniejsze swoje wyniki, streszczające się w tym, że kancelarie panów duchownych i świeckich na zachodzie i w środku Europy zaczynają się organizować i ustalać dopiero około połowy XIII w. Przed połową XIII w. dokumenty sporządzone w całości na dworze księcia czy w kurii biskupa jako wystawców należą do wyjątków a regułę stanowi spisanie ich przez odbiorcę. Zestawiając dokumenty książęce i biskupie, znajdujące się w archiwum danego klasztoru czy kościoła, wedle powinowactwa pisma, możemy zauważyć, że dokumenty pochodzące od różnych żyjących współcześnie wystawców dla jednego odbiorcy wykazują częstokroć identyczny lub bardzo pokrewny dukt pisma, skąd oczywisty wniosek, że spisane zostały przez tegoż odbiorcę. Odwrotnie znów, jeśli dokumenty jednego wystawcy wydane dla różnych odbiorców wykazują identyczne lub typowo podobne pismo, wówczas można z wszelkim prawdopodobieństwem wnosić o sporządzeniu ich przez wystawcę. W tym materiale porównawczym, prócz wspomnianych dwóch grup, tj. dokumentów sporządzonych przez wystawcę i dokumentów spisanych przez odbiorcę, znajdziemy jeszcze trzecią, wcale liczną grupę dokumentów, których pismo nie występuje w oryginałach ani wystawcy ani odbiorcy, jakkolwiek jest skądinąd znane. Jest ta grupa właściwa szczególniej dla dokumentów wystawców, nie mających zorganizowanych kancelarii (jak przeważna część książąt i biskupów przed poł. XIII w.). Te trzy grupy dokumentów stanowią jeden wspólny dział, określany nazwą „znanej ręki”, w przeciwstawieniu do działu „ręki nieznanej”, obejmującego dokumenty, których pisma na podstawie całego materiału porównawczego zgoła niepodobna zidentyfikować. Ten dział ręki nieznanej jest również bardzo obficie reprezentowany w dokumentach panów prywatnych. Jeśli idzie o ogólne wskazówki metodyczne w porównawczych badaniach nad pochodzeniem pisma, to dzisiejsza nauka stawia pewne zasady, tyczące się postępowania w tego rodzaju badaniach194. Wychodzi ona z założenia, że pismo średniowieczne można porównać z dziełem malarskim. Analogia jest istotnie uderzająca. Kaligraficzna litera średniowieczna była raczej rysunkiem niż pismem w dzisiejszym pojęciu: składała się z szeregu połączonych z sobą kresek, tak że pisarz musiał nieraz kilkakrotnie przykładać pióro, rzadko zaś kreślił literę jednym pociągnięciem pióra. Jak więc historyk sztuki na podstawie rysunku, kolorytu i techniki malarskiej potrafi obraz niesygnowany – w porównaniu z szeregiem obrazów sygnowanych – określić co najmniej z pewnym prawdopodobieństwem pod względem pędzla lub chociażby szkoły malarskiej, podobnie biegły paleograf zdoła wskazać rękę pisarza lub w najgorszym razie skryptorii, w której ów pisarz pracował. Należy jednak 194

s. 226.

Breslau, Handb. der Urkundenlehre II2, s. 538; Semkowicz Wł., l. c.,

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

340

Rozdział V

przy takim badaniu pamiętać o jednym: nie można ulegać omamieniu przy porównywaniu poszczególnych oderwanych liter, które w dwóch pismach mogą być nieraz łudząco podobne, ale trzeba mieć zawsze na względzie przede wszystkim ogólny dukt pisma. Dopiero w razie, gdy różnice w ogólnym charakterze pisma nie są dość wyraźne, można przejść do porównawczego badania kształtów poszczególnych liter i to w pierwszym rzędzie liter tzw. charakterystycznych (cała majuskuła, a w minuskule litery takie jak a, g, k, r, s, v, z, wreszcie skrócenia, zwłaszcza znaki tyrońskie). Pilnie przy tym trzeba zwracać uwagę na złożenia poszczególnych kresek i sposób kreślenia lasek górnych i dolnych, nie zapominać wszakże o tym, że każdy pisarz mógł dla tych samych liter używać paru form, tak że upatrywanie różnicy rąk wyłącznie w odmiennej postaci niektórych liter z pominięciem ogólnej budowy tychże może prowadzić do mylnych wniosków. Wszak nawet dwa współczesne rękopisy jednego pisarza wykażą nieraz w szczegółach różnice graficzne, na które składają się ze strony pisarza: większy lub mniejszy pośpiech lub przeciwnie staranność, ze strony zaś materiału pisarskiego: rozmiary i gładkość pergaminu czy papieru, cienkość lub grubość pióra itp. Nawet sam rodzaj aktu odgrywa tu rolę niepoślednią, jeśli mamy np. do porównania dokument doniosłej wagi, pisany duktem poważnym i ozdobnym, z listem lub mandatem pisanym pośpieszną kursywą, a cóż dopiero mówić o podręcznych notatach, rachunkach itp. pismach codziennego użytku. A już jeśli chodzi o porównanie rękopisów tegoż samego pisarza, pochodzących z różnych okresów jego życia, trudności piętrzą się jeszcze bardziej. Znane są przykłady, że pisarz przeniósłszy się z jednej kancelarii do drugiej (np. z królewskiej do papieskiej), zmieniał zupełnie dukt pisma, tak że nie wiedząc o tym, można by dwa rękopisy tegoż samego pisarza uznać za produkty dwóch różnych rąk. Stąd oczywisty wniosek, że przy porównawczym badaniu indywidualnego charakteru pisma postępować trzeba z wielką ostrożnością. Wprawa i dobre oko mogą zawsze ustrzec od błędów i niedokładności w wypadkach wątpliwych. Niepodobna w książce o charakterze podręcznikowym omawiać szczegółowo pisma skryptorii prywatnych, tak pańskich jak kościelnych i klasztornych, rozsianych bez liku na rozległym obszarze Europy łacińskiej. Poprzestając tedy na powyższych ogólnych wskazówkach metodycznych, pomocnych przy badaniach porównawczych nad pismem, przejdziemy bezpośrednio do rozpatrzenia pisma, jakim posługiwano się w Polsce przy pisaniu ksiąg i dokumentów w dobie tzw. gotyckiej. e. Pismo w Polsce w dobie „gotyckiej” (XIII–XV w.). Gdy pierwsze dochowane zabytki pisma w Polsce, co prawda ledwie na palcach dające się policzyć, można wykazać już rychło po przyjęciu chrześcijaństwa i wejściu naszym do rodziny krajów o kulturze łacińskiej, gdy w XII stuleciu, zwłaszcza w drugiej jego połowie, książka rękopiśmienna i dokument sporządzony na modłę zachodnią nie należą już do rzadkości, to wiek XIII, a tym bardziej dwa następne stulecia schyłkowego średniowiecza, wprowadzają badacza w coraz bardziej gęstniejący las

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

341

rękopisów wszelkiego rodzaju, zalegających dziś półki bibliotek i archiwów w Polsce i poza Polską. Powodem tego zjawiska jest nie tylko wzgląd na poprawę konserwacji materiału rękopiśmiennego z tych młodszych i bliższych czasom naszym epok, ale przede wszystkim rzeczywisty wzrost jego ilościowy na skutek przełomu w rozwoju cywilizacji, jaki dokonał się w Europie łacińskiej ok. r. 1200, a którego wyrazem i wynikiem było powszechne wzmożenie potrzeby pisania i czytania zarówno dla celów naukowych, jak i praktycznych. Nasz coraz żywszy kontakt z zagranicą zachodnią i południową sprawiał, że napływali tu licznie mile widziani homines litterati już nie tylko spośród duchowieństwa i kleru zakonnego, ale i z warstw świeckich, rycerskiej i miejskiej, że i w przeciwnym kierunku podążali coraz częściej nasi ludzie do zachodnich i południowych zdrojów wiedzy i nauki, dzięki czemu nie tylko mnożą się na naszej ziemi niepomiernie importowane z Zachodu i Południa księgi i gotowe wzory dokumentów oraz innych tego rodzaju pism, ale rozwija się i wzmaga już w kraju coraz bujniej rodzima produkcja wytworów rękopiśmiennych. Potężniejący z dniem każdym nurt życia politycznego i gospodarczego, wymagający dla swych potrzeb nowych warunków kulturalnych, stwarza sobie niezbędne aparaty środków organizacyjnych, pośród których książka rękopiśmienna, list i dokument, jak niemniej wszelkiego rodzaju księgi podręczne (kopiarze, protokoły, regestry itp.) nie na ostatnim stoją miejscu. Polska należała do najbardziej na wschód wysuniętych placówek kultury zachodniej, podobnie jak na południe od niej Węgry i Chorwacja, a na północ kraje skandynawskie, Dania i Szwecja. Nasuwa się więc pytanie, jak przedstawia się w zakresie pisma młodszość cywilizacyjna tych najbardziej odległych od swych głównych ośrodków kresów kultury. Pytanie to postawił już sobie jeden z najwybitniejszych paleografów niemieckich W. Wattenbach, dochodząc do wniosku, który podniósł do rzędu zasady (ein Gesetz), że kraje na wschód wysunięte (Dania, Polska, Węgry) wykazują w rozwoju pisma opóźnienie półwiekowe w stosunku do przeciętnego środka, gdy kraje skrajnie zachodnie (Francja zachodnia, Belgia) o tyleż czasu wyprzedzają w rozwoju to centrum europejskie (Francja wschodnia, Niemcy zachodnie)195. Podzielił ten pogląd francuski uczony A. Giry, autor znakomitego podręcznika dyplomatyki, stwierdzając, że rozwój pisma opóźniony w krajach wschodnich był w awangardzie w krajach zachodnich, a różnica rozwoju między tymi dwoma skrajnymi zasięgami wynosiła w przybliżeniu całe stulecie196. 195

Anleitung zur lateinischen Palaeographie4, s. 39: „Ein sehr wichtiges Gesetz aber ist dieses, dass im Allgemeinen der Westen vor dem durchschnittlichen Standpunkt um ein halbes Jahrhundert voraus ist; der Osten um eben so viel zurück bleibt”. 196 Manuel de Diplomatique2, s. 517: „on peut dire que le développement de l’écriture a été en avance dans les pays de l’Ouest, en retard dans ceux de l’Est, et qu’entre les deux il y a approximativement une différence de tout un siècle”.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

342

Rozdział V

Pogląd ten dość długo utrzymywał się w nauce, aż co do Danii obalił go wydany w r. 1903–7 duński Palaeografisk Atlas wykazujący, że między pismem dokumentów środkowoeuropejskich i duńskich z XII i XIII w. istotnie nie ma zasadniczej różnicy. Podobne wątpliwości co do Polski podniósł już w r. 1890 na II Zjeździe historyków polskich Stanisław Krzyżanowski w słowach: „Dziś panują tu częstokroć utarte a błędne wyobrażenia: nie dość uzasadnione jest na przykład mniemanie, jakoby zmiany na Zachodzie dokonane dopiero jakie pół wieku później u nas się odbijały. Pismo biegło zda się szybciej, niż inne środki cywilizacyjne”197. Udowodnić ten pogląd miały na celu paleograficzne wydawnictwa Krzyżanowskiego: wspomniane tu już niejednokrotnie Album, Specimina i Monumentu Palaeographica. Na szerszym tle porównawczym postawił to zagadnienie rzekomego zacofania Wschodu i Północy na polu rozwoju pisma uczony węgierski S. Hajnal. W dwóch rozprawach, z których jedną napisał w języku węgierskim (ze streszczeniem niemieckim)198, a drugą w języku niemieckim199, starał się on na podstawie pilnie zebranego materiału porównawczego w postaci kilkuwierszowych prób pisma, zaczerpniętych z francuskich, flandryjskich, niemieckich, szwedzkich, polskich i węgierskich wydawnictw dyplomatycznych oraz węgierskich archiwów, wykazać, że teza Wattenbacha-Giry’ego, przynajmniej jeśli chodzi o pismo dokumentów, nie jest słuszna; przeciwnie pismo to zarówno w dokumentach i regestach węgierskich, jak polskich tudzież szwedzkich, pod względem swego charakteru graficznego w niczym nie ustępuje i zasadniczo się nie różni od współczesnych zabytków pisma, spotykanego w dokumentach nie tylko niemieckich ale i zachodnio- oraz północnofrancuskich, normandzkich, flandryjskich, czyli z najdalszego zachodu kontynentu europejskiego pochodzących200. Zjawisko to przypisuje Hajnal przemożnemu wpływowi uniwersytetów, które organizują się na przełomie XII i XIII w., kładąc w tym względzie szczególny nacisk na uniwersytety 197

Pamiętnik II Zjazdu historyków polskich we Lwowie 1890. I. Referaty: O zadaniach paleografii i dyplomatyki. 198 Irastörténet az írásbeliség felujul ása korából (Die Erneuerung des Schreibwesens. Ein Beitrag zur Schriftgeschichte), Budapest 1921. 199 Vergleichende Schriftproben zur Entwicklung und Verbreitung der Schrift im 12–13 Jhdt (jako l zeszyt obszerniejszej publikacji pt. Schriftlichkeit und intellektuelle Schichtung. Beiträge zur europäischen Entwicklungsgeschichte), Budapest 1943. 200 Słabą stronę wywodów Hajnala w tej drugiej pracy stanowi dość dowolnie przeprowadzony dobór zestawionych wzorów, podanych przeważnie w zbyt małych wycinkach. Dotyczy to zwłaszcza materiału polskiego, który autor zaczerpnął niemal wyłącznie z Monumentu Palaeographica i z Album Palaeographicum, uzyskując stąd jednostronny, jak sam przyznaje, obraz rozwoju pisma w Polsce, skąd i wnioski zeń wysnute o słabszym niż na Węgrzech rozwoju kancelarii w Polsce i o rzadszym odwiedzaniu szkół zagranicznych przez Polaków niż przez Węgrów, nie odpowiadają ściśle rzeczywistości.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

343

typu francuskiego, przede wszystkim na uniwersytet paryski, dokąd zaczęły wówczas napływać z całej Europy środkowej rzesze studentów żądnych wiedzy, w pierwszym rzędzie teologicznej; stamtąd też przywozili sobie magistri artium znajomość sztuki pisarskiej, rozszerzającej się tą drogą niemal błyskawicznie po całym łacińskim świecie. Pośród zebranego przez Hajnala (w niemieckiej jego pracy) materiału porównawczego 15% stanowią dokumenty polskie, które w zupełności potwierdzają spostrzeżenie, że nie było zasadniczej różnicy ani w rozwoju kształtów liter, ani w technice pisarskiej między skrajnym Wschodem a Zachodem i że w obrębie jednej generacji pisze się na ogół jednakowo w najodleglejszych stronach łacińskiego obszaru kulturalnego. Pewnego zastrzeżenia wymaga tu tylko zasadniczo kwestia wieku pisarza. Jest rzeczą jasną i naturalną, że w obrębie tej samej generacji pismo człowieka starego będzie miało charakter bardziej trącący myszką, podczas gdy ręka człowieka młodego wykaże nowoczesną, współczesnemu prądowi czasu hołdującą manierę, zjawisko, które i dziś w dobie względnego ustalenia się form pisma, daje się niejednokrotnie zauważyć, a cóż dopiero w epokach stanowczego przekształcania się tychże form, jakie np. miało miejsce na przełomie XII i XIII wieku, kiedy to pismo zaczęło zrzucać z siebie grubą powłokę romańską a przyoblekać się w lekkie, ostre kształty gotyckie. Ciekawego przykładu dostarczają nam dwa w oryginałach dochowane dokumenty książęce dla klasztoru Johannitów w Zagościu: Henryka ks. sandomierskiego i Kazimierza Sprawiedliwego201. Pierwszy z nich, jakkolwiek starszy, bo pochodzący z szóstego dziesiątka XII w., posiada pismo o formach młodszych, już wyraźnie gotyckich, obok innych cech graficznych wskazujących na rękę pisarza obeznanego z dokonywającymi się w dziedzinie sztuki pisarskiej zmianami; drugi, kazimierzowski dokument, choć nieco młodszy od poprzedniego, bo pochodzący z siódmego dziesiątka tegoż stulecia, ma pismo o kształtach jeszcze okrągłych, romańskich, tak że na pierwszy rzut oka wydaje się starszy i za taki musielibyśmy go na podstawie charakteru pisma uznać, gdyby nie inne, z treści tych dokumentów zaczerpnięte wskazówki, które nam pozwalają wcale dokładnie określić czas pochodzenia tych dwóch niedatowanych dokumentów. Zjawisko to można wyjaśnić jeszcze w inny sposób. Obok pisarzy przybyłych wprost z Zachodu czy Południa, gdzie dojrzewały już świeże prądy, lub pisarzy wykształconych w kraju na tych nowych wzorach, byli ludzie kształceni w krajowych szkołach, gdzie rozwój pisma nieco powolniej postępował i gdzie te prądy słabiej docierały, a zwyczaje lokalne silniej były zakorzenione. Otóż dokument Henryka dla Zagościa mógł wyjść spod pióra odbiorcy Johannity, Włocha czy Francuza, w każdym razie przybysza z Zachodu, zaprawionego do pisania na modłę gotycką, podczas gdy dyplom kazimierzowski mógł być spisany ręką krajowca, choćby nie star201

Mon. Pol. Palaeogr. tabl. VII i IX. Por. Kozłowska-Budkowa Z., Repertorium nr 62 i 78.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

344

Rozdział V

szego, ale wykształconego w szkole tkwiącej jeszcze w kulturze starej romańszczyzny202. Na ogół biorąc, wypadki takiego stylowego zróżnicowania charakteru pisma u pisarzy sobie współczesnych dają się łatwiej zauważyć w czasach przełomu, jakim było właśnie przejście z okresu minuskuły okrągłej do gotyku, jakkolwiek i ten proces nie dokonał się od razu i niepostrzeżenie, ale rozwijał się powoli i stopniowo. Trudniej natomiast zauważyć te zmiany i różnice w okresach przeprowadzonej już względnej stabilizacji pewnych form stylowych i techniki graficznej, jak np. w wieku XIV. Tu nieraz nie będzie można rozstrzygnąć, czy niedatowany rękopis pochodzi z początku, czy z połowy, lub bliższy jest połowy czy końca tego wieku. W tych razach błąd w określeniu wieku pisma może się wahać w granicach nawet kilkudziesięciu lat. Hajnal, który swoje spostrzeżenia i wnioski o ogólnej równomierności rozwoju pisma na całym obszarze Europy łacińskiej (przynajmniej na północ od Alp) wysnuł niemal wyłącznie z materiału dokumentalnego, pominął w swym studium całą rozległą dziedzinę pisma kodeksowego, zbywając tę ważną dla poruszonego tematu kwestię, wymagającą co prawda oddzielnych, rozległych studiów, ubocznym napomknieniem, że teza Wattenbacha-Giry’ego o 50–100-letniej różnicy w rozwoju pisma między krańcowymi regionami jest co najwyżej do przyjęcia dla klasztornego pisma kodeksowego203. Otóż ten pogląd, przynajmniej jeśli o Polskę chodzi, utrzymać się nie da. Nie widać tu żadnej różnicy w tempie rozwoju pisma dokumentalnego i kodeksowego i jeśli słusznie stwierdzono dla pierwszego z nich równobieżność rozwoju z Zachodem, to to samo trzeba odnieść i do drugiego pisma, książkowego. Książkowe pismo gotyckie, będące w użyciu w Polsce w XIII–XV w., pozostaje w dalszym ciągu swego rozwoju pod znakiem prądów płynących z łacińskiego Zachodu, z Niemiec, Włoch i Francji. Głównymi pośrednikami w przeszczepianiu tych wpływów były przybywające stamtąd coraz liczniej zakony, spośród których najwybitniejszą rolę odegrali francuscy i niemieccy cystersi204, ale obok nich także inne zakony, powstałe 202 Semkowicz Wł., Paleografia w służbie dyplomatyki (Przegl. Hist. IX, 218). 203

Vergleichende Schriftproben, s. 5: „Es ist zwar üblich, zwischen der Entwicklung der westlichsten... und der östlichsten... Schriften von einem zeitlichen Unterschied von etwa 50 Jahren zu sprechen, doch ist das höchstens für die klösterliche Kodexschrift stichhaltig und nicht für den praktischen, urkundlichen Schriftgebrauch”. 204 Cysterskie pismo gotyckie w obu typach, francuskim i niemieckim, zdefiniowane i w podobiznach ujawnione ostatnio przez J. Kirchnera w książce Die gotischen Schriftarten, s. 11 oraz tablice 6 (ryc. 8) i 7 (ryc. 11), spotykamy również współcześnie w Polsce i to zarówno w piśmie książkowym, jak i dyplomatycznym. W książkowym piśmie charakterystyczne znamię maniery cysterskiej stanowi sposób zdobienia skromnych zresztą inicjałków w barwie błękitnej, czerwonej i zielonej, z których brzegów wybiegają ozdobne wypustki i wąsiki. Co do pisma dyplomatycznego zob. to, co powiedziano o dukcie cysterskim wyżej na s. 306.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

345

w okresie krucjat, które szczególnie w wieku XIII szeroko rozgałęziły się w Polsce i przyczyniły się niemało do rozpowszechnienia pisma (zob. wyżej s. 152 i 298). Nie można spuszczać z oka wpływu kleru świeckiego, a w szczególności roli szkół katedralnych, kolegiackich i parafialnych. Ilość ksiąg rękopiśmiennych tak obcej jak rodzimej produkcji w ciągu trzech ostatnich stuleci średniowiecza wzrasta do tego stopnia, że omawianie poszczególnych rękopisów naszych, dochowanych w zbiorach polskich czy obcych, tak jak to było możliwe jeszcze dla poprzedniego, ubogiego w księgi okresu, przekraczałoby ramy niniejszej książki. Dlatego wystarczy wskazać tylko te oryginalne rękopisy, które mają bezpośrednią wartość dla historyka polskiego ze względu na ich pismo, a poza tym odesłać do ogólnych wskazań i uwag na stronach 161–178 oraz do specjalnych prac katalogowych i inwentaryzacyjnych, tudzież wydawnictw zawierających podobizny pisma, o ile stoją na poziomie naukowych wymagań205. Pomija się tu natomiast księgi innej treści, liturgicznej, teologicznej, filozoficznej, prawniczej, medycznej, astronomicznej itp., przekraczałoby to bowiem właściwe i główne cele tej książki par excellence historyczne. Wystarczy nadmienić ogólnie, że każdy z tych działów wiedzy wytworzył sobie z czasem swoje specjalne odmiany form i znaków graficznych, zwłaszcza w zakresie skróceń (o czym niżej). 205

Jeśli idzie o rękopisy iluminowane, wskazać trzeba prócz syntetycznych opracowań w zakresie dziejów malarstwa polskiego (Kopera, Podlacha, Gębarowicz, Walicki) inwentaryzacyjne prace Kopery (Miniatury rękopisów polskiego pochodzenia w Bibliotece publ. w Petersburgu), tegoż i Lepszego (Iluminowane rękopisy księgozbiorów oo. dominikanów i oo. karmelitów, Zabytki sztuki w Polsce II), Sawickiej, Jarosławieckiej-Gąsiorowskiej, Ameisenowej (w Bulletin de la Soc. Franc. de reproductions de manuscrits à peinture t. XVII–XIX), Staerka (Les manuscrits latins conserves à la Bibl. Imp. de St. Pétersbourg) i in. już wyżej nieraz cytowane. Wszystkie te prace kładą wprawdzie główny nacisk na miniatury i inicjały, pismem zaś nie zajmują się albo wcale, albo też tylko ubocznie i to w małym stopniu, przecież jednak dodane do nich ilustracje zawierają niekiedy mniejsze lub większe partie pisma. Niejedną piękną podobiznę pisma kodeksów, cennych z punktu widzenia historii kultury i literatury, znaleźć można w ilustrowanych dziełach z tego zakresu (Biegeleisen H., Ilustrowane dzieje literatury polskiej, Chmielowski–Kossowski, Dzieje literatury polskiej, Polska, jej dzieje i kultura, zbiorowe wydawnictwo Ewerta-Trzaski-Michalskiego itp.). Niektóre dla dziejów języka polskiego ważne rękopisy były w ostatnich czasach w całości reprodukowane przez Polską Akad. Umiej. (Kazania tzw. „Świętokrzyskie”, Biblia Królowej Zofii) oraz przez lwowski Instytut naukowy „Ossolineum” (Psałterz Floriański). Dobre wyobrażenie o rozwoju pisma kodeksowego w Polsce średniowiecznej, zwłaszcza pisma ksiąg sądowych i miejskich, daje publikacja Stanisława Krzyżanowskiego Specimina Palaeographica. Z katalogów zbiorów rękopiśmiennych zob. przede wszystkim Wisłockiego Wł., Katalog rękopisów Bibl. Jagiell., Polkowskiego I., Katalog rękopisów kapitulnych katedry krak., Korzeniowskiego J. i Kutrzeby S., Katalog rękopisów Muzeum ks. Czartoryskich w Krakowie, Kętrzyńskiego W., Katalog rękopisów Bibl. Ossolińskich, Korzeniowskiego J., Zapiski z rękopisów bibliotek petersburskich itp.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

346

Rozdział V

Chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na jeden szczegół natury metodycznej. Oto gdy prof. Kopera przed pół wiekiem badał w Leningradzie polskie rękopisy z punktu widzenia ich zdobnictwa, zauważył, że pośród plejady ksiąg miniaturowych w okresie polskiego średniowiecza (w. XI– XV) nie znalazł ani jednego rękopisu z XIII w., a tylko jeden rękopis, który odniósł – i to z pewnymi zastrzeżeniami – do w. XIV. Natomiast z XI–XII w. i z XV w. odkrył cały szereg rękopisów, które zbadał i opisał206. To spostrzeżenie historyka sztuki nie może jednak świadczyć ogólnie o zmniejszeniu się ilości rękopisów w w. XIII i XIV, może ono świadczyć co najwyżej o pewnym obniżeniu poziomu kulturalnego i skurczeniu się wymagań artystycznych w tych stuleciach, o czym pisaliśmy wyżej na s. 104. Prawdziwą kopalnią średniowiecznych źródeł historycznych jest – jak o tym już wielokrotnie tu była mowa – wawelskie Archiwum kapitulne. Wcześniejsze jego zabytki z epoki karolińsko-romańskiej zostały pierwej omówione (s. 268, 283, 286, 290, 303). Z okresu gotyckiego wysuwają się na pierwszy plan Miracula Sancti Stanislai. Rękopis ten ma postać zwoju pergaminowego (roli), złożonego niegdyś z ośmiu sklejonych z sobą kart, z których tylko 6 do dziś się zachowało. Pozostaje ten rękopis w związku z procesem kanonizacyjnym św. Stanisława, a zawiera zeznania świadków o cudach za przyczyną tego świętego. Jest to najprawdopodobniej brulion lub kopia współczesna oryginalnego protokołu, który zawiózł do Rzymu Jakub z Velletri w r. 1252. Każdy cud jest krótko opisany i są wymienieni świadkowie, którzy go poświadczyli przed komisją inkwizycyjną, wydelegowaną przez papieża. Pismo drobne, z silnym nalotem kursywnym. zdradza rękę obcą, zapewne włoską, może samego Jakuba de Velletri. Do sprawy kultu św. Stanisława i jego kanonizacji dokument to pierwszorzędnej wagi207. Dalsze zabytki historyczne tegoż archiwum, pozostające również w pewnym związku z kanonizacją św. Stanisława, to rocznik i kalendarz kapituły katedralnej krakowskiej208. Oprawione w nowszych czasach razem w jedną księgę, oba te zabytki, należące do najcelniejszych źródeł polskiego średniowiecza, genetycznie nie mają z sobą nic wspólnego, każdy z nich bowiem powstał z innym celem i na innym zrębie. Przecież jednak oba te źródła historyczne wzajemnie znakomicie się uzupełniają, ile że rocznik podaje zasadniczo tylko daty roczne, gdy kalendarz przekazał nam przeważnie daty dzienne zdarzeń (głównie zgonów różnych osobistości związanych z katedrą). Pobudką do pisania kalendarza 206

Kopera, Miniatury (Spr. Kom. Hist. Sztuki PAU, t. VII, szp. 397). Semkowicz W., Sprawa św. Stanisława, odb. z Księgi pamiątkowej ku czci O. Balzera, Kraków 1925; Gębarowicz M., Początek kultu św. Stanisława, Lwów 1927. Tekst protokołu w Mon. Pol. Hist. IV, s. 285–318. 208 Oba wydane przez A. Bielowskiego w II tomie Mon. Pol. Hist., s. 780 i 905. Opis rękopisu w Katalogu Polkowskiego, s. 143. Podobizny światłodrukowe w Krzyżanowskiego Specimina palaeographica tabl. VI–VIII. 207

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

347

i rocznika była niewątpliwie kanonizacja św. Stanisława 1253 r., gdyż chodziło kapitule o to, aby w tych podręcznych, do codziennego nie- mal użytku służących książkach postać tego świętego patrona katedry i całej Polski w godny chwały jego sposób została wspomniana i uczczona, czemu stara tablica paschalna, pierwotna podstawa rocznika i stary kalendarz nie czyniły w dostatecznej mierze zadość, pochodząc jeszcze z czasu wyprzedzającego powstanie kultu św. Stanisława. Świadczy o tym fakt, że zapiska w starym kalendarzu pod dniem 11 kwietnia ma formę: Sanctus Stanislaus Cracoviensis episcopus interfectus est (bez wzmianki o męczeństwie), przy czym wyraz Sanctus dodano mu niewątpliwie w nowym kalendarzu dopiero po kanonizacji, druga zaś zapiska pod dniem 3 kwietnia brzmiąca: Boleslaus rex Polonie, qui constituit episcopatus per Poloniam obiit przynosi chlubne świadectwo temu królowi zabójcy biskupa. Z wcześniejszych czasów nie ma tam żadnej wspominki nekrologicznej, z czego można wnosić, że stary kalendarz założony został za jednego z następców św. Stanisława (może za Lamberta II). Starszym był pierwowzór rocznika kapitulnego w postaci tablicy paschalnej, założonej zapewne zaraz po katastrofie Mieszka II przez biskupa Sułę, który podał o sobie pewne osobiste szczegóły (ordynacja na presbitera 1037, tudzież na biskupa 1061 r. oraz przyjęcie drugiego imienia kościelnego, Lambert). Nasuwa się pytanie, który z tych dwóch przekazów został sporządzony pierwej w postaci, jaką do dziś zachował? Jedno nie ulega wątpliwości: oba są bliskoczesne, na co wskazuje tak wielkie pokrewieństwo pisma, że na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że oba pomniki spisała jedna ręka. A jednak dokładniejsza analiza pisma wykazuje, że jest to nie jedna ręka, ale jedna szkoła i to oczywiście szkoła katedralna krakowska, która daje się śledzić w kontynuacji rocznika jeszcze w końcu XIII w. oraz we współczesnych dokumentach, spisanych w kancelarii biskupów krakowskich, gdzie pracowali pisarze wykształceni w szkole pisarskiej krakowskiej. Jest to piękna gotycka minuskuła o szlachetnych, nie bardzo ostrych i łamanych formach, spotykana w dokumentach katedralnych z całej drugiej połowy XIII, a nawet jeszcze w początkach XIV wieku. Była to zarazem wytworna szkoła miniatorska, jak świadczy piękny, o romańskich jeszcze motywach i mozańskich tradycjach inicjał KL (= kalende) na początku kalendarza (ryc. 120)209 oraz inicjały pierwszej z tych liter na czele każdego miesiąca. Tenże sam miniaturzysta ozdobił w podobnej manierze inicjałami inny rękopis katedralny, zawierający Homilie et Lectiones z XIII w.210 Otóż mniemam, że sporządzenie kalendarza wyprzedziło co najmniej o 10 lat założenie nowego rocznika, kalendarz bowiem był zaraz po kanonizacji potrzebny 209 W barwnej reprodukcji litograficznej zamieścił ten inicjał Bielowski w II tomie Mon. Pol. Hist. tabl. VI. 210 Polkowski I., Katalog, s 102 (rkps nr 145). Sprawdzone przeze mnie na podstawie autopsji.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

348

Rozdział V

dla celów liturgicznego ceremoniału i nowego rozkładu roku kościelnego. W ścisłym też związku z kalendarzem pozostawały tablice chronologiczne i z najstarszych dyptychów zdjęty katalog biskupów krakowskich, kontynuowany po biskupie Prandocie († 1266). Co się natomiast tyczy rocznika kapitulnego, to czas jego spisania przypada na r. 1266, do której to daty sięga ręka pierwszego pisarza. Rocznikarz z r. 1266 ściągnął zapiski historyczne z tablicy paschalnej, której marginesy zapisane były pod odpowiednimi datami wiadomościami o różnych zdarzeniach dziejowych. Zanim ta tablica paschalna trafiła do Krakowa, odbyła dłuższą wędrówkę po Zachodzie, w czasie której wchłonęła szereg wiadomości francuskich (Dijon), niemieckich (Moguncja, Fulda, Reichenau, Korbea), czeskich (Praga) i polskich (Poznań, Gniezno, Kraków)211. Rocznikarz z r. 1266 ułożył je chronologicznie i przepisał w dwóch kolumnach (ryc. 121), poprzedziwszy rocznik przedmową oraz wyciągiem historii świata z Etymologii (V, 39) i Kroniki Izydora sewilskiego. Kontynuatorowie rocznika z r. 1266 dodali nadto przy końcu kopiarz dokumentów kapitulnych. Na wolnych miejscach Rocznika kapitulnego (s. 4–6 i 16) wpisała ręka z pierwszej połowy XIV w. tekst tzw. Rocznika krakowskiego do r. 1291. Jak wyglądała ta pierwotna tablica paschalna, możemy powziąć wyobrażenie z dochowanych okazów analistyki zachodniej212. Z polskich tablic mamy tylko mały fragment tablicy paschalnej benedyktyńskiego klasztoru w Lubiniu, który użyty później jako wyklejka do oprawy pewnego rękopisu, znajdował się ostatnio w przechowaniu Pruskiej Biblioteki Państwowej w Berlinie. Fragment ten pochodzi z drugiej połowy XIII w. i obejmuje cykl paschalny z lat 1263–1275 wraz z wniesionymi później (XIII–XV w.) zapiskami rocznikarskimi213. Nieco młodszy od Kalendarza kapituły krakowskiej jest Kalendarznekrolog premonstrantów czyli norbertanów klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu. Klasztor św. Wincentego, założony ok. r. 1125 przez znakomitego pana polskiego Piotra Włostowica, był zrazu klasztorem benedyktyńskim, ale około r. 1180 benedyktynów tych przeniesiono do norbertańskiego klasztoru św. Wawrzyńca pod Kaliszem, a tamtejszych norbertanów umieszczono we Wrocławiu u św. Wincentego. W klaszto211

Z obszernej literatury rocznikarskiej (Wojciechowski, Kętrzyński W., Waitz, Perlbach, Dietrich i in.) przytoczyć wypadnie najnowsze opracowanie tej kwestii przez ks. Davida w rozprawie Recherches sur l’annalistique polonaise du XI au XVI siècle (Revue des Questions Historiques 1932) oraz w streszczeniu w wyżej cytowanej książce Les sources etc. (s. 3 i n.). Jak potrzebne jest nowe wydanie roczników polskich, przygotowywane przez piszącego te słowa, świadczy choćby błąd w wydaniu Bielowskiego, który wyraz Pruteni (w drugiej kolumnie na początku ryc. 121) odczytał Ruteni, co zmienia zupełnie postać rzeczy. Prusacy więc, nie Rusini dokonali najazdu na Lublin w r. 1244! 212 Por. Recueil de fac-similés à l’usage de l’École des chartes, tabl. 363. 213 Annales Lubinenses wyd. W. Kętrzyński w Mon. Pol. Hist. t. V, s. 861–73. Por. też rozprawę St. Ł(aguny) pt. Tablica paschalna lubińska w Ateneum (warszawskim) 1883, t. I, s. 527–40.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

349

Ryc. 120. Inicjał KL na początku Kalendarza kapituły krakowskiej z r. 1254. Górna część obcięta przez introligatora, obok plama od reagensu (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

KL

Altitonas prosinech Principium Jani sanctit tropicus Capricornu s Janus habet XXXI um diem . lunas XXX . Luna eius media nocte accenditur

rze istniał od samego założenia kalendarz, w którym wpisywano wspominki nekrologiczne zrazu benedyktyńskie, a od r. 1180, tj. od chwili objęcia rządów przez nowych mnichów, norbertańskie214. Ten kalendarz został przepisany w końcu XIII w., ale już raczej w typie czystego nekrologu (z pominięciem całego szeregu elementów ściśle kalendarzowych) i uzupełniany późniejszymi rękami aż po wiek XVII. Ostatnia zapiska, pochodząca od ręki przepisywacza, odnosi się do r. 1286, następna chronologicznie wspominka z r. 1289 znamionuje już rękę kontynuatora. W tym więc czasie powstał ten nekrolog wrocławski, który zawiera cały szereg cennych dat, odnoszących się zwłaszcza do osób ze Śląska215. 214

Wydany przez W. Kętrzyńskiego w Mon. Pol. Hist. t. V, s. 667 i n. jako Liber mortuorum monasterii S. Vincentii ord. Praemonstratensis. 215 Moje spostrzeżenie na podstawie autopsji oryginału, znajdującego się przed wojną w berlińskiej Staatsbibliothek Ms. theol. Lat. F. 378.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

350

Rozdział V

Z innych źródeł śląskich z tego okresu dochowanych w oryginałach na szczególniejszą uwagę historyka polskiego zasługują dwa pomniki dziejowe, mianowicie Księga henrykowska i Kalendarz trzebnicki. W klasztorze cysterskim w Henrykowie, którego nazwa związana jest z osobą księcia śląskiego Henryka Brodatego, powstała w XIII w. księga należąca bez wątpienia do najcenniejszych średniowiecznych źródeł historycznych, zwłaszcza dla dziejów wewnętrznych już nie tylko samego Śląska ale i całej Polski, z którą ta prastara rdzennie polska dzielnica piastowska, wówczas jeszcze prawie nietknięta kolonizacją niemiecką, ściśle była związana216. Klasztor henrykowski, założony w r. 1227 z inicjatywy i majątku Mikołaja notariusza książęcego, pochodzącego z ziemi krakowskiej, posiada rodzaj pamiętnika a raczej historii fundacji i uposażenia, spisanej przez trzeciego z rzędu opata, Piotra I, około r. 1270 i kontynuowanej jeszcze w pocz. XIV w. przez jego następcę. Najstarsza część Księgi henrykowskiej, obejmująca czasy po rok 1259, doszła nas w pierwszej, oryginalnej, acz niezupełnie wykończonej redakcji samego opata Piotra; w rękopisie rozeznać można cztery ręce, piąta zaś ręka z początku XIV w. pisała kontynuację do r. 1310. Jedna z rąk pierwszej księgi spisała nadto katalog biskupów wrocławskich do r. 1273, dzieło również opata Piotra, które jest panegirykiem na cześć biskupa Tomasza I 217. Pismo tych wszystkich rąk bardzo pokrewne przedstawia dobrze rozwiniętą teksturę gotycką; nagłówki in rubro nad tekstem pochodzą od rąk tychże pisarzy współczesnych. Ostatni zapewne nakreślił typowe dla rękopisów cysterskich skromne czerwone inicjały z czarnymi floresami, czepiającymi się zewnętrznych zarysów i wypełniającymi wewnętrzne pola inicjałów (ryc. 122)218. Z początkami klasztoru w Trzebnicy, założonego przez księcia Henryka Brodatego i jego małżonkę św. Jadwigę śląską (1202/3), wiąże się inny jeszcze kodeks miniaturowy, niedawno dopiero dokładniej zbadany, a to tzw. Godzinki św. Jadwigi219. Po różnych perypetiach w Niemczech i w Anglii zawędrował ten kodeks w końcu do Nowego Jorku, gdzie dziś 216

Księgę henrykowską przechowaną dziś w wrocławskim Archiwum archidiecezjalnym ogłosił drukiem G. A. Stenzel w Wrocławiu 1854 r. pt. Liber fundacionis claustri S. M. V. in Heinrichow. W przekładzie niemieckim wydał ją wraz z wyczerpującym komentarzem P. Bretschneider pt. Gründungsbuch des Klosters Heinrichau (Darstellungen u. Quellen zur schlesischen Geschichte Bd. 29, Breslau 1927). W wyjątkach wydał i opracował Księgę henrykowską po polsku A. Rybarski (Dokumenty historyczne [1923]). *Ostatnio pełny polski przekład z obszernym wstępem i dołączonym (przez J. Matuszewskiego) tekstem łacińskim dał R. Grodecki, Poznań 1949*. 217 Powyższe wyniki zawdzięczam p. dr Zofii Kozłowskiej-Budkowej, przygotowującej nowe wydanie Księgi henrykowskiej. 218 Zob. próbki pisma w podobiznach litograficznych wszystkich rąk u Stenzla, l. c. 219 Goldschmidt E. Ph., The hours of St. Hedwig, duchess of Silesia, New York 1928.

° . CC . XXXIII . Henricus dux zlesie intrat terram odouiz M et castrum kalis ei traditur . et aliud edificatur .

Guntherus ploczensis et laurencius wratislauiensis Episcopi obierunt

Archiepiscopus obiit

° . CCXXX . Ecclesia Cracouiensis combusta est . M ° . CC . XXXI . Consecracio Wislai episcopi Cracouiensis . Dux M Wodizlaus obiit ° . CC . XXXII . Sanctus Anthonius frater ordinis Minorum kaM thalogo sanctor umascribitur . Vincencius Gneznensis

et regum Lugduni conuocat . in quo imperatorem Fredricum imperio destituit. et sathane commen ............. commendat eundem

° . CCXLIIII . Pruteni per diuersos insultus Lublin deuastant M et ecclesias succedunt . Kylcia per milites ducis Cunradi deuastatur . ° M . CC . XLV . Innocencius papa . IIIIus . concilium episcoporum

Ryc. 121. Fragment Rocznika kapituły krakowskiej z r. 1266. Tekst główny, obejmujący lata 1230– 1237 i 1244–1246. Między wierszami z w. XIII zapiski drobnym pismem Jana Długosza (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

352

Rozdział V

stanowi własność biblioteki Pierponta Morgana. Zawiera on prócz bogatego cyklu miniatur z Pisma św. oraz tekstu modlitw do P. Marii, przetkanego licznymi inicjałami, kalendarz z cennymi zapiskami nekrologicznymi. Miniatury i pismo rękopisu220 prowadzą nas do jednej ze szkół bawarskich, zdawało by się do macierzystego Bamberga, miejsca kultu św. Kunegundy, który w kodeksie naszym szczególną odgrywa rolę, ze względu jednak na św. Wita, Wacława i Wojciecha, których święta uwzględnione są w litaniach i w kalendarzu, przyjąć trzeba raczej pośrednictwo jakiegoś kościoła czeskiego. Co do czasu powstania tego kodeksu, to termin a quo wyznacza rok kanonizacji św. Kunegundy: 1200, tak że w Trzebnicy znaleźć się on musiał już wkrótce po założeniu klasztoru (może z daru Ottona z Wittelsbachu dla córki księżnej Jadwigi a narzeczonej jego Gertrudy, późniejszej opatki tamże), gdzie w pierwszej połowie XIII w. (przed r. 1257) wpisano do kalendarza komemoracje tyczące się członków spokrewnionych z sobą dynastii Wittelsbachów, śląskich Piastów, czeskich Przemyślidów i książąt Meranu, z których pochodziła św. Jadwiga, a nadto szeregu osób duchownych i świeckich221. Inny cysterski kalendarz, współczesny trzebnickiemu, pochodzi z wielkopolskiego klasztoru w Lądzie. Klasztor lądzki, filia Łekna, założony w drugiej połowie XII w. (1175?), dopiero z końcem tego stulecia (1195?) został utwierdzony w swej egzystencji przez księcia Mieszka Starego, który sprowadził nowych mnichów z Alt-Bergen pod Kolonią222. Stamtąd też niewątpliwie przywieźli sobie mnisi lądzcy księgi kościelne223, pośród nich znajdowało się Collectarium poprzedzone kalendarzem cysterskim, w którym spotkamy lokalnych świętych kolońskich, świadczących wymownie o tamtejszym pochodzeniu kalendarza. Rękopis, sądząc z pisma, datuje się z samego początku XIII w., a na jego zrębie już ręce mnichów lądzkich z XIII–XIV w. wpisały pod odpowiednimi datami dziennymi cały szereg nowych świąt i wspominków nekrologicznych, z których najstarszy pochodzi z r. 1202 (śmierć Mieszka Starego)224. 220 Pismo to o charakterze przejściowym z romańskiego w gotycki wykazuje na ogół znany nam już z XII w. typ szkoły pisarskiej bawarskiej, przy czym ę (e caudata) jest już w stadium zaniku i przeważa samo e. 221 Por. Semkowicz W., Kalendarz trzebnicki z pierwszej połowy XIII w. (Spraw. Pol. Akad. Umiej., 1930, nr 7). 222 Kętrzyński W., Studia nad dokumentami XII w., s. 83. 223 Via Biblioteka Załuskich powędrowały one nad Newę, gdzie widział i opisał je w r. 1899 F. Kopera (Miniatury rękopisów polskiego pochodzenia w Bibl. Publ. w Petersburgu. Spraw. Kom. Hist. Sztuki t. VII, szp. 62 i n.). Na zasadzie rewindykacji dostały się te księgi do Bibl. Nar. w Warszawie i podzieliły tragiczny los jej zbiorów. 224 Wydał i opracował ten kalendarz z rękopisu, znajdującego się obecnie w Bibliotece Pol. Akad. Umiej., Stanisław Zakrzewski w pracy Analecta Cisterciensia (Rozpr. hist.-fil. Akad. Um., t. 49), zestawiając go z drugim kalendarzem lądzkim z XIV w., wydanym przez Wierzbowskiego w Mon. Pol. Hist. V. Do pracy swej dołączył Zakrzewski podobiznę jednej tablicy kalendarzowej oraz dwóch inicjałów z kawałkiem pisma tekstu Collectarium.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

353

Ryc. 122. Fragment Księgi henrykowskiej z XIII w. (ok. r. 1270). W w. 6 od góry od słów: Hic idem Sibodo zmiana ręki. Obaj pisarze należą do tej samej szkoły (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ) Sciendum quod cum petrus adhuc esset claustri inimicus posuerat in sconwalde quendam uillicum nomine suo qui uocabatur Sibodo. Hunc eundem Sibodonem cum iam uilla bona uoluntate petri esset claustro resignata abbas bodo eliminauit eum labore magno. Sed ut sciatur qualiter sit eliminatus modicum

Tyle o polskich źródłach historiograficznych, które dotrwały w swej oryginalnej postaci z wieku XIII. Była tu tylko mowa o źródłach najważniejszych – mniej ważne i całkiem drobne pominięto w tym omówieniu. Jest to oczywiście wszystko małą cząstką tego, co w tym stuleciu rozwijającego się coraz bujniej piśmiennictwa napisano, a co albo całkowicie i bez śladu przepadło, albo dochowało się jedynie w późniejszych odpisach. Wystarczy wymienić tylko najdawniejsze kroniki nasze, Kronikę Galla Anonima czy mistrza Wincentego Kadłubka, czy tzw. Kronikę wielkopolską lub Janka z Czarnkowa, dalej cały szereg roczników, jak kapitulny poznański, franciszkański i wiele innych, wreszcie źródła hagiograficzne (np. żywoty św. Stanisława, ks. Jadwigi), wiele kalendarzy i nekrologów, których nie znamy w ich pierwotnej, oryginalnej postaci, ale z późniejszych odpisów z XIV i XV w.225. Nasuwa się przy tym parę uwag natury metodycznej, które wydawca przy odtwarzaniu tekstu winien mieć na względzie. Mając do dyspozycji kilka czy kilkanaście kopii, musi on przede wszystkim zbadać i ustalić ich wzajemny stosunek i stopień zależności („filiacja rękopi225

Por. David, Les sources, passim.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

354

Rozdział V

sów”), przy czym winien pamiętać o tym, że nie zawsze starszy odpis jest lepszy od młodszego. Więc nie wiek pisma, ale pilne porównanie tekstów rozstrzygnie o tym, który z rękopisów może być wzięty za podstawę wydania jako najbliższy oryginałowi a zarazem najpoprawniejszy. Inna uwaga, zobowiązująca historyka do ostrożności, dotyczy wzmianek w tzw. kolofonie. W kolofonie – jak o tym wyżej wspomniałem (s. 71) – pisarz XIV czy XV w. odsłaniał nieraz przyłbicę, odkrywał swoje imię i pochodzenie oraz czas spisania rękopisu. Otóż te szczegóły, zresztą bibliograficznie bardzo cenne, nie zawsze pokrywają się z pisarzem, który dokonał ostatniego odpisu, ale mogły być przepisane z wcześniejszego rękopisu, który służył za podstawę danej kopii. Wyjaśnię to na przykładzie. Tak zwany Eugeniuszowski rękopis Kroniki Kadłubka, pochodzący – jak pismo wskazuje – z pierwszej połowy XIV w., podaje w kolofonie następującą notatkę: finit cronica sive originale regum et principum Polonie, edita per magistrum Vincencium Cracouiensem episcopum, scripta per manum Nicolai Poznaniensis canonici et plebani de Sydce. Można by powierzchownie biorąc sądzić, że Mikołaj, kanonik poznański i pleban w Sydcach (= Siedlcach), spisał własnoręcznie tekst Eugeniuszowskiego rękopisu, z czym jednak niezgodny jest fakt, że tekst ten pisany jest nie jedną lecz kilkoma rękami. Nowsze badania zaś wykazały226, że tekst rękopisu Eugeniuszowskiego jest odpisem kopii, którą sporządził kanonik poznański Mikołaj, żyjący w połowie XIII w., z czego wynika, że notatki w kolofonie należy traktować również cum grano salis. Obie najdawniejsze kroniki polskie, Galla Anonima i mistrza Wincentego Kadłubka, nie doszły do nas w autografach lecz w późnych odpisach z XIV i XV w. Tekst Kroniki Galla dochował się w trzech rękopisach: 1) rkps Zamoyskich, pergaminowy, spisany około roku 1340 w klasztorze cystersów w Koprzywnicy, obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie; 2) rkps Sędziwoja z Czechła z pierwszej połowy XV w., przechowany w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie; 3) rkps tzw. heilsberski z drugiej połowy XV w., niegdyś własność Piotra z Szamotuł, starosty poznańskiego, później biblioteki biskupów warmińskich w Lidzbarku (Heilsbergu), skąd dostał się do Biblioteki Załuskich, potem do Biblioteki Czartoryskich, a w końcu (1831) do Biblioteki Lubomirskich w Kruszynie, gdzie w r. 1917 na nowo odkryty przechowywany był jakiś czas w Ossolineum we Lwowie, ostatnio (przed wojną) w Bibliotece Narodowej w Warszawie227. Stosunek wzajemny tych trzech rękopisów jest taki, że 226

Hofman-Dadejowa H., Studia nad rękopisami Kroniki mistrza Wincentego (z dwiema podobiznami rękopisu Eugeniuszowskiego), Lwów 1924. 227 Bielowski A., Mon. Pol. Hist. I, 386 i n. – Kętrzyński St., Gall-Anonim i jego kronika (Rozpr. hist.-fil. AU, t. XXXVII, 1899). – David P., Les sources, s. 52–4. – Grodecki R., Anonima tzw. Galla Kronika Polska (przekład), Kraków 1923 (Bibl. Narod. Ser. I, nr. 59, s. 52). – Maleczyński K., Ze studiów nad Kroniką Galla-Anonima (odb. z X tomu Roczników Hist., Poznań 1934). – Plezia M., Kronika Galia (Rozpr. hist.-fil. PAU, t. LXXI, 1947).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

355

rkps Sędziwoja z Czechła jest najprawdopodobniej bezpośrednią kopią rkpsu Zamoyskich, a rkps heilsberski należy do osobnej grupy filiacyjnej, korzystającej z zaginionego źródła wspólnego z rpisem Zamoyskich. Wszystkie te rękopisy są niestaranne i zawierają sporo błędów, tak że dopiero ścisła analiza wszystkich kopii pozwoli ustalić pierwotny tekst kroniki228. Najstarszy (choć nie zawsze najlepszy) rękopis zamoyski Galla jest to kodeks zbiorowy, zawierający prócz Kroniki Galla dzieje Aleksandra Wielkiego, Żywot św. Stanisława (tzw. Tradunt), Rocznik Traski i Kronikę węgiersko-polską. Pisany jest jedną ręką pismem starannym (textura), można powiedzieć nawet ozdobnym, w dwie kolumny, z pięknymi inicjałami minią i tytulikami poszczególnych rozdziałów rubro (ryc. 123)229. Kodeks ten miał w ręku Jan Długosz, który pozostawił w nim (zwłaszcza w Roczniku Traski) liczne ślady swego pióra. Kronika Kadłubka mieści się w trzydziestu kilku rękopisach, które można podzielić na dwie grupy: do pierwszej należą najważniejsze rękopisy o charakterze bibliotecznym, zawierające czysty tekst nie glosowany, do drugiej około 30 rękopisów z glosą interlinearną i komentarzem. Ta druga grupa, pochodząca z w. XV, obejmuje rękopisy, które były używane do nauki w szkołach, krakowskiej, sandomierskiej i in., stąd taka mnoga ich liczba. Zawierają one noty i glosy studenckie i zazwyczaj komentarz Jana Dąbrówki. Jakkolwiek wartość tekstowa tych rękopisów przeważnie nie jest duża, przedstawiają one jednak ciekawy materiał dla historyka oświaty i literatury. Bardziej interesująca dla historyka jest pierwsza grupa rękopisów Kroniki Kadłubka, zwłaszcza trzy kodeksy, a mianowicie: 1) najstarszy a zarazem zawierający najpoprawniejszy tekst Kroniki kodeks tzw. Eugeniuszowski z pierwszej połowy XIV w. w Bibliotece Narodowej w Wiedniu; 2) kodeks Kuropatnickiego z drugiej połowy XIV w. w Bibliotece Narodowej w Warszawie (losy jego są w tej chwili nieznane); 3) kodeks biskupa Fabra w Bibliotece Narodowej w Wiedniu pochodzi aż z końca XV w.230 Wszystkie trzy rękopisy stanowią filiacyjnie jedną grupę tekstową, ściśle z sobą związaną, zarazem najstarszą i najpoprawniejszą231.

228

Nowe krytyczne wydanie Kroniki na podstawie wszystkich trzech rękopisów przygotowuje prof. Maleczyński w Mon. Pol. Hist., Ser. II. 229 Zob. cynkotypowe wydanie Kroniki Galla, dar Warsz. Tow. Nauk. na jubileusz PAU, 1948. – Por. też podobizny światłodrukowe dwóch kart kodeksu Zamoyskich i jednej karty kodeksu Sędziwoja z Czechła w Krzyżanowskiego, Specimina Palaeographica tabl. XXI i XXII. Z porównania identycznego tekstu w obu tych kodeksach występuje wyraźnie bezpośrednia zależność kodeksu Sędziwoja od kodeksu Zamoyskich. 230 Wydanie Bielowskiego na podstawie wszystkich tych rękopisów w Mon. Pol. Hist. II, s. 193–453. 231 Hofman-Dadejowa H., Studia nad rękopisami Kroniki mistrza Wincentego, s. 148.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

356

Rozdział V

Ryc. 123. Karta Kroniki Galla z rękopisu Zamoyskich w Warszawie (ok. r. 1340) (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ) Quo circa laudem huius operis et honorem huius patrie principibus ascribamus . Nostrum uero laborem laborisque talionem . uestre discretionis arbitrio fiducialiter committamus.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

357

Pochodzą one w prostej linii od kopii autografu232 sporządzonej przez Mikołaja, kanonika poznańskiego i plebana z Siedlec, o którym wyżej była mowa (s. 354). Bezpośrednim odpisem tej kopii jest rękopis Eugeniuszowski, pośrednimi zaś odpisami niezależnymi od kodeksu Eugeniuszowskiego są rękopisy Kuropatnickiego i Fabra. Kodeks Eugeniuszowski ma swoją nazwę od imienia ostatniego właściciela, księcia Eugeniusza Sabaudzkiego, który go otrzymał od słynnego filozofa Leibniza. Był ten rękopis podstawą wydania Kroniki dokonanego przez Aleksandra Przezdzieckiego, który je zaopatrzył kilkoma podobiznami litograficznymi tekstu i not marginalnych233. Na podstawie charakteru pisma oraz ortografii doszedł Przezdziecki do wniosku, że rękopis Eugeniuszowski Kroniki Kadłubka pochodzi z końca XIII w., ocena ta jednak nie jest trafna, bo naprzód pismo tekstu ma raczej charakter XIV-wieczny, pismo not zaś XIV- i XV-wieczny, właściwości natomiast ortograficzne234 występują na całej przestrzeni czasu od XII– XV w. i nie można ich odnosić do tak ciasnego okresu czasu. Bielowski przesunął czas spisania na początek wieku XIV w.235, za czym poszła Hofman-Dadejowa236, ks. David przesuwa go jeszcze dalej, na połowę wieku XIV. Zdaniem naszym, pisma tego nie można zamykać w zbyt ciasnych granicach czasu i trzeba przyjąć nieco szerzej czas spisania na pierwszą połowę wieku XIV (zob. ryc. 124). Rękopis Kuropatnickiego Kroniki Kadłubka jest zapewne młodszy od Eugeniuszowskiego – odnoszę go zgodnie z Hofman-Dadejową do drugiej połowy XIV w., jak niemniej podzielam zdanie tej autorki, że pisała go jedna ręka, wbrew Bielowskiemu, który dopatrywał się dwóch rąk z początku XIV w., zmylony zmianą barwy inkaustu237. Z tego rękopisu wydał Kronikę Kadłubka Hipolit Kownacki238, Bielowski zaś przyjął go jako główny w swoim wydaniu w Mon. Pol. Hist. W gruncie rzeczy nie mamy dotąd dobrego, w całym tego słowa znaczeniu krytycznego wydania Kroniki mistrza Wincentego, ostatnie zaś wydanie Bielowskiego oparte jest na błędnej teorii o istnieniu dwóch 232 Autograf Kroniki Kadłubka zaginął. Istniał on jeszcze w r. 1252, w którym papież Innocenty IV zlecił Jakubowi z Velletri zbadać w archiwum kapitulnym librum chronicorum, tj. niewątpliwie Kronikę Kadłubka, wypożyczoną z archiwum książęcego w celu kanonizacji św. Stanisława. 233 Przezdziecki A., Magistri Vincentii episcopi Cracoviensis Cronica Polonorum, Kraków 1862. 234 Np. spółgłoska n, która oddziela literę g od poprzedniej samogłoski (pungnaverunt zam. pugnaverunt), przydechowe h przed początkową samogłoską (honere zam. onere) itp. 235 Mon. Pol. Hist., II, s. 201. 236 Op. cit., s. 21. 237 Por. tablicę I w pracy Hofman-Dadejowej oraz s. 9. – Bielowski w Mon. Pol. Hist. II, s. 199. 238 Res gestae principum et regum Poloniae per Vincentium (Kadlubkonem) ...enarratae, Warszawa 1824.

apicem dingnitatis depressit . M . Fuit et alius post hunc eiusdem nominis princeps . set alio pacto lestko nuncupatus Orbata namque Rege Polonia dum de Regis successione contenderent . sedicionis pene obruitur tempestate . singulis primorum tyrannidem occupare ambientibus

Ryc. 124. Fragment Kroniki mistrza Wincentego (Kadłubka) z rękopisu Eugeniuszowskiego (I połowa XIV w.) z notami marginalnymi (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

359

w różnych czasach powstałych redakcji Kroniki239. Stąd wyłania się konieczna potrzeba nowego wydania Kroniki Kadłubka na podstawie wszystkich wyżej wymienionych kodeksów. Poza tym byłoby rzeczą wysoce pożądaną opracowanie komentarzy do Kroniki na podstawie 30 kodeksów z XV w., używanych w szkołach, przede wszystkim komentarza Jana Dąbrówki, wydanego niekrytycznie w r. 1612 w oficynie dobromilskiej przez Szczęsnego Herburta, a przedrukowanego w r. 1712 w Lipsku przy drugim tomie Historii Długosza. *Prócz Kroniki Kadłubka do najbardziej rozpowszechnionych w w. XV rękopisów treści historycznej należał Rocznik świętokrzyski, znany z 12 odpisów, oraz tak zwana Wielka Kronika, tj. zbiór materiałów i zapisek rocznikarskich, w skład którego wchodziły Kronika wielkopolska i Kronika Janka z Czarnkowa (9 rękopisów). Z kronik śląskich największą popularnością cieszyła się Kronika książąt polskich (również 9 przekazów). Rękopisy te nie są już pisane tak kaligraficznie jak Rocznik kapituły krakowskiej lub Kodeks Zamoyskich240. Nie różnią się pod tym względem od przeciętnej książki naukowej i użytkowej. Tak jak miejsce pergaminu zajmuje papier, tak zamiast pracowitej tekstury normalnym pismem książkowym staje się bastarda lub kursywa, nieraz brzydka i niedbała241. Nawet gdy pisarz chce kreślić specjalnie grube i czytelne litery, używa do tego nieraz (jak na ryc. 125) nie podwójnie łamanej littera formata, ale pisma o typie pośrednim, dużej i silnie cieniowanej bastardy. Drobnym lecz ładnym i wyrobionym pismem kancelaryjnym, podobnym do pisma samego Długosza242, jest napisany tzw. autograf jego Historii, przechowany, choć nie w całości (tylko tom I po r. 1406), w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie243. Dużym kaligraficznym pismem są tu pisane tylko nagłówki poszczególnych ustępów. Inicjałów nie zdążono wmalować w pozostawione okienka, natomiast nie brak własnoręcznych dopisów i dodatków Długosza244. 239

Wykazała to Hofman-Dadejowa w cyt. rozprawie. Por. podobizny w Ilustrowanych dziejach literatury polskiej H. Biegeleisena, t. I, ryc. 172 i tabl. przy s. 320 (Bibl. Nar. rkps Lat. F IV 31, Kronika wielkopolska), ryc. 168 (Bibl. Jag. rkps 228 z r. 1437, Kronika Kadłubka), 173 i 174 (Bibl. Nar. rkps Lat. F IV 19, rękopis tzw. lubiński Wielkiej Kroniki) oraz 163 (próbki pisma z czterech rękopisów). 241 Por. podobizny książek pisanych w Polsce (pomniejszone), tamże II. Obok kodeksów pisanych wprawną, dość dużą bastardą, zdradzającą kancelaryjną lub zawodową rękę, jak pisarza płockiego z r. 1414 na ryc. 179 (Bibl. Jag. rkps 1396), szereg ksiąg pisanych pospiesznie i bez starania o estetyczny wygląd: ryc. 65 (Cycero z r. 1469), 198 (kazania), 160 (traktat matematyczny), 138 (traktat teologiczny). Nieudaną pretensję do okazalszego wyglądu widać w dziełku medycznym ryc. 204 (Bibl. Jag. rkps 850); mimo dużych wymiarów pisma nie można go nazwać kaligraficznym. 242 Por. wyżej ryc. 121. 243 Rkps 1306. 244 Podobizna w Krzyżanowskiego Specimina Palaeographica, tabl. XXIII, oraz Polska, jej dzieje i kultura, I, s. 481. Podobnym pismem kancelaryjnym róż240

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

360

Rozdział V

Ryc. 125. Zakończenie Kronik Kadłubka z rękopisu tzw. dzikowskiego (ok. r. 1460) k. 251 (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ) contra suam vtilitatem

germanus

suum comodum laborare Vnde frater eius dux vltimo

compulsus

Conradus vix tandem quasi coactus eorum votis eorum

superticialiter

voluntati superficie tenus visus est accedere et sic

sub intuitu

ducum tocius polonie

Itaque sub tocius polonie conspectu principum

nych rąk jest pisany również oryginał Liber beneficiorum dioec. Cracoviensis tegoż autora w czterech tomach (Arch. kapituły krak. nry 194–197).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

361

Panowanie kursywy i bastardy w książce bibliotecznej jest w w. XV zjawiskiem ogólnym, związanym z jej popularyzacją i szybszym tempem produkcji. U nas wzmożenie zapotrzebowania na tanią książkę zaznacza się szczególnie ostro od chwili odrodzenia Uniwersytetu. Podaż musiała się dostosować do popytu przez przyspieszenie pisania. Krakowscy studenci dostarczają wielkiego zastępu kopistów piszących bądź dla zarobku, bądź dla własnej potrzeby245. Chełpią się nieraz szybkością swego pióra notując w kolofonach, ile czasu zużyli na przepisanie danego dzieła. Nie brak między nimi przyszłych profesorów Uniwersytetu, jak św. Jan Kanty246 i in. (por. ryc. 126). Niejeden z tych studentów, jeżeli pisze pięknie, staje się zawodowym pisarzem, to jest albo tzw. katedralisem, albo notariuszem publicznym, albo pisarzem kancelaryjnym247. I na odwrót, pisarze zawodowi starają się uzupełnić na Uniwersytecie swoje wykształcenie i uzyskać stopnie naukowe, przydatne w dalszej karierze. Najwięcej możliwości otwierała praca w kancelarii biskupiej, a zwłaszcza królewskiej. Wszak stąd wyszli arcybiskupi Kurowski i Trąba, obaj Oleśniccy, obaj Ciołkowie i tylu innych biskupów. Z drugiej strony kancelarie przywiązywały dużą wagę do pięknego pisma i skupiały wykwintniejsze pióra. Dlatego napotkawszy w kodeksie polskiego pochodzenia ładną i wyrobioną bastardę, można podejrzewać pisarza o związek z jakąś kancelarią248. Pod koniec w. XV, z rozkwitem krakowskiej produkcji ksiąg iluminowanych, wybitni kaligrafowie łączą często tę sztukę z iluminatorstwem. Bowiem jak w zakresie książki bibliotecznej, tak i w dziedzinie książki ozdobnej, a więc przede wszystkim liturgicznej, produkcja rodzima wzrasta szybko, zwłaszcza ku końcowi XV w. Trudno ją ocenić dokładniej, były to bowiem kodeksy perga-

245

Długa ich lista podana przez Wisłockiego Wł. we wstępie do Katalogu rękopisów Bibl. Jag. (s. V i n.) zdaje się obejmować przede wszystkim imiona pisarzy początkujących, przygodnych lub dyletantów. Ci, którzy pisali najwięcej, rzadko się podpisywali. 246 Zob. Bibl. Jag. rkpsy 2375–2377, 2369–2372 i in. 247 Czasem nawet łączy te fachy. Por. wiadomości o Wacławie z Brodni, studencie, kaligrafie, pisarzu kapitulnym, kopiście wielu ksiąg i notariuszu publicznym (Wisłocki Wł., Incunabula typographica Bibl. Univ. Jagell., s. 523–4 i Czas 1883, nr 256), lub życiorys Jana Heydekego, kopisty komentarza do Arystotelesa (Bibl. Jag. rkps 689 z r. 1464), potem pisarza m. Krakowa (Wagner A., Johannes Heydeke Stadtschreiber, Archipresbyter und Humanist in Krakau, Jahrbücher f. Gesch. Osteuropas I 1936, s. 48 i n.). 248 Por. ryc. 127. Ręka A należy do Mikołaja z Książa, znanego jako procurator causarum consistorii Cracoviensis, a więc związanego z kancelarią biskupią. Ręka B zdradza wybitne podobieństwo do dokumentów królewskich tego czasu, np. przywileju Kazimierza Jagiellończyka z dn. 13 IV 1456 (Arch. m. Krakowa dok. 256). Inne typy bastardy w. XV zob. niżej ryc. 132–135 oraz Krzyżanowski, Specimina palaeographica, tabl. XXII, XXIV; Biegeleisen, o. c., I, s. 306, II, s. 312; Kopera, Dzieje malarstwa, I, s. 411.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

362

Rozdział V

Ryc. 126. Zakończenie traktatu astronomicznego przepisanego w r. 1494. Bibl. Jagiellońska rkps 1964, s. 337 (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ) 7 ostatnich wierszy:

Ffinitus est 8 . die aprilis Anno a Natiuitate christi 1494 currente . in Craccouiensi Ciuitate etc. dopisane później: per me magistrum Martinum de Ilkusch tunc in bursa ierusalem Manentem: Et in duabus septimanis est scriptus et completus videlicet a dominica Judica vsque ad pascha

minowe, które po wycofaniu z użycia szły zazwyczaj pod nóż, ponieważ nawet zapisany pergamin przedstawiał dużą wartość jako surowiec249. Sądząc po dochowanych okazach, w w. XIII i w pierwszej połowie XIV za najważniejsze i najwyżej artystycznie rozwinięte ośrodki wytwarzania tych ksiąg u nas trzeba uznać klasztory śląskie, zwłaszcza cysterskie, jak Lubiąż i Henryków. Miniatury wraz z próbkami pisma okazałych i bogato iluminowanych ewangeliarzy, mszałów, graduałów itp., pisanych w tych śląskich klasztorach dużym i wysmukłym, słabo jeszcze łamanym pismem psałterzowym, wykazującym czasem wpływ francuski, podają E. Kloss w obszernym studium o średniowiecznych miniatu249

Trzciński, Średniowieczne rękopisy, s. 276 przytacza zapiskę o sprzedaży rzemieślnikom żydowskim dawnych śpiewników franciszkańskich w r. 1837. Prawie każda oprawa z w. XV zawiera pocięte fragmenty dawnego rękopisu pergaminowego.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

363

rach śląskich250 oraz Wł. Podlacha251. Wzór takiegoż okazałego pisma z Biblii wykaligrafowanej w r. 1275 w górnośląskiej cysterskiej Budzie (niedawno założonej filii małopolskiego Jędrzejowa) oraz kilka innych przykładów śląskiej kaligrafii klasztornej z tego czasu reprodukuje A. Chroust252. Jest bardzo prawdopodobne, że skryptoria lubiąskie i henrykowskie pracowały nie tylko na wewnętrzny użytek klasztoru, ale i na zbyt. Działalność pisarska klasztorów w innych dzielnicach Polski (Czerwińsk, Ląd, Mogiła i in.253) była zapewne nieporównanie skromniejsza. W Krakowie kaligrafowanie kodeksów kapitulnych w tym okresie trzeba przypisać raczej wikariuszom katedry254. W drugiej połowie XIV i w ciągu XV w. udział klasztorów w wytwarzaniu ksiąg, tak bibliotecznych jak i liturgicznych, szybko maleje, natomiast na pierwszy plan wysuwa się działalność pisarzy zawodowych. Oczywiście nadal w wielu klasztorach pracują na własny użytek przepisywacze i kaligrafowie. Ostatnio H. Pieńkowska wykazała, że na początku w. XV w świeżo założonym klasztorze Bożego Ciała na Kazimierzu istniało skryptorium złożone co najmniej z trzech pisarzy, którzy sporządzili dla swego zgromadzenia sześć wielkich kancjonałów do śpiewu chó-

250

Die schlesische Buchmalerei des Mittelalters, Berlin 1942. Tablice 8, 11, 13, 19, 20, 26–36, 38–42, 44, 45, 47, 48, 52–58 zawierają próby pisma pochodzącego na pewno lub prawdopodobnie z klasztorów cysterskich z w. XIII i pierwszej połowy XIV. W tym tabl. 52–55 (z rkpsu R. 509 dawnej biblioteki m. Wrocławia) zdradzają rękę Francuza lub pisarza szkolonego we Francji. Tabl. 24 pochodzi z psałterza klarysek wrocławskich, tabl. 59 z kodeksu sporządzonego w klasztorze św. Wincentego we Wrocławiu. 251 Miniatury śląskie (Historia Śląska III, Kraków 1936, tabl. LXV, LXVI, LXX, LXXI oraz ryc. 43 i 44). 252 Monumenta Palaeographica, Reihe III, Lief. 12, tabl. 596, 602, 603, 606– 609, 612. Por. również Rother C.H., Aus Schreibstube und Bücherei des ehem. Zisterzienserklosters Heinrichau (Zeitschr. f. Gesch. Schlesiens LXI, s. 44). W Henrykowie zapewne powstała w pierwszej poł. w. XIV ładnie zdobiona Biblia, rkps 285 Bibl. Jag. (por. Ameisenowa Z., Katalog iluminowanych rękopisów Bibl. Jag., w rękopisie). 253 Iluminowany brewiarz pochodzący z mazowieckiego klasztoru w Czerwińsku a sporządzony w pierwszej ćwierci w. XIV opisuje Sawicka St., Bulletin de la Soc. Franç. de reprod. de mss. à peintures XIX 1938, s. 155; podobiznę pisma podaje tabl. 37 d. O kodeksach lądzkich por. wyżej s. 352. „Nocturnale cantuale per manus fratris Ludovici scriptum” ok. r. 1278 wspomina Kronika opatów mogilskich, por. Kaczmarczyk K. i Kowalski G., Katalog Archiwum opactwa cystersów w Mogile, Kraków 1919, s. XXIV. 254 Prócz wspomnianych wyżej kalendarza z Rocznikiem kapitulnym i homiliarza o pięknych, barwnych inicjałach (Arch. kapituły krak. rkps 145) z tego czasu pochodzi starannie kaligrafowany choć nie malowany rękopis Legendae Sanctorum (tamże rkps 148), dostosowany do potrzeb diecezji krakowskiej. Drugi rękopis podobnej treści, iluminowany, krakowskiej roboty (tamże rkps 147) zdaje się pochodzić już z drugiej połowy w. XIV.

N

Pro Defunctis. Collatio in exequiis nitriensis episcopi escit homo finem suum Ecclesiastici IX; Quamuis nullus dubitat quin ipsum mori oportet quia quod

In nomine domini nostri iesu cristi qui est via ueritas et vita locuturus pro laude et Recomendacione insignis viri domini licenciandi presentis ewangely assumpsi

Ryc. 127. Fragmenty dwóch zbiorów mów uniwersyteckich i kazań synodalnych z drugiej (A) i trzeciej (B) ćwierci w. XV. Bibl. Jagiellońska rkps 723, s. 392 i rkps 173, s. 25 (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

365

rowego255. W spisie książek z biblioteki klasztoru świętokrzyskiego, podanym przez M. Hornowską, spotyka się niejeden kodeks przepisany w w. XV przez tamtejszych mnichów, ale więcej sporządzonych przez innych pisarzy256. Opaci bogatych klasztorów albo kupują księgi257, albo je zamawiają u pisarzy zawodowych. Tak opat tyniecki Mścisław (1386– 1409) zamawia graduał u katedralisa Przybysława258 lub opat henrykowski Mikołaj IV w r. 1420 każe sporządzić iluminowany kodeks Vitae patrum pisarzowi Wacławowi de Slatinka i miniaturzyście Janowi z Żytawy259. Jeżeli z pierwszej połowy w. XIV zachowało się do ostatniej wojny w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu około 25 kodeksów przepisanych na pewno lub prawdopodobnie przez zakonników henrykowskich, to z całego w. XV nie dochował się ani jeden, gdyż kopiści pracujący dla klasztoru, jak Petrus de Crelkow, Nicolaus Schonaw lub wspomniany Wacław de Slatinka, nie zaznaczają niczym swojej przynależności do konwentu260. W Krakowie kaligrafowie-fachowcy, zwłaszcza pisarze śpiewników chórowych, noszą tytuł cathedralis (cathedralis seu scriptor librorum, scriptor cathedralis, notarius cathedralis, cathedralista, cathedralis seu introligator, scriptor librorum cathedralium261) spotykany również w Niemczech południowych, Czechach i na Morawach, ale znacznie rzadziej262. W w. XIV i początku XV tytuł ten musiał się cieszyć poważaniem, skoro Mikołaj Brevis z Głubczyc podpisuje się w r. 1421 w kolofonie księgi prawniczej, wykaligrafowanej dla rodzinnego miasta silnie łamaną teksturą, tylko jako kathedralis Cracoviensis, mimo że mu już

255

Pieńkowska H., Średniowieczne skryptorium w klasztorze kanoników regularnych w Krakowie (Spraw. PAU 1948, nr 7, s. 335–6). Jednym z pisarzy był przeor Szymon, zmarły w r. 1422, „in scribendis libris in pergameno ad cantum choralem servientibus infatigabilis”. 256 Hornowska M. i Zdzitowiecka-Jasieńska H., Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1947, s. 326–403. 257 Opat koprzywnicki Mikołaj Trzebnicki w r. 1459 „librorum plurima volumina amplius quam octuaginta florenorum precio comparavit” (rękopiśmienna kronika klasztoru w Koprzywnicy, Bibl. Seminarium Duch. w Sandomierzu). 258 Podlacha Wł., Miniatury tynieckich ksiąg liturgicznych (Księga pam. ku czci B. Orzechowicza, Lwów 1916, II, s. 202). 259 Kloss, o. c., s. 206. 260 Rother, o. c., s. 69 i n. 261 Ptaśnik J., Cracovia impressorum, Lwów 1922, nry 69, 58, 155, 42, 8, 159; Rolny W., Acta officii consistorialis Leopol., Lwów 1930, II, nr 915. 262 Por. wyżej s. 69 oraz Wattenbach, Das Schriftwesen, wyd. 3, s. 479– 481. Słowniki łaciny średniowiecznej Du Cange’a, Bartala, Habla, Sleumera, Brandla, Brinckmeiera nie znają tego terminu. W Polsce poza Krakowem zdarzają się wzmianki o katedralisach w Wrocławiu, Warszawie i Lwowie. Por. Trzciński, o. c., s. 237. – Monumenta iuris III, s. 177. – Acta officii consist. Leopol. I–II, nry 578, 718, 915, 1065, 2710.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

366

Rozdział V

przysługiwał tytuł bakałarza artium263. Byli pomiędzy nimi tak duchowni jak i ludzie świeccy. Królowa Jadwiga utrzymuje paru katedralisów na swoim dworze, dając im pensję i wyżywienie264. Jeszcze król Jan Olbracht, w r. 1502 nadaje stałą pensję na żupie wielickiej Stanisławowi z Buka „cathedrali notario circa scripturam et annotationem librorum ecclesiasticorum bene commendato”265. Zwyczaj utrzymywania kaligrafów nadwornych do przepisywania ksiąg mógł sięgać czasów Kazimierza Wielkiego i może dziełem jednego z nich jest kodeks prawa niemieckiego dla najwyższego królewskiego sądu tego prawa na Wawelu266. Podobną lub jeszcze grubszą, czytelną teksturą musiały być kaligrafowane i księgi ustaw wiślickich267, a zwłaszcza teksty polskie, przeznaczone dla ludzi mniej piśmiennych, którzy jak ów konwers cysterski „in tantum litteras didicerat, ita ut textum legere sciret”268. Przykład takiego pisma podaje fragment reprodukowany przez prof. Janowa269. Spod pióra nadwornych kaligrafów królowej Jadwigi lub innych ówczesnych krakowskich katedralisów wyszedł zapewne trójjęzyczny Psałterz tzw. floriański270, który nie był jakimś wyjątkowym dziełem, ale jednym z wielu sporządzonych wówczas egzemplarzy (pewnie tylko staranniej zdobiony), jak świadczy dochowana karta z próbą pisma, coś w rodzaju karty okazowej pierwszego z pisarzy271. Przytoczony przez A. Birkenmajera szereg kodeksów pisanych podobną teksturą i pochodzących z tegoż środowiska pisarskiego z przełomu w. XIV i XV272 świadczy, że produkcja tych pisarzy musiała

263

Kloss, o. c., s. 110 i 228, tabl. 190–198. Muczkowski J., Statuta nec non Liber promotionum philos. in Univ. Iag:, Kraków 1849, s. 13. 264 Piekosiński Fr., Rachunki dworu króla Wład. Jagiełły i królowej Jadwigi, 1896, s. 562–5. 265 Ptaśnik, o. c., nr 93. 266 Obecnie Bibl. Jag. rkps 168. O tym i dwóch innych łacińsko-niemieckich, krakowskich zbiorach prawa niemieckiego z XIV w., pisanych nieco lżejszą smuklejszą teksturą (Bibl. Jag. rkps 169 i 170 a) por. rozprawki F. Bischoffa (Sitzungsber. d. Akad. d. Wiss., phil.-hist. Classe XLVIII i L, Wien 1865). Studium o nich prof. St. Estreichera nie zostało opublikowane. 267 Oba najstarsze rękopisy ustawodawstwa Kazimierza W., Ossol. I, z r. 1400 i królewiecki z pocz. w. XV, są jeszcze pisane teksturą. Fot. w Zakł. nauk pomocn. historii UJ. 268 Wattenbach, o. c., s. 297. 269 Spraw. PAU 1948, nr 7, s. 345. Podobizna wielkości naturalnej. Wysokość liter krótkich m, n, o wynosi tu 6 do 7 mm. Pismo Biblii królowej Zofii i Psałterza floriańskiego jest drobniejsze. 270 Por. wyżej, s. 155 oraz Taszycki W., Pochodzenie Psałterza floriańskiego (Spraw. PAU 1948, nr 9, s. 471). 271 Psałterz floriański, wyd. Ossolineum, tabl. 4 po s. 63 (tzw. Psalterium Trilingue) oraz rozprawa Birkenmajera A., Psałterz floriański jako zabytek kaligrafii (tamże, s. 61–3). 272 Tamże, s. 59.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

367

Ryc. 128. Brewiarz krakowski z początku w. XV. Bibl. Jagiellońska rkps 1255, fragment k. 406 (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ) ies adest celebris ad lucem de tenebris consurge polonia preciosi martiris glebam fouens corporis letare cracouia stanislai presulis

D

być już wówczas znaczna273. Pozostawała ona tak co do pisma jak i iluminacji, jeszcze dość nisko stojących, pod wyraźnym wpływem Czech, które za ostatnich Luksemburgów osiągają wysoki poziom w tej sztuce. 273 Por. również Zdanowski J., Iluminowane rękopisy księgozbiorów... w Kiel-

cach oraz... w Miechowie, Kielce 1929. – Bersohn M., Księgozbiór katedry płockiej, Warszawa 1890, opisuje księgę liturgiczną z w. XIV sporządzoną w diecezji płockiej.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

368

Rozdział V

Podany na ryc. 128 fragment pisma brewiarza krakowskiego274 daje przykład tekstury drobnej, bardziej rozwiniętej i łamanej niż w Psałterzu floriańskim, bez wąsów, z kwadracikami u góry i u dołu trzonków, odcinanymi za pomocą ledwo widocznych kreseczek. Jest ona niezbyt czytelna z powodu stykania się owych kwadracików ze sobą. Można by ją nazwać kolczastą, choć współcześni określiliby takie pismo jako pomniejszony textus quadratus275. Niżej na ryc. 154 widać inny typ tekstury, pismo psałterzowe może o pół wieku późniejsze (wikariusza krakowskiego Mikołaja Seteszy z r. 1467), z literami złożonymi nie z prostych kresek, ale jakby lekko wklęsłych ku środkowi łuków. Wreszcie na ryc. 155 mamy przykład pisma psałterzowego z r. 1528 (diakona Jana, zakonnika w klasztorze św. Katarzyny na Kazimierzu) o typie zwanym, według karty reklamowej kaligrafa niemieckiego z pierwszej połowy w. XV Jana Hagena, teksturą obciętą, czyli bez nóg276. Niepodobna tu reprodukować wszystkich typów i odmian tekstury używanej przez naszych kaligrafów w. XV277 Obok silnie łamanego pisma występują formy uproszczone, bardziej płynne, nazwane przez Hagena textus rotundus, nie mające jednak nic wspólnego z rotundą włoską ukazaną wyżej na ryc. 110. Można do nich zaliczyć np. grube i proste pismo drugiej ręki w kodeksie królewieckim Statutów Kazimierza Wielkiego z początku w. XV278, natomiast dobrze cieniowane pismo pontyfikału Zbigniewa Oleśnickiego, zapewne z r. 1447, z literą a o pojedynczym brzuszku oraz ostro ściętych laskach dolnych i trzonkach stanowi już przejście do bastardy279. Także i właściwa bastarda, powiększona i mniej lub więcej wykaligrafowana, zjawia się w księgach ozdobnych, jak np. w pięknej wrocławskiej Biblii Banka280 lub w rękopisach Andrzeja z Żarnowca z lat 1430 i 1433281. Katedralisi posługują się nią, choć nie używają tego terminu. W pisemnych umowach o pracę, zawieranych przez kaligrafów krakowskich przed sądem duchownym, znalazły się dotąd tylko określenia: textus, litera bona textualis, textus et nota solemnes, notula, pulchra notula282. Należy przypuścić, że notula, którą Wacław Żydek notarius cathedralis miał w r. 1493 przepisać psałterz na pergaminie, to 274 Całą pierwszą stronę tegoż brewiarza zapisaną wysmuklejszym pismem reprodukuje Biegeleisen, o. c., II, s. 377, ryc. 209. 275 Por. Crous-Kirchner, Die gotischen Schriftarten, tabl. 19. 276 Textus prescisus vel sine pedibus. Crous-Kirchner, l. c. 277 Por. karty 8–10 od końca w wydaniu Biblii królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka, podobizna kodeksu, wyd. L. Bernacki, Kraków 1930) przedstawiające w wielkości naturalnej pismo pięciu pisarzy z połowy w. XV. 278 Fot. w Zakł. nauk pomocniczych historii UJ. Por. opis tego rękopisu w Arch. Kom. Prawn. II, s. XXIII. 279 Arch. kapituły krak. rkps 12. Podobizny zmniejszone zob. Biegeleisen, o. c., II, s. 71–72 ryc. 58–59. 280 Kloss, o. c., tabl. 210–213. 281 Kopera, Dzieje malarstwa, I ryc. 47–48. 282 Ptaśnik, o. c., nry 58, 42, 60.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

369

Ryc. 129. Fragment lekcjonarza (epistolare) pisanego w r. 1500 przez Piotra Postawę z Proszowic. Arch. kapituły krak, rkps 22 (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ) L]ectio libri Sapiencie. B]Eatus homo qui inuenit sapienciam: et cui affluit prudencia: Melior est acquisicio

nie była kursywa, ale raczej typ zbliżony do bastardy flamandzkiej lub francuskiej, tego wykwintnego i wyrafinowanego pisma z epoki płomienistego gotyku (por. wyżej ryc. 114). W Krakowie właśnie podobne, choć nieco cięższe i bardziej zbliżone do tekstury pismo towarzyszy na przełomie w. XV i XVI wspaniałemu rozwojowi sztuki miniatorskiej pod wpływem flamandzkich wzorów i wypełnia karty najpiękniej iluminowanych rękopisów, jak pontyfikału Ciołka lub olbrzymich tomów graduału Olbrachta. Cenionym artystą-kaligrafem władającym tym pismem był Jan Złotkowski, notariusz królewski, później proboszcz w Górze św. Małgorzaty283. Należy przypuszczać, że to sztuka kaligraficzna zapewniła mu dostatni chleb duchowny. Jeszcze inny typ w stylu przekwitającego gotyku przedstawia duże i nader ozdobne pismo wikariusza katedry krakowskiej Piotra Postawy z Proszowic, którego próbkę podaje ryc. 129. 283 Dobrowolski K., Modlitewnik królewicza Aleksandra (Przegl. Bibliot. I, 1927, s. 89 i 3 tablice). Zmniejszone podobizny pisma mszału i pontyfikatu Fryderyla Jagiellończyka pióra Złotkowskiego podaje Biegeleisen, o. c., II, ryc. 115, 139 i 140. Piękną podobiznę pisma pontyfikału Ciołka zob. Jarosławiecka-Gąsiorowska M., Bulletin de la Soc. Franç. de reprod. de mss. à peintures XVIII, 1934, tabl. XXXI. Pismo Kodeksu Behema, typową bastardę gotycką z pocz. w. XVI, podaje tabl. XXIV Specimina Palaeographica.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

370

Rozdział V

Na skutek konkurencji druku zastęp zawodowych pisarzy ksiąg topnieje przechodząc coraz bardziej do pokrewnych zawodów, jak iluminatorstwo lub introligatorstwo. I znowu głównymi ośrodkami produkcji kaligraficznej stają się klasztory, wytwarzając potrzebne im śpiewniki chórowe, choć nieraz przy pomocy świeckich miniaturzystów284.* Poza regionem książki kościelnej i naukowej leżała jeszcze inna obszerna dziedzina, w której mogli się wyżywać ludzie posiadający umiejętność pisania. Była to dziedzina dokumentu tudzież pokrewnych mu produktów pisemnych, związanych z nim ściślej lub luźniej, jak formularze, protokoły, regestry, kopiarze, imbrewiatury itp. A właśnie na w. XIII przypada nie tylko na Zachodzie ale i u nas niezwykły rozwój dokumentacji, a liczba dokumentów w porównaniu z poprzednim stuleciem niepomiernie wzrasta. Wszak jest to czas, gdy szczytu dosięgła potęga Kościoła, kiedy dzięki licznym i hojnym nadaniom książąt i rycerstwa powstają wielkie majątki kościelne i klasztorne. Wobec wszechwładnego, nie znającego granic starego prawa rodowego, na zasadzie którego krewni mogli anulować, a przynajmniej zaczepiać każde nadanie ziemskie (tzw. prawo retraktu), gdy jedyny hamulec, leżący w sferze religijno-moralnej, okazywał się zbyt słaby, gdy nieraz i groźba klątwy kościelnej nie odstraszała gwałciciela, dążył Kościół do zabezpieczenia swych nadań za pomocą innego środka. Zwłaszcza kiedy zagrożony w swych prawach nabywczych instytut kościelny był zmuszony bronić ich przed sądem, posiadanie świadectwa trwalszego aniżeli zeznanie choćby pod przysięgą świadków jako ludzi śmiertelnych stało się dlań rzeczą nieodzowną. Toż samo, gdy chodziło o obronę praw wynikających z uprzywilejowania immunitetowego. Wiadomo, że w ciągu w. XIII objawia się w społeczeństwie naszym, i to we wszystkich jego warstwach, pęd w kierunku wyzwolenia się z więzów prawa książęcego (ius ducale), zwolnienia od jego ciężarów i jurysdykcji, słowem do zdobycia swobód gospodarczych i prawno-społecznych oraz warunków życia samorządowego. Dąży do tego w pierwszym rzędzie duchowieństwo świeckie i zakonne, korzystające w najszerszej mierze z dobrodziejstwa immunitetu, dąży i rycerstwo, posiadające dawne majątki i zdobywające nowe, a wreszcie miasta, które powstają u nas właśnie w w. XIII i rozbudowują szeroko swój samorząd. 284 Por. Kopera F. i Lepszy L., Iluminowane rękopisy księgozbiorów oo. dominikanów i oo. karmelitów, Kraków 1926 oraz Bersohn M., O iluminowanych rękopisach polskich, Warszawa 1900. W ostatniej ćwierci w. XV sporządzają w Mogile wielkie śpiewniki chórowe brat Jerzy z Sambora i brat Mikołaj malarz. Zapewne i Stanisław Samostrzelnik z Krakowa, znakomity miniaturzysta, gdy przywdział habit cysterski w Mogile, zdobił księgi klasztorne († przed r. 1541). Jeszcze w drugiej połowie w. XVII było tu 14 ogromnych kancjonałów pisanych charactere gothico, które uległy zniszczeniu w w. XVIII (Kaczmarczyk i Kowalski, o. c., s. XX i n.; nazwisko rodowe Stanisława podaje ks. B. Przybyszewski, Spraw. PAU 1948, nr 7, s. 338 i n.).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

371

Wszystkie te warstwy pragną posiadać trwałe i mocne poświadczenia przysługujących im uprawnień, zyskują zaś je w postaci dokumentów, znanych od dawna za granicą, znanych zresztą już i w Polsce, tylko dawniej w znacznie szczuplejszym zakresie zarówno co do liczby, jak i skuteczności prawnej. Dokument stał się nadto jednym ze środków infiltracji nowych pojęć prawnych, płynących obficie z dwóch źródeł: recypowanego prawa rzymskiego (lex Romana) i rozwijającego się wspaniale przy udziale ustawodawstwa papieskiego prawa kanonicznego (ius canonicum). Te nowe pojęcia prawne, podważające w rdzennych podstawach starosłowiańskie prawo zwyczajowe i bijące silnym taranem w zmurszałe podłoże prawa rodowo-majątkowego, szerzą się pod wpływem studiów prawniczych, na które w w. XIII jeżdżą coraz częściej do Włoch, do Bolonii przede wszystkim, nasi scholarze. Przejawia się ten wpływ później w dokumentach, które oni jako notariusze czyli pisarze katedralni, kolegiaccy bądź klasztorni, lub jako członkowie capellae ducis redagują i piszą285. Rozpatrując nasze dokumenty trzynastowieczne z paleograficznego punktu widzenia, trzeba wziąć pod uwagę dwa momenty. Naprzód uderzyć musi fakt, że pismo tych dokumentów występuje w dwóch zasadniczych postaciach. Jedne z nich pisane są pismem książkowym, inne tzw. pismem dyplomatycznym. Na ogół łatwo te dwa typy pism odróżnić. Pismo książkowe w dokumentach przybiera nieraz charakter uroczysty, litery duże, kaligraficznie kreślone przypominają czasem pismo psałterzowe286. Pismo dyplomatów – jak była o tym mowa wyżej – ma szerokie odstępy między wierszami, w które wstępują górne i dolne laski liter długich, zwłaszcza liter f i s (długie), wygięte u góry (w prawo) i u dołu (w lewo) lub zaopatrzone pętlami, wężykowymi kreskami, przy czym i znak skrócenia posiada często kształt ozdobny. Na początku tekstu występuje zwykle pismo kratowe lub powiększonych rozmiarów. Inicjał I w zwyczajnej inwokacji pojawia się w mniej lub więcej ozdobnej formie. Specjalny typ pisma dyplomatycznego wykształcił się w kurii papieskiej i rozpowszechnił się szeroko w całej łacińskiej Europie dzięki rozgałęzionym stosunkom kurii z wszystkimi katolickimi krajami (zob. wyżej). Wywarł on swój wpływ na dokument cesarski względnie królewski, dotarł też z bullami papieskimi do Polski i daje się wykryć w całym szeregu naszych dokumentów. Pierwszy wiersz dokumentu (lub część jego w inwokacji) pisany jest pismem wydłużonym, inicjały rozpoczynające nowe ustępy są uwydatnione grubszym pismem o kształtach ozdobnych; laski górne liter f i s (długiego) otrzymują pętle w formie nożyków, 285 Taubenschlag R., Il diritto romano nei documenti polacchi medioevali, Romae 1935 oraz tegoż autora: La storia della recezione del diritto romano in Polonia fino alla fine del sec. XVI, Bologna 1939. 286 Por. np. dokument Władysława Laskonogiego z r. 1216 dla klasztoru w Łeknie (pismo jednak, jak wykazała Z. Kozłowska-Budkowa w Kwart. Hist. XLIII, s. 51, jest o jakie pół wieku późniejsze), Mon. Pol. Palaeogr. tabl. 68.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

372

Rozdział V

ligatury ct i st mają nadmiernie wydłużone mostki; znak skrócenia w kształcie u dołu otwartej ósemki. Typowym przykładem takiego dokumentu wzorowanego na bulli papieskiej jest przywilej Henryka Brodatego dla cystersek w Trzebnicy z r. 1208, w którym nie tylko pismo wykazuje wpływ minuskuły kurialnej, ale i umieszczone pod tekstem roty księcia, arcybiskupa gnieźnieńskiego, biskupa wrocławskiego i kapituły wrocławskiej wzorowane są na rotach bull papieskich287. Rzecz oczywista, że obok tych dwóch zasadniczych typów pisma spotykanych w naszych dokumentach z doby „gotyckiej” występuje szereg form pośrednich, łączących cechy pisma książkowego z cechami pisma dokumentalnego. Co zaś nadaje pismu naszych dokumentów XIII–XV w. szczególne znamię, to wyciskająca na nim swe charakterystyczne piętno lekka kursywa, która zwłaszcza od połowy w. XIII stopniowo opanowuje nasze dokumenty, rugując z nich równocześnie poważne pismo kodeksowe. W miarę rozpowszechniania się dokumentu pismo jego nabiera coraz więcej cech kursywnych, które uwydatniając o wiele wyraźniej niż pismo książkowe indywidualizm graficzny, stanowią walną podporę przy analizie pisma i porównawczym badaniu ręki pisarza względnie szkoły pisarskiej, co obok rozbioru dyktatu stanowi dziś jedno z najważniejszych zadań dyplomatyki, zadań zmierzających do wykrycia przede wszystkim środowiska, w którym powstał dokument. A wiadomo, że w ciągu w. XIII dokonuje się u nas na tym polu w ślad za zachodnią dyplomatyką „prywatną” (tj. dyplomatyką panów duchownych i świeckich) zmiana niemałej doniosłości. Oto gdy dyplomatyka książąt i biskupów jeszcze w pierwszej połowie w. XIII stoi wyraźnie i niedwuznacznie pod znakiem udziału odbiorcy w sporządzaniu (spisaniu) dokumentu, to w drugiej połowie tego stulecia udział ten zaczyna cofać się na rzecz udziału kancelarii wystawcy. Badania nad pochodzeniem dyktatu i pisma naszych dokumentów trzynastowiecznych są dopiero w zawiązku, a polskie prace w tym kierunku nieliczne, niezupełne i metodycznie nie zawsze dość wyrobione. Jeśli o analizę pisma chodzi, najpoważniej odczuwać się tu daje brak pełnego materiału porównawczego. Przystępujący do tego rodzaju zagadnienia badacz rozporządzać musi przynajmniej fotograficznymi zespołami nie tylko wszystkich w oryginale dochowanych dokumentów wystawcy, o którego w danym wypadku idzie, ale też wszystkich oryginalnych dokumentów odbiorców, dla których tenże wystawca wydał swe przywileje i nadania. Badając zaś udział danego odbiorcy w pisaniu dokumentów dlań wystawionych, musi on sięgnąć do całego porównawczego materiału dyplomatycznego także wszystkich wystawców. Trudności są tu zatem wielkie, a trud autora często niewspółmierny do osiągniętych rezultatów. Pomyślniejszych wyników w tym zakresie można by się spodziewać, gdyby udało się urzeczywist287

Podobizny dwóch, egzemplarzy tego przywileju w Mon. Pol. Palaeogr. tabl. 26 i 41. Por. Polaczkówna H., Roty przywileju Henryka Brodatego dla Trzebnicy z r. 1208, Lwów 1930.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

373

nić projekt prof. Stanisława Krzyżanowskiego wydania w podobiznach światłodrukowych wszystkich oryginalnych dokumentów polskich do końca w. XIII. Rozpoczęte przezeń wspaniałe wydawnictwo Monumenta Poloniae Palaeographica czyni tylko częściowo zadość temu programowi, sięgając niestety tylko po r. 1216. Jeśli idzie o lata następne, przychodzi tu w pomoc założony przez Krzyżanowskiego zbiór fotografii dyplomatów naszych, przechowany i stale uzupełniany w zbiorze Zakładu nauk pomocniczych historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, obejmujący około 1½ tysiąca sztuk, z czego przeważna część przypada na pierwszą połowę XIII w. Dotychczas zostały ogłoszone drukiem tylko dwie prace polskie, które w sposób wyczerpujący zajmują się krytycznym badaniem całokształtu produkcji dyplomatycznej danego wystawcy z szczególnym uwzględnieniem zagadnienia paleograficznego, tj. analizy pisma dochowanych oryginałów celem wykrycia rąk ingrosatorów, tj. pisarzy dokumentów względnie szkół pisarskich, a tym samym ustalenia stosunku udziału kancelarii wystawcy do udziału odbiorcy w sporządzaniu czystopisów. Wcześniejsza jest praca prof. Krzyżanowskiego pt. Dyplomy i kancelaria Przemysława II 288, w nowszych zaś czasach pojawiła się rozprawa prof. Karola Maleczyńskiego Studia nad dyplomami i kancelarią Odonica i Laskonogiego 1202–1239 289. Mamy więc jedną pracę tyczącą się początku, drugą końca XIII w. Okresowi pośredniemu, z połowy XIII w., poświęcił krótkie studium prof. Stanisław Kętrzyński pt. Michał i Konrad, dwaj dyktatorzy kancelarii wielkopolskiej w poł. XIII w.290, tylko że autor ten ograniczył się do zbadania dyktatu dokumentów książąt Przemysła I i Bolesława Pobożnego w latach 1246–1257, nie wchodząc zgoła w kwestię analizy pisma. Można tu jednak wciągnąć także w rachubę gruntowną pracę niemieckiego uczonego M. Perlbacha, który opracował, z uwzględnieniem pisma, dokumenty ks. pomorskiego Mszczuja (1266– 1295), ile że Pomorze było jeszcze w tym czasie prowincją polską291. Poza tym mamy w literaturze naszej kilka prac monograficznych dotykających tego zagadnienia, wprawdzie tylko przy sposobności badania autentyczności dokumentów zawartych w archiwach pewnych odbiorców, ale prace te wnoszą pośrednio i dla kwestii udziału tychże w ich sporządzaniu wiele cennych spostrzeżeń292. Jeśli do tego dodamy badania uczo288

Kraków 1890. Lwów 1928. 290 Księga pamiątkowa ku czci O. Balzera, t. II, Lwów 1925. 291 Preussisch-polnische Studien, Halle 1886. 292 Są to np. prace B. Ulanowskiego o założeniu klasztorów w Staniątkach i św. Andrzeja w Krakowie, St. Zakrzewskiego i St. Krzyżanowskiego o przywilejach klasztoru w Szczyrzycu, M. Łodyńskiego o falsyfikatach biskupstwa płockiego, M. Niwińskiego o opactwie cystersów w Wąchocku, O. Górki o początkach klasztoru w Lubiążu, St. Krzyżanowskiego o dyplomach Bolesława Wstydliwego dla katedry krakowskiej i Wł. Semkowicza o rodzie Awdańców w związku 289

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

374

Rozdział V

nych niemieckich nad dokumentami niektórych klasztorów śląskich, a przede wszystkim syntetyczną pracę O. Redlicha o zachodnio-europejskiej (głównie niemieckiej) dyplomatyce prywatnej293, której wpływ na dyplomatykę polską zaprzeczyć się nie da, będziemy mogli już dziś z zupełną pewnością stwierdzić, że w pierwszej połowie XIII w., kiedy nie było jeszcze w Niemczech i u nas zorganizowanych kancelarii książęcych i biskupich, uciekano się o pomoc w spisywaniu dokumentów bądź to do pisarzy przygodnych, bądź też po największej części do samych odbiorców, tak że ręka odbiorcy wśród dokumentów tego okresu ma stanowczą przewagę. Dopiero gdy w połowie XIII w. zaczynają kształtować się i ustalać kancelarie panów świeckich i duchownych, zjawiają się coraz częściej dokumenty, których pismo wykazuje już wyraźne ślady pochodzenia z tych kancelarii, a nawet daje się ono związać z imionami występujących w dokumentach notariuszy kancelaryjnych, podczas gdy udział odbiorców poczyna się stale zmniejszać. Proces ten trwa przez całą drugą połowę XIII w., w ciągu której konkurują zrazu jeszcze w ingrosowaniu dokumentów coraz to skuteczniej notariusze wystawców ze skrybami przygodnymi i z pisarzami odbiorców. Dopiero na przełomie XIII i XIV w. można mówić już stanowczo o kancelaryjności naszych dokumentów a w piśmie ich dadzą się rozpoznać niejednokrotnie znane indywidua graficzne294. Biorąc przeto do ręki polski dokument z w. XIII będziemy mogli najczęściej stwierdzić drogą ścisłej analizy pisma, czy dokument ten wyszedł spod pióra pisarza odbiorcy, czy wystawcy lub przygodnego skryby. Ogólne wskazówki metodyczne dla tego rodzaju badań podano już wyżej przy omawianiu dokumentów z w. XII (zob. s. 306 i n.). Tu jeszcze raz wypadnie podkreślić konieczność zwracania bacznej uwagi na ogólny dukt pisma, nie zaś na podobieństwo poszczególnych liter, które przy upowszechnianiu się pisma mogą wywoływać pozornie wrażenie identyczności szkoły pisarskiej, względnie ręki295. Przy badaniach takich nie z dokumentami klasztoru benedyktynów w Lubiniu. *Ostatnio rozbiór paleograficzny i dyplomatyczny dokumentów jednego z ważniejszych opactw cysterskich wraz z podobiznami pisma dał J. Mitkowski pt. Początki klasztoru cystersów w Sulejowie, Poznań 1949*. 293 Die Privaturkunden des Mittelalters (Handbuch d. mittelalt. u. neueren Geschichte. Abt. IV. Urkundenlehre, III Teil, München u. Berlin 1911). 294 Doskonale ujmuje ten problem prof. Kętrzyński w swym Zarysie nauki o dokumencie polskim wieków średnich I, s. 77, 83, 89, 127 i in., oświadczając się przeciw Maleczyńskiemu, który przyjmuje nie tylko dla w. XIII ale nawet dla w. XII istnienie gotowych kancelarii i wygotowywanie dokumentów przez wystawców. 295 Grzeszy niejednokrotnie przeciw tej zasadzie Maleczyński w swych Studiach nad dokumentami Odonica i Laskonogiego, zbyt pochopnie identyfikując pismo rąk często nie mających z sobą wiele wspólnego. Por. recenzję jego pracy przez Z. Kozłowską-Budkową, Kwart. Hist. XLIII, s. 46 i n., oraz polemiczne uwagi autora i recenzentki w tymże i następnym zeszycie Kwartalnika.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

375

zawsze też można polegać na wzmiankach w formule datacyjnej dokumentu „Scriptum per manus N. N.” albo „Ego N. N. haec conscripsi”, okazuje się bowiem, że formuła ta dotyczy często sporządzenia dyktatu względnie konceptu dokumentu, podczas gdy ingrosacja tekstu (tj. spisanie czystopisu) może pochodzić od innej osoby. Zdarza się to nawet w tych razach, gdy kancelaria wystawcy jest już instytucją wykształconą i zorganizowaną i gdy szef kancelarii rozporządza kilkoma siłami piszącymi, jak np. w kancelarii Przemysła II296. Dopiero z odrodzeniem Królestwa w w. XIV, gdy kancelarie królewskie Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego osiągnęły silne podstawy organizacyjne, ustalenie rąk pisarzy dokumentów, wskazanych nierzadko imiennie w ich tekście, staje się łatwiejsze297. *I tu jednak trzeba się liczyć z umiejętnością biegłych pisarzy zmieniania charakteru pisma i naśladowania różnych typów, tak że zachodzi nieraz wielka różnica między pismem kaligraficznym a kursywą tej samej ręki298. Również trudności techniczne porównywania pisma wzrastają w w. XIV i XV wobec coraz obfitszego i coraz bardziej rozproszonego materiału. Mimo to nie można rezygnować z badań paleograficznych, jeżeli one choć w części mogą się przyczynić do poznania składu osobowego i pracy kancelarii królewskiej. Odgrywa ona bowiem nie tylko ważną rolę polityczną, ale jest szkołą dyplomatów, dostojników państwowych i biskupów. To, co wiadomo dotychczas o kancelariach i dokumentach panujących w w. XIV i XV, zawdzięczamy, poza dawniejszymi i już przestarzałymi pracami Maurera i Kwiatkowskiego o urzędnikach kancelaryjnych299, przede wszystkim St. Kętrzyńskiemu. Jego tezy opierają się na gruntownych, także i paleograficznych studiach nad dokumentami Kazimierza Wielkiego (zbadał około 300 oryginałów), praca ta jednak uległa zatracie przed opublikowaniem300. Dokumentami Łokietka, Ludwika, Ja296 Por. Krzyżanowski St., Dyplomy i kancelaria Przemysława II, Kraków 1890, s. 24 i n. Zresztą i Krzyżanowski, który na ogół był bardzo ostrożny w określaniu rąk pisarzy, nie ustrzegł się szeregu błędów w ocenianiu ręki pisarza. 297 Kętrzyński St., Do genezy kanclerstwa koronnego (Kwart. Hist. XLII 1928), a zwłaszcza tegoż autora O elementach chronologicznych dokumentów Kazimierza Wielkiego (Rozpr. AU hist.-fil. LVI 1913). 298 Por. Krzyżanowski, o. c., ryc. 4 i 6, różne typy pisma notariusza Jaśka. Por. również Górski K., Wojciech z Żychlina, Poznań 1936, s. 19–30 i ryc. 4. 299 Maurer E., Urzędnicy kancelaryjni książąt i królów polskich do r. 1386 (Przew. Nauk. Lit. 1884 i odb.). – Tenże, Urzędnicy kancelaryjni Władysława Jagiełły (Bibl. Warsz. 1877 III i odb.). – Tenże, Urzędnicy kancelaryjni królów polskich z lat 1434–1506 (Spraw. gimn. w Brodach 1881 i odb.). – Kwiatkowski S., Urzędnicy kancelaryjni koronni i dworscy z czasów Władysława III (Rozpr. AU hist.-fil. XVII, 1884). Z nowszych prac por. Nowicki E., Studia nad kancelarią koronną Kazimierza Jagiellończyka, Lwów 1912. 300 Por. Studia nad kancelarią Kazimierza W., cz. I, II, III (streszczenia w Spraw. AU 1903, nr 8 i 1904, nr 7). Częścią tych studiów są przytoczone wyżej prace O elementach chronologicznych i Do genezy kanclerstwa koronnego.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

376

Rozdział V

giełły i jego synów zajmował się raczej na podstawie materiału drukowanego pod kątem widzenia dyplomatyki301. W Uwagach i przyczynkach do studiów nad kancelarią koronną Kazimierza Jagiellończyka 302 daje jednak spostrzeżenia oparte o autopsję szeregu oryginałów tego króla, zachowanych w ogromnej ilości (do tysiąca). Liczba pisarzy pracujących w kancelarii panującego ulega wahaniom. Jeżeli Przemysł II zatrudnia przy wystawianiu dokumentów jednocześnie trzech lub czterech notariuszy, to za rządów Łokietka w Wielkopolsce w latach 1296–1299 jest ich co najmniej sześciu. W pierwszej połowie w. XIV, za Władysława Łokietka i w pierwszych dziesiątkach lat rządów Kazimierza Wielkiego, ilość dokumentów wystawionych przez kancelarię panującego silnie spada i pozwala stwierdzić zatrudnienie zrazu najwyżej dwóch, potem dopiero trzech i czterech notariuszy303. Lecz obok tego nie dość wyjaśnionego cofnięcia się aktywności kancelarii królewskiej w porównaniu ze stosunkami z końca w. XIII, rozwijają się inne kancelarie świeckie. Od r. 1300 dochowały się księgi miejskie krakowskie304, a z r. 1322 pochodzi wzmianka o zapiskach prowadzonych przez sądy ziemskie (tabulae iudicii)305. W ostatnich dziesiątkach lat rządów Kazimierza Wielkiego, za kanclerstwa Janusza Suchywilka i podkanclerstwa Janka z Czarnkowa nie tylko możemy stwierdzić ogromny wzrost liczby pisarzy zatrudnionych jednocześnie (około dwunastu), nie tylko ustala się organizacja tej kancelarii, ale jest bardzo prawdopodobne, że w tym czasie zaczęto prowadzić systematycznie księgi rachunkowe podskarbińskie i żupne306 i albo wówczas, albo raczej za Ludwika Węgierskiego regestry dokumentów wystawianych przez kancelarię królewską, czyli tzw. Metrykę Koronną307. Wzrost kultury piśmiennej od czasów Kazimierza Wielkiego, omówiony wyżej w dziejach bibliotek i pisma książkowego w Polsce, potwierdza się i w dziedzinie dokumentów, ksiąg kancelaryjnych i rachunkowych. 301 Por. Zarys nauki o dokumencie oraz Formuła ad relacionem w kancelarii polskiej 1393–1492 (Przegl. Hist. XVIII, 1914 i odb.). 302 Przegl. Hist. XV, 1912 i odb. Jest to krytyka książki Nowickiego, o. c. 303 Kętrzyński, Do genezy Kanclerstwa, s. 7–8. Podobizny dwóch dokumentów Łokietka podał Krzyżanowski, Album palaeogr., tabl. XXIII–XXIV. 304 Por. Krzyżanowski, Specimina palaeogr., tabl. IX i n. Starsza od nich księga m. Wrocławia zaginęła już w w. XIX. 305 Kod. kat. krak. I, nr 129. Por. Kętrzyński, Zarys nauki o dokumencie, s. 448. 306 Karwasińska J., O najdawniejszych księgach tzw. Rachunków dworu królewskiego (Archeion I, 1927, s. 173) oraz Rachunki żup solnych w XIV i XV w. (Archeion III, 1928, s. 43). 307 Semkowicz Wł., Uwagi o początkach dokumentu polskiego (Kwart. Hist. XLIX, 1935, s. 53); Kętrzyński, Zarys, s. 414 oraz Uwagi o początkach Metryki Koronnej (Archeion II, 1927 i odb.). Księgi te zachowały się od r. 1447. Na Mazowszu Metryka, różniąca się nieco swym charakterem od Metryki Koronnej, sięga r. 1414. Por. Wolff A., Metryka Mazowiecka, układ pierwotny, sposób rejestracji, Warszawa 1929.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

Ryc. 130. Fragment przywileju Kazimierza Wielkiego z daty Kraków 6 X 1354. Ręka Mikołaja Czecha kanonika wiślickiego (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

J

N nomine domini. Amen... gratia Rex polonie Necno[n... quorum interest uel interesse... fama ubilibet commendabil[iter

377

Ryc. 131. Fragment przywileju Kazimierza Wielkiego z daty Kalisz 28 I 1364. Ręka Mikołaja z Wolborza (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

J

N nomine domini am[en... vniuersis tam presentibus quam... capitulo Ecclesie sue ab v[na... alias factam coram nobi[s...

Z czasów Ludwika i Jagiełły, od r. 1374, są już zachowane księgi sądów ziemskich w formie dutek z krótkimi zapiskami308 oraz liczne dokumenty wystawiane przez kancelarię sądową. Od r. 1388 zachowały się rachunki podrzędztw królewskich309. Od schyłku w. XIV rozpoczyna się 308 Podobizny pisma zapisek sądowych krakowskich z w. XIV zob. w wydaniu ich przez B. Ulanowskiego, Star. prawa pol. pomniki VIII, tablice, oraz Kutrzeba St., Katalog krajowego Archiwum aktów grodzkich i ziemskich w Krakowie (Teka Grona Konserw. III, 1909, tabl. II). 309 Podobizny rachunków z w. XIV podskarbiego i podrzędztw, pisane starannie i czysto w dutkach kursywą współczesnych dokumentów, zob. Siemieński J., Dział staropolski Min. Skarbu na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu, 1929, ryc. 3 i 4. Tamże podobizny rachunków z w. XV i XVI.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

378

Rozdział V

też działalność kancelarii grodzkich, starościńskich. Niewątpliwie wcześniej zaczęto prowadzić księgi kancelaryjne instytucji kościelnych, ale zachowane akta kapitulne i konsystorskie sięgają zaledwie początków w. XV310. Badając oryginały Kazimierza Wielkiego, Kętrzyński wyróżnił ręce prawie trzydziestu pisarzy. Przyjmuje on tak dla kancelarii tego króla, jak i dla jego następców po schyłek w. XV zasadę jedności osoby dyktatora i ingrosatora a w w. XV także registratora, choć ta ostatnia czynność częściej była spełniana przez inne osoby311. Pismo notariuszy Kazimierza Wielkiego wykazuje typy używane współcześnie na Zachodzie z ogromną przewagą lekkiej kursywy i półkursywy nie tylko w mandatach, ale i w przywilejach uroczystych. Te ostatnie wyróżniają się raczej formułami, rozmiarami marginesów i wielką majestatyczną pieczęcią niż pismem. Nieco grubsza minuskuła typu książkowego i ozdobniejszy inicjał, jak na ryc. 131, jest raczej wyjątkiem. Można powiedzieć, że pisarze ci piszą wprawnie i pewnie, ale nie kaligrafują swoich czystopisów312. Inaczej w w. XV. Na przywilejach uroczystych, osiągających wielkie rozmiary313, inicjał I ozdobiony floresami, raczej malowany niż rysowany, rozrasta się nieraz na całą wysokość tekstu314, inwokacja lub imię królewskie bywa wypisywane ogromnymi literami psałterzowymi, a pismo tekstu wykazuje różne odmiany minuskuły (bastardy) tak równej i starannie kaligrafowanej, jaką rzadko można spotkać w kodeksach współczesnych315. Widać, że kancelaria królewska przywiązuje dużą wagę do kaligrafii i kultury pisma i że raczej ona dostarcza kopistom ksiąg nowych wzorów pięknego pisma niż odwrotnie. Ale obok tego pisma odświętnego na codzienny użytek kancelarii, w konceptach, mandatach, listach, kwitach, rachunkach i w Metryce panuje mniej lub więcej pośpieszna kursywa, jakiej przykłady z czasów Kazimierza Jagiellończyka reprodukuje Nowicki316. Lecz pismo Metryki staje się coraz schludniejsze, tak że za Zygmunta I są to już czystopisy pięknie utrzymane, o dużych marginesach i wyraźnym, starannym piśmie. Zasada tożsamości dyktatora i ingrosa310

s. 164.

311

Kutrzeba St., Historia źródeł dawnego prawa polskiego, Lwów 1926, II,

Zarys, s. 318–9 i 431. Por. ryc. 130, Krzyżanowski, Album palaeogr., tabl. XXV oraz przywilej fundacyjny Uniwersytetu z r. 1364, pisany ręką Jakuba z Ossowy, reprodukowany przez St. Krzyżanowskiego, Poselstwo Kazimierza W. do Awinionu i pierwsze uniwersyteckie przywileje (Rocznik Krak. IV, 1900). 313 Por. Kutrzeba St. i Semkowicz Wł., Akta unii Polski z Litwą, Kraków 1932, nr 58. Dokument ten z r. 1433 liczy 84 cm szerokości. Zob. Katalog Archiwum a. d. m. Krakowa I, nry 171, 172, 226, 294. 314 Por. Krzyżanowski, Album palaeogr., tabl. XXX. Tamże tabl. XXVI–XXIX podają przykłady mniej kaligraficznego, drobniejszego pisma dokumentowego z kancelarii Ludwika, Jadwigi, Jagiełły i Warneńczyka. 315 Por. ryc. 132–135. 316 Studia, tabl. 1–5. 312

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

379

tora, stwierdzona w kancelarii Kazimierza Wielkiego, wydaje się mniej pewna w końcu w. XIV i w w. XV, zwłaszcza w stosunku do ogromnych płacht przywilejów ziemskich lub dokumentów unii, wypisywanych w większej liczbie egzemplarzy, pracowicie kaligrafowanych a upstrzonych czasem bezmyślnymi myłkami317. Notariusz, odpowiedzialny wobec osoby wymienionej w formule relacyjnej i dokonującej kontroli czystopisu, mógł posługiwać się pomocnikami, których charakter niełatwo ustalić wobec coraz powszechniejszej w w. XV bezimienności pisarzy. Zauważony przez Kętrzyńskiego w kancelarii Kazimierza Jagiellończyka sposób sygnowania czystopisów małymi początkowymi literkami imienia pisarza lub całym imieniem, ukrytym wśród ozdób inicjałów318, nie jest bynajmniej regułą. Lista 58 pisarzy zatrudnionych w kancelarii w czasie czterdziestu pięciu lat rządów Kazimierza Jagiellończyka, zestawiona przez Nowickiego na podstawie źródeł drukowanych, nie daje pojęcia o istotnym składzie kancelarii. Z pisma innych kancelarii w. XV mamy dotąd reprodukowane w Specimina Palaeographica kilka przykładów z ksiąg miasta Krakowa i niedbalej prowadzonych ksiąg sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim oraz sądu ziemskiego krakowskiego. Na ogół pismo ksiąg sądowych w drugiej połowie w. XV i w początkach w. XVI staje się coraz bardziej niestaranne i kursywne (por. ryc. 136), aby odzyskać czytelność i schludność za czasów Zygmunta I.*

G. Pismo humanistyczne czyli renesansowe Literatura: Por. odpowiednie rozdziały w przytoczonej poprzednio literaturze podręcznikowej, a ponadto zwięzły lecz znakomicie ujmujący rzecz artykuł Schiaparellego w Enciclopedia Italiana XXVI, 1935, s. 45–6.

Doniosły przewrót umysłowy i kulturalny, jaki dokonał się w Europie u schyłku średniowiecza, określany nazwą Odrodzenia, nie pozostał bez wpływu także w dziedzinie pisma. Ojczyzną renesansu były – jak wiadomo – Włochy, gdzie w XIV i XV w. odżyło zamiłowanie do studiów klasycznych. Humaniści przepisując dzieła autorów starożytnych poczęli 317 Np. z czterech dokumentów unii horodelskiej trzy (dwa dokumenty królewskie i dokument panów litewskich) są pisane kaligraficznie tą samą ręką, przy czym dwa z nich mają na końcu wzmiankę o pisarzu Stanisławie Ciołku, każdy w odmiennej formie. Czwarty, którego dyktat również przypisuje się Ciołkowi (nie ma wzmianki o pisarzu), jest pisany zwykłą półkursywą, ale poprawniej niż poprzednie. Egzemplarze kaligrafowane piszą: paralamento zamiast parlamento, temperalibus, lumine zam. lumen, secriti zam. secreti itp. Czy Ciołek, podówczas kanonik sandomierski, pisarz ziemski krakowski i notariusz kapitulny (por. Badeni St. H., Stanisław Ciołek, Rozpr. AU hist.-fil. XXXIX, 1900, s. 12), był tym niegramatycznym kaligrafem? 318 Por. ryc. 134.

...Vt actus hominum qui vetustate cadunt et successu temporis in obliuionem vertuntur... ...mem]oriam Proinde nos kazimirus deigratia Rex Polonie necnon Cracouie Sando[mirie...

Ryc. 133. Fragment przywileju uroczystego Kazimierza Jagiellończyka z daty Kraków 4 VII 1465 (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

N nomine domini amen . Ad perpetuam rei memori[am... J.] apicibius deigracia annotacione perhennentur ne lapsu temporis euanescant P[roinde...

Ryc. 132. Fragment przywileju uroczystego Władysława Jagiełły z daty Kraków 27 III 1431 (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

J

N nomime domini amen Ad Perpetuam Rei memor[iam... Sandomirie . Siradie . Lancicie . Cuyauie . Suppremusdux Lithwanie . Russie . P[russie...

Ryc. 135. Fragment przywileju Jana Olbrachta z daty Kraków 22 I 1494 (Arch. m. Krakowa dok. 361)

Kazimirus DEigracia Rex Polonie... Prussieque dominus et heres etc Significamus tenore presencium quibus ex[pedit...

Ryc. 134. Fragment przywileju mniejszego Kazimierza Jagiellończyka z daty Kraków 15 V 1487. W inicjale wpisane . M ., pierwsza litera imienia pisarza (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

382

Rozdział V

Ryc. 136. Fragment księgi grodzkiej krakowskiej (dutki) z r. 1497 (Arch. Państwowe w Krakowie, Castr. Crac. 26, s. 689) 1497 Extunc iam nunc prout extunc et pro illo tempore sunt nunc dedit que sibi coram iure realem intromissionem In totam villam suam hereditariam dictam Sczeglicze per Scziglice

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

383

naśladować i pismo rękopisów, w których znajdowali przekazy tekstów klasycznych, a ponieważ rękopisy te pochodziły przeważnie z wieków IX–XII a pisane były minuskułą karolińską, przeto pismo renesansowe, torujące sobie w tej dobie drogę we Włoszech, a stąd rozpowszechniające się śladami humanizmu po całej łacińskiej Europie, było wiernym naśladownictwem najczystszej karoliny. Powtarza się tu proces podobny do tego, jaki miał miejsce sześć wieków wcześniej w tzw. odrodzeniu karolińskim. Są pewne różnice, ale nie brak i wyraźnych analogii. I wówczas za Karolingów pod tchnieniem ożywczego prądu umysłowego zwrócono się do rękopisów dawniejszych czasów, które czytano i przepisywano, przyswajając sobie nie tylko ich ducha, ale i piękne formy pisma klasycznego: kapitały, uncjały i półuncjały, pod tym zaś wpływem obudziła się reakcja przeciw barbarzyńskim formom zniekształconej kursywy, która była w użyciu codziennym pod nazwą pism narodowych, langobardzkiego, merowińskiego czy wizygockiego. Głęboko powszechnie odczuta potrzeba posługiwania się pismem godnym dzieł wielkich autorów antycznych i chrześcijańskich doprowadziła podówczas – jak to wyżej przedstawiono – do uszlachetnienia pisma książkowego zrazu w postaci tzw. prekaroliny, z której zrodziła się ostatecznie czysta, piękna karolina. Takaż sama reakcja objawiła się teraz w XIV i XV w., pod wpływem odrodzenia studiów klasycznych, przeciwko pismu „gotyckiemu”, skoro uważano je za pismo Gotów, którzy mieli zniszczyć państwo i całą kulturę rzymską, a więc za pismo barbarzyńskie. Lecz kiedy odrodzenie karolińskie musiało dopiero stworzyć sobie nowe pismo, humaniści ze schyłku średniowiecza znaleźli już wzory gotowe w rękopisach bibliotecznych z w. IX–XII w postaci minuskuły karolińskiej. Tak tedy pismo humanistyczne (humanistyka) czyli renesansowe jest niczym innym jeno starą karoliną, powołaną na nowo do życia i przystosowaną do użytku pisarskiego. Nazywano ją littera antiqua horum temporum albo po prostu antykwa. Podobnie jak karolinę poprzedziła prekarolina, tak też i humanistyka, tj. pismo renesansowe, miała swoją prehumanistykę. Widzieliśmy, że już w okresie panowania gotyku nie zarzucono we Włoszech zupełnie form okrągłych pisma. Tak zwana rotunda włoska, która zjawia się, szczególnie w Bolonii, w XIII i XIV w., jakkolwiek rozwinęła się niewątpliwie z pisma gotyckiego, miała wyraźną tendencję do zachowania form okrągłych w przeciwieństwie do ostrej i kanciastej tendencji czystego gotyku319. Drugie pismo dochodzące do głosu we Włoszech w w. XIV, to – jak była o tym mowa powyżej – tak zwana gotico-antiqua lub fere humanistica, w której spośród elementów graficznych jeszcze typowo gotyckich wyłania się już tendencja renesansowa, tendencja do przytępiania ostrości łuków oraz wygładzania łamań320. Wszak tym pismem posługiwał się już Petrarka, który był prekursorem humanizmu. 319 320

Por. wyżej s. 319. Por. wyżej s. 321.

Ryc. 137. Pismo humanistyczne. Liwiusz, Ab urbe condita. Ręka Poggia Braccioliniego 1453 r., rkps Bibl. Watykańskiej (Ehrle F. et Liebaert P., Specimina codicum latinorum, pl. 48)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

385

Lecz dopiero Niccolo Niccoli (1364–1437) i Francesco Poggio Bracciolini (1380–1459) mogą być uważani za twórców pisma humanistycznego, gdyż ono pod ich piórem uzyskało w początku XV w. cechy odrębnego typu graficznego, osiągając swój pełny i swoisty charakter. Obaj ci wybitni humaniści położyli ogromne zasługi około wykrywania i gromadzenia dzieł klasyków, z których wiele sami przepisali piękną humanistyką. Niccolo Niccoli, zrazu z zawodu kupiec florencki, potem namiętny bibliofil i zbieracz rękopisów, których był znawcą znakomitym, założył pod patronatem mecenasa studiów humanistycznych Kuźmy Medyceusza we Florencji, tej kolebce nowego ruchu, szkołę kaligraficzną, gdzie pod jego kierunkiem kształcili się i ćwiczyli pisarze w piśmie humanistycznym. Jego bogata biblioteka, w części własnoręcznie pisana, weszła z czasem w skład medycejskiej Laurenciany. Poggio Bracciolini, biegły pisarz i sekretarz papieski, wreszcie kanclerz florencki, zwiedził w okresie soborowym ultramontańskie kraje (Szwajcarię, Niemcy, Francję i Anglię), w których poznajdywał wiele nieznanych dotąd dzieł klasycznych, w czym cały szereg mów Cycera. Pisarze ci osiągnęli w naśladowaniu karoliny tak dużą wprawę, że na pierwszy rzut oka trudno odróżnić ich pismo od karolińskiego pierwowzoru. Pomimo to pismo humanistyczne łatwo rozpoznać po pewnych szczegółach graficznych, które ono odziedziczyło w spadku po piśmie gotyckim. I tak należą tu: punkt nad i, którego jeszcze minuskuła karolińska nie znała, dalej okrągłe r (obok prostego) oraz okrągłe s, które również są w minuskule wytworem późniejszym; najbardziej jednak charakterystyczny jest kształt litery t, w którym pionowy trzonek wystaje znacznie ponad poziomą beleczkę. Oprócz powyższych znamion graficznych pisma humanistycznego, odróżniających je od minuskuły karolińskiej, zdradza czas jego pochodzenia odmienny rodzaj pergaminu, stylizacja inicjałów, zgoła inna w dobie renesansu niż w czasach pokarolińskich, a wreszcie i pewne odrębne właściwości ortograficzne. Pismo humanistyczne nie skostniało jednak jako pismo naśladownicze, lecz rozwinęło się z czasem samodzielnie jako pismo żywe, rozpowszechnione najprzód w środowiskach wysokiej kultury do pisania ksiąg oraz w pewnym zakresie w niektórych kancelariach do pisania dokumentów. Jak w piśmie gotyckim tak i w „humanistyce” rozróżniamy dwa typy: 1) typ okrągły czyli pismo książkowe i 2) typ kursywny czyli pismo codziennego użytku, z którego wyłaniają się znów dwie odmiany: a) kursywa właściwa, używana do potrzeb książkowych i b) kursywa dokumentalna, służąca do pisania dokumentów i innych produktów kancelaryjnych. 1. Pismo książkowe. Najstarsze datowane kodeksy pisane czystą humanistyką pochodzą z trzeciego dziesiątka XV w., ale właściwy rozkwit tego pisma przypada na drugą połowę wieku XV i wiek XVI. Od czasu rozpowszechnienia się ksiąg drukowanych było ono oczywiście coraz rzadziej w ręcznym użyciu.

Ryc. 139. Pismo humanistyczne z poł. XV w. Tacyta Germania (tamże) Manimos: helisios: Nahanaruolos. Apud Naharualos antiquę religionis lucus ostenditur. Pręsidet sacerdos mu liebri ornatu. Sed deos interpretatione

Ryc. 138. Pismo z pocz. IX w. Tacyta Germania (Till R., Handschriftliche Untersuchung zu Tacitus Agricola und Germania)

Bri]tanniam obtinebat: Igitur triumfalia ornamenta et in lustris statuae honorem et quidquid protriumpho datur

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

387

Z poszczególnych liter – poza wyżej przytoczonymi, które różnią humanistykę od pisma karolińskiego – zasługują na uwagę: a mające przeważnie (jak w karolinie) formę uncjalną z jednym brzuszkiem (rzadziej z dwoma), d jest po największej części proste, podobnie r i s nawet przy końcu wyrazu, spotyka się jednak i okrągłe formy tych liter, z czasem jednak proste s znika, a utrzymuje się wyłącznie s okrągłe. Dla dźwięków u i v była w użyciu zrazu litera u (podobnie jak w karolinie), dopiero w drugiej połowie XVI w. zdobywa sobie v na początku wyrazu przewagę, a w XVII w. ustala się dla dźwięku samogłoskowego forma u, a dla dźwięku spółgłoskowego forma v. Wreszcie wracają dyftongi ae i oe, zjawia się nawet niekiedy dawne ę (e caudata). 2. Kursywa humanistyczna, zwana także italiką, wykształciła się z renesansowego pisma książkowego już w XV w. pod wpływem potrzeby szybszego pisania. Litery mają również krągły charakter, są piękne i wyraźne, otrzymały tylko postać kursywną, przejawiającą się w łączeniu liter i w pochyleniu pisma w prawo, co ułatwia lekkie i wygodne pisanie. Kursywa ta zyskała nie tylko we Włoszech ale i poza Włochami szerokie rozpowszechnienie. Zrazu używana zwyczajnie dla tekstów łacińskich, z czasem zdobyła ona szerszy zakres, stosowana do wszelkich tekstów w różnych językach narodowych. W związku z tym rozwojem terytorialnym ulega ona odmianom „krajowym”, tak że można odróżnić kursywę francuską czy hiszpańską od włoskiej lub angielskiej. Tworzą się ponadto odmiany graficzne: raz jest ta kursywa więcej zbliżona do pisma książkowego, drugim razem przybiera bardziej płynny charakter, wchłania też, zwłaszcza w krajach niemieckich, pewne elementy z kursywy gotyckiej (jak kursywne, u góry zamknięte a, okrągłe d i r). Swoisty typ otrzymała ona w brewiach papieskich, które zaczęto pisać tą kursywą od czasu papieża Eugeniusza IV. W dalszym rozwoju w ciągu XVII i XVIII w. wydziela się z kursywy humanistycznej kurrenta, będąca w użyciu po dziś dzień. Otrzymuje ona swą postać skończoną jako piękne pismo kaligraficzne w w. XVIII w Anglii (stąd nazwa jej „pismo angielskie”), skąd w ciągu w. XIX rozpowszechniła się po całej Europie. W porównaniu z kursywą przedstawia ta kurrenta swobodniejszy dukt przy nadzwyczaj subtelnym cieniowaniu kresek tęższych i cienkich oraz doskonałym łączeniu wszystkich liter w wyrazie. Do nadania temu pismu tak wytwornej formy przyczyniło się w niemałym stopniu powszechne użycie metalowych, elastycznych piór ostrych w miejsce miękkich . i ścinanych piór ptasich (gęsich). Do charakterystycznych liter kursywy humanistycznej należą: a zupełnie takie samo jak w kursywie gotyckiej, gdzie łuk brzuszka łączy się u góry z trzonkiem litery; obok d prostego, które zjawia się w starszej kursywie, występuje później okrągłe d (jak w kursywie gotyckiej); i odznaczane bywa kreską lub częściej (zwłaszcza później) kropką, przedłużone w dół i w formie j, zjawiające się szczególnie przy podwójnym ij lub (później) na początku wyrazu, zostało w końcu użyte dla dźwięku spółgłoskowego (jot) dla odróżnienia od i określającego dźwięk samogłoskowy. Okrągłe r upodabnia się do dzisiejszego tzw. francuskiego . Pod wpły-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

388

Rozdział V

Ryc. 140. Italika włoska. Breve papieża Piusa II z r. 1462 dla miasta Bazylei (Brackman A., Papsturkunden, tabl. XII a) Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Putamus innotuisse uobis infelicem casum... frederico comite palatino Rheni conflictum habuerunt. Que calamitas pro...

wem lewej kreseczki łącznej okrągłe s, które z czasem wypiera zupełnie długie s, zatraca górny łuk, podczas gdy dolny łuk otrzymuje małą pętlę celem połączenia z sąsiednią na prawo literą. W literze t trzonek urasta w półwysoką laskę, którą pozioma beleczka przecina lub częściej jeszcze czepia się laski z prawej tylko strony. W XVII w. ustala się rozróżnienie u i v, pierwszego znaku dla dźwięków samogłoskowych, drugiego dla spółgłoskowych, przy czym v ma dwie formy: ostrą i okrągłą. Wielkie litery kursywy naśladują bądź rzymską kapitałę, bądź gotycką kursywną minuskułę w uproszczonych i okrągłych kształtach. 3. Włoskie pismo kancelaryjne, odmiana kursywy humanistycznej z pewną domieszką kursywy gotyckiej, zjawia się w drugiej połowie XVI w. w wielu kancelariach włoskich, zwłaszcza książęcych. W kancelarii papieskiej używane było w korespondencji sekretariatu stanu, w relacjach nuncjuszów papieskich pisanych przez ich notariuszy i w tzw. motu proprio papieskich. Rozpowszechniło się to pismo także poza Włochami, zwłaszcza we Francji i Hiszpanii, gdzie osiągnęło szczyt swego rozwoju pod nazwą „bastarda” (nie mającą zresztą nic wspólnego z bastardą gotycką, o której była wyżej mowa). Charakterystyczne są dla tego silnie w prawo pochylonego i dość dużego pisma wybujałe laski dolne i górne, przy końcach pogrubione lub u dołu zaopatrzone wąskimi pętlami w ukos ku górze. Litery w poszczególnych wyrazach są z sobą przeważnie powiązane, przy czym w tych połączeniach gubią one czasem swój kształt pierwotny; niekiedy jednak litery wymykają się z wyrazu i stoją odzielnie.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

389

Ryc. 141. Kursywa humanistyczna. Breve papieża Pawła II z r. 1465 (Battelli J., Acta pontificarum. Exempla scripturarum, fasc. III, tabl. 23) Dilecte fili Salutem et Apostolicam benedictionem. Inclinati [s]upplicationibus dilectorum filiorum vniuersitas et hominum Terre... vt homines et persone dicte terre transeun[t]es per ciuitatem nostram ferentinatam et eius territorium cum quibuscunque... dicte ciuitatis parique modo homines dicte ciuitatis liberi et immunes esse debeant a gabellis et solutionibus dicte ter[re...

*W Polsce kupowano w w. XV kodeksy pisane według nowej mody321, otrzymywano listy, jak Oleśnicki pisma Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, kaligrafowane czystą i piękną choć drobną minuskułą humanistyczną322, ale nie śpieszono się z wprowadzeniem tego pisma do szkół i kancelarii. Humaniści krakowscy zgrupowani w Sodalitas Vistulana piszą i podpisują się raczej gotycką kursywą323. Mirica-Heydeke w r. 1500, żegnając się po trzydziestu czterech latach ze swym zawodem pisarza miejskiego w Krakowie, pisze jeszcze gotykiem324. 321

Bibl. Jag. rkps 1286, 1404, 537, 599, 580 i in. Por. Biegeleisen o. c., II, s. 37, 47 i 152 oraz Dobrowolski K., Z dziejów książki polskiej na obczyźnie (Przegl. Bibliot. III 1929, s. 146 i n.). – Ameisenowa Z., w Bulletin de la Soc. Franç. de reprod. de mss. à peintures, XVII, 1933, s. 36 i n. 322 Oryg. list pisany ok. r. 1453, wprawiony w rkps 173 Bibl. Jag. 323 Por. podpisy Sommerfelda na książkach (Wisłocki, Incunabula typographica, s. 466–71). Odmienne pismo, italikę lub prawie italikę, widać wtedy, gdy właściciel podpisuje się jako Esticampianus, ale i wówczas używa gotyckiego okrągłego s (w formie majuskuły B) jak na s. 469. 324 Arch. m. Krakowa, Zbiór Grabowskiego 44 k. 1. Por. rękę tegoż tamże, rkps 429, s. 376 i n., rkps 8, s. 269 i n., oraz Bibl. Jag. rkps 689. Kursywa humanistyczna zjawia się wcześniej w księgach miejskich kazimierskich niż krakowskich. W formie dość indywidualnego, wąskiego a wysokiego pisma wprowadza ją tam pisarz-humanista, Jan Henkel Czeiskendorf, wraz z takimi terminami i zwrotami jak tribuni plebis zamiast scabini, pretor urbanus zamiast advocatus, in capitolio coram senatoribus, tj. na ratuszu wobec rajców, Deo altitonanti, vestales de tercia regula divi Francisci, post exitum Simonis et Felicie ad Eliseos campos itp. (Arch. m. Krakowa, Kazim. 6 s. 53, 61, 69, 100, 133, Kazim. 367 s. 170, 241, 246 i passim).

Joannesalbertus dei gracia Rex Polonie supremus dux Lituanie Russsie Prussieque etc. dominus et heres. Reuerende in cristo pater sincere nobis dilecte. Intimauimus vestre paternitati per Generosum Andream de Borzyschowo Castellanum Gdanensem necessitatem Regno et dominys nostris ymmo toti

Ryc. 142. Kursywa humanistyczna. List Jana Olbrachta do biskupa warmińskiego Łukasza z dn. 8 I 1499 (Bibl. Czartoryskich rkps 403, s. 754)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

391

W kancelarii królewskiej zjawia się italika później niż na Węgrzech, a podobnie jak w Czechach325 w łacińskich listach przed końcem w. XV (por. ryc. 142). Zapewne szczegółowe badania wykażą wcześniejsze przykłady występowania i wpływu nowego pisma, może jeszcze w kancelarii Kazimierza Jagiellończyka. Na ogół w Metryce i dokumentach pismo przekształca się stopniowo i powoli pod wpływem renesansowych wzorów. Jeszcze piękne pismo z Tomicianów podane przez Krzyżanowskiego w Specimina Palaeographica326 nosi ślady gotyku. Dopiero w XVI w. powstają u nas okazałe wzory kaligrafii renesansowej, jak bogato malowane: przywilej Krzysztofa Szydłowieckiego dla kolegiaty opatowskiej z r. 1519, tegoż Liber Geneseos, ewangeliarz biskupa Tomickiego z r. 1534, modlitewniki Szydłowieckiego i Zygmunta I, Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich z tekstem Długosza, Dialog o Zbigniewie Oleśnickim i inne327.

H. Pismo drukowane Literatura: Audin M., Histoire de l’imprimerie par l’image, Paris 1929. – Hessel A., Von der Schrift zum Druck (Zeitschr. d. deutsch. Vereins f. Buchwesen u. Schrifttum VI 1923). – Crous E., Die gotischen Schriftarten im Buchdruck (w publikacji wydanej wspólnie z J. Kirchnerem, Die gotischen Schriftarten, Leipzig 1928). – Haebler K., Typenrepertorium der Wiegendrucke, Halle-Leipzig 1905–1924. – Claudin A., Histoire de l’imprimerie en France au XV-e et au XVI-e siècle, Paris 1900–1914. – Haebler K., Der italienische Wiegendruck in Originaltypenbeispielen, München 1928. – Muszkowski J., Buchdruckerkunst in Polen und polnische Type (Gutenberg-Jahrbuch 1934, s. 155 i n.). – Ptaśnik J., Monumenta Poloniae typographica XV et XVI saec. Vol. I. Cracovia impressorum, Lwów 1922. – Bernacki L., Pierwsza książka polska, Lwów 1918. – Piekarski K., Polonia typographica saeculi sedecimi, z. l i 2, Warszawa 1936–1937. – Tenże, Pierwsza drukarnia Floriana Unglera 1510–1516, Kraków 1926.

Wiekopomny wynalazek druku za pomocą ruchomych czcionek wywołał w dziedzinie pisma skutek wprost rewolucyjny, nie w tym znaczeniu, by wpłynął na zmianę wyglądu zewnętrznego pisma, gdyż obraz jego pozostał takim, jakim był dotychczas w przededniu wynalazku, lecz wskutek tej okoliczności, że produkcja ręcznie pisanych ksiąg z tą chwilą niesłychanie się obniżyła, a skryptoria klasztorne, tak czynne w epoce średniowiecza, teraz po wynalezieniu łatwego i taniego sposobu powielania pisma uległy ogromnemu ograniczeniu. Jeszcze w w. XVI spotykamy sporo ksiąg ręcznie pisanych, ale wiek XVII a jeszcze bardziej XVIII 325

Friedrich G., Učebná kniha palaeografie latinské, Praha 1898, s. 188. Tabl. XXV. 327 Por. Kieszkowski J., Kanclerz Krzysztof Szydłowiecki, Poznań 1912, t. II, tabl. 53, ryc. 156 i 157, t. I, tabl. XIX. – Kopera, Dzieje malarstwa, II, ryc. 28, 30, 44. – Jarosławiecka-Gąsiorowska, o. c., tabl. XLVII i XLVIII. – Biegeleisen, o. c., s. 115 i 156. 326

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

392

Rozdział V

przynoszą z sobą dalsze obniżenie produkcji rękopiśmiennej. Jeśli pisano książki nie przeznaczone do druku, to były to przeważnie teksty niewarte zachodu i kosztów druku, mające wartość jedynie dla osobistych zainteresowań, bez ogólniejszego znaczenia. Niemniej przeto trzeba stwierdzić, że o ile wynalazek druku zadał cios niemal śmiertelny wytwórczości ksiąg rękopiśmiennych a tym samym oficyna drukarska przyjęła na swój rachunek cały dorobek w rozwoju pisma książkowego, o tyle pisma o charakterze kursywnym, przystosowane do potrzeb codziennego użytku lub do celów kancelaryjnych, nigdy nie wyszły z użycia, lecz przetrwały wieki aż po dziś dzień, czerpiąc nadal swe soki żywotne z tego samego zdroju, który tkwiąc w starożytności wydał w średniowieczu mnogą ilość najrozmaitszych typów pisma łacińskiego. Między pismem więc w ścisłym tego słowa znaczeniu a drukiem nie było właściwie żadnego przeskoku i oba te elementy żyły i rozwijały się równolegle obok siebie. Z tych powodów paleografia interesuje się także pismem drukowanym, jakkolwiek im bliżej naszych czasów, tym to zainteresowanie jest słabsze, a to ze względu na coraz mniejsze trudności, jakie to pismo stawia czytającemu. Począwszy od Gutenberga (ok. r. 1450), pierwsi drukarze naśladowali dla wzorów swych czcionek pismo rękopisów służących im za podstawę do składania tekstu drukowanego. Stąd też w tzw. inkunabułach czyli najstarszych drukach po rok 1500, których ilość dochodzi do 25 000 druków, spotykamy wszystkie niemal typy pisma będące w XV w. w użyciu do pisania ksiąg: będzie tam więc reprezentowana i nowa renesansowa antykwa oraz starsze od niej włoskie rodzaje pisma tkwiące jeszcze w gotycyzmie, jak rotunda i gotykoantykwa, obok zrodzonych na północ od Alp gotyckiej tekstury i gotyckiej bastardy. Z rozwojem drukarstwa dokonuje się jednak zwrot ku redukcji i ujednostajnieniu typów druku: z końcem XV w. wychodzi z obiegu gotykoantykwa, a natomiast z początkiem XVI w. wchodzi w życie humanistyczna kursywa. Na ogół pismem drukarskim rządzi moda ale też i przyzwyczajenie, które w różnych krajach są inne. W Niemczech, kolebce druku, Gutenberg rozpoczął tłoczyć w Moguncji pierwsze książki teksturą, w której ukazały się dwie niedatowane biblie łacińskie (tzw. 42-wierszowa czyli Mazarina przed r. 1456 i 36-wierszowa przed r. 1461). W dużej teksturze została też wydana pierwsza datowana książka w drukarni Fusta i Schöffera: Psalterium 1457. Do pism ulotnych (np. listów odpustowych) zastosowano już wcześnie bastardę i gotykoantykwę. Pierwsze te drukowane pisma, oparte niewolniczo na współczesnych wzorach rękopiśmiennych, stosują w całej pełni system ligatur i skróceń, nie wyłączając powszechnie przyjętych w średniowieczu znaków skróceniowych. Około r. 1464, a więc jeszcze za życia Gutenberga († 1468), zjawia się u wrót typografii niemieckiej humanistyczna antykwa, zrazu stosowana w skromnym zakresie, podobnie zresztą jak i włoska rotunda, która przyjęła się pod wpływem drukarstwa weneckiego. Z Wenecji też zawitała w 80. latach XV w. an-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

393

tykwa do Bazylei i Augsburga, rywalizując z silniejszą od niej zrazu rotundą, która opanowała dużą część drukarstwa niemieckiego. Najpopularniejszym jednak pismem drukowanym w Niemczech w XV w. była obok rotundy bastarda, która przybiera w różnych stronach Niemiec zabarwienie lokalne, jak typ górnoreński, wittenberski lub typ szwabski, tzw. szwabacha. Ta ostatnia powstała w Norymberdze, skąd rozpowszechniła się szeroko na północ, południe i wschód, rywalizując skutecznie z rotundą bądź mieszając się z nią w książkach w ten sposób, że teksty lub wyrazy łacińskie drukuje się rotundą a niemieckie szwabachą. W XVI w. dla książek niemieckich używano do tytułów i nagłówków zwykłej tekstury lub rotundy, a do właściwych tekstów szwabachy (bądź innych odmian bastardy); w łacińskich tekstach począwszy od r. 1510 coraz częściej stosuje się antykwę lub kursywę humanistyczną, które niekiedy zagarniają i teksty w niemieckim języku. Epokowym zdarzeniem w dziejach drukarstwa niemieckiego jest wprowadzenie do druku tzw. fraktury, bardzo pięknego pisma opartego na zrębie szwabachy z domieszką innych elementów bastardowych. Kolebką do dziś dnia w użyciu będącej fraktury był Augsburg, gdzie drukarz Schönsperger w r. 1513 wprowadził trzy pisma tegoż typu: pismo tzw. modlitewne (Gebetsbuchschrift), dalej Teuerdankschrift i wreszcie Gilgengartschrift328. Fraktura rozwinęła się dopiero w trzecim dziesiątku XVI w. w Norymberdze; tam temu nowemu typowi druku patronował słynny malarz Albrecht Dürer (ok. r. 1525), który użył go do kilku swoich dzieł teoretycznych. Odtąd w ciągu XVI w. fraktura zaczyna silnie konkurować ze szwabachą, osiągając ok. r. 1600 nad nią dla tekstów niemieckich stanowczą przewagę. Nie tylko jako barokowe pismo tekstowe opanowała fraktura książkę, ale też i jako pismo tytułowe oraz nagłówkowe wyparła używaną dotąd gotycką teksturę i takąż rotundę. Dla tekstów łacińskich ustala się ostatecznie w XVII w. antykwa i kursywa. Dopiero w połowie XVIII w. zaczynają te dwa typy pisma humanistycznego coraz częściej wciskać się do literatury pięknej niemieckiej, osiągając w niej ok. r. 1800 niemal zupełny monopol. Wojny wyzwoleńcze, które obudziły w Niemczech ducha narodowego, przywróciły w literaturze pięknej znowu pierwszeństwo frakturze, która jednak nie zdołała już wyprzeć zwłaszcza z literatury naukowej starej, praktycznej i estetycznej antykwy. We Włoszech, ojczyźnie pisma humanistycznego, zaczęto zrazu pod wpływem modnego renesansu drukować antykwą (czyli książkową humanistyką), ale już rychło, w niespełna ćwierć wieku po pierwszych drukach, wchodzi obok antykwy i konkuruje z nią zwycięsko gotycka rotunda. W r. 1501 wprowadził słynny wenecki drukarz Aldo Manuzio humanistyczną kursywę czyli italikę, która zyskała taki poklask w kołach humanistów, że zaczęto nie tylko w Wenecji, ale już niebawem w Bazylei, Paryżu, Lejdzie itd. drukować tym pismem teksty klasyków i hu328

Wspomina się tu o tych specjalnych typach dlatego, że spotykamy się z nimi później także w drukarstwie krakowskim (zob. niżej).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

394

Rozdział V

Ryc. 143. Pierwszy druk teksturą gotycką z poł. XV w. Gutenberga Biblia 42-wierszowa tzw. Mazarina (Lange W. H., Das Buch im Wandel der Zeiten) factus est omnibus obtemperantibus sibi causa salutis eterne: appelatus a deo pontifex iuxta ordinem melchisedech. De quo nobis grandis sermo et interpre-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

395

manistów329. Później wyszła ona z użycia dla tekstów głównych i zstąpiła do rzędu druku pomocniczego: do pisania glos, not, przedmów, cytatów, spisów treści oraz do uwydatniania wśród innego pisma pewnych słów. Natomiast w głównych tekstach włoskich zyskuje w ciągu XVI w. znów bezwzględną przewagę antykwa, tak że gotycka rotunda ogranicza się niemal wyłącznie do książek liturgicznych. Podobną ewolucję jak we Włoszech przeszło pismo drukowane w Hiszpanii, gdzie także zastosowaną zrazu antykwę wyparła wkrótce niemal zupełnie rotunda i dopiero od połowy XVI w. pisma humanistyczne, antykwa i kursywa, odzyskały utraconą placówkę. We Francji proces był również podobny z tą różnicą, że w południowej Francji wyparły pierwotną antykwę rotunda a w północnej tekstura i bastarda. Te gotyckie typy graficzne opanowały w pierwszej połowie XVI w. wszechwładnie drukarstwo francuskie, póki znów fala powrotna pism humanistycznych, wsparta działalnością znakomitego drukarza paryskiego Geffroy Tory’ego po jego powrocie z Włoch, nie przywróciła im pełnych praw obywatelskich. W Niderlandach już najdawniejsze druki ukazują się w dużej teksturze, z której z końcem XV w. wykształca się drobniejsze pismo gotyckie tegoż typu, tzw. Lettersnidertype. Zdobywa sobie ono już w początku XVI w. prawie wyłączne prawo obywatelskie. Niebawem jednak zjawia się w Niderlandach antykwa i kursywa, propagowane przez tamtejszych humanistów, zwłaszcza przez Erazma z Rotterdamu i wkracza nawet na teren języka holenderskiego. W XVII w. teksty łacińskie drukuje się antykwą i kursywą a holenderskie bądź antykwa, bądź gotykiem. W wiek później już tylko holenderskie teksty religijno-kościelne składa się niderlandzką teksturą. Wynalazek druku w Niemczech w połowie XV w. i pojawienie się pierwszej Biblii drukowanej Gutenberga żywym echem odbiły się współcześnie w kulturze sąsiedniej Polski, padając na grunt niezwykle podatny do wyzyskania tego wynalazku dla celów potrzeb praktycznych, religijnych i literacko-naukowych. Nie upłynęło ćwierć wieku, jak zaczęto wprowadzać druk i u nas w Polsce. Rzecz zrozumiała, że wynalazek niemiecki pojawił się naprzód w centrum kultury umysłowej, jakim był Kraków, jeszcze wówczas dość silnie zniemczały i że pierwszymi drukarzami byli tam Niemcy. Ale tym dziwniejsze, że w czasie gdy Niemcy tłoczyli pierwsze książki w Polsce, znaleźli się Polacy, którzy próbowali swych sił w tym zakresie poza granicami ojczyzny. Oto w Neapolu zjawia się w siódmym dziesiątku XV w. drukarz Jan Adam „de Polonia”, którego wydanie Boskiej komedii Dantego (1477), wydrukowane piękną antykwą włoską, należy do najświetniejszych edycji tego dzieła. Niemal równocześnie (1491–1500) w dalekiej Sewilli drukuje hiszpańskie książki Stanislaus Polonus, który zrazu wespół z Niemcem Meynardem Ungutem, później już samoistnie wytworną rotundą składa szereg dzieł. 329

Stąd druki małego zazwyczaj formatu (małe 8°), drukowane kursywą, wyszłe z oficyny Manuzia nazywamy aldynami.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

396

Rozdział V

Pierwsze drukowane książki w Polsce jawią się również w siódmym dziesiątku wieku XV. W r. 1473 wytłoczył Kasper Straube rodem z Bawarii, po pobycie w Dreźnie i Lipsku osiadły w Krakowie, rodzaj ściennego kalendarza na r. 1474. Pismo tego kalendarza przedstawia południowo-niemiecką odmianę typu gotykoantykwy, która powtarza się ponadto w czterech książkach wydrukowanych niewątpliwie współcześnie w tej samej krakowskiej oficynie (m.in. Turrecrematy Explanatio in Psalterium Davidi). Po nim ślad drukarstwa łacińskiego w Krakowie urywa się na przeszło ćwierć wieku330, aż podejmuje je na nowo wędrowny drukarz niemiecki Kasper Hochfeder, także Bawarczyk, który zanim ok. r. 1503 osiedlił się w Krakowie, posiadał drukarnię w Norymberdze a potem w Metzu. Hochfeder drukuje w Krakowie książki we własnym zakładzie dwa lata (do r. 1505), po czym odstępuje go Janowi Hallerowi, zatrzymując w nim jednakże kierownictwo aż do r. 1508, kiedy opuszcza znów Kraków wracając do dawnego miejsca pobytu, do Metzu. Drukarnia Hallera, bogatego kupca frankońskiego, który od r. 1491 był obywatelem Krakowa, przetrwała do śmierci jego w r. 1525, ale jeszcze za życia jego powstały tu trzy inne drukarnie: Hieronima Vietora, Floriana Unglera i Macieja Scharffenbergera. Wszystkie te drukarnie, nawet po śmierci właścicieli prowadzone przez ich spadkobierców, postawiły drukarstwo krakowskie na wysokim poziomie doskonałości; przybywają do nich później, w połowie XVI wieku, drukarnie Łazarza Andrysowicza, pierwszego drukarza Polaka pracującego w ojczyźnie, dalej Macieja Wierzbięty, wreszcie Mateusza Siebeneichera. Potem z końcem XVI wieku powstała jeszcze w Krakowie drukarnia Andrzeja Piotrkowczyka, a drukarnię „Łazarzową” objął po ojcu Jan Łazarzowicz Januszowski. Za przykładem Krakowa poszły w drugiej połowie XVI wieku inne miasta polskie, jak Zamość, Lublin, Raków, Lwów, na Litwie Kowno, Nieśwież, Łosk. Szersze omawianie historii drukarstwa w Polsce przekroczyłoby ramy niniejszej książki; wystarczy odesłać czytelnika do właściwej literatury331. Tu chodzić nam będzie o zagadnienie pisma, którym się posługiwano u nas w druku. Wspomnieliśmy już, że najstarsze nasze druki i księgi drukowane, które wyszły spod prasy Kaspra Straubego, posługiwały się gotykoanty-

330 Rzecz szczególna, że w czasie, gdy zamiera w Krakowie drukowanie czcion-

ką łacińską, Szwajpolt Fiol wspólnie z Janem Turzonem zakłada tu drukarnię słowiańską (ok. r. 1490), w której drukuje czcionką ruską cały szereg książek cerkiewnych, wysyłanych na Ruś aż do Moskwy. 331 Bandtkie J. S., Historia drukarń krakowskich, Kraków 1815. – Lelewel J., Bibliograficznych ksiąg dwoje I–II, Wilno 1823–1826. – Ptaśnik J., Cracovia impressorum XV et XVI s., Lwów 1922. – Krótki lecz doskonale informujący obraz rozwoju drukarstwa polskiego podał A. Birkenmajer na wstępie do Katalogu wystawy druków krakowskich XV i XVI w., Kraków 1936.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

397

Ryc. 144. Gotykoantykwa. Fragment krakowskiego druku Kaspra Straubego. Opuscula św. Augustyna z r. 1473 lub 1474 (Różycki K., Die Inkunabeln des Druckers des Turrecremata in Krakau, München 1911, tabl. 2)

kwą pochodzenia południowo-niemieckiego. Trzeba dodać, że w gotykoantykwie ukazał się także najstarszy znany tekst drukowany w języku polskim, a mianowicie modlitwy polskie Ojcze nasz, Zdrowaś i Wierzę zamieszczone przy wydaniu Statutów synodalnych biskupa wrocławskiego Konrada z Oleśnicy, druk wrocławski z r. 1475. Poza tym ten typ druku – podobnie jak w Niemczech – nie pojawia się już więcej, natomiast stara tekstura gotycka jest w użyciu i u nas jeszcze w początkach XVI w. Używa jej, co prawda prawie wyłącznie do tytułów i nagłówków, w latach 1510–1513 warsztat Unglera, który ją przywiózł prawdopodobnie z Bawarii, gdyż krój liter jest niemal identyczny z pismem jednego z drukarzy niemieckich z Ingolstadu332. Natomiast szerokie i długotrwałe zastosowanie w drukarstwie polskim miała gotycka rotunda. Jak wiadomo, pismo to rozpowszechniło się w Niemczech via Wenecja i wcześnie już z Niemiec przyszło do Polski. Składa się rotundą u nas zarówno całe teksty, jak i czcionką tego typu większych wymiarów tytuły i nagłówki. Spotykamy ją najwcześniej w drukarni Hochfedera, która wyłącznie tym krojem pisma, dającym się na pierwszy rzut oka rozpoznać po charakterystycznym kształcie litery a, posługuje się w swoich produktach drukarskich333. Zasób typograficzny tej drukarni przechodzi w r. 1505 na Jana Hallera i daje się śledzić w jego drukach. Tym pismem wydrukowany tam został Statut Łaskiego pt. Commune incliti Poloniae regni privilegium (1506), Długosza Vita S. Stanislai (1511) i wiele innych książek. W tekście polskim Powieści o papieżu Urbanie, wydrukowanym w agendzie Hallera w r. 1514, 332 Jest to pismo 8 w książce K. Piekarskiego o Pierwszej drukarni Floriana Unglera, por. tabl. XI. Piekarski zna tylko jedną książkę (Algorithmus Jana de Sacrobusto), której tekst wytłoczony jest w całości tym pismem. Teksturę tytułową miała także drukarnia Vietora. 333 Polonia typographica, s. XVI, z. 1.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

398

Rozdział V

Ryc. 145. Rotunda gotycka. Fragment druku Floriana Unglera z r. 1512, Tractatus contra malos divites et usurarios (Piekarski K., Pierwsza drukarnia Floriana Unglera, tabl. I)

pojawia się po raz pierwszy znak diakrytyczny dla samogłoski nosowej (ą, ę) w kształcie kursywnego a (przypominającego greckie a) z kreseczką przecinającą ukosem pochyły trzonek. Nie ma go jeszcze w rotundzie, którą złożona została pieśń Bogurodzica dołączona do wspomnianego Statutu Łaskiego. Bardzo podobny, lecz przecież nieco innego rodzaju znak diakrytyczny na tenże nosówkę zjawia się współcześnie w jednym z druków warsztatu Floriana Unglera, który również szeroki użytek czynił z gotyckiej rotundy. Chodzi tu o „pierwszą książkę polską” drukowaną: Hortulus animae (= Raj duszny) w polskim przekładzie Biernata z Lublina, której druk przypada na koniec r. 1513 lub początek 1514334. Niewątpliwie nieco późniejszym jest inny (niedatowany) druk Unglerowski, a to Stanisława Zaborowskiego Orthographia seu modu recte scribendi et legendi Polonicum idioma, która wprowadza już cały szereg nowych, poprzednio w druku nieznanych i zapewne ad hoc sporządzonych czcionek dla znaków diakrytycznych na miękkie i syczące spółgłoski, twarde l itp. Rotunda utrzymuje się w niektórych drukarniach krakowskich do połowy XVI w. bądź to jako druk tytułowy i nagłówkowy, bądź 334 Bernacki L., Pierwsza książka polska, Lwów 1918. Co do daty druku, którą Bernacki oznacza na r. 1514, por. poprawkę Piekarskiego w książce jego o drukarni Unglera, s. 35.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

399

nawet jako tekstowy. Spotykamy ją u Vietora i Macieja Scharffenbergera, który jeszcze w r. 1546 drukuje tym pismem modlitewniki. Nowy typ pisma gotyckiego, tzw. fraktura, której początki przypadają w Niemczech na lata 1517–1522, niedługo dał na siebie czekać w drukarniach polskich. Najwcześniej pojawia się fraktura kroju zwanego Gilgengartschrift u Hallera i Vietora. Haller tłoczy tym pismem już w r. 1521 Miechowity Descriptio Sarmatiarum, Vietor w tym samym roku Rozmowy Salomona z Marchołtem a w następnym roku 1522 Opecia Żywot wszechmocnego Syna Bożego. Wytworne to pismo przetrwało w użyciu szczególnie jako tytułowe do drugiej połowy XVI w.: drukarnia Wierzbięty w Krakowie zastosowała je do złożenia tytułów i nagłówków szeregu utworów Reja Zwierciadło, Figliki, zna je i drukarnia Radziwiłłowska w Brześciu (np. Biblia brzeska 1563) oraz drukarnia Kiszków w Łosku. Dwa inne pokrewne, ozdobne typy fraktury, tj. Teuerdankschrift i Gebetschrift niemniej się upowszechniły jako pismo tytułowe. Spotykamy je również w drugiej połowie XVI, a nawet jeszcze w początkach VII w. zarówno w drukarniach krakowskich Scharffenbergera i Siebeneichera, jak w drukarni Akademii Zamojskiej; gdy teksty książek składano już dawno szwabachą, w tytułach i nagłówkach występuje fraktura (np. Gebetschrift w Biblii Leopolity 1561, Sielankach Szymonowica 1614 itp.). Rzadziej natomiast spotyka się u nas tak bardzo rozpowszechniony w Niemczech krój fraktury zwany Neudörfer-Andreafraktur; znamy go dotąd tylko z oficyny Scharffenbergerów w jednym z wydań Hortulus animae (1533)335. Za to niezwykłym powodzeniem cieszyła się w Polsce tzw. szwabacha. Zjawia się ona w drukarniach krakowskich, o ile wiadomo, stosunkowo dosyć późno, bo dopiero w 40. latach XVI w. (Vietor), ale w drugiej połowie tegoż wieku rozpowszechnia się błyskawicznie i staje się obok humanistycznej antykwy (i kursywy) głównym pismem tekstowym książek naszych, którego żywot trwa bez mała do połowy XVII w. Wszystkie wyżej omówione typy druku należą do wielkiej i różnorodnej grupy pism gotyckich, tkwiących jeszcze w scholastycznym średniowieczu. Humanizm wskrzesił, jak wiadomo, pismo romańskie w postaci antykwy i kursywy (italiki), którą wytłoczone zostały najstarsze druki w krajach romańskich: we Włoszech, Hiszpanii i Francji. W Polsce zjawia się antykwa po raz pierwszy w r. 1513 w drukarni Unglera, zastosowana głównie do druku łacińskich utworów literackich oraz traktatów, dedykacji i tytułów. Czcionka jest w rysunku gruba, w wykonaniu niestaranna, wzorowana na antykwie niemieckiej. Parę lat później widzimy antykwę już w drukach Hallera. W r. 1517 sprawia sobie drukarnia Vietora z Wiednia piękną renesansową antykwę włoskiego kroju Jensona336. Daje się ona śledzić w drukach Vietorowskich do połowy XVI w. 335

Podobizny druku tamże na s. 402–7. Mikołaj Jenson, jeden z najwybitniejszych drukarzy weneckich w. XV († 1480). 336

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

400

Rozdział V

Ryc. 146. Fraktura typu Teuerdanka (w. 2–6), kursywa (w. 7), szwabacha (w. 8–11). Część karty tytułowej druku Łazarza Andrysowicza z r. 1561 (Piekarski K., Katalog Biblioteki Kórnickiej, Kraków 1929, tabl. XXXII)

Niebawem przybywa jako dopełnienie antykwy włoska kursywa humanistyczna. Około r. 1520 wprowadza Vietor kursywę w dwóch krojach: jeden drobny na wzór weneckich aldyn, stał się bardzo popularnym i długotrwałym, drugi większy i ozdobny, naśladujący włoskie pismo kancelaryjne, był rzadziej używany337 i z czasem wyszedł z użycia. W drugiej połowie XVI w. jest antykwa z swą nieodłączną towarzyszką – kursywą we wszystkich polskich drukarniach. Drukuje nią w Krakowie wdowa Unglera i następcy Scharffenbergerów, Wierzbięta, Łazarz Andrysowicz, Januszowski, a także później prowincjonalne drukarnie, jak zamojska i dobromilska. Drukarnia Łazarzowa wprowadza w r. 1594 „nowy karakter polski”, pismo kursywne o kroju prostym i pochyłym, zastosowane do potrzeb ortografii naszej wedle współczesnych pisarzy, J. Kochanowskiego, Ł. Górnickiego i J. Januszowskiego. Pismo to, podobnie jak Vietorowska kursywa kaligraficzna, nie zdobyło sobie uznania ogólniejszego. W XVII w. antykwa i kursywa konkurują coraz skuteczniej z go337

1539.

Vietor wydrukował tą czcionką np. Dantyszka Carmen Paraeneticum

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozwój pisma w wiekach średnich

401

tyckimi typami pisma, frakturą i szwabachą, jakkolwiek niejednokrotnie w najlepszej zgodzie uzupełniają się wzajem bądź to w ten sposób, że tytuł i nagłówki są w antykwie a tekst drukowany jest szwabachą, bądź i tak, że tekst składany pismami romańskimi ma gotyckie tytuły i nagłówki. Wreszcie około połowy XVII w. pisma gotyckie ustępują całkowicie pola obu typom romańskim, które odtąd biorą druk polski w niepodzielne swoje władanie.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozdział VI

A. Ligatury Literatura: Oprócz przytoczonych poprzednio podręczników i dzieł omawiających rozwój pisma, w których jednak rzecz o ligaturach jest rozproszona po różnych miejscach, zob. specjalną rozprawę Meyera W., Die Buchstabenverbindungen der sog. gotischen Schrift (Abhandlungen d. Ges. d. Wiss. in Göttingen, N. F. 1 Nr 6, Berlin 1897).

Ligaturami (litterae ligatae, contignatae) nazywamy połączenia sąsiednich liter, tworzące monogramatyczne całości. Nie chodzi tu o luźne monogramy, jakie spotykamy w pewnych okresach czasu w bullach papieskich lub w dyplomatach cesarskich, ale o połączenia literowe w piśmie tekstu książkowego lub dokumentalnego. Takie ligatury spotykamy już bardzo wcześnie w piśmie epigraficznym kutym lub rytym na pomnikach kamiennych i tablicach spiżowych (I–II w. po Chr.), skąd przeszły one do tekstów pisanych na papirusie czy pergaminie (IV w.). Powody skłaniające do spajania ze sobą sąsiednich liter mogą być różne: najczęściej chodzi o zaoszczędzenie miejsca lub o przyspieszenie pisania. Pierwszy z tych powodów przeważa w pismach wcześniejszych, o charakterze kaligraficznym, drugi w pismach późniejszych, kursywnych. W pismach kaligraficznych ligatury są na ogół rzadkie i proste, w pismach kursywnych liczne i skomplikowane. Są ligatury takie, w których litery zachowują swój kształt pierwotny, są jednak i takie, gdzie jedna lub obie litery zmieniają swoje formy, niekiedy nie do poznania. Nie zaliczamy do ligatur takich koniunkcji literowych, w których sąsiednie litery wiążą się z sobą za pomocą kresek łączących, rozwiniętych języczków, czy przedłużonych beleczek czy ogonków. W ligaturze pewne części obu liter stapiają się w jedno, tak że tworzą wspólną kreskę, laskę czy trzonek. Niekiedy jedna z liter połączonych wystercza wysoko ponad drugą lub zawieszona jest na niej pod linią. Do najstarszych ligatur, występujących – dość rzadko zresztą – w rękopisach pisanych majuskułą (kapitałą, uncjałą, półuncjałą), należą połączenia ostatnich liter w wierszu celem wyzyskania szczupłego

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Ligatury

403

miejsca i uniknięcia przenoszenia ostatniego wyrazu do następnego wiersza. Takie połączenia tworzą najczęściej litery N i U w końcówkach koniugacyjnych lub deklinacyjnych, np.:

Spośród tych ligatur połączenia utrzymało się najdłużej, reminiscencje jego bowiem spotykamy jeszcze w minuskule karolińskiej XI/XII w. Obok tego w środku tekstu spotyka się już wcześnie w kapitale ligaturę , która w uncjale da formy , . Pojawi się ona potem w półuncjale (VI w.), a w ślad za nią w piśmie wyspiarskim (VIII w.) jako tzw. ę (e caudata), zaadaptowana przez minuskułę karolińską, w której trwa, często zwłaszcza od X w., do końca niemal XII w. (gdzieniegdzie nawet do połowy XII w.). W ślad za tymi ligaturami, rzadkimi jeszcze we wcześniejszych rękopisach majuskulnych, przyjdzie w najpóźniejszych tego rodzaju rękopisach powstałych w XI/XII w. w Czechach fala ligatur nie krępujących się już miejscem w wierszu, ale – widocznie dla zaoszczędzenia tegoż – zastosowanych także gęsto w środku tekstu. W dwóch dochowanych w Polsce kodeksach miniaturowych ze szkoły czeskiej, które poprzednio dokładniej zostały omówione1, występuje cała gromada ligatur majuskulnych (kapitalnych i uncjalnych), jak:

O ile kaligraficzne rękopisy majuskulne są ubogie w ligatury, o tyle rękopisy pisane kursywą, czy to majuskulną, czy minuskulną, roją się od wszelkiego rodzaju ligatur, wywołanych przede wszystkim potrzebą szybkiego pisania, a w ślad za tym jak najdalej idącego łączenia sąsiednich liter. Pełno przeto ligatur w starszej rzymskiej kursywie, znanej choćby z tabliczek woskowych pompejańskich i siedmiogrodzkich z II w., gdzie liczne ligatury utrudniają niesłychanie odczytywanie tego pisma. A już prawdziwe orgie święcą ligatury w młodszej rzymskiej kursywie i w pochodnych od niej pismach tzw. szczepowych. Uspokaja się ten proces znowu w kaligraficznej minuskule karolińskiej, która w trzech pierwszych stuleciach rozwoju nawraca do tradycji klasycznych i choć zrazu ulega na punkcie ligatur przemożnym wpływom wszechobecnych pism kursywnych, powoli jednak, w miarę zwycięstwa nad nimi, wyzbywa się tych ligatur niemal zupełnie. Wiek X i XI to okres spadku linii rozwojowej ligatur, która jednak już w następnym stuleciu XII zaczyna znów się wznosić. Ze wzrostem potrzeby pisania wzmaga się też konieczność pisania szybszego, a to prowadzi do wznowienia pędu ku łączeniu liter, a zatem i do stosowania ligatur, które szczególnie w gotyckim okresie, od XIII w., zaczynają znów mnożyć się jak grzyby po deszczu. Humanizm natomiast, nawiązujący do starych, szlachetnych wzo1

Zob. wyżej s. 282. Por. Specimina Palaeographica, tabl. I.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

404

Rozdział VI

rów karolińskich z X–XII w., wpłynął znów na silne ograniczenie zasobu ligatur w nowym typie pisma renesansowego. Z wynalazkiem druku, który zresztą w początkach swych hołdował jeszcze w dość szerokiej mierze modzie stosowania ligatur, dalszy proces rozwoju wstępuje na drogę stanowczej redukcji oraz stabilizacji systemu ligaturowego, czemu sprzyja oczywiście techniczna strona druku, składającego się z oddzielnych czcionek. Niepodobna omawiać tu wszystkich rodzajów i odmian ligatur spotykanych na całej przestrzeni dziejów pisma łacińskiego i wypadnie ograniczyć się tylko do najważniejszych sprzężeń litrowych. Pośród nich prym wiedzie ligatura tak bardzo rozpowszechnionego spójnika et, ponieważ jest to jedna z najstarszych w ogóle ligatur, która dotrwała do dnia dzisiejszego. Znamy jej kształt & choćby z etykiet firm handlowych i bankowych (gdzie najczęściej wiąże się ze słówkiem CO). Niewielu jednak może wie o tym, że początek tej ligatury sięga VI w. (jeśli nie wcześniej) i że wykształciła się ona w łonie młodszej rzymskiej kursywy, czego śladem jest zachowany dotąd kursywny kształt początkowej litery e, z którą sczepione zostało odwrócone t. Za pośrednictwem pism szczepowych przeszła ta ligatura do karoliny, a przez nią do pisma humanistycznego. Zrazu używana – jak wspomniano przed chwilą – dla spójnika et, z czasem wchodzi w życie w ogóle dla zgłoski et, i występuje w tej formie na początku, w środku lub nawet przy końcu wyrazu (np. &iam, lic&). Równie starą, choć już nie tak trwałą ligaturą, której początki tkwią także w młodszej rzymskiej kursywie, jest połączenie (długiego) s z t. Łączą się te litery za pomocą łuku, który wychodząc z laski (długiego) s schodzi aż do beleczki następnego t. Analogiczną ligaturę tworzą nieco później (w pismach szczepowych) litery c z t, które połączone są górą takimże łukiem. Obie te ligatury przechodzą do minuskuły karolińskiej, gdzie zwłaszcza w piśmie bull papieskich oraz uroczystych przywilejów cesarskich uzyskują rozwinięcie w tym kierunku, że łuk łączący litery znacznie (czasem na parę cm) się przedłuża, odsuwając tym samym litery od siebie; przyjmuje on kształt poziomej kreski, niekiedy zaś ponadto otrzymuje ta kreska w środku ozdobną pętlę. Natomiast w książkowej minuskule ligatura ct i st doznaje z czasem (XII w.) pewnego zniekształcenia: oto wprawdzie trzonek litery t przedłuża się ponad beleczkę, urastając w dość wysoką laskę wyginającą się w lewo ku poprzedzającej literze c, ale nierozwinięty łuczek nie dochodzi do niej, urywając się lub skręcając w bok jako reminiscencja zmarniałej ligatury. W XIV i XV w. jawi się niekiedy ligatura podobna do połączenia ct między literami tt (np. w wyrazie littera); jeśli przychodzi ona w tekście staropolskim, można mieć wątpliwość, czy chodzi o ct czy o tt (np. tećto czy tetto w Kazaniach tzw. świętokrzyskich). Nie wszystkie litery wykazują skłonność do tworzenia ligatur w jednakowym stopniu. Przeważnie litery o prostym trzonku lub lasce, jak a, i, m, n, u, d, l itp., nie wykazują tej tendencji albo wcale, albo posia-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Ligatury

405

dają ją tylko w ograniczonej mierze; raczej łączą się z poprzedzającą niż następującą literą lub wiążą się z sąsiednią literą przez górne uczepienie lub dolne zawieszenie. Tak np. litera a w otwartej, kursywnej formie sadowi się w niektórych pismach szczepowych na szczycie następnej laski lub przedłużonego w górę trzonka krótkiej litery, bądź wiesza się na przedłużonym w dół trzonku poprzedniej litery; podobnie okrągłe s w minuskule karolińskiej wiąże się w górze z poprzedzającym v, a litera e wspina się w tymże piśmie na sam wierzchołek laski okrągłego , natomiast litera i już w półuncjale, potem w piśmie wyspiarskim, a nawet jeszcze w karolinie zwiesza się na przedłużonym w dół ostatnim trzonku litery m lub lasce litery l. Są jednak litery, które dzięki swej budowie zdradzają szczególną podatność do tworzenia ligatur; spośród nich zasługują na wzmiankę dwie: t i r. Literę t poznaliśmy już poprzednio w ligaturach et, ct i st. Lecz ta litera, zwłaszcza w kursywie, sprzęga się z innymi także literami, przy czym zmienia nieraz swoje kształty do niepoznania. I tak w młodszej kursywie rzymskiej oraz w pochodnych od niej pismach szczepowych litera t, posiadająca silnie wygięty trzonek i niemniej silnie wygiętą beleczkę, w ligaturach z literami e, i, m, n, u przechyla się w prawo i otrzymuje kształt przypominający greckie e. W piśmie tzw. langobardzkim przyjmuje ona w ligaturze ten kształt tylko w tych zgłoskach, w których ma wartość dźwiękową jako c (tia, tio, tiu), w innych nie zmienia swej formy. Litera r przybiera szczególną postać w ligaturze w młodszej rzymskiej kursywie oraz w pismach szczepowych, a mianowicie jej ramię wznosi się dość wysoko w górę, po czym ostro się załamuje i zbiega w dół, łącząc się z następującą literą (najczęściej z i), którą niekiedy spycha pod dolną linię środkowego schematu liniowego. Pomimo że to ostre r było nieestetyczne, grube, niemal brutalne, weszło ono do kaligraficznej minuskuły karolińskiej i utrzymało się obok innych starych ligatur jeszcze przez wiek prawie. Natomiast zjawia się w tej minuskule inna postać ligatury z literą r. Już w piśmie uncjalnym spotyka się przy braku miejsca w wierszu ligaturę OR w ten sposób utworzoną, że laska litery R odpada, a okrągłe części jej bezpośrednio opierają się o łuk O. Ta figura przechodzi do półuncjały, a potem do minuskuły karolińskiej. W rękopisach wcześniejszych, z IX–XI w., spotyka się rzadziej ligaturę niż zwyczajne or, najczęściej obie formy występują obok siebie, ale w ciągu XII w. ligatura powyższa z okrągłym r ( ) szybko się rozpowszechnia i staje się regułą, w XIII zaś wieku w minuskule gotyckiej łączy się okrągłe r już nie tylko z o ale z każdą literą posiadającą łuk, a więc:

W następnym stuleciu spotykamy już okrągłe r jako samoistną literę po każdej innej, nawet pozbawionej łuku literze.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

406

Rozdział VI

Litery „łukowe” zasługują na uwagę ze względu na specjalną skłonność do łączenia się z sobą i tworzenia oddzielnej grupy ligatur, polegającej na tym, że takie litery kończące się łukiem (np. b, p) sprzęgają się z literami zaczynającymi się od łuku (np. a, d, e). Pierwszy znany ślad takich koniunkcji łukowych występuje w pewnym rękopisie fuldajskim pisanym pismem anglosaskim około r. 8162. Niebawem wystąpią takie połączenia we Włoszech, zarówno w piśmie tzw. langobardzkim, jak i benewencko-montekassyńskim, a wreszcie zjawią się i w minuskule karolińskiej, coraz częstsze zwłaszcza od XII w. Dają się one tam śledzić w dwóch formach, luźniejszej i ściślejszej, bądź tak, że dwie takie litery ściśle przylegają do siebie, choć jeszcze nie sprzęgają, bądź tak, że wiążą się z sobą już w organiczną całość, w której pewne części łuków są wspólne. Dopiero jednak od XII w., w gotyckiej minuskule, system tych ligatur łukowych wykształca się ostatecznie, a zarazem rozwija się, wciągając także podwójne litery łukowe, jak bb, pp itp. Ściśle biorąc, w takiej ligaturze już nie łuk z łukiem, ale łuk z laską się zrastają. Zjawisko to jeszcze wyraźniej występuje w gotyckiej teksturze, w której łuk okrągły ustępuje miejsca łukowi łamanemu; środkowa, pionowa część takiego łuku sprzęga się z sąsiednim w takiż sam sposób łamanym łukiem lub z pionową laską. Po wynalezieniu druku zaczęto sporządzać czcionki z takimi ligaturami łukowymi, które jednak z końcem XV w. jako niepraktyczne wyszły z użycia (z wyjątkiem ligatury oe). Pismo renesansowe zarzuciło te ligatury (jak w ogóle przeważną część ligatur), które pokutować będą tylko w hołdujących starej modzie księgach liturgicznych.

B. Skracanie wyrazów (abrewiatury) Literatura: Oprócz wyżej przytoczonej literatury podręcznikowej z zakresu paleografii (Prou-Boüard, Wattenbach, Steffens, Bretholz, Thompson) zob. ponadto z ogólnych prac dotyczących abrewiacji: Paoli C., Le abbreviature nella paleografia latina del medioevo, Firenze 1891, oraz w przekładzie niemieckim K. Lohmeyera pt. Die Abkürzungen in der lateinischen Schrift des Mittelalters, Innsbruck 1892. – Traube L., Lehre und Geschichte der Abkürzungen (Vorlesungen und Abhandlungen von L. Traube I, München 1909). – Schiaparelli L., Avviamento allo studio delle abbreviature latine nel medioevo, Firenze 1926 (z bibliografią przedmiotu). Z licznych prac specjalnych należy przytoczyć: Traube L., Nomina sacra. Versuch einer Geschichte der christlichen Kürzung, München 1907. – Lindsay W.M., Notae latinae. An account of abbreviations in Latin mss of the early minuscule period, I: 700–850, II: 850–1050. Cambridge 1915–1916. – Santifaller L., Die Abkürzungen in den ältesten Papsturkunden 788–1002, Weimar 1939. – Lehmann P., Sammlungen und Erörterungen lateinischer Abkürzungen im Altertum und Mittelalter (Abhandlungen d. Bayr. Akad. d. Wiss., Phil.-hist. Kl. N. F. 3, 1929). – Schiaparelli L., 2

Meyer W., o. c., s. 9 i 29.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

407

Note paleografiche (Archivio Storico Italiano LXXII–LXXIV, Firenze 1914–1916). – Leksykalne zbiory skróceń: Walther J.L., Lexicon diplomaticum, abbreviationes syllabarum et vocum in diplomatibus et codicibus a saeculo VIII ad XVI usque occurrentes exponens, Gottingae 1745. – Chassant L.A., Dictionnaire des abréviations latines et françaises usitées dans les inscriptions lapidaires et métalliques, les manuscrits et les chartyes du moyen âge, Paris 1846, 5 wyd. 1884. – Cappelli A., Lexicon abbreviaturarum. Dizionario di abbreviature latine ed italiane usate nelle carte e codici specialmente nel medio-evo, Milano 1899, 3 wyd. 1929; toż w przekładzie niemieckim Leipzig 1901 (z bibliografią przedmiotu). – Prou M., Dictionaire des abréviations latines et françaises employées dans les livres et chartes du moyen âge (w dodatku do podręcznika Manuel de paléographie latine et française, 4 wyd. Paryż 1924). – Wierzbowski T., Vademecum. Podręcznik do studiów archiwalnych dla historyków i prawników polskich, 1 wyd., Warszawa 1908, gdzie przy końcu pomieszczono Skrócenia używane w rękopisach polsko-łacińskich. – Por. też Hulakovsky J.M., Abbreviaturae vocabulorum usitatae in scripturis praecipue latinis medii aevi, tum etiam slavicis et germanicis, Pragae 1852, 2 wyd. 1913.

Te same pobudki, które skłaniały dawnych pisarzy do sprzęgania sąsiednich liter i tworzenia tzw. ligatur, stanowiły też właściwy powód do skracania wyrazów: oszczędność miejsca i oszczędność czasu. Szczególnie pierwsza z tych przyczyn, spowodowana kosztownością i trudnością nabycia materiału, na którym pisano, zwłaszcza papirusu i pergaminu, stała się matką tzw. brachygrafii, czyli sztuki skracania wyrazów. Natomiast potrzebie oszczędzania czasu służyła tzw. tachygrafia, tj. sztuka szybkiego pisania, poprzedniczka dzisiejszej stenografii. Umiejętności te powstały już w starożytności i znane były w piśmie greckim, musiały też powstać na gruncie rzymskim z chwilą, kiedy wzmogła się potrzeba częstego i spiesznego pisania. Zrodzone w atmosferze klasycznej kultury łacińskiej, przeszły oba te systemy, brachygraficzny i tachygraficzny, do średniowiecza, które je w dalszym ciągu rozwijało i udoskonalało. Zwłaszcza brachygrafia znalazła w średniowieczu tak szerokie zastosowanie, że bez poznania zasad skracania wyrazów i bez dokładnej znajomości abrewiacji, czyli sposobów skracania i znaków skróceniowych, niepodobna czytać poprawnie pisma średniowiecznego, a system abrewiacyjny stanowi jeden z najważniejszych rozdziałów paleografii średniowiecznej. Nie tylko jednak poprawne odczytanie tekstu wymaga znajomości brachygrafii. Oddaje ona niemałe usługi nieraz także w wypadku, gdy chodzi o wykrycie czasu pochodzenia nie datowanego kodeksu czy dokumentu, ba, nawet oznaczenia ich proweniencji, rozeznania szkoły pisarskiej lub wpływu tej czy owej skryptorii. Stanowi przeto nauka o skróceniach ważny środek krytyczny przy badaniu rękopisów, gdyż z biegiem czasu zmieniały się sposoby skracania i różne abrewiacje miały niejednokrotnie lokalny względnie regionalny charakter, tak że nieraz nietrudno rozpoznać czas i środowisko, w którym dany rękopis powstał. Stąd w nauce o abrewiacjach należy uwzględnić dwie części. Nie wystarcza samo systematyczne zgrupowanie abrewiacji i klasyfikacja

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

408

Rozdział VI

znaków abrewiacyjnych, które każdy paleograf dokładnie znać musi, ale potrzeba nadto przedstawić historyczny rozwój tak całego systemu, jak poszczególnych jego grup, a nawet niektórych specjalnych skróceń czy znaków. W niniejszym wykładzie systematykę abrewiacyjną poprzedzi przeto pogląd na początki i rozwój skracania wyrazów w grafice starożytnej i średniowiecznej.

1. Rozwój brachygrafii a. Czasy rzymskie. a. Litterae singulares. Najdawniejszych śladów skracania wyrazów łacińskich szukać będziemy w zakresie materiału epigraficznego z okresu republiki rzymskiej (III–I w. przed Chr.) i z pierwszych wieków cesarstwa. Występują one w inskrypcjach wyrytych na tablicach kamiennych i metalowych a zawierających napisy nagrobne i inne pamiątkowe, jak również dokumenty, ustawy, edykty itp.; nie można pominąć też monet i medali. Wszystkie skrócenia wyrazów, jakie spotykamy w inskrypcjach rzymskich, stoją pod znakiem tzw. suspensji, którą należy odróżnić od drugiej zasadniczej klasy skróceń, kontrakcji3. Przy suspensji, czyli skróceniu przez odcięcie wyrazu pozostaje z niego tylko część początkowa (najczęściej pierwsza litera, rzadziej dwie lub trzy początkowe), przy kontrakcji zaś, czyli skróceniu przez ściągnięcie, wypada środek wyrazu, a pozostaje tylko jego początek i koniec. Różnica między suspensją a kontrakcją wystąpi jeszcze wyraźniej, jeśli się zważy, że w pierwszym wypadku dany wyraz zostaje w jak najkrótszy sposób tylko zaznaczony, a wszystkie jego formy fleksyjne (przypadek, liczba, formy czasownikowe itp.) muszą być uzupełnione przez czytającego ze związku w zdaniu, gdy w drugim wypadku pozostała końcówka nie budzi pod tym względem wątpliwości i nie sprawia w czytaniu trudności. Zdarza się niekiedy jeszcze trzecia kategoria skróceń, w których obok liter początkowych zjawia się jeszcze jakaś litera ze środka wyrazu; jest to w każdym razie zasadniczo suspensja, jeśli końca wyrazu brakuje. Zewnętrznie różniła się jeszcze suspensja od kontrakcji tym, że w suspensji po skróceniu kładziono kropkę, a w kontrakcji nad ściągniętymi częściami wyrazu kreskę, np. wyraz episcopus pisano: epis. (suspensja) lub eps (kontrakcja). Otóż w inskrypcjach rzymskich i najdawniejszych rękopisach z II– V w. po Chr. spotykamy się prawie wyłącznie z suspensją: całe wyrazy zaznaczone są pierwszą lub paru początkowymi literami, tzw. litterae singulares. W późniejszych czasach (VI w.) nazywano skrócenia za pomocą początkowej litery syglami (sigla w Kodeksie Justyniana). W tekstach pism urzędowych (np. ustawach, edyktach) ustaliły się pewne konwencjonalne skrócenia (litterae publicae), które nawet stosowane były obowiązkowo, jak P. C. = Patres conscripti, P. R. = Populus Romanus, 3 Pojęcia te i nazwy wprowadził do paleografii pierwszy Chassant w swym Dictionnaire des abréviations (zob. wyżej Literaturę).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

409

R. P. = Res publica, S. P. Q. R. = Senatus populusque Romanus, COS. = Consul, IMP. = Imperator, KL = kalendae. W II w. po Chr. zjawia się literacja w formie zdwojenia lub potrojenia liter na określenie liczby, więc COSS. = Consules, IMPP. = Imperatores, VV. CC. = Viri clarissimi, AVGGG. = trzech cesarzy. W inskrypcjach prywatnych (nagrobki, tablice pamiątkowe) ustaliły się takie skrócenia (litterae familiares) przede wszystkim dla imion własnych, więc C. = Gaius, CN. = Gnaeus, T. = Titus ale TIB. = Tiberius, dla imion żeńskich sygle bywały odwracane, np. . = Gaia. Podobnie F. = filius, a . = filia. Skrócenia słów złożonych dały początek suspensji zgłoskowej, w której zaznaczono początkowe litery każdej zgłoski składającej dany wyraz, np. HRD = heredes, FCR = fecerunt. Do tego już wcześnie zjawia się skrócenie Q. = que (spójnik), później B. = bus (końcówka dativu lub ablativu plur. 3 dekl.), a wreszcie w rękopisach zaczęto opuszczać przy końcu wierszów (później także i w środku) litery m i n, zastępując je kreskami położonymi nad poprzedzającą je samogłoską. Zjawisko to traktować trzeba na równi z ligaturami, spotykanymi w najstarszych rękopisach łacińskich pisanych majuskułą przy końcu wierszy, których długość nie mogła być przekroczona. Według niektórych autorów (Traube) kreski te były pierwotnie literkami m i n, które dla braku miejsca umieszczano nad wierszem. W drugiej połowie I w. zebrał M. Valerius Probus z Beyrutu w traktacie poświęconym współczesnym abrewiaturom łacińskim cały szereg w użyciu wówczas będących suspensji (litterae singulares), niestety dziełko to pt. Commentationes dochowało się tylko w późnych fragmentach. b. Noty tyrońskie. Nazwa pochodzi od Marka Tuliusza Tirona, wyzwoleńca i tajnego sekretarza rzymskiego męża stanu i wielkiego mówcy Cycera4. Tiro był pierwszym twórcą tachygrafii łacińskiej, tj. pisma służącego do szybkiego pisania, słowem, był wynalazcą pewnego rodzaju systemu stenograficznego. W czasie gdy z trybun senatu, komicjów i sądów rzymskich rozbrzmiewały rewolucyjne nieraz mowy przedstawicieli zwalczających się zażarcie stronnictw, jako zapowiedź upadku chwiejącego się i trzeszczącego w swych posadach starego porządku republikańskiego, potrzeba posiadania pełnego tekstu mowy, w której nieraz jedno słówko mogło ważyć na szali, stała się zarówno dla przyjaciół, jak i nieprzyjaciół mówcy szczególnie pilna i konieczna. Tymczasem pismo łacińskie, już nie tylko ciężka kapitała ale nawet wytworzona z niej lżejsza kursywa majuskulna, zgoła nie nadawały się do szybkiego pisania, a system abrewiacyjny znany z inskrypcji (litterae singulares) również był do tego celu nieprzydatny. I wówczas Tiro, nie bez inicjatywy

4 Do genezy i rozwoju not tyrońskich zob. Johnen C., Geschichte der Stenographie I, Berlin 1911. – Mentz A., Beiträge zur Geschichte der Tironischen Noten (Archiv f. Urkundenforsch. IV, 1912) oraz tegoż autora artykuł w Neue Jahrbücher f. klass. Altertum XXXVII, 1916. Por. też Chatelain E., Introduction à la lecture des notes tironiennes, Paris 1900.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

410

Rozdział VI

zapewne Cycera, wpadł na pomysł stworzenia pisma tachygraficznego, które pierwszy raz użyte być miało w czasie mowy Katona młodszego przeciwko Katylinie i jego współspiskowcom w r. 63 przed Chr., kiedy wtajemniczeni w zasady tego pisma młodzi senatorowie stenografowali tę mowę systemem Tirona. W następnych latach wiele jeszcze mów Cezara i Cycera w ten sposób zostało spisanych i przekazanych potomności. System Tirona obejmował podobno „noty” tylko najważniejszych wyrazów, dopiero później został on rozwinięty i uzupełniony nowymi notami, których liczba w zbiorze Seneki doszła do 5000 znaków. Noty tyrońskie jako pismo wyrazowe składały się przeważnie z dwóch znaków: głównego (signum principale) i posiłkowego (signum auxiliare). Znak główny był odpowiednio przekształconą pierwszą literą wyrazu (lub paru początkowych liter), opierał się przeto na zasadzie suspensji, podobnie jak zwyczajny rzymski system skracania wyrazów. Litery te, pochodzące z alfabetu kapitalnego lub kursywnego, nie były jednak w całości podane, lecz tylko w swych najbardziej charakterystycznych częściach zaznaczone, przy czym wyrazowe znaczenia znaku zależało od położenia i kierunku, w jakim był on nakreślony; dla odróżnienia zaś podobnych not dodawano nieraz punkty w odpowiednich miejscach lub przekreślano znak główny za pomocą kreski. Znaki posiłkowe łączone ze znakami głównymi, zwyczajnie drobniejszych rozmiarów i bardzo prostych kształtów, oznaczały końcówki, tak że oba znaki, główny i poboczny, zlewające się w jedną monogramatyczną całość, opierały faktycznie budowę skróconego wyrazu na zasadzie kontrakcji czyli ściągnięcia. Znajomość not tyrońskich (tzw. notae vulgares) przetrwała do średniowiecza, które – o czym niżej obszerniej – posługiwało się tym systemem tachygraficznym do XI w. Ale mają one jeszcze drugie znaczenie dla paleografii, a mianowicie przez to, że szereg znaków tyrońskich przeszedł do średniowiecznego systemu abrewiacyjnego jako specjalne znaki skróceniowe (zob. niżej). g. Notae iuris. Są to specjalne skrócenia używane w kodeksach prawniczych. Kodeksy prawnicze, dochowane dopiero od IV–V w. po Chr., były to – podobnie jak kodeksy gramatyczne, medyczne, liturgiczne itp. – dzieła fachowe, przeznaczone bądź do szkół prawniczych, bądź do użytku publicznego, a mające pewne swoiste terminy techniczne częściej się powtarzające, dla których ustaliły się z czasem konwencjonalne skrócenia. Ponieważ dopiero w połowie II w. po Chr. rozpoczyna się metodyczne opracowywanie prawa rzymskiego, przyjąć trzeba, że wtedy właśnie powstawały i pierwsze notae iuris, dające się wykryć już w inskrypcjach z III w. Juryści, prawdopodobnie w szkołach prawniczych, stworzyli sobie własny bogaty system takich regularnych skróceń technicznych, należących w przeważnej części do zakresu suspensji, choć nie brak w nim także skróceń przez ściągnięcie (kontrakcję) oraz kilku za-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

411

pożyczeń z not tyrońskich5. Poznamy niżej te skrócenia prawnicze, które przetrwały do średniowiecza i weszły do ogólnego skarbca abrewiatur. Ponieważ na ogół utrudniały one korzystanie ze zbiorów ustawodawczych, cesarz Teodozjusz II wydając w r. 438 swój kodeks prawa (Codex Theodosianus) zabronił używania w nim owych notae iuris, a cesarz Justynian parokrotnie te zakazy powtarzał (w r. 533 i później). Dochowały się z czasów rzymskich spisy takich notae iuris, z których najstarsze zebrał i wydał T. Mommsen pt. Laterculi notarum antiqui w IV tomie Grammatici Latini6. d. Nomina sacra. Jeden z najwybitniejszych paleografów niemieckich nowszej doby, Ludwik Traube, wykrył odrębny system skróceń pozostający w związku z literaturą wczesnochrześcijańską, system, który nazwał nomina sacra. Chodzi tu o imiona i określenia osób boskich, które już w najstarszych rękopisach Biblii, tak w Italii jak i w Wulgacie, mają swoje oryginalne abrewiacje polegające na kontrakcji, czyli ściągnięciu wyrazów. Traube zauważył, że takie skrócenia pojawiają się już w greckich tekstach Biblii, z których dokonano przekładu jaj na język łaciński. Mamy tam więc następujące kontrakcje: QC = Je¿V, KC = kÊrioV, IC lub IHC = ÷IhsoÇV, XC lub XPC = Crist¿V, PNA = pneÇma (duch). W przekładach łacińskich naśladowano te skrócenia pisząc DS = Deus, IHS = Iesus, XPS = Christus, SPS = Spiritus. Wpływ grecki na łacińskie nomina sacra zaznacza się szczególnie użyciem niektórych greckich liter (H, X, P) w łacińskich skróceniach imienia Jezusa Chrystusa. Genezę tych skróceń starał się Traube związać z egipsko-hebrajskim sposobem pisania imion świętych, który za pośrednictwem hellenistycznych Żydów piszących po grecku przeszedł do greckiego tekstu Biblii. Teza ta nie zyskała jednak w nauce uznania (Schiaparelli, Mentz i in.) i raczej uważa się dziś nomina sacra za rodzaj brachygrafii sakralnej związanej ściśle z kultem chrześcijańskim i początkami Pisma św. w II w. po Chr., tak że łacińskie formy trzeba odnieść do końca III w. Niemniej też mniemaniu Traubego, że w tych nomina sacra tkwią w ogóle początki kontrakcji, przeciwstawili się nowsi paleografowie (głównie Schiaparelli), zwracając uwagę, że z kontrakcja spotykamy się już wcześniej zarówno w tachygrafii łacińskiej (w systemie Tirona) jak i w notae iuris. Inna rzecz, że nomina sacra, ograniczone pierwotnie do tych czterech wyrazów o charakterze sakralnym: Deus, Iesus, Christus i Spiritus, dały podnietę do rozszerzenia systemu kontrakcji na inne jeszcze wyrazy, zrazu w w. IV na atrybuty osób boskich o pokrewnym znamieniu sakralnym, mianowicie DMC lub DNS = Dominus (w znaczeniu 5

Schiaparelli L., Segni tachigraphici nelle notae iuris (Archivio Storico Ital. LXXII–LXXIII, 1914–1915) oraz tegoż autora, Le note iuris e il sistema delle abbreviature latine medievali (tamże, LXXIII). 6 Por. nadto Lehmann, Sammlungen und Erörterungen, s. 6 i n.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

412

Rozdział VI

„Pana” Boga) i SCS = Sanctus (w znaczeniu „Świętego” Ducha). Z czasem jednak ten pierwotnie sakralny charakter idzie powoli w zapomnienie i powstaje na zasadzie analogii kontrakcja NI lub NRI dla wyrazu nostri (w złożeniu: Domini nostri Iesu Christi), a w ślad za tym pojawia się u schyłku starożytności (V–VI w.) szereg skróceń przez ściągnięcie dla innych wyrazów chrześcijańsko-kościelnych, zwłaszcza dla tytulatury, jak EPS, EPI = episcopus, episcopi, PBR = presbiter, ECCLA = ecclesia, APLS, APLI = apostolus, apostoli, OMPS = omnipotens i in. Już krok tylko jeden był do użycia atrybutu boskiego Dominus dla osoby cesarza lub jakiegoś dygnitarza albo do użycia skrócenia NRI = nostri już nie w związku z Jezusem Chrystusem, ale z inną świecką osobą lub nawet rzeczą. Zachodzą te kontrakcje już nie tylko w kościelnych tekstach ale i w pogańskich. Analogia zrobiła swoje: krąg kontrakcji rozszerza się coraz bardziej, a nawet w zakresie skróceń jurydycznych zaczynają suspensje, jako panujący tam dotąd system abrewiacyjny, zamieniać się na kontrakcje (np. sententia zamiast S. pisze się teraz SA). Oczywiście nie można zacieśniać źródła tych kontrakcji, dających się śledzić dość powszechnie już w rękopisach z w. IV–V, do nomina sacra, mogły one bowiem płynąć i niewątpliwie płynęły z innych też systemów abrewiacyjnych, w których skrócenia przez ściągnięcie były już dawniej znane (np. w tachygrafii tyrońskiej w I w. po Chr.). b. Średniowiecze. Średniowieczny system abrewiacyjny, tak bogato rozbudowany w niektórych okresach i w pewnych szkołach pisarskich, tkwi swoimi korzeniami głęboko w brachygrafii antycznej. Ściśle biorąc, wszystkie zasadnicze typy abrewiacji średniowiecznych dadzą się wykryć już w czasach starożytnych. Obok więc klasycznych siglów (litterae singulares), tkwiących jeszcze w starodawnych inskrypcjach rzymskich a opartych na zasadzie suspensji, wszedł do gmachu średniowiecznej brachygrafii rewolucyjny, w głowie jednego człowieka poczęty system not tyrońskich ze swą metodą kontrakcji oraz liter nadpisanych, weszły wykształcone w szkołach prawniczych i w licznych laterculi notarum szeroko spopularyzowane notae iuris, które nie dały się już wyprzeć z użycia znoszącymi je reskryptami cesarzy Teodozjusza i Justyniana, weszły wreszcie chrześcijańskokościelne nomina sacra, otwierające na oścież wrota nieobcej zresztą antykowi skądinąd zasadzie kontrakcji, która została z czasem w średniowieczu najpopularniejszą formą abrewiacji, podobnie jak nią była w czasach starożytnych suspensja. Te wszystkie zasady i systemy z epoki rzymskiej stopiło średniowiecze w jednym tyglu, stwarzając amalgamat, którego wewnętrzna struktura i zewnętrzna forma przedstawia jednolitą, zwartą całość, znakomicie przystosowaną do potrzeb grafiki średniowiecznej, potrzeb tkwiących nie tyle w braku materiału pisarskiego i oszczędności miejsca, ile raczej w oszczędności czasu i estetyce pisma. Nie od razu jednak powstał ten twór doskonały. Zanim osiągnął swą klarowną postać w wytwornej, a przy tym nadzwyczaj prostej formie i praktycznej w użyciu minuskule karolińskiej, prażył się długo i powoli

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

413

w ogniu młodszej rzymskiej kursywy i jej szeroko rozgałęzionych produktów rozwojowych w tzw. pismach szczepowych, przybierając w różnych rejonach łacińskiego Zachodu odmienne, charakterystyczne dla poszczególnych pism, nieraz zbyt wybujałe i niejednolite formy. Dopiero prąd reformy, przejawiający się już w prekarolinie, a dojrzały całkowicie w minuskule karolińskiej, dokonał należytej selekcji pośród tych różnorodnych abrewiacji i zredukowawszy je do właściwej miary stworzył system, który w głównym swym zrębie przetrwał do końca średniowiecza. Zanim przejdziemy do przedstawienia rozwoju tzw. notae communes, tj. abrewiacji powszechnie używanych we wszystkich systemach i szkołach pisarskich wieków średnich, zastanowić się wpierw musimy nad dwoma rodzajami kompendiów, które w procesie tworzenia się ogólnych zasad brachygrafii średniowiecznej szczególną odegrały rolę, nie zatracając wszakże do końca swoistego celu i charakteru. Mamy tu na myśli tachygrafię średniowieczną i średniowieczne notae iuris. a. Tachygrafia średniowieczna tkwi swymi korzeniami w systemie znaków tyrońskich, których początki i typologie poznaliśmy już poprzednio. Zebrane w Commentarii Seneki, rodzaju słownika not, w liczbie około 5000 znaków, były one z czasem dalej uzupełniane, tak że liczba ich w ciągu średniowiecza wzrosła do 13 000. Najstarsze rękopisy tych Commentarii, których dochowało się kilkanaście, pochodzą z epoki karolińskiej7. Nie znamy natomiast ani jednego pomnika pisanego tymi znakami przed VI w., jakkolwiek nie ulega wątpliwości, że znajomość ich była już dawno rozpowszechniona. Szczególną jednak rolę odegrały noty tyrońskie w dyplomatyce frankońskiej królów merowińskich i karolińskich. Zjawiają się one, bardzo zresztą skąpo, już w najstarszym znanym dokumencie merowińskim króla Chlotara II z r. 625 w jednej z formuł końcowych, lecz dopiero w ostatniej ćwierci tegoż wieku zagnieżdżają się na dobre w dokumentach królewskich jako stały element kancelaryjny. Ponadto były noty tyrońskie wówczas w użyciu do pisania konceptów. Stara nazwa pisarzy kancelaryjnych „notariusze” pozostaje niewątpliwie w związku ze znajomością not, w pierwszym rzędzie tyrońskich. Poza kancelarią frankońską daje się stwierdzić ta znajomość w dyplomatyce prywatnej francuskiej i włoskiej jeszcze w w. XI; ostatni ślad klasycznych not tyrońskich sięga r. 1067 – po tym czasie znikają one zupełnie. Już wcześniej, w X w., daje się zauważyć w dyplomach królów niemieckich ciekawe zjawisko, że znaki tyrońskie zaczęto kreślić w sposób zupełnie naśladowczy i mechaniczny, widocznie już bez znajomości ich znaczenia, tak że schodzą one tam do rzędu pisma obrazowego, rodzaju znaczków i kresek, które też rychło zupełnie znikają. 7 Wydane przez W. Schmitza jako Commentarii notarum tironianarum, Leipzig 1897. Por. podobizny rękopisów z notami tyrońskimi w Steffensa Lateinische Palaeographie2, tabl. 56.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

414

Rozdział VI

Użytek not tyrońskich w wiekach średnich nie ogranicza się jednak do produktów kancelaryjnych, ale wkracza też – choć w skromniejszym zakresie – na teren książki. Znamy całe kodeksy pisane tym systemem stenograficznym, jak np. psałterz z Fleury (pod Orleanem) z IX w., zaopatrzony ponadto leksykonem tyrońskim (obecnie w berneńskiej Bibliotece miejskiej)8, lub formularz cesarski Ludwika Pobożnego również z w. IX. Kodeksy takie pisane są bądź w całości notami tyrońskimi, bądź pismem zwyczajnym przeplatanym notami. Nierzadkie też są rękopisy zawierające glosy pisane notami tyrońskimi. Przeważna część w użyciu będących not tyrońskich należy jeszcze do typu klasycznego, który opierał się na zasadzie wyrazowej: cały wyraz, jak to o tym była już mowa, odpowiednio zdeformowany i skrócony systemem kontrakcji pisano jednym znakiem. Obok tego wchodzi w życie w VI w. inny system tachygraficzny, oparty wprawdzie zewnętrznie na typie klasycznym not tyrońskich, ale już nie w charakterze pisma wyrazowego, lecz zgłoskowego, gdzie dla każdej zgłoski kładziono odpowiedni znak zaczerpnięty z leksykonów tyrońskich; w wyrazach wielozgłoskowych te znaki zgłoskowe ze sobą łączono, a gdy dla jakiejś zgłoski zabrakło tam znaku, to nowy znak dla niej stwarzano. Był to system łatwiejszy do czytania, jakkolwiek wymagał więcej miejsca. Wystarczała tu notariuszowi znajomość niespełna 300 znaków, aby móc posługiwać się taką stenografią w kancelarii. Daje się śledzić to pismo zwłaszcza w skryptoriach górnowłoskich (Bobbio), używane w kancelariach przez notariuszy do pisania konceptów, choć zjawia się czasem także wplecione w oryginały. Tym pismem sylabowym posługiwał się także uczony Gerbert, późniejszy papież Sylwester II (około r. 1000), w konceptach swoich listów, a niekiedy zamieszczał je przy subskrypcji w bullach. Znajomość tej średniowiecznej tachygrafii zgłoskowej przetrwała nie dłużej jak znajomość klasycznej tachygrafii wyrazowej (ostatni ślad pochodzi z r. 1069). Z czasem poszły noty tyrońskie zupełnie w zapomnienie; zostały one „odgrzebane” dopiero w pocz. XVI w. (Jan Trithemius). Zrazu nie umiano sobie dać rady z ich odczytaniem. Ani Mabillon, ani mauryni pomimo zwrócenia uwagi na te dziwne znaki nie próbowali ich odczytać czy objaśnić. Dopiero w pocz. XIX w. Ulrych Fr. Kopp w dwutomowym dziele pt. Palaeographia critica (Mannheim 1817) pierwszy opracował gruntownie noty tyrońskie, wyjaśnił ich pochodzenie i znaczenie oraz podał Lexicon Tironianum, zawierający wykaz not z ich rozwiązaniem i objaśnieniami. Dalsze prace nad notami Schmitza, Sickla, Traubego, Haveta, Legendre’a, Jusselina, Schiaparellego i in. dorzuciły wiele nowego materiału do bliższego poznania zabytków i zasad tej stenografii średniowiecznej. Przede wszystkim zaś praca Chatelaina Introduction à la lecture des notes tironiennes (1900) stanowi znakomite vademecum 8

Steffens, l. c.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

415

przy czytaniu not, pozwalające stosunkowo szybko rozpoznać ich formy i znaleźć odpowiednie rozwiązanie. Wychodząc z użycia w w. XI, nie przebrzmiały noty tyrońskie zupełnie bez echa w średniowiecznym systemie brachygraficznym, pozostawiając w nim szereg znaków na wyrażenie pewnych słów lub zgłosek, jak 9 = con, c~ = et, ÷ = est, .i. = id est, 9 = us, = autem, .n. = enim. Z tych znaków część wyszła z użycia po XII w., utrzymały się dłużej tylko znaki na con, et i us. b. Drugim źródłem, z którego brachygrafia średniowieczna zaczerpnęła spory zasób swoich abrewiatur, były notae iuris. Początek ich i rozwój w czasach starożytnych przedstawiono wyżej z zaznaczeniem, że przeszły one w spadku po tych czasach do średniowiecza, wnosząc dużą rozmaitość form abrewiacyjnych, częściowo opartych na zupełnie nowych metodach skróceniowych. Ze starych form wysuwa się na plan pierwszy najstarsza, tj. suspensja, tkwiąca swymi początkami jeszcze w inskrypcjach. Zamiast jednak zwyczajnego dawniej punktu po syglu, czyli początkowej literze wyrazu spotykamy najczęściej z prawej strony tej litery u góry rodzaj małego haczyka względnie apostrofu, np. C’ = cum, h’ = hoc. Suspensja występuje też niejednokrotnie w formie zgłoskowej, tj. początkowe litery każdej zgłoski wyrazu stoją obok siebie, nad nimi zaś pozioma kreseczka (prosta lub falista) wskazuje na dokonane skrócenie (tzw. nieprawidłowa kontrakcja), np. SN = sine, TT = tantum. Obok suspensji zjawia się też w notae iuris czysta kontrakcja, gdzie do początkowej litery lub paru pierwszych liter dodana jest fleksyjna końcówka wyrazu i skrót zaznaczony kreską, np. HDE = herede, BFIO = beneficio. Skrócenie przez nadpisanie litery jako reminiscencja not tyrońskich nie należy też do rzadkości, polegając na tym, że nad początkową literę wyrazu nadpisywano małą literkę z końca, rzadziej ze c o t środka wyrazu, np. m = mihi, N = nunc, N = noster. Do najbardziej jednak charakterystycznych i najczęstszych w tym systemie należą abrewiatury zaimków względnych i innych słówek zaczynających się od q oraz przyimków zaczynających się od p, a mianowicie: = quae, = quam, = quod, = quia, = per lub par, = prae, = pro. Niektóre z tych skróceń pochodzą, jak wykazał Schiaparelli, z not tyrońskich, podobnie zresztą jak znak na con w formie odwróconego c: . Poza tym istnieje w systemie abrewiacyjnym not prawnych szereg monogramatycznych złożeń literowych tudzież szczególnych skróceń, spośród których wystarczy wskazać najczęściej używane skrócenie słówka esse = EE. Widzimy przeto, że system abrewiacyjny not jurydycznych opiera się w swoich głównych podstawach częścią na syglach starorzymskich, a częścią na tachygrafii rzymskiej (notach tyrońskich), z której przyjął zasadę kontrakcji, liter nadpisanych oraz cały szereg znaków tachygraficznych. Tego rodzaju dość skomplikowany system abrewiacyjny, jakkolwiek miał niewątpliwie duże praktyczne znaczenie dla tych, którzy obeznali się z nim w szkołach prawniczych, na ogół jednak nie ułatwiał poprawnego odczytania tekstu i mógł prowadzić do skażeń jego przez odpisywa-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

416

Rozdział VI

czy. Dlatego to dwaj najwięksi prawodawcy rzymscy, cesarze Teodozjusz i Justynian, zabronili – jak już wspomnieliśmy wyżej – używania w księgach prawniczych tych notae iuris „ne … per scripturam aliqua fiat in posterum dubitatio”. Był to bezsprzecznie cios dla nich poważny, nie tego jednak rodzaju, by je zupełnie usunąć z użycia. Wygnane z tekstów prawnych, schroniły się noty do rubryk, subskrypcji, datacji i glos, ponadto zaś trafiły na grunt podatny do dalszego rozwoju w Irlandii i Anglii, gdzie pismo wyspiarskie udzieliło temu systemowi skróceń swego azylu. W piśmie wyspiarskim VII i VIII w. spotykamy system brachygraficzny, którego główny zrąb tkwi w podstawach abrewiacyjnych not jurydycznych. To samo co tam posługiwanie się punktem względnie apostrofem (np. .i. = id est, h’ = hoc), to samo częste użycie kreski jako ogólnego znaku skróceniowego. Nie brak tu zarówno syglów oraz suspensji zwykłej (np. an = ante, ig = igitur), jak i suspensji zgłoskowej (np. at = autem, eg = ergo, pp = propter), a kontrakcja jest niezwykle bogato rozbudowana (np. cs = cuius, ho = homo, ois = omnis). Znana z notae iuris metoda skracania za pomocą literki nadpisanej ma w piśmie irlandzkim dość szerokie zastosowanie, a nawet została tu rozwinięta, spotykamy bowiem w tym piśmie analogiczne skrócenia, będące specjalnym twoo o o t rem wyspiarskim (np. g = ergo, h = homo, p i p = post). Również znane są Irlandczykom i Anglosasom typowe skrócenia jurydyczne dla liter p (np. = per) i q (np. = que, = quam). Cały szereg znaków tyrońskich przeszedł za pośrednictwem notae iuris do pisma wyspiarskiego:

do których już Irlandczycy dodali dwa inne skrócenia wzorowane bezpośrednio na tachygrafii: = sed i = vel. Znajomość tych znaków w irlandzkich szkołach pisarskich szerzyła się widocznie za pomocą (zaginionych dziś) podręcznych leksykonów, tzw. commentarii notarium tironianarum oraz notarum (iuris) laterculi. Pytanie, w którym centrum pisma wyspiarskiego wykształcił się iryjski system brachygraficzny, było przedmiotem sporu między paleografami. Fr. Steffens wystąpił z poglądem, że twórcami tego systemu byli mnisi klasztoru w Bobbio (płn. Włochy), założonego przez iryjskiego mnicha św. Kolumbana w r. 614 i słynnego niebawem swą świetną skryptorią i biblioteką9. Pogląd ten podzielili dwaj niemieccy historycy 9 Steffens Fr., Ueber die Abkürzungsmethoden der Schreibschule von Bobbio (Mélanges Chatelain, Paris 1910). Por. tegoż autora Palaeographia Latina2, s. XXXVII.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

417

tachygrafii, Mentz i Johnen, przeciwstawili się mu natomiast najwybitniejsi paleografowie współcześni, Tangl, Lindsay i Loew; należytą odprawę Steffensowi dał włoski uczony Schiaparelli, wykazując dowodnie, że powyższy system abrewiacyjny znany był już wyspiarzom przed założeniem klasztoru w Bobbio i że ojczyzną jego jest Irlandia i Anglia, dokąd z pierwszymi misjami chrześcijańskimi powędrowały rzymskie rękopisy, które w skryptoriach tamtejszych zaszczepiły znajomość antycznych metod abrewiacyjnych, zastosowanych zwłaszcza w rękopisach jurydycznych (notae iuris). Początki systemu abrewiacyjnego wyspiarskiego sięgają zatem – zdaniem Schiaparellego – V w. po Chr.10 Ogromne wpływy, jakimi cieszyli się mnisi iroszkoccy w sferze kulturalno-politycznej Europy w VIII i IX w., nie pozostały bez znaczenia także i w dziedzinie reformy pisma, znanej pod nazwą renesansu karolińskiego (zob. wyżej s. 243). Reforma ta objęła nie tylko estetyczną stronę pisma, ale także sprawę normalizacji abrewiatur. Zwrot do antyku, jaki się wówczas dokonał w umysłach kulturalnych, wzbudził zainteresowanie także dla niepogrzebanych w pamięci notae iuris, które doczekawszy się swego odrodzenia, znowu dochodzą do głosu i znaczenia. Nie było to rzeczą przypadku, że właśnie w dobie karolińskiej pojawiają się kodeksy zawierające notarum laterculi tudzież commentarii notarum tironianarum. Notae iuris czy to w sposób bezpośredni, czy za pośrednictwem rękopisów pochodzenia irlandzko-angielskiego biorą udział w pro- cesie reformy pisma na przełomie VIII i IX w., a minuskuła karolińska, która wywiodła pismo z upadku i chaosu okresu szczepowego, wprowadza ład i umiar także w zakresie systemu skracania, czerpiąc pełną dłonią szereg abrewiatur ze zdroju not jurydycznych i włączając je w ramy ogólnego systemu brachygraficznego, który przetrwał w zasadzie do końca średniowiecza. Wczesnokarolińska minuskuła posługiwała się jeszcze dość skromnym zasobem abrewiatur, tylko tam, gdzie oddziaływał wpływ pisma insularnego, zasób ten jest większy. Nie są abrewiatury liczne jeszcze w okresie rozkwitu minuskuły w IX w., rzadkie też są wówczas nowe formy skróceń, często zmienne i nieustalone. Dopiero kiedy w ciągu X i XI w. napływ nowych abrewiatur silniej wzrasta, daje się zauważyć równocześnie dążność do nadania im regularnych i stałych form, dzięki czemu minuskulny system brachygraficzny nabiera zwartego i skończonego charakteru. W następnym stuleciu zjawia się nowa fale abrewiatur, coraz to bardziej skomplikowanych i coraz trudniejszych do rozwiązania, lecz jeszcze nie wpływających na zmianę zasadniczego charakteru systemu. Dopiero okres gotycki XIII–XV w. sprowadza objawy upadku i zwichnięcia równowagi w tym zakresie, przy czym bujny rozwój nauk lekarskich, prawniczych, filozoficznych, matematycznych i in., wprowadza do ogólnego systemu cały szereg technicznych abre10 Schiaparelli L., Intorno all’origine ed ad alcuni caratteri della scrittura e del sistema abbreviativo irlandese (Archivio Storico Ital. LXXIV, 2).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

418

Rozdział VI

wiatur specjalnych. Pomimo że przy nauce pisania uczono w szkołach zasad brachygrafii, nie zapobiegło to wyłamywaniu się poszczególnych pisarzy z ogólnych reguł i szerzenia się dowolności. Przyczynia się do tego rozluźnienia zasad brachygrafii ustawiczny pośpiech, który prowadzi do coraz silniejszego skracania wyrazów, aby zyskać na czasie. Szczególnie rozwój kursywy poderwał mocno podstawy systemu abrewiacyjnego. Coraz częściej pojawiają się skrócenia przez suspensję, przy kontrakcji dowolne wypuszczanie liter bez zaznaczenia skrótu, mnożą się abrewiatury nieregularne tudzież znaki skróceniowe dawniej niezwyczajne i dotąd nieużywane, częstokroć zaś pomijane są one zupełnie lub przybierają formy dowolne i zdegenerowane, co niezmiernie utrudnia poprawne odczytanie tekstu. Indywidualizm pisarski święci za to triumfy, a tym samym ułatwiona jest historykowi możność rozpoznania szkoły pisarskiej, ba, nawet ręki pisarza. Kres tej swawoli graficznej kładzie dopiero pismo renesansowe, które wzorując się na rękopisach z IX–XII w. ogranicza znowu do minimum użycie abrewiatur, a wprowadzenie druku, jakkolwiek nie od razu zerwało z systemem brachygrafii średniowiecznej, to przecież położyło tamę wszelkim dowolnościom w tej mierze, stwarzając pewien ograniczony aparat stałych abrewiacji i znaków skróceniowych, póki i te nie wyszły z obiegu dzięki pokonaniu pośpiechu przez sztukę drukarską.

2. System abrewiacyjny wieków średnich O ile historyczne badanie rozwoju brachygrafii jest przedmiotem zainteresowania nauki dopiero w kilku ostatnich lat dziesiątkach, o tyle praktyczna strona zagadnienia, pojęta jako studium gotowego już systemu abrewiacyjnego wieków średnich celem należytego opanowania go i zużytkowania dla poprawnego odczytywania tekstów średniowiecznych, od dawna stanowiła temat opracowań paleograficznych, idących głównie w dwóch kierunkach: 1) leksykalnym i 2) systematyzującym. 1. Pierwsze z tych prac zmierzały do zestawienia będących w użyciu abrewiatur i znaków skrócenia wraz z ich rozwiązaniem w formie leksykonów. Ponieważ najliczniejsze a zarazem najtrudniejsze, najbardziej wyspecjalizowane skrócenia techniczne zawierały rękopisy prawne, tak w zakresie prawa kanonicznego jak i cywilnego, przeto też i najstarsze tego rodzaju prace leksykalne należą do zakresu brachygrafii prawniczej. Pomijając wcześniejsze katalogi tych notae iuris (Valerius Probus, Magno, Pierre Diacre), wspomnieć tu należy o książeczce pochodzącej już ze schyłku średniowiecza (1476) pt. Modus legendi abbreviaturas in utroque iure, która była tak popularna, że w ciągu półtora wieku doczekała się 68 wydań11. Jeżeli chodzi o ogólny leksykon abrewiacji średniowiecznych, to dopiero wiek XVIII przyniósł wielkie w tej dziedzinie dzieło w postaci wydanego w Getyndze Lexicon diplomaticum J. L. Walthera 11

Biblioteka Jagiellońska posiada 8 wydań z lat 1490–1623.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

419

(1745). Słownik ten zawiera bogaty zbiór faksymilowanych abrewiatur z podaniem ich dat zaczerpniętych z dokumentów i rękopisów VIII– XVI w. Był Lexicon Walthera wzorem dla dalszych podobnych publikacji, spośród których na uwagę zasługuje L. A. Chassanta Dictionnaire des abréviations latines et françaises, który wydany po raz pierwszy w r. 1846 doczekał się pięciu wydań (ostatnie w r. 1884). Znakomity podręcznik paleografii M. Prou Manuel de paléographie latine et française zawiera przy końcu spory Dictionnaire des abréviations z rękopisów głównie francuskich. Najnowszym tego rodzaju podręcznikiem, obejmującym przeszło 16 000 abrewiatur przeważnie średniowiecznych, jest A. Cappellego Dizionario di abbreviature latine ed italiane (1 wyd. 1899), wydany też w niemieckim przekładzie pt. Lexicon abbeviaturarum w r. 1901 (jako tom 53 Webera Illustrierte Handbücher). Czeski archiwista-paleograf J. Hulakovský opracował na podstawie praskich dokumentów i rękopisów pożyteczny także i dla polskiego historyka podręcznik skróceń paleograficznych12, a dyrektor Archiwum Głównego w Warszawie T. Wierzbowski zamieścił w swym podręczniku historyczno-archiwalnym pt. Vademecum mały zbiorek Skróceń używanych w rękopisach polsko-łacińskich XIV–XVII w.13, czerpanych przeważnie z ksiąg sądowych polskich. Nasuwa się tu pewna uwaga metodyczna, tycząca się korzystania z tych słowników. Mogą one zwłaszcza nie dość wprawnym paleografom oddać niewątpliwie w wielu razach dobre usługi, trzeba jednak przestrzec przed zbyt niewolniczym i mechanicznym posługiwaniem się nimi, gdyż nieraz już sprowadzały one czytających na manowce. Dobry paleograf ucieka się w razie wątpliwości raczej do pomocy filologii, a w każdym razie nie schodzi z jej drogi i nie usuwa się spod jej kontroli nawet w wypadku najponętniejszego sposobu rozwiązania trudnego miejsca tekstu przy pomocy jedynie leksykonów abrewiacji. Dlatego ostrożność w korzystaniu z nich jest zawsze bardzo wskazana. 2. Systematyka abrewiatur zmierza do odpowiedniego ugrupowania różnych rodzajów abrewiatur i ujęcia ich w pewien system. Pierwszą próbę takiego usystematyzowania skróceń paleograficznych, niestety dość skomplikowanego, dał Chassant we wstępie do wspomnianego wyżej swego Dictionnaire. Zasługą Chassanta jest niewątpliwie to, że wprowadził trafną terminologię dla poszczególnych grup abrewiatur, która utrzymała się dotąd w nauce (np. kontrakcja i suspensja). Na ogół nie ma dotąd pośród paleografów zgody co do kryterium, jakie ma być brane za podstawę takich ugrupowań, toteż systematyka ich w wielu razach grzeszy niekonsekwencjami. I tak C. Paoli w swoim metodycznym podręczniku pt. Le abbreviature nella paleografia latina del medioevo (1891), przetłumaczonym na język niemiecki przez K. Lohmeyera (1892), wziął za podstawę ugrupowań znaki abrewiacyjne, we-

12

Abbreviaturae vocabulorum usitatae in scripturis praecipue latinis medii aevi, tum etiam slavicis et germanicis, Praga 1852, 2 wyd. 1913. 13 Mieszczą się tylko w pierwszym wydaniu tej książki z r. 1908.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

420

Rozdział VI

dle których dzieli wszystkie skrócenia na dwie wielkie grupy: abrewiatury za pomocą znaków ogólnych (segni generali) i abrewiatury za pomocą znaków specjalnych (segni speciali). Pierwsze z nich wskazują tylko ogólnie, że dokonane zostało skrócenie wyrazu, nie precyzując elementów skrócenia, drugie reprezentują pewne określone litery względnie zgłoski i wskazują dokładnie, jakich elementów w skróconym wyrazie brakuje. Do pierwszej grupy zalicza Paoli suspensję i kontrakcję, w drugiej wyróżnia trzy kategorie skróceń: za pomocą znaku o znaczeniu stałym, za pomocą znaku o znaczeniu zmiennym i za pomocą literki nadpisanej. Francuski uczony Prou, autor wspomnianego dzieła Manuel de paléographie (4 wyd. 1924), wprowadza podział na pięć grup: 1) sygle, 2) suspensja, 3) kontrakcja, 4) litery nadpisane, 5) znaki specjalne, jakkolwiek skrócenia przez sygle są tylko rodzajem suspensji. Toteż Cappelli w swoim Dizionario di abbreviature zalicza sygle do suspensji, jako drugą grupę omawia kontrakcję, potem znaki skróceniowe z określonym znaczeniem, znaki skróceniowe ze zmiennym znaczeniem, litery nadpisane i znaki konwencjonalne. U Steffensa (Lateinische Palaeographie, 2 wyd. 1909) mamy pięć grup: 1) suspensja, 2) kontrakcja, 3) litery nadpisane, 4) znaki specjalne, 5) w szczególny sposób skrócone wyrazy. Schiaparelli w Avviamento allo studio delle abbreviature (1926) dzieli cały system na dwie zasadnicze grupy: 1) znaki skróceniowe, pośród których wyróżnia znaki ogólne (segni abbreviativi), zaliczając do nich punkt, linijkę i literkę nadpisaną, oraz znaki specjalne, 2) właściwe abrewiatury (abbreviature), które rozpadają się u niego na dwie klasy: suspensję (abbr. per troncamento) i kontrakcję (abbr. per contrazione). Jakkolwiek podział Schiaparellego już znacznie uprościł systematykę abrewiacyjną, to przecież nie jest i on wolny od pewnych niekonsekwencji, stawiając na równi segni z abbreviature. W poniższym podziale chodzić będzie o dalsze uproszczenie tej systematyki celem uzyskania jak najdalej idącej przejrzystości i logiczności, przy czym kreskom, punktom i literkom nadpisanym przypisujemy tylko drugorzędne, pomocnicze znaczenie. Z tego punktu widzenia dadzą się wszystkie abrewiatury średniowieczne sprowadzić do trzech wielkich grup: 1. Skrócenia za pomocą suspensji. 2. Skrócenia za pomocą kontrakcji. 3. Skrócenia za pomocą znaku o ściśle określonym znaczeniu. a. Suspensja. Suspensja jest, jak z poprzedniego przedstawienia wiadomo (s. 408), najstarszą formą abrewiatur, polegającą na zaznaczeniu tylko początku wyrazu z odcięciem całej jego reszty. Najradykalniejszą formą suspensji są tzw. sygle, przy których z danego wyrazu zostaje tylko początkowa jego litera (inicjał) z punktem po niej lub kreską ponad nią (tzw. titulus), np.: d. = dominus lub Deus b. m. = bonae memoriae d. g. = Dei gratia e = est a. d. = anno Domini b = sunt . Punkt nad literą = hoc a nad literą u = ut, czasem litera zjawia się między dwoma punktami, np. .i. = id est, .s. = scilicet. Niekiedy kreska

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

421

prosta lub falista przecina ukosem literę lub wiąże się z nią z prawej strony, np.:

Zdarzają się i nieregularne sygle, w których występuje nie początkowa ale inna, z środka wyrazu pochodząca litera, zazwyczaj między dwoma punktami lub zaopatrzona (przecięta) kreską, np.: .n. = enim t = vel Specjalne sygle, pochodzące z notae iuris, tworzą litery p i q:

Imiona własne skracano często w dokumentach za pomocą syglów, i to tak imiona wystawców jak i odbiorców dokumentów, np. „Ego L. ( = Lestco) Dei gracia dux Cracouiensis notum facio” lub „Ad peticionem domini Cracouiensis episcopi I. (= Ivonis)”. Niekiedy też imiona świadków podawano tylko w formie syglów14. W kancelarii papieskiej XII i XIII w. był zwyczaj w listach skierowanych do adresatów w sprawach urzędowych nie podawać ich imion, ale oznaczać je za pomocą dwóch punktów, np. „Gregorius episcopus servus servorum Dei venerabili fratri .. Cracoviensi episcopo”. Tyle o syglach, które wszakże nie były jedyną forma suspensji średniowiecznej. Niejednokrotnie bowiem zjawiają się obok początkowej litery wyrazu dwie, trzy, a nawet więcej liter, tak że tylko końca mu brakuje. Mogą tu zajść dwa wypadki. W pierwszym zawiera taka suspensja szereg następujących po sobie bezpośrednio liter, np.: an ap aut in it un lub

= = = = = =

anate apud autem inde item unus

act, dat Cracouien Inc kal nob quat similit

= = = = = = =

actum, datum Cracouiensis Incipit kalendas nobis quatenus similiter

14 Por. np. dokument Konrada Mazowieckiego w Kodeksie dypl. mazowieckim

(Kochanowskiego) nr 361.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

422

Rozdział VI

Drugi wypadek użycia w suspensji dwóch lub więcej liter zachodzi przy tzw. suspensji zgłoskowej, w której stoją obok siebie początkowe litery składających dany wyraz zgłosek, np.: = dicentum hb = habet kl = kalendas pp = papa, propter, perpetuus i in. ss = subscripsi tm = tamen zob. te skrócenia przy kontrakcji tn = tantum (s. 424) W końcu nadmienić należy o suspensji z literą nadpisaną, gdzie nad początkową literą wyrazu położono następną w kształcie drobnej literki. Tu zasadniczym kryterium przy oznaczaniu typu takiej abrewiatury będzie fakt odcięcia wyrazu (suspensja); kształt i miejsce umieszczenia drugiej litery jest znamieniem ubocznym: n

a = ante i h = hic

o

h = hoc i ig = igitur n n u lub v = unde

b. Kontrakcja. Przez kontrakcję rozumiemy takie skrócenie wyrazu, w którym ze środka jego wypuszczono jedną lub więcej liter, wskutek czego wyraz został „ściągnięty”. Abrewiatura przez ściągnięcie zaznaczona bywa kreska położoną ponad skróconym wyrazem lub częścią wyrazu. Jeżeli kreska natrafi na laskę górną wysokiej litery, wówczas przecina ją ukosem. Kontrakcja stanowi rodzaj skrócenia najbardziej rozpowszechniony w wiekach średnich. Początki jego tkwią, jak widzieliśmy, w tachygrafii rzymskiej oraz w starożytnych notae iuris, z nastaniem zaś literatury chrześcijańskiej oddzielną grupę stanowią tzw. nomina sacra, tj. kontrakcyjne skrócenia imion boskich i pewnych wyrazów kościelnych (zob. wyżej s. 411), np.: Dns Ds IHS, IHC XPS, XPC SPS, SPC

= = = = =

Dominus Deus Iesus Christus Spiritus

scs eccla eps, epc pbr rdus

= = = = =

sanctus ecclesia episcopus presbiter reverendus

Rozróżnić należy kontrakcję czystą od kontrakcji mieszanej. Kontrakcja czysta zatrzymuje jedną lub parę następujących po sobie liter z początku i z końca wyrazu, np. ca = causa, eccla = ecclesia; przy mieszanej mamy ponadto jeszcze jedną lub kilka liter z środka wyrazu, np. oio = omnino, pbr = presbiter. Praktyczną wyższość nad suspensją daje kontrakcji to, że podając końcówkę wyrazu usuwa wątpliwości fleksyjne. Oto przykład na odmianę przymiotnika I i II deklinacji z rzeczownikiem II deklinacji w skróceniu przez ściągnięcie:

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

423

Singularis

Pluralis Masculinum 1. scs pr = sanctus pater sci prs = sancti patres 2. sci pris = sancti patris scorum prum = sanctorum patrum 3. sco pri = sancto patri scis pribus = sanctis patribus 4. scm prm= sanctum patrem scos prs = sanctos patres 5. sce pr = sancte pater sci prs = sancti patres 6. sco pre = sancto patre scis pribus = sanctis patribus Femininum 1. sca mr = sancta sce (scae) mrs = sanctae mater matres 2. sce (scae) mris = sanctae scarum mrum = sanctarum matris matrum 3. sce (scae) mri = sanctae scis mribus = sanctis matri matribus 4. scam mrem = sanctam scas mrs = sanctas matrem matres 5. sca mr = sancta sce (scae) mrs = sanctae mater matres 6. sca mre = sancta scis mribus = sanctis matre matribus Neutrum 1. scm nn = sanctum nomen sca noa = sancta nomina 2. sci nois= sancti nominis scorum noum = sanctorum nominum 3. sco noi = sancto nomini scis noibus = sanctis nominibus 4. scm nn = sanctum nomen sca noa = sancta nomina 5. scm nn = sanctum nomen sca noa = sancta nomina 6. sco noe = sancto nomine scis noibus = sanctis nominibus Okazuje się z powyższego, że przy deklinacji rzeczowników i przymiotników kontrakcja zachowuje końcówki wedle pewnych mniej więcej stałych norm. I tak w I i II deklinacji końcówki zgłoskowe os, as, is, orum, arum pozostają w całości, podczas gdy z końcówek us i um wypada samogłoska u, a pozostaje tylko końcowa spółgłoska s względnie m. W deklinacji III końcówki zgłoskowe is, um, ibus podane są in integro, natomiast z końcówki es pozostaje tylko samo s. Podobnie skraca się Johannes: Johs, omnes: oms, ale Johannis: Johis, omnis: ois. Rzeczowniki zakończone na atio skracają swe końcówki w następujący sposób: generato albo generao = generatio oratoe albo oratioe, albo oroe = oratione roi lub raoi = rationi

bndco = benedictio dispoe = dispositione diloi = dilationi

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

424

Rozdział VI

Co do koniugacji, to kontrakcja ma najczęściej zastosowanie przy końcówce unt (bunt, cunt, dunt, runt itd.), przy czym litery un bywają wypuszczane, np.: st = sunt dict = dicunt dixert = dixerunt

legt = legunt adorabt = adorabunt nolt = nolunt

Odmiana słowa here = habere w kontrakcji: heo = habeo hes = habes het albo ht = habet

hemus = habemus hetis = habetis hent albo hnt = habent

Inne formy: hat = habeat, he = habe, hret albo heret = haberet, hns = habens, hr = habetur, hui = habui, hunt = habebunt, huissem = habuissem. Przysłówki zakończone na liter: alr = aliter pluraltr = pluraliter utiltr = utiliter

talr albo tlr = taliter nlr = naturaliter gnlr = generaliter

Inne przysłówki (przykładowo): ippm = imperpetuum oio = omnino qm = quoniam

tc = tunc tm = tantum tn = tamen

zob. te skrócenia przy suspensji (s. 422)

Szczególną uwagę poświęcić wypada kontrakcji dokonanej za pomocą litery nadpisanej. Autorowie podręczników paleograficznych, względnie brachygraficznych wydzielili skrócenia za pomocą litery nadpisanej w osobną grupę, którą traktowali na jednym poziomie z suspensją, kontrakcją i in. (Paoli, Prou, Steffens, Cappelli), jakkolwiek już Prou uważa „ce procédé… qu’une variété de l’abréviation par contraction”, a Steffens czyni uwagę „man kann diese Abkürzungen auch zu den Kontraktionen rechnen, da się den Anfang und das Ende des Wortes geben”. Schiaparelli zaliczył litery nadpisane do tzw. segni abbreviativi (tj. znaków ogólnych) obok punktu i kreski. Idziemy jeszcze dalej mniemając, że litera nadpisana w średniowieczu nie spełniała w zasadzie roli abrewiacyjnej, nie była tym mniej znakiem skracającym jak punkt czy kreska, lecz była tylko w szczególny sposób umieszczoną w układzie graficznym wyrazu literą, która zamiast w szeregu innych liter znalazła miejsce ponad nimi. Można się spierać o to, co było powodem nadpisywania jednych liter, a drugich nie: czy zamiar zaoszczędzenia miejsca w wierszu, czy raczej pewna moda, oryginalność czy nawet wzgląd estetyczny, jest jednak faktem, że nierzadko zdarzały się litery nadpisane tam, gdzie żadnego skrócenia nie było, gdzie zatem ta litera nadpisana równie dobrze stać mogła w szeregu innych liter, np.:

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

425

s

s

plure = plures s vi = vis s depo cit = deposcit

patri = patris t u = ut t au = aut

Widzieliśmy poprzednio przy omawianiu suspensji, że ten rodzaj skracania posługuje się niekiedy literą nadpisaną. Najczęstszą wszakże domeną, w której obraca się litera nadpisana, jest kontrakcja. Już w notach tyrońskich zastosowano ten sposób uwydatnienia kontrakcji, nadpisując końcówki wyrazów literkami zmniejszonych rozmiarów (signa auxiliaria). Za pośrednictwem notae iuris przyjął się i rozpowszechnił ten zwyczaj w piśmie wyspiarskim, które go wprowadziło na kontynent, do karoliny. Z okresu też karoliny pozostał do późnych czasów kształt nadpisanej w otwartej, kursywnej formie litery a, który to kształt przypominający pierwotnie greckie w zmienił się z czasem na wężykowatą kreskę , która oznaczała najczęściej zgłoskę ra lub ar, a nawet niekiedy samo r (stąd tę kreskę zaliczono do znaków skróceniowych o specjalnym znaczeniu). W minuskule karolińskiej użytek liter nadpisanych był zrazu bardzo skromny; dopiero w XIII w. rozpowszechnia się ten zwyczaj na większą skalę, wzrastając jeszcze bardziej w dwóch następnych stuleciach i to prawie wyłącznie na usługach kontrakcji. Pisano więc alternatywnie i dowolnie: o

o

mo albo m = modo a aa albo a = anima

uo albo u i si albo s

= vero = sibi

Z czasem jednak zaczynają wytwarzać się pewne normy dla abrewiatur, w których wchodziła w grę litera nadpisana. I tak np.: nc = nunc c n = nec (lecz czasem i nunc)

hc = hoc c h = hic (lecz czasem i hoc)

Samogłoski bywają częściej nadpisywane niż spółgłoski, przy czym te samogłoski wskazują najczęściej opuszczenie litery r, stoją więc zamiast zgłosek ar, er, ir, or, ur lub ra, re, ri, ro, ru, np.: a

gtia e ctum o f tis

u

= gratia = certum = fortis

c cis = crucis i ta = tria e ubum = verbum

Samogłoski a, i, o nadpisane nad literą g oznaczają zgłoski na, ni, no, np.: o

agscere = agnoscere i sigfire = significare Zarówno do konrakcji, jak i do suspensji zaliczyć by można nieregularne skrócenia pochodzące z pisma wyspiarskiego: a

g i g o g

= erga = igitur = ergo

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

426

Rozdział VI

Samogłoski a, e, i, o nadpisane nad literą q oznaczają: a

q = qua

i

e

q = qui

q = que

o

q = quo

Rzadziej pojawiają się kontrakcje, w których samogłoska nadpisana jest nad samogłoską: a

i que = itaque

i

obus = omnibus

Wyjątkowo tylko bywają nadpisane spółgłoski, a już prawie nigdy spółgłoski z długimi laskami dolnymi, wymagającymi dużo miejsca. Do najczęściej nadpisywanych spółgłosek należy c. Oznacza ona w kontrakcji zgłoski ec, iec, np.: c

exptat = expectat

c

obtio = obiectio

Natomiast c nadpisane nad d oznacza zgłoski ic, uc, np.: c

dtamen = dictamen

oc

intd tio = introductio

c. Znaki skróceniowe z określonym znaczeniem. Poza suspensją i kontrakcją posługuje się średniowieczna brachygrafia całym szeregiem znaków reprezentujących pewne określone głoski czy zgłoski, ba, nawet całe wyrazy. Mają one najrozmaitszą postać zewnętrzną, poczynając od zwyczajnej kreski, nie różniącej się niczym od ogólnego znaku skróceniowego używanego przy suspensji i kontrakcji dla zaznaczenia dokonanego skrócenia wyrazu. Niektóre z tych znaków dadzą się wywieść wprost z not tyrońskich, inne z not jurydycznych, są jednak i takie znaki, których geneza nie jest dotychczas wyjaśniona lub co najmniej jest wątpliwa i sporna. Również sporna jest dotąd pośród paleografów kwestia, które znaki zaliczyć do takich o specjalnym znaczeniu w odróżnieniu od znaków o relatywnej wartości dźwiękowej. To, co jedni uznają za znaki specjalne, inni uważają za znaki o znaczeniu zmiennym, niektórzy mieszają z sobą znaki wręcz odmienne, jednym słowem panuje jeszcze na tym polu wielki chaos. Poniżej podaje się zestawienie znaków specjalnych najczęściej pojawiających się wśród abrewiacji średniowiecznych. a) — = m, n. Kształtem nie różni się ten znak od zwykłego (ogólnego) znaku skrócenia, który poznaliśmy wyżej przy suspensji i kontrakcji. Należy on do najstarszych znaków abrewiacyjnych, sięgających epoki inskrypcyjnej i już wówczas miał znaczenie znaku specjalnego na oznaczenie opuszczonych liter m i n (zob. wyżej s. 409). Pierwotnie zaznaczano opuszczenie tych dwóch liter za pomocą kreseczki tylko przy końcu wyrazu, później, w średniowieczu, pojawia się ta abrewiacja także dla liter m i n opuszczonych w środku wyrazu. Skracano więc np.:

eni = enim meu = meum nome = nomen

suma = summa vedidi = vendidi nodu = nondum

Podobnie jak znak ogólny, przybiera ta prosta zwyczajnie kreska, zwłaszcza w piśmie dyplomatycznym, kształt łukowaty lub pętlicowaty: , a w kancelarii papieskiej XII i XIII w. kształt: _Ç _

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

427

b) = con, com, cun, cum. Jest to znak tyroński, jeden z tych, które przeszły do średniowiecza, użyte do abrewiacji. Najczęściej używa się go na początku wyrazu, rzadziej w środku lub na końcu, np.:

c) = us, os, s. Ten znak także pochodzenia tachygraficznego kładziono przeważnie przy końcu wyrazu u góry, jakkolwiek czasem pojawia się i w środku jego, np.:

d) ý = et, þ = etiam. Znak tyroński w kształcie arabskiej siódemki przeszedł za pośrednictwem pisma wyspiarskiego do kontynentalnego systemu brachygraficznego na oznaczenie spójnika et. Dodana w XI w. kreska nad tym znakiem oznacza skrócenie wyrazu etiam (rodzaj suspensji). Jeszcze później zjawia się inna odmiana znaku dla tegoż wyrazu, a mianowicie siódemka przecięta w pośrodku poziomą kreską: . Skrót na et miał ponadto w średniowieczu drugi znak konwencjonalny: &, omówiony wyżej jako typowa ligatura kursywna (zob. s. 404). Oba te znaki bywają niekiedy użyte w środku oraz przy końcu wyrazów na oznaczenie zgłoski et lub ed.

Per analogiam oznaczano tymi samymi znakami równoznaczną z et enklitykę que, zwykle doczepianą do końca wyrazów, np.: Znak ý przybierał niekiedy uproszczoną formę średnika ; oraz jego odmianę graficzną , użyte jako skrócenie zgłosek et i que, np.:

Te ostatnie dwa znaki: ; i po literze b mogą oznaczać zgłoskę us, zdaje się jednak, że genetycznie nie pozostają one w związku ze znakiem na et: e) = ra, ar. Jak wyżej wspomniano (zob. s. 425), jest to właściwie nadpisana kursywna forma litery a (otwartego), która z czasem przybrała kształt wężyka poziomego, służąc na oznaczenie zgłosek ra, ar, czasem nawet samego r, wyjątkowo zaś re, er, np.:

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

428

Rozdział VI

f) = er, re, ir, ri, r. Znak niepewnego pochodzenia w kształcie haczyka, niekiedy przypominający zwyczajny znak urwania, gdy przecina poprzedzająca literę, np.:

g) = ur, tur. Znak to zawsze nadpisany w kształcie arabskiej dwójki, występujący także w pozycji leżącej, w którym to razie przybiera nieraz postać znaku nieskończoności: ; prawdopodobnie jest to okrągłe r (tzw. dziś francuskie), znane z ligatury . Zjawia się już w dobie karolińskiej (IX w.) na oznaczenie zgłosek ur (rzadziej or), tur, najczęściej dla końcówek czasownikowych, niekiedy jednak zdarza się i w środku wyrazu, np.:

h) = rum. Jest ten znak niewątpliwie okrągłą formą litery r z przekreślającą jej nóżkę u dołu ukosem linijką, która wskazuje odcięcie końcowego um. Z tego punktu widzenia można by tę abrewiaturę uważać za suspensję, tym więcej że najczęściej pojawia się jako końcówka drugiego przypadku l. mn., a niekiedy oznacza inne zakończenie, w którym tkwi r; ze względu na to, iż występuje nieraz także w środku wyrazu, zalicza się do znaków skróceniowych o określonym znaczeniu, np.:

i) Inne konwencjonalne znaki, odpowiadające całym wyrazom, a pochodzące częścią z not tyrońskich, częścią zaś z pisma wyspiarskiego, które jednak wcześnie wyszły z użycia i nie doznały szerszego rozpowszechnienia, są następujące:

k) Każda ponadto gałąź wiedzy posiada swoje własne techniczne znaki konwencjonalne, których tu niepodobna przytaczać, odesłać więc w tym względzie wystarczy do Cappellego Lexicon abbreviaturarum, gdzie na s. 418 i n. zestawione są najważniejsze takie znaki metrologiczne (dla nazw monet, wag, miar), a także znaki gramatyczne i medyczne. W dodatku do Lexiconu (s. 360 i n.) zamieścił Cappelli cały szereg skróceń prawniczych, teologicznych, medycznych i alchemiczno-farmakologicznych. d. Skombinowane skrócenia i ligatury skróceń. Niejednokrotnie spotykamy wyrazy mające więcej niż jedną abrewiaturę. Wyraz = contractum ma aż trzy znaki skrócenia, podobnie wyraz = prae-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

429

fertur lub = criminibus. Zdarza się także, że przy silnych skróceniach jedna litera zaopatrzona bywa paru znakami, np.:

Bardzo silne kontrakcje dłuższych zwłaszcza wyrazów zaznaczano dwiema nad sobą leżącymi kreskami ogólnie skracającymi, np.:

Na uwagę zasługują wreszcie ligatury sąsiednich abrewiatur, które na ogół są w piśmie średniowiecznym rzadkie, spotykane częściej w piśmie wyspiarskim oraz w starszych okresach minuskuły karolińskiej, np.:

e. Abrewiacje w tekstach polskich i niemieckich. 1. Od pierwszej połowy XIV w. pojawiają się u nas już dłuższe teksty polskie, przeważnie kościelne, jak kazania, modlitwy, psałterze, biblie, od końca zaś tego wieku i teksty prawne, roty przysiąg, przekłady statutów itp. Posługują się one pismem łacińskim, walcząc z zupełnie nieustaloną ortografią, jakkolwiek pod względem graficznym nie ma prawie różnicy między pismem tekstów łacińskich a polskich. Nasuwa się pytanie, czy i w jakim zakresie stosowano u nas do tekstów polskich abrewiacje. Kwestię tę trzeba rozwiązać w ten sposób: w polskim piśmie książkowym o charakterze kaligraficznym, a to w księgach monumentalnych pisanych teksturą, takich jak Psałterz floriański z końca XIV w. lub Biblia królowej Zofii z poł. XV w. (tzw. szaroszpatacka) itp., nie ma prawie żadnych skróceń. Wyjątkowo pojawiają się one w słowach kończących wiersz, podyktowane zatem względami na szczupłość miejsca15. Natomiast w tekstach pisanych kursywą lub nawet półkursywą skłonność do skracania jest większa, przy czym system abrewiacyjny jest tu naśladowany z systemu łacińskiego. Najstarszym, a zarazem najbardziej obfitującym w skrócenia tekstem polskim są Kazania tzw. świętokrzyskie, pochodzące z pierwszej połowy XIV w., a pisane pismem stojącym na pograniczu kaligraficznego i kursywnego16. Pisarz Kazań, który je pisał widocznie dla własnych celów

15 Birkenmajer A., Paleograficzny rozbiór rękopisu (we wstępie do wydania Psałterza floriańskiego, Lwów 1939). 16 Łoś J. i Semkowicz Wł., Kazania tzw. świętokrzyskie, Kraków 1934, s. 11 i n. Por. też Diels P., Die altpolnischen Predigten aus Heiligenkreuz, Berlin 1921 i recenzja tej książki przez Wł. Semkowicza w Roczniku Slawistycznym IX, s. 205 i n.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

430

Rozdział VI

podręcznych, przytacza wersety łacińskie z Pisma świętego, które następnie rozwija w kazaniu polskim, również dość silnie przeplatanym słówkami i zwrotami łacińskimi. Otóż te partie łacińskie w Kazaniach, przeważnie bardzo silnie przy pomocy suspensji skrócone, miały dlań widocznie cel mnemotechniczny. Natomiast we właściwym polskim Kazaniu stosuje pisarz metodę skracania już zupełnie normalnie, wzorując ją na współczesnym systemie brachygrafii łacińskiej. Korzysta więc ze wszystkich zasadniczych sposobów skracania, jakie wytworzyła średniowieczna sztuka pisarska, a mianowicie: a. Suspensja, a w szczególności sygle, w których tylko początkowa litera pozostała. Pisze więc .i. = iesc (jeść, dzisiejsze jest) na wzór łacińskiego .e. = est, skraca zwłaszcza przez obcięcie imiona własne, jak Sy. = Symeon, ale także nieraz i imiona pospolite, jak si. = sina (syna), mo. = o moui (mowi), c = crola (krola), = braca (bracia). b. Kontrakcja, która jest najbardziej upodobanym sposobem skracania pisarza Kazań, przy czym czyni w szerokiej mierze użytek z samogłosek nadpisanych, podnosząc je zwłaszcza przy końcu wyrazu, np. = znamonuią (znamionują), bogo = bozego. g. Również bardzo hojnie stosuje metodę skracania za pomocą specjalnych znaków, z których są mu znane: kreska pozioma na m i n (ieze = ienze = jenże), haczyk pionowy na er, re, ir, ri (g sny = gresny = grzeszny), znaczek 9 na uz (uż) (knem9 = knemuz = k niemuż), znak w kształcie na ec, ek, wężyk (tj. starokursywne a otwarte) na zgłoski ra, ar ( pui = praui = prawi), wreszcie zna on wszystkie skrócenia litery p: alitica = paralitica, pd = pred = przed, rok = prorok. Nie stosuje pisarz Kazań znaku tyrońskiego ý i ligatury & na et (które ma tylko tekst łaciński), podobnie zresztą jak znaków (= rum), 9 (= con), po b (= us), których widocznie natura języka polskiego nie wymagała. Bez porównania uboższą niż w Kazaniach świętokrzyskich jest abrewiacja w innych średniowiecznych tekstach polskich17. Jeszcze najwięcej stosunkowo abrewiatur mają Kazania gnieźnieńskie, pochodzące z końca XIV w., spotykamy ich nieco w Psałterzu puławskim, Biblii szaroszpatackiej, Ortylach magdeburskich, Księgach ustaw polskich i innych tekstach prozaicznych z XV w. – brak ich natomiast niemal zupełny w tekstach poetyckich. Spośród abrewiatur najbardziej rozpowszechniona jest w tekstach polskich kontrakcja, i to tak kontrakcja zwykła (np. Kazania gnieźnieńskie piszą plath = pralath = prałat i ewe o = ewangelie) jak i połączona z literą nadpisaną (mile = milego = miłego w v Kaz. gnieźn., same = samemu w Biblii szaroszp.). Z nomina sacra dość częstą abrewiaturą jest xc lub xpus = Chrystus, xpiani = chrystiani (w Kaz. gnieźn. i Psałterzu puław.). Poza tym czynią teksty polskie niekiedy użytek ze znaków abrewiacyjnych o określonym znaczeniu, najczęściej posługując się kreseczką poziomą na oznaczenie liter m i n

17

Vrtel-Wierczyński St., Wybór tekstów staropolskich, Lwów 1930, s. 33 i n.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

431

Ryc. 147. Fragment Kazań tzw. świętokrzyskich zestawiony z pasków wyprutych z oprawy. Karta C r. (Łoś J. i Semkowicz Wł., Kazania tzw. świętokrzyskie, Kraków 1934) yde tobe crol . zbauicel . izbi nas otruecne smircy zbauil… faciet populum suum a peccatis eorum . Tecto praui gdaz priyde sbaui… uelikih grehow . zauerne nicsby nam nemescach . aleb[y… zbucela . y iego prisca pozodach . by on racil . tog…

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

432

Rozdział VI

(tetho = tentho = ten to w Kaz. gnieźn., chczacz = chczancz = chcąc w Kodeksie stradomskim Statutów). Rzadziej spotyka się znak skrócenia = ra i znak = er (np. v nim = vernim = wiernym w Kaz. gnieźn.). Na ogół trzeba powiedzieć, że zakres stosowania abrewiatur w tekstach polskich z końca średniowiecza nie przekracza miary, jaką daje się zauważyć we współczesnych tekstach czeskich. Wyjątek stanowią Kazania świętokrzyskie, które pod względem bogactwa systemu abrewiacyjnego przewyższają wszystkie inne teksty tak polskie jak i czeskie18. 2. Teksty niemieckie w Polsce spotykamy już w początkach XIV w. w najstarszych księgach miejskich Krakowa, poczynających się z r. 1300. W drugiej połowie XIV w. już i władze innych miast na prawie niemieckim, a w XV w. nawet i pewnych gmin wiejskich mają swoje księgi pisane w języku niemieckim oraz wystawiają w tym języku swoje pisma19. Pisarze średniowiecznych tekstów niemieckich stosują system abrewiacyjny w dość skromnej mierze, podobnie jak pisarze polscy. Jest też i pod względem metod skracania pewna między tekstami polskimi i niemieckimi analogia. Rzadkim na ogół zjawiskiem jest tu suspensja. Najczęstszym w ten sposób skracanym słówkiem jest unde (= und), skracane zwykle: vn lub vnd. Określenia monet, miar i wag bywają też skracane za pomocą suspensji: mr = mark, fird = firdung itd. Kontrakcja też nie jest częstą formą skracania wyrazów niemieckich. Skraca się rodzajnik, np. der: dr, bezokoliczniki słów na en: habn, sulln, machn. Zdarzają i e się też kontrakcje z nadpisanymi literami, np. bf = brif, Ggor = Gregor. e Litery nadpisane zjawiają się niekiedy i bez skrócenia, np. fraw (= frav we, frau), geco ft (= gekauft); o z nadpisanym u (v) występuje w naszych dokumentach pisanych przez Niemców dla imion i nazw miejscowych v już bardzo wcześnie, np. Lokna w dok. Z r. 1153. pochylanie samogłosek e e a, o i u oznaczano przez nadpisanie literki e, np. muren, hoffen, z czego potem powstały nad tymi literami dwie kropki (ä, ö, ü). Najliczniejsze jednak w systemie abrewiacyjnym tekstów niemieckich są skrócenia za pomocą znaków o określonym znaczeniu. Skracano więc litery m i n za pomocą kreseczki, np. gady, pfenig, sey, skracano zgłoski er, re, ir i samo r za pomocą znanego haczyka , np. d ( = der), h ( = herr), richt (= richter), B tolt (= Bertolt), eyne (= eyner), cofcame (cofcamer) itd. Rzadziej występuje znak na ur: gebt (= geburt). f. Skrócenia w rękopisach prawniczych. *Wspomniano wyżej o specjalnych skróceniach spotykanych w traktatach i podręcznikach teologicznych, filozoficznych, medycznych i prawniczych. Oznaczają one bądź często używane terminy (np. znak .o. w pracach egzegetycznych ozna-

18 Diels P., Abbreviaturen in der mittelalterlichen Schrift (Archiv f. slav. Philologie XXXVIII). 19 Pożyteczny podręcznik do czytania dawnego pisma niemieckiego (od XIV w.) i rozwiązywania skróceń opracował Grun P. A., Leseschlüssel zu unserer Schrift. Taschenbuch der deutschen Schriftkunde f. Archivbenutzer, Görlitz 1935.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Skracanie wyrazów (abrewiatury)

433

cza grecki przekład Biblii zwany Septuaginta)20, bądź imiona często cycc towanych autorów, jak gg = Gregorius, a9 = Augustinus itp. Z tego typu skróceń najważniejsze dla historyka są abrewiacje prawnicze, zwłaszcza używane w tzw. alegatach, czyli odsyłaczach do tekstów prawa kanonicznego lub rzymskiego i autorów-prawników21. Skrócenia imion tych ostatnich można odnaleźć w powołanym wyżej średniowiecznym dziełku Modus legendi abbreviaturas in utroque iure22. Najbardziej przejrzyste zestawienia skróceń prawniczych dał G. Mollat pt. Introduction à l’étude du droit canonique et du droit civil, Paris 1930. Tu podajemy tylko najważniejsze wskazówki. W alegatach do Corpus iuris canonici (por. wyżej s. 173–4): a X, e, ext = Dekretały Grzegorza IX In VI, li. 6, in sext. = Liber sextus Bonifacego VIII Cle, clem. = Klementyny Brak sygla odnoszącego się do zbioru = Decretum Gratiani. Poszczególne kanony lub capitula oznaczano nie liczbą porządkową, jak się to obecnie praktykuje, ale pierwszym słowem incipitu. Cyfra bez określenia umieszczona obok incipitu = causa, na które dzieli się część druga Dekretu Gracjana; po niej musi nastąpić q = questio, z cyfrą23. di lub d. = distinctio. Umieszczone z cyfrą obok incipitu oznacza cytat z części pierwszej Dekretu24. Takiż cytat z dodatkiem: de pen. = De penitentia oznacza, że capitulum i dystynkcja pochodzą z obszernej questio III causae 33 drugiej części Dekretu, opatrzonej tym tytułem i dzielącej się również na dystynkcje25. Jeżeli zamiast de pen. znajduje się de cons. lub con., alegat odnosi się do trzeciej części Dekretu, zwanej Tractatus de consecratione26. Przy powoływaniu się na dalsze zbiory wchodzące w skład Corpus iuris canonici podawano obok skrócenia oznaczającego zbiór nie jeden, lecz dwa incipity. Pierwszy z nich to incipit tituli, drugi to incipit capituli 27. Wyjątek stanowi zbiorek zwany Regulae iuris, znajdujący się w Liber sextus, w tytule dwunastym księgi V, na końcu piątego cap. Po20 Laurent M. H., De abbreviationibus et signis scripturae gothicae, Romae 1939, s. 21. 21 Por. Vetulani A., O sposobie powoływania się na przepisy prawa rzymskiego i kanonicznego w późniejszym średniowieczu (Kwart. Hist. L, 1936, s. 51–60). 22 Zob. wyżej s. 418. 23 Np. XIq III pauper = Decretum Gratiani, pars II, causa 11, questio III, canon 72. 24 Ad hoc LXXXIX di = Tamże, pars I, distinctio LXXXIX, canon 7. 25 De pen. d. IV in domo = Tamże, pars II, causa 33, questio III, distinctio IV, cap. 11. 26 De con. di IIII est unitas = Tamże, pars III, distinctio IV, cap. 49. 27 X de ren(untiatione), ni(si) pri(dem) = Decretales Gregorii IX, liber I, titulus 9, cap. 10.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

434

Rozdział VI

woływaną tam regułę oznacza się tylko skróceniami r. i. lub re. iu. oraz incipitem. W alegatach do Corpus iuris civilis (por. wyżej s. 172): C = Codex Iustiniani ff = Digesta (Pandecta) I lub inst. = Institutiones Iustiniani Nov. lub Aut. = Novellae zwane też Authenticum. Dwa incipity umieszcone obok sygla C oznaczą: pierwszy titulus, drugi lex (l.). Podziału na księgi nie uwzględnia się28. Obok skrócenia I lub Aut. pierwszy incipit zwykle znaczy paragraf (§), drugi tytuł, choć bywa i odwrotnie. Powołując Digesta prawnicy średniowieczni umieszczali czasem obok znaku ff tylko jeden incipit, oznaczający fragment29. Tytuły i rubryki w alegatach do prawa rzymskiego są zwykle oznaczane przez silne skrócenia lub sygle paru wyrazów, nieraz trudne do odcyfrowania30. *

C. Cyfry rzymskie i arabskie Literatura: Cantor M., Vorlesungen über Geschichte der Mathematik I, 3 wyd. Leipzig 1907, s. 522. – Cagnat R., Cours d’épigraphie latine, 4 wyd. Paris 1914. – Hill G.F., The development of Arabic numerals in Europe, Oxford 1915. – Tenże, On the early use of Arabic numerals in Europe (Archaeologia vol. 62, 1910). – Smith D.E. and Karpinski L.C., The Hindu-Arabic numerals, BostonLondon 1911. – Löffler E., Ziffern und Ziffernsystem der Kulturvölker in alter u. neuer Zeit (Mathem.-Physikalische Bibliothek Bd. 1, 34). – Por. nadto podręcznikową literaturę paleografii: Prou, Steffens, Bretholz i in.

Wcześniejsze średniowiecze znało tylko cyfry przejęte w spadku po Rzymianach. Dopiero w. XII przynosi Europie łacińskiej nowy, praktyczniejszy od rzymskiego system liczbowy, a to cyfry tzw. arabskie. Należy rozpatrzyć bliżej oba te systemy. a) Cyfry rzymskie. Rzymianie przyjęli wraz z pismem swoje znaki na oznaczenie cyfr od Etrusków. Etruska numeracja w przeciwieństwie do greckiej, opartej na kolejności liter alfabetu, opierała się na zasadzie decymalnej, posługującej się również literami jako znakami cyfrowymi, lecz związek tych liter z nazwami liczb nie jest dotąd wyświetlony i prawdopodobnie jest dowolny. Pewne jest tylko to, że Etruskowie, a po nich Rzymianie zużytkowali do tego celu te litery greckie, których nie przyjęli do składu swego alfabetu (zob. wyżej s. 207) i to w archaicznej ich formie: x (= x), (= c), (= J), F (= j). 28

C de epi(scopis) et cle(ricis), quoniam venerabilis = Codex Iustiniani, liber I, titulus 3, lex 23. 29 ff. De mino. illud = Digesta, liber IV, titulus 4, fragment 25. 30 Dokładniejsze wskazówki por. Vetulani, o. c. oraz Mollat, o. c.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Cyfry rzymskie i arabskie

435

Oto zestawienie etruskich i łacińskich zasadniczych cyfr:

Z zestawienia powyższego okazuje się, że cyfry rzymskie pochodzą przeważnie bezpośrednio od etruskich. Nie tylko kształt cyfr jest ten sam, ale co ważniejsze, ta sama jest metoda oznaczania wyższych wartości przy pomocy dodawania, a niższych przy pomocy odejmowania, przy czym przy odejmowaniu kładli Rzymianie mającą być odjętą cyfrę na lewo od cyfry głównej, np. 4 = IV, 9 = IX, 40 = XL itd., a przy dodawaniu na prawo od niej, np. 6 = VI, 11 = XI, 60 = LX itd., podczas gdy Etruskowie czynili to odwrotnie (zob. w zestawieniu 4, 6). Cyfra rzymska V jest niewątpliwie połową X, przy czym Etruskowie przyjęli dolną, Rzymianie górną jej część. Widoczne jest również pokrewieństwo między znakiem cyfrowym na 50 i na 1000 u Etrusków i Rzymian. Brak tego związku dla znaku na liczbę 100, dla której Rzymianie przyjęli literę C jako początkową głoskę wyrazu Centum, jak również dla znaku na liczbę 500, który w swej ostatecznej postaci D nie jest wcale literą d, lecz połową pierwotnego znaku dla liczby 1000, który miał postać greckiego F ( = j), zanim się przyjęła i ustaliła dla tysiączki litera M jako inicjał wyrazu Mille. Wielokrotność setek uwydatniano zestawieniem odpowiedniej ilości znaku C (np. 300 = CCC) albo przez nadpisanie litery C nad odpowieC dnią ilością jednostek (np. 300 = III), podobnie postępowano przy oznaM czaniu wielokrotności tysiączek (np. 3000 = MMM lub III). Wyższe od tysiączki cyfry dziesiętne pisali Rzymianie w ten sposób, F) lub w formie że znak na 1000 ujmowali w nawiasy, np. 10 0000 = (F , F)) lub , analogicznie też 5000 = 100 000 = ((F lub (połowa z 10 000). Niekiedy też oznaczali Rzymianie tysiączki za pomocą kreseczki poziomej nad daną cyfrą, np. 3000 = III, 30 000 = XXX, 100 000 = C, 1 000 000 = M. Połowę oznaczano w dobie klasycznej literą S jako początkową głoską słówka semis, np. 3½ = III S, w czasach późniejszych częstszą formą oznaczania połówek było przekreślenie cyfry, więc ½ = , analogicznie 2½ = II , 4½ = , 9½ = .

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

436

Rozdział VI

Rzymski system liczbowy przeszedł do średniowiecza i utrzymał się długo jeszcze w czasach nowożytnych. Średniowiecze wprowadziło jednak do tego systemu pewne właściwości, co prawda podrzędnej natury. I tak 4 pisano częściej IIII niż IV, 9 częściej VIIII niż IX, 40 częściej XXXX niż XL, a 90 częściej LXXXX niż XC. Przy większych liczbach oddzielano cyfry jednostek, dziesiątek, setek i tysiączek za pomocą kropek położonych u dołu lub w środku wiersza, końcówki zaś fleksyjne, szczególnie w datach, nadpisywano nad poszczególnymi cyframi za pomocą odpowiednich głosek lub zgłosek, np. o o o o a o Anno Dominicae Incarnationis M. C. XL. VI. Indicatione VII. VI. Nonas Marcii o o o o albo: Anno ab Incarnatione Domini . M . C . C . III . o o o Albo: Anno Domini . M . CC . XII . mo mo to Albo: Anno . M . CC . IIII . Niekiedy znów jedne liczby pisano słowami, inne cyframi, np.: o Millesimo. C. Primo itd. Osobliwy sposób pisania liczb przyjął się w kancelarii papieskiej dla oznaczenia na bullach taks kancelaryjnych, które podawano w cyfrach nie obok siebie pisanych, lecz jedna nad drugą, np.: X 9= , 30 = X V X b) Cyfry tzw. arabskie są w rzeczy samej pochodzenia indyjskiego, a początek ich tkwi w piśmie bramińskim z III i II w. przed Chr. Składały się z oddzielnych znaków na każdą z dziewięciu cyfr od 1–9, do których z czasem dodano znak na zero. Znaki te, oparte prawdopodobnie na zasadzie akrofonii (pierwszej litery odnośnej nazwy danej cyfry), są pramacierzą dzisiejszych tzw. cyfr arabskich, a ustaliły one swe formy w Indiach w VI w. po Chr. Główną ich zaletą była praktyczność polegająca na tym, że każda liczba w obrębie 1–9 miała własny znak, a wyższe wartości od 10 wyrażano za pomocą odpowiedniego zgrupowania i umiejscowienia tych cyfr w szeregu matematycznym (jednostki na pierwszym od prawej, dziesiątki na drugim, setki na trzecim, tysiączki na czwartym miejscu itd.). Podstawą systemu indyjskiego była więc obok stałej wartości znaków cyfrowych zasada wartości pozycyjnej, co niezmiernie ułatwiało rachowanie tymi cyframi w przeciwieństwie do skomplikowanego operowania liczbami rzymskimi, które trzeba było dopiero składać drogą dodawania, odejmowania i mnożenia. System indyjski przeszczepiony został na Zachód europejski przez Arabów, naród z natury praktyczny, który niejeden cudzy wynalazek cywilizacyjny spożytkował dla siebie i rozpowszechnił u innych narodów. Prowadząc handel z Indiami, poznali Arabowie i przyjęli indyjski sposób pisania cyfr i rachowania nimi przy pomocy tablicy rachunkowej, zwanej abakus (przypominającej dzisiejsze liczydło). Wschodni Arabowie znali cyfry indyjskie już w końcu VIII w. po Chr., a do rozpowszech-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Cyfry rzymskie i arabskie

437

nienia tego systemu przyczynił się niemało matematyk i astronom arabski Muhamamed ibn Mûsâ Alchwârismî, żyjący w pierwszej ćwierci w. IX, którego dwa traktaty, jeden poświęcony algebrze, drugi sztuce rachowania cyframi indyjskimi, stały się podstawą arabskiej wiedzy matematycznej. Znajomość cyfr indyjskich nieobca była także zachodniemu odłamowi świata arabskiego w płn. Afryce i Hiszpanii (Cordova), gdzie powstała pewna odmiana tych cyfr, zwana gubâr od słowa gubâr = pył, proch, co pochodzi prawdopodobnie stąd, że przy rachowaniu posługiwano się tam rodzajem abakusa w kształcie tablicy posypanej piaskiem lub prochem, na którym kreślono cyfry. Sam wyraz „cyfra” jest również pochodzenia arabskiego, al sifr bowiem oznacza miejsce puste, a więc to, które na abakusie nie miało liczby, a które znaczono punktem lub kółkiem, protoplastą zera. Formy cyfr gubâru są paleograficznie bliższe naszym dzisiejszym cyfrom, zawdzięczającym swą nazwę pośrednikom arabskim. Chrześcijański Zachód Europy zapoznał się z tym systemem w drugiej połowie X w. Faktem jest, że znał go już i uczył posługiwać się abakusem słynny uczony Gerbert z Aurillac, późniejszy papież Sylwester II, jakkolwiek w pismach swych używał jeszcze wyłącznie cyfr rzymskich. Dopiero uczeni matematycy z XI–XII w. zwani abacystami, którzy uczyli rachunków na abakusie metodą indyjsko-arabską, zaczęli wprowadzać w życie i cyfry arabskie. Najstarszy znany w Europie rękopiśmienny ślad cyfr arabskich pochodzi z r. 976 (tzw. Codex Vigilanus w Eskorialu). Użytek jednak tych cyfr nie wychodzi zrazu poza zakres dzieł matematycznych. Krucjaty, poczynające się w końcu XI w., przyczyniły się do zbliżenia świata chrześcijańskiego do wschodnioarabskiego i do obudzenia w Europie zainteresowania produkcją literacką i naukową Arabów. Pojawiają się przekłady łacińskie z arabskiego, i to nie tylko pism arabskich (m.in. pism matematycznych Alchwârismiego) ale i klasyków greckich. Przekłady te, rozpowszechniane na Zachodzie, torują drogę poznaniu cyfr arabskich. Największą jednak zasługę około wprowadzenia do Europy indyjsko-arabskich cyfr i metod rachunkowych położył Leonardo Pisano, żyjący na przełomie w. XII i XIII, który w licznych swych podróżach po Wschodzie poznał i badał różne metody rachunkowe, spośród nich zaś uznał za najpraktyczniejszą dla celów matematyki metodę indyjsko-arabską. Wartość jej uwydatnił w dziele poświęconym abakusowi pt. Liber Abaci (1202), które nie tylko w kołach uczonych, ale i w szerokich sferach kupiectwa zapewniło cyfrom arabskim dużą popularność, jakkolwiek te ostatnie ze względów prawnych przeciwstawiały się tu i ówdzie wprowadzeniu tej nowości do ksiąg handlowych, a nawet statut Florencji z końca XIII w. wprost zabronił swoim kupcom ich używania. We Francji i Włoszech cyfry arabskie pojawiają się już dość często w rękopisach z XII w., w Niemczech pierwszy ślad rachunku przy pomocy tych cyfr spotykamy w r. 1143, przed wiekiem jednak XIV nie występują one poza rękopisami i to przeważnie matematycznymi. Dopiero

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

438

Rozdział VI

w tymże stuleciu XIV zaczynają cyfry arabskie pojawiać się na Zachodzie w formie epigraficznej na kościołach, pomnikach, chrzcielnicach, a w XV w. coraz częściej już i na innych paramentach kościelnych oraz na monetach i pieczęciach, konkurując coraz silniej i skuteczniej z cyframi rzymskimi, które w ciągu XVI w. niemal zupełnie wypierają z praktycznego życia codziennego. Cyfry arabskie zmieniały w ciągu wieków swoje formy, zanim zastygły te formy po wprowadzeniu druku. Oto zestawienie ich kształtów, poczynając od zachodnioarabskiego gubâru aż po w. XVI. Z poniższego zestawienia okazuje się, że najbardziej zmienne kształty posiadały cyfry 2, 4, 5 i 7, podczas gdy cyfry 3, 6, 8, 9 utrzymały swoje dawne, jeszcze arabskie formy aż po dzień dzisiejszy.

W Polsce użycie cyfr arabskich spotykamy dopiero w drugiej połowie XIV w.31; w wieku następnym są one już zjawiskiem nierzadkim, 31 Por. kalendarz polskiego pochodzenia datowany MCCC85 (Bibl. Jag. rkps 562). Zathey J., O kilku przepadłych zabytkach rękopiśmiennych Biblioteki Narodowej w Warszawie (Studia do dziejów kultury, Warszawa 1949 i odb. s. 3).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Oddzielanie wyrazów i zdań. Interpunkcja

439

występując nie tylko w kodeksach, ale także w inskrypcjach32. Natomiast w dokumentach utrzymuje się do schyłku średniowiecza cyfra rzymska. Mamy w Polsce dwa zabytki rzekomo z XIII w. pochodzące, datowane cyframi arabskimi, mianowicie kielich kościoła parafialnego w Luborzycy pod Krakowem i płyta grobowa Leszka Czarnego w kościele dominikańskim w Krakowie. Na romańsko-gotyckim kielichu z Luborzycy pierścień łączący stopę z nodusem ma napis majuskułą z datą arabską 1231. Pismo sprawia na pierwszy rzut oka wrażenie współczesnego dacie, przy bliższym jednak przyjrzeniu się niektóre litery zdradzają znacznie późniejsze kształty (np. litery S, D i cyfra 2 mają kształt piętnastowieczny), jakkolwiek przyznać trzeba, że naśladownictwo majuskuły romańskiej jest wcale zgrabne. Data arabska wyklucza jednak pochodzenia napisu z XIII w., nawet gdyby przyjąć, że kielich względnie ta część jego pochodzi z zagranicy, gdyż i tam w tym czasie – zwłaszcza w inskrypcjach – cyfry arabskie nie były w użyciu. Napis został więc zarchaizowany w XV w.33 Co się tyczy płyty grobowej Leszka Czarnego, to posiada ona napis literami minuskulnymi, które wykazują wszelkie cechy końca XV w., tak że data śmierci księcia arabskimi wypisana cyframi: 1289, potwierdza tylko przyjęty zresztą w nauce pogląd, że zabytek ten pochodzi z czasu po r. 1462, w którym dawna płyta grobowa w pożarze kościoła zniszczała34.

D. Oddzielanie wyrazów i zdań. Interpunkcja i inne znaki Literatura: Omont H., De la ponctuation, Paris 1881, oraz podręczniki paleograficzne Paolego, Prou, Thompsona, Steffensa i Bretholza.

Sprawa oddzielania wyrazów i zdań oraz stosowania odpowiedniej interpunkcji długo musiała czekać na właściwą normalizację. W rzymskim piśmie epigraficznym, występującym na tablicach kamiennych i spiżowych na nagrobkach i innych inskrypcjach, oddzielano poszczególne wyrazy punktami, nie zwracając jeszcze uwagi na związek myślowy w zdaniach. Najstarsze dochowane rękopisy pisane majuskułą naśladowały ten epigraficzny system oddzielania wyrazów (np. herkulański papirus z poematem De bello Actiaco z I w. przed Chr.). Jeśli chodzi 32

Najstarszy znany mi przykład epigraficznej cyfry arabskiej występuje w dacie 1425 na chrzcielnicy w Kłobucku (Spraw. Kom. Hist. Sztuki IX, s. XCV). 33 Zob. pracę A. Bochnaka i J. Pagaczewskiego pt. Zabytki przemysłu artystycznego w kościele parafialnym w Luborzycy, Kraków 1925, w której autorowie powołali się na moją analizę napisu. 34 Piekosiński Fr., Z przeszłości dawno ubiegłej, 4 (Herold Polski 1898). – Lepszy L., Studia nad kulturą i sztuką w kościele oo. dominikanów w Krakowie (Rocznik Krak. XX, 1926, s. 109).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

440

Rozdział VI

o oddzielanie zdań, gramatycy łacińscy z IV–VI w. po Chr. (Kasjodor, Izydor z Sewilli i in.) zalecali system grecki, rozróżniający trzy przystanki: dłuższy (distinctio), zamykany punktem u góry wiersza, a odpowiadający naszej kropce na końcu zdania, drugi średni (distinctio media) z punktem w środku wiersza, odpowiadający naszemu średnikowi i wreszcie przestanek krótki (subdistinctio) z punktem u dołu wiersza, który znajduje swój odpowiednik w dzisiejszym przecinku. W praktyce jednak nie trzymano się tych zaleceń teoretycznych. W rękopisach z IV w. po Chr. i z najbliższych stuleci (Vergilius sangalleński, augustiański, watykański; Cycero, De re publica; Gaius, Institutiones) przeważa jeszcze tzw. scriptura continua, tj. pismo, w którym nie oddzielano od siebie ani wyrazów, ani zdań, pisząc je w jednym ciągu bez odstępów i interpunkcji, co utrudniało bardzo czytanie tekstów; jeśli w tych rękopisach spotykamy punktację, to pochodzi ona raczej z rąk późniejszych czytelników, którzy dla ułatwienia czytelności tekstów dodawali kropki między wyrazami, co łatwo dziś rozpoznać po odmiennej barwie atramentu. Wcześniej jednak niż oddzielanie wyrazów, długo jeszcze stłaczanych (a w starej kursywie rzymskiej nawet łączonych ze sobą za pomocą ligatur), zdobyło sobie uznanie oddzielanie zdań, przy czym torowały sobie drogę do tego celu trzy systemy. Oddzielano je albo za pomocą odstępów między zdaniami, albo stychometrycznie per cola et commata, co polegało na tym, że każde nowe zdanie rozpoczynało się w osobnym wierszu (np. Biblia Amiatina z VII w.), albo wreszcie przy pomocy interpunkcji, która wszakże nie była zrazu w swej formie ustalona, posługując się punktami lub przecinkami, bądź innego rodzaju zespołami (dwie i trzy kropki, kropki i przecinki itp.). Dopiero w okresie minuskuły karolińskiej zaczęto zwracać baczniejszą uwagę na oddzielanie wyrazów i stosowanie interpunkcji. Już wprawdzie Alkuin, anglosaski mistrz sztuki pisarskiej, upomniał skrybów, aby „per cola distinguant proprios et commata sensus, et punctos ponant ordine quosque suo”, lecz przecież oddzielanie wyrazów i zdań długo jeszcze i powoli tylko zdobywało sobie uznanie. A nawet gdy czasem, zwłaszcza w dokumentach, zaczęto kłaść większy nacisk na dobre dystynkcje wyrazów, nie odzwyczajono się od tego, aby przyimki oraz inne krótkie słówka łączyć z następnymi wyrazami, który to zwyczaj przetrwał do XII i XIII w. Można też śmiało powiedzieć, że do końca XI w. oddzielanie wyrazów poczyniło na ogół małe postępy i dopiero w następnych stuleciach zaczęto przestrzegać powszechnej zasady ścisłej tychże dystynkcji. Co się tyczy oddzielania zdań i stosowania interpunkcji, to i tu nie doszło w dobie minuskuły karolińskiej do pożądanego ujednolicenia, jakkolwiek sama zasada należytego oddzielania poszczególnych członów myślowych zdobyła sobie wreszcie pełne uznanie. Tylko pod względem użycia środków i znaków prowadzących do tego celu nie doszło do żadnej normalizacji. System grecki z podziałem na trzy rodzaje przestanków,

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Oddzielanie wyrazów i zdań. Interpunkcja

441

którym odpowiadała pozycja punktu u góry, w środku i u dołu wiersza, dobry dla majuskuły większych wymiarów, nie dał się stosować przy małych wymiarach liter minuskulnych. Wskutek tego jedni pisarze, nie rozróżniając skali przestanków, wielkiego, średniego czy małego, stosowali wszędzie jeden tylko znak, tj. punkt. Drudzy próbowali różne rodzaje przestanków rozróżniać przy pomocy odmiennych znaków, punktu, przecinka, kreski lub kombinacji tychże, nie zawsze jednak konsekwentnie (nawet u tego samego pisarza). Obok punktu więc, który przeważnie odpowiadał wielkiemu przestankowi (periodus), występuje szczególnie dla średniej i małej pauzy, dziś oddzielanej średnikiem (colon) względnie przecinkiem (comma), znak w kształcie kropki i kreski nad nią ! (a więc przypominający dzisiejszy wykrzyknik lub odwrócony średnik). Natomiast przy końcu zdań i ustępów kładziono najczęściej różne kombinacje punktów i przecinków: ., ; , ] , przy czym nowe zdania rozpoczynano z reguły większą literą, czy to majuskułą, czy powiększonych rozmiarów minuskułą, a między zdaniami pozostawiano nieraz pewien odstęp. Nowe ustępy zaczynano a linea i kładziono na początku zdobniejszy (często barwny) inicjał, lub gdy pisano in continuo, uwydatniano taki nowy ustęp znakiem paragrafu w kształcie dużego C (= Caput?), który czasem przypominał kształtem raczej literę F lub greckie G. Posługiwano się nadto przy odznaczaniu początku nowych ustępów, a niekiedy nawet nowych zdań, nakreślaniem pierwszych liter barwą czerwoną (rubro). Panowała jednak w całym tym okresie minuskuły okrągłej (romańskiej) pod względem stosowania interpunkcji duża dowolność i do ustalenia ścisłych zasad przestankowania naówczas jeszcze nie doszło. Lepiej już przedstawia się w tym zakresie okres późniejszy, minuskuły tzw. gotyckiej. Oddzielanie wyrazów jest tu już staranniej przeprowadzane, jakkolwiek zrazu (XIII w.) łączenie przyimków i małych słówek z następnymi wyrazami jest jeszcze na porządku dziennym. Ustala się też do pewnego stopnia interpunkcja: dla dużego przestanku punkt, po czym następuje duża litera, dla średniego i małego przestanku znak ! lub zwykła kreska ukośna, przechodząca w przecinek. Jeśli kropki używa pisarz dla wszystkich trzech skal przestanku, to dla średniej i małej pauzy kładzie on po kropce małą literę, a dla wielkiej pauzy dużą. Zdarza się wszakże niekiedy, że pisarz nie daje w całym rękopisie czy dokumencie żadnej w ogóle interpunkcji. Dalszy postęp w kierunku ustalania się przestankowania i interpunkcji zaznacza się w piśmie humanistycznym: dla wielkiej pauzy używa się kropki, po której następuje duża litera, dla małej pauzy kropka z małą po niej literą lub kreska (przecinek). Wprowadzenie druku przyczyniło się w dużej mierze do ujęcia interpunkcji w pewien system, szczególnie zaś popularna w świecie humanistycznym oficyna Alda Manuzia w Wenecji rozpowszechniła i utrwaliła reguły interpunkcji, które Aldo Manuzio młodszy ustalił i podał w swej książeczce Orthographiae ratio (1566) w rozdziale pt. Interpungendi ratio. Zasady te utrzymały się po

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

442

Rozdział VI

dzień dzisiejszy w systemie interpunkcji francuskiej, różnym w niejednym względzie od systemu niemieckiego, wprowadzonego w XVIII w. przez Jana Krzysztofa Adelunga. Co się tyczy innych znaków interpunkcji, to znak zapytania zjawia się około r. 800 i składa się z kropki oraz zawieszonego nad nią znaku w kształcie circumfleksu; przybierającego niekiedy skomplikowane kształty: . Dzisiejsza jego forma ustala się dopiero w piśmie humanistycznym. Z dawna też używa się cudzysłowu w formie jednego lub dwóch haczyków, które kładzie się nie jak dziś przed i po przytoczonych słowach, ale na marginesie przed wierszami, w których te cudze słowa się znajdują. Nawiasy ( ) zjawiają się dopiero w XV w., a wykrzyknik jeszcze później, w XVI w. Znak rozdzielający wyraz (semipunctus) zaczyna występować w XI w. Zrazu jest to pojedyncza kreseczka pozioma przy końcu wiersza, później od XII w. spotyka się także kreskę i na początku następnego wiersza (ho-|-minem), od XIV zaś stulecia zaczęto używać podwójnych kresek poziomych, które później przybierają położenie ukośne lub pionowe. Na ogół jednak semipunctus należy w dawniejszych czasach do rzadkości i dopiero od XIV i XV w. bywa częściej stosowany. Inne znaki: a) Znaki korektorskie. Sposób skasowania litery lub całego wyrazu za pomocą podkropkowania (expunctatio) znany już był w V w. Wyraz mający być przestawiony z drugim wyrazem ujmowano z obu stron w podwójne kreski pionowe. W razie opuszczenia wyrazu lub całego zdania, które dopisywano na marginesie, kładziono w miejscu opuszczenia literkę (= deest), a przy uzupełnionym tekście literkę (= habes). Zresztą wszelkie poprawki tekstu czynione na marginesie znaczono odsyłaczami w kształcie gwiazdek (asteriscus), krzyżyków itp., które też wstawiano w odpowiednie miejsce tekstu. b) Akcenty spotyka się, dość rzadko zresztą, nad samogłoskami, których długość chciano zaznaczyć. O kreskach nad podwójnym i pojedynczym i była mowa wyżej jako cechach minuskuły XI i nast. wieku (zob. s. 261). Od XIV w. zjawiają się sporadycznie, od XV w. coraz częściej, jak także już o tym wspomniano, kropki nad i, później także nad y. c) Gemipunctus jest to podwójna kropka, której w pewnym okresie używała kancelaria kurialna w bullach papieskich w miejsce imienia osoby, której tylko tytuł lub urząd był w tekście podany (zob. wyżej ryc. 116). Nasz system przestankowania i interpunkcji średniowiecznej nie odbiegał zasadniczo od ogólnie przyjętego w piśmie łacińskim Europy zachodniej, uwagi przeto powyższe w całej swej osnowie dotyczą tego zagadnienia także i w Polsce. Jeśli weźmiemy np. pod uwagę niewątpliwie rodzimy pomnik pisarski z drugiej połowy XIII w., jakim jest Rocznik kapituły krakowskiej35, to stwierdzimy w nim już dobrze przepro35 Zob. Specimina Palaeographica, tabl. VIII.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Oddzielanie wyrazów i zdań. Interpunkcja

443

wadzone oddzielanie wyrazów (nawet przyimki są oddzielane od swoich słów) oraz systematyczną interpunkcję, stosująca z reguły kropkę jako uniwersalny znak przestankowania; wyjątkowo zjawia się tam odwrócony średnik, a nawet niekiedy kombinacja dwóch kropek i przecinka. W użyciu są też paragrafy, semipunkty w formie kreseczek przy końcu wierszy, podkropkowanie skasowanych słów i in. W dokumencie np. Henryka ks. sandomierskiego dla Zagościa z około r. 116636 widać po inwokacji i na końcu tekstu duże znaki przestankowe w formie dwóch kropek i przecinka, zresztą przeważa kropka dla małej i dużej pauzy, wyjątkowo odwrócony średnik. W dokumentach naszych z XIV a nawet XV w. brak niekiedy w ogóle interpunkcji lub jest ona bardzo skąpa37. Kancelaria Łokietka, Kazimierza Wielkiego i Jadwigi stosuje wzorem kurialnym gemipunctus38.

36 Album Palaeographicum, tabl. III. Pismo zdradza jednak obcą rękę, praw-

dopodobnie włoską. 37 Np. tamże tabl. XXVII–XXIX. 38 Tamże, tabl. XXIV–XXVII.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozdział VII

Nutacja muzyczna w wiekach średnich Literatura: Wydawnictwa paleograficzne: Paléographie musicale, publ. sous la dir. de Dom A. Mocquereau, Solesmes-Tournay 1889–1922. Wspaniała ta publikacja benedyktynów w Solesmes obejmuje dotąd w 12 tomach folio facsimilia najstarszych kodeksów muzycznych z IX–XII w. – Bannister H. M., Monumenti Vaticani di paleografia musicale latina, Leipzig 1918. – Do celów praktycznego studiowania nutacji muzycznej służy album paleograficzne J. Wolfa, Musikalische Schrifttafeln, 2 wyd. Leipzig 1927. – Z nowszych prac nad początkami i rozwojem średniowiecznego pisma muzycznego wymienić należy: Suñol Dom Grégoire, Introduction à la paléographie musicale grégorienne, Paris 1935 (przekład z katalońskiego). Jest to najlepsze naukowo opracowane kompendium z zakresu tego przedmiotu. – Wagner P., Neumenkunde (Einführung in die gregorian. Melodien II, 2 wyd. Leipzig 1912). – Wolf J., Handbuch der Notationskunde I, Leipzig 1913. Popularny charakter ma tegoż autora książeczka Die Tonschriften, Breslau 1924 i G. Gasperiniego, Storia delia semiografia musicale, Milano 1905. – Por. też literaturę ogólną z zakresu historii muzyki, np. Adler G., Handbuch der Musikgeschichte, Frankfurt a. M. 1924, u nas Reiss J., Historia muzyki w zarysie, 3 wyd. Warszawa 1931. – W polskim przekładzie z niemieckiego istnieje podręcznik do teoretycznego i praktycznego nauczania śpiewu chóralnego: Haberl F. X., Magister choralis, tłum. J. Surzyński, Ratyzbona 1900 (2 wyd. z 12 wyd. niemieckiego).

Badacz rękopisów średniowiecznych, zwłaszcza kościelno-liturgicznych, spotyka w nich oprócz pisma i miniatur niekiedy jeszcze nutację muzyczną, poprzedniczkę dzisiejszych nut, która w najodleglejszych czasach nie tylko zewnętrznie ale i pod względem charakteru wewnętrznego w niczym ich nie przypomina. Bliższe poznanie tego pisma i umiejętność odczytywania go leży w zakresie specjalnego studium muzykologicznego. Paleografa interesuje ono ubocznie i pośrednio, ze względu na związek nutacji z tekstem, dlatego wystarczy tu poświęcić jej tylko najogólniejsze uwagi; dotyczyć one będą rozwoju kształtów pisma muzycznego zależnie od rozwoju muzyki w ciągu średniowiecza.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nutacja muzyczna w wiekach średnich

445

Najstarsze znaki muzyczne, zwane neumami, przypominają na pierwszy rzut oka dzisiejszą stenografię. Są to kreski, punkty i haczyki różnego rodzaju, które umieszczano bezpośrednio nad wierszami tekstu muzycznego, ściślej mówiąc nad poszczególnymi zgłoskami wyrazów. Pewna część tych znaków konwencjonalnych ma niewątpliwie początek na Zachodzie, ale większość ich wykazuje wyraźnie pochodzenie z chrześcijańskiego Wschodu, zwłaszcza z Bizancjum. Śpiew kościelny bowiem w pierwszym tysiącleciu pozostawał niejednokrotnie pod bezpośrednim wpływem praktyki Wschodu. Językiem liturgicznym w Rzymie, jak i językiem śpiewu kościelnego była długo greka. W drugiej połowie IV w. wziął kościół łaciński ze Wschodu – oprócz najstarszej, w synagodze Żydów mającej swój początek, psalmodii – dwie najważniejsze formy śpiewu: antyfonię i hymnodykę. Wpływy syryjsko-greckie na rozwój śpiewu kościelnego w krajach zachodnich trwały póty, póki nie zorganizował go na nowych podstawach papież Grzegorz Wielki (590–604). W tej nowej formie (tzw. śpiewu gregoriańskiego) stopiły się pierwiastki syryjskogreckie z łacińskimi w organiczną całość. Fakt ten, uzasadniony obecnością duchownych i śpiewaków syryjsko-greckich na dworze papieskim, przejawia się także w piśmie zastosowanym do śpiewów. Nowsze badania nad pismem muzycznym na Zachodzie wykazały wybitny wpływ nutacji grecko-bizantyńskiej, gdzie również pewną rolę odgrywały znaki kształtem zbliżone do neum łacińskich. Sama nazwa neuma jest pochodzenia greckiego (neÇma – znak ręką, skinienie); wyparła ona dawniejszą, łacińską nazwę na oznaczenie pisma muzycznego: nota Romana. Niektóre też neumy zachodnie obok nazw łacińskich mają nazwy greckie. Mogłoby to wskazywać na wspólne podstawy, na których rozwinęła się neumacja grecko-bizantyńska i łacińska, lecz wzajemny ich stosunek, jak w ogóle i geneza neum łacińskich nie jest dotąd dostatecznie wyświetlona. W rozwoju tym brały udział dwa zasadnicze elementy: 1) system akcentuacji greckiej ustalony przez gramatykę klasyczną, 2) tzw. cheironomia, tj. sztuka kierowania chórem śpiewaków za pomocą odpowiednich ruchów ręki. Modulacja głosu uwydatnia się fonetycznie przy podniosłym wygłaszaniu danego tekstu, więc np. w kościele przy czytaniu tekstów liturgicznych, jak lekcji, ewangelii itp. Daje się zauważyć ta śpiewność recytacji zwłaszcza w miejscach przestankowych tudzież przy akcentowaniu poszczególnych wyrazów. Zauważono pewne zewnętrzne pokrewieństwo wczesnych (V–VII w.) znaków interpunkcyjnych z późniejszymi neumami (Thibaut). Ale nie ulega już dziś żadnej wątpliwości, że neumy pochodzą z akcentów greckich (acutus, gravis, circumflexus), które ze znaków prozodycznych, ekfonetycznych powoli przekształcały się w znaki fonetyczno-muzyczne. I tak u Greków zgłoska zaopatrzona w akcent acutus miała w wymowie ton wysoki, a zgłoska z akcentem gravis ton niski, circumflexus zaś był połączeniem tonu wyższego z niższym. Nie można ustalić, kiedy i w jaki sposób ten proces przemiany się odbył, jak nie jest możliwe oznaczenie różnych faz, które nutacja za pomocą znaków kon-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

446

Rozdział VII

Ryc. 148a. Rozwój neum pospolitych rzymskich, kwadratowych (Haberl F. – Surzyński J., Magister choralis, s. 225)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nutacja muzyczna w wiekach średnich

447

Ryc. 148b. Rozwój neum pospolitych gotyckich, rombowych (Haberl F. – Surzyński J., Magister choralis, s. 226)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

448

Rozdział VII

wencjonalnych przechodziła przed uzyskaniem skończonych form, w jakich pojawia się na Zachodzie dopiero w VIII i IX w. w postaci neumatycznej. Trzeba przypuszczać, że po przemianie akcentów prozodycznych greckich w konwencjonalne znaki muzyczne w kościołach wschodnich, zrodziła się także na Zachodzie, pod mniej lub więcej bezpośrednim wpływem bizantyńskim, pewna forma nutacji muzycznej, która idąc zrazu śladami neumacji wschodniej, oddalała się później od niej krok za krokiem. Zyskiwała ona przy tym własne formy i własną treść wewnętrzną, aby wytworzyć wreszcie oryginalny system, wcale kompletny, który pomimo pewnych wad i niedostatków mógł dać w przyszłości życie nowoczesnemu systemowi nutacyjnemu. Zachodnie przeto pismo muzyczne, nota Romana, ma, podobnie zresztą jak cantilena Romana, nie pozbawiona także motywów wschodnich, charakter wybitnie swoisty, łaciński. Wcześniejsze, sprzed VIII w. pochodzące ślady łacińskiego pisma neumatycznego, które mogłyby rzucić jakieś światło na początki i pierwiastkowy jego rozwój, nie są niestety znane. Nad pochodzeniem neum łacińskich łamali sobie głowy różni uczeni. Jedni dopatrywali się w nich związku z notami tyrońskimi, inni z runami germańskimi. Dziś jest już pewne, że neumy istniały przed gregoriańską reformą śpiewu kościelnego (V/VI w.), tylko że najstarsze rękopisy z neumami zaginęły w zawieruchach dziejowych, a kiedy pojawiają się one po raz pierwszy w VIII w., wykazują system w stadium zupełnie już gotowym, a nawet powiedzieć można w schyłkowym, gdyż niebawem wynalazek linii wpłynie zasadniczo na zmianę kształtów i charakteru wewnętrznego neum. Podstawowymi elementami neum są dwa akcenty: acutus i gravis, który przyjmuje także formę kreski poziomej —. Oba te akcenty zwane w neumatyce virga (laska) oznaczają ton dłuższy w przeciwieństwie do punctum jako znaku na ton krótki. Z tych dwóch znaków długich acutus kreślony od dołu do góry oznacza ton względnie wyższy, gravis kreślony z góry na dół ton względnie niższy. Z połączenia tych dwóch zasadniczych znaków powstają złożenia następujące: 1. znak albo zwany pes lub podatus oznacza połączenie tonu niższego z wyższym, 2. przeciwnie kreślony znak clivis jest połączeniem tonu wyższego z niższym. Połączenie trzech tonów daje następujące znaki: 3. torculus to ton niski + wysoki + niski, 4. odwrotny znak porrectus: ton wysoki + niski + wysoki, 5. trzy tony wstępujące kreślono za pomocą znaku scandicus, 6. trzy tony zstępujące za pomocą znaku climacus. Tych 8 znaków stanowi podstawę neumacji rzymskiej. Mogą się z nich tworzyć dalsze kombinacje i grupy tonów: a) jeśli taka neuma złożona kończy się tonem niższym, nazywa się flexus, np. = scandicus flexus, b) albo = porrectus flexus,

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nutacja muzyczna w wiekach średnich

449

c) jeśli przeciwnie ruch melodii zwraca się wzwyż i kończy tonem wysokim, otrzymuje neuma określenie resupina, np. = porrectus flexus resupinus, d) albo = climacus resupinus, e) inne kombinacje złożonych neum tworzą się przez dodanie odpowiedniej ilości punktów przed neuma lub po niej, np. = pes (podatus) sub(bi) punctis itp. Jak z powyższego widać, system ten odznacza się wprawdzie prostotą, przejrzystością budowy, celowością i logiką, ale nie uwzględnia interwałowych stosunków między poszczególnymi członami melodii. Obok tych pospolitych znaków akcentowych zjawia się wśród neum już w najdawniejszych pomnikach muzycznych druga kategoria znaków o kształtach haczykowatych (Hakenneumen), służąca do celów ornamentyki muzycznej. Dają się tu rozróżnić różne grupy tych ozdobników. Mamy więc: a) neumy tzw. likwescentne cało- lub półtonowe, występujące w miejscach schodzenia się spółgłosek takich jak n-t, r-v, t-c na końcu jednego i na początku drugiego wyrazu lub w środku wyrazu, np. = epiphonus, = cephalicus, b) znaki apostrofowe, jak ” = bistropha, ’” = tristropha, które służą do dwu- lub trzykrotnego przedłużenia danego tonu, c) znak = oriscus dla uwydatnienia pewnego nacisku, d) rodzaj tryleru oznacza neuma = quilisma, e) stakkatowe połączenia trzech tonów określa trigon \ itp. Ta kategoria neum ornamentalnych, młodsza od neum akcentowych, stanowiła specjalność słynnej szkoły śpiewaczej w St. Gallen. Nasuwa się z kolei pytanie, czy można z kształtów neum wnosić cokolwiek o ich pochodzeniu, czy to pismo muzyczne, rozpowszechnione od IX i X w. już w całej Europie, wykazuje cechy lokalne, prowincjonalne, lub cechy pewnych szkół muzycznych, tak jak zresztą wykazuje odrębne typy regionalne w tym czasie zwyczajne pismo kodeksowe lub dokumentalne. Otóż badania (głównie P. Wagnera) nad neumami cheironomicznymi zdołały wykryć i określić takie oddzielne typy neum w różnych krajach i połaciach Europy łacińskiej, dzięki czemu możemy w każdym wypadku wykazać pochodzenie tych neum, a tym samym całych rękopisów, w których one występują. Mogą one w tym względzie stanowić przy badaniu proweniencji ważne kryterium dodatkowe, uwłaszcza tam, gdzie i inne kryteria zawodzą. Wybitne cechy swoiste wykazują przede wszystkim neumy włoskie: niezwykle długa ukośna virga, tak jako samodzielny znak akcentowy jak i w złożeniach z innymi znakami, natomiast punctum uzyskuje często kształt kreseczki poziomej (szeroki punkt), wszystkie zaś neumy zdradzają tendencję do nadmiernych przedłużeń i wyrzutni końcowych części. Oryginalny charakter mają neumy montekassyńskie z XI w., których dukt przypomina późniejsze neumy gotyckie. Francuskie neumy mają inną formę, wynikającą stąd, że pisarz inaczej trzymał pióro przy ich

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

450

Rozdział VII

Ryc. 149a. Rozwój neum ozdobnych rzymskich, kwadratowych

Ryc. 149b. Rozwój neum ozdobnych gotyckich, rombowych (Haberl F. – Surzyński J., Magister choralis, s. 227)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nutacja muzyczna w wiekach średnich

451

kreśleniu. Tworząc virgę naciskał od razu z lekka pióro, wskutek czego kreska uzyskiwała u góry pewne zgrubienie, a następnie ciągnął ją niemal prostopadle w dół; natomiast punctum było rzeczywistą, okrągłą kropką. Złożenia tych dwóch elementów dają bardziej zdecydowane figury niż w zwyczajnych neumach włoskich. Charakterystyczna dla francuskich neum jest clivis, której druga, w dół kreślona kreska załamuje się w górze pod kątem prostym w prawo. Iryjsko-anglosaskie neumy wykazują pod jednym względem cechy francuskie a pod innym włoskie. Virga odznacza się prostolinijnym, energicznym pociągnięciem. Punctum jest okrągłe. Clivis podobnie jak francuska śmiało pnie się w górę, różni się jednak od niej tym, że druga jej kreska nie zagina się w prawo, lecz sięgając do połowy pierwszej, kończy się tępo. Na terenie Niemiec spotykamy dwa główne centra neumatyczne, które wywierały swój wpływ na szerokie połacie kraju, tj. szkoła śpiewacza w St. Gallen i szkoła śpiewacza w Metzu. Najstarsze znane niemieckie kodeksy z neumami wykazują wyraźne wpływy sangalleńskie. Dawniej mniemano, że klasztor St. Gallen czerpał wzory muzyczne wprost z Rzymu, dziś jednak wiemy, że szły one tam drogą okrężną za pośrednictwem mnichów iryjskich i anglosaskich, których rodacy w w. VII i VIII uchrześcijanili kraj Franków i Alamanów. W klasztorze św. Galla kwitła w IX–XI w. znakomita schola cantorum, posługująca się neumami, które śmiało określić można jako markę fabryczną tej szkoły. Neumy pisarzy sangalleńskich, które rozwinęły się z neum iro-anglosaskich, odznaczają się prostotą, szlachetną formą i nadzwyczajną delikatnością znaków, jakby je pisali wyłącznie ludzie o bardzo krótkim wzroku, a korzystać z nich miał i mógł zawsze jeden tylko śpiewak, trzymający księgę liturgiczną wysoko przy oczach w jasnym oświetleniu. Virga lekko ukośnym łuczkiem kreślona jest od dołu w górę, czasem jednak przeciwnie z góry w dół, w którym to razie posiada w górnym końcu nasadkowe zgrubienie. Punctum przybiera w złożeniach (np. w climacus) kształt kreseczki poziomej. Clivis ma bądź zwyczajną formę, bądź otrzymuje na górnym łuczku malutki haczyk . Co jednak stanowi najbardziej charakterystyczną cechę neumacji sangalleńskiej, to w szerokiej mierze stosowane przeróżne neumy ornamentalne, o których wyżej była mowa, uzupełniane w tej schola cantorum coraz to nowymi kombinacjami. Szkoła sangalleńska utrzymała formy tych swoich neum bez żadnych zmian w ciągu długich stuleci, w których znaki nutowe chorału gregoriańskiego uległy ostatecznej ewolucji. Sangalleńskie neumy rozpowszechniły się dzięki kulturalnemu i kościelnemu znaczeniu tego klasztoru, w wielkiej części niemieckich kościołów. Wpływy jego na polu neumatyki obejmowały nie tylko południowe ale i środkowe Niemcy, a nawet sięgały na północy aż po Holandię. Natomiast w zachodnich Niemczech od X w. zdobył sobie uznanie i szerokie zastosowanie inny system neumatyczny, którego początki tkwią w szkole śpiewaczej w Metzu, gdzie dają się one wykryć już w X w. W przeciwieństwie do omówionych dotąd neum akcentowych, w których

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

452

Rozdział VII

Ryc. 150. Neumy sangalleńskie. Pontificale biskupów krakowskich z XI/XII w. (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nutacja muzyczna w wiekach średnich

453

główny element składowy stanowiła virga, podstawowym elementem neum szkoły w Metzu był punkt, kreślony w postaci drobnych haczyków lub circumfleksów (tzw. musze łapki, Fliegenfüsse). Przy wstępujących połączeniach tonów kładziono je ukosem w górę, przy zstępujących – pionowo jedne pod drugimi. Szkoła metzka, czyniąc użytek z tego wynalazku, nie porzuciła jednak w zupełności wielotonowych neum starego systemu akcentowego, tak że neumy metzkie stworzyły niejako ogniwo pośrednie i przejściowe od neum akcentowych do czysto punktowych, które przyjęły się i rozpowszechniły w południowej Francji i Hiszpanii (tzw. neumy akwitańskie), podczas gdy neumacja punktowa szkoły w Metzu znalazła grunt podatny w Luksemburgu, Belgii i północnej Francji, a nawet sięgnęła do Niemiec południowych, konkurując tam z sangalleńskim systemem akcentowym. Jako przybliżoną granicę między terenami obu systemów można przyjąć Ren: na wschód od tej rzeki trzymał się kurczowo dawnych neum (choć z pewnymi ograniczeniami w zakresie neum ornamentalnych) system akcentowy, gdy na zachód od niej wziął z czasem górę system punktowy, który stał się podstawą dalszego rozwoju neumacji. Najstarsze neumy (IX–XII w.) stoją ponad zgłoskami, do których należą, jakby akcenty zestawione w szeregi biegnące równolegle do wierszy tekstu. W układzie ich międzywierszowym można rozróżnić dwa rodzaje neum: 1) pisane na jednym poziomie i 2) pisane w różnych wysokościach. O ile drugie z nich zdradzają pochodzenie ze szkół śpiewaczych włoskich, pierwsze spotyka się w kodeksach spoza Włoch (St. Gallen, Reichenau i in.). Co do neum pisanych na jednym poziomie, to ani ich pozycja, ani porządek następstwa, ani wreszcie kształty nie określają wysokości interwałów muzycznych, nie pozwalają zatem na odtworzenie w szczegółach melodii. Podają one tylko ilość tonów przypadających na daną zgłoskę, wskazując, które tony należą do siebie i mają być wyśpiewane jednym tchem, wreszcie określają w przybliżeniu, o ile linia tonu wstępuje lub zstępuje. Ale jak dalece ten ruch melodii wznosi się bądź opada, czy w danym miejscu ma być sekunda, tercja, kwarta czy kwinta, tego z neum łacińskich rozpoznać nie można w przeciwieństwie do neum bizantyńskich, które dokładnie podają interwały. Jeśli zaś tak było, jeśli neumy były w istocie nieme, to nasuwa się pytanie, o ile one mogły być przy śpiewie potrzebne, bo skoro były w użyciu i występują w rękopisach, to musiały mieć jakiś cel i zadanie, ale chodzi o to – jakie! Otóż nie ulega wątpliwości, że w pierwszych wiekach chrześcijańskich w ogóle nie uważano za potrzebne przekazywać melodii chorału za pomocą pisma. Melodie te wyuczane pamięciowo przechodziły od śpiewaka do śpiewaka. Dopóki ilość śpiewów była jeszcze ograniczona, nie sprawiało to żadnego kłopotu i zapewne stanowiło też jedną z przyczyn, dla których nie zachowały się starsze pomniki neumatyczne, jakkolwiek posiadamy szereg wczesnych rękopisów z tekstami przeznaczonymi do śpiewu, które wszakże nie zawierają żadnych znaków muzycznych.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

454

Rozdział VII

Dopiero kiedy z czasem skarbiec melodii począł się bogacić i objął porządek pieśniowy całego roku, wzrosły też wymagania stawiane śpiewakom. Okazała się potrzeba posiadania jakiegoś środka mnemotechnicznego, który by przypominał melodię, jeśli nie dokładnie, to przynajmniej w przybliżeniu jej kierunek, wznoszenie się i opadanie tonów. Tę właśnie rolę miały spełniać neumy, tylko że najstarsze kodeksy neumatyczne przeznaczone były nie dla śpiewaków lecz dla nauczycieli śpiewu i kierowników chóru, którzy ruch melodii uwydatniali skinieniem ręki (cheironomia). Chór śpiewaków śpiewał z pamięci, podczas gdy śpiewnik leżał przed jego kierownikiem, który stojąc pośród nich i dla wszystkich widoczny, kreślił linię melodii w powietrzu, prowadząc ją za wskazówką neum przez podnoszenie i opuszczanie ręki, tak że śpiewacy szli tylko za jej ruchem, przypominając sobie melodię. Neumy przeto i cheironomia pozostają z sobą w ścisłym związku, wzajemnie się uzupełniając. Jeśliby jednak ktoś nie znający danej melodii próbował odtworzyć ją na podstawie neum, doznałby zupełnego zawodu, gdyż jak wyżej wspomniano, nie podawały one interwałów a tym samym nie oddawały samej melodii, a także w ograniczonej tylko mierze zaznaczały rytm muzyczny. Skarżą się na to współcześni teoretycy muzyki, a niektórzy z nich starają się temu niedostatkowi zaradzić i ułatwić odczytywanie neum wprowadzając obok nut dodatkowo pewne litery, mające określić bądź rytmikę, bądź nawet interwały. I tak w słynnej szkole śpiewaczej w St. Gallen legendarny mnich zwany Romanus miał dodać do neum literki, dające wskazówki w zakresie rytmiki i dynamiki muzycznej (np. a (altius) = ton wyżej podnieść, c (celeriter) = szybko daną fazę wyrazić). Inny znów wychowanek szkoły sangalleńskiej Hermannus Contractus, mnich z Reichenau († 1054), wprowadził do neumacji litery, przyjęte już dawniej przez łacińskich teoretyków muzyki (Hucbald, Boecjusz) na określenie interwałów (np. s = półton, D = quarta, D = quinta). Były to jednak wszystko środki o znaczeniu lokalnym, które nie doczekały się szerszego uznania w nutacji muzycznej. Zwykłe neumy cheironomiczne, bez żadnych dodatków, były nadal w powszechnym użyciu aż do XII w., a nawet w Niemczech spotykamy się z nimi, choć w zwyrodniałych formach, jeszcze w XIII–XIV w. Dążność do nadania nieścisłym i nieczytelnym w zasadzie neumom bardziej określonego charakteru muzycznego w kierunku sprecyzowania melodii prowadzi do porzucenia sposobu pisania ich na jednym poziomie i do kreślenia neum na różnych wysokościach stosownie do falowania melodii. Tego rodzaju nutacja neumatyczna pochodzi ze szkół włoskich. Wprawdzie i tu brak jeszcze dokładnego wyznaczenia interwałów, ale przecież intonacja dźwięków jest bezpośrednio wskazana pozycjami neum w różnych wysokościach ponad wierszami tekstu, tak że te pozycje już i bez pomocy gestu ręki kierownika chóru mogą przypominać śpiewakowi ruchy melodii, poddając mu właściwą intonację. Jest to tzw. pismo diastematyczne, które w porównaniu z poziomo pisanym pismem cheironomicznym jest niewątpliwie młodszą formą, przedstawiającą już duży postęp w rozwoju nutacji muzycznej. Szczególnie nadawała

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nutacja muzyczna w wiekach średnich

455

się do diastemacji neumacja punktowa, rozpowszechniona w krajach romańskich, zwłaszcza we Francji; gdzie w ślad za pismem akwitańskim i pokrewnym mu systemem szkoły w Metzu także zwyczajna neumacja akcentowa zaczęła wielotonowe figury neumatyczne rozbijać na punkty, uszeregowane w różnych wysokościach odpowiadających interwałom. Pismo diastematyczne stanowiło podstawę do dalszego rozwoju systemu nutacyjnego, którego postęp objawił się w zastosowaniu linii muzycznej. Linię tę wprowadzono prawdopodobnie w X w. ze względów kaligraficznych (podobnie jak już wcześniej wprowadzono ją dla tekstu), wyzyskano ją jednak od razu jako poziomicę dla wskazania względnej wysokości neum i odpowiadających im tonów. Do tej pierwszej linii, którą przeznaczono dla tonu F, zaopatrując ją na początku tąż literą jako kluczem nutowym, zaczęto niebawem dołączać dalsze linie, na których i między którymi umieszczano neumy. W ten sposób powstał z czasem czteroliniowy schemat chóralny, ustalający ściśle już interwały, który swą ostateczna formę otrzymał od Gwidona z Arezzo (Regulae rhytmicae) około r. 1025. Zalecał on linię tonu F kreślić barwą czerwoną a linię tonu C barwą żółtą. Później zamiast kolorów wprowadzono klucze na początku linii: klucz C dla wysokich, a P dla niskich melodii. Z Włoch rozpowszechnił się ten schemat linijny w ciągu XII w. po całej łacińskiej Europie; znamy go pod nazwą systemu „gwidoniańskiego”, jakkolwiek Gwido go nie wynalazł, tylko opisał i udoskonalił. Przy końcu wiersza umieszczano niekiedy tzw. custos, tj. znaczek wskazujący linię, na którą przypadnie nuta w następnym wierszu. Wynalazek schematu linijnego nie mógł pozostać bez wpływu na kształt neum, które w swej dotychczasowej postaci drobnej i delikatnej nie występowały dość wyraźnie na tle linii w porównaniu z mocnymi kształtami pisma tekstu. Żeby śpiewak mógł dokładnie rozpoznać miejsce, na które przypaść miała taka neuma – na linii czy między liniami – trzeba było zaznaczyć je wyraźnie i niewątpliwie, trzeba było wzmocnić i uwydatnić część istotną neumy, by była dobrze widoczna i czytelna. Powstaje więc w XII w. nowe pismo muzyczne, które nie przestając być w zasadzie pismem neumatycznym przystosowuje się konsekwentnie do systemu liniowego. Dąży ono z jednej strony do uproszczenia znaków neumowych, z drugiej strony zyskuje kształty zdecydowane, wyraźne i odpowiednio pogrubione. Neumy przybierają formy kwadratów bądź rombów zależnie od zacięcia pióra i sposobu jego trzymania. Pod tym względem różni się kwadratowa tzw. rzymska chóralna nutacja (nota quadrata) od rombowej nutacji gotyckiej. Pierwsza rozpowszechniona była we Włoszech, Hiszpanii, Francji i Anglii, druga zaś w Niemczech oraz w sąsiednich krajach, do których ich wpływ sięgał. Pióro szeroko zacięte trzymane pionowo do linii kreśliło znaki kwadratowe a kreski cienko i delikatnie, trzymane zaś ukośnie zostawiało po sobie znaki o kształtach rombowych, przy czym kreski pionowe wypadały grubo, czyniąc te znaki podobnymi do gwoździ od podków, wskutek czego otrzymały nazwę Hufnagelschrift. Oto jak się zaznacza ta różnica w kształtach neum w rzymskiej i gotyckiej chóralnej nutacji:

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

456

Rozdział VII

Ryc. 151. Rzymska (kwadratowa) nutacja, schemat liniowy. Graduał klarysek krakowskich z XII w. (Kopera F., Dzieje malarstwa pol. I, tabl. 5)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nutacja muzyczna w wiekach średnich

457

Oba te typy neum przetrwały w śpiewie gregoriańskim do XVII w. i przeszły w tych formach do druku, tak że najstarsze druki choralne (1476) posługują się jednym lub drugim systemem: łacińskim lub gotyckim. Obok jednogłosowej czyli monodycznej muzyki liturgicznej, której głównym przedstawicielem był w średniowieczu chorał gregoriański, toruje sobie już od IX w. drogę w kołach przeważnie świeckich muzyka wielogłosowa czyli polifoniczna, uprawiana we Francji przez trubadurów i truwerów, a w Niemczech przez minne-sängerów. Teoretycznie sformułowana przez Hucbalda z St. Amand (IX w.) i przez Gwidona z Arezzo (XI w.) polifonia, polegająca na równoczesnym prowadzeniu melodii przez dwa lub więcej głosów, rozwija się bujnie od XII w. na zasadach rytmiki obcej jednogłosowemu systemowi śpiewu liturgicznego, zwanego cantus planus. Ponieważ muzyka wielogłosowa posługiwała się zrazu nutacją choralną (nota quadrata), która jednak prawdopodobnie (rzecz w nauce sporna) nie podawała wartości rytmicznej, więc z chwilą kiedy w polifonii głosy zaczęły się pod względem rytmicznym usamodzielniać, okazała się potrzeba wprowadzenia w nutacji pewnych zmian, uwzględniających rytmikę muzyczną czyli miarę tonów, tzw. mensurę. Pod impulsem polifonii powstaje więc muzyka mensuralna (cantus mensurabilis), wymagająca nadania nutom choralnym, oznaczającym dotąd tylko wysokość interwałów, takich form, które by określały także ich wartości rytmiczne w zależności od taktu. Te wartości zaś, ustalone ostatecznie w XIII w., były następujące:

W XIV w. pojawiają się nuty jeszcze mniejszej wartości:

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

458

Rozdział VII

Wzajemny stosunek tych nut zależał od taktu, który w najdawniejszej dobie był dwudzielny, od końca zaś XIII w. zapanował pod wpływem motywów scholastycznych takt trójdzielny (tempus perfectum): jednostką taktową była odtąd nuta brevis, złożona z 3 semibreves. Z kombinacji 3 breves powstaje longa, a podwójna longa tworzy nutę zwaną maxima. Te dwie ostatnie wartości wyszły rychło z użycia jako podstawa taktu, brevis stawała się coraz rzadszą formą, wreszcie jako jednostka taktu ustaliła się semibrevis (dzisiejsza cała nuta). Do końca XIII w. była w użyciu wyłącznie czarna, pełna nuta; w XIV w. wprowadzono dla uwydatnienia najrozmaitszych zmian wartości rytmicznych taktu nutę czerwoną, w wiek później (około poł. XV w.) zaczęto używać nut wewnątrz niewypełnionych czyli nut białych, które były łatwiejsze do kreślenia niż nuty pełne, te jednak, które dawniej wypełniano barwą czerwoną, teraz otrzymały pełną barwę czarną. Nuty z końca średniowiecza wyglądały tak:

Przy końcu średniowiecza porzucają nuty kształty kwadratowe i rombowe przybierając okrągłe, które przetrwały dotychczas: w h q . Nutacja muzyczna w Polsce1. Polska przyjąwszy w X w. chrześcijaństwo z Zachodu wprowadziła do swego nabożeństwa wraz z liturgią obrządku rzymskiego i śpiew gregoriański, a nawiązując za jego pośrednictwem związek z zachodnią kulturą muzyczną, weszła też w posiadanie pisma muzycznego, wykształconego w kościele łacińskim pod postacią neum. Najstarsze też kodeksy liturgiczne z w. X i XI, których tylko skąpe resztki dochowały się do naszych czasów, posiadały niewątpliwie w swych częściach przeznaczonych do śpiewu pismo neumatyczne. Najdawniejszy dochowany pomnik tego rodzaju, omówiony wyżej (s. 273) psałterz arcybiskupa trewirskiego Ekberta, znany pod nazwą Codex Gertrudianus lub Codex z Cividale, ani w swej najstarszej części z początku XI w., zawierającej psałterz, ani w młodszej z drugiej połowy tegoż wieku, zawierającej modlitwy księżnej Gertrudy, nie posiada wcale 1

Literatura dotycząca neum w Polsce jest bardzo uboga. Kwestii średniowiecznych neum polskich dotknął prof. Z. Jachimecki w swych pracach poświęconych początkom i rozwojowi muzyki w Polsce, a to przede wszystkim w swej Historii muzyki polskiej (w zarysie), Kraków 1920 oraz w artykule pt. Muzyka polska w epoce Piastów i Jagiellonów (odb. z dzieła Polska, jej dzieje i kultura I, Warszawa 1929). Zajmując się dziejami kultury muzycznej w Polsce, tylko ubocznie oczywiście traktuje sprawę nutacji muzycznej, tak że uwagi niniejsze są pierwszą próbą ujęcia tego tematu ze stanowiska paleografii, nie wykraczając zresztą poza chronologiczne ramy średniowiecza.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nutacja muzyczna w wiekach średnich

459

neum, co się tłumaczy tym przede wszystkim, że nie była to księga liturgiczna w ścisłym tego słowa znaczeniu, służąca do celów kościelnych, ale raczej prywatny modlitewnik, w którym chodziło wyłącznie o tekst słowny psalmów i modłów. Właściwe księgi liturgiczne służące do śpiewu dochowały się w polskich archiwach kościelnych dopiero z czasów po restauracji kościoła w Polsce, z przełomu XI/XII w. W Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie przechowuje się omówiony już ogólnie poprzednio (str. 284) kodeks liturgiczny, zawierający w swym głównym zrębie mszał tzw. Missale plenarium z końca XI lub (raczej) z początku XII w. (rkps 149). Do tego kodeksu wszyte zostały w XIX w. na początku dwie karty z antyfonarza nieco późniejszego od mszału (poł. XII w.). W obu tych księgach liturgicznych występują neumy2. W mszale mają one wybitny typ neum cheironomicznych tzw. sangalleńskich3. Rozpoznać je można po owych drobnych, delikatnych kształtach cienkim, ostro zaciętym piórkiem kreślonych, po obfitości neum ornamentalnych (quilisma; pressus, strophica) i wreszcie po niektórych typowych formach znaków, jak np. clivis, opatrzonej u góry łuku haczykiem lub kreseczką: . Czy ta księga liturgiczna powstała w samej szkole śpiewaków w St. Gallen, czy też pochodzi ona raczej z innego miejsca w obrębie sfery wpływów tej słynnej schola cantorum, dziś jeszcze z całą pewnością stwierdzić nie można bez bliższego zbadania wszystkich kryteriów, nie wyłączając zakresu sztuki. Pismo kodeksu i wezwanie św. Gangulfa w kalendarzu i nabożeństwie przemawiałoby za Bambergiem (zob. wyżej s. 284). Wszyte do mszału karty z antyfonarza, zawierające oficjum o św. Janie, wykazują już pewną ewolucję pisma neumatycznego4, które porzuciwszy prymitywne formy cheironomii jednopoziomowej, przeszło tu do systemu diastematycznego z zastosowaniem linii nutowych. Oto mamy tu dwie takie linie z kluczami C i F, z których pierwsza, bledsza, wyciągnięta jest farbą żółtą, druga, wyraźniejsza, farbą czerwoną. Linia F jest tylko wtedy pociągnięta, jeśli tony niższe występują w melodii danego wiersza, niekiedy przechodzi ona tylko w danym miejscu przez neumy. Przy końcu wiersza zjawia się custos w kształcie pętli. Znakiem nutowym dla pojedynczych tonów jest punctum (tzw. szeroki punkt), tak że mamy tu do czynienia z systemem neum punktowych, nie czystym (jak w neumacji akwitańskiej) jeno przemieszanym z grupowymi znakami neum diastematycznych. Najbliższa jest zatem neumacja antyfonarza systemowi szkoły śpiewackiej w Metzu5, pochodzić przeto może 2 Zob. podobizny w ks. Trzcińskiego Katalogu rękopisów Bibl. Kapitulnej gnieźn., tabl. 3 i 4. 3 Zwrócił na to uwagę prof. Jachimecki w Historii muzyki polskiej, s. l–2. 4 Tamże, s. 2. 5 Co do pochodzenia tych kart ze szkoły śpiewackiej w Metzu wypowiedzial się prof. Jachimecki w Historii muzyki polskiej, tylko oczywiście nie można łą-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

460

Rozdział VII

Ryc. 152. Neumy cheironomiczne w rękopisie lądzkim z końca XII w. (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nutacja muzyczna w wiekach średnich

461

z północnej Francji lub Belgii, z którymi to krajami (Laon) w połowie XII w. łączyły nas bliskie stosunki kościelne i kulturalne. Te dwa systemy neum: cheironomicznych (sangalleńskich) i diastematycznych (metzkich), których okazy znalazły się przypadkowo obok siebie we wspomnianym kodeksie gnieźnieńskim, konkurowały widocznie z sobą w polskich rękopisach liturgicznych XII i XIII w.6. W XIII i XIV w. coraz częstszym zjawiskiem będą neumy metzkie, zwłaszcza w księgach liturgicznych pochodzących z Francji lub na nich się wzorujących. Jako przykład posłużyć mogą neumy, które pojawiają się w słynnym Kodeksie lubińskim, zawierającym tzw. Album brackie lubińskie. Przy końcu spisu braci dopisano w pocz. XIV w. ewangelię według św. Mateusza na Boże Narodzenie (Liber generationis Jesu Christi) i zaopatrzono ją neumami typu metzkiego7. Na pierwszy rzut oka widać, że ten system jest tu już w stanie pewnego rozkładu. Znakiem normalnym dla pojedynczych tonów jest punctum w kształcie malutkiego circumfleksu, grupowe znaki wykazują również tendencję do rozbicia na pojedyncze znaki punktowe, graficznie zaś przedstawiają te neumy formy łamane, gotyckie. System linijny składa się z 4 linii z dwoma kluczami C i F bez odznaczenia ich barwą; brak też kustosza przy końcu wiersza. Z neum złożonych przeważa podatus, clivis oraz scandicus; brak neum ornamentacyjnych. Jeszcze wyraźniej występuje gotycki charakter pisma neumatycznego w jednym z rękopisów płockich, pisanym w Polsce przez Świętosława z Wilkowa w r. 13658. I tu w czarnym schemacie czteroliniowym z kluczami C i F (bez kustosza) tkwią drobne haczykowate punkty jako nuty normalne, którym towarzyszą znaki złożone z długimi laskami na podatus i in. Zwracają uwagę złożenia kilku neum, kreślone jednym pociągnięciem pióra (ligatury). Pismo muzyczne kodeksów liturgicznych ze schyłku średniowiecza występuje w Polsce w obu na Zachodzie wykształconych typach: rzymskim i gotyckim. Pierwszy typ, kwadratowy, przeważa w rękopisach pochodzących z krajów romańskich (Włoch i Francji), drugi, rombowy (Hufnagelschrift), jawi się wyłącznie w rękopisach niemieckich lub pod wpływem niemieckim sporządzonych. U nas przeważa z natury rzeczy typ gotycki, rombowy, żeby przytoczyć tylko najbardziej znany utwór muczyć nabycia obu rękopisów gnieźnieńskich z czasem fundacji metropolii, gdyż są one znacznie późniejsze. 6 Neumy cheironomiczne spotykamy np. w Benedictionale z XII w. z Bibl. Załuskich (które pozostało w Bibl. Petersburskiej pod sygn. Q. v. I, 25), gdzie neumy cheironomiczne mają typ wybitnie francuski (por. podobiznę u Staerka, o. c., I, tabl. XXXII), oraz w Pontificale biskupów krakowskich z XII w., opracowanym przez Wł. Abrahama w Rozpr. AU hist.-fil. LXVI 1927 (zob. wyżej s. 286 i ryc. 150). Należałoby zbadać jeszcze w tym kierunku inne rękopisy liturgiczne z onego czasu, np. kodeksy Archiwum katedry krak. rkpsy 141(44), 142(45), 143(46), 145(98). 7 Bibl. Narodowa w Warszawie, rkps Q. v. I, 32, fol. 173–4. Zob. ryc. 153. 8 Podobizna u Bersohna, Księgozbiór katedry płockiej, tabl. 15 i 17.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

462

Rozdział VII

Ryc. 153. Nutacja metzka z XIV w. w Kodeksie lubińskim, tzw. musze łapki (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 2362)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nutacja muzyczna w wiekach średnich

463

zyczny, pieśń Bogurodzicy w najstarszym przekazie, spisanym około r. 1410 na karcie papierowej przyklejonej do okładki rękopisu nr 1619 Biblioteki Jagiellońskiej9. Melodia pieśni ujęta jest tu w system czteroliniowy z dwoma kluczami C i F, pisana neumami rombowymi, dość kursywnie i grubo kreślonymi, co tłumaczy się podręcznym charakterem tej notatki muzycznej. Natomiast właściwe księgi liturgiczne z XIV i XV w., używane do nabożeństw w kościołach, antyfonarze, graduały czy mszały, jak słynny Graduał tyniecki w skarbcu katedry tarnowskiej10 lub olbrzymi czterotomowy Graduał łęczycki11, oba z drugiej połowy XV w., pisane są kaligraficznie, szeroko zaciętym piórem, dzięki czemu neumy gotyckie mają duże rozmiary, prawidłowe romby, a znaki grupowe, upodobnione do pisma tekstury, mają równo łamane trzony. Inny nieco, bardziej szlachetny charakter posiadają rękopisy muzyczne pisane „rzymskim pismem chóralnym” o kształtach kwadratowych. Jako klasyczny, dość wczesny zresztą przykład służyć może zdobny w piękne inicjały graduał (antyfonarz) pp. klarysek w Krakowie z XIII w.12 Nutacja tego graduału składa się niemal wyłącznie z kwadratowych punktów, o kształtach pozostających w związku z pionowym trzymaniem pióra; tylko przy niektórych złożonych neumach (jak climacus, pes subbipunctis itp.) opadające tony otrzymują formę rombików. Zwraca tu uwagę normalny system czteroliniowy z kluczem C na początku oraz kustoszem przy końcu wiersza. Tego rodzaju typ nut kwadratowych był od XIII w. szczególnie używany i rozpowszechniany przez zakon franciszkański, którego produktem jest też niewątpliwie graduał klarysek krakowskich13. Nowe formy muzyczne, wykształcone we Francji i Włoszech w XIV w. a wyrażające się przede wszystkim w stylu mensuralnym tudzież w dostosowanych do tego stylu kształtach nut, nie dały długo czekać na siebie i w Polsce. Od początku XV w. posiadamy utwory zbudowane już na zasadzie wielogłosowej muzyki rytmicznej i pisane nutą mensuralną. Jednym z najstarszych a zarazem najważniejszych rękopisów tą nutą pisanych jest rękopis nr 52 Biblioteki Ord. Krasińskich w Warszawie, obejmujący na kilkudziesięciu kartach 36 utworów muzycznych, pośród których na pierwszy plan wysuwają się oryginalne utwory muzyka pol9 Wielokrotnie reprodukowany, ostatnio w książce W. Konczyńskiej, Zarys historii Bibl. Jagiellońskiej, Kraków 1923. Por. Heck W., Uwagi krytyczne nad najstarszymi tekstami i kompozycją pieśni Bogurodzicy (Rozpr. AU filol. XV) oraz Chybiński A., Bogurodzica pod względem historyczno-muzycznym, Kraków 1907. Por. też Jachimecki, Muzyka polska w epoce Piastów i Jagiellonów, s. 4. 10 Podobizna u Jachimeckiego, o. c., s. 5. 11 Zob. ryc. 154 oraz podobiznę u Kopery, Dzieje malarstwa w Polsce, I, s. 68. 12 Zob. ryc. 151. 13 Kwadratowy typ nut występuje także wyłącznie w księgach liturgicznych krakowskich klasztorów oo. dominikanów i oo. karmelitów, i to aż do w. XVII, jak świadczy piękna praca F. Kopery i L. Lepszego, Iluminowane rękopisy księgozbiorów oo. dominikanów i oo. karmelitów w Krakowie (Zabytki sztuki w Polsce II, Kraków 1926).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

464

Rozdział VII

Ryc. 154. Nutacja diastematyczna gotycka (rombowa) w Graduale łęczyckim z drugiej poł. XV w. (Spraw. Kom. Hist. Sztuki VII, s. 429)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Nutacja muzyczna w wiekach średnich

465

Ryc. 155. Nutacja diastematyczna rzymska (kwadratowa) w Graduale z r. 1528 Bibl. Narodowej w Warszawie (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 4100)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

466

Rozdział VII

skiego Mikołaja z Radomia. Z treści tych utworów można wnosić, że zbiór ten powstał na dworze króla Władysława Jagiełły w trzecim dziesiątku XV w.14 Typ nutacji również pozostaje w zgodzie z tą epoką: pismo posługuje się znakami mensuralnymi pełno czernionymi i czerwonymi, na schemacie pięciolinijnym, zaopatrzonym kluczem C a zakończonym kustoszem15. Dalszy rozwój graficzny nutacji muzycznej, który dokonał się na Zachodzie w połowie XV w. w postaci nut pustych czyli białych, znajduje swój wyraz niemal współcześnie w rękopisie Biblioteki Kórnickiej z lat 1455–6016, zawierającym pieśń na cześć św. Stanisława („Chwała tobie, gospodzinie”) i pieśń ku czci Jana Kapistrana, założyciela zakonu bernardyńskiego. Pieśni te niewiadomego autora spisane są na schemacie pięciolinijnym nutą nie wypełnioną rombowego kształtu; tylko dla nut o mniejszej wartości rytmicznej zjawia się tu nuta pełna, czarna.

14 Jachimecki Z., Muzyka na dworze króla Wladysława Jagiełły 1424–1430, Kraków 1915, oraz tegoż autora Muzyka polska w epoce Piastów i Jagiellonów, s. 7. 15 Podobizny u Jachimeckiego, Muzyka polska w epoce Piastów i Jagiellonów, s. 9 i 12. 16 Sygnatura rkpsu Działyńskich: D. I, fol. 113–116.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Rozdział VIII

Pismo epigraficzne Literatura: Cagnat R., Cours d’épigraphie latine (4 wyd. 1914). – Sandys J. E., Latin Epigraphy (A companion to Latin studies, 3 wyd. 1919). – Hübner E., Exempla scripturae epigraphicae latinae a Caesaris dictatoris morte ad aetatem Iustiniani (1885). – Hübner E., Römische Epigraphik (Handbuch d. klass. Altertumswiss. hrsg. v. I. Müller I, 2 wyd. 1892). – Ricci S., Epigrafia latina (1898). – Kaufmann C. M., Handbuch der altchristlichen Epigraphik (1917). – Wydawnictwa epigraficzne: Corpus Inscriptionum Latinarum I–XV (1863–1909). – de Rossi G. B., Inscriptiones christianae urbis Romae I–II (1857–1915). – Tenże, La Roma sotterranea I–III (1864–1877). – Marucchi O., Epigrafia cristiana (1910). – Dessau H., Inscriptiones latinae selectae I–II (1892–1906). – Diehl E., Inscriptiones latinae (1912). – Le Blant E., Manuel d’épigraphie chrétienne (1869). – Deschamps P., Étude sur la paléographie des inscriptions lapidaires de la fin de l’époque mérovingienne aux dernières années du XII-e siècle (1929). – Panzer-Cucuel-Eckert, Die deutschen Inschriften1.

1. Pojęcie epigrafiki W przeciwieństwie do pisma średniowiecznych kodeksów i dyplomatów, papirusowych, pergaminowych i papierowych, którego badaniem zajmuje się paleografia, pismo pojawiające się na podłożu twardego materiału, jak kamień, metal itp., w którym zostało wyryte, wyrżnięte lub wykute, nazywa się pismem epigraficznym lub monumentalnym, a umiejętność poświęcona studiom takiego pisma zowie się epigrafiką. Epigrafika i paleografia są przeto naukami blisko spokrewnionymi, ile że przedmiotem tych dwóch nauk jest pismo, a tylko różnica materiału pisarskiego, odbijająca się na postaci graficznej obu rodzajów pisma, uzasadnia odrębność zakresu tych oddzielnych umiejętności. Wiadomo, 1 Publikacja ta zjednoczonych akademii niemieckich, której tom I z przedmo-

wą F. Panzera ukazał się w r. 1942, nie była mi dostępna przy pisaniu niniejszego rozdziału.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

468

Rozdział VIII

że początki pisma wiążą się z materiałem twardym, że zanim zaczęto pisać na papirusie czy skórze zwierzęcej, pisano pierwej na drzewie, kamieniu, metalu i wosku (zob. wyżej). Bez wątpienia zmiana materiału odbiła się dość silnie na kształtach pisma, nie w tym jednak stopniu, by wpłynąć zasadniczo na rozwój jego form. Dlatego z punktu widzenia rozwoju pisma nie ma powodu wydzielać epigrafiki z zakresu paleografii. Tak też uczyniono w wykładzie niniejszym, w którym materiał epigraficzny, zwłaszcza jeśli idzie o epoki starsze, przedpapirusowe, został zużytkowany do przedstawienia ciągłości dziejów pisma. Epigrafika wykształciła się jako oddzielna nauka na gruncie studiów antycznych, w związku z historiografią starożytnego świata, dla której teksty epigraficzne czyli tzw. inskrypcje stanowią najstarszy oryginalny rodzaj źródła. Ponadto wzięła epigrafikę w swoją domenę filologia klasyczna, znalazłszy w inskrypcjach pierwszorzędny materiał do dziejów języka, tak greckiego jak łacińskiego. Można też powiedzieć, że filologowie najwięcej zdziałali na polu epigrafiki, tak zresztą jak i na polu papirologii, wydzielonej również tylko ze względu na ten odrębny materiał pisarski i związane z nim właściwości pisma w osobną gałąź wiedzy. Paleografia jednak nie czyni różnicy w posługiwaniu się tymi naukami dla swoich celów, tj. dla śledzenia rozwoju pisma, jakkolwiek materiałem par excellence paleograficznym jest pergamin i papier. Tu panuje już ona niepodzielnie, ile że pismo zrodzone na podkładzie materiału twardego, spędziwszy dzieciństwo na łonie papirusu, osiągnęło swój wiek dojrzały w okresie pergaminu i papieru. Lecz człowiek przechodząc z twardego do miękkiego materiału pisarskiego, na którym dopiero mógł udoskonalić skutecznie swe pismo i dostosować je do potrzeb szybkiego przekazywania swych myśli, nie porzucił w zupełności materiału twardego, tam zwłaszcza, gdzie zależało mu szczególnie na utrwaleniu pamięci czy to jakiejś osoby, czy zdarzenia i gdzie pamięć tę o nich pragnął podać jak najszerszym kołom i w jak najdalsze wieki, zabezpieczając ją od niszczącego działania zęba czasu i złej przygody. Tak tedy po dziś dzień materiał twardy, w pierwszym rzędzie kamień i metal, znajdują zastosowanie do monumentalnych inskrypcji na płytach nagrobnych i sarkofagach, na pomnikach, tablicach pamiątkowych, erekcyjnych, dedykacyjnych i wotywnych. Nie tylko takie monumentalne pismo, ale także napisy na użytkowych przedmiotach z metalu, drzewa czy wosku: naczyniach, dzwonach, chrzcielnicach, broni, narzędziach itp., wreszcie na monetach, medalach i pieczęciach, wchodzą w zakres epigrafiki. Zakres epigrafiki doznał w nowszych czasach rozszerzenia także i pod względem czasowym. Kiedy bowiem dawniej pojęcie epigrafiki związane było ściśle z kulturą antyczną, gdy do pisania służył wyłącznie materiał twardy lub co najmniej półtwardy (tabliczki gliniane i woskowe, sgrafitta), to w ostatnich czasach zaczęto w nauce pojęcie to rozciągać na czasy późniejsze, czasy, w których do powszechnego znaczenia i użytku pisarskiego doszedł materiał miękki, papirus, pergamin, a wreszcie pa-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

469

pier, usuwając materiał twardy na plan dalszy. Obok epigrafiki klasycznej dochodzi dziś do głosu epigrafika średniowieczna, interesująca dotychczas niemal wyłącznie historyków kultury i sztuki, którzy zresztą kładli główny nacisk na sam pomnik archeologiczny, traktując pismo jego na dalszym miejscu2.

2. Metodyka epigrafiki średniowiecznej Paleografia średniowiecznego pisma monumentalnego zrodziła się dopiero u schyłku XIX w., i to we Francji. Znakomity epigrafik francuski Le Blant, wydawca najdawniejszych inskrypcji chrześcijańskich Galii i rzymskiej Afryki3, dał pierwszy zarys paleografii inskrypcji łacińskich III–VII w.4 Kontynuatorem prac jego jest P. Deschamps, autor cennej rozprawy pt. Étude sur la paléographie des inscriptions lapidaires de la fin de l’epoque mérovingienne aux dernières années du XII-e siècle5. Obu archeologów francuskich interesuje strona paleograficzna inskrypcji, rozwój form pisma epigraficznego w oparciu o pewnie i ściśle datowane zabytki, lecz cel przyświecający tym uczonym był wyłącznie archeologiczny, a studium paleograficzne było tylko środkiem pomocniczym do ustalenia chronologii zabytków niedatowanych. Inny cel, tym razem archeologiczno-filologiczny, przyświecał filologowi niemieckiemu E. Diehlowi, badaczowi starołacińskich, pompejańskich i wulgarnojęzykowych inskrypcji łacińskich, gdy w pięknie wydanym albumie epigraficznym pt. Inscriptiones latinae nie ograniczył się do materiału antycznego, ale dał kilkadziesiąt reprodukcji (światłodrukowych) zabytków średniowiecznych od VI do połowy XV w.6 Niewątpliwie wydawnictwo to dało podnietę do metodycznego opracowywania pisma monumentalnego już wyłącznie z punktu widzenia paleograficznego. Cały szereg dobrych prac z tego zakresu pojawił się po pierwszej wojnie światowej Niemczech; za taką uznać trzeba rzecz Konrada F. Bauera Mainzer Epigraphik7, w której autor ten, czerpiąc głównie ze zbiorów bogatego muzeum mogunckiego, nakreślił zwięzły i przejrzysty obraz rozwoju pisma monumentalnego w wiekach średnich. Ta i inne podobne prace dały paleografowi niemieckiemu, prof. Karolowi Brandiemu z Getyngi, podnietę do wypowiedzenia szeregu me-

2 Por. podręczniki i encyklopedie z zakresu archeologii sztuki Caumonta, Ottego, Bergnera, Krausa, Kaufmanna i in. 3 Inscriptions chrétiennes de la Gaule antérieures au VIII-e siècle, Paris 1856– 1892 oraz L’épigraphie chrétienne en Gaule et dans l’Afrique romaine, Paris 1890. 4 Paléographie des inscriptions latines du Ill-e siècle à la fin du VII-e (Revue archéologique ser. III, t. XXIX–XXXI, Paris 1886–1887). 5 Bulletin monumental LXXXVIII, Paris 1929. 6 Tabulae in usum scholarum, ed. J. Lietzmann t. IV, Bonn 1912. 7 Zeitschrift d. Deutschen Vereins f. Buchwesen u. Schrifttum IX, 1926, z. 2/3.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

470

Rozdział VIII

todycznych uwag na temat epigrafiki średniowiecznej8. Uczony ten podniósł trafnie, że dzisiejsza epigrafika średniowieczna stoi wobec takich samych wątpliwości i trudności jak przed dwustu laty początkująca dyplomatyka, a mianowicie że materiał badawczy przesiany jest pewną ilością falsyfikatów, pochodzących częścią jeszcze z wieków średnich, a częścią z późniejszych „uczonych” czasów. Falsyfikaty te muszą być rozpoznane, wyeliminowane z zasobów pomników autentycznych, a następnie zużytkowane jako świadectwo epoki swego powstania pod kątem widzenia celu, w jakim zostały podrobione. Podobnie jak z dokumentami trzeba postąpić i z pomnikami inskrypcyjnymi, stosując do nich analogiczne kryteria. Jednym z najważniejszych kryteriów jest w tych wypadkach pismo. Jako przykłady z zakresu polskiej epigrafiki przytoczyć tu można dwie płyty nagrobkowe znajdujące się w Krakowie: jedna – to płyta grobowa Leszka Czarnego z datą 1289 w kościele dominikańskim, druga – to grabsztyn rzekomo Bolesława Wstydliwego, księcia krakowskiego, z r. 1270(!) w kościele franciszkańskim. Oba te pomniki mają inskrypcję wypisaną minuskułą gotycką, która w XIII w. nie była jeszcze w użyciu, wszedłszy w życie dla inskrypcji dopiero w drugiej połowie XIV w., charakter zaś pisma na obu tych płytach nagrobnych wskazuje co najmniej na schyłek w. XV. Tu więc pismo zdradza oczywiste fałszerstwo, jakkolwiek w obu wypadkach nie ma wątpliwości, że książęta ci pochowani zostali we wspomnianych kościołach9. Rzecz jasna, że tym baczniejszą krytykę zastosować trzeba w razie, jeśli dany pomnik już nie istnieje, a mamy o nim tylko relację rękopiśmienną10. W tym wypadku kryterium paleograficzne względnie epigraficzne odpada a pozostaje badaczowi do dyspozycji jedynie krytyka filologiczna (rytmika, onomastyka itp.) i historyczna. Druga trudność, jaką ma do pokonania epigrafika, polega na tym, że przeważna część dawnych pomników epigraficznych nie jest datowana. Oczywiście nie można się łudzić, byśmy potrafili wszystkie inskrypcje pewnie datować, podobnie jak nie zawsze udaje się to z rękopisami. Nawet najlepsze znawstwo rozwoju pisma epigraficznego, oparte o materiał dokładnie datowany, pozwoli określić chronologię niedatowanego zabytku nieraz tylko w przybliżeniu. Ba, nawet datowane oryginalne inskrypcje nie zawsze dają w tym względzie wskazówki ścisłe, gdyż niekiedy 8

Brandi K., Grundlegung einer deutschen Inschriftenkunde (Ausgewählte Aufsätze, Berlin 1938, s. 64–89). 9 Co do nagrobka Leszka Czarnego zob. Lepszy L., Studia nad kulturą i sztuką w kościele oo. dominikanów w Krakowie (Rocznik Krak. XX, 1926, s. 110), gdzie jest podobizna fotograficzna, oraz Cerchowie M. i St., Pomniki Krakowa, I, Kraków 1904. O nagrobku Bolesława Wstydliwego por. Stronczyński K., Mniemany grobowiec Bolesława Wstydliwego (Bibl. Warsz. 1849, II, s. 502) tudzież Rosenbaiger K. S., Dzieje kościoła oo. franciszkanów w Krakowie, Kraków 1933, s. 188 i n. 10 Jak np. napis o księciu Jaksie, fundatorze kościoła św. Michała w Wrocławiu, przekazany przez Kronikę o Piotrze Właście (Mon. Pol. Hist. III, s. 784).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

471

bywały one postdatowane. Ma to miejsce z nagrobkami sporządzonymi jeszcze za życia wymienionych w napisie osób, przy czym zdarza się, że data śmierci bywa nie wypełniona11, a jeśli została później uzupełniona, nie możemy mieć pewności co do czasu powstania pomnika, mogło to bowiem nastąpić rychło przed śmiercią danej osoby, ale też i w znacznym odstępie czasu. Nagrobek zaś wystawiony po śmierci danej osoby może być późniejszy od umieszczonej na nim daty, a więc antydatowany, przy czym data może być pomylona, jak na obu dopiero co wspomnianych krakowskich nagrobkach książęcych12. Pomimo dużej niewątpliwie analogii między metodą badania paleograficznego dokumentów i rękopisów a metodą badania epigraficznego zabytków inskrypcyjnych można tu zauważyć i daleko sięgające różnice. Bo jakkolwiek nie ulega wątpliwości, że źródłem epigrafiki i wzorem pisma monumentalnego była grafika rękopiśmienna, zwłaszcza grafika nadpisów i rubryk, to przecież w rozwoju pisma monumentalnego nie dają się śledzić te przemiany i te fazy rozwojowe, które tak wyraźnie występują w ewolucji pisma kodeksów lub dokumentów. W inskrypcjach pomników kamiennych czy metalowych nie znajdziemy ani półuncjały, ani kursywy, ani karolińskiej minuskuły; nawet ta ostatnia, tak doniosła w ogólnym rozwoju zwyczajnego pisma odmiana graficzna nie odbiła się współcześnie w epigrafice. Panuje w niej niepodzielnie aż do XIV w. antyczna majuskuła (kapitała i uncjała), aby dopiero w tym czasie ustąpić miejsca gotyckiej minuskule (zob. niżej). Nie można więc mówić o paralelnym rozwoju pisma rękopiśmiennego i monumentalnego aż do schyłku średniowiecza, kiedy to w dziejach pisma zjawia się drugi renesans, humanistyczny, który już kładzie równocześnie swoje głębokie znamię na obu rodzajach pisma, podczas gdy pierwszego renesansu, karolińskiego, pismo monumentalne nie przeżywało wcale. Ta okoliczność utrudnia oczywiście badanie wieku tego pisma w każdym poszczególnym wypadku, ile że częstość zmian graficznych w mniejszych odcinkach czasu łatwiej dozwoliłaby poznać i ściślej określić czas, z którego dany pomnik piśmienny pochodzi. Trudności te wzrastają jeszcze bardziej, kiedy się zważy, że inskrypcje w przeciwieństwie do ksiąg rękopiśmiennych i dokumentów były, jeśli tak rzec można, wystawione na widok publiczny, dostępne ogółowi, dzięki czemu staromodne ich wzory mogły szerzej, silniej i dłużej oddziaływać drogą naśladownictwa na utrzymywanie się pewnych typów epigraficznych, aniżeli to miało miejsce w piśmie zabytków rękopiśmiennych, dostępnych ciaśniejszemu kołu osób czytających 11

Przykładem płyta nagrobkowa Katarzyny żony Klemensa z Korzennej z XV w. (ziemia krakowska), widocznie sporządzona za życia tejże, gdyż data 14 w ostatnich dwóch cyfrach pozostała nie wypełniona (Teka Grona Konserw. Galicji Zach. I 1900, s. 128). 12 Tak też data na nagrobku papieża Innocentego II, zmarłego notorycznie w r. 1143, podaje rok 1148, pismo zaś wskazuje raczej na wiek XIII niż XII. Zob. podobizny u Diehla, o. c., tabl. 45 g, oraz uwagę Brandiego, o. c., s. 70.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

472

Rozdział VIII

i piszących. O tym pamiętać musi badacz przy ocenie wieku pisma monumentalnego i uznać możność trwania tych staromodnych form obok nowych i rozwiniętych. Oprócz tych różnic między obu dziedzinami pisma, paleograficzną i epigraficzną, występuje na jaw jeszcze jedna różnica doniosła, różnica materiału pisarskiego. Z jednej strony miękki i gładki pergamin czy papier, z drugiej niezwykle zróżnicowany w swej konsystencji kamień, metal czy inny mniej lub więcej twardy materiał. Tu lekkie, posłuszne żwawym palcom pióro, tam ciężkie, wymagające pracy obu rąk narzędzia: dłuto i młot lub twardy, ostry rylec, które dobywają ciężko z opornego materiału zarysy liter wgłębionych bądź wypukłych. Epigrafik musi więc być obeznany z techniką rzeźbiarską względnie rytowniczą, musi znać rodzaje kamienia czy metalu oraz zmian w nich z czasem zachodzących wskutek wietrzenia względnie procesów patynizacyjnych, jeśli chodzi o metal. Musi też mieć pewne wyobrażenie o zastosowaniu polichromii i emalierstwa do uwydatnienia liter w materiale kamiennym względnie metalowym. Nade wszystko zaś jest mu potrzebne znawstwo form pisma monumentalnego i tych zmian, które z biegiem czasu dokonywały się w jego rozwoju.

3. Rozwój pisma epigraficznego na Zachodzie Europy Monumentalne pismo wieków średnich tkwi swymi podstawami w inskrypcjach antycznych i łacińska epigrafia średniowieczna czerpała wzory bezpośrednio z klasycznej kapitały, której budowa, wykończona już w zupełności w I w. przed Chr., przetrwała cały okres cesarstwa. Formy zasadnicze rzymskiego pisma lapidarnego tak związanego z architekturą nie uległy zmianie od czasów Cezara aż do Konstantyna Wielkiego. Cechują to pismo przede wszystkim ściśle symetryczne, rzec można architektoniczne kształty, w których nie znajdziemy nic nielogicznego i niekonsekwentnego. Tu proste i leżące linie są naprawdę dokładnie pionowe i poziome, równoległe do ram obiegających inskrypcje, linie ukośne są zawsze pod tym samym kątem nachylone do pionu czy poziomu, łuki zaś i wszelkie linie koliste szeroko są zakreślone. Charakterystyczną zaś cechę pisma lapidarnego, odróżniającą je od pisanego, stanowią zaciosy na końcach kresek (zwane w epigrafice ostrogami lub nóżkami), które pozostają w związku z techniką rzeźbiarską, gdyż rzeźbiarz, mając wykuć literę, przykłada dłuto naprzód ukośnie i uderza tworząc zacios celem równego i gładkiego zamknięcia trzonu czy laski wykuwanej litery. Zacios taki, zazwyczaj cienki i delikatny a przy tym szerszy od samej kreski, stanowi z nią organiczną estetyczną całość. Co się tyczy kształtów poszczególnych liter pisma monumentalnego, to ponieważ kreski poziome są na ogół krótkie, przeto litery takie jak E, F, L i T są wąskie, przy czym E ma wszystkie trzy beleczki jednakiej długości (rzadko środkowa beleczka jest nieznacznie krótsza), podobnie też w literze F są przeważnie obie beleczki równe. Natomiast litery

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

473

Ryc. 156. Litery lapidarne rzymskie z I w. przed Chr. (Bauer K., Mainzer Epigraphik, ryc. 1)

o liniach ukośnych, jak A, M, N i V, są szeroko kreślone i mają skłonność do zwiększania swej szerokości. Ukośna cauda litery R odbiega dość daleko od swego pnia i kończy się zwykłym zaciosem. Szerokie też są koła liter O, Q i półkola liter C, D, G oraz B, P, R. Przeciwnie wężykowate S wychodzi w piśmie lapidarnym chudo i nieco w przód pochylone. Litera P ma brzuszek nie domknięty (pochodzący z pierwotnej formy , zob. wyżej s. 198). Przy Q cauda nie przecina koła, rzadko używane K ma ramiączko i nóżkę krótkie (odmiennie od dzisiejszego). Gdy z końcem cesarstwa zaczęły w epigrafii łacińskiej objawiać się wpływy greckiego pisma lapidarnego, niektóre litery ulegają nieznacznym zmianom swych kształtów. I tak w literce E środkowa beleczka staje się nieco krótsza, litera M, która dotąd swym kątem wewnętrznym sięgała do samej dolnej linii wiersza, poczyna podnosić ten środek w górę, litera K zaś wyciągnęła swe krótkie ramiona ku obu liniom zewnętrznym, w dół i w górę. Są to jednak drobne zmiany, zasadniczo bowiem typ klasyczny pisma monumentalnego z czasów Chrystusowych przetrwał trzy wieki w pierwotnej swojej czystości. Cechuje je ponadto olbrzymia przewaga kapitały kwadratowej, czyli stąd właśnie tak zwanej, monumentalnej. Kapitała chłopska (rustica) zjawia się nader rzadko, kursywa zaś epigraficzna ogranicza się niemal wyłącznie do tabliczek woskowych i sgrafittów naściennych.

Ryc. 157. Rzymska inskrypcja z I w. po Chr. Galeria lapidarna watykańska (Diehl E., Inscriptiones latinae 12/13 B)

Drugie zjawisko dające się zauważyć w rozwoju pisma lapidarnego w III stuleciu po Chr., to dążność do rozszerzania proporcji liter, idąca tak daleko, że np. litery A lub V zajmują pole kwadratu, a M czy K są jeszcze szersze. Aby zapobiec dysproporcji z literami wąskimi i pustymi (jak zwłaszcza L) tudzież uniknąć grożącego estetyce pisma „hiatu”

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

474

Rozdział VIII

graficznego, zaczęto stosować ligatury oraz wprowadzono tzw. „enklawy”, a mianowicie litery zmniejszonych rozmiarów wstawiono w sąsiednie litery, np. . Katastrofa cesarstwa zachodniego i zalew prowincji rzymskich przez elementy barbarzyńskie pociągnęły za sobą upadek wysokiej kultury klasycznej. Jak na każdym polu, tak i w zakresie pisma monumentalnego dają się zauważyć objawy zwulgaryzowania i dekadencji. Wczesne chrześcijaństwo, odrzucając z zasady wszelki przepych i powołując do głosu szerokie masy ludowe tkwiące w prymitywizmie, przyczyniło się do zatraty klasycznych pojęć o estetyce tak w dziełach sztuki jak i w piśmie. Można to zjawisko dostrzec także w dziedzinie inskrypcji starochrześcijańskich, którymi przepełnione są katakumby tudzież coraz liczniejsze począwszy od IV w. epitafia nagrobne, zapełniające dziś muzea Europy południoRyc. 158. Rzymski nagrobek wej i zachodniej. W piśmie tych inskrypcji z Moguncji z II w. po Chr. (Bauer uderza nas gruba robota niewprawnej ręK., Mainzer Epigraphik, ryc. 4) ki, znamionująca upadek techniki, wpływ wulgaryzmu i co za tym idzie, przewagę elementów kursywnych. Jakkolwiek nie znajdujemy inskrypcji pisanych czystą kursywą rzymską, używaną do potrzeb codziennego życia, to jednak wyciska ona wyraźne swe piętno na alfabecie lapidarnym, który – jak trafnie powiedziano – posiada „zmonumentalizowane formy kursywne”13. Do tego dołączają się wpływy pisma greckiego, wprowadzające pewne nowe odmiany graficzne (por. literę z przełamaną w środku beleczką, literę E z krótszą beleczką środkową, M z dosięgającą połowy wysokości częścią środkową itp. odmiany, o których była już mowa powyżej. Wpływy greckie oddziałują w tym okresie wczesnośredniowiecznym niemniej silnie na kształtowanie się form pisma lapidarnego jak na rozwój języka łacińskiego. W parze z tymi wpływami objawia się w piśmie z dalszego Wschodu płynąca tendencja do zmiany klasycznej jego tektoniki, opartej o szerokie proporcje i doskonałą okrągłość łuku, na formy zwarte, ścieśnione i wydłużone, nie wyłączając najszerszych liter jak M i najbardziej okrągłej litery jak O, która zwężając się przybiera kształt migdała o ostrym górnym a niekiedy i dolnym łuku . Wpływy orientalne, oddziaływające w IV i V w. silniej w samym Rzymie i w Italii niż na dalszej prowincji,

13

K. Bauer w cytowanej rozprawie o epigrafice mogunckiej.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

475

Ryc. 159. Carmen Damasianum. Inskrypcja papieża Damazego (†384) w kościele św. Agnieszki przy via Nomentana w Rzymie (Diehl E., Inscriptiones latinae, 36 a)

objawiają się także w pewnej dążności do wprowadzenia pierwiastków ornamentalnych, jak np. ozdobnych nóżek i rozszczepionych zakończeń kresek literowych, co najpełniejszy wyraz znajduje w tzw. scriptura Damasiana, pięknym piśmie monumentalnym, którym spisana została pieśń papieża Damazego († 384) w kościele św. Agnieszki na via Nomentana w Rzymie. Otóż pisarz tej inskrypcji, sekretarz papieża, pochodził z hellenistycznego Wschodu. Gdy na gruzach imperium rzymskiego zaczęły w VI i VII w. powstawać nowe państwa germańskie, Franków, Burgundów, Anglów i Langobardów, dają się jak w piśmie w ogóle tak też i w inskrypcjach zauważyć formy będące syntezą dawnych, klasycznych reminiscencji i nowych pierwiastków typologicznych. Na czoło wysuwa się wówczas moment regionalny, jakkolwiek nie jest on tak wyraźny jak w piśmie rękopisów z doby pism szczepowych. Kiedy na kontynencie panuje niemal wyłącznie majuskuła epigraficzna, inskrypcje wyspiarskie (iryjsko-anglosaskie) przerzuciły się do minuskuły, która w VIII w. pozostaje nie bez pewnego wpływu i na epigrafikę kontynentalną. Wyodrębnia się też charakter pisma lapidarnego w regionie wizygockim. Na terenie frankońskonadreńskim, w ojczyźnie pisma merowińskiego, można śledzić w inskrypcjach niewątpliwy wpływ run germańskich, przy czym pismo ich cechuje skłonność do zastępowania łuków łamanymi kształtami: tak np. litera C występuje w kanciastej formie: , litera D w formie delty: D, litera O w formie rombu: à itp. Drugą właściwość tego pisma stanowi tendencja do przedłużania podstawowych lasek u takich liter jak D, E, F, L. N, P, R, które przypominając runy wyglądają tak: . Natomiast tylko z rzadka zjawiają się wśród zasadniczego typu antycznej kapitały

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

476

Rozdział VIII

Ryc. 160. Inskrypcja z r. 452 z cmentarza św. Pawła na via Ostiensis w Rzymie (Diehl E., Inscriptiones latinae, 35)

formy uncjalne, prawdopodobnie pod wpływem inicjałów i pisma rubryk rękopiśmiennych. Tak zwany renesans karoliński z przełomu VIII/IX w. wydał – jak wyżej wyłożono – na polu pisma dwa zasadnicze, skończonej doskonałości typy alfabetu: majuskułę i minuskułę. O ile minuskuła, wykształcona drogą wiekowej ewolucji, nic nie ma wspólnego z pojęciem „renesansu” form antycznych, o tyle majuskuła w postaci kapitały i uncjały, wykształcona głównie w klasztorze św. Marcina w Tours, zasługuje w całej pełni na miano „pisma renesansowego”, które czerpało swoje wzory wprost z rękopisów klasycznych. Jakkolwiek majuskuła mniejsze zastosowanie znalazła do pisania całych tekstów kodeksowych i w tym zakresie dość rychło wyszła z użycia, to jako pismo inicjałów i nagłówków (rubryk) w rękopisach pisanych w całości minuskułą przetrwała ona przez całe średniowiecze aż po czasy nowożytne.

Ryc. 161. Inskrypcja na nagrobku papieża Hadriana II († 872) w krypcie watykańskiej (Diehl E., Inscriptiones latinae, 40a)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

477

Ryc. 162. Inskrypcja z końca X w. papieża Grzegorza IV lub V (?) (Diehl E., Inscriptiones latinae, 41 d)

Ta reforma pisma oddziałać musiała i na grafikę monumentalną. Pismo lapidarne w IX i X w. nadal majuskulne objawia dążenie do osiągnięcia form klasycznych i to z okresu wczesnochrześcijańskiego, jakkolwiek nie od razu porzuca ono naleciałości z poprzedniej epoki pism szczepowych. Pojawia się więc w pocz. IX w. obok klasycznego A znana forma (grecka) z przełamaną beleczką: , wystąpią niekiedy jeszcze litery C i G w prostokanciastych postaciach itp. Ale już w drugiej połowie IX i w X w. spotykamy w piśmie lapidarnym wyraźne przejawy naśladowania oryginalnych wzorów antycznych, wskazujące, że rzeźbiarze w tym czasie znali już inskrypcje klasyczne, zjawiają się bowiem ich cechy zasadnicze, jak przestrzeganie proporcji, zaopatrywanie liter w nóżki i zaciosy, a co najcharakterystyczniejsze, ponowne używanie enklaw, tj. małych literek wplecionych w wielkie normalne litery według wzorów antycznych. Zawsze jednak można odróżnić oryginalną klasyczną formę od naśladowniczych nieklasycznych kształtów pisma, zdradzających się miejscami wsuniętymi literami o formach barbarzyńskich. Zjawisko to daje się śledzić jeszcze przez cały niemal wiek XI. W tymże jednak wieku dokonują się ważne zmiany w piśmie monumentalnym znamionujące nową epokę, zwaną – niezupełnie zresztą trafnie – romańską a trwającą aż do XIII w. Najistotniejszą zmianą decydującą o ogólnym charakterze pisma lapidarnego jest wtargnięcie form uncjalnych w sferę czystej dotąd kapitały. Sporadycznie już pierwej zjawiają się niektóre litery uncjalne (jak okrągłe, pod wpływem pisma greckiego wprowadzone ), obecnie jednak wchodzi tu cały szereg liter uncjalnych i pseudouncjalnych, które używane obok form kapitalnych nadają

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

478

Rozdział VIII

Ryc. 163. Napis na drzwiach brązowych w katedrze mogunckiej z czasów arcybp. Willigisa (1005–1009) (Bauer K., Mainzer Epigraphik, ryc. 49)

wiek IV

IX

X–XI

temu pismu charakter mieszaniny, stanowiącej istotną cechę stylu romańskiego nie tylko w piśmie ale też w architekturze i plastyce, słowem w sztuce. Każda rzecz ma w tym stylu do wyboru większą ilość form, całe bogactwo „sobowtórów”. Tak też i w piśmie monumentalnym litery alfabetu dysponują starymi formami kanciastymi, klaX XI

XII XIII

Ryc. 164. Litera A w uncjalnej i pseudouncjalnej postaci w rękopisach i inskrypcjach IV–XIII w. (Bauer K., Mainzer Epigraphik, ryc. 50 i 51)

sycznie kapitalnymi, uncjalnymi i wreszcie naśladującymi uncjałę (pseudouncjalnymi). Taką typową formę pseudouncjalną tworzy litera A. Litera ta w czystej uncjale składa się zrazu z dwóch członów: z ukośnego, w lewo pochylonego trzonka oraz z eliptycznego brzuśca (z lewej strony trzonka) , który zwężając się z czasem coraz bardziej, przechodzi ostatecznie w haczykowaty lub łukowaty drugi (lewy) trzonek . Otóż z chwilą, kiedy poszło w zapomnienie (X w.), że ten brzusiec w uncjalnym A powstał z połączenia lewego trzonka kapitalnego A z beleczką środkową i kiedy zeszczuplał on z czasem do postaci jednolitego trzonka, zaczęto dodawać w środku między obu trzonkami (wtórną) beleczkę , przez co to skrzywione uncjalne A upodobniło się do kapitalnego. Obok tej zasadniczej cechy, jaką stanowi rozmaitość i zmienność form pisma lapidarnego w w. XI i XII, jako dalszą wskazać trzeba obfitość enklaw i ligatur z widocznym zamiarem jeszcze bogatszego urozmaicenia pisma, przy czym wszakże poszczególne litery dążą do utrzymania szerokich proporcji i do pełnej izolacji względem sąsiednich liter. Do tego dochodzi nadto dość rozwinięty system brachygraficzny, który posługuje się przeważnie kreską poziomą dla kontrakcji i suspensji, znakiem na us (względnie samo s) w kształcie haczyka u góry i przecinkiem lub średnikiem po Q dla słówka que. Wiek XII jest okresem rozwoju grawiury i pisma grawerowanego, które dzięki swej odrębnej technice stwarza nowe formy graficzne, powoli tylko naśladowane przez kamieniarzy. Podczas gdy pismo lapidarne trwa przy klasycznym prostolinijnym kreskowym schemacie, pismo grawerowane posługuje się płaszczyzną, w której stapiają się w jednoli-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

479

Ryc. 165. Napis grobowy na epitafium proboszcza Wignanda z Moguncji († 1048) o archaicznych kształtach oraz mnóstwie ligatur i enklaw. Krużganki kościoła św. Stefana w Moguncji (Bauer K., Mainzer Epigraphik, ryc. 53)

Ryc. 166. Napis na płycie w kościele PMarii in Cosmedin w Rzymie, na pamiątkę poświęcenia ołtarza większego w r. 1123 (Diehl, Inscriptiones latinae, 45 e)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

480

Rozdział VIII

tą całość poszczególne części składowe liter. To płaszczyznowe traktowanie liter ma swoje źródło w technice grawerunkowej, zalewającej (barwną) masą emaliową wyżłobione w metalu kontury (niello). Technika tego rodzaju nie dopuszcza enklaw ani ligatur, których też brak w tym piśmie. Ma ono drobniejsze kształty w porównaniu z pismem lapidarnym, za to liRyc. 167. a. Pismo grawerowatery są pięknie cieniowane, trzonki ich ne około r. 1000; b. pismo grawesą poszerzone, kąty między laskami a łurowane około r. 1150 (Bauer K., kami i beleczkami przechodzą w łuki, Mainzer Epigraphik, ryc. 54) brzuśce takich liter jak: B, D, P, R mają wydęcia w górnej i dolnej części . Z innych właściwości tego pisma trzonki liter A i V mają kształt klinów, przy czym litera A jest w górnej części trapezowato poszerzona, mając u wierzchołka nasadkę wydłużoną w obie strony lub tylko w stronę lewą . Litery C, G i posiadają formy dobrze koliste, uncjalne występuje od połowy XII w. coraz częściej w formie półzamkniętej , naśladując współczesny kształt tej litery w piśmie książkowym. W uncjalnym łuk łączy się z beleczką niekiedy za pomocą prostopadłej szyjki: (druga poł. XII w.). Pismo lapidarne przyswaja sobie stopniowo te nowe właściwości pisma grawerowanego ze spóźnieniem dochodzącym do poł wieku. W ciągu XIII i XIV w. wykształca się i ujednostajnia majuskuła monumentalna, tworząc typ nowy, oryginalny, różniący się wyraźnie od stylu stuleci poprzednich. Ta faza w rozwoju pisma epigraficznego bywa określana nazwą „gotyckiej”. Jej główną cechą, która daje się równocześnie zauważyć w architekturze i plastyce, jest dążność do wydłużania liter i w parze z tym idąca tendencja do ścieśniania pisma. Nie od razu ten proces się dokonuje, w pierwszej połowie XIII w. posiada majuskuła monumentalna jeszcze szerokie i okrągłe kształty „romańskie”, dopiero w drugiej tego wieku połowie, a już zdecydowanie w XIV w. gotycyzacja bierze pismo pod swoje skrzydła i stwarza w zakresie proporcji liter zasadniczy zwrot. Podczas gdy w dobie romańskiej stosunek wysokości do szerokości liter ma się jak 1 : 1, to w piśmie gotyckim ma juskuła epigraRyc. 168. Pismo napisu ficzna otrzymuje wysokie i wąskie formy opargrobowego z końca XII w. te na stosunku 1 : 2, tj. wysokość dwukrotnie w krużgankach kościoła św. Stefana w Moguncji (mie- przewyższa szerokość. Ten typ pisma pojawia szane formy kapitalne i un- się najwcześniej w północnej Francji, gdzie recjalne) (Bauer K., Mainzer prezentuje go piękna inskrypcja na południowym portalu katedry Notre Dame w Paryżu Epigraphik, ryc. 58)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

481

Ryc. 169. Napis grobowy hr. Diethera III v. Katzenelnbogen († 1276). Muzeum w Wiesbadenie (Bauer K., Mainzer Epigraphik, ryc. 63)

z r. 1275. Rzecz znamienna, że z tą tendencją ku przewyższaniu i ścieśnianiu pisma spotkaliśmy się tam właśnie, na terenie północnej Francji, w piśmie lapidarnym już w XI w., wyparta ona jednak została na przeciąg 2½ stulecia przez klasyczno-romańską formę szeroko-okrągłą, póki znów w drugiej połowie XIII w. nie odzyskała nad nią przewagi. Natomiast w zakresie minuskuły pisanej ta sama tendencja do przewyższania szerokości litery przez jej wysokość, zrodzona – jak widzieliśmy – we Francji północnej na przełomie XI/XII w., zdołała utrzymać nieprzerwanie swą ciągłość i wcześniej niż w majuskule lapidarnej stworzyć znany typ pisma gotyckiego.

Ryc. 170. Epitafium pewnego kardynała mediolańskiego, zmarłego w r. 1287. Bazylika lateraneńska w Rzymie (Diehl E., Inscriptiones latinae, 47)

Z innych właściwości majuskuły gotyckiej wskazać trzeba na zamknięte uncjalne E. Powstało to zamknięcie wskutek złączenia kresek nasadkowych przy obu końcach łuku i beleczki. W piśmie grawerowanym spotykamy się z takim już w końcu XII w. (około r. 1180), w lapidarnym dopiero w trzecim dziesiątku XIII w. W ślad za tym analogiczne zamknięcie uzyskuje litera , która teraz staje się zupełnie podobna do odwróconego . Co więcej, do zamkniętego upodabnia się równocześnie uncjalne , różniące się od niego jedynie swoim poło-

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

482

Rozdział VIII

żeniem. Na ogół opanowała majuskułę monumentalną w epoce gotyckiej dość silnie uncjała, a nawet minuskuła wprowadziła do niej jedną ze swoich liter: . Poza tym gotyk hołdował w jeszcze wyższym stopniu niż styl poprzedni skłonności do zdobienia liter, których kształty okrasza za pomocą zgrubień zbyt jednostajnych trzonków (np. I otrzymuje w środku koliste zgrubienie), nasadek o wywiniętych końcach, zaopatrzonych nadto często perełkami, lub nasadek nadmiernie wydłużonych (np. nasadki u beleczek liter F i T, zwisające aż do podstawy, wskutek czego F upodabnia się do a T do ). Natomiast litera L otrzymuje na końcu swej podstawki ostróżkę, strzelającą w górę nieraz prawie aż do wysokości laski . Ligatury należą w majuskule gotyckiej do rzadkości, enklaw brak zupełny. W ciągu XIV w. majuskuła monumentalna zaczyna się cofać, ustępując powoli miejsca minuskule gotyckiej; pierwsze epigraficzne ślady tejże prowadzą znów do Francji, a w szczególności do diecezji paryskiej w trzecim dziesiątku XIV w. Niemal współcześnie, lubo z wyraźnym piętnem francuskim, spotykamy minuskułę lapidarną nad Renem, szerszy jednak zasięg osiąga ona w Niemczech dopiero od połowy tegoż stulecia. Minuskuła ta przypomina zupełnie rękopiśmienną teksturę, która dała jej początek i służyła za wzór. Przy adaptacji tej tekstury do materiału twardego nie obeszło się bez wytworzenia pewnych odrębnych właściwości, typ ogólny jednak pozostał ten sam. Jest to pismo łamane, kanciaste, o wydłużonych kształtach. Litery są wąskie, stłoczone, niemal przylegające do siebie, ich górne i dolne laski są niezwykle krótkie, tak że całość przypomina dokumentalne pismo kratowe i jak ono jest trudno czytelne. Zwłaszcza tam, gdzie schodzą się litery i, m, n, u, ich rozróżnienie nastręcza czytającemu duże nieraz trudności, e i r są bardzo podobne, jak również o i v. Wielkie litery w tym piśmie są albo zaczerpnięte z przekształconej odpowiednio w stylu gotyckim majuskuły, albo z powiększonych rozmiarów minuskuły. Na ogół jednak jest ta gotycka minuskuła epigraficzna zarówno pod względem rozwoju kształtów, jak i swego zasięgu mało zbadana. Co do czasu trwania, to nie zmieniając w ciągu XV w. zasadniczo swych po poprzednim stuleciu odziedziczonych kształtów, przekracza ona średniowiecze i dopiero w pierwszej połowie XVI w. ustępuje miejsca nowemu typowi pisma, tj. humanistycznej czyli renesansowej antykwie. Podobnie jak pismo książkowe tak i lapidarne pismo renesansowe nie jest w ścisłym tego słowa znaczeniu „antykwą”, to znaczy nie czerpie ono swego wzoru wprost z epigrafiki starorzymskiej, lecz tylko pośrednio z karolińskiej. Zjawia się w inskrypcjach w połowie XV w.: jedną z najwcześniejszych inskrypcji pisanych kapitałą renesansową przedstawia grobowiec pierwszego papieża-humanisty i twórcy Biblioteki Watykańskiej, Mikołaja V, z r. 1455 w kryptach Watykanu. Dopiero z rozwojem studiów humanistycznych około r. 1500 zaczęto naprzód we Włoszech, potem i w innych krajach studiować oryginalne wzory klasycznej epigrafiki, badać strukturę i proporcje tego pisma i naśladować je

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

483

Ryc. 171. Płyta kamienna w bazylice lateraneńskiej w Rzymie z tekstem bulli papieża Grzegorza XI z r. 1372, wydanej w Awinionie dla tejże bazyliki (Diehl E., Inscriptiones latinae, 49 c)

w praktyce. Przewagę ma zrazu w tych inskrypcjach majuskuła (i to kapitała), z czasem jednak (już w XVI w.) wprowadzono do inskrypcji obok niej także minuskułę humanistyczną.

4. Polska epigrafika średniowieczna Najdawniejsze zabytki epigraficzne w Polsce wyprzedzają o wiek niemal cały pierwsze dochowane okazy pisma książkowego. Co prawda są one nadzwyczaj skromne, ograniczając się wyłącznie do monet dobywanych z ziemi. Na monetach tych widnieją napisy otokowe, które przekazały nam imiona pierwszych historycznych władców Polski, Mieszka I, Bolesława Chrobrego i nast. Tak wczesnych okazów pisma, sięgających samego początku państwa polskiego, nie przyniosły nam żadne inne pomniki historyczne, jakkolwiek nie ulega wątpliwości, że już w tej najdawniejszej dobie kultury naszej nie brakło w Polsce inskrypcji łacińskich (a może i greckich), kutych bądź rytych na tablicach kamiennych czy spiżowych. Wiarygodną tradycję o istnieniu i losach trzech

Ryc. 172. Nagrobek renesansowy papieża Mikołaja V z r. 1455 w krypcie watykańskiej (Diehl E., Inscriptiones latinae, ryc. 50d)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

485

takich tablic i to złotych – przekazał czeski kronikarz Kosmas. Miał je sprawić Bolesław Chrobry dla katedry gnieźnieńskiej, gdzie stały obok grobu św. Wojciecha, lecz w r. 1038 padły łupem rabunku księcia czeskiego Brzetysława. Kronikarz wspomina, że na największej z tych tablic umieszczony napis stwierdzał, że waży ona 300 funtów; jest jednak rzeczą wysoce prawdopodobną, że prócz tego napisu wspomniane tablice zawierały jeszcze inne teksty, pozostające w związku z martyrium św. Wojciecha, a może i z erekcją katedry tudzież grobu świętego męczennika, przykłady bowiem takich tablic, chociaż nie złotych, znamy z innych krajów zachodniej Europy. Napisy te trzeba sobie wyobrazić oczywiście w formie czystej kapitały karolińskiej, z licznymi ligaturami i enklawami, takiej, jaka występuje na znanej inskrypcji paryskiej z XI w.14, na nadreńskich epitafiach kamiennych z X w. czy na napisie fundacyjnym na drzwiach katedralnych w Moguncji z lat 1005–100915. Czy pierwotny grobowiec Bolesława Chrobrego miał inskrypcję łacińską, nie wiemy, jak w ogóle nie wiadomo, czy kiedykolwiek on istniał, ten bowiem napis, który znamy z późnych przekazów, pochodził najwcześniej z XII w.16. Jeśli idzie o najwcześniejsze monety polskie, jedyne źródło epigrafiki naszej X i XI w.17, to denary srebrne piastowskie z tego czasu są częścią beznapisowe, a częścią posiadają napisy otokowe czyli legendy, w których najważniejszym wyrazem jest imię i tytuł władcy (np. Bolezlavs dvx) a niekiedy też imię mincerza i miejsce wybicia monety; spośród zaś denarów tzw. biskupich czyli krzyżówek jedne są beznapisowe, inne mają napisy niezrozumiałe, reszta posiada tylko kilka liter, z których dadzą się złożyć wyrazy: CRVX, VERA, XPI (= Christi). Napisy na monetach są często zupełnie zniekształcone, tak że żadnego wyrazu zrozumiałego nie tworzą; niekiedy litery są przestawione lub zgoła pomylone, czasem należy je czytać wstecz, co wszystko może świadczyć o analfabetyzmie i braku wprawy u rytowników, z których nie wszyscy pochodzili z zagranicy, ale przynajmniej niektórzy musieli być pochodzenia krajowego, co szczególniejszy posmak rodzimy nadaje tej epigrafice monetarnej. Co się tyczy charakteru pisma w tych napisach otokowych, to przedstawia się ono zasadniczo jako normalna kapitała z małą przymieszką uncjały. Najczęściej występuje uncjalne , rzadziej uncjalne

14 Guilhermy F. de, Inscriptions de la France du V-e siècle au XVIII-e, Paris 1873, I, s. 90. 15 Bauer, o. c., s. 25 i 26. Zob. wyżej ryc. 163. 16 Potkański K., Napis grobowy Bolesława Chrobrego (Pisma pośmiertne, Kraków 1924, II, s. 113 i n.). – Dayid P., L’epitaphe de Boleslas Chrobry, Paris 1928. *Ostatnio Gansiniec R., Napis nagrobowy Bolesława Chrobrego, Spraw. PAU L nr l0, s. 556, dowodzi, że napis ten mógł powstać dopiero w I połowie XIV w.* 17 Gumowski M., Corpus nummorum Poloniae, I. Monety X i XI w., Kraków 1939.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

486

Rozdział VIII

. Litera A pojawia się często bez środkowej beleczki, tworząc natomiast w górnej części formę trapezu, przy czym otrzymuje na wierzchołku kreskę poziomą, przedłużoną w lewą bądź w obie strony. Litera B przypomina czasem kształtem literę D z beleczką pośrodku. S jest niejednokrotnie nadmiernie wydłużone i otrzymuje pozycję leżącą. W ogóle litery występują często w formie odwróconej, tak że np. A (bez beleczki) i V, zupełnie do siebie podobne, tylko ze znaczenia wyrazu rozpoznać i określić się dają. Napisy biegną raz od prawej ku lewej, drugi raz od lewej ku prawej stronie, z podstawą to do środka, to znów na zewnątrz monety, przy czym poszczególne litery zmieniają co chwila swą normalną pozycję. Na ogól biorąc, napisy na denarach książęcych są poprawniejsze i ich litery zachowują bardziej prawidłowe formy, natomiast w tzw. krzyżówkach panuje niemal zupełny chaos: nie tylko że napisy są często zgoła niezrozumiałe, ale litery są zazwyczaj zastąpione zwykłymi klinami, udającymi tylko rzeczywiste litery, które pojawiają się zresztą wśród nich tu i ówdzie chyba po to, aby nadać takiej legendzie pozór pisma. Toteż napisy otokowe denarów XI w. dawały – zwłaszcza dawniejszym numizmatykom – szerokie pole do snucia najfantastyczniejszych pomysłów celem ich rozwiązania, a nawet nowsi uczeni są często w niezgodzie z sobą, jak je czytać należy18. Ubóstwo i jednostronność materiału epigraficznego z XI w., ograniczającego się tylko do monet, powetował wiek XII, w którym obfitość tego materiału idzie w parze z jego różnorodnością. Obok monet mamy już w tym okresie pieczęcie z napisami otokowymi, mamy też inskrypcje w ścisłym tego słowa znaczeniu, kute w kamieniu lub ryte bądź odlewane w metalu. Poniższy przegląd tych najstarszych zabytków dozwoli poznać drogi, jakimi kroczyło pismo monumentalne w Polsce w tej odległej epoce. Najdawniejsza znana pieczęć mająca pewien związek z Polską, należąca do królowej Ryksy (1025–1057), żony Mieszka II, pochodząca przeto jeszcze z XI w., nie wchodzi tu zgoła w rachubę, ile że sporządzono ją za granicą, w Niemczech, już po śmierci naszego króla19. Pierwszą dochowaną pieczęcią naprawdę polską jest pieczęć księcia Władysława Hermana przy dokumencie jego dla katedry w Bambergu z około r. 110020. Niestety jest ona w połowie ułamana, tak że na pozostałej części otoku można rozeznać zaledwie 8 liter, składających się częściowo na imię i tytuł posiadacza pieczęci: [VLADI]S†LAVVS [D]VC, przy czym imię księcia czytać trzeba wstecz, a litera L odwrócona jest w lewą stronę. Kapitała nienaganna, romańska, o łukach dobrze okrągłych i trzon18 Np. na pewnym denarze „biskupim” (typ VI Gumowskiego) jedni wyczytali imię Eberharda biskupa naumburskiego, inni imię Sieciecha palatyna Władysława Hermana! (zob. Gumowski, o. c., s. 165 i 227). 19 Piekosiński Fr., Pieczęcie polskie wieków średnich, nr 1. 20 Mon. Pol. Pal. tabl. I oraz Piekosiński Fr., Najdawniejszy dokument polski (Wiadomości Numizm.-Arch. IV 1902, szp. 499).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

487

kach mocnych, klinowatych, opatrzonych u końców nasadkami. Litera A posiada beleczkę środkową przedłużoną w lewo, litera S pochyla się nieco w prawo, C nie jest jeszcze zamknięte. Za szczupły to zresztą materiał dla wyczerpującej charakterystyki tego pisma. Dopiero w połowie XII w. spotykamy się z pieczęciami autentycznymi dochowanymi w całości, tymczasem zaś przypatrzmy się niedawno odkrytej inskrypcji sensu stricto, pochodzącej z samego początku XII w. W r. 1938 odkryto w środku krypty św. Leonarda w katedrze na Wawelu sarkofag kamienny kryjący szczątki biskupa krakowskiego Maurusa (1110–1118)21. Oprócz kilku przedmiotów użytkowo-kultowych znalazło się w grobie nad głową zmarłego małe prostokątne epitafium wycięte z ołowianej blachy, na której wyryty jest dziesięciowierszowy napis, zawierający wzmiankę nekrologiczną o dacie śmierci biskupa Maura (5 marca 1118), jak to było w użyciu powszechnie na Zachodzie. Do tej komemoracji nawiązano Skład apostolski (Credo) z pominięciem jednego artykułu wiary (o ciał zmartwychwstaniu), w czym dopatrują się niektórzy przejawu sekciarstwa22. Napis ów brzmi następująco: ANNO . D(omi)NICE . INCARNACIONIS . | M(i)LL(esimo) . C . XVIII . III . N(onas) . M(a)RC(ias) . MAVRVS . | CRACOVIENSISIS (sic) . EP(i-scopv)C . VIAM . | VNIVERSE . CARNIS . INGRESS | VS . E(st) . CREDENS . IN D(ev)M . PATRE(m) . | O(mnipotentem) . C(reatorem) . C(oeli) . E(t) . T(erre) . E(t) . I(n) . I(hesvm) . X(pistvm) . F(ilivm) . E(ivs) . V(nicvm) . D(ominvm) . | N(ostrvm) . Q(vi) . C(onceptvs) . E(st) . D(e) . S(piritv) . S(ancto) . N(atvs) . E(x) . M(aria) . V(irgine) . P(assvs) . S(vb) . P(ilato) . | C(rvcifixvs) . M(ortvvs) . E(t) . S(epvltvs) . D(escendit) . A(d inferos) . T(ercia) . D(ie) . R(esvrrexit) . A(mortvis) . A(scendit) . I(n) . C(oelvm) . S(edet) . A(d) . D(extera) . D(ei) . P(atris) . | O(mnipotentis) . I(nde) . V(entvrvs) . E(st) . I(vdicare) . V(ivos) . E(t) . C(redens) . I(n) . S(piritvm) . S(anctvm) . S(anctam) . E(cclesiam) . C(atholicam) . S(anctorvm) . C(ommvnionem) . R(emissionem) . | P(eccatorvm) . E(t) . VITAM . ETERNAM . AMEN . Inskrypcja posłużyła się kapitałą romańską, przy czym pięć początkowych wierszy, mniej więcej do połowy tekstu, wykonano bardziej starannymi literami o podwójnym konturze z bardzo nieznaczną ilością skróceń; widocznie jednak rytownik nie obliczył się z miejscem, gdyż odtąd w ostatnich pięciu wierszach litery mają już prostszą, niedbałą formę, ryte pojedynczym konturem, lecz co więcej, poszczególne wyrazy są skracane syglami (początkowymi literami), im dalej tym coraz cieńszymi i drobniejszymi; dopiero trzy ostatnio wyrazy wobec zbywającego miejsca wydrapane są znów w całości, choć również w niedbałej formie pojedynczym, cienkim konturem. Co jednak najciekawsze, to fakt, 21 Bochnak A., Grób biskupa Maura w krypcie św. Leonarda na Wawelu (Rocznik Krak. XXX 1938 oraz odb.). 22 Kozłowska-Budkowa Z., w recenzji powyższej pracy Bochnaka (Kwart. Hist. LIII 1939, s. 87–88).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

488

Rozdział VIII

Ryc. 173. Ołowiane epitafium znalezione w grobie biskupa krak. Maurusa († 1118) z komemoracją o jego śmierci i modlitwą. Krypta św. Leonarda w katedrze na Wawelu (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 3909)

że pismo inskrypcji w pierwszych pięciu wierszach jest bardzo zbliżone do kapitały, którą pisane są wcześniejsze od niej rękopisy miniaturowe szkoły praskiej23, m.in. ewangeliarz gnieźnieński (tzw. Mszał św. Wojciecha) i Złoty Kodeks pułtuski (pierwotnie płocki) w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie (zob. wyżej). To pokrewieństwo obu pism przejawia się nie tylko w formie kreślenia liter sposobem podwójnego konturu, wypełnionego w rękopisach złotem, ale też w uderzającym podobieństwie zarówno samych liter i ich typu, jak i systemu skróceń oraz ligatur. Pismo przedstawia kapitałę kwadratową z małą przymieszką uncjały: . Jest ono na epitafium lżejsze i elegantsze niż we wspomnianych rękopisach, cieniowanie grubszych i cieńszych kresek jest na ogół starannie wykonane: pochyłe trzonki liter takich jak A i V mają kształt klinów. Łuki liter okrągłych, najtęższe w środku, pocieniają się ku górze i dołowi podobnie jak w literze S, pochylającej się z lekka ku przodowi. Litera M dochodzi w środkowej części do podstawy, inaczej niż w rękopisach szkoły czeskiej, gdzie dochodzi do połowy wysokości. Na ogół litery są dosyć smukłe, poszczególne wyrazy pooddzielane punktami. Enklaw brak zupełny, podobnie zresztą jak w rękopisach szkoły czeskiej, nato23

Zwróciła na to uwagę Kozłowska-Budkowa w powyższej recenzji.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

489

miast jest podobnie jak i tam sporo ligatur kreślonych w sposób identyczny. W zakresie skróceń znana była rytownikowi tylko suspensja i kontrakcja, znakiem skrócenia jest prosta kreska pozioma. Oprócz epitafium posiada znaleziony w tymże grobie pierścień biskupi krótki napis (niello) na wewnętrznej powierzchni dużymi i grubymi literami kapitalnymi: MAVR(v)S EP(iscopv)C (ostatnie 4 litery imienia tworzą ligaturę). Najdawniejsze polskie inskrypcje kamienne wiążą się z imieniem potężnego magnata śląskiego Piotra Włostowica, któremu legenda przypisała fundację i budowę 70 kościołów w Polsce. Jakkolwiek nowsza nauka zredukowała tę liczbę do co najwyżej kilkunastu kościołów24, to przecież nie ulega wątpliwości, że na czasy tego wielmoży przypada niezwykły rozkwit budownictwa kościelnego i klasztornego, przy czym Piotr w tym ruchu kulturalnym magna pars fuit. Nie dziwne przeto, że i kamienne zabytki pisma monumentalnego z tej właśnie epoki pochodzą i że wykażą one w tym zakresie wpływy ośrodków kulturalnych, z którymi Piotr nawiązał stosunki, tj. z Nadrenią, krajami nadmozańskimi i północną Francją. Około r. 1120 sprowadził on z Arrovaise (we Francji) kanoników regularnych i umieścił ich na Górze Sobótce (czyli Górze Śląskiej, Ślęży), w prastarym centrum kultu religijnego jeszcze z czasów pogańskich, gdzie Piotr miał swój gród i jedną z rezydencji. Już niebawem jednak, prawdopodobnie jeszcze w trzecim dziesiątku XII w., uległy te budowle (tj. gród i kościół) zniszczeniu wskutek najazdu czeskiego i popadły w ruinę. Ich śladem prócz resztek rzeźb, rozsianych obecnie w całej okolicy Góry Sobótki, jest fragment kamiennego nadproża z napisem, z którego dochowały się częściowo następujące wyrazy25: ANNO [A]B INC[AR]]NAC[IONE] D(omi)NI M . C . ... Ten skąpy fragment inskrypcji dozwala jednak rozpoznać litery kapitalne o regularnych romańskich kształtach, jakie występują w epigrafice zachodniej z końca XI i początku XII w.26 A w górnej części ma formę trapezu z przedłużoną w obie strony kreską poziomą na wierzchu litery, B posiada dość wydęte brzuśce, cieniowanie na ogół słabe27.

24 Friedberg M., Ród Łabędziów (Rocznik Tow. Herald. VII 1920, s. 91), doliczył się 8 fundacji. 25 Semkowicz Wł., Zabytki romańskie na Górze Sobótce (Przegląd Hist. Sztuki I 1929, s. 29 i n.) oraz podana tam literatura niemiecka. Por. podobiznę w Altschlesien II 1928, z. 2. 26 Panofsky E., Die deutsche Plastik des 11 bis 13 Jahrh., München 1924, I—II (tekst i tablice). 27 Lustig G., w artykule Die Anfänge des monumentalen Stiles in Schlesien (Schlesiens Vorzeit N. F. IX 1928, s. 34), trafnie zestawia i porównuje ten napis z napisem na ścianie groty pod Paderborn w Lesie Teutoburskim, w sąsiedztwie tzw. Externsteine, który nosi datę 1115.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

490

Rozdział VIII

Kanonicy regularni z Góry Sobótki przenieśli się po zburzeniu ich pierwotnej siedziby na podnóże góry do tzw. Górki, a stąd wreszcie do Wrocławia, gdzie Maria, żona Piotra Włostowica (oślepionego – jak wiadomo – przez księcia Władysława II), wraz z synem swym Świętosławem fundowała prawdopodobnie jeszcze za życia męża († 1153) kościół pod wezwaniem NPM na Piasku. Nad wejściem do zakrystii tego kościoła wmurowane jest obecnie dawne tympanon, które upamiętnia fakt tej fundacji28; przedstawia ono Marię Piotrową w chwili, gdy ofiaruje Madonnie z Dzieciątkiem model kościoła, podczas gdy stojący po drugiej stronie młody Świętosław wznosi ku Niej w modłach ręce. Ponad rzeźbą biegnie wzdłuż krawędzi napis w heksametrach: HAS MATRI VENIAE TIBI DO MARIA MARIAE HAS OFFERT AEDES SWENTOSLAVS MEA PROLES Pismo inskrypcji jest czystą kapitałą romańską o archaicznym charakterze. Jest ono zwarte, litery są długie i wąskie, końce ich zaopatrzone trójkątnymi nasadkami. Brak urozmaiceń w formie tzw. „sobowtórów” jedynie tylko litera A tworzy dwie formy: grecką, z przełamaną w środku beleczką i romańską, trapezoidalną. Zupełny brak uncjały w tym piśmie potęguje wrażenie jego starożytności; jedyna cecha „modernistyczna” – to skłonność do wybrzuszania w dół i w górę łuków u takich liter jak B i D. Poza tym brak enklaw i skróceń oraz jedna tylko ligatura (AE) nadają pismu temu charakter jednostajny, urozmaicony co najwyżej przewyższeniem kilku inicjałów. Jeśli chodzi o czas powstania pomnika, to sprawa ta jest w nauce sporna. Występujące na nim osoby, przede wszystkim Maria Włostowicowa, fundatorka opactwa, zmarła po r. 115029, przemawiałyby za połową XII w., historycy sztuki jednak ze względu na formę i charakter rzeźby przesuwają tę datę ku końcowi XII, ba nawet na początek XIII w.30 Otóż pismo stanowczo sprzeciwia się tak późnemu datowaniu i gdyby nie znana w przybliżeniu chronologia wspomnianych osób, można by na podstawie charakteru pisma odnieść ten zabytek nawet do pierwszej połowy XII w. Najwyżej przeto można by tu mówić o trzeciej ćwierci tegoż stulecia, bliżej jednak jego połowy. Do fundacji Piotra Włostowica należy także opactwo benedyktyńskie św. Wincentego we Wrocławiu, położone niegdyś na przedmieściu Ołpi28

Podobizna u Lutscha H., Bilderwerk schlesischer Kunstdenkmäler, tabl. 53/5 oraz w pracy Gębarowicza M., Architektura i rzeźba na Śląsku (Historia Śląska III, tabl. VI/1). 29 Rok 1150 przyjmuje Grünhagen w Regestach śląskich (I, 39), a za nim chociaż z pewną nieufnością, Friedberg (o. c., s. 26 przyp. 1). Opiera się ona jedynie na wzmiance Benedykta z Poznania, która jako dość późna nie zasługuje w zupełności na wiarę. Uważam raczej (wraz z Schultzem) za rzecz prawdopodobniejszą, że Maria zmarła po śmierci męża († 1153), ze względu jednak na młodzieńczy wiek syna jej Świętosława w czasie fundacji nie należałoby przesuwać tej daty zbytnio poza połowę w. XII. 30 Gębarowicz, o. c., s. 39.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

491

Ryc. 174. Tympanon kościoła NPM na Piasku we Wrocławiu z połowy XII w., z napisem dedykacyjnym (Lutsch U., Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, z. 1)

no. W obrębie tego klasztoru wzniesiony kościółek św. Michała był fundacją zięcia Piotrowego Jaksy († 1176) i żony jego Agafii (Agaty) przy współudziale książąt Bolesława Kędzierzawego i syna jego Leszka. Sam kościół uległ z czasem temu samemu losowi co i całe opactwo: został w r. 1529 zburzony przez wrocławian w obliczu najazdu tureckiego. Ocalały tylko pewne fragmenty wspaniałej budowli, rozproszone dziś po całym Wrocławiu. Należało do nich kamienne tympanon portalu kościoła św. Michała, które istniało jeszcze w XVIII w., lecz później zaginęło, dochowały się jednak po nim wcale dokładne rysunki z tegoż stulecia, które dość wiernie oddają zwłaszcza napisy wykute w łuku tympanonu, tak że można mieć z nich niezłe wyobrażenie o piśmie inskrypcji31. Napis na głównym (środkowym) łuku tympanonu jest taki: AD HANC NOVEL(l)A(m) DVX FERT SUA DONA CAPEL(l)AM QVE FERT IACXO D(ev)S SVSCIPE TEMPLA PIVS W samym środku tympanonu przedstawiona jest postać Chrystusa siedzącego w mandorli, dokoła której biegnie napis takimi samymi literami jak poprzednia inskrypcja: IANVA SVM UITE PER ME QVICVMq(ve) [32]VENITE

31

Zob. rysunki te w artykule Schultza A., Über einige Bildwerke des 12 Jahrh. (Schlesiens Vorzeit II 1875, s. 231, tabl. I) oraz u Wojciechowskiego T., Kościół katedralny w Krakowie, s. 33, rys. 12. Kopista niewolniczo przerysowując oryginalne formy liter popełniał miejscami błędy, wskazujące wyraźnie, że tekstu nie rozumiał (np. Z w wyrazie BOLEZLAVS), ale właśnie ta okoliczność przemawia na rzecz wierności przerysu. 32 *Znak podobny do S, może uszkodzone uncjalne U*.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

492

Rozdział VIII

Ryc. 175. Tympanon kościoła św. Michała zburzonego w r. 1529, wedle rysunku z XVIII w., z łacińskim i ruskim napisem dedykacyjnym (Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift II, tabl. I)

Na otwartej księdze trzymanej w ręku Zbawiciela czytamy słowa: EGO SVM QVI SVM Po prawej stronie Chrystusa stoi Bolesław Kędzierzawy, ofiarujący Panu model świątyni, a za nim młodociany syn jego Leszek – nad nimi wykute na wewnętrznym polu tympanonu imiona: bOLEZLA(vs) – LESTEC, na modelu zaś świątyni napis: IN bITOM (chodzi o fundację kościoła w Bytomiu). Z drugiej strony Chrystusa postać fundatorów kościoła św. Michała: Jaksy i żony jego, której imię wyryte jest na zewnętrznym obwodzie tympanonu i to, co najciekawsze, dużymi literami cyrylickimi AGAÏÍß (Agapeja) = Agata33. Na tymże samym obwodzie, nad mandorlą litery mistyczne: AW (alfa-omega). Nie wchodząc w szczegóły tego napisu, który w późniejszej, nawet dość wiernej kopii mógł zatracić swoje charakterystyczne znamiona, poznajemy tu na pierwszy rzut oka znane cechy majuskuły romańskiej, występującej na Zachodzie około połowy XII w., a więc współcześnie z naszym napisem. Ogólną cechę stanowi przede wszystkim rozmaitość form poszczególnych liter: obok kapitały, która jest zasadniczym typem tego pisma, zjawiają się liczne formy uncjalne a nawet niektóre minuskulne. Z uncjalnych liter reprezentowane są: A, D, E, H, M, V, z minuskulnych: b, n, q. Ligatura jest jedna (AP), enklaw brak; ze znaków skrótowych występuje kreska na M oraz kreska przecinająca w połowie laskę L na oznaczenie LL; z innych skróceń mamy tu: = QVE i û = VS. Do najbardziej jednak charakterystycznych liter należy kan34, natomiast ciaste użyte tu obok zwykłego C i półotwarte uncjalne uncjalne jeszcze nie jest z przodu zamknięte. 33

Była córką Piotra Włostowica i jego żony, księżniczki ruskiej. Zob. analogiczne formy współczesne u Bauera, Mainzer Epigraphik, ryc. 55 oraz wyżej ryc. 168. 34

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

493

Współcześnikiem, choć nieco młodszym od Piotra Włostowica, był inny magnat polski tegoż samego imienia, syn Wszebora, zwany Starym (Magnus)35. Późniejsze źródła pomieszały obie te postacie i sławniejszemu Piotrowi Włostowicowi przypisały niektóre fundacje Piotra Starego, między innymi fundację klasztoru norbertanek w Strzelnie na Kujawach. Piotr Stary Wszeborowic był w r. 1151 palatynem kujawskim. Pozostawił on w tym charakterze po sobie pomnik, który przetrwał dotąd, a stanowi jeden z najciekawszych polskich zabytków epigraficznych XII w. Jest to słynny słup w mieście Koninie, postawiony tam z jego zarządzenia jako znak drogowy, wskazujący połowę odległości między Kaliszem a Kruszwicą36. Na słupie kształtu dużego kręgla biegnie dokoła napis następujący: ?ANNO AB INCARNAT(ione) D(omi)NI N(ost)RI MC . L . PRIMO ?IN CALIS HIC MEDIV (m) . D(e) CRVSPVICI . FERE PVNCTV(m) I(n)DICAT . ISTA VIE . FORMVLA ET IVSTITIE ?QVA(m) FIERI . IVSSIT PETR(us) COMES HIC PALATIN(vs) . HOC Q(voqve) SOLERT(ia) DIMID(i)AVIT . IT(er) . ?EIVS VT ESSE MEMOR DIGNETVR . O(mn)ISQ(ve) . VIATOR . CV(m) . PRECE . P(ro)PIC[IV(m)] SOLLICITANDO DEV(m) .

Słup koniński ma tę wartość dla chronologii epigrafiki polskiej, że jest ściśle datowany na r. 1151 i wyraźnie związany z osobą wojewody Piotra (Starego). Druga zaleta tego zabytku polega na tym, że jest to niewątpliwie produkt miejscowy, który wyszedł spod ręki niezbyt wprawnej w pisaniu, widocznie kopiującej jakiś wzór niezupełnie dla rzeźbiarza zrozumiały; wskazują na to nie tylko pewne błędy i opuszczenia w tekście, ale i niedołężny niekiedy rysunek liter, jak odwrócenie uncjalnego w wyrazie FORMVLA lub litery P w prawo w wyrazie PETRVS, jak mieszanie liter C z (HIE zam. HIC, PVNETVM zam. PVNCTVM), jak przekręcenie CRVSPYICI lub wyrazu PROPICIVM. Reką tą jednak musiał kierować ktoś znający arkany współczesnej epigrafiki, występuje tu bowiem szereg cech właściwych pismu monumentalnemu zachodniej Europy, jak: a) tendencja do użycia „sobowtórowych” form dla pewnych liter, więc obok kapitały jako typu zasadniczego, uncjały dla liter E, M i V; b) skłonność do wybrzuszania w górę i w dół łuków liter B i R; c) obfitość enklaw zwłaszcza dla samogłosek A, I, O, które tkwią wewnątrz innych liter, jak C, D, M, P, V; d) duża ilość skróceń wzorowanych na piśmie pisanym: prócz zwykłej kreski dla suspensji i kontrakcji raz jedyny takaż kreska z łukiem w środku (w wyrazie QVAM), znak û = VS, który zwłaszcza w wyrazie PETRVS przybiera szczególną for35

Małecki, Studia heraldyczne, II, s. 23–27 oraz Friedberg, Ród Łabędziów, s. 91 i n. 36 Łuszczkiewicz WŁ, Słup koniński (Spraw. Kom. Hist. Sztuki IV, s. 27– 31, tabl. X i objaśnienie napisu tamże V, s. CXIV).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

494

Rozdział VIII

mę, znak na QVE; e) wreszcie zwraca uwagę ciekawa, dość archaicznego pokroju, jedyna zresztą w tym piśmie ligatura ET. Tenże Piotr Wszeborowic Stary był nadto fundatorem klasztoru norbertanek w Strzelnie na Kujawach37. Tympanon w tamtejszym kościele św. Anny, umieszczony nad portalem kaplicy św. Barbary38, przedstawia Piotra i żonę jego (Annę?) adorujących św. Annę; w archiwolcie napis: +TE VELVT . OPTARAT HOC . DO(mi)NO PETR(vs) . HONORAT VIRGINIS . ANNA . PIE . MATER . VENERANDA . MARIE Już Łuszczkiewicz zwrócił uwagę na pokrewieństwo słupa konińskiego z tympanonem strzelińskim. Oba zabytki wykonane są w tym samym materiale, tj. w twardym piaskowcu z Brzeźna39, w obu auctor jest ten sam, tj. Piotr Stary. Łuszczkiewicz posunął się dalej jeszcze, twierdząc, że pismo na słupie i tympanonie jest identyczne i że sposób kucia liter na obu pomnikach jest jednaki. Ten pogląd Łuszczkiewicza można uznać za słuszny; istotnie pismo słupa i tympanonu jest zarówno w technice kucia, jak w formie liter bardzo bliskie. Szczególnie uderza tu identyczność enklaw: jak tam tak i tu samogłoski I i O mieszczą się w literach D, H, N. W imieniu PETRVS skrót na VS w obu razach jest niemal identyczny, tworząc zamaszysty ogon sięgający aż do nóżki poprzedniej litery R. Litera M z środkową częścią w obu zabytkach dochodzącą do połowy wysokości jako też inne litery dozwalają dopatrywać się tu jednej ręki. Nie sprzeciwia się temu okoliczność, że na tympanonie strzelińskim występują ligatury, których nie ma na słupie konińskim (np. TE lub PE; gdzie to E poprzedza P40), albo że litera T prócz zwykłej kapitalnej formy posiada też formę uncjalną w osobliwy sposób nakreśloną, gdzie między beleczką a łukiem jest jeszcze mała szyjka, forma zjawiająca się na Zachodzie w drugiej połowie XII w. (zob. wyżej). Co do czasu powstania tympanonu strzelińskiego, to po stwierdzeniu tak bliskiego pokrewieństwa materiałowego, technicznego i epigraficznego ze słupem konińskim, który jak wiadomo, ma datę r. 1151, nie 37

Ulanowski B., O założeniu i uposażeniu strzelneńskiego klasztoru (Arch. Kom. Hist. IV. s. 144), odnosi tę fundację mylnie do Piotra Włostowica, za czym idzie Gębarowicz, o. c., s. 38. Zob. obecnie pracę Posadzówny W., W sprawie fundatora i fundacji klasztoru norbertanek w Strzelnie (Roczniki Hist. XIII, 1937). 38 Łuszczkiewicz Wł., Kościoły i rzeźby duninowskie w Strzelnie na Kujawach (Pamiętnik Akad. Umiej. Wydz. filol. i hist.-filoz. III, s. 94 i tabl. VI) oraz tegoż autora artykuł w Spraw. Kom. Hist. Sztuki IV, s. 27 i n., tabl. IX i X. 39 Znakomity ten, twardy i drobnoziarnisty piaskowiec z Brzeźna (pod Koninem) po dziś dzień jest eksploatowany przez kamieniarzy na nagrobki, pomniki itp. (zob. Słownik Geogr. sub voce). 40 Przypomina ta ligatura monogram Piotra Włostowica, spotykany na pieczęciach jego potomków (zob. u Długosza, na nagrobku Piotra Włostowica i na pieczęci Włodzimierza wojewody krakowskiego z r. 1237, Piekosiński, Pieczęcie, nr 110).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

495

można chronologii tympanonu przesuwać zbytnio poza tę datę41. Ze względu na to oraz na czas działalności Piotra Starego przyjąć trzeba jako przybliżoną datę lata 1151–1175. W każdym razie należy stwierdzić, że pismo tympanonu strzelińskiego i słupa konińskiego nie wykazuje żadnego pokrewieństwa z pismem tympanonu wrocławskiego pomimo związku, jakiego historycy sztuki dopatrują się między rzeźbami tych tympanonów42. Widocznie więc kto inny rzeźbił, a kto inny kuł napisy. Rozkwit pisma grawerowanego w metalu (tzw. niello) na Zachodzie w XII w. znalazł swój oddźwięk i w Polsce. Już w połowie tego stulecia zjawiają się u nas przedmioty metalowe, będące częściowo produktami zagranicznymi, na których występuje pismo monumentalne o cechach nowych, odbiegających nieco – jak to wyżej przedstawiono – od form pisma lapidarnego, dopiero powoli je sobie przyswajającego. Należą tu mianowicie: Drzwi płockie czyli nowogrodzkie (zwane też korsuńskimi). Sprawione dla katedry w Płocku przez Aleksandra biskupa płockiego w latach 1152–1154, dostały się w XIV w. do Wielkiego Nowogrodu, gdzie do dziś zdobią katedrę św. Zofii43. Jest to robota saska, prawdopodobnie magdeburska (nie bez wpływów nadmozańskich), jak świadczy m.in. odlana na tych drzwiach w brązie obok płockiego Aleksandra postać współczesnego mu „biskupa” magdeburskiego Wichmana. Drzwi są pokryte scenami biblijnymi, objaśnionymi napisami; z tych jedne były już pierwotnie odlane w brązie, drugie później, już po odlaniu lecz jeszcze współcześnie wyryte. Wreszcie po dostaniu się do Nowogrodu w XIV w. otrzymały te odrzwia napisy ruskie pismem cyrylickim. Oba pisma łacińskie różnią się od siebie tym, że gdy pismo odlane jest staranniejsze i równe, wypisane jakby na linii, to pismo wyryte ma litery „skaczące”, nierówne i mniej staranne, ale zdaje się, że ręka jest ta sama i to prawdopodobnie jednego z mistrzów, którzy pracowali nad sporządzeniem zabytku a których imiona są tam umieszczone (Rikwin lub Waismut, może raczej dla pisma ten drugi niż Rikwin, właściwy twórca drzwi płockich). Oto napisy łacińskie: A. Pierwotnie odlane: ?DVDECIM. AP(osto)LI ?IH(esv)C BABTIZATYR 41

Data Długosza 1133 jest nie do przyjęcia jako zbyt wczesna dla książąt (Bolesław Kędzierzawy i syn jego Leszek ur. ok. 1160) tudzież dla Piotra Starego (nb. Długosz przypisuje fundację Strzelna Piotrowi Włostowicowi). Data Ulanowskiego (1185) jest właściwie terminem ad quem. Bliżej prawdy będzie data przyjęta w pracy Posadzówny, mianowicie ok. r. 1175 (zob. wyżej przyp. 37 na s. 494). 42 O związku tym mówią Łuszczkiewicz, Kościoły i rzeźby duninowskie, s. 89 i n., oraz Gębarowicz, o. c., s. 38. 43 Goldschmidt A., Die Bronzetüren von Nowgorod und Gnesen, Marburg 1932.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

496

Rozdział VIII

?AUE MARIA GRACIA PLENA D(omi)N(v)S TECVM ? GABRIEL RACHEL ?MARIA MATER IH(es)V DESC(e)NDIT I(n) EGIBTV(m) CU(m) IOSEH RALEXANDER EP(iscopv)C DE BLVZCICH44 RIQVIN ME FEC(it)45 ?ADAM ? EVA VVAISMVT 46 IO ANNES S(an)C(tv)S MAT EVS SIGERE47 HERODES IMP(erator) ? I (esv)C R(ex) N(azarenvs)48 ?DESCE(n)DIT AD I(n)FEROS B. Później wyryte: MARIA (et) ELISABET PAVPERTAS MARC(vs) S(anctvs) LVCAS DOMINUS VIRTVTVM IPSE EST REX GL(ori)E IN ASINO XP(istv)C VE (itvr) IHERVZALEM PETRVS ? IVDAS TRADIDIT XP(istv)M WICMANNVS MEGIDEBVRGE(n)SIS EP(iscopv)C Typ liter obu rodzajów pisma jest lapidarny, kreskowy, nie płaszczyznowy, jaki bywa w piśmie grawerowanym. Jest ono pokrewne pismu na nagrobku Fryderyka z Wettynu arcybiskupa magdeburskiego († 1152), poprzednika Wichmana49. Przedstawia ono dobrze rozwiniętą majuskułę romańską z okresu przejściowego. Cechą tego pisma jest przede wszystkim użycie „sobowtórów”, tj. rozmaitych form dla tych samych liter: obok kapitalnych są tu formy uncjalne i pseudouncjalne, zastosowane w szerokiej mierze. Spotykamy więc trzy formy litery A: a) kapitalną w trapezoidalnym kształcie, b) uncjalną, gdzie lewy trzonek ma kształt esowaty, c) pseudouncjalną, różniącą się od poprzedniej ukośną beleczką pośrodku. Występują też obie formy litery E, przy czym to jak i C nie są jeszcze zamknięte. Litera H w kształcie kapitalnym ma beleczkę zaopatrzoną w środku w łuczek ; obok niego zjawia się uncjalne zwyczajne. Obie formy, kapitalną i uncjalną, tworzą również litery M, T 44 45

Tj. Płock. Pierwsza litera imienia biskupa niewyraźna. Jest to niewątpliwie imię twórcy drzwi płockich, o brzmieniu zachod-

nim.

46 47 48 49

Mógłby to być autor napisów. Tj. Sieger = zwycięzca. Rozwiązanie skrótu RN° niepewne. Następuje nieczytelny monogram. Zob. Panofsky, o. c., II tabl. 23.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

497

Ryc. 176. Napisy łacińskie (poł. XII w.) i ruskie (XIV w.) na fragmencie drzwi brązowych płockich (dziś w Wielkim Nowogrodzie) z postacią fundatora, Aleksandra biskupa płockiego († 1156)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

498

Rozdział VIII

i V, przy czym uncjalne ma postać półzamkniętą, gdy prawy łuk jest pod linią haczykowato wywinięty w prawo, podobnie też łuki uncjalnego (przy końcu) a uncjalnego (na początku) mają silnie rozwinięte zawijasy. Dotychczas zupełnie prosta i skromna litera L odznacza się tu wybujaniem dolnej, poziomej belki w długą falistą linię, zapowiadającą przyszłą zmianę kształtów tej litery. Ciekawy kształt uzyskuje niekiedy litera N, której ostatni trzonek podwija się u dołu, po zetknięciu z ukośnym łukiem, pod całą literę na wzór pisanego N z kapitały chłopskiej . Litera Z prócz zwyczajnej formy ma nadto drugą jeszcze, przypominającą niezgrabną trójkę arabską . Ze skróceń najczęstszą jest kontrakcja z kreską nad skróconym wyrazem czy opuszczoną literą, dwa razy tylko użyta jest suspensja bez żadnego znaku, raz zjawia się zwyczajny znaczek na VS i raz tyroński znak na ET. Z ligatur spotykamy tylko cztery połączenia: AR, TE, HE i VZ. Enklaw zupełny brak. Z czasów Mieszka Starego, a więc z drugiej połowy XII w., pochodzi piękny okaz sztuki złotniczej: patena srebrna, częściowo złocona, przechowana w kościele kolegiackim w Kaliszu50. Na wklęsłej i wypukłej stronie pateny wyryte są obrazy i odpowiednie napisy. Jest to pierwszy okaz sztuki rytowniczej z inskrypcjami wykonanymi techniką niello. Strona wklęsła przedstawia w środku na tle dna miseczki scenę Ukrzyżowania, na obwodzie zaś widnieją cztery obrazki: Zwiastowanie oraz figury dwóch proroków, Habakuka i Izajasza, tudzież apostoła Pawła. Napisy są następujące: 1. Napis główny biegnący wkoło Ukrzyżowania: ?IN CRVCE . MACTATUS . QVASI . PANIS . FRA(n)GITVR . AGNVS . IN SPECIE . PANIS . MGNVS51 . FIT . VICTIMA . PATRIS: na desce nad głową Zbawiciela:

IH(esv)C . NAZ | AREN(vs) . R(ex) . I(vdeorvm) 2. Napisy przy bocznych figurach: a) Zwiastowanie, na wstędze anioła:. AVE M(aria) G(racia) P(lena) b) Habakuk: CORNVA . IN . MA | NIBVS . EIVS | ABBACVC c) Izajasz: OBLATVS . EST . QVIA | IPSE VOLVIT . APEN | YSAIAS P(ro)PhE(ta) d) Św. Paweł: DCPHC . PE(ccata) N(ostra)52 P(er)TVLIT | SVP(er) LIGNVM | S . PAV-LVS Strona wypukła przedstawia pod romańskim baldachimem trzy postacie: w środku św. Mikołaja w stroju pontyfikalnym, z prawej (heral50

Opis i dwa rysunki drzeworytowe w artykule Biernackiego C., Patena kaliska (Tygodnik Ilustr. 1880, t. II, s. 108 i 117). Rysunek jednej strony pateny podaje Smolka St., Mieszko Stary i jego wiek. 51 Błędnie zam. AGNVS. 52 Biernacki rozwiązuje: XPH (= Christus) (= qui) P (= peccata)..., lecz napis w tym miejscu jest pomylony. Cytat wzięty z I listu św. Piotra (2.24).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

499

dycznie) jego strony księcia Mieszka z długą brodą, ofiarującego mu kielich i patenę, z lewej opata Szymona z pastorałem w ręku. U dołu przedstawiona postać Konrada z młotkiem w ręku, niewątpliwie złotnika, twórcy pateny. Napisy: 1. Napis główny wkoło biegnący:

?SANCTE NICOLAE (con)FESSOR . D(omi)NI . P(re)CIOSE . ADESTO NOSTRIS . PRECIBVS . PIVS . AC . PROPICIVS 2. Napisy dodatków:

a) DVX . MESICO . b) S(anctus) NICOLAVS c) ABBAS . SYMON . d) CONRADVS

Pismo typowo „powierzchniowe”, zwyczajne w technice grawerunkowej a niello. Litery szerokie, dobrze cieniowane, trzonki wydatnie poszerzone, przy czym skośne (A, V) mają kształt klinowaty, łuki okrągłych liter wybitnie koliste, nasadki, zwłaszcza dolne, pogrubione. Rozmaitość typów pisma duża: zasadniczej kapitale towarzyszy obficie uncjała: przy czym uncjalne M występuje w dwóch formach, otwartej u dołu i zamkniętej. Obok uncjalnego spotykamy kapitalne H z beleczką w środku zaopatrzoną w łuczek (podobnie jak na drzwiach płockich). Do najciekawszych jednak liter należą zamknięte C i E, które na Zachodzie zjawiają się dopiero w ostatnim dwudziestoleciu XII w., wskutek czego powstanie pateny odnieść trzeba do ostatnich lat panowania Mieszka, przyjmując jako termin ad quem rok jego śmierci 1202. System skróceń dosyć rozbudowany: suspensja, kontrakcja, abbreviatio per signum: = n, = con i wszystkie trzy skrócenia litery p na per, pre i pro. Parę typowych ligatur (AB, AE, AV, OB, TV). Jeśli chodzi o kościół, któremu Mieszko ofiarował patenę wraz z zaginionym dziś kielichem, to obie postacie wyobrażone obok Mieszka na patenie, św. Mikołaj i opat Szymon, rzucają na tę sprawę dostateczne światło. Nie mogła to być kolegiata kaliska, która ze św. Mikołajem nie miała nic wspólnego, ani nawet stary kościół św. Mikołaja w Kaliszu, przy którym jednak dopiero w XIV w. osiedlili się kanonicy regularni, podczas gdy tu chodzi o klasztor, na którego czele w drugiej połowie XII w. stał opat i którego kościół był dedykowany św. Mikołajowi. Klasztorem tym było najprawdopodobniej opactwo cystersów w Lądzie pod wezwaniem NPM i św. Mikołaja, niewątpliwa fundacja Mieszka Starego53. Ten to też książę obdarzył wspomniane opactwo szeregiem przywilejów i podarował mu zapewne ów kielich z pateną na ręce opata Szymona, którego imię zanotowała księga zmarłych klasztoru lubiń-

53

s. 118.

Domyślał się tego już Biernacki w przytoczonym wyżej artykule na

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

500

Rozdział VIII

skiego54. Klasztor lądzki był filią klasztoru w Altenbergu pod Kolonią, być może więc, że i twórca pateny, ów Konrad, który uwiecznił na niej swą postać oraz imię, pochodził z okolic nadreńskich, a w takim razie i inskrypcja miałaby tam swoją kolebkę. Z tych samych czasów co patena kaliska pochodzi – sądząc z pisma – miecz koronacyjny polski „Szczerbcem” zwany. Na zasadzie traktatu w Rydze rewindykowany z Rosji, gdzie był przechowywany w petersburskim Ermitażu, wrócił w r. 1928 na Wawel. Koleje jego losów od chwili, gdy zniknął po zrabowaniu skarbca koronnego przez Prusaków w r. 1795, wyświetlił i opisał J. N. Sadowski55, który też próbował objaśnić napisy na rękojeści miecza i określić czas jego pochodzenia. W r. 1792 odbyła się z polecenia króla lustracja insygniów królewskich pod przewodnictwem Tadeusza Czackiego. Z lustracji tej dochował się opis Szczerbca dokonany przez Jacka Przybylskiego, bibliotekarza uniwersyteckiego w Krakowie. Opis ten, zaopatrzony szkicowymi rysunkami, kopiował dokładnie napisy umieszczone na gałce, rękojeści i na jelcach miecza. Po zniknięciu insygniów w r. 1795 wypłynął Szczerbiec na jaw w r. 1819 w Warszawie w posiadaniu niejakiego Łabanowa, Rosjanina, który go sprzedał zbieraczowi Demidowowi do zbiorów jego w San Donato, aż w r. 1878 ukazał się on na wystawie paryskiej już jako własność Bazylewskiego, od którego nabył go w r. 1884 dwór rosyjski do Ermitażu petersburskiego. Zasługą Sadowskiego jest stwierdzenie, że jest to oryginał polskiego miecza koronacyjnego (obok którego istnieje kopia), zgodny z opisem Przybylskiego, a tam, gdzie między nim a opisem występują pewne różnice, są one wynikiem przeróbek, jakim miecz uległ w czasie swych wędrówek w XIX w. Jeśli chodzi o napisy, to znikły one z czasem na bokach rękojeści, częściowo już zatarte za czasów Przybylskiego, zastąpione w pocz. XIX w. ozdobnymi listwami złotymi, pojawiły się natomiast nowe podrobione (po r. 1870) napisy na dodanych blaszkach, umieszczonych na brzeszczocie miecza; być może uległ także pewnym zmianom napis na gałce, która z pierwotnie ośmiokątnej przerobiona została na okrągłą, wreszcie notorycznym fabrykatem nowoczesnym była pochwa wraz z napisem dokoła umieszczonego na niej orzełka Łokietkowskiego, która dziś nie istnieje, podczas gdy orzełek ocalał, przytwierdzony obecnie do brzeszczotu miecza. Jedynie napisy na jelcach, na rękojeści i z pewnymi zastrzeżeniami na gałce mogą być dziś brane pod uwagę jako przedmiot studiów epigraficznych.

54

Mon. Pol. Hist. V, s. 620. W pracy pt. Miecz koronacyjny polski Szczerbcem zwany (Rozpr. hist.fil. Akad. Umiej. t. XXX, 1894 i odb.). Praca Eliasza W., Szczerbiec, miecz bolesławowski (Kraków 1898), nie wnosi do nauki poważniejszych wyników. Cennym uzupełnieniem badań Sadowskiego jest artykuł Kopery F., O napisach na mieczu koronacyjnym królów polskich (Wiad. Numizm.-Archeol. 1917, nr 9–11). 55

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

501

Ryc. 177. „Szczerbiec”, miecz koronacyjny królów polskich z końca XII w. Skarbiec katedralny krakowski (Fot. Muzeum Narodowe w Krakowie)

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

502

Rozdział VIII

Napisy są następujące (podaje się je tutaj z błędami oryginału): 1. Na gałce miecza:

REC . FIGVRA . TALET . AD AMOREM . REGVM ET . PRINCIPVM . IRAS . IVDICVM 2. Na rękojeści: IhOANNES | MMThCVS MARCVS | LVCAS 3. Na jelcach:

a) QVICVMQVE hEC | NOMI(n)A DEI I SECVM TV|LERI(t) NVLLVM PERIC|VLVM | EI OMNINO NOC(e)BIT | CN b) CON . CITOMON . EEVE | SEDALAI . EBREhEL . Błędy występujące w tych napisach wynikły po większej części z niewolniczego kopiowania nie dość wyraźnie pisanego pierwowzoru56. Pismo wykazuje charakter jeszcze romański, przejawiający się w prostej, nieozdobnej kapitale z przymieszką równie skromnej i regularnej uncjały. Ukośne trzonki liter takich jak A (trapezoidalne), V a także L mają kształt klinowaty, w literze M część środkowa sięga do połowy wysokości. Łuki brzuśców w B, D są nieco wydęte. Trzonek litery I jest zwyczajnie w środku przekreślony. Uncjalne C i B mają już zamknięte łuki z prawej strony, jest półzamknięte, przy czym niekiedy przypomina ono ligaturę OR (np. w wyrazie NOMINA). Uncjalne jest właściwie zaczerpnięte z minuskuły, zbliża się kształtem do minuskulnego b (EBREbEL). Trzeba zwrócić uwagę, że litera E raz tylko pojawia się w formie kapitalnej (w tym ostatnim wyrazie), ma tu jednak wygląd dość podejrzany: oto środkowa beleczka jest krótsza od obu zewnętrznych, rzecz w średniowieczu niepraktykowana! Takie właśnie E występuje w sfałszowanych w XIX w. napisach na blaszkach umieszczonych na brzeszczocie miecza. Być może więc, że to E na jelcach w tej niezwykłej formie jest poprawką dokonaną podczas odnawiania miecza w XIX w. Poza tym bowiem pismo to nie budzi podejrzeń a przytoczone wyżej błędy, nieuniknione w epoce analfabetyzmu średniowiecznego, przemawiają raczej za autentycznością napisów. Zresztą zgadzają się one dokładnie z kopiami Przybylskiego z r. 1792, a wszak przed tym rokiem nie do pomyślenia jest podrobienie pisma średniowiecznego w tak łudzący sposób, jakby to zrobiono już w XIX w., w epoce studiów naukowych. Z tym wszystkim napisy na Szczerbcu trzeba uważać za oryginalne i współczesne z wyjątkiem pisma tych dwóch blaszek na brzeszczocie, 56 I tak ad 1: REC zam. hEC, TALET zam. VALET; ad 2: MMThCVS zam. MAThEVS; ad 3a: wyraz NOMIA skrócenie z NOMINA; po wyrazie DEI litera I, którą się objaśnia jako skrócenie IEHOVA, może zbędnym być dodatkiem; w wyrazie TVLERIT brakuje przy końcu T, litera L podobniejsza do Z; w wyrazie NOCEBIT brakuje po C litery E, ostatnie T odwrócone; w wierszu 3 przy końcu prawego jelca wypisane litery CN są niezrozumiale; ad 3b: cały napis kabalistycznego charakteru, prawdopodobnie hebrajskimi wyrazami, nie został dotąd należycie wyjaśniony.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

503

które – jakkolwiek wcale dobrze podrobione według istniejącego już na oryginale wzoru – zdradzają się zarówno swym ogólnym wyglądem, jak i pewnymi anachronizmami (np. wspomniane E z krótką beleczka środkową). Chodzi teraz o to, z jakiego czasu może pochodzić pismo autentycznych napisów. Sadowski na podstawie całego szeregu kryteriów starał się wykazać, że miecz użyty przez Łokietka po raz pierwszy przy koronacji królewskiej 1320 r. pochodzi z XIII w., a w szczególności z okresu między r. 1220 i 1250 i że był to miecz krzyżacki, który rycerze zakonu NPM podarowali Konradowi księciu mazowieckiemu, potem zaś przeszedł on w spadku na syna jego Bolesława, a następnie na brata tegoż Kazimierza, ojca Łokietka, który go użył do koronacji. Pogląd Sadowskiego podważył Kopera, wykazując, że pewne znamiona na mieczu, które ten autor uważał za wyłączność mieczów zakonnych, takimi bynajmniej nie są, że nie ma on nic wspólnego z Zakonem Krzyżackim i że sądząc z treści napisów był on sporządzony jako symbol władzy sądowej księcia, przy czym Kopera nie kwestionuje zgoła czasu powstania miecza, który określił Sadowski. Podzielam zdanie Kopery, że miecz koronacyjny polski był nie narzędziem walki, ale raczej symbolem, tzw. gladius iustitiae, który książę trzymał na kolanach ferując swoje wyroki jako sędzia najwyższy w państwie, tak jak go przedstawia najstarsza pieczęć polska Władysława Hermana lub szereg monet książęcych polskich z XII w. Nie zgadzam się natomiast z Sadowskim na punkcie chronologii pisma. Autor ten w dłuższym, nie dość trafnym wywodzie paleograficznym, bez powołania się jednak na jakiekolwiek badania, wówczas zresztą, gdy to pisał, jeszcze niedaleko posunięte, uznaje pismo występujące na Szczerbcu za produkt epigrafiki zachodniej z samego początku XIII w. (1200–1230). Wychodząc jednak z założenia, że wszelkie zmiany w epigrafice na Zachodzie i w Niemczech zjawiały się u nas spóźnione o jakie 20 lat, przesuwa datę pisma naszego miecza na lata 1220–1250. Zarówno ta ocena znamion paleograficznych nie jest dość ścisła, jak i samo założenie o opóźnieniu naszego postępu kulturalnego w zakresie epigrafiki w stosunku do Zachodu nie jest uzasadnione. Pismo takie, jakie spotykamy na Szczerbcu, typowo przejściowe z romańskiego w gotyckie, pojawia się na Zachodzie już w drugiej połowie XII w. (zob. wyżej s. 471–2) a pewne „nowości”, jak np. zamknięte i , pozwalają przesunąć je na ostatnią ćwierć XII w.; występują te litery w takiej postaci współcześnie już i u nas, np. na patenie kaliskiej Mieszka Starego z końca XII w. (zob. wyżej s. 498). Cały zaś charakter epigraficzny inskrypcji szczerbcowych nosi jeszcze znamię wybitnie dwunastowieczne. W ścisłym związku z chronologią napisów pozostaje sprawa pierwszego posiadacza Szczerbca. Jak wyżej wspomniano, były dawniej na bocznych ścianach rękojeści miecza napisy, które, częściowo zatarte, zostały usunięte w XIX w. i zastąpione blaszkami ornamentacyjnymi. Napisy te istniały jeszcze w r. 1792; przekazał nam je Przybylski w swym opisie Szczerbca. Po jednej stronie był napis w połowie zatarty i zasłonięty srebrną blaszką:

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

504

Rozdział VIII

?ISTE . EST . GLAD ...... BOLEZLAI DVC...... Po drugiej zaś stronie napis następujący: CVM . QVO . EI . D(omi)N(vs) . S . O . S . AVXILI ETVR . ADVS . PARTES AMEN Jakkolwiek nie jesteśmy obecnie w możności oprzeć się na autopsji, jedno wynika niewątpliwie z dokładnej naśladowniczej kopii Przybylskiego: przekazany przez niego napis był współczesny reszcie napisów. A jest on dla nas w pierwszej swej części bodaj najważniejszy, podaje bowiem imię właściciela miecza. Był nim jakiś książę Bolesław, ale który? Sprawa do rozstrzygnięcia trudna ze względu na to, że części napisu brakowało już za czasów Przybylskiego, a poza ten jego wierny przekaz sięgać nie można. Zachował się wprawdzie opis wcześniejszej kopii Szczerbca z czasów Sobieskiego, na której ten napis jest podany w pełniejszej formie: „Iste est gladius principis et haeredis – Boleslai ducis Poloniae et Mazowiae, Lanciciae”, lecz nie mamy zgoła pewności, czy przekaz ten jest wierny, tym bardziej że treść wyrazów uzupełniających jest wysoce podejrzana: naprzód bowiem to „et haeredis” pozbawione jest w tym zdaniu lepszego sensu, a już wprost nie do pomyślenia w tym czasie jest dodatkowy tytuł „et Mazowiae, Lanciciae”. Sadowski, chcąc ratować ten napis, przyjmuje, że mowa jest tu o Bolesławie ks. Mazowsza, synu Konrada Mazowieckiego († 1248), ten jednak nigdy nie tytułował się w taki sposób. W dokumentach tytułuje się Bolesław Konradowic zrazu (od r. 1230) dux Sandomirie, zaś od r. 1234 dux Mazovie, lecz nigdy dux Polonie ani tym bardziej dux Lancicie. Żaden też inny książę z XII i XIII w. takiego tytułu jak powyższy i to w tego rodzaju dziwnej składni gramatycznej nie używał (spójnik et stoi przed Mazowiae, natomiast brak go przed Lanciciae!). O Bolesławie Konradowicu nie może być mowy z tego jeszcze względu, że pismo pochodzi z XII w. i nakazuje szukać tego Bolesława w XII w. W rachubę mogliby wchodzić tylko dwaj tego imienia książęta: Bolesław Kędzierzawy († 1173) i Bolesław Mieszkowic ks. kujawski († 1195). Nasuwałby się domysł, czy nie ten to właśnie miecz trzymał Bolesław Kędzierzawy nad głową przed cesarzem w Krzyszkowie na znak hołdu 1157 r., ale sprzeciwia się temu znów pismo. Zamknięte C i E pojawiają się w epigrafice XII-wiecznej dopiero w latach 80., tak że raczej Bolesław syn Mieszka Starego, książę kujawski, który zginął nad rzeką Mozgawą w r. 1195, mógłby być tym Bolesławem, którego wymieniał napis na Szczerbcu57. Równocześnie jednak trzeba zastrzec, że napis ten mógł pierwotnie brzmieć tylko 57 W tym punkcie odstępuję od dawniejszego poglądu, że Szczerbiec pochodzi z czasów Bolesława Kędzierzawego, który wygłosiłem na posiedzeniu Komisji Hist. Sztuki PAU w r. 1930 w dyskusji nad referatem prof. M. Morelowskiego o Zabytkach insygnialnych i kościelnych związanych z Bolesławem Kędzierzawym (Prace Kom. Hist. Sztuki V, z. II, s. XXIX–XXX).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Pismo epigraficzne

505

w ten sposób: „Iste est gladius principis Boleslai ducis Polonie”, bo taki był tytuł książąt dzielnicowych w XII w., natomiast dodatki w napisie „et haeredis”, „et Mazowiae, Lanciciae” pochodzą widocznie z czasów późniejszych, zapewne od Łokietka, który w taki sposób pragnął może podkreślić swe prawa dziedziczne – wszak i w dokumentach tytułował się on dziedzicem, „haeres regni Poloniae”. Jako spadkobierca Kujaw znalazł Łokietek, zapewne ten „miecz sprawiedliwości” w skarbcu kruszwickim po Bolesławie Mieszkowicu i użył go do swej koronacji królewskiej. Na ten sam czas co patenę kaliską i Szczerbiec, tj. na koniec w. XII datują dzisiejsi historycy sztuki tzw. niewłaściwie kielichy Dąbrówki, które legenda miejscowa związała z imieniem tej pierwszej chrześcijańskiej księżny polskiej58. Niezwykle piękne i drogocenne te zabytki sztuki zdobniczej, przechowane w kościele farnym w Trzemesznie koło Gniezna, obejmują dwa kielichy romańskie, jeden większy, drugi mniejszy i do większego z nich należącą patenę, wszystko zaopatrzone obficie inskrypcjami. Są to naczynia srebrne złocone, pokryte obrazami i bogatą ornamentacją rytowaną i w części niellowaną, podobnie zresztą jak i napisy. Nie wchodząc tu w treść obrazów, ograniczymy się do przytoczenia napisów i scharakteryzowania ich pisma. 1. Kielich większy ma dwa napisy na czarze, jeden na nodusie i dwa na stopie. a) U góry czary czytamy: ?MATRE . DEO . DIGNA . SVNT . HEC . PRO . VIRGINE . SIGNA . PRO . NOSTRIS . DAMNIS . LAVAT . HVNC . IORDANICVS . AMNIS .

b) U dołu czary czytamy:

?CONCORDES . ISTI . FANTVR . MAGNALIA . CRISTI

c) Na nodusie wypisane nazwy czterech rzek rajskich: TIGRIS . EVFRATES . GEON . PHISON . d) Na stopie u góry nazwy czterech cnót głównych:

IVSTICIA . TEMPERANCIA . FORTITVDO . PRVDENCIA .

e) U dołu stopy: ?GAVDIA . SVM(m)ORVM . QVI . QVERIS . HABEBE . POLORVM . HARVM . SECTATOR . VIRTVTVM . SIS . ET AMATOR 2. Patena należąca do kielicha większego posiada dwa napisy, z których jeden biegnie wokół środkowego koła, drugi brzegiem pateny.

58

Przezdziecki-Rastawiecki, Wzory sztuki średniow., ser. I, Xx, Y, Yy. – Kohte, Bau- u. Kunstdenkmäler der Prov. Posen IV, tabl. I, II. – Stroner Wł., Kielichy romańskie w Trzemesznie i w Wilten (Księga pam. ku czci O. Balzera II, s. 529 i n).

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

506

Rozdział VIII

a) Koło środkowe: ?VITA . SVBIT . LETV(m) . DVLCEDO . POTAT . ACETVM . NON . OMO . SED . VERMIS . ARMATVM . VINCIT . INERMIS . b) Brzeg pateny: ?CLAMANT . SCRIPTVRE . qYOD . SIGNAVERE . FIGVRE . SIGNIS . PATRATIS . IVBAR . EMICVIT . DEITATIS . QVE . PRECESSERVNT . CRISTI . TIPVS . ILLA . FVERVNT .

3. Kielich mniejszy ma jeden napis biegnący wokół czary, a ponadto poszczególne sceny biblijne na czarze i stopie są krótko objaśnione. a) Napis na czarze: ?VNCTIO . TAM . REGVM . QVAM . VIRTVS . MISTICA VATVM OMNIBVS . INDVTIS . XPM . SVNT . SIGNA . SALVTIS . b) Na czarze sceny biblijne: NATAN . P(ropheta) . D(avi)D . REX . IOAB . DAVID . REX . SALOMON . REX . BERSABEE(sic) . ELIAS . P(ropheta) . PVER . SVNAMI(te) . ELIAS . P(ropheta) . VBIN (sic) VEST(em) D(an)S . ELIZ(eo) ELISEVS . SAL . IN . PVTEVM ELISEVS . P(ropheta) c) Na stopie: SAMVEL SAMVEL . P(ropheta) DAVID (D)AVID | (G)OLIAS SIMVLACRV(m) | DAVID (A)BIMEL(ech)|XII . PANIS Kielichy trzemeszeńskie łączono dawniej z osobą Aleksandra z Malonne biskupa płockiego (†1156), nowsze jednak badania Władysława Stronera59 zdołały ustalić pochodzenie i określić w przybliżeniu czas powstania kielicha większego i przynależnej doń pateny. Idąc śladami wiedeńskiego historyka sztuki K. Weissa, przeprowadził on porównanie kielicha trzemeszeńskiego z kielichem znajdującym się w Wilten koło Innsbrucka, uderzająco doń podobnym i starał się związać je ze złotniczą szkołą lotaryńską, a w szczególności z pracownią mistrza Godefroid de Claire, żyjącego w drugiej połowie XII w. Że zaś kielich wilteński ufundowany został dla klasztoru premonstrantów w Wilten przez hr. Berchtolda von Andechs w latach 1180–1190, przeto na te mniej więcej czasy, na koniec wieku XII, przypadłoby powstanie i kielicha trzemeszeńskiego.

59

Kielichy romańskie w Trzemesznie i w Wilten, l. c.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

INDEKSY

Skróty arch. – archiwum bibl. – biblioteka bp – biskup ces. – cesarz dok. – dokument Jag. – Jagiellońska kap. – kapituła, kapitulna kat. – katedra, katedralna

kl. – klasztor kr. – król krak. – krakowski ks. – książę m. – miasto ms. – manuskrypt nar. – narodowa pap. – papież

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Wykaz bibliotek Uwaga. Tytuły nieistniejących bibliotek podane małą literą.

Aleksandria ptolomejska Amiens Miejska Ateny Awinion Bamberg katedralna Berlin Państwowa – Kościoła św. Jadwigi Bern Miejska Bizancjum Bobbio klasztorna Buda Canterbury Katedralna Castra Constantini Cesena Malatesty Cezarea Chartres katedralna Cividale Corbie klasztorna Dublin Trinity College Dzików Tarnowskich Efez Florencja Laurenziana Fryburg w Bryzg. Uniwersytecka Fulda klasztorna Gembloux klasztorna Gniezno Kapitulna Gotha Krajowa Hereford Katedralna Hersfeld klasztorna Hildesheim Katedralna Kolonia Katedralna Kórnik (Działyńskich) Kraków bursy Jerozolimskiej (Oleśnickiego) – Czartoryskich i Muzeum – Jagiellońska

– Kapitulna (Katedralna, Archiwum Kap.) – wikariuszów katedralnych kr. Jadwigi; Kazimierza W.; Macieja Korwina; Jagiellonów Kruszyna Lubomirskich Laon katedralna Ląd klasztorna Lejda Uniwersytecka Leningrad (Petersburg) Państwowa (publiczna cesarska) Leodium (Liège) klasztorna Św. Jakóba Lidzbark (Heilsberg) biskupów warmijskich Londyn British Museum Lorsch klasztorna Lugdun (Lyon) katedralna Lwów Uniwersytecka Mediolan Ambrosiana – Trivulziana Merseburg Katedralna Metz katedralna Miechów klasztorna Mogiła Klasztorna Monachium Państwowa Monte Cassino Klasztorna (obecnie w Rzymie) Niniwa Assurbanipala N. York Pierponta Morgana Oxford Bodlejana – kolegium Durham (Ryszarda de Bury) Paryż Arsenału – Luwru – Narodowa – Sorbony

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

508

Wykaz bibliotek

Pelplin Seminaryjna Pergamon Petersburg zob. Leningrad Płock Katedralna Poznań Diecezjalna – Raczyńskich – Seminaryjna Praga Uniwersytecka (Collegium Carolineum) – Kapitulna Św. Wita Ratyzbona klasztorna Reichenau klasztorna Rzym Octaviana, Palatina, Ulpia – Watykańska Sandomierz Seminaryjna St. Gallen Klasztorna Szczyrzyc Klasztorna Sztokholm Uniwersytecka Św. Krzyż (Łysiec) klasztorna Timgad Tyniec klasztorna

Upsala Karola – Uniwersytecka Vivarium (Kasjodora) Warszawa Krasińskich – Narodowa – Publiczna – Tow. Przyjaciół Nauk – Uniwersytecka – Załuskich – Zamojskich Wenecja Marciana Werona Katedralna Wiedeń Narodowa Wilanów Potockich Włocławek Kapitulna i Seminaryjna Wolfenbüttel Wrocław Kapitulna – miejska – Ossolińskich (dawniej we Lwowie) – Uniwersytecka

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Wykaz dokumentów i inskrypcji IV tysiąc przed Chr. XVI w. przed Chr. XIII w. ” ” – – ok. 850 VIII w. VII–VI w. ok. 600 VI w. V w. 55–57 po Chr. I w. II w. IV w. przed 384 452 625 788 789 790 819 828 872 876 X w. koniec X–XI w. 1005–9 ok. 1027 1048 1054 1085–92 ok. 1100 – 1113 1109–18 1118 1123 I poł. XII w.

napis króla Egiptu Narmera napisy synajskie – pseudohieroglificzne w Biblos tabliczki z klinami z Ras Szamrach napis na sarkofagu Ahirama stela Meszy kr. Moabitów napis na wazie ateńskiej – na fibuli Maniosa stela Romulusa napis na wazie Duènosa stela Eszmunazara weksel pompejański, tabliczka woskowa napis rzymski z Galerii lapidarnej watykańskiej rzymski nagrobek z Moguncji list rzymski z Egiptu, papirus napis pap. Damazego w kościele św. Agnieszki – z cmentarza św. Pawła na via Ostiensis dokument kr. Chlotara II list pap. Hadriana I capitulare Karola Wielkiego dok. Karola W. dla klasztoru St. Denis – pap. Paschalisa I – opata klasztoru St. Gallen napis grobowy pap. Hadriana II dok. pap. Jana VIII napis pap. Grzegorza (V ?) napisy na monetach polskich napis na drzwiach katedry mogunckiej list dedykacyjny Matyldy szwabskiej epitafium proboszcza Wignanda w Moguncji napis na pieczęci królowej Ryksy list bpa krakowskiego Lamberta II dok. Władysława Hermana dla katedry w Bambergu napis na pieczęci Władysława Hermana dok. pap. Paschalisa II – bpa krakowskiego Maura epitafium tegoż bpa Maura napis w kościele PMarii in Cosmedin napis na nadprożu z Góry Sobótki

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

510 1136 1138 1145 1146–8 połowa XII w. 1151 1152–4 1153 – przed 1166 ok. 1172 przed 1173 1151–75 1175 1177 – II poł. XII w. 1183 1189 – koniec XII w. – 1202 1202–3 1212 1213 1215 1216 1219 1226 1227 1228 XIII w. (1148!) 1275 1276 1287 1354 1356 1363 1364 – – XIV w. 1372 1397 1400 XV w. 1425 1431

Wykaz dokumentów i inskrypcji dok. pap. Innocentego II dla arcybpa gnieźnieńskiego – kr. rzymskiego Konrada III – bpa leodyjskiego Henryka – ks. czeskiego Władysława II napis na tympanonie kościoła NPMarii we Wrocławiu – na słupie w Koninie napisy na drzwiach płockich dok. fundacyjne klasztoru w Łeknie dok. bpa naumburskiego Wichmana dla klasztoru w Pforcie dok. ks. Henryka dla joannitów w Zagościu – ks. Kazimierza Sprawiedliwego dla tychże joannitów napis z kościoła św. Michała we Wrocławiu – z kościoła św. Anny w Strzelinie – ks. Bolesława Wysokiego dla klasztoru w Libiążu – bpa praskiego Fryderyka ks. Mieszka Starego dla klasztoru w Libiążu napisy na patenie kaliskiej dok. bpa Bremy dla klasztoru w Pforcie – ks. czeskiego Ottona dla joannitów – bpa wrocławskiego Żyrosława dla joannitów napisy na Szczerbcu – na kielichach trzemeszeńskich dok. bpa wrocł. Cypriana dla klasztoru w Libiążu – Imrama ze Strzegomia dla joannitów – bpa wrocł. Wawrzyńca – ks. czeskiego Przemysława I dla joannitów – opata Pforty Wilberta dla Libiąża – ks. Władysława Laskonogiego dla klasztoru w Łęknie list konopny pap. Honoriusza III dla bpa wrocławskiego dok. ces. Fryderyka II dla Krzyżaków list jedwabny pap. Grzegorza IX do bpa krakowskiego dok. ks. Konrada Mazowieckiego napis grobowy pap. Innocentego II – na pd. portalu katedry Notre Dame w Paryżu – grobowy hr. v. Katzenelnbogen epitafium kardynała mediolańskiego w Lateranie dok. Kazimierza Wielkiego złota bulla ces. Karola IV list pap. Urbana V do arcyb. gnieźnieńskiego dok. Kazimierza W. pisany przez Mikołaja z Wolborza list pap. Urbana V do Kazimierza W. przywilej fundacyjny Uniwersytetu Krak. spis rzeźników toruńskich, tabliczka woskowa bulla pap. Grzegorza XI wyryta w Lateranie przywilej pap. Bonifacego IX dla Uniwersytetu Krak. – fundacyjny Uniwersytetu Jag. napis nagrobny Katarzyny z Korzennej napis na chrzcielnicy w Kłobucku przywilej uroczysty Władysława Jagiełły

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Wykaz dokumentów i inskrypcji ok. 1453 1455 1456 1462 1465 – 1487 1494 1499 koniec XV w. (1270!) – (1289!) – (1231!) 1519

list E.S. Piccolominiego do Zbigniewa Oleśnickiego nagrobek pap. Mikołaja V dok. Kazimierza Jag. breve pap. Piusa II do m. Bazylei – – Pawła II przywilej uroczysty Kazimierza Jag. – mniejszy tegoż króla – Jana Olbrachta list tegoż króla do bpa warmińskiego nagrobek ks. Bolesława Wstydliwego – ks. Leszka Czarnego napis na kielichu w Luborzycy przywilej Szydłowieckiego dla kolegiaty w Opatowie

511

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Wykaz kodeksów + oznacza kodeks przepadły w ostatniej wojnie.

Ady zob. Ewangeliarz Album brackie lubińskie (por. Perykopy) – patriarchalne miechowskie, zaginione Amiatinus, Amiatina zob. Biblia Anastazji kodeks zob. Ewangeliarz Annales zob. Rocznik Antyfonarz gnieźnieński, fragment wszyty w ms. 149 Kap. Gnieźnieńskiej (por. Missale plenarium) – (Graduał) klarysek krakowskich z XIII w., Kraków, klasztor św. Andrzeja – opata tynieckiego Mścisława z końca XIV w., Lwów, Bibl. Uniwersytecka ms. Augustinus super Johannem, z biblioteki Kazimierza Wielkiego. Bibl. Nar. w Warszawie Lat. F. v. I 58+ Augustyna św. Homilie zob. Homilie – Komentarz do psalmów z VII w. na palimpseście zob. Cicero Vaticanus Behema Baltazara Codex picturatus, Bibl. Jag. ms. 16 De bello Actiaco zob. Carmen de… Benedictionale z XI w. w Arch. Kap. Krak. ms. – z XII w. Bibl. Załuskich, Leningrad, Bibl. Państwowa Q. v. I 25 Biblia Amiatina z pocz. VIII w., Florencja, Laurenziana, Cod. Amiatinus I – Banka z r. 1427, Wrocław, Bibl. Miejska R. 162+ – zapewne pisana w Henrykowie, Bibl. Jag. ms. 285 – (Genesis) kardynała Batorego zob. Księga Rodzaju – I Karola Łysego (hr. Viviana opata w Tours), Paryż, Bibl. Narod. Cod. lat. l – II Karola Łysego, Paryż, Bibl. Narod. Cod. lat. 2 – Maurdramnusa opata w Corbie, Amiens, Bibl. Miejska Cod. 6–11 – monachijska z lat 1190–1210, Monachium, Bibl. Państwowa Cod. lat 3901 – królowej Zofii, Sáros-Patak, Bibl. gimn. – płocka z zapiskami z r. 1148, Płock, Bibl. Kat. ms. 2+ – z r. 1275 z klasztoru w Rudzie, Wrocław, Bibl. Uniwersytecka ms. I F. 5 Biblia Ulfilasa gocka zw. Codex Argenteus, w. V/VI, Upsala, Bibl. Carolina – hr. Viviana zob. I Biblia Karola Łysego Bogurodzica, tekst z nutami z r. ok. 1410, Bibl. Jag. ms. 1619 Book of Durrow zob. Ewangeliarz z Durrow – – Kells zob. Ewangeliarz z Kells Breviarium Alaricianum zob. Lex Salica

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Wykaz kodeksów

513

Brewiarz klasztor w Czerwińsku z XIV w., Bibl. Nar. w Warszawie Lat. F. v. I 45 (obecnie w Kanadzie) – krakowski z pocz. XV w., Bibl. Jag. ms. 1255 Carmen de bello Actiaco, fragment papirusowy z Herkulanum nr 817, Muzeum Narodowe w Neapolu Chronicon Volturnense, Bibl. Watykańska Barberini ms. 2724 Cicero, De officiis na palimpseście z bibl. Petrarki, Bibl. Czartoryskich w Krakowie ms. 3462 – Vaticanus De re publica z IV w., palimpsest przykryty Komentarzem św. Augustyna, Vat. lat. 5757 Collectarium lądzkie z końca XII w. z kalendarzem, Bibl. Pol. Akademii Umiejętności w Krakowie, depozyt Collecio tripartita katedry gnieźnieńskiej, Bibl. Kap. w Gnieźnie ms. 25 – – – krakowskiej ze spisami skarbca z r. 1101 i 1110, Arch. Kap. Krak. ms. 84 Dagulfa złoty psałterz zob. Psałterz Karola W. Deusdedita kardynała Collectio canonum, Bibl. Watyk. Cod. Vat. 3833 Dialog o Zbigniewie Oleśnickim, Arch. Kap. Krak. ms. 207 Digesta pisane w Bolonii w pocz. XIV w., Bibl. Jag. ms. 374 Długosz Jan, Autograf Historii, Bibl. Czartoryskich w Krakowie ms. 1306 – – Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich z miniaturami Stanisława z Mogiły, dawniej Bibl. Zamoyskich Cim. 5, obecnie Bibl. Nar. w Warszawie – – zob. Liber Beneficiorum Działyńskich rękopis (D I) z lat 1455–60, Bibl. Kórnicka ms. 801 Dzikowski rękopis Kroniki Kadłubka, obecnie w Bibl. Jag. Egberti codex zob. Perykopy Egberta Emmeramski zob. Ewangeliarz Eneida zob. Wergili Eugeniuszowski kodeks Kroniki Kadłubka w Bibl. Nar. w Wiedniu ms. 480 Ewangeliarz z Abdinghof z XI w., Berlin, Gabinet Sztychów – Ady, Trewir, Bibl. Miejska ms. 22 – (Tetraevangelium) Anastazji, Bibl. Nar. w Warszawie Lat. Q. v. I 65 (obecnie w Kanadzie) – bamberski ces. Ottona II, Monachium, Bibl. Państwowa Cod. lat. 4453 – z Drzewicy, Bibl. Nar. w Warszawie ms. lat. F. v. I 34+ – z Durrow, Dublin, Trinity College ms. 57 – z Echternach, oprawa z końca X w., Gotha, Bibl. Krajowa ms. I 19 Ewangeliarz emmeramski (Henryka V) w Arch. Kap. Krak. ms. 208 – gnieźnieński z IX w., Gniezno, Bibl. Kap. ms. 1 – Henryka Lwa w zbiorach zamku Cumberland – Karola Łysego (złoty) z l. 865–70, Monachium, Bibl. Państwowa Cod. lat. 14000 – Karola W. zw. koronacyjny lub purpurowy, w skarbcu ongiś ces. w Wiedniu – z Kells, Dublin, Trinity College ms. 58 – kruszwicki z drugiej poł. XII w., Gniezno, Bibl. Kap. ms. 2 – z Lindau, N. York, Bibl. Pierponta Morgana (oprawa) – z Lindisfarne zw. Durham Book, British Museum, Cotton Nero D IV – ces. Lotariusza, Paryż, Bibl. Nar. Cod. lat. 266 – tzw. Mszał św. Wojciecha z końca XI w., Gniezno, Bibl. Kap. bez sygn. – płocki zw. Złotym Kodeksem Pułtuskim w Muzeum Czartoryskich w Krakowie ms. 1207 – poznański z w. XI/XII, Bibl. Seminarium Duch. w Poznaniu ms. 25

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

514

Wykaz kodeksów

– zapewne z Reichenau z końca XI w., Bibl. Nar. w Warszawie Lat. Q. v. I 54+ – królowej Theodolindy z VII w., oprawa w katedrze w Monza – bpa Tomickiego z r. 1534, Arch. Kap. Krak. ms. 19 – z St. Vaast, Arras, Bibl. Miejska ms. 1045 – watykański Henryka II, Bibl. Watykańska, Ottob. lat. 74 – św. Wita, Praga, Bibl. Kap. św. Wita – wyszehradzki koronacyjny króla Wratysława II z r. 1086, Praga, Bibl. Uniwersytecka Ewangeliarz Karola W. ręki Godescalca (781–3), Bibl. Nar. w Paryżu ms. lat. nouv. a. 1203 – opatki Uty z pocz. XI w., Monachium, Bibl. Państwowa Cod. lat. 13601 – z XIV w., Wrocław, Bibl. Miejska R. 509 Expositio super libellum de regimine principium, papierowy z r. 1367, Bibl. Jag. ms. 2032 Fabra bpa kodeks z Kroniką Kadłubka, Bibl. Nar. w Wiedniu ms. 3416 Fuldajski rękopis z r. 816 (Annales Laurissenses minores), Wiedeń, dawn. Bibl. Nadworna Tab. I 430 Gaius, Institutiones, palimpsest z V w., przykryty listami św. Hieronima z VII w., Bibl. Kap. w Weronie Cod. 13 (XV) Galla Anonima kronika, zob. Heilsberski, Sędziwoja, Zamoyskich Gertrudy księżnej modlitewnik (Psałterz arcybpa Egberta z X w. uzupełniony w XI w.) w Bibl. w Cividale Godzinki św. Jadwigi z kalendarzem i nekrologiem, N. York, Bibl. Pierponta Morgana Gotszalka (Godescalc) Evangelistarium zob. Ewangelistarz Karola W. Graduał klarysek krak. zob. Antyfonarz Graduał klasztoru św. Katarzyny na Kazimierzu z r. 1528, Bibl. Nar. w Warszawie Lat. F. v. I 113 – łęczycki z r. 1467, Bibl. Nar. w Warszawie Lat. F. v. I 84+ – opata Mścisława zob. Antyfonarz – Olbrachta trzytomowy, Arch. Kap. Krak. ms. 42, 43 i 44 – płocki z r. 1365 pisany przez Świętosława z Wilkowa, Płock, Bibl. Kat.+ – tyniecki z XV w. w skarbcu katedry tarnowskiej Heilsberski rękopis Kroniki Galla (Piotra z Szamotuł), Bibl. Nar. w Warszawie (obecnie w Kanadzie) Heydekego Jana rękopis, Bibl. Jag. ms. 689 Hieronima św. Komentarz do Księgi Proroków, Bibl. Czartoryskich w Krakowie ms. 3118 – – Liber comitis z l. 772–80, Leningrad, Bibl. Publ. Ms. Q. I 16 Hilarego św. De Trinitate, papirus z VI w., Wiedeń, Bibl. Nar. Cod. 2160 – – – pergaminowy z VI w., Watykan, Arch. di S. Pietro D. 182 Homiliarze Kap. Krak. z w. XI/XII ms. 142 i 143 Homilie św. Augustyna z VIII w., Bibl. w Wolfenbüttel Cod. Weissenburg. 99 – et Lectiones z XIII w., Arch. Kap. Krak. ms. 145 Horae B. V. Mariae ad usum Ecclesiae Romanae, Bibl. Nar. w Warszawie Lat. Q. v. 113+ Itala czyli Vetus Latina (biblia) fragmenty, palimpsest znaleziony w Bibl. würzburskiej Jagielloński ms. 228, Kronika Kadłubka – – 539, Valerius Maximus z pocz. XIV w. na palimpseście – – 2470, oprawa skórzana tłoczona z XII w.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Wykaz kodeksów

515

Jana Kantego św. rękopisy (Bibl. Jag. ms. 2362–72, 2375–77 i in.) Kalendarz kapituły Krak. z r. 1254 zob. Rocznik – lądzki zob. Collectarium – i nekrolog premonstrantów klasztoru św. Wincentego w Wrocławiu, Berlin, Bibl. Państwowa ms. Theol. lat. F. 378 – polskiego pochodzenia z r. 1385, Bibl. Jag. ms. 562 – trzebnicki zob. Godzinki św. Jadwigi Kap. krakowskiej kodeksy z neumami cheironomicznymi nry 141, 142, 143, 145 – – najstarszy kodeks papierowy, Akta procesu kolegiaty św. Krzyża w Opolu z r. 1339 Katalog biskupów wrocławskich do r. 1273, część Księgi Henrykowskiej (zob.) Kazania gnieźnieńskie polskie, Gniezno, Bibl. Kap. ms. 24 – postne z VIII w., Arch. Kap. krak. ms. 43 – tzw. świętokrzyskie z XIV w. (fragmenty), Warszawa, Bibl. Nar. (obecnie w Kanadzie) – uniwersyteckie i synodalne Bibl. Jag. ms. 173 (Strzempińskiego?) – – – kodeks Mikołaja z Książa, Bibl. Jag. ms. 723 Kazimierza W. (oprawa z literą K) zob. Augustinus super Johannem Kórnicki kodeks z lat 1455–60 zob. Działyńksich Kronika klasztoru w Koprzywnicy, Bibl. Seminarium Duch. w Sandomierzu – opatów mogilskich z pocz. XVI w., Bibl. Czartoryskich w Krakowie ms. 3061 – zob. Chronicon, Galla, Wielka, Wincentego Królewiecki Kodeks statutów Kazimierza Wielkiego z pocz. XV w., ongiś Królewiec, Bibl. Państwowa ms. 58 Księga bracka lubińska zob. Album – grodzka krakowska z r. 1497, Arch. Państwowe w Krakowie Castr. Crac. 26 – henrykowska, Wrocław, Arch. Diecezjalne – miejska krakowska najstarsza z r. 1300 (ławnicza), Arch. m. Krakowa ms. 1 – – wrocławska z XIII w., zaginiona – – radziecka krakowska z r. 1361, papierowa, Arch. m. Krakowa ms. 863 – Rodzaju (Genesis) z w. XII/XIII, ongiś własność kardynała Batorego, Bibl. Nar. w Warszawie Lat. F. v. I 32+ Kuropatnickiego kodeks Kroniki Kadłubka, ongiś w Bibl. Nar. w Warszawie Lat. Q. v. IV 2+ Lądzki kodeks zob. Collectarium Legendae Sanctorum, Arch. Kap. Krakowskiej ms. 147 i 148 Leges Longobardorum w spisie skarbca Kat. Krakowskiej z r. 1110, obecnie nieznane Lejdejski kodeks Witruwiusza, Bibl. Uniwersytecka w Lejdzie, Cod. Vossianus 83 Lekcjonarz (epistolare) pisany w r. 1500 przez Piotra Postawę z Proszowic, Arch. Kap. Krak. ms. 22 – z Włocławka z VIII w. (fragment) w Seminarium (Zakładzie) nauk pomocniczych historii Uniw. Jag. Lex Salica i Breviarum Alaricianum z IX w., Warszawa, Bibl. Uniwersytecka ms. 480 Liber beneficiorum dioec. Cracoviensis Długosza (oryginał) Arch. Kap. Krak. ms. 194, 195, 196, 197 (4 tomy) – decretalium, dar króla Kazimierza dla katedry krak., nieznany – Diurnus, Arch. Watykańskie Arm. XI 19 – fraternitatis Lubinensis zob. Perykopy

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

516

Wykaz kodeksów

– Geneseos Krzysztofa Szydłowieckiego z 1531 r. w Bibl. Kórnickiej – mortuorum benedyktynów w Lubiniu, Bibl. Nar. w Warszawie ms. Lat. Q. I. v. 168+ Listy apostolskie z glosą i Rocznik tzw. świętokrzyski dawny, Bibl. Nar. w Warszawie, ms. Lat. O. v. I 19 (obecnie w Kanadzie) – św. Pawła, papirus grecki z II/III w. z Fayum w Bibl. Uniwersytetu w Michigan Liwiusz, Ab urbe condita z r. 1453, Bibl. Watykańska Cod. Vatic. 3331 Liwiusza fragmenty, palimpsest, Bibl. Kap. w Weronie ms. XL (38) Lubiński kodeks zob. Perykopy – rękopis zob. Wielka kronika Martyrologium ad usum monasteri Cassinensis w Bibl. Watykańskiej, Cod. Vat. 4958 Matyldy kodeks zob. Ordo Romanus Metryka koronna, zbiór ksiąg w Archiwum Głównym w Warszawie Mikołaja z Radomia utwory muzyczne w rkpisie Bibl. Krasińskich w Warszawie ms. 52+ Miracula Sancti Stanislai, rotuł w Arch. Kap. Krak. ms. 228 Missale plenarium z w. XI/XII, Gniezno, Bibl. Kap. ms. 149 – wrocławskie z XV w., dawniej w Bibl. Miejskiej w Wrocławiu R. 165+ Modlitewnik Szydłowieckiego w Mediolanie, część w Ambrosianie, część w Trivulzianie – tzw. Władysława Warneńczyka, Oxford, Bodlejana ms. 15857 – Zygmunta I, British Museum Add. 15281 Montekassiński komentarz do listów św. Pawła z VI w., Rzym, Bibl. klasztoru Monte Cassino Cod. 150 Mszał św. Wojciecha zob. Ewangeliarz Nekrolog klasztoru św. Wincentego zob. Kalendarz Niemieckie prawo zob. Zbiory prawa niemieckiego Nocturnale cantuale per manus fratris Ludovici scriptum ok. r. 1278 w klasztorze w Mogile, zaginione Ordinale Bibl. Jag. z w. XI/XII zob. Pontificale bpów krak. Ordo Romanus ofiarowany Mieszkowi II ok. r. 1027 przez księżnę Matyldę, ongiś w Berlinie, zaginiony Ossolińskich I, kodeks ustawodawstwa Kazimierza W. z r. 1400, Bibl. Zakładu Nar. im. Ossolińskich w Wrocławiu ms. 633 Palimpsesty zob. Cicero de officiis, Cicero Vaticanus, Collectio trium partium, Gaius, Itala, Jagielloński 539, Liwiusz Pandekta z w. VI/VII, Florencja, Laurenziana bez sygn. Papierowe najstarsze kodeksy zob. Kap. Krak. z r. 1339, Księga radziecka z r. 1361, Expositio z r. 1367 Paterius z XII w., Arch. Kap. Krak. ms. 68 Perykopy Bertolda kustosza, Salzburg, Bibl. klasztoru św. Piotra Cod. VI 55 – Egberta arcybpa trewirskiego pisane ok. r. 980 w Reichenau, Trewir, Bibl. Miejska Cod. 24 – z w. XI/XII i Księga bracka (Album) klasztoru lubińskiego, dawniej ms. Bibl. Nar. w Warszawie Lat. Q. v. I 32+ Petrarki autograf z r. 1370, Bibl. Watykańska Vat. 3359 Pieśni o św. Stanisławie i Janie Kapistranie zob. Działyńskich kodeks – Mikołaja z Radomia zob. Mikołaj

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Wykaz kodeksów

517

Płocki kodeks z tłoczoną oprawą skórzaną z poł. XII w., Ewangelia św. Marka z glosą, Bibl. Kap. ms. 143 Płockiego pisarza rękopis z r. 1414, Bibl. Jag. ms. 1396 Pontificale biskupów krakowskich z XI/XII w. Bibl. Jag. ms. 2057 Pontyfikał Erazma Ciołka, Bibl. Czartoryskich w Krakowie ms. 1212 Pontyfikał Fryderyka kardynała, Arch. Kap. Krak. ms. 14 – halicki ok. r. 1400, zbiory Baworowskich – krakowski z XIV w., Arch. Kap. ms. 11 – lwowski (z XIII w. z Daulis), Gniezno, Bibl. Kap. ms. 152 – Oleśnickiego Zbigniewa, Arch. Kap. Krak. ms. 12 – płocki z XIII w., Płock, Bibl. Kat.+ – Tomasza Strzempińskiego, Arch. Kap. Krak. ms. 13 – wrocławski z XI/XII w., Wrocław, Bibl. Kap. ms. 149 Psalterium magnum auro conscriptum, dar ks. Salomei Bolesławowej, nieznany – Trilingue, luźna karta, próba pióra jednego z pisarzy psałterza floriańskiego Psałterz dubliński z końca VI w. zw. Cathach, Dublin, Akademia Irl. – arcybpa Egberta zob. Gertrudy modlitewnik – św. Elżbiety Turyngskiej, Bibl. w Cividale – z Fleury z IX w., Bern, Bibl. Miejska ms. 668 – floriański, Bibl. Nar. w Warszawie (obecnie w Kanadzie) – Folcharta w St. Gallen, Bibl. Kl. Cod. 23 – Henryka Lwa w British Museum, Landsdowne 381 – Hermana landgr. Turyngii, Stuttgart, Bibl. Publiczna H. B. II Bibl. 24 – Karola Wielkiego (złoty) ręki Dagulfa, Wiedeń, Bibl. Nar. Cod. 1861 – klarysek wrocławskich, Wrocław, Bibl. Uniw. I Q. 233 – Melisendy córki, Baldwina kr. jerozolimskiego, oprawa z pocz. XII w. w British Museum, ms. Egerton 1139 – puławski w jęz. polskim, Bibl. Czartoryskich w Krakowie ms. 1269 – trzebnicki z pocz. XIII w. (Psalterium nocturnum), Wrocław, Bibl. Uniwersytecka I F 440+ – utrechcki z IX w., Utrecht, Bibl. Uniwersytecka ms. 32 – złoty z St. Gallen, Bibl. Kl. ms. 22 Pułtuski kodeks zob. Ewangeliarz płocki Regesta watykańskie, Zbiór ksiąg w Arch. Watyk. Revelationes S. Byrgittae, Płock, Bibl. Kat. (oprawa) Rocznik krakowski (tzw.), na wolnych kartach Rocznika kapitulnego – świętokrzyski dawny zob. Listy apostolskie – Traski (por. Zamoyskich kodeks) – i Kalendarz kapituły katedralnej krakowskiej, Arch. Kap. ms. 209 – i tablica paschalna lubińska, fragmenty na wyklejkach, Berlin, Bibl. Państw. ms. lat. f. 378 Rytuał wrocławski z czasów bpa Henryka z Wierzbna, Wrocław, Bibl. Kap. ms. 152 Sacramentarium tynieckie, dawniej w Bibl. Zamoyskich Cim. 8, obecnie w Bibl. Nar. w Warszawie Sakramentarz Drogona bpa Metzu, Paryż, Bibl. Nar. ms. lat. 9428 – fryburski z XI w., Fryburg im Br., Bibl. Uniwersytecka ms. 360a Sakramentarz monachijski Henryka II, Monachium, Bibl. Państwowa Cod. lat. 4456 Sędziwoja z Czechła rękopis Kroniki Galla, Bibl. Czart. w Krakowie ms. 1310

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

518

Wykaz kodeksów

Sinaiticus codex, N. Testament grecki z IV w., British Museum w Londynie Smaragda komentarz do reguły św. Benedykta i wiersz o bitwie pod Fontanetum z IX w., Bibl. Kórnicka ms. 124 I F. 90 Stradomskiego kodeks, Statuty Kazimierza W., Bibl. Jag. ms. 1174 Świętosława z Wilkowa rękopis zob. Graduał płocki Tablica paschalna lubińska zob. Rocznik lubiński Tomiciana, Bibl. Nar. w Warszawie Lat. F. ch. IV 145a+ Traktat astronomiczny przepisany przez Marcina z Olkusza, Bibl. Jag. ms. 1964 – medyczny, Bibl. Jag. ms. 850 Tripartita zob. Collectio tripartita Trivulzianus codex, Boska Komedia z XIV w., Mediolan, Bibl. Trivulziana Cod. 1080 Uty zob. Ewangelistarz Vaticanus codex, biblia grecka z IV w., Vatic. gr. 1209 Vigilanus codex w Eskorialu z r. 976 z cyframi arabskimi Vergilius Augusteus, fragmenty w Bibl. Watykańskiej Cod. Vat. Lat. 3256 i w Berlinie Bibl. Państw. Lat. f. 416 – Mediceus, Florencja, Laurenziana 39, 1 – z Oxyrynchos, Kair, Muzeum Gizeh – Palatinus, Bibl. Watykańska Pal. lat. 1631 – Romanus, tamże, Cod. Vat. lat. 3867 – Sangallensis, Bibl. klasztoru St. Gallen Cod. 1394 – Vaticanus, Cod. Vat. Lat. 3225 – Veronensis, Bibl. Kap. w Weronie ms. XL (38) – zob. Wergili Vitae patrum z r. 1420 z klasztoru w Henrykowie, Bibl. Uniwersytecka w Wrocławiu IV F. 179+ Wergili, Eneida z IX w., Bern, Bibl. Miejska ms. 165 Wielka kronika, rpis tzw. lubiński, Warszawa, Bibl. Nar. Lat. F. ch. IV 19 i rkps. tzw. królewski, tamże Lat. F. IV 31 Wincentego Kadłubka Kronika zob. Dzikowski, Eugeniuszowski, Fabra, Jagielloński, Kuropatnickiego Wincenty Bellowaceński Speculum, księga zdobyta na Krzyżakach w r. 1410 Wita św. Kodeks zob. Ewangeliarz Wyszehradzki kodeks zob. Ewangeliarz Zamoyskich kodeks nr 28 (Kronika Galla, Rocznik Traski i in.) obecnie w Bibl. Nar. w Warszawie Zbiory mów uniwersyteckich i synodalnych zob. Kazania – prawa niemieckiego z XIV w., Bibl. Jag. ms. 168, 169 i 170a Złoty kodeks zob. Ewangeliarz Karola Łysego, Ewangeliarz płocki, Psałterz Karola W., Psałterz z St. Gallen Zszywka pergaminowa, fragment lekcjonarza zob. Lekcjonarz z Włocławka Żywot św. Stanisława tzw. Tradunt w Kodeksie Zamoyskich (zob.) Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich zob. Długosz Uwaga: Podobizny pisma rękopisów nie oznaczonych bliżej przez autora zob. ryc. 13, 76, 79, 108, 109, 110, 112, 113, 138, 139.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Indeks nazwisk i nazw geograficznych Stosowane skróty: abp – arcybiskup; bibl. – biblijny; bp – biskup; c. – córka; ces. – cesarz, cesarstwo; g. – góra, góry; hr. – hrabia, hrabstwo; jez. – jezioro; k. – kraj, kraina; kard. – kardynał; kr. – król, królowa; ks. – książę, księżna, księstwo; m. – miasto, miejscowość; pap. – papież; rz. – rzeka; s. – syn; w. – wyspa; ż. – żona. Aaron (Aron) z Brunvillare, opat tyniecki, abp krakowski 150–151, 269, 279 Aaron (Aron), bp Auxerre 269 Abaucourt H. d’ 47 Abdinghof, m. 279 Abraham Władysław 169, 174, 273, 286, 288, 304, 309, 461 Accursius, prawnik 173 Ada, siostra Karola Wielkiego 92, 96, 246 Adam Bremeński, kronikarz 177 Adam P. 115 Adelung Jan Krzysztof 29, 442 Adler G. 444 Afryka 59, 138, 200, 215, 223, 437, 469 Agafia (Agata), c. Piotra Włostowica, ż. Jaksy 491–492 Ahiram, kr. fenicki 192–193, 199, 202– 203 Akwizgran, m. 90, 140, 246, 279, 309 Albert Wielki 163 Albigowa, m. 128 Aleksander I Jagiellończyk, kr. Polski 158 Aleksander III, pap. 111 Aleksander Wielki 189, 355 Aleksander z Malonne, bp płocki 129– 130, 288, 293, 295, 495, 497, 506 Aleksandria, m. 137 Alibaux H. 58–59 Alkuin 69, 90, 92, 140, 164, 240, 246, 249–250, 255–256, 440

Alpy, g. 53, 230, 315, 318, 326, 344 Alt-Bergen, m. 352 Altenberg, m. 310, 500 Altenkamp, m. 311 Amalariusz z Metzu, liturgista, uczeń Alkuina 291 Ambroży, św. 154, 163 Ameisenowa Zofia 79, 318, 345, 363, 389 Ameryka 148 Amiens, m. 147, 251 Ammian Marcelin 142 Anastazja, właścicielka ewangeliarza 99, 128, 130, 295 Anastazy IV, pap. 111 Andechs Berchtold von 506 Andechs, hrabiowie 274 Andrysowicz Łazarz Januszowski 396, 399–400 Andrzej z Żarnowca, kaligraf 368 Andrzej, kantor katedry Płockiej 153 Anglia, k. 38, 50, 52–53, 68, 70, 86, 88, 99, 103, 126, 130, 139, 140–144, 146, 216, 235–236, 238, 240, 243, 257, 261, 325, 350, 385, 416–417, 455 Ankona, m. 60 Anna, ż. Piotra Wszeborowica (Starego) 494 Antoniusz Marek 137 Anzelm, abp Canterbury 163 Anzelm Scholastyk z Laon 69, 130, 162, 288–289, 293

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

520

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Aragonia, k. 143 Arezzo, m. 220 Arndt W. 35, 283, 330 Aron zob. Aaron Arras, m. 313 Arrovaise, m. 298, 489 Assurbanipal, kr. 137 Ateny, m. 138, 204 Athos, g. 82, 138 Atlantyk 244 Attalos I, kr. Pergamonu 137 Attyka, k. 204 Audin M. 391 Augsburg, m. 60, 110, 393 Augustyn, św., apostoł Anglii 236 Augustyn z Hippony, św. 55–56, 132, 151, 154, 163, 175, 234, 288–289, 397 Aurelian, ces. 137 Austria, k. 147–148, 155 Auxerre, m. 269 Avignon zob. Awinion Awdańce, ród 373 Awinion (Avignon), m. 106, 110, 142– 143, 331, 483 Azja 138 Azo, profesor boloński 173 Börtzell 39 Babinger F. 58 Badecki K. 62 Badeni St. H. 379 Bagdad, m. 59 Baldwin I, kr. jerozolimski 121 Baldwin, bp krakowski 151, 303 Balice, m. 61 Balzer O. 129, 175, 177, 296, 346, 373, 505 Bałkański Półwysep 202 Bamberg, m. 97, 141, 147, 284, 303, 352, 459, 486 Bambyke (Mambidj), m. 59 Bandtkie J.S. 156, 396 Bank, kupiec 368 Bannister H.M. 444 Bańkowski P. 161 Bardo Śląskie, m. 311 Bari, m. 228–229 Bartal A. 365 Barwiński E. 160 Barycz Henryk 156, 158

Batory Andrzej, bp warmijski 295 Batory Stefan 17 Battelli Juliusz 38, 264, 329, 389 Bauer H. 189, 197, 199, 201 Bauer K.F. 469, 473–474, 478–481, 485, 492 Bawaria, k. 98, 231, 283, 288, 396, 398 Bazylea, m. 60, 130, 147, 156, 388, 393 Bazylewski, kolekcjoner 500 Bechis M. 163 Beda Venerabilis 140, 168, 171, 175 Beer E. 245, 250 Belgia, k. 39, 99, 151, 169, 341, 453, 461 Benedykt X, pap. 309 Benedykt XII, pap. 331 Benedykt z Poznania, kronikarz 490 Benedykt, św. z Nursji 138–139, 271 Benewent, m. 228 Berg, hrabiowie 274 Berger Ph. 179 Bergner 469 Berlin, m. 34, 44, 51, 93, 121, 147, 150, 160, 277, 279, 348 Bernacki L. 43, 268, 391, 398 Bernard, opat Clairvaux, św. 154 Bernheim E. 15 Berno, m. 36, 254 Bersohn M. 103, 132, 293, 294, 367, 370, 461 Bertold, kustosz salzburski 286 Bessarion, kard. 143 Bessel J.G. 29 Beuron, m. 57 Biblos, m. 192–193, 199–202 Biegeleisen H. 359, 368–369, 389, 391 Bielowski A. 346–348, 354–355, 357 Biernacki C. 498–499 Biernat z Lublina 398 Birkenmajer Aleksander 14, 43, 70– 72, 115–116, 119, 124, 126, 130– 132, 134, 155, 289, 366, 396, 429 Birt T. 44 Bischoff F. 366 Bissing F.W. 189 Bizancjum (Konstantynopol), m. 138, 143 Bizancjum, cesarstwo, 66, 82, 86–87, 90, 97, 101, 206, 445 Blum A. 44

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Indeks nazwisk i nazw geograficznych Bobbio, m. 38, 55, 69, 86, 99, 140, 147, 230, 238, 243, 414, 416 Bobrzyński Michał 175 Boccaccio 71, 142 Bochnak Adam 14, 439, 487 Bochnia, m. 134 Bodeńskie jezioro 60, 96, 140, 230, 256–257, 274 Boecjusz 175, 454 Boeckler A. 79, 89, 103, 279, 286, 298 Bogusław de Popień 296 Bolesław Chrobry, kr. Polski 17, 149, 273, 302, 483, 485 Bolesław Kędzierzawy 129, 491–492, 495, 504 Bolesław Konradowic, s. Konrada Mazowieckiego 503–504 Bolesław Krzywousty 152, 274, 283, 288 Bolesław Mieszkowic, ks. kujawski 504–505 Bolesław Pobożny 373 Bolesław Śmiały (Szczodry) 17, 150, 281 Bolesław Wstydliwy 373, 470 Bolesław Wysoki, ks. śląski 307 Boll F. 28, 37, 136 Bollert M. 123, 132–133 Bolonia (Bononia), m. 69, 99, 152, 173– 174, 271, 320, 371, 383 Bömer A. 179 Bond E.A. 38 Bonifacy (Winfryd), św. 122, 140, 240 Bonifacy IX, pap. 111, 332–333 Bonifacy VIII, pap. 174, 331 Bononia zob. Bolonia Boor H. 314 Boryszewski Andrzej 170 Boüard A. 28, 34, 44, 222, 225, 243, 251–252, 313, 406 Brückner Aleksander 20 Bracciolini Francesco Poggio 142–143, 384–385 Brackmann A. 114, 388 Brandi K. 30, 469–471 Brandl 365 Brauweiler, m. 309 Breslau H. 339 Bretholz B. 28, 37, 44, 210, 225, 257, 313, 326, 406, 434, 439 Brinckmeier E. 365

521

Briquet S.M. 62 Brodnica, m. 157 Bruckmann A. 36 Brückner A. 117 Brugmans H. 39 Bruksela, m. 147 Brygida, św. 133, 154 Brzeg, m. 153 Brześć, m. 399 Brzetysław, ks. czeski 150, 275, 485 Brzeźno, m. 494 Buchwald G. 339 Buda, m. 71 Buda, m. na Śląsku 363 Budapeszt (Budapest), m. 60 Budka Wł. 61, 63 Budkowa zob. Kozłowska-Budkowa Buonaccorsi Filip (Kallimach) 68, 158 Burgundia, k. 233, 243, 251, 284 Bytom, m. 492 Cagnat R. 209, 434, 467 Cambrai, m. 291 Cambridge, m. 147 Canossa zob. Kanossa Canterbury, m. 88, 99, 141 Cantor M. 434 Cappelli A. 407, 419, 420, 424, 428 Carter Th.F. 58 Carusi E. 38 Caumont 469 Celtes Konrad 158 Cerchowie M. i S. 470 Cervetri, m. 205 Cesena, m. 144, 146 Cezar Juliusz 137, 175, 410, 472 Cezarea, m. 138 Chalkis, m. 205 Champollion J.F. 191 Champollion-Figeac A. 32 Chartres, m. 147 Chassant L.A. 30, 407–408, 419 Chatelain E. 34, 209, 409, 414 Chester Beatty, kolekcjoner rękopisów 76 Chevalier U. 178 Chevreux P. 34 Chiny, k. 59, 186–187 Chlotar II, kr. Franków 413 Chmielowski P. 345 Chorwacja, k. 341

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

522

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Chroust A. 36, 256, 257, 283, 298, 309, 317, 363 Chur, m. 230, 256, 309 Chybiński A. 463 Ciołek Erazm, bp płocki 361, 369 Ciołek Stanisław, bp poznański 361, 379 Cividale, m. 60, 84, 96, 98, 150, 273– 275 Claperton R.H. 44 Clark J.W. 74, 144–146 Claudin A. 391 Clirist K. 70 Cluny, m. 141, 255 Cockerel Douglas 115 Corbie zob. Korbea Crous E. 313, 316–317, 323, 327, 368, 391 Cucuel 467 Cumae, m. 205 Cumberland, m. 99 Cycero (Ciceron) 55–57, 175, 208, 215, 359, 385, 409–410, 440 Cylicja, k. 195 Cypr, w. 192, 194–195, 201–202 Cyprian, bp wrocławski 308 Cyryl, św. 82 Czacki Tadeusz 160, 282, 500 Czartoryscy, ród 135, 160–161 Czartoryski Władysław, ks. 128, 135 Czechy, k. 109, 110, 141, 148, 273, 281, 283, 365, 367, 391, 403 Czeiskendorf Jan Henkel 389 Czerwińsk, m. 151, 281, 363 Da Silva Marques 39 Dagulf, kaligraf 93, 95, 245–246, 249– 250, 252, 262 Dakota, k. 184 Dalmacja, k. 99, 228–229 Damaszek, m. 59 Damazy I, pap. 226, 475 Dania, k. 39, 341–342 Dante Alighieri 326–327, 395 Dantyszek Jan, bp warmijski 401 Danzel Th. 179–180, 183 Daulis, m. 170 David Piotr 88, 91, 158, 176, 267–269, 291, 293, 302, 348, 353–354, 357, 485 Dawid, kr. bibl. 83, 120

Dąbrówka Jan 156, 355, 359 Deecke W. 194 Degering H. 313 Delisle L. 31–33, 246, 255, 308, 313, 338 Delitsch H. 179, 194 Demidow A., kolekcjoner 500 Denifle H. 36, 334 Deschamps P. 467, 469 Dessau H. 467 Destrez J. 70 Dethier Ph.A. 169, 277 Deusdedit, kard. 259 Deventer, m. 71 Dezyderiusz, opat Monte Cassino (Wiktor III, pap.) 101, 229 Diehl E. 207–208, 219, 467, 469, 471, 473, 475–477, 479, 483–484 Diels P. 429, 432 Diether III von Katzenelnbogen 481 Dietrichd 348 Dijon, m. 175, 348 Diringer D. 189, 205 Długosz Jan 129, 132, 150, 154–155, 157–158, 175, 351, 355, 359, 391, 397, 494–495 Dobiasz-Rożdiestwienskaja Olga 40, 234 Dobromil, m. 359 Dobrowolski K. 157, 158, 369, 389 Doloye 45 Drezno, m. 396 Drogo, bp Metzu 93 Drzewica, m. 68, 110, 113 Du Cange C. 365 Dublin, m. 88–89, 236–237 Dubrowski, kolekcjoner 147 Duenos 207–208 Dunaj, rz. 57, 94 Duns Szkot 163 Dura Europos, m. 51 Dürer Albrecht 393 Durham, m. 126, 142 Durrow, m. 88–89, 236 Dymitr, s. Jaropełka 274 Działyńscy, ród 160–161 Dzików, m. 160–161 Eberhard, bp naumburski 486 Ebers G. 192 Echternach, m. 97, 125

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Indeks nazwisk i nazw geograficznych Eckert 467 Efez, m. 138 Egbert, abp trewirski 84, 96–98, 150, 273–275, 277, 458 Egbert, bp Yorku 140 Egipt, k. 48–49, 51–52, 58–59, 64, 73, 76, 87, 121, 137–138, 187, 189– 190, 194, 197, 199, 201, 212, 220, 223 Ehl H. 279 Ehrle F. 38, 212, 229–230, 259, 320– 321, 384 Einhard 140 Einhard, biograf Karola Wielkiego 176, 249 El Amarna, m. 194 Elefantyna, w. 48 Eliasz W. 500 Elżbieta Łokietkówna 155 Elżbieta, św., c. Andrzeja II kr. Węgier 98, 274 Emilia, k. 146 Emmeram, św. 97, 286 Eneasz Sylwiusz Piccolomini zob. Pius II Erazm z Rotterdamu 395 Erhard, św. 286 Estreicher St. 366 Eszmunazar 199 Etruria, k. 205 Eubea, w. 205 Eufrat, rz. 51 Eugenia, św. 167 Eugeniusz IV, pap. 114, 332, 387 Eugeniusz, ks. Sabaudzki 357 Eumenes I, kr. Pergamonu 51 Eumenes II, kr. Pergamonu 51, 137 Europa 23, 35, 38, 48, 53–54, 62, 68, 69, 71, 86–87, 99, 101, 104, 106, 127, 130, 132, 135–136, 147–148, 150, 154, 158, 160, 173, 206, 209, 223, 225, 235, 238, 240–241, 244, 253, 255, 257–258, 261, 267, 282, 291, 315, 320, 324, 336, 339, 340– 341, 344, 379, 383, 417, 437, 442, 455, 472, 485, 493 Evans A.J. 195 Ewald P. 231 Ewert 271, 345 Ezym, m. 169

523

Förster H. 36 Fabre, bp, właściciel rękopisu Kadłubka 355, 357 Fabriano, m. 60, 61 Fayum, m. 48, 50, 58, 76 Federici V. 247 Fejérpataky L. 40 Fenicja, k. 194, 199, 201 Fez, m. 59 Fijałek Jan 162, 169–170, 286 Filip August, kr. Francji 335 Filip Dobry, ks. Burgundii 326 Finkel L. 29, 300 Firmus, uzurpator 137 Fitzlar, m. 309 Flammermont J. 34 Flandria, k. 255, 313 Fleury, m. 255, 414 Flinders Petrie W.M. 197 Florencja, m. 34, 36, 38, 47, 71, 143– 144, 216, 223, 326, 437 Florencjusz, św. 167, 279 Florus Publius Annius 175 Foerster H. 313 Folchart 94 Fontanteum, m. 271 Formello, m. 205 Francja (Galia), k. 30, 32, 34, 52–53, 60, 66, 68–70, 86–88, 99, 103–104, 106, 108–110, 121, 124, 130, 138– 139, 143, 146–148, 151, 169, 183, 226, 231–236, 238, 240, 243–244, 246–247, 249, 251–252, 255–258, 261, 267, 269, 273, 281, 288, 289, 291, 293, 304, 313, 315, 317, 325– 326, 335, 341, 344, 363, 385, 388, 395, 400, 453, 455, 457, 461, 463, 469, 480–482, 489 Frankfurt n. Menem, m. 34 Frankonia, k. 225–226, 284, 300 Fredegar, kronikarz 176 Fredigis, opat w Tours 250, 255 Friedberg M. 489–490, 493 Friedrich G. 40, 311, 391 Fries S.A. 195 Friul, m. 250 Fryburg w Bryzgowii, m. 278–279 Fryburg w Szwajcarii, m. 36, 60 Fryderyk I Barbarossa, ces. 176, 309, 335

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

524

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Fryderyk II, ces. 59, 111, 141, 221, 335– 338 Fryderyk III, ces. 336 Fryderyk Jagiellończyk, kard. 114, 158, 170, 369 Fryderyk z Wettynu, abp magdeburski 495 Fryderyk, bp praski 310 Fulda, m. 92, 96, 122, 140, 142, 147, 149, 175, 240, 256, 273, 300, 309, 348 Fumagalli G. 39 Fust, drukarz 391 Göttweig, m. 29 Gaius, prawnik 55, 217, 271, 440 Galabert F. 34 Galhard de Carceribus 60 Galia zob. Francja Galicja (iberyjska), k. 257 Galicja, k. 160 Gall, św. zob. Gallus Gall Anonim 153, 175–177, 300, 302– 303, 353–355 Gallus (Gall), św. 140, 238, 451 Gangulf, św. 284, 459 Gansiniec R. 485 Garcia Villada Z. 39 Gardiner A.H. 197, 199 Gardthausen V. 44, 137, 204 Gasperini G. 444 Gaszowiec Piotr 71 Gatterer Ch. 29–30, 40 Gaudenzi A. 247 Gąsiorowski St. J. 86 Gdańsk, m. 47 Gembloux, m. 141, 281, 293 Genewa, m. 47, 62 Gerbert z Aurillac zob. Sylwester II Gereon, św. 167, 279 Gertruda, c. Bolesława Krzywoustego i Salomei 274 Gertruda, c. Jadwigi Śląskiej 352 Gertruda, c. Mieszka II i Rychezy 96, 101, 150, 274, 458 Getynga, m. 29, 47, 147, 469 Gębarowicz M. 79, 345–346, 490, 494 Gheyn J. v. den 39, 298 Gieysztor Aleksander 13, 15 Gioberti 55 Giorgi I. 247

Giry A. 341–342, 344 Gloria A. 37 Gmür M. 181 Gniezno, m. 99, 151, 161, 170, 174, 269, 271–272, 282, 285, 289, 293, 300, 348, 459, 485, 505 Godefroid de Claire 506 Godesscalc zob. Gotszalk Goffred de Trano 174 Goldschmidt A. 79, 115, 274, 278–279, 281, 495 Goldschmidt E.Ph. 97, 350 Gosław, bp płocki 162 Gotha, m. 125, 147 Gotszalk (Godesscalc), kaligraf Karola Wielkiego 57, 93, 244, 249–250, 252, 262 Góra Sobótka (Ślęża) 489–490 Górka O. 307, 373 Górkowa L. 15 Górnicki Łukasz 400 Górski K. 375 Gracjan, benedyktyn z Bolonii 173 Grecja (Hellada), k. 73, 76, 170, 195, 204 Grimme 199 Grodecki Roman 350, 354 Grous E. 319 Grozanta, rycerz 311 Grun P.A. 432 Grünhagen 490 Grunwald, m. 157 Grzegorz I Wielki, pap. 83, 120, 163– 164, 236, 445 Grzegorz IV (lub V), pap. 477 Grzegorz IX, pap. 173–174, 331, 334 Grzegorz VII, pap. 167 Grzegorz X, pap. 334 Grzegorz XI, pap. 483 Grzegorz z Sanoka 158 Grzegorz z Tours, św. 176 Guilhermy F. 45, 485 Gumowski M. 485–486 Gumpo, poseł z Bambergu 302 Gunter, złotnik 130 Gutenberg Jan 392, 394–395 Gwido z Arezzo 455, 457 Hübner E. 467 Hârûn al Rasîd 59 Habakuk, bibl. 498

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Indeks nazwisk i nazw geograficznych Habel E. 365 Haberl F.X. 444, 446–447, 450 Hadrian I, pap. 93, 164, 226 Hadrian II, pap. 476 Hadrian, ces. 138 Haebler K. 391 Hagen Jan, kaligraf 368 Hajnal St. 40, 289, 298, 342–344 Halberstadt, m. 126 Halévy J. 195, 201 Halle, m. 29 Haller Jan, drukarz 397–399 Haluciński K. 134 Hamann E. 79 Hammarström M. 205–206 Handelsman M. 15 Hanower, m. 147 Hartmann L.M. 227 Haseloff 98, 273, 275 Havet J. 414 Haymo, generał franciszkanów 167 Hebarhard, kanclerz 264 Heck W. 463 Hedin Sven 58 Heidelberg, m. 34, 147 Hel, półwysep 182 Helmarshausen, m. 300 Henryk Brodaty, ks. śląski 350, 372 Henryk II, ces. 97 Henryk III, ks. wrocławski 68 Henryk IV, ces. 119, 283, 303 Henryk ks. sandomierski 312, 343, 443 Henryk Lew, ks. 98 Henryk Pobożny, ks. śląski 153 Henryk V, ces. 84, 127, 282–283, 309 Henryk VI, ces. 336 Henryk z Wierzbna, bp wrocławski 171 Henryk, bp leodyjski 310 Henryków, m. 350, 362–363 Herburt Jan Szczęsny 359 Hereford, m. 144 Herkulanum, m. 48, 51, 138, 212, 217– 218 Herman, bp koloński 150 Herman, landgraf z Turyngii 98 Hermannus Contractus, kronikarz 454 Herodot 51, 202, 205 Hersfeld, m. 141, 240, 309 Hessel A. 243, 249, 251, 313, 320, 391 Hevesey André de 143

525

Heydke Jan 361, 389 Hieronim, św. 138, 162–163, 171, 176, 217, 231–232, 251 Hilary z Poitiers, św. 50, 163, 224 Hildebrand E. 39 Hildegarda, ż. Karola Wielkiego 244 Hildesheim, m. 141 Hill G.F. 434 Hirsch H. 308 Hiszpania, k. 39, 49, 52–53, 59–60, 87, 183, 225, 231, 235, 243, 257, 261, 273, 388, 395, 400, 437, 453, 455 Hochfeder Kasper, drukarz 397, 398 Hofman-Dadejowa H. 354–355, 357, 359 Hohenstaufowie, ród 59, 335 Holandia, k. 39, 71, 145, 451 Hommel F. 194 Honoriusz II, pap. 264 Honoriusz III, pap. 332, 334 Horacy 175 Hornowska M. 67, 136, 156, 175, 363, 365 Hove G. 255 Howardy G. 187 Hrabanus Maurus 140, 256 Hrozny F. 195 Hube R. 291 Hübner E. 209, 210 Hucbald z St. Amand 454, 457 Hulákovsksý J.M. 407, 419 Hunter Dard 58 Hüpsch, kolekcjoner 147 Ibscher H. 44 Ihm M. 36 Imram Gniewomirowicz, komes śląski 312 Ingolstad, m. 398 Innocenty II, pap. 264, 471 Innocenty III, pap. 334 Innsbruck, m. 59, 506 Iran, k. 87 Irlandia, k. 86, 139, 235–237, 239, 243, 416–417 Irnerius, prawnik 172 Isman Jusuf 200 Isner Jan 156 Italia zob. Włochy Iwo Odrowąż, bp krakowski 152

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

526

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Iwo z Chartres 174, 291, 293 Iwrea, m. 99 Izajasz, bibl. 498 Izjasław-Dymitr, ks. kijowski 101, 247 Izydor z Sewilli 64, 139, 163, 175, 231, 348, 440 Jachimecki Zdzisław 14, 458–459, 463, 466 Jadwiga śląska, św. 97, 167, 350, 352– 353 Jadwiga, kr. Polski, ż. Władysława Jagiełły 60, 78, 154–155, 366, 378, 443 Jaffé Ph. 35 Jagiellonowie, ród 158, 170 Jaksa, zięć Piotra Włostowica 130, 470, 491–492 Jakub de Voragine 178 Jakub z Ossowy 378 Jakub z Theramo 178 Jakub z Velletri 74, 346, 357 Jakub ze Żnina, abp gnieźnieński 289 Jan Adam „de Polonia” 395 Jan Chappuis 174 Jan de Sacrobusto 398 Jan Ewangelista 83, 112, 132, 154 Jan III Sobieski 504 Jan Kanty, św. 156, 361 Jan Kapistran, św. 466 Jan Kazimierz, kr. Polski 159 Jan Olbracht, kr. Polski 158, 366, 369, 381, 390 Jan VIII, pap. 227 Jan XXII, pap. 142, 174, 331, 335 Jan XXIII, pap. (antypapież) 142 Jan z Salisbury 163 Jan z Żytawy 365 Jan, abp gnieźnieński 306 Jan, diakon 368 Janko z Czarnkowa 154, 353, 359, 376 Janów J. 366 Jansen F. 300 Janusz Suchywilk 376 Januszowski J. 400 Januszowski Jan Łazarowicz 396, 400 Jaropełk-Piotr, ks. ruski, s. IzjasławaDymitra 274 Jarosław ze Skotnik, abp gnieźnieński 60

Jarosławiecka-Gąsiorowska Maria 79, 282, 345, 369, 391 Jaśko, notariusz 375 Jena, m. 29 Jensen H. 179, 182, 187, 189–192, 193, 195, 203, 205, 207 Jenson Mikołaj, drukarz 399 Jerzy z Sambora, kaligraf 370 Jędrzejów, m. 298, 363 Johannes Weszg de Banith 72 Johnen C. 409, 417 Johnston J.H. 159 Jordanes, kronikarz 176 Józef II, ces. 160 Judyta Maria, siostra Henryka IV ces., druga ż. Władysława Hermana 281, 283 Judyta, c. Wratysława II, kr. Czech, ż. Władysława Hermana 281–282 Juliusz Waleriusz 175 Jusselin M. 414 Justyn, historyk 175 Justynian I Wielki, ces. 172, 318, 411– 412, 416 Juwenal 175 Kaczmarczyk K. 47, 154, 363, 370 Kadmos Fenicjanin 202 Kair, m. 51, 59 Kalabria, m. 228 Kalikst II, pap. 264 Kalisz, m. 348, 377, 493, 498, 499 Kallimach zob. Buonacorsi Filip Kålund K. 39 Kanaan, k. 192 Kanossa (Canossa), m. 99, 281 Kapadocja k. 195 Kapua, m. 205, 228 Karabaček J. 58–59 Karbowiak A. 136, 153 Karloman 252, 262 Karlsruhe, m. 147 Karol I Robert, kr. Wegier 60 Karol IV, ces. 60, 104, 108, 111, 142, 154–155, 338 Karol Łysy, kr. Franków, ces. 90, 93, 140, 255, 313 Karol Śmiały, ks. Burgundii 326 Karol V, kr. Francji 111, 141

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Indeks nazwisk i nazw geograficznych Karol Wielki 57, 69, 88, 90, 93, 95, 140, 155, 164, 233, 244–246, 249–250, 252, 257, 262–263 Karolina Północna, k. 200 Karolingowie, ród 338, 383 Karpiński L.C. 434 Kartagina, m. 171 Karwasińska J. 376 Kasjodor 139, 439 Kasjusz, św. 167, 279 Kassel, m. 147 Katalonia, k. 257 Katarzyna II, caryca 159 Katarzyna ż. Klemensa z Korzennej 471 Katarzyna, c. Ludwika I ks. brzeskiego 153 Katarzyna, św. 138 Katon Młodszy 410 Katterbach Bruno 38 Katylina 410 Kaufmann C.M. 467, 469 Kazimierz (Kraków), m. 54, 61, 363, 368, 389 Kazimierz Jagiellończyk, kr. Polski 158, 361, 379–381, 391 Kazimierz Odnowiciel 150, 281, 300 Kazimierz Sprawiedliwy 312, 343 Kazimierz Wielki, kr. Polski 17, 60, 75, 114, 133, 154–155, 331, 366, 368, 375–379, 443 Kazimierz, s. Konrada Mazowieckiego 503 Kehr P. 227 Keiss J. 444 Keller P.L. 271 Kells, m. 88, 236 Kemosz, ojciec kr. Meszy 193 Kenyon Fryderyk G. 38, 44, 76 Kętrzyński Stanisław 13–15, 60–61, 273, 349, 352, 373–376, 378–379 Kętrzyński W. 40, 300, 345, 348, 354 Kieszkowski J. 391 Kijów, m. 274 Kilian, św. 284 Kirchhoff A. 204–205 Kirchner J. 44, 79, 136, 313, 316, 317, 319, 323, 326, 327, 344, 368, 391 Kiszkowie, ród 399 Klemens II, pap. 264

527

Klemens V, pap. 174 Klemens z Korzennej 471 Klemm P. 44 Kleopatra 137 Kloss E. 79, 362, 365–366, 368 Kłobuck, m. 438 Kłobucko, m. 132 Knossos, m. 195 Knyczyńska W. 156 Kochanowski Jan 400, 421 Kögel G. 57 Köhler W. 79 Koloman, kr. Węgier 40 Kolonia, m. 97, 147, 150, 167, 256, 278– 279, 309–311, 352, 500 Kolumba, św. 88 Kolumban, św. 55, 88, 139–140, 233, 238, 416 Komornicki Stefan 43, 79, 122, 124, 128, 135 Konczyńska W. 463 Konin, m. 493 Konrad III, ces. 304, 310, 336 Konrad IV, kr. niem. 336 Konrad Mazowiecki 32, 337, 421, 503– 504 Konrad z Oleśnicy, bp wrocławski 397 Konrad, złotnik 499–500 Konstancja, m. 142–143, 156, 257 Konstantyn Wielki, ces. 138, 472 Konstantynopol zob. Bizancjum Kopenhaga, m. 47, 147 Kopera F. 43, 58, 67, 79, 100, 110, 128– 129, 132, 134, 150, 154, 277, 279– 280, 282–283, 295–296, 300–301, 345–346, 352, 361, 368, 370, 391, 456, 463, 500, 503 Kopp Ulrych Fr. 414 Koprzywnica, m. 159, 298, 354, 365 Korbea (Corbie), m. we Francji 69, 86, 94, 97, 139, 147, 234–235, 240, 243, 250–252, 255 Korbea (Nowa Korbea, Korvey), m. w Niemczech 98, 139, 348 Kordoba (Cordova), m. 437 Korzeniowski J. 159–160, 345 Kosmas, kronikarz 485 Kossowski 345 Kothe 282, 284, 300 Kowalski G. 363, 370

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

528

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Kowalski Tadeusz 14 Kownacki Hipolit 357 Kowno, m. 396 Kozłowska-Budkowa Zofia 14, 42–43, 271, 295, 302, 304, 309, 311–312, 343, 350, 371, 374, 487–488 Kozubski W. 172 Kórnik, m. 160, 161 Kraków, m. 14–15, 45, 47, 51, 54, 58, 62, 68, 70, 75, 91–92, 98, 100, 102, 122, 124, 128–130, 134–135, 150, 152, 154, 159, 161, 169, 173–175, 232, 267–269, 277, 281, 283, 293, 300–301, 331, 348, 354, 359, 361, 363, 365, 369, 377, 379, 380–382, 389, 395–396, 399, 401, 432, 439, 461–463, 470–471 488, 500–501 Krasińscy, ród 160–161 Kraus 469 Kreis I. 205 Kreta, w. 195, 201, 204 Kropacz Jan, kopista 132–133 Krupicka H. 307 Kruszwica, m. 151, 270, 493 Kruszyna, m. 354 Krzyszków, m. 504 Krzyżanowski Stanisław 13, 41–43, 111, 213, 282–283, 303–304, 307, 333, 342, 345–346, 355, 359, 361, 373, 375–376, 378, 391 Kujwy, k. 493–494, 505 Kunegunda, św. 352 Kurdystan, k. 51 Kuropatnicki 355, 357 Kurowski Mikołaj, abp 361 Kutrzeba St. 170, 345, 377–378 Kwiatkowski S. 375 Léfèbvre de Lassus G. 159 Löffler K. 44, 79, 82, 84, 136, 148, 231, 257 Lambert II, bp krakowski 302–303, 347 Lambert z Hersfeldu, kronikarz 176 Lambert-Suła, bp Krakowa 274, 347 Lamprecht K. 79 Lanckoroński Mikołaj 75 Lanfranc, abp Canterbury 141 Lange W.H. 44, 394 Langois Ch. 15

Laon, m. 69, 130, 147, 162, 243, 288– 289, 293, 304, 461 Las Teutoburski 489 Laskarys Jan 143 Lasteyrie R. de 45 Lauer Ph. 251, 263, 269 Laurent M.H. 296, 433 Ląd, m. 151, 352, 363 Le Blant E. 45, 467, 469 Legendre P. 414 Legnica, m. 60, 153 Lehmann P. 77, 156, 223, 225, 250, 252, 406, 411 Lehmann-Haupt C.F. 59 Lehner F.J. 79, 281–282 Leibniz G.W. 357 Lejda, m. 144–145, 147, 220, 393 Lelewel Joachim 13, 15, 21, 40–41, 62, 67, 136, 153, 396 Leningrad zob. Petersburg Leodium, m. 99, 141, 281, 293, 295, 306, 309 Leon IX, pap. 264, 309 Leon XIII, pap. 38, 333 Leonard, św. 487 Leonardo Pisano Fibonacci 437 Leopolita Jan 399 Lepszy L. 43, 62, 110, 345, 370, 439, 463, 470 Leszek Biały, ks. 152 Leszek Czarny, ks. 439, 470 Leszek, s. Bolesława Kędzierzawego 491–492, 495 Leutcharius, opat w Tours 235, 243 Lewak A. 161 Liban, g. 192, 201 Lichaczew M.P. 62 Lidia, k. 205 Lidzbark Warmiński (Heilsberg), m. 354 Liebaert P. 38, 212, 229–230, 234–235, 252, 259, 321, 384 Lietzmann J. 469 Likaonia, k. 195 Limoges, m. 121 Lindau, m. 123 Linde Samuel Bogumił 160 Lindisfarne, m. 88, 239 Lindsay M.W. 28, 39, 226, 235, 251, 406, 417 Linneusz Karol 30

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Indeks nazwisk i nazw geograficznych Linz, m. 29 Lipsk (Leipzig), m. 36, 44, 50, 359, 396 Lisiecki A. 286 Litwa, k. 24, 204, 396 Liwiusz Tytus, historyk 55, 175, 384 Loara, rz. 235, 255 Lob-nor, jez. 58 Löffler E. 434 Lohmeyer K. 37, 44, 314, 406, 419 Lombardia, k. 60, 86, 99, 286 Londyn, m. 32, 51, 57, 121, 126 Longinus, św. 83 Lorsch, m. 92, 141, 147, 240 Lot. F. 263 Lotariusz, ces. 90, 92 Lotaryngia, k. 281 Loubier H. 115, 117, 119–121, 123, 125, 132 Lowe (Loew) E.A. 40, 223, 226, 231, 235, 236, 239, 247, 250, 256–257, 417 Loźmierza Polska, m. 71 Lubiąż, m. 153, 298, 307–308, 362, 373 Lubin, m. 118, 151, 166, 281, 293, 295, 298–299, 309, 374 Lublin, m. 13, 15, 348, 396 Lubomirski T. 153 Luborzyca, m. 439 Lucjusz Cecyliusz Jukund 46, 218–219 Ludwik bawarski 111 Ludwik I, ks. brzeski, s. Bolesława III 153, 155 Ludwik IX Święty, kr. Francji 104, 111, 141–142, 155, 335 Ludwik Niemiecki 264 Ludwik Pobożny, ces. 90, 140, 262, 414 Ludwik VI, kr. Francji 335 Ludwik VII, kr. Francji 335 Ludwik VIII, kr. Francji 111 Ludwik Węgierski 375–378 Ludwik XIV, kr. Francji 146 Lugdun zob. Lyon Lukan 175 Lukka, m. 228, 230, 235 Luksemburg, k. 453 Luksemburgowie, ród 108, 367 Lustig G. 489 Lutsch H. 490–491 Luwr, m. 128, 142 Luxeuil, m. 69, 86, 139, 230, 233–234, 238, 243, 250

529

Lwów, m. 13, 15, 17, 40, 62, 155, 160– 161, 170, 273, 354, 365, 396 Lyon (Lugdun), m. 147, 255 Łabanow 500 Łaguna St. 348 Łęczyca, m. 281 Łękno, m. 304, 306, 310–311, 352, 371 Łodyński M. 161, 373 Łosk, m. 396, 399 Łoś J. 43, 117, 118, 154–155, 158, 429, 431 Łukasz Ewangelista 62 Łukasz Watzelrode, bp warmijski 390 Łukowski J. 291 Łuszczkiewicz Wł. 493–495 Łużyce, k. 277 Łysa Góra, g. 158 Łysiec, g. 289 Mabillon J. 25, 29, 169, 224–226, 231– 232, 235, 240, 246, 414 Maciej Korwin, kr. Węgier 71, 143, 158 Maciej Miechowita 399 Madryt (Madrid), m. 39, 147 Maffei Scipione 29, 225 Magno, abp Sens 418 Mai Angelo 55 Majkowski E. 286 Makrobiusz 175 Maksymilian I, ces. 36 Malatesta Domenico, ks. 144, 146 Maleczyński K. 43, 302, 304, 306, 309– 312, 354–355, 373–374 Malonne, m. 293 Malo-Renault J. 79 Małecki A. 493 Małopolska, k. 159, 312 Manios, właściciel fibuli 207 Manitius M. 178 Manteuffel J. 137 Manteuffel Tadeusz 271 Manuzio Aldo 393, 395, 441 Manuzio Aldo, młodszy 441 Marche Lecoy de la 79 Marchia Hiszpańska, k. 257 Marchiennes, m. 99 Marcin V, pap. 332 Marek, Ewangelista św. 94 Maria, ż. Piotra Włostowica 490 Maroko, k. 59

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

530

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Martin H. 79 Marucchi O. 467 Massmann H. 46 Mateusz, Ewangelista św. 93, 96 Matuszewski J. 350 Matylda, ks. szwabska 84, 150, 169, 273, 275–277 Maugérard, handlarz rękopisów 147 Maurdramnus, opat w Korbei 250–252 Maurer E. 375 Maurus, bp krakowski 151, 281, 487– 488 Maurycy, św. 167, 279, 284 Mediolan, m. 55, 71, 99, 120, 147, 264 Medyceusz Kuźma 143, 385 Meier G. 28 Melisenda, c. Baldwina I kr. jerozolimskiego 121 Mentz A. 409, 411, 417 Menzel K. 246, 250 Merowingowie, ród 233 Merseburg, m. 147, 283 Mesza, kr. Moabitów 193, 203 Metody, św. 82 Metz, m. 93, 120, 147, 396, 451–453, 455, 459 Meyer W. 313, 402 Mez A. 58–59 Mezopotamia, k. 187–188 Michalski Konstanty 14, 271, 345 Michel A. 79 Michigan, m. 76 Micy, m. 255 Mieszko I, ks. Polski 88, 149–150, 175, 273, 300, 483 Mieszko II, kr. Polski 84, 149–150, 169, 273–276, 300, 347, 486 Mieszko III Stary 307–308, 352, 498– 499, 503 Migne J.P. 169, 178 Mikołaj Brevis z Głubczyc 365 Mikołaj Czech, kanonik wiślicki 377 Mikołaj V, pap. 143, 332, 482, 484 Mikołaj z Książa 361 Mikołaj z Liry 163 Mikołaj z Polski 178 Mikołaj z Radomia 466 Mikołaj z Wolborza 377 Mikołaj, brat z Mogiły 370 Mikołaj, kanonik poznański 354, 357 Mikołaj, notariusz śląski 350

Milkau Fr. 44, 50, 79, 136, 179 Millares C. 39, 44 Minos, kr. Krety 195 Mirica zob. Heydeke Mitkowski J. 374 Moab, k. 192 Modena, m. 147 Mogilno, m. 281 Mogiła, m. 61, 159, 161, 363, 370 Moguncja, m. 149, 176, 309, 348, 392, 469, 478–479, 480, 485 Mohlberg C. 249 Molinier A. 79 Mollat G. 434 Mommsen T. 411 Monachium (München), m. 147, 289 Monaci E. 37 Monte Cassino, m. 99, 138, 141–142, 147, 228 Montfaucon B. 148 Montpellier, m. 69, 87 Monza, m. 120 Morawy, k. 365 Morelowski M. 43, 128, 130, 293, 295– 296, 504 Morgan Pierpont 97, 121, 123, 148, 352 Morimond, m. 298 Morze Egejskie 195, 202 Morze Martwe 192 Morze Śródziemne 192, 195, 197, 201– 202 Moskwa, m. 396 Moza, rz. 99, 288, 309 Mozgawa, rz. 504 Mszczuj, ks. pomorski 373 Mścisław, opat Tyńca 365 Muczkowski J. 366 Muñoz y Rivero J. 39 Murbach, m. 230, 309 Mûsa Alchwârismî 437 Muszkowski J. 391 Mykeny, m. 195 Nadrenia, k. 61, 98, 128, 288, 489 Namysłowski B. 182 Nancy, m. 55, 147 Napoleon I 30, 147 Narmer, kr. Egiptu 189 Neapol, m. 55, 141, 143, 147, 205, 220, 228, 395 Neuzell, m. 277

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Indeks nazwisk i nazw geograficznych Newa, rz. 160, 352 Niccoli Niccolo de 143, 385 Niderlandy, k. 133, 326, 395 Niebuhr B. 55, 217 Nieder-Altaich, m. 284 Niemcy, k. 30, 34, 36, 50, 52, 53, 60, 68, 70, 94, 97–99, 109–111, 126, 128, 133, 140, 146, 148, 151, 231, 240, 256–257, 273–274, 281, 324, 326, 335–336, 341, 350, 365, 374, 385, 392–393, 395, 398–400, 437, 451, 453–455, 457, 469, 482, 486, 503 Nieśwież, m. 396 Nil, rz. 48, 49 Niniwa, m. 137 Nissen 180 Nitsch K. 88 Niwiński M. 373 Nonantola, m. 230, 249, 256 Norbert, św. 288 Normandia, k. 124 Norymberga, m. 60, 110, 393, 396 Novalese, m. 75 Nowara, m. 86 Nowicki E. 375–376, 378–379 Nowowiejski A.J. 132, 293 Nowy Jork, m. 39, 97, 121, 123, 148, 350 Nursja, m. 138 Obertyński Z. 170 Oksford, m. 28, 33, 39, 44, 142, 147 Olbert, opat w kl. św. Jana w Leodium 141 Oleśnicki Zbigniew (młodszy), abp gnieźnieński 361 Oleśnicki Zbigniew, bp krakowski 17, 114, 158, 170, 361, 368, 389, 391 Omont H. 28, 439 Oppermann O. 39 Orchomenos, m. 195 Orlean, m. 414 Orozjusz 175 Orygenes 138 Orzechowicz B. 365 Ossolińscy, ród 161 Ossoliński Józef 160 Otloh z Ratyzbony, miniaturzysta 141, 283

531

Otto I, ces. 66 Otto III, ces. 90, 97, 125, 149, 150 Otto W. 189 Otto z Bambergu 119 Otto z Wittelsbachu 352 Otto, bp Freisingu 176 Otto, ks. czeski 311–312 Owidiusz 151, 175 Oxyrhynchos m. 48, 50, 212 Pacanów, m. 303 Paderborn, m. 489 Padwa, m. 36, 69, 99, 152, 174 Pagaczewski J. 128, 439 Palmieri G. 36, 334 Palestyna, k. 192 Pamfiliusz, św. 138 Panofsky E. 489, 496 Panzer F. 467 Paoli Cesare 37, 44, 313–314, 406, 419–420, 424, 439 Papée Fryderyk 296 Paquius Proculus 46 Paryż, m. 35, 44, 47, 55, 57, 70, 75, 93, 121, 135, 141, 144, 147–148, 152, 171, 174, 220, 227, 269, 393, 480 Paschalis II, pap. 264–266 Patryk, św. 139, 236 Paweł Apostoł 498 Paweł Diakon 138, 140, 176 Paweł II, pap. 389 Pawia, m. 173, 271 Peiser F.E. 194 Peloponez 204 Pelplin, m. 161 Pergamon 51–52, 137 Perlbach M. 277, 348, 373 Persjusz, satyryk 151, 175 Pertz G.H. 34 Perugia, m. 205 Petersburg (Leningrad), m. 128, 132, 147, 159–160, 251, 277, 296, 346 Petrarka Franciszek 57, 71, 142–143, 158, 320–321, 383 Petrus de Crelkow, kopista 365 Pfister K. 79 Pflugk-Harttung J. 36 Pforta (Porta), m. 298, 306–307 Phaistos, m. 195 Phalesius G. 163

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

532

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Piacenza, m. 55 Piastowie, ród 97, 101, 130, 153, 273, 302, 352 Piekarski Kazimierz 61, 127, 133, 391, 397, 399 Piekosiński Franciszek 60, 62, 366, 439, 486, 494 Pieńkowska H. 363, 365 Pierre Diacre (Piotr Diakon), mnich 418 Pikardia, k. 139, 250–251 Pioraco, m. 60 Piotr I, opat w Henrykowie 350 Piotr Lombard 163 Piotr Stary (Wszeborowic), s. Wszebora 493–495 Piotr Włostowic 130, 348, 489–490, 493 Piotr z Szmotuł 354 Piotr, s. Gertrudy 274 Piotrkowczyk Andrzej, drukarz 396 Piotrowicz Ludwik 46 Pipin (Pepin) Krótki, kr. Franków 36, 252 Pirenne H. 39 Pius II, pap. (Eneasz Sylwiusz Piccolomini) 388–389 Pius X, pap. 38 Pivec K. 15 Plezia Marian 175, 177, 354 Pliniusz Starszy 45, 51, 175, 194, 202 Płock, m. 100, 103, 129–130, 132–133, 151, 161, 293–295, 494, 496 Podlacha W. 43, 79, 98, 106, 109, 277, 279, 282–283, 286, 295, 300, 345, 363, 365 Pohorecki F. 150, 177, 279 Polaczkówna H. 372 Polkowski I. 57, 151, 158, 267, 291, 300, 302, 345, 346, 347 Polska, k. 14, 18, 25, 28, 30, 40, 53, 57, 60–62, 70, 84, 97, 99, 101, 109–110, 127–128, 130, 132–133, 141, 149– 153, 158–159, 162, 173–175, 204, 231, 244, 265, 267, 269, 271, 273– 274, 277, 279, 281–283, 286, 288– 289, 293, 296, 300, 302–303, 304, 311, 325, 340–342, 344–345, 347, 350, 359, 363, 365, 371, 376, 395– 396, 398, 400, 403, 432, 438–439, 442, 458–466, 483, 489, 495

Pomorze, k. 373 Pompeje, m. 46, 218, 469 Porta zob. Pforta Portugalia, k. 39 Poryck, m. 160, 282 Posadzówna W. 494 Posse O. 306–308, 311, 339 Postawa Piotr z Proszowic, kaligraf 369 Potkański K. 485 Potoccy, ród 161 Potthast A. 178 Poznań, m. 13, 40, 151, 159, 161, 286, 349 Praetorius 194 Praga, m. 39, 54, 97, 132–133, 142, 149, 156, 176, 282–283, 348 Prandota, bp krakowski 348 Prądnik Czerwony (Duchacki), k. Krakowa, m. 61 Prądnik, rz. 61 Prémontré, m. 288 Preneste, m. 207 Prou M. 28, 34, 210, 222, 225, 258, 295, 313, 406–407, 419–420, 424, 434, 439 Prüfeuing, m. 97 Prusy Królewskie, k. 159 Prusy, k. 147–148 Przemysł I, ks. Wielkopolski 82, 153, 373 Przemysł II, ks. Wielkopolski 153, 376 Przemysław I, ks. czeski 312 Przemyślidzi, ród 97, 352 Przeździecki Aleksander 150, 357, 505 Przybylski Jacek 500, 502–504 Przybysław, katedralis 365 Przybyszewski B. 370 Ptaszycki St. 13, 15 Ptaśnik J. 61, 132, 365–366, 368, 391, 396 Ptolemeusz Klaudiusz 175, 178 Ptolemeusze, ród 137 Ptolomeusz II, kr. 51, 137 Puławy, m. 160 Pułtusk, m. 100 Quesvers P. 45 Raczyńscy, ród 161 Radziwiłłowie, ród 399

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Indeks nazwisk i nazw geograficznych Rainer, arcyksiąże, kolekcjoner 51, 55, 58 Raków, m. 396 Rand E.K. 250, 255 Ras Szamrah (Ugarit), m. 199–201 Rastawiecki 505 Ratyzbona, m. 97–98, 141, 149, 256, 281, 283–286, 309 Ravensburg, m. 60 Rawenna, m. 49, 220 Recja, k. 230 Redlich O. 15, 374 Reginbert, opat w Reichenau 141 Rehm A. 205 Reichenau, m. 96–98, 140, 147, 149, 162, 176, 230, 257, 274, 277, 309, 348, 453–454 Reims, m. 255, 288–289, 291, 293 Rej Mikołaj 399 Remigiusz, bp Chur 256 Ren, rz. 94, 230, 256, 309, 311, 453, 482 Renker A. 44 Reusens E.H. 39 Ricci S. 467 Rieger K. 35 Rieu du 39 Rikwin, twórca drzwi płockich 495 Robert z Sorbony 142 Rodos, w. 45 Roger Bacon 71, 163 Rolny W. 365 Romanus, mnich 454 Romulus 206–207 Rosenbaiger K.S. 470 Rosenmund R. 28 Rosenthal Jakub 289 Rosja, k. 39, 277, 295, 500 Rossi de G.B. 467 Rother C.H 363, 365 Rougé E. De 195 Routpert, opat 283 Różycki K. 397 Rudolf z Habsbuga, ces. 336 Rudolph A. 29 Rudoprecht, miniaturzysta 84 Rufinus Probianus 120 Rurykowicze, ród 101 Ruś, k. 24, 101, 150, 396 Rutpert, bp Bambergu 303 Rybarski A. 350

533

Rycheza (Ryksa), ż. Mieszka II, kr. 96, 101, 150, 274, 281, 486 Ryga, m. 161, 500 Ryksa zob. Rycheza Ryszard de Bury, bp Durham 142 Rzym, m. 28, 37, 57, 68, 88, 99, 137– 138, 142, 147, 152, 156, 169, 171, 205–209, 224, 227, 236, 242, 247, 249, 256, 304, 332, 335, 346, 445, 451, 475, 479, 481, 483 Sadowski J.N. 500, 503 Saksonia, k. 98, 139 Salerno, m. 228 Salomea, c. Leszka Białego 152–153 Salomea, ż. Bolesława Krzywoustego 152, 274, 283 Salustiusz, historyk 151, 175 Salzburg, m. 97–98, 256, 283, 309 Samarkanda, m. 59 Samostrzelnik Stanisław z Krakowa (z Mogiły) 370 San Donato, m. 500 Sandomierz, m. 365 Sandys J.E. 467 Santifaller L. 53, 111, 114, 249, 406 Sattler P. 29 Sauerland H.V. 98, 273, 275 Sawicka S. 161, 277, 279, 282, 293, 295, 300, 345, 363 Sayce A.H. 195 Sazawa, m. 97, 281 Schönemann C. 30 Scharffenberger Maciej, drukarz 396, 399 Scharffenbergerowie 399–400 Schiaparelli L. 38, 209–210, 214–215, 230, 241, 243, 252, 379, 406, 411, 414, 417, 420, 424 Schmidt A. 126 Schmidt E. 163 Schmitz W. 413, 414 Schneider H. 195 Schöffer Piotr, drukarz 392 Schonaw Nicolaus, kopista 365 Schönsperger, drukarz 393 Schott Siegfried 196 Schramm P. 283 Schreiber H. 115 Schubart W. 44, 50, 137

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

534

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Schubert H. 306, 308–311 Schultz A. 490–491 Schultze V. 44 Schum W. 313 Sczekna Jan 156 Seignobos Ch. 15 Sekwana, rz. 288 Selle Götz 29 Semkowicz Aleksander 14, 117 Semkowicz Władysław 15, 29, 41–43, 97, 117–118, 130, 158, 162, 289, 291, 296, 304, 306, 338–339, 344, 346, 352, 373, 376, 378, 429, 431, 489 Seneka 175, 410, 413 Setesza Mikołaj, wikariusz krakowski 368 Sethe Kurt 179, 195–197, 199, 201 Sewilla, m. 139, 395 Sędziwój z Czechła 354, 355 Shom R. 172 Sickel Teodor 21, 31, 35–37, 41, 246– 249, 258, 262, 303, 338, 414 Siebeneicher Mateusz, drukarz 396, 399 Sieciech, palatyn Władysława Hermana 486 Sieciechów, m. 159 Siecieclin zob. Sieciech Siedlce, m. 354, 357 Siedmiogród, k. 46, 218 Siegbert z Gembloux, kronikarz 176 Siemieński J. 377 Siena, m. 205 Sienieński Jakub, bp krakowski 156 Silnicki T. 170, 293 Silvestre J.B. 32 Skała, m. 152 Skałka, m. 132 Skandynawia 53 Sleumer A. 365 Smaragd, opat 271 Smith D.E. 434 Smolka Stanisław 175 Sokołowski M. 101, 128, 164, 282–284 Solesmes, m. 444 Solinus 175 Sommerfeld (Esticampianus) Jan 389 St. Amand, m. 99 St. Denis, m. 255, 263

St. Gallen, m. 69, 94, 140, 143, 147, 181, 212, 230, 233, 238, 250, 257, 264, 267, 284, 288, 309, 449, 451, 453–454, 459 St. Julien, m. 60 St. Omer, m. 99 Stablo, m. 309 Stachowski P.J. 14 Stacjusz Tebais 151, 175 Staerk A. 40, 277, 286, 345, 461 Stanislaus Polonus, drukarz 395 Stanisław z Buka 366 Stanisław, św., bp krakowski 74, 167, 346–347, 353, 357, 466 Starzyński J. 79 Stefan, kr. Węgier 40 Steffens F. 36, 206, 211, 217, 221, 224– 225, 227, 236, 239, 244, 246, 254, 257, 265, 267, 310, 313, 315, 406, 413, 414, 416–417, 420, 424, 434, 439 Stein Aureli 58 Stein H. 45 Stein Karl 34 Steinacker H. 209, 242–243, 247, 256 Stengel E.E. 313 Stenzel G.A. 350 Stephaton 83 Strassburg, m. 29, 60, 221 Straube Kasper, drukarz 396–397 Stromer Ulman, papiernik 60 Stronczyński K. 32, 40, 114, 470 Stroner Wł. 505 Strzegom, m. 312 Strzelno, m. 493–495 Strzempiński Tomasz, bp krakowski 130, 156, 170 Stwosz Wit 68, 134 Sulejów, m. 298 Sundwall J. 195 Suñol Dom Gregoire 444 Surzyński J. 444, 446–447, 450 Swarzensky G. 79, 283, 286 Swetoniusz 176 Swientek H.O. 68 Sybl H. 36, 303 Sycylia, w. 49, 59–60, 204, 336 Sydon, m. 192 Sykstus IV, pap. 143, 174 Sylwester II pap. (Gerbert z Aurillac) 414, 437

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Indeks nazwisk i nazw geograficznych Synaj, g. 138, 197 Synajski Półwysep 197,199 Syria, k. 59, 87, 90, 192, 195, 199–201 Szablowski J. 133 Szampania, k. 69, 162 Szczygielski Stanisław 150 Szczyrzyc, m. 159, 161, 373 Szentpétery J. 60 Szkocja, k. 139 Sztokholm, m. 159 Szujski Józef 127, 283 Szwabia, k. 57, 123, 140, 231, 277 Szwajcaria, k. 36, 181, 233, 238, 251, 385 Szwajpolt Fiol 396 Szwecja, k. 39, 159, 341 Szydłowiecki Krzysztof 391 Szyling Fryderyk 61 Szymon, opat z Lądu 499 Szymon, przeor klasztoru Bożego Ciała na Kazimierzu (Kraków) 365 Szymonowic Szymon 399 Śląsk, k. 60, 71, 97, 144, 307, 312, 349– 350 Ślęża zob. Góra Sobótka Św. Krzyż, m. 159 Świętosław z Wilkowa, kaligraf 461 Świętosław, s. Piotra Włostowica i Marii 490 Tacyt, historyk 142, 175, 386 Tangl M. 35, 417, 283, 330 Tarnowscy, ród 160–161 Tarnów, m. 463 Tassin P.R. 29 Taszycki W. 366 Taubenschlag R. 172, 371 Teby, m. 50 Tegernsee, m. 283 Teodoryk Wielki 139 Teodozjusz II, ces. 271, 411–412, 416 Terencjusz 151, 175 Tertulian 163 Tessalia, k. 204 Theodelinda, kr. longobardzka 121 Thera, w. 203–204 Thibaut P.J. 445 Thiel V. 60 Thietmar, kronikarz 302

535

Thommen R. 313 Thompson E.M. 38, 39, 44, 204, 216, 218, 223, 237–239, 258, 261, 313, 406, 439 Till R. 386. Timgad, m. 138, 215 Tiron Marek Tuliusz 409–411 Toledo, m. 231 Tomasz I, bp wrocławski 350 Tomasz z Akwinu, św. 163 Tomicki Piotr, bp krakowski 170, 391 Toruń, m. 47 Tory Geffroy 395 Tours, m. 69, 90, 94, 140, 235, 240, 246– 247, 250, 252, 254–256, 271, 309, 476 Toustain Ch. Fr. 29 Trajan, ces. 137 Traska, kronikarz 271, 345, 355 Traube L. 28–29, 37, 44, 136, 216, 225– 226, 240, 242, 247, 256, 309, 406, 409, 411, 414 Trąba Mikołaj, abp gnieźnienski 361 Treviso, m. 60 Trewir, m. 75, 96–97, 246 Trithemius Jan 414 Trogus Pompejusz 175 Troja, m. 195 Troyes, m. 60 Trzciński T. 269, 271, 282, 284, 285, 291, 300, 362, 365, 459 Trzebnica, m. 97, 153, 350, 352, 372 Trzebnicki Mikołaj, opat w Koprzywnicy 365 Trzemeszno, m. 505 Ts’ai Lun 58 Turkiestan, k. 58 Turyn, m. 38, 55, 147 Turyngia, k. 98 Turzon Jan 396 Tymoteusz z Miletu 73 Tyniec, m. 128–129, 150–151, 159–160, 167, 277 Tyr, m. 192 Tyryns, m. 195 Tyszkowski K. 14 Udine, m. 147 Uhlhorn Fr. 313, 326 Ulanowski B. 40, 373, 377, 494–495

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

536

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Ulfilas, bp wizygocki, tłumacz Biblii 57, 314 Ullman B.L. 40 Unger E. 187 Ungler Florian 397, 398–399 Unglerowa, wdowa 400 Ungut Meynard, drukarz 395 Upsala, m. 57, 147, 159, 314 Ur, m. 187 Urban IV, pap. 334 Urban V, pap. 331 Urban VI, pap. 332 Usuard, mnich benedyktyński 171 Uta, opatka 286 Valerius Probus 409, 418 Varennes, m. 284 Varro, poeta 51 Vercelli, m. 147, 230 Vernier J. 34 Vetulani Adam 174, 433–434 Vienne, m. 174 Vietor Hieronim 397, 399, 400 Vitelli G. 37 Vivarium, m. 139 Vivian, hr. 92 Vöröspatak, m. 46, 218 Vries S. de 39 Wacław de Slatinka, kaligraf 365 Wacław IV, kr. Czech 104, 108 Wacław z Brodni 361 Wacław Żydek 368 Wacław, brat Ludwika I ks. brzeskiego 153 Wacław, św. 352 Wagner A. 361 Wagner P. 444, 449 Wailly N. de 30 Waismunt, mistrz drzwi Płockich 495 Waitz G. 34, 348 Walafrid Strabo 162, 289 Walencja, m. 59 Walezjusze, ród 141 Walicki M. 79, 345 Walo (Gwalon), legat papieski 174, 293 Walter z Malonne, bp wrocławski 289, 293 Walther J.L. 30, 407, 418–419

Wapowski Bernard 127 Warmia, k. 159 Warner G.F. 39 Warszawa, m. 51, 57, 63, 105, 128, 132, 155, 159–161, 271, 277, 280, 290, 296–297, 299, 305, 328, 352, 354– 356, 365, 419, 461, 463, 465, 500 Warthau, m. 181 Wattenbach W. 34–35, 44, 79, 136, 209, 246, 313–314, 341–342, 344, 365– 366, 406 Watykan 37, 55, 147–148, 211–212, 482 Waulsort, m. 309 Wawel 487–488, 500 Wawrzyniec, bp wrocławski 312 Wąchock, m. 373 Weale James W.H. 115, 123 Wehmer C. 225–226, 314, 318, 320, 325 Weinberger W. 143 Weiss K. 506 Wenecja, m. 60, 71, 121, 143, 147, 392– 393, 398, 441 Wergiliusz 175, 212–213, 254, 440 Werona, m. 29, 55, 86, 99, 147, 212, 217, 228, 230, 235, 242, 256 Westfalia, k. 98 Weule K. 184, 189 Wezera, rz. 98 Węgry, k. 40, 53, 110, 244, 341–342, 391 Wichman, bp magdeburski 495–496 Wichman, bp naumburski 307 Widukind z Korbei 176 Wiedeń, m. 28, 35, 40, 50–51, 55, 57– 58, 95, 147, 160, 224, 245, 355, 401 Wielki Nowogród, m. 495, 497 Wielkopolska, k. 312 Wierczyński-Vrtel St. 136, 430 Wierzbięta Maciej 396, 399, 400 Wierzbowski Teodor 14, 407, 419 Wierzchosława, ż. Bolesława Kędzierzawego 129 Wiesbaden, m. 481 Wiese E. 311 Wieselgren H. 39 Wiesner J. 58 Wignand, proboszcz z Moguncji 479 Wiktor II, pap. 52 Wiktor III pap. zob. Dezyderiusz Wiktor, św. 167, 279

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Indeks nazwisk i nazw geograficznych Wilanów, m. 161 Wilbert, opat Pforty 308 Wilhelm Durand 174, 178 Wilhelm R. 186 Wilhelm z Champeaux 163 Willibrord, św. 240 Willigis, abp moguncki 478 Wilno, m. 13, 15, 40 Wilten, m. 506 Wincenty Kadłubek 152–153, 175, 177, 353–355, 357–360 Winchester, m. 99, 126 Wincenty Bellowaceński 157 Wisłocki Wł. 72, 153, 156, 345, 361, 389 Wiśniewski J. 114 Wit, św. 97, 352 Witruwiusz 313 Wittelsbachowie, ród 97, 352 Witto, bp salzburski 256 Władysław Herman, ks. Polski 281, 283–284, 288, 300, 302–303, 486, 503 Władysław II, ks. Czech 310–311 Władysław II, ks. Polski 490 Władysław Jagiellończyk, kr. Czech i Węgier 158 Władysław Jagiełło, kr. Polski 61, 132, 157, 375, 377–378, 380, 466 Władysław Laskonogi, ks. Polski 371 Władysław Łokietek, kr. Polski 114, 375–376, 443, 503, 505 Władysław Warneńczyk, kr. Polski 110, 112, 378 Włochy (Italia), k. 36–38, 49, 52–53, 55, 60, 64, 68, 70–71, 73, 75, 86, 97, 99, 101, 106, 108–110, 138, 140, 142–144, 146–151, 173, 204–206, 220–221, 225–226, 228–230, 234– 235, 238, 242–244, 247, 255–256, 258, 261, 271, 273, 281, 315, 318, 320, 324, 333, 335–336, 344, 371, 379, 383, 387–388, 393, 395, 400, 406, 416, 437, 453, 455, 461, 463 482 Włocławek, m. 161, 270 Włodarski B. 14 Włodzimierz, wojewoda krakowski 494 Wojciech, św. 67, 167, 284, 352, 485 Wojciechowski T. 149, 348, 491

537

Wolf J. 444 Wolfenbüttel, m. 55, 147, 234 Wolff A. 376 Wolfgang, św. bp ratyzboński 286 Wołyń, k. 160 Wratysław II, kr. Czech 97, 281, 302 Wrocław, m. 107, 160, 171, 298, 348, 363, 365, 376, 398, 470, 490–491 Wszebor 493 Würtembergia, k. 152 Würzburg, m. 147, 240, 256, 309 Wyspy Brytyjskie 235 Xativa, m. 59 York, m. 140 Zaborowski Stanisław 398 Zagość, m. 298, 343, 443 Zakrzewski Stanisław 17, 150, 277, 279, 282, 284, 352, 373 Załuski Andrzej Stanisław, bp krakowski 159–161 Załuski Józef Andrzej, bp kijowski 159– 161 Zamojscy (Zamoyscy), ród 160–161, 277, 355, 359 Zamość, m. 396 Zamoyski Stanisław 277 Zangemeister C. 209 Zathey J. 438 Zbigniew, s. Władysława Hermana 300 Zbylut, rycerz 304, 310 Zdanowski J. 367 Zdzitowiecka-Jasieńska H. 67, 136, 156, 175, 365 Ziemia Chełmińska, k. 337 Zimmermann E.H. 79 Złotkowski Jan, kaligraf 369 Złotoryja, m. 144 Zurych, m. 74 Zwettl, m. 147 Zwiefalten, m. 141, 152, 274 Zygfryd, bp bermeński 307 Zygmunt I Stary, kr. Polski 158, 378– 379, 391 Zygmunt III Waza, kr. Polski 159 Żyrosław, bp wrocławski 311–312 zestawił Wojciech Mruk

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Posłowie Paleografia łacińska była ostatnim, a zarazem największym dziełem Władysława Semkowicza. Ogłoszona została drukiem w dwa lata po jego śmierci, jako jedna z ostatnich pozycji opublikowanych przez Polską Akademię Umiejętności przed jej zawieszeniem w 1952 r. przez władze komunistyczne. To swoje opus magnum pisał Semkowicz w latach 1941–1945, w warunkach bardzo mało sprzyjających pracy naukowej. Władysław Semkowicz urodził się w 1878 r. we Lwowie, tam ukończył gimnazjum, a następnie studia wyższe w zakresie prawa i historii. W 1909 r. na podstawie pracy Ród Pałuków habilitował się do nauk pomocniczych historii. W tym czasie pracował zawodowo jako nauczyciel gimnazjalny. Przełomowy okazał się w jego życiu rok 1916. W Uniwersytecie Jagiellońskim, w związku z przejściem Stanisława Krzyżanowskiego na Katedrę historii Polski zawakowało kierownictwo Gabinetu Nauk Pomocniczych Historii. Wówczas kilku profesorów krakowskiej wszechnicy (ks. Jan Fijałek, Stanisław Kutrzeba, Franciszek Bujak i Bolesław Ulanowski) zaproponowało, by funkcję tę powierzyć Władysławowi Semkowiczowi. Plan powiódł się i odtąd przez 32 lata kierował on Gabinetem, przekształconym później w Seminarium i Gabinet Nauk Pomocniczych Historii UJ. Przychodząc do Krakowa, miał już Semkowicz duży dorobek naukowy, przede wszystkim w zakresie heraldyki i planował – jak sam pisał w 17 lat później – stworzyć pewnego rodzaju szkołę badań heraldycznych. Zamierzenie to powiodło się, pod jego kierunkiem powstał bowiem szereg monografii rodów rycerskich. W dorobku Semkowicza znalazły się też prace poświęcone dyplomatyce, sfragistyce, geografii historycznej. Nie uchylał się od podejmowania trudu edytorskiego; wspólnie z J. Fijałkiem wydał Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej, razem z S. Kutrzebą opublikował Akta unii Polski z Litwą 1385–1791, z J. Łosiem Kazania tzw. Świętokrzyskie, a samodzielnie dwa tomy Materiałów do dziejów osadnictwa Górnej Orawy oraz szereg drobnych tekstów źródłowych. Ważne miejsce wśród publikacji Semkowicza zajmuje Encyklopedia nauk pomocniczych historii. Jest to skrypt, który został opublikowany po raz pierwszy w 1923 r. przez studentów w oparciu o notatki z wykładów profesora. Następnie co kilka lat skrypt ten był wznawiany, ale dopiero wydanie z 1945 r. uzyskało autoryzację Semkowicza. Na tym skrypcie wychowało się kilkanaście pokoleń historyków, nie tylko studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdyż aż do czasów powojennych był on jedynym kompendium wiedzy dotyczącej nauk pomocniczych historii.

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

540

Posłowie

W dniu 6 listopada 1939 r. Władysław Semkowicz wraz z innymi profesorami krakowskich uczelni został aresztowany i wywieziony do obozu w Sachsenhausen, gdzie był przetrzymywany do listopada 1940 r., a po powrocie jeszcze przez długi czas musiał się meldować kilka razy w tygodniu w siedzibie gestapo przy ul. Pomorskiej. Udało mu się natomiast bardzo szczęśliwie znaleźć pracę w Archiwum Państwowym w oddziale przy ul. Św. Anny 6 (Kolegium Kołłątaja), gdzie już wcześniej zdeponowane zostały księgozbiór oraz zbiory Seminarium i Gabinetu Nauk Pomocniczych Historii. To umożliwiło mu zarówno ich dozór, jak też pracę dydaktyczną w ramach tajnego nauczania oraz własną pracę naukową. Pracował bardzo intensywnie, tak jak przez całe życie. Dla Semkowicza przymusowa bezczynność w obozie była stanem najbardziej dolegliwym. A przecież upokarzano tam i kilkakrotnie pobito; do Krakowa powrócił z połamanymi żebrami. Zajęcia archiwalne pochłaniały mu zapewne dużo czasu. Przydzielono mu referat archiwów niepaństwowych, tzn. porządkowanie archiwaliów skonfiskowanych osobom prywatnym lub instytucjom (Potockim z Krzeszowic, Polskiej Akademii Umiejętności i in.). Inwentaryzował i katalogował rękopisy Biblioteki Jagiellońskiej i Muzeum Czapskich. W tajemnicy przed władzami niemieckimi sporządził katalog rękopisów wilanowskich, które znajdowały się w zbiorach Potockich w Krzeszowicach. Został on ogłoszony drukiem w 12 lat po jego śmierci, w 1961 r. Przede wszystkim jednak pisał Paleografię łacińską, która według jego zamierzeń miała stanowić pierwszy tom trzyczęściowej monografii poświęconej naukom pomocniczym historii. Tom drugi – według zamysłu autora – poświęcony miał być dyplomatyce i chronologii, a trzeci – sfragistyce, heraldyce i genealogii. Podobnie, jak w Encyklopedii, nie zaliczył do nauk pomocniczych historii numizmatyki, uważając, że wiąże się ona ściśle z archeologią, zaś dla historii jest tylko nauką posiłkującą. Budzić może jednak zdziwienie, iż nie planował też tomu poświęconego geografii historycznej, która w Encyklopedii zajmuje sporo miejsca. Jest to tym bardziej zaskakujące, że Semkowicz napisał wiele prac z tego zakresu (Geograficzne podstawy Polski Bolesława Chrobrego, Historyczno-geograficzne podstawy Śląska, Zagadnienie klimatu w czasach historycznych, Rola czynników fizjograficznych w rozwoju dziejowym Polski i in.), był też autorem licznych map historycznych; wreszcie to on już w 1922 r. zorganizował Komisję Atlasu Historycznego Polski w ramach Polskiej Akademii Umiejętności. W Encyklopedii napisał jednak, że geografia historyczna, „którą niekiedy zalicza się do nauk pomocniczych historii sensu stricto, która jednak jest niczym innym, jak zastosowaniem metod geograficznych do badania historycznego”, stoi na pograniczu historii i geografii. W konsekwencji tego stwierdzenia geografię historyczną zaliczył także do nauk posiłkujących historię. Paleografia łacińska jest dziełem wielkiej erudycji. Semkowicz potraktował temat bardzo szeroko, omówił materiały pisarskie, produkcję pisarską, średniowieczne biblioteki, rozwój pisma, system skrótów, sposoby zapisywania cyfr rzymskich i arabskich. Zajął się średniowieczną

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

Posłowie

541

nutacją muzyczną, pismem drukowanym a także rytym na twardym materiale, czyli epigrafiką. Imponująca jest literatura przedmiotu, którą wykorzystał i którą starał się – w miarę możliwości – śledzić do ostatka. Piszący na podobny temat dwadzieścia lat później Aleksander Gieysztor stwierdził: „Bogactwo dokumentacji tego dzieła czyni je nadal niezastąpioną pomocą dla wszelkich studiów analitycznych”. Nie było dane Semkowiczowi zobaczyć efekt swej kilkuletniej pracy. W początkach listopada 1948 zachorował, a 19 lutego 1949 zmarł. W chwili jego śmierci Paleografia była wydrukowana w 63%, reszta pozostała w maszynopisie. Trud doprowadzenia edycji do końca podjęła uczennica i wieloletnia współpracownica Semkowicza, Zofia Kozłowska-Budkowa, której zaangażowaniu zawdzięczamy, iż ostatnie dzieło wielkiego uczonego ujrzało światło dzienne w takim ostatecznym kształcie, jaki zapewne sam by mu nadał. Bożena Wyrozumska

zam: 883602, produkt: 317970, klient: 547832, www.gandalf.com.pl

TOWARZYSTWO AUTORÓ W I WYDAWCÓ W PRAC NAUKOWYCH

UNIVERSITAS w w w. u n i v e r s i t a s . c o m . p l REDAKCJA

ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków tel./fax 012 423 26 05 / 012 423 26 14 / 012 423 26 28 [email protected] [email protected]

DYSTRYBUCJA oraz KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA

ul. Żmujdzka 6B, 31-426 Kraków [email protected] tel. 012 413 91 36 / 012 413 92 70 fax 012 413 91 25

ZAMÓ W NASZ BEZPŁATNY KATALOG tel. 012 423 26 05 / 012 413 92 70

Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2011 Wydanie trzecie Nakład 1000 egz. Ark. wyd. 42

www.universitas.com.pl