P. Vergili Maronis libellum qui inscribitur Catalepton [2]

Citation preview

P.VERGILI MARONIS LIBELLUS QUI IN SCRIBITUR

CATALEPTON C O N S P E C T U L I B R O R U M ET C O M M E N T A T I O N U M , NOTIS C R ITIC IS , CO M M ENTARIO EXEGEXECO INSTRUCTUS

PA R S A L T E R A

EDIDIT

R. E.H. W E S T E N D O R P B O E R M A LITT. CLASS. D O CTO R, IN A C A D E M IA G R O N IN G A N A PROFESSOR ORDINARIUS

7/37, n o c tu i n o n ne A R M e d . 5 filias a tiliu m Z, filia sa tiliu m B 6 D u as Aid. 1517, ora. Ω 7 d u c it Z , d ic it supra versum add. B 8 n o c tu in u s B, n o c tu rn u s Z h irn e a m B I P , h i n e a m / / 1, y rn e a m R , y m eam A , h ie rn a m M , h ern ia m Scaliger 9 th a la ssio ter M a r iu s Victorinus, th a la ssio his B, ta la sio bis Z

„Proud Noctuinus, conceited cad, the girl thouseekest is given thee, yes, she is given thee\ the girl thou seekest, proud Noctuinus, is given thee. But seest thou not, thou proud Noctuinus, that Atilius has two daughters, that two, both this and the other, are given thee? Come ye now, come ye! Proud Noctuinus, see! brings home, as is meet - a jug! Thalassio, Thalassio, Thalassio!” P ra e te r ea, q u a e ad e p ig ra m m a 6 a ttu li (Vol. I p. 123), n u n c c o m p a ra n d a s u n t q u a e s c rip se ru n t h i v iri d o c ti : Jo h a n n e s G ö tte, V ergil, L a n d le b e n (T u scu lu m -B ü ch erei), 1949, p. 242 (versio G e rm a n a le g itu r p. 189). P .D o rn se iff, V e rsc h m ä h te s zu V ergil, H o ra z u n d P ro p e rz . Ber. sächs. A k ad . d. Vwss. P h ilo l.-h ist, Kl. 97, H e ft 6 (1951), p. 17. L .H e rrm a n n , L ’âge d 'a rg e n t doré, 1951, p. 66/67.

CATALEPTON

12

65

P. F ra s s in e tti, F a b u la A te lla n a , 1953, p. 135 sqq. K . B ü ch n er, P . V ergilius M aro. D er D ic h te r d e r R öm er, 1956, p. 55/56. E . B olisani, D a ll’ „A p p e n d ix V e rg ilia n a ” : I C a ta le p to n e le D irae, 1958, p. 36 (versio Ita lia n a p. 25).

Scribae quamquam epigramma intellegere haud potuerunt (Bruxellensis et ipse in vs. 1,3,5 voces inscite distinctas turbavit atque in vs. 7 verbum decet primo omissum postea supplevit insulsa muta­ tione dicit), tamen textum traditum satis fideliter transscripserunt; omnes quidem omiserunt duas (6 ), quod vocabulum ed. Aldina servavit, omnes bis thalassio (9) posuerunt, sed Marius Victorinus, quarti saeculi grammaticus, hoc nomen ter scribendum esse docet (G.L. VI 137,23 K.); itaque cavendum est ne temere coniectura Scaligeri herniam (8 ) accipiatur : cod. B et secunda manus codicis H hirneam tradiderunt, ceteri vocabulum male quidem mulcaverunt, sed herniam nusquam legitur. Quo autem modo epigramma ipsum interpretandum sit, multo incertius est neque paucis rem absolvere possum, quamvis hoc arte cohaereat cum carmine 6 , de quo fusius egi in parte priore 1. Confi­ tendum enim est me hodie non eadem fide affirmare posse quae ibi tum exposui ; praesertim dubito an illud stupore pressa (6,4) non tam obscenum sit, ut p. 126 et 137 suspicatus sum auctoribus viris doctis Sabbadini, Birt, Morel. Nunc enim credere maluerim rem innocentiorem eo loco designatam esse et nihil aliud dictum esse nisi „a vobis stupidis coacta” („compelled by your stupid behaviour” ; „durch die Stumpfheit beider bedrückt” Büchner p. 55). Epigramma 1 quoque cum 6 et 12 coniungendum esse, id quod et Galletierio et aliis placuit, animum allicere quidem potest: ordinem enim temporum eiusmodi fuisse : in carmine 12 Noctuinum sponsam diu petitam in matrimonium duxisse ; in c. 6 matrimonium ipsum pes­ sime processisse et Atiliam rus abisse, ut patrem virumque effugeret; in c. 1 eam domum redisse cum gaudio poetae, qui tamen doleret se eam ipsam convenire non posse. Unum autem obstat, ni fallor: color epigrammatum 6 et 12 totus Catulli est, quae ideo haud multo post mortem poetae Veronensis esse scripta videntur ; carmen 1 non modo a Catullo remotius est, sed etiam nomen Tuccae continet, quam ob rem aliquanto post compositum esse veri similius est. Ad illustrandum epigr. 12, de quo ipse prius iam egi (I p. 125), proximi anni non multum novi attulerunt :1 1

Vol. I p. 123-131.

CATALEPTON

12

J. Götte (p. 242) assentitur quidem opinioni viri d. Morel 1, sed coniecturam Scaligeri herniam non recipit: „Stellt man sich unter hirnea einen bauchigen Weinkrug vor, so ist die Situation völlig eindeutig", sc. filiam gravidam esse, atque id ex ipso patre; Noc­ tuinum autem stupidum unum id, quod omnes videant, non intelleg e r e '

Dornseiff (p. 17) eandem fere viam ingressus est, sed epigr. 6 prio­ rem partem tragoediae, 1 2 alteram fuisse putat; ex illa apparere „Vater Atilius und der ausersehene Schwiegersohn Noctuinus . . . haben sie beide beschlafen” (p. 1 0 ) atque hanc ob causam puellam rus abisse; nunc autem (p. 17) eam spe celerius redisse et nuptias constitutas esse. Vergilium iratum exclamavisse comisatoribus spon­ sam gravidam esse ex Atilio patre, qui duas tum filias haberet ; „der hochmütige Noctuinus führt einen Trinkkrug (hirneam) heim, d.h. die Braut is bauchig wie ein Gefäsz, vgl. etwa deutsch die Redens­ art für schwanger „sie hat einen Luftballon verschluckt’’.” Quae omnia mira esse mihi videntur: fac Noctuinum iam ante nuptias generum et Atilium socerum vocatos esse, fac utrumque puella misera iam tum adeo abusos esse, ut rus abire gravida cogeretur; absurdum autem est Noctuinum postea eam petisse et exoptatam (12,2 et 3 quam petis) tandem uxorem adeptum esse, cum omnes sponso ipso excepto viderent eam gravidam esse! 12 \dx est quod Leonem Herrmann audiamus (p. 66-67), qui utrum­ que epigramma a Martiale puero medio fere saeculo I p.C.n. compo­ situm esse sibi finxit. Tacite autem sumpsit hirneam (v. 9) ad ean­ dem rem attinere, quam Martialis bis cavillatus est (III 24,9 et XII 83,1). Hirneam autem nostro loco vasis genus quoddam significare posse ne memoratu quidem dignum esse existimat. Multo prudentius v. d. Büchner (p. 54-56) de utroque epigramma­ te disputavit et maxima ex parte ei assentiri possum. In uno enim vocabulo omnia posita sunt, sc. hirneam (v. 9) ; epigramma enim aenigmaticum est, ut alia in nostro libello (Catal. 1,6 illi dicite cui rediit ; 2,5 ista verba miscuit fratri; 7,4 me perdidit iste puer), quorum in ultimo demum versu έξ άπροσδοκήτου iocus 1 2

Philol. W och. 42 (1922), p. 308-310. Nec m agis m ihi p lacen t quae v. d. D ornseiff ad c. 6 a d n o ta t (p. 10-11): „ In dem gener socerque perdidistis omnia liegt eine eindeutige politische Z itatfrech h eit. Diese Stelle wird wohl m it ein G rund gewesen sein, w arum der sp ä ter bei A ugustus w ohlgelittene Vergil das B uch n icht selbst veröffentlicht h a t". Si V ergilius invenis haec quoque ep ig ram m ata ipse scrip sit, ea in lucem p ro d ire non passus est, quod indigna esse visa su n t poetae, qui A eneida ipsam com buri v o lu it (cf. Vol. I p. X L V III).

CATALEPTON

12

67

nobis quidem satis obscurus apparet. Quidnam mehercule significat ducit —hirneam? Primum statuamus coniectura Scaligeri herniam mimime nobis opus esse; haud enim raro in codicibus non hernia, sed hirnea scribitur idem valens quod „ruptura scroti tunicarum, κήλη, ra­ mex” p vel cum clarissimo Housman „colei vel praegrandes (cf. Mart. Ill 24,9) vel ad Venerem tardiores (cf. Juv. VI 325)” 12. Hoc modo scripta (hirnea) vox bis apud Martialem occurrit (III 24,9ingens iratis apparuit hirnea sacris \ XII 83,1 Derisor Fabianus hirnearum), semel apud Iuvenalem (VI 326 quibus incendi iam frigidus aevo / Laomedontiades et Nestoris hirnea possit). Ad eandem rem pertinet, ni fallor, Atellana Lucii Pomponii, qui Sullae temporibus floruit teste Hieronymo, et quidem ea cuius titulum Nonius p. 58 (Linds.) servavit: „Hirnea Pappi” 3. Eodem modo nonnumquam hirneosus scribitur, ubi herniosus dicitur, sc. hernia affectus, ramicosus. Haec autem omnia a nostro epigrammate longe amovenda esse puto: quid enim dicere vult herniam duceret Noli putare verbum ducendi sic positum comparari posse cum illis : rimam ducere (Ovid. Met. IV 65), cicatricem ducere (Ovid. Tr. III 11,66; Liv. XXIX 32,12), situm ducere (Quint. I 2,18). Ante Augusti aetatem eiusmodi significatio verbi non legitur et nostrum carmen, sive Vergilio iuveni sive cuivis alii attributum, ad medium saeculum I a.C.n. pertinet propter similitudinem Catulli. Praeterea mira res ipsa esset: quare Noctuinus herniosus fieret filiam Atilii in matrimonium ducendo? Hernia enim vitium corporis est, quo senes quoque, immo infantes puerique laborant, non nimis libidinosi4. Restat igitur, ut in alteram vim vocis hirnea inquiramus, quae est vasis genus; de quo H.B. Walters, History of Ancient Pottery, 1905, Vol. II, p. 465 haec scripsit: „Of smaller vases for holding liquids, such as jugs, bottles, and flasks, the principal were the urceus . . . the ampulla, and the lagena . . . The hirnea is also mentioned as a jug which was filled from the jar or cadus” ; Daremberg-Saglio s.v. hirnea iure dicunt: „Vase à boire, coupe ou bouteille, dont on ne 1 2 3 4

Thés. L.L. s.v. hernia (H astru p ). In ed itione Iu v enalis ad S at. X I 168. T itu lu m ad rem innocentiorem spectavisse G alletier (p. 207) p u ta t: P ap p u m illum hirn eam = calices vini nim is am avisse e t titu lu m A tellanae eb rio sitatem senis significare. Sed cf. F. Bücheier, R h. Mus. 35 (1880), p. 391 sqq. Scaligerum secutus F . M arx, Röm ische Volkslieder, R h. Mus. 78 (1929), p. 417 hoc modo herniam ducere in te rp re ta tu s est, sed nim is lev iter ea, quae su p ra opposui, d im isit: „Ob w irklich die hirnea als Folge von Ü berspannung der K räfte e in tre te n konnte, ist dem W itz des Volkes völlig gleichgültig” (p. 417, n. 1).

68

CATALEPTON

12

connaît pas exactement la forme”. Perraro enim legitur: apud Plaut. Amph. 429 Mercurius roganti quid in tabernaclo fecerit respondet: Cadus erat vini: inde implevi hirneam et vs. 430 ita pergit: Eam ego, ut matre fuerat natum, vini eduxi meri. Cato R.R. 81 irneam (sic) describit demissam in aulam ahenam aquae plenam (nos : „au bainmarie”), ut placenta nescioqua coquatur: ubi coctum erit irneam confringito. Paul. Fest. p. 105 deminutivum explicat: irnela vasis genus in sacris et Diom. G.L. 326,22K de diminutionibus disserens hirnia hirniola memorat. En habes omnia, quae nobis de hirnea, vasis genere, nota sunt. Vas igitur parvum (in aulam enim demitti potest), haud pretiosum (confringebatur a coquis), quo utebantur vel in culina (Cato), vel in sacris (Paul.), vel ad potandum (Plaut.). De forma nihil constat, nusquam traditum est hoc vas ventriosum fuisse. Hanc ob rem interpretationem, quam voluerunt Sabbadini \ Dornseiff, alii, sc. sponsam Noctuini iam gravidam fuisse, reiciendam esse existimo. locus enim iam tum obscurior fuisset, quam ut intellegi posset. Atque quare poeta non clarius scripsit amphoram vel hydriam, quae vasa manifeste ventriosa erant? Itaque θυγατρομιξίαν libenter missam faciamus. Reliqua igitur est ea vis vocabuli hirneae, quae est „vas vina­ rium” ; verbum ducendi ambigue ponitur: Noctuinus ducit uxorem, sed etiam ut Mercurius apud Plautum (Amph. 430 eam sc. hirneam . . . eduxi) hirneam ducit12. Non modo Atiliam, quam pertinaciter petiverat, nunc domum ducit, sed una cum ea alteram filiam Atilii, quae est hirnea, sc. socerum ebriosum 3 ipsum. Gener autem eidem vitio mox deditus erit. Matrimonium enim postea hanc ob causam parum processurum esse iam scimus ex epigrammate 6 : et gener et socer adeo vino indulgebunt, ut nova nupta misere rus abire cogatur. Itaque poeta omnesque, qui nuptiis adsunt, iam nunc vident Noc1 In ed. alte ra (1933) ad vs. 5 a d n o ta t: „duas: scii, unam , filiam ipsam , quam genitor ex uxore su scep erat; alteram , q uam filia ipsa, a genitore s tu p ra ta , in sinu g e stab at” ; ad vs. 8: „hirneam : i.e. am p h o ram ; tu rg id u m enim filia u te ru m cum gereret, ex genitore g rav id u m , figuram praeb eb at am phorae v en trio sae” . 2 Cf. P ro p . I l 9,21 duxistis fo cu la risu·, Hör. Od. I 17,21 innocentis pocula Lesbii duces ; Iuv. 6,427/8 sextarius . . . ducitur. 3 Noli p u ta re A tiliam sponsam v inolentam fuisse, u t Scaliger excogitavit: „intellige de ebriosa filia, quae n u nquam a se am phoram sem ovebat, adeo u t ipsam sororem suam v o c a re t”. P oeta enim adm irationis plenus eam 6,3 puellam talem vocavit; p raeterea om nes quidem ceteros vidisse, sed N octuinum sponsum unum nescire puellam o b stin ate p etitam (12,2 e t 3) vino d ed itam esse quis credat?

CATALEPTON

12

6g

tuinum una cum sponsa vinolentiam domum suam introducere et ipsum lagonae labra iam admovere C Hac ratione aliqua certe ex parte intellegimus, quomodo animi aequalium amicorumque poetae moti sint, qui Atilium ipsum et eum, qui cognomine Noctuini deridetur, optime noverant et sale atque lepore epigrammatis sine dubio delectati sunt. Praeterea genus ipsum carminis facetum est: fescenninae enim iocationis 12 modo scriptum est, cuius procacitati Romani lubenter indulgebant (cf. Catulli Epithal. 61,126: Ne diu taceat procax / fescennina iocatio e.q.s. ; Sen. Med. 113 festa dicax fundat convicia fescenninus, / solvat turba iocos . . .). Poeta quasi princeps eorum, qui parati sunt ad sponsam deducendam, maritum novum acerbe alloquitur: ecce, impurus atque idem superbus Noctuinus nunc tandem puellam, diu petitam habet, sed non videt Atilium socerum non solum hanc, sed etiam alteram filiam simul sibi dare, non videt quid­ nam secum domum abducat. Testes autem spectatores poeta advocat, ut hoc videant: Noctuinus, qui adeo gloriatur se Atiliam nunc suam vocare posse, non modo hanc secum ducit, sed etiam amphoram (urceum, lagonam) soceri, quae matrimonium misere perditura sit. Supra iam memoravimus Catal. 6 et 12 argumento ipso apte co­ haerere; sed etiam metro iamborum purorum coniuncta sunt et imitationem Catulli prae se ferunt (cf. Vol. I p. 131). Catulli enim more usus poeta hominem sibi odiosum perstringit3, atque id multo acerbius quam Annium Cimbrum (Catal. 2) et Sabinum (10) ; Catullus eodem modo in Mamurram impetum fecerat (29 Quis hoc potest videre, quis potest pati . . .), et ipse iambis puris usus; ibi quo­ que iterationes verborum et versuum leguntur (29,2 et 10 nisi vel et impudicus et vorax et aleo\ 5 et 9 cinaede Romule, haec videbis et feres?\ 11 et 23 eone nomine) ; Mamurra quoque superbus compellatur (vs. 6 ). Praeterea iam vidimus in Catal. 6 , 6 totum fere versum Ca­ tulli (29,24) repetitum esse. Itaque hos versus Catulli 29 poetae nostri animo obversatos esse manifestum est. 1

P rorsus ficta su n t quae B irtiu s priore in te rp re ta tio n e rev o cata postea (Rh. Mus. 65, 1910, p. 348) coniecit: „D och ist es vielleicht noch sinngem ässer, wenn w ir ansetzen, dass A tilius T öpfer w ar und als solcher hirneae h erstellte. D enn dann w ar er im eigentlichsten Sinne ih r V ater . . . D as ganze carm en X II des C atalepton ist ein T öpferw itz. Auch Vergils V ater w ar T öpfer. D er B erufsneid spielt m it hinein: ein T öpfer v erh ö h n t hier den an d eren ” . 2 Cf. G .W issow a, P .W ., s.v. F escennini; F , M arx, Röm ische Volkslieder, R h. Mus.'78 (1929), p. 398 sqq. 8 Cf. P. Som m er, De P. V ergili M aronis C atalepton carm inibus quaestionum ca p ita tria , 1910, p. 73 sqq.

CATALEPTON

12

Minoris momenti sunt, quae comparari possunt cum epithalamio Catulli 61, cuius versus 211/2 ludite, ut lubet, et brevi / liberos date! non decet . . . (cf. nostrum ducit ut decet) et 133/4 lubet / i am servire Talasio poeta noster novit. In eodem epithalamio nova nupta puel­ lula (182 et 188) dicitur, ut Atilia in Catal. 6,2 puella talis ; adeste (vs. 7) prima sede versus etiam Catullus scripserat (42,1 Adeste, hendecasyllabi . . .) ; nemo est quin sciat figuras allitterationis (2 puella quam petis ; 7 ducit ut decet) et repetitionis (2/3 datur . . . datur . . . datur; 5/6 duas . . . duas; 7 adeste . . . adeste) Catullo in deliciis fuisse h Itaque nostrum epigramma Catulli varios colores exhibere constat et idcirco medio fere saeculo I a.C.n. attribuendum esse veri simile videtur. Postremo autem quaeritur, num Vergilii iuvenis sit. Verba mea olim nimis confidenter iacta (Vol. I p. 130) ita retractare velim, ut cautius dicam aut Vergilii iuvenis ipsius aut amici aequalis ex eodem poetarum grege esse. Etiamnunc mihi persuasum est Vergilium prae­ cipue iuvenem valde Catullum admiratum esse2. Etiamnunc certum est Marium Victorinum G.L. VI 137,23 K. ultimum versum epi­ grammatis attulisse ut Vergilianum, sed grammaticus ille scripsit: haud alias, quam ut aiunt3 fecisse Vergilium nostrum iambico epi­ grammate, thalassio, thalassio, thalassio. Sive grammaticus haec hausit e Caesio Basso sive e nescioquo alio fonte, Victorinus ipse textum epigrammatis in manibus non habuit (ut aiunt!), id quod testimonium eius infirmat. Itaque utrumque epigramma ab eodem poeta scriptum, sive a Vergilio sive ab amico, e grege Catulli admiratorum provenit et paulo post mortem poetae Veronensis repentino quodam impetu animi indignantis pactum postea in oblivione iacuit. COMMENTARIUS: vs. i

Superbe Noctuine: ter ponitur (cf. 3 et 4, praeterea 8 superbus N,), ut poeta audientibus inculcet, quam insolenter sponsus se gerat, quod tandem filiam Atilii diu petitam in matrimonium ducat. „Sein 1 Cf. J .v a n G elder, D e w oordherhaling bij C atullus, 1933, passim . 2 Cf. R. E . H . W estendorp Boerm a, V ergil's D ebt to Catullus, A cta Classica I (1958), S tudies s

p resen ted to T. J . H aarhoff, ρ. 53 sqq. In iu ria vocabulum ut uncis q u a d ra tis additis delevi (Vol. I ρ. 130) : figurae enim eiusm odi co n tam in atae h a u d ab h o rre n t a serm one cotid ian o : T er. A d. 648 ut opinor eas non nosse te·, P horm . 480 ut aibat de eius consilio sese velle facere·, sed etiam alibi passim leguntur, cf. J .B . H ofm ann, L ateinische U m gangssprache, 1926, ρ. 164.

CATALEPTON

12

?!

Übermut besteht darin, dasz er sich um die Tochter eines Atilius beworben” iure scripsit Birtius (p. 133), et paulo post: „Also war Atilius ein vornehmer Mann, Noctuinus aber sicher das Gegenteil”. Atque e Gallia Cisalpina complures viri consulares huius gentis pro­ dierunt (cf. Vol. I p. 126 sqq.). Fusius iam attuli (ib. p. 128), quae T. Frank temere coniecit : generum fuisse Calpurnium Pisonem Caesoninum et socerum Rutilium Atilium Nudum C Praeterea superbus etiam virum mulierosum describere potest, ut Catullus 29,6 et ille (sc. Mamurra) nunc superbus . . . perambulabit omnium cubilia. Noctuine: „Nachteule” (Götte); „night-reveller” ; „nachtbraker”. putidum caput: cf. 6,2 (Vol. I p. 132/3). vs. 2

vs. 4

datur . . . puella: sc. nuptum. Verbum graviter premitur et quod prima sede versus ponitur et quod ter repetitur (vs. 2 bis, vs. 3 et 6 ). Cf. quae supra attulimus de repetitionibus Catulli (29,5 et 9; 29,2 et 10). „Bekommst die Maid, die du umwirbst, bekommst sie ja” (Götte). non: nonne.

vs. 5

duas: recte Galletier adnotavit: „Ici commence l’énigme, dont la solution sera donnée seulement au dernier mot. L’énumération du vers suivant et hanc (la fiancée) et alteram, par sa feinte précision, ne fait que piquer la curiosité du lecteur et retarder le dénouement”. Atilium: cf. Vol. I p. 126-130.

vs. 7

Adeste: poeta nunc comitatum amicorum advocat, qui novam nuptam domum Noctuini deducturi esse finguntur. Cf. Catul. 42,1 Adeste, hendecasyllabi. ducit, ut decet: allitteratio vere Catulliana, ut vs. 2 puella quam petis. Cf. Index edit. Schusterii s.v. allitteratio. ut decet: ut dignus est Noctuinus: speravit enim se nunc in prae­ clara gente collocari, generum Atilii ipsius, sed, ut impurus iste meruit, nil nisi mala domum suam inferet.

8

hirneam: εξ άπροσδοκήτου (vide supra p.6 6 -8 ) : domum ducit non modo filiam ipsam Atilii, sed etiam eius filiam alteram, sc. lagonam, amphoram, urceum, sc. patrem ipsum ebriosum.

vs.

Am. Jo u rn . of Philol. L IX (1938), p. 227-8.

72

CATALEPTON

12

Eiusmodi finem epithalamium antiquum habuisse docent Fes­ cennina de nuptiis Honorii Augusti (p. 124 Birt) : Haec uox aetheriis insonet axibus, haec uox per populos, per mare transeat: formosus Mariam ducit Honorius. vs. 9

Thalassio, T., T. : cum nova nupta transferretur limen, spectatores hoc nomen ex antiquissimis temporibus exclamare solebant ; Romani ipsi putabant hoc nomen provenisse ex virginibus Sabinis raptis, de qua re Liv. I 9,12 narrat; eadem fere dicunt Plut. Rom. 15 et Serv. ad Aen. I 651. Quidquid haec vox nuptialis significat, sive nomen dei nuptiarum, sive nescioquid veri Livii narrationi inest, perantiqua certe est. Cf. Rich. Schmidt, De Hymenaeo et Talassio dis veterum nuptialibus. Diss. Iviliae, 1886, p. 81 sqq.; Marbach, P.W. IV A 2064 sqq. In nostro libello recurrit 13,16 Thalassio, Thalassio, apud Catul. legitur in Epith. 61,134 lubet j iam servire Talasio. Graeci exclamare solebant 'Υμήν ώ 'Υμέναιε.

C A TA LEPTO N 13

5

10

Iacere me, quod alta non possim, putas, ut ante vectari freta nec ferre durum frigus aut aestum pati neque arma victoris sequi? Valent, valent mihi ira et antiquos furor et lingua qua adsim tibi, seu prostitutae turpe contubernium sororis (o quid me incitas, quid, impudice et improbande Caesari?), seu furta dicantur tua et helluato sera patrimonio in fratre parsimonia, vel acta puero cum viris convivia udaeque per somnum nates

1 Ia c e re m e B , la c e re m H M , Ia c e re A R M e d a lta B (■ultim a ex corr.), a lto Z 2 a n te B , ta n t(a ) e (-ti M ) Z u e c ta ri B R , n e c ta ri A H 3 a u t B H , nec A R 4 N eq u e Ω, N ec q u o d H M 5 ira e t A id. 1517, ir a te B , re e t Z, irae e t B u r m a n 6 q u a adsim (ass-B ) Ω, q u a ad siem Wagner, q u a iam ad sim O udendorp, q u is ad sim J a h n , q u a a d sig n em Bücheier, q u a h a u d desim Saum aise, q u a s a t sim Scaliger, q u a p a r sim N ê m eth y,q u a a d su lte m Ribheck, q u a affigam Vollmer, q u a m as sim Ellis, q u a m u ssem L ind say, q u a m q u a sse m Walter, q u a assiliam B ü ch n er vv. 7 et 8 post v. 10 traiecit B irt 7 seu Sabbadini, E t Ω, ei Scriverius, en H einsius, p e r Ribbeck, a t Galletier p ro s titu te B , p re s tite Z tu rp e B 2A R , tu rb e B l H 1 M 8 o B , o m .Z q u id Ω, q u o d R 9 e t Ω, o m .Z cae sa ri R , c é sar A , cesaris B , esaris Η M 10 Seu B , sed Z , si Scriverius f u r ta Ω, fu rtim I I 11 h e llu a to sera A id . 1517, helle u a to s e ra B , e le u a to se ra H M , le u a to sera R, le u ato s e ra A 12 I n fr a tre Z , I n f ra te B p a rsim o n ia Ω, p a risim o n ia H 13 c o n u iu ia B H , co m (m )u n ia A R 14 V d a e q ; B 2, V d e q ; B 1, V t d e q u e H M , V t A R so m n u m B , so m (p )n iu m Z n a te s B H , u a te s Z lacunam ante u a te s reliquerunt A R

CATALEPTON

15

20

25

13

et inscio repente clamatum insuper ’Thalassio, Thalassio’. Quid palluisti, femina? an ioci dolent? An facta cognoscis tua? Non me vocabis pulcra per Cotytia ad feriatos fascinos, nec deinde te movere lumbos in f ratulam prensis videbo altaribus flavumque propter Thybrim olentis nauticum vocare, ubi adpulsae rates stant in vadis caeno retentae sordido macraque luctantes aqua, neque in culinam et uncta compitalia dapesque duces sordidas,

15 E t Ω, E R in su p e r Ω, su p e r ed. 1482 et A id. 1517 16 T h alassio T h a la ssio A id. 1517, T h a ssa lio th a ssa lio B 1, corr. in th a la ssio th a la slio (sic) B 2, T alasio bis A R , T alcsio bis H M post 16 i n Z leguntur sine intervallo hi versus, quorum neque in B neque in A id. 1517 u llu m ves­ tigiu m : C allide (Allide R )m age su b h (a)ec c(a)eli (teli A ) e s t in iu ria secli A n tiq u is hospes n o n m in o r ingeniis (-is R 1) E t q u o ro m a u iro d o ctis c e r ta r e t a th e n is (ah- H 1) F e rre a (T e-H )sed nu lli u in cere fa ta d a tu r 17 Q uid Ω, V id R a n Z , o m .B ioci Ω, loci Dousa, M aas 18 cognoscis Ω, cognoscis corr. i n cor noscis A 19 N on m e B , N o n ne Z p u lc ra Ω, sp u rc a H aup t, p u lla Baehrens C o ty ttia A id . 1517, c o c itia B , c o c y tia Z 21 N ec B , N e II, H a e c A R d ein d e te B , de in te H, om. sine lacuna A R r a tu la m B , ro tu la m Z, c ro c o tu la m A id . 1534, Scaliger, in s to la Bücheier, sc o rtu lu m Curcio, h irtu la m L in d s a y, in ro ta m Sabbadini, in la tu s Baehrens, p ro p a la m Birt, in m ares L enchantin, in ra ru la Ageno, in h o rtu lo G iomini, nec te m o v ere lu m b u lo s in c a ltu la Ribbeck, nec d e in d e lu m b o s te m o v ere in c a ltu la Galletier 22 u id eb o B 2A , u id eo B 1H M , uid eb o s R 23 p ro p te r Ω, p(ro)p(e) H T h y b rim Dousa, T y b rim e t A id . 1517, h e b ri e t B, tib im e t Z 24 u b i Z , tib i B ad p u lse ra te s B , a d p u ls a e ra tis H , ad p u lsa (a )e ta tis A R 25 S ta n t Ω, S u n t H M u a d is Ω, u alid is R caen o re te n ta e so rd id o s t a n t in v a d is L . M ü ller ca e n o q u e te n ta e B irt 26 lu c ta n te s Ω, lu c ta n tis H M 27 e t Ω, in H 1 u n c ta Z , c u n c ta B 28 D ap e sq u e Ω, P a p e sq u e H d u ces Scriverius ex cod. Foss., d u lcis (1 deleta) B , dulcis Z

CATALEPTON

30

35

40

I

3

75

quibus repletus et salivosis aquis obesam ad uxorem redis et aestuantes nocte solvis pantices, osusque lambis saviis. Nunc laede, nunc lacesse, si quidquam vales. Et nomen adscribo tuum: cinaede Lucci, iamne liquerunt opes fameque genuini crepant? videbo habentem praeter ignavos nihil fratres et iratum Iovem scissumque ventrem et herniosi patrui - pedes inedia turgidos.

29 re p le tu s Ω, re p le tis H M e t S a bb a d in i, u t Ω saliu o sis B , salinosis A H , salm osis R a q u is Ω, sacris Wagner, la b ris H a u p t 30 ad Z , ad corr. ex a t B , am. M . 31 n o c te Scaliger, d o te A H M , d o c te B R , d e n te E ld ikiu s, cole Hertzberg, ore Baehrens soluis Ω, salu is H M p a n tic e s (su pra rasuram B ) B H , p a n th ic e s A R 32 O susque H M , H o ssu sq ; A R , O siculisq; B , Os u sq u e Scaliger, os a tq u e Curcio, os cru sq u e Eliis, scelu sq u e Birt, o lu sq u e Colvius, sp ecu sq u e Sabba­ d ini, hos usq u e Salvatore lam b is sauiis A id . 1517, lam b is (supra deletum b lan d is scr. B 1) su a u is B, la b issa uiis H , la b issa n u s (ex -iis co rr .A )A R , libissa u u s (vel u iis)M 34 tu u m Ω, tivi A 35 C inaede L ucci A id . 1517, C ine delucci B , C inae d u lu c issim a m (dulc-ilf) e t H M , C une d u lcissim a A R iam n e Sabbadini, iä te B liq u e ru n t B, -ere H M opes F a m e B, om. A R , in quibus haec leguntur C une d u lcissim a q u e geniù c re p a n t, deinde i n R u n u s versus vacuus relictus, i n A i n margine adnotatum est d e fic it u n u s versus, c. L ucci, iam n e te liq u ere o. Eliis, c. L ucei, iam ne lic u e ru n t o. Baehrens, cin ae d e P e d ia ti, tu a e liq u ere o. Némethy, c. Lucci! Ia m tib i d e ru n t o. Birt, c. L uciene, liq u e ru n t o. Bücheier, cin aed e L ucci, iam tib i l.o. Galletier 36 F a m e q ; g en u in i B , F a m e q ; g eniù H 37 h a b e n te m B , h n te m H , h e b e te m A R p r(a )e te r B H , p ro p te r A R 39 S cissu m q ; B , Scis u m q u a m (u nq- H ) Z u e n tre m B H , u en e re m A R h e rn io si Scaliger, h irn e o si B , h irreo si H M , h irco si A R 40 in e d ia B , in ed i Z

„Dost think I am helpless, because I cannot, as heretofore, sail the deep seas, nor bear stern cold, nor endure summer heat, nor follow the victor’s arms? Strong, strong are my wrath and old-time fury, and my tongue, wherewith I can attack thee, whether thy prostitued sister’s vile life be told within thy tent ( 0 why dost thou spur

CATALEPTON

I

me on? Why, thou shameless one, worthy of Caesar’s ire?) or whether thy secret crimes be told, and thy thrift in late hour at a brother’s cost, when thy patrimony was squandered, or whether those banquets thou didst share in boyhood with men, thy body wet during thy sleep, and, in thine unconsciousness, from above the sudden cry „Thalassio, Thalassio”. Why, I ask, hast thou paled, 0 woman? Do my jests pain thee? Or dost recognize deeds that are thine own? On occasion of the smart Cotyto’s rites thou wilt not invite me to the festive symbols, nor, as thy hands graps the altars, shall I see thee bestir thy loins beneath thy woman’s robe(?), and, hard by the yellow Tiber, call to the boat-smelling throng, where the barques that have reached port stand in the shallows, fast in the filthy mire, and struggling with the scanty water; nor wilt thou lead me to thy meal at the burial-places, to the greasy cross-roads’ feasts and their mean fare, with which and with slimy water thou safest thyself, then returnest to thy lumpish wife, satisfiest her burning desires in the night, and, though hating her, dost smother her with kisses. Now assail, now provoke me, if at all thou canst! Even thy name 1 add: thou wanton Luccius, have thy means already failed thee and do thy back teeth rattle with hunger? I shall yet see thee possessed of nothing but good-for-naught brothers and an angry Jove, thy abdomen rent, and thy ruptured uncle’s feet swollen with fasting”. E p o d u m n o n m in u s o b sc e n u m q u a m o b sc u ru m illu s tra re c o n a ti s u n t: M. H a u p t, In d e x le c tio n u m a e stiv a ru m 1859 ( = O pusc. II, 1876, p. 150). F. B ücheler, C a ta le p to n . R h. M us. 38 (1883), p. 521-3. G. C urcio, E m e n d a m e n ti al te s to dei ’C a ta le p to n ’, d e lla ’C o p a’ e dei ’M o re tu m ’. R iv. d i Filol. 33 (1905), p. 21-6. G .N é m e th y , De e p o d o H o ra tii C a ta le p tis V ergilii in serto . B u d a p e s t 1908. P. Som m er, De P. V ergilii M aro n is C a ta le p to n c a rm in ib u s q u a e stio n u m c a p ita tria . D iss. 1910, p. 60-67. T h .B irt, N a c h trä g lic h e s zu V ergils C a ta le p to n . R h .M us. 65 (1910), p. 348-9. M . L e n c h a n tin de G u b e rn a tis, O sserv azio n i sui P ria p e a ed i C a ta le p to n di V irgilio. R iv . d i Filol. 39 (1911), p. 200-5. F. A geno, R a c e m a tio n e s. R iv. In d o -G re c o -Ita lic a 4 (1920), p. 209-10. T. F ra n k , V erg il’s A p p re n tic e sh ip . Class. P h il. 15 (1920), p. 116. T. F ra n k , V ergil, a B io g rap h y . N ew Y o rk 1922, p. 23-4. C .W e y m a n , Zu la t. D ic h te rn . N eophilol. 7 (1922), p. 130. J.C a rc o p in o , A p ro p o s d u C a ta le p to n . R ev. de P hilo l. 46 (1922), p. 156-184. N . W . D e W itt, V irg il’s B io g ra p h ia L itte ra ria . T o ro n to 1923, p. 26-8. W .M .L in d sa y , O n th e A p p e n d ix V erg ilian a. A m. Jo u rn . of P h il. 44 (1923), p. 55.

CATALEPTON

I

3

77

F r. W a lte r, Zu S eneca, T a c itu s, V ergil. P h . W och. 46 (1926), p. 191-2. E . G alletier, A p ro p o s d u C a ta le p to n . R ev. de P hilol. 50 (1926), p. 153-172. J .C a rc o p in o , A p ro p o s d u C a ta le p to n . lb . 51 (1927), p. 84-7. J .H u b a u x , U ne ep o d e d ’O vide. N ouvelles rech erch es au s u je t de la b a siliq u e so u te rra in e de la P o r ta M aggiore à R o m e. S e rta L eo d ien sia, Liège 1930, p. 187-245. (Cf. L .C astig lio n e, A th e n a e u m N .S. 9, 1931, p. 576-8). P . M aas, Τρωγάλια. H e rm e s 67 (1932), p. 244. G .F u n a io li, Sul V irgilio M inore. A th e n a e u m N .S. 12 (1934), p. 223-4. L . R . L in d , V erg il’s M ilita ry E x p erie n ce. Class. P hil. 30 (1935), p. 76-8. J . H u b a u x , S u r l ’E p o d e Χ Ι Π d u C a ta le p to n . A n t. Class. 7 (1938), p. 77-80. G .F u n a io li, V irgilio M inore o P seu d o v irg ilio . R endic. dell'A cc. d 'l t a l . 4 (1942-3), p. 209-215. F . D ornseiff, V ersc h m ä h te s zu V ergil, H o ra z u n d P ro p e rz . B erlin 1951, p. 17-8. L. H e rrm a n n , L ’âge d ’a rg e n t doré. P a ris 1951, p. 45. K . B ü ch n er, P . V ergilius M aro. D e r D ic h te r d e r R ö m er. S tu t tg a r t 1956, p. 64-5.

In hoc epodo poeta nescioqui, veteranus qui antea miles per maria vectus est omnesque duritias belli pertulit, Luccio cuidam, a quo debilis semimortuusque (vs. 2 iacere me) vocatus est, respondet. Poeta iratus ostendit se satis vigere et iram linguamque suam ample sufficere ad Luccium perstringendum. Cuius vitam turpissimam, helluationes, nequitiam, impuritates, impudicitiam uno tenore enu­ merat atque in lucem profert nomine ipso adscripto (vs. 35). Genus carminis 1 iambico metro scripti pertinet ad epodos as­ peros, in quibus Archilochus, Catullus (cf. praesertim 16, ubi poeta Veronensis et ipse se defendit ab adversariis, qui virilitatem eius in dubium vocaverant), Horatius nostrum praecesserunt; quamquam Scaliger poema elegans et eruditum vocavit, mea opinio fert id ob­ scenissimum esse et vero poeta indignum. Fieri non potest ut Vergilius hunc epodum scripserit: quonam modo is dicere potuit se ante per maria vectum esse, militavisse, arma victoris secutum esse (vs.3)? De militia enim Maronis neque biographi neque aequales (Horatius, Propertius) neque ipse quicquam tradidit12. Quo modo de ira et antiquo furore suo loqui potuit (vs. 5) deque lingua acri? Quae nullo pacto quadrant in ea, quae de indole naturaque Vergilii nota sunt, sive Vitas sive ipsa opera maiora eius perscrutamur. Praeterea epodus tam obscenus est, ut minime conveniat in eum, qui adeo laudabatur ob castitatem pudicitiamque, 1 2

Cf. F. L asserre, Les E podes d ’A rchiloque. P aris 1950, p. 61 sqq. Cf. L. R .L in d , V ergil’s M ilitary E xperience. Class. Philol. 30 (1935), p. 77-80.

78

CATALEPTON

Iß

ut Parthenias vulgo appellaretur (Donat. Vit. Verg. 36-7). Toto, quod aiunt, caelo hic epodus ab animo Vergiliano distat. Quaecumque igitur ii, qui nihilominus carmen Wrgilio attribue­ runt, ex hoc epodo desumpserunt vitaeque Maronis inseruerunt, vilia uniusque assis aestimamus ; in quibus et alii fuerunt et Vollmer, Birt, Lenchantin de Gubernatis, T. Frank (qui hos versus attribuit annis 48-7 a.C.n.), De Witt (qui Luccium eundem esse atque Noc­ tuinum, qui Catal. 6 et 12 perstringitur, i.e. Antonium finxit), Rostagni (circa annos 49-8), Dornseiff, qui omnes mire a vero discesse­ runt. Quod ad ceteros interpretes attinet, Carcopino aetate demum Flaviorum carmen scriptum esse sibi persuasit, cuius argumentis Gal­ letier anno 1926 fuse respondit ; infra nonnulla repetemus atque alia addemus. Ribbeck olim Furium Bibaculum, Némethy, L. Herrmann, Hubaux Ovidium epodi poetam fuisse censuerunt. Quam thesin in primis Hubaux docta copiosaque disputatione anno 1930 defendit : profectus ab argumentis criticorum Americanorum Fairclough et Radford, qui vocibus Appendicis Vergilianae cum Ovidii dictione comparatis idem fere senserunt ], Ovidium in Ibide nostrum epodum iam praedixisse credidit: cf. Ib. 645 postmodo plura leges el nomen habentia verum \ 53-4 postmodo, si perges, in te mihi liber iambus / tincta Lycambeo sanguine tela dabit ; 646 et pede, quo debent acria bella geri. In nostris igitur iambis Nasonem propositum suum peregisse ideoque Luccium esse eum, qui Ovidii exsilii causa fuisset; nunc demum verum eius nomen adscriptum esse, id quod in Ibide ex­ secrationibus multis additis se facturum esse iam minatus esset. Cum philologus Belgicus haec ita esse sibi persuasisset, multa similia in epodo et in Ibide repperit atque e nostro carmine haud pauca col­ legit ad Ovidii vitam animumque explicandos. Nemini autem, quod sciam, persuasit 12: Ovidius enim tanta fe­ rocitate animi non fuit; ipse iure scripsit Pont. IV 14,44 extat adhuc nemo saucius ore meo. Praeterea epodus non Tomis, sed manifeste Romae scriptus est: cf. 19 non me vocabis . . .per Cotytia ad .. . fascinos; 23 propter Thybrim. Ovidius exsul numquam questus est de aestu (cf. vs. 3 aestum pati), sed frigus Tomitanum ei molestum erat (Pont. III 1,14; Tr. III 2,8). Quidnam significat vs. 4 arma 1

Cf. Vol. I p. X X X IV sqq. * Cf, L ,CastigHone, A then. 1934, p. 223-4; A. K lotz, Philol. W och. 1932, p. 411 sq q .; E. M artin i, ib. p. 163-4,

CATALEPTON

13

79

victoris sequi, quibus verbis Hubaux tortam interpretationem eli­ cuit: „ne pas pouvoir, étant exilé, être présent aux triomphes d’Auguste ou de ses fils” (Serta 1930, p. 222)? De obesa uxore Luccii (vs. 30) in Ibide nihil legitur; immo adversarius, quem Ovidius ibi carpit, caelebs est. Et quidnam efficimus e Tr. II 349-354, cui poeta addidit (355) : magnaque pars operum mendax et ficta meorum / plus sibi permisit compositore suo? Ne multa, ratio Hubauxii haudquaquam constat; mihi quidem persuasum est adversarium anonymum in Ibide petitum fictum esse et epodum nostrum a Nasone compositum non esse. Addimus in eo 17 voces legi, quae in Ovidii operibus non leguntur. Tamen aequum est concedere Hubauxium in ipso carmine interpretando multa vidisse, quae textum elucidare possint. Deinde quaeritur, num ex ipso argumento carminis, e re metrica, ex imitatione priorum poetarum effici possit, quo tempore scriptum esse videatur. Non modo Catullus poetae exemplo fuit (praesertim eius c. 16, sed etiam 25,1 Cinaede Thalle; 57; 29,5 cinaede Romule, haec videbis et feres ? ; alia), verum etiam Horatii Epodi ; quod perspicue demon­ straverunt Némethy passim, Sommer 1.1. p. 61-7, Galletier 1.1. p. 210 sqq., Büchner 1.1. p. 64. In primis Hör. Epod. 6 et 7 apud nostrum valuerunt: vs. 5 comparetur cum Epod. 6,11 ; vs. 17-18 cum Epod. 7,13; vs. 33 cum Epod. 6,3-4; cetera in commentario adnotabimus. Iure Büchner p. 64 dixit: „Catal. X III setzt die Epodensprache des Horaz voraus und kontaminiert die 6 . und 7. Epode . . . Dasz Horaz aus der ’vergilischen’ Epode Catal. X III zwei seiner geschlos­ sensten und leidenschaftlichsten Epoden gespeist hätte, kann . . .mit Wahrscheinlichkeit nicht angenommen werden. Vielmehr hat der Verfasser von Catal. X III das aufs allgemeine gerichtete horazische Pathos für seine persönlichen Zwecke . . . gebraucht”. Poeta melior minori exemplo fuit. Itaque epodus noster post annum 30 a.C.n. compositus est, quo anno Epodi Horatii in unum librum collecti foras dati sunt. Carmini nihil inest, quod huic thesi obstet: Caesar (vs. 9) Augustus est, qui multo aptius impudicitiam improbare dicitur quam C. Iulius Caesar ; Augustus enim iam inde ab anno 28 in impudicitiam invectus est, anno 22 censores restituit, leges Iulias de matrimoniis atque de adulteriis dedit. Quod ad compitalia (vs. 27) attinet, per­ peram Carcopino Suet. Caes. 42 et Aug. 30-1 interpretatus est, unde effecit ut Caesar compitalia distraheret, sed Augustus restitueret.

8o

CATALEPTON

I

3

Collegia compitalicia per totum Augusti regnum extitisse neque umquam a Iulio Caesare abolita esse demonstravit J.V. A, Fine, A Note on the Compitalia. Class. Philol. 27 (1932), p. 268-273 (vide comm, ad vs. 27). Iniuria igitur Galletier, Rev. de Philol. 1926, p. 162 populari suo Carcopino concessit Catal. 13 non ante annum 7 a.C.n. scriptum esse Suetonii locis adductus. Neque vera sunt quae idem Carcopino e voce Thybrim (vs. 23) conclusit; non modo lectio Thybrim certa non est, sed praeterea ex hac forma nihil effici licet de aetate epodi (cf. comm. ad vs. 23). Exclamatio (vs. 16) Thalassio Thalassio iam antiquissima est; cf. Catul. 61,134 et quae Liv. I 9,12 et Varro (Fest. 351) de ea disserue­ runt. Has ob res argumenta viri docti Carcopino minime nos cogunt carmen promovere ad Flaviorum aetatem. Quod ad rem metricam attinet, non mirum poetam iambis usum esse, ut vehementer in adversarium suum inveheretur; Quint. IX 4,141 de ea re haec habet: aspera vero et maledica, ut dixi, etiam in carmine iambis grassantur et deinde affert Catul. 29,1-2. Quod Latine non modo Catullus, sed etiam Vergilius ipse Catal. 6 et 12 (si Vergilii iuvenis sunt), alii fecerunt. Epodum autem iambicum, sc. trimetrum coniunctum cum dimetro iambico, Horatius primus adhi­ buit in Epodis 1-10, qua re ipse gloriatur (Epist. I 19,23-4 Parios ego primus iambos / ostendi Latio, numeros animosque secutus / Archi­ lochi). Postea Seneca (Med. 771 sqq.), Ausonius, Paulinus Nolanus, Prudentius eodem metro usi sunt. Fortasse id quoque argumento esse potest hunc epodum a Vergilio scriptum non esse: praeter haec disticha iambica omnia metra carminum Catalepton libelli in Catulli libro leguntur. Itaque, ut praefationem absolvamus, haec modo efficere possumus : poeta noverat Horatii epodos, quibus et argumento et vocibus et re metrica sive sciens sive insciens utitur. Itaque post annum 30 a.C.n. epodum pepigit, sed non multo post ob ipsas has similitu­ dines. Quin Augusti aetati carmen adscribamus, nihil obstat. Quod poeta dicit se bello maritimo cuidam interfuisse, nos inducit ut putemus eum alludere ad bellum adversus Sex. Pompeium gestum. Itaque epodum attribuere velim annis 30-20 a.C.n. Poeta ipse pror­ sus ignotus est. Quaeris quomodo carmen a Vergilio tam alienum in Catalepton libellum irrepserit. Qui coniecturam facere audeat, rem talem fuisse existimet : fortasse poeta epodi apographum Horatio, quem admira­ batur, legendum dederat, qui indignatus (nam eiusmodi obscenita-

CATALEPTON

I

3

8l

tem poeta Venusinus et prius et tum praesertim animo odis suis occupato aegre ferebat) eum ad Vergilium amicum misit ut exem­ plum epodorum detestabile. Quem Varius Tuccaque heredes cum in chartis Vergilii invenissent, cum ceteris voluminibus servandum esse iudicaverunt. Itaque multis annis post a bibliopola Catalepton libello insertus est. Cf. quae Vol. I p. XLVIII-IX cunctanter de eiusmodi rebus protulimus. Epodum Birtius ita distinxit : vs. 1-6 Praefatio. vs. 7-18 Prior pars tractationis, in qua poeta adversarium accusat et rogat: quid facies, si flagitia tua enumerabo? vs. 19-32 Altera pars tractationis: adversarius poetam testem libi­ dinum habere nolet, vs. 33-40 Epilogus. Metrum: trimeter iambicus cum dimetro coniunctus.

COMMENTARIUS: vs. 1

Poeta ira incensus respondet adversario suo, qui inter amicos iactaverat poetam, antea militem terra marique strenuum patientemque frigoris et aestus, nunc infirmum enervatumque esse. iacere: infirmum esse, consenuisse. Antithesis est vs. 5 valent; cf. Cic. Philip. X 7,14 quamquam ille quidem numquam iacuit. Prorsus aliena sunt, quae Hubaux attulit ex Ovid. Ib. 29 calcasti qui me . . . iacentem et Tr. V 8,5. putas: iure Birt adnotavit: „Sehr hart ist die parenthetische Ein­ schaltung des putas in den Relativsatz” et contulit Catul. 66,18 non —ita me divi —vera gemunt —iuverint ; 44,9 quam mihi meus venter, / dum sumptuosas appeto, dedit, cenas. possim: coni., quod poeta ipsa inimici verba affert.

vs. 2

ut ante: qui Vergilium poetam esse putant, hunc versum alludere ad Iulii Caesaris navigationem anni 49 censent, qui Ovidium, poetam cum Bruto anno 42 a Philippis ad Thasum insulam traiecisse. Qui nobiscum arbitrantur poetam ignotum hunc epodum scripsisse, potius de bello Sex. Pompei maritimo cogitant (circa annos 38-36 a.C.n.). vectari freta: cf. Verg. Georg. I ll 260 natat freta; Aen. I 524 maria omnia vecti ; III 191 currimus aequor. Ante Augusti aetatem verbum vix legitur.

CATALEPTON

I

3

vs. 3-4

Hi quoque versus optime pertinere possunt ad expeditiones contra Sex. Pompeium Lepidumque habitas. Haec si vera sunt, victor (vs. 4) Octavianus potius ipse est quam Messalla, ut Galletier p. 214 suspicatur. arma . . . sequi: cf. Aen. III 54 victriciaque arma secutus.

vs. 5-16

Immo vero poeta minime consenuit et maledictis adversarii res­ pondere paratus est summa cum ira; ultro in eum invehitur et quaecumque flagitia iste cinaedus per vitam totam admisit, lingua vehementi enumerat.

vs. 5

Valent, valent: asyndeton ipsam antithesin iacere me .. . valent iam clarius indicat. Iteratio verbi valent in animum revocat Hor. Epod. 6,11 cave, cave et 17,7 solve, solve. antiquos furor: „my old-time fury”, cf. vs. 2 ut ante. Adiectivum antiquos oppositum est voci novus\ cf. Plaut. Amph. 475 Iuppiter / rediget antiquam . . . in concordiam; Ter. Heaut. 435 timet / ne tua duritia antiqua illa etiam adaucta sit ; Ad. 812 illam rationem anti­ quam obtine. Ergo ex hoc epitheto non efficiendum est poetam nunc iam senem esse. Manifestum autem est Vergilium eiusmodi versum scribere non potuisse.

vs. 6

qua adsim tibi: „wherewith I can go at you, I can attack you”. Lectionem codicum servavi quidem, sed corruptam esse censeo. Vix enim viri docti verbo adesse vim aggrediendi inesse probant afferendo Cic. Verr. II 40,98 citatus accusator . . . non respondit, non adfuit et IV 51,113 ut in iudicio adessent1; praeterea hiatus minime placet, quamquam comparari possunt Hor. Epod. 5,100 (in dimetro iam­ bico) et Esquilinae alites', 13,3 (in hexametro dactylico) Threicio Aquilone', 12,25 o ego; 5,71 a a; Od. I 28,24 ossibus et capiti inhumato (cf. Klingner in ed. Teubneriana p. 322). Tamen quia codices omnes concinunt, emendationem recipere ausus non sum; Oudendorpii qua iam adsim ceteris praestare videtur2.

vs. 7

seu : cum Sabbadinio sic scripsi consensu codicum et spreto : poeta enim haec dicere voluit: aculei verborum meorum te pungent, sive 1 B irt p. 146 a lite r in te r p re ta tu r : „D er vs. 6 ist . . . b itte r ironisch gem eint: „w arte, ich will d ir helfen” , adsim tibiV - N onnullae em endationes in te rp re ta tio n e ipsae egent: e.g. L indsaei qua mussem („h in t” ); W a lte n q u a(m qu) assem („ich h abe eine Z unge, scharf genug, sie gegen dich rasseln zu lassen” ) ; qui B ücheleri qua adsignem tibi elegerit, v e rte t: „w herew ith I will blam e you too for th y sis te r’s c .”

CATALEPTON

I3

83

loquar de prostituta sorore, sive de furtis tuis . . . vel de iis, quae puer turpiter passus es. Vocabulum igitur et ferri non potest, quod tamen plerique editores scribunt; quid enim significat (valet mihi) sororis prostitutae contubernium? Neque coniungi possunt et con­ tubernium . . . seu furta dicantur tua. Sabbadinii coniectura seu me­ lius placet quam Galletierii at, quod antithesin plerumque indicat. prostitutae turpe contubernium sororis : uno versu poeta Luccium duarum rerum accusat, lenocinii (prostitutae) sororis et incestus (con­ tubernium). Quod ad illud pertinet, cf. Hor. Sat. I 8,39 fragilis Pediatius, ad quem locum Porphyrio adnotavit: eques Romanus honesto patrimonio consumpto etiam castitatem sororis (? alii moris vel oris) amiserat. Eodem fere modo Luccius mollis sororem suam ipse ut leno venditabat. contubernium autem coniunctum cum adi. turpe dicere vult Luccium incestum fecisse cum sua sorore, ut recte interpretatus est Hubaux (Serta 1930, p. 227). Nemo est quin sciat Ciceronem quoque, Caelii patronum, eiusmodi contubernium P. Clodio obiecisse; cf. Pro Cael. 13,32 inimicitiae cum ipsius mulieris viro - fratre volui dicere ; cf. etiam 15,36; Catul. 8 8 . Ad vocem turpe cf. Hor. Epod. 9,15-16 turpe . . . conopium. vs. 8/9

Poeta se excusat, quod ab inimico provocatus eiusmodi flagitia in lucem proferre cogitur, de quibus tacere maluisset.

vs. 9

improbande Caesari: digne, qui vitupereris a Caesare, sc. Octa­ viano, Augusto, morum antiquorum restitutore. Vix est quod me­ morem Augustum leges tulisse de adulteriis et iam inde ab anno 28 strenue operam dedisse, ut libidines nefandas coerceret; cf. V. Gardthausen, Augustus und seine Zeit, I p. 905 sqq. ; II p. 525 sqq. Verbum improbandi apud Vergilium nusquam legitur. o quid . . . quid (sc. me incitas) : ipsa iteratio pronominis indig­ nationem poetae depingit.

vs. 10

furta . . . tua: „thy secret crimes”, sed poeta alludit, ni fallor, ad libidines secretas Luccii; voce enim furta non raro poetae elegiaci hoc modo usi sunt, primus Catullus 68,140 plurima furta Iovis ; Prop. II 30,28 dulcia furta Iovis; Tib. I 2,34 celari vult sua furta Venus; Ovid, passim.

vs. 11/12

Luccius patrimonium suum cum devoravisset, bona fraterna ad-

CATALEPTON

13

ministravit, in quibus sero parsimoniae studere didicit; sine dubio et eorum partem magnam profuderat. helluato : devorato, decocto per luxum libidinesque. Cf. Catul. 29,16 an parum helluatus est (sc. Mamurra)?; Gell. N.A. II 24,11 cum . . . in patrimoniis amplis . . . helluarentur. Nostro tantum loco verbum sensu passivo adhibitum est. vs. 12

parsimonia : „thrift” ; nominat, sing, feminini generis. Ad hunc locum plerique editores referunt, quae auctor de dubiis nominibus (G.L. V 587,3 K) ita tradidit: Parsimonia generis feminini, sed Vergilius parsimonium tempus sibi dixit (cf. v. Winterfeld, Philol. 55, 1896, p. 189). Verba grammatici, qui paulo post Isidorum vixit VII 0 p.C.n. saeculo, male corrupta esse manifestum est; quae viri docti frustra sanare conati sunt, Unger miro modo scribens parsi­ monium tempus cibi, Weyman 1.1. p. 130 parsimonium abusive, Lindsay 1.1. p. 55 parsimonia item pheraliter. Quid autem dicere grammaticus voluerit, incertum est, quam ob rem utrum nostrum locum spectaverit necne, non liquet. Veri simile quidem est, quod vox parsimonia (-ium) in operibus maioribus Vergilii nusquam legitur. Notum est proverbium Latinum sera parsimonia in ftmdo est (Sen. Epist. 1,5), nec minus illud Hesiodi ’Έργα 369 δεινή δ' ένί πυθ-μένι φειδώ. Itaque ut apud plerosque proverbium hoc pertinet: sera parsi­ monia in fundo est, sic ad Luccium: sera parsimonia in fratre (i.e. in fratris re familiari) est.

vs. 13/14

Recte Birt p. 154-5 interpretatur: „Luccius puer olim convivia egerat cum viris ibique post cenam somnum capiens muliebria passus erat, unde illae tidae nates; denique actae sunt quasi nuptiae viri et pueri quales nuptias Juvenalis 2,117 describit”. Luccius igitur puer quasi partes novae nuptae egit. In mentem venit imago conviviorum Verris, quo praetextatum filium adulta aetate (i.e. circa 16 annos natum) secum ducebat, ut patris vitiis assuesceret (Cic. Verr. II V 12,30 et 31,81). Neronem flammeo induto Pythagorae exoleto cui­ dam sollemniter nupsisse Tacitus Ann. XV 37 indignatus narrat.

vs. is

inscio (dativ.) . . . clamatum: puer igitur vino sopitus obdormi­ verat et per somnum (= inscius) muliebria passus erat; tum con­ vivae ebrii adstantes repente clamaverunt: Thalassio, Thalassio. insuper: adv. „from above” ; convivae lecto imminebant. Galletier mavult „en outre”.

CATALEPTON 16

I

3

85

Thalassio: vox nuptialis, quam Romani novae nuptae acclamare solebant; cf. Catal. 12,9, ubi exscripsi verba Marii Victorini (G.L. VI 137,24 K). Grammaticus ille ita mire pergit: quod (sc. Thalassio) bis enuntiatum facit (sc. Vergilius) epodon ita: „beatus ille qui procul negotio thalassio thalassio". Quo loco eum Horatii Epod. 2 versum primum cum nostro loco coniunxisse Birtius recte censui t ; nostro enim versu Thalassio bis legitur, Catal. 12,9 ter. Post vs. 16 in codicibus deterioribus epigramma interpolatum legitur, quod omnino diversum est a Catalepton libello et in codice B ne vestigium quidem ostendit ; quae de his versibus dicenda viden­ tur, ad finem huius voluminis (p. 109) reiciemus.

17/18

Prior pars tractationis absolvitur: Luccius femina vocatur ut pathicus; eodemque modo Pediatius apud Hor. Sat. I 8,39 Pediatia appellatur; supra (ad vs. 7) iam attuli quae Porphyrio de eo tradidit, quibus addidit: propter quod eum Horatius feminino nomine Pediatiam, non Pediatium appellavit', Petron. Sat. 39,10 mulieres (= viri molles); cf. J.G.W.M.de Vreese, Petron 39 und die Astrologie. Diss. 1927, p. 45. an ioci dolent: ioci sc. mei. P .Maas proposuit loci, ut Dousa iam coniecerat, hac argumentatione usus : „ioci . . . ein für diese Schmä­ hungen viel zu mildes Wort, das übrigens in unklassischer Kon­ struktion steht”. Illud argumentum leve est, nam vox ioci satis acerba est; hoc autem et in Plaut. Amph. 922 ego illum (sc. iocum) scio quam doluerit cordi meo emendationem {illud) necessariam redde­ ret, quae editoribus hodiernis iure displicet. Interrogationes ipsae in memoriam revocant Hor. Epod. 7,13 sqq. : furorne caecus an rapit vis acrior / an culpat responsum date. / Tacent et albus ora pallor inficit / mentesque perculsae stupent. Iure Büchner 1.1. p. 64 concludit nostros versus ab Horatianis pendere.

19-33

Altera pars tractationis: poeta non iam de vitiis praeteritis lo­ quitur, sed in praesentia invehitur: poeta Luccium non se ad libi­ dines lustraque invitaturum esse exspectat.

19

non me vocabis: testem me habere noles; tecum me non duces. pulcra per Cotytia: per Cotytia pulchrorum1, i.e. cinaedorum, 1

Q uae est ex p licatio B irtii (p. 151). Magis autem fortasse legentibus a rrid e t opinio Scriv erii (cf. P .B u rm an , A nthologia I, 1759, p. 433), qui p u ta v it v erb a hoc m odo in te rp u n ­ genda esse : non me vocabis, pulcra (vocat.!), per Cotytia. E andem opinionem se in P urserii ad n o tatio n ib u s invenisse v ir d. I. A. R ichm ond per litte ra s me certiorem fecit. U t sim ­ plex, ita ingeniosa haec in te rp re ta tio est.

86

CATALEPTON

I3

exoletorum. Cf. Scrv. Auct. ad Verg. Aen. III 119 pulchros enim a veteribus exoletos dictos. Cotytia celebrabantur in honorem deae Thracicae, cui nomen Cotys vel Cotyto, primo in Thracia ipsa, postea in Graecia, praeser­ tim Corinthi. De quibus Schwenn P.W. XI 1550 haec scribit: „Dic Überlieferung weisz von Tanzen, bei denen Männer in weiblicher Kleidung unter orgiastischer Musikbegleitung . . . auftraten . . . ; daher haftete den K.-Verehrern der A^orwurf der impudicitia und mollitia an . . . ; man bezeichnete sie als ήμίγυναι (Synes. ep. 44) oder cinaedi (Synes. Calv. encom. 856)”. Eupolis in comoedia, cui titulus Βάπται, Alcibiadis illudendi causa in Cotytia fortasse Corin­ thi celebrata invectus est; frgm. 77 K κάπικινεΐς ταϊς κοχώναις καί πείθεις άνω σκέλη quodammodo nostrum vs. 2 1 illustrat; ex ipso titulo Βάπται apparet cultores huius deae in aqua submergi solitos esse; cf. etiam Schob ad Juven. II 91 C De hoc cultu confe­ rantur S.Srebny, Kult der thrakischen Göttin Kotyto in Korinth und auf Sizilien, Mélanges Cumont 1936, p. 423 sqq.; Al. P. Nilsson, Gesch. d. griech. Religion I 12 (1955), p. 835-6; J.Hubaux, Le plon­ geon rituel, Alus, belge 27 (1923), p. 5 sqq., p. 59 sqq. ; id. Serta 1930, p. 229 sqq. ; denique Lehrs, Popul. Aufs.2, p. 397 : „man nannte (die Theilnehmer an den Orgien der thrakischen Göttin Kotytto) βάπται, die Taucher oder Täufer, weil jene sacra mit einer Lustration der eingeweihten, die durch ein Bad geschah, verbunden waren: und diese Ceremonie war es besonders, welche sie in den Ruf der Un­ züchtigkeit und Ausschweifung brachten”. In litteris Romanis Cotytia ter nominantur: Hör. Epod. 17,56 inultus ut tu riseris Cotytia / volgata; Catal. 13,19; Juven. 2,92 Cecropiam soliti Baptae lassare Cotytton, ubi tamen poeta de Graecis loquitur. Sed et ex Horatii et e nostro loco apparet cultum Romam quoque invasisse. Hubaux credidit se ipsum locum invenisse, ubi Cotytia Romae celebrata sunt, sc. in Basilica subterranea prope Portam Maiorem sita2. Quamquam hoc veri simile non videtur esse3, Hubaux, 1

2 8

Baptae titulus libri, quo inpudici describuntur ab Eupolide, qui inducit viros Athenienses ad im itationem fem inarum saltantes lassare psaltriam. In v itis et aliis et praecipue viro docto J.C arcopino, La Basilique pythagoricienne de la P o rte M ajeure, P aris 1927. P lerique v iri archaeologiae p eriti hodie id hypogaeum censent fuisse .sepulcrum ; cf. F. L. B astet. De d a tu m van het grote hypogaeum bij de P o rta Maggiore te Rom e, Diss., L u g duni B atav o ru m 1958, qui p. 1, adn. 2 conspectum librorum et com m entationum ad h an c rem p e rtin e n tiu m o b tu lit.

CATALEPTON

I

3

87

Serta p. 230-1 duas imagines phototypice depinxit \ alteram ex hoc hypogaeo desumptam, alteram figuram terrae sigillatae, quae homi­ nes longo vestitu indutos (incertum utrum viri an mulieres) sal­ tantes aramque simul prendentes ostendunt (cf. vs. 2 1 -2 ). Mani­ festum certe est eiusmodi saltationes, quas noster poeta in Cotytiis habitas esse dicit, in religionibus Orientalibus extitisse. Orgia igitur, quae secreta cultores Romani huius deae Thracicae celebrabant, infamia fuisse videntur, quia viri vestibus muliebribus usi saltabant ideoque cinaedi esse putabantur. E quibus Luccius unus fuit. vs. 20

ad feriatos fascinos: ad phallos festos. Per Cotytia igitur, sicut in Priapi mysteriis, phalli adorabantur. feriatos: festos, qui sollemni pompa gestabantur (Sabbadini), sc. ab exoletis. Cf. dies feriati.

vs. 21

movere lumbos: cf. Catul. 16,11 qui duros nequeunt movere lumbos, quod carmen manifeste poetae nostro in mente fuit ; Catullus enim et ipse Aurelio pathico et cinaedo Furio respondet se haudquaquam mollem, sed probe virum esse. movere lumbos: sc. in saltatione fortasse eadem, quae Graece δκλασις dicitur; cf. Hubaux 1.1. p. 230: „gesticulation rituelle con­ nue notamment par des terres-cuites et qui consistait en une série d’accroupissements exécutés autour d’un autel” ; cf. Eupol. frgm. 77 K. κάπικινεϊς ταΐς κοχώναις. in f ratulam: versum emendare ausus non sum; veri est simile nomen vestimenti nesciocuius hic latere, sive caltula (cf. Varr. apud Non. p. 880 L.), sive crocotula (cf. Plaut. Epid. 231), sive in stola; vide app. erit.

vs. 22

prensis . . . altaribus: cf. quae ad vs. 18 adnotavi; cinaedi saltantes την οκλασιν prendisse deae aram videntur.

vs. 23

propter Thybrim: Carcopino 1.1. 1922, p. 163-4 ex ipsa forma Thybrim efficere conatus est hunc epodum Flaviorum aetate com­ positum esse: Vergilium enim formam Thybris primum in Aeneida introduxisse (in Georgicis nondum legitur) ideo, quod aptius con­ veniret ad amplum carminis epici sermonem; Ovidium quidem1 1

Cf. S .E itre m , Den n y fundne basilika ved P o rta Maggiore i Rom , K ristiania 1923, p. 43.

CATALEPTON

I3

Tiberis et Thybris promiscue scripsisse, sed poetas exeuntis i ' p.C.n. saeculi demum formas non distinxisse. Ad quae haec responderi possunt: 1° lectio Thybrim vs. 23 veri quidem similis, sed certa non est ; vid. app. cr. ; 2° poeta noster iam­ bos scripsit, id quod formam Tiberim excludit; 3° si Ovidius formam utramque sine discrimine adhibuit (e.g. Fast. I 242 arenosi Thybridis unda), quidnam poetam epodi impedit, quominus idem faciat? ; 4° ad ludos saeculares anni 17 a.C.n. pertinet non modo titulus ille (C.I.L. VI 32.323), ubi vs. 90 sqq. legitur: in campo ad Tibrerim, sed etiam oraculum Sibyllinum, quod traditum est a Phlegone Macrob. 4 et Zosimo II 6: vs. 5 παρά Θύβριδος άπλετον ΰδωρ; 5° minoris quidem momenti, sed non prorsus neglegenda sunt, quae Serv. ad Aen. VIII 3 habet: nam in sacris Tiberinus, in coenolexia Tiberis, in poemate Thybris vocatur. Has ob causas ex hac forma nihil effici potest neque de poeta neque de aetate eius. De nomine fluvii cf. K. Meister, Latein.-griech. Eigennamen I, p. 53 sqq. Deinde quaeritur, quare poeta hoc versu de Tiberi loquatur. Birt p. 156 haec scribit: „Das Kinädcnkonventikel musz sich nahe dem Fluszufer befunden haben. Die Flöszer legten in der Nähe des Aventin und des Monte Testaccio an, wo sich die groszen Waren­ lager und Speicher befanden (siehe Jordan-Hülsen, Topogr. I ll S. 172 ff.)”. Sed praeterea non obliviscendum est cultores huius deae βάπτας fuisse; poeta eum locum ipsum describit, ubi cultores submergi solebant (cf. Juven. VI 523 de Isidis sectatoribus, qui ter matutino Tiberi mergebantur e.q.s. ; Hor. Sat. II 3,290 sqq.). Luccius eiusque sectatores olentes nauticum vocabant, ut orgiis suis Interessent. olentis (acc.) nauticum: „the boat-smelling throng” ; cf. Domitii Marsi hircum et alumen olens apud Diomedem p. 319 K. ; Hor. Epod. 10,2 olentem Mevium; Sat. I 2,27 pastillos Rufillus olet, Gargonius hircum. vs. 24-6

Birtii interpretationem obscenam omnes critici iure repudiave­ runt. Poeta portum parvum Tiberis depingit, ubi naviculae in vadis et sordido caeno iacebant. Tiberim pro tempore anni nonnumquam decrescentem recessisse non mirum est. Galletier affert, quae de ea re scripsit Besnier, L’Ile Tibérine, p. 24.

vs. 25

caesura eget, quam ob rem L. Müller, Ribbeck, alii ordinem ver­ borum mutaverunt: caeno retentae sordido stant in vadis. Equidem vitium poetae esse potius crediderim.

CATALEPTON

I3

89

vs.

26

macra . . . aqua: „the scanty water”.

vs.

27

neque . . . duces: neque me vocabis neque me testem habere voles, cum perfugis in . . . culinam: fortasse non idem est quod popina, seel locus, in quo epulae in funere comburuntur (Paul, e Fest. p. 65,12). Luccius decoctis bonis suis et fratris ex parte maiore ad suburbia, in quibus inopum funera et epulae funebres habebantur, ire solebat, ut reliquiis se aleret. uncta Compitalia: „the greasy cross-roads’ feasts”. Celebrari sole­ bant in honorem Larum Compitalium, quibus in compitis et quadri­ viis ruralibus effigies pilasque suspendebant et dapes varias immo­ labant. Romae quoque postea compita vicorum instituta sunt, quibus collegia compitalicia (liberti in primis servique his sollem­ nibus aderant) et magistri vicorum praeerant. Quae Compitalia urbana saepe memorantur; cf. Fest. p. 272,15 L. ; Macrob. Sat. I 7,35; Prop. IV 1,23; W.Liebenam, Zur Gesell, und Organisation des röm. Vereinswesens, p. 12. Iniuria plerique interpretes statuerunt haec collegia compitalicia a Iulio Caesare distracta et ab Augusto anno 7 a.C.n. restituta esse; quos sagaciter refutavit J.V.A.Fine, A note on the Compitalicia, Class. Philol. 27 (1932), p. 268-273, qui concludit: „Whatever inter­ pretation is placed upon these passages (sc. Suet. Iul. 42 et Aug. 31-2), the conclusion seems evident enough that the collegia compi­ talicia were in existence in Augustus’ time, and consequently the logical inference is that Julius Caesar did not suppress them”. Quam interpretationem laudavit K. Latte, Römische Religionsgeschichte, 1960, p. 91, adn. 3. Frustra igitur Carcopino e versu 27 carmen aetati post annum 7 a.C.n. attribuere conatus est et iniuria Galletier, Rev. de Philol. 1926, p. 162 populari suo docto id ipsum concessit. E vs. 27 nihil concludi potest de aetate epodi. De Compitalibus eorumque origine cf. Boehm, P.W .s.v. Lares Compitales. Luccius autem ad Compitalia ire solebat, ut et inde reliquias dapum, quae sordidae simplicesque erant pro cultoribus infimo loco natis, colligeret famemque expleret. uncta: pinguia, „greasy” ; cf. Hör. Epist. I 14,21 uncta popina; Sat. II 4,78 unctis . . . manibus; Mart. X 16,4 uncto . . . igne.

vs. 28

dapes . . . sordidas: cf. Plaut. Asin. 142 panis sordidus, qui oppo­ nitur pani siligneo.

CATALEPTON

13

vs. 29-33

Hos versus, quorum textus minime constat, omnium obscenissi­ mos et Luccio ipsi molestissimos esse apparet e vs. 33 nunc laede, nunc lacesse. Pudoris causa breviter de iis agere mihi liceat. Luccius ut cunnilingus depingi videtur.

vs. 29

Coniecturis Sabbadinii (vs. 29 ei) Scaligerique (vs. 31 nocte) ut levibus potioribusque electis sententiam huiusmodi his versibus elicere possumus: Luccius repletus dapibus sordidis, quas rapuit, et salivosis aquis („slimy water”) nocte ad uxorem pinguem redit eiusque libinibus satisfacit, et, quamvis eam oderit, tamen saviatur.

vs. 3o

obesam: pinguem.

vs. 3i

aestuantes: sc . li b id in e . pantices: partem pudendam uxoris; cf. Plaut. Pseud. 184; Priap. 83,26-28. solvis pantices: resolvis p., satisfacis libidini; cf. Ovid. A.A. II 583 concubitus, qui non utrumque resolvunt, i.e. remittunt.

vs. 32

osusque: et quamvis eam oderis, μισών φιλεΐς; osus part, sensu activo adhibitum esse videtur; cf. Serv. ad Aen. V 687 EXOSVS antiqui et 'odi’ dicebant et 'osus sum’: hinc est ’exosus’, quo utimur, licet iam ’osus sum’ non dicamus. lambis: ut cunnilingus.

vs. 33-40

Epilogus. Poeta omnia flagitia Luccii ad finem perduxit : puta­ veras me aegrotum debilemque iacere, sed plane tibi ostendi iram furoremque meum vigere ut ante. Tu nunc me laede, si audes! Immo nomen ipsum tuum in carmine proloquar et praeterea palam cinae­ dum te appello, hominem nequam perditumque. Iure Hubaux, Serta p. 234 adnotavit: „C’est seulement maintenant que le lecteur comprend le sens de l’expression quid me incitas du v. 9. L’ennemi du poète a essayé de lui faire du mal, et il l’a harcelé de toutes manières. Le poète vient de s’en venger, en étalant au grand jour toutes ses hontes”.

vs. 33

Cf. Hor. Epod. 6,3-4 quin huc inanis, si potes, vertis minas / et me remorsurum petis ?

CATALEPTON

I

3

91

vs.

34

et: etiam. nomen adscribo tuum: licentia Catulli, qui adversarios suos nomi­ nare non dubitavit. Horatius multo cautiorem se praebuit, neque Ovidius adversarii eius, quem in Ibide petebat, nomen adscripsit (cf. Ib. 51 sqq.; 61-2; 645-6); cf. etiam Epist. ex Ponto IV 3,1 con­ querar an taceam ? ponam sine nomine crimen iJ

vs.

35

cinaede: pathice; cf. Schob af Juven. II 92 Baptae autem molles (= μαλθακοί, cinaedi). Lucci : verum hoc nomen adversarii fuisse apparet ; Luccius nomen gentilicium est, ut Birtius p. 147 fuse ostendit: „Das nomen Luccius aber ist ja geläufig und auch inschriftlich ausreichend zu belegen, auch gerade für Rom selbst: Luccius Telesinus, ein angesehener Mann des 1. Jahrh. CIL. VI 8639 und bei Tacitus ann. 16,14; dazu CIL. VI 21563; IX 1520 u.a.” Cf. etiam W. Schulze, Lat. Eigen­ namen p. 424. De conatibus nominis Lucci substituendi hodie non iam dispu­ tandum est. Sabbadinii levissimam coniecturam (iamne Baehrens olim iam proposuit) accipiendam esse puto, quod ad lectionem codicis B eine delucci iä te liquerunt opes proxime accedit. Galletierii iam tibi legibus metricis repugnat. liquerunt: pf. verbi liquesco: „thy means have melted away” ; cf. Ovid. Ib. 425 sic tua . . . fortuna liquescat.

vs. 36

vs.

37

vs. 38

genuini crepant: „thy back teeth rattle” ; cf. Archil, fr. 79 D. κροτέοι 8’ όδόντας ώς κύων επί στόμα κείμενος; Pers. 3,101 dentes crepuere retecti; Plaut. Rud. 536 clare crepito dentibus. Apte Galletier confert Ovid. Μ. IX 784 crepuitque sonabile sistrum. Cf. etiam Sen. Epist. 9,8 cum primum crepuerit catena, discedet. Legendum esse videtur cum tribus brevibus / quë gënü / . Nunc poeta etiam cognatos Luccii simul criminatur, habentem: sc. te. fratres: non liquet, utrum poeta loquatur de pluribus fratribus Luccii (unum vs. 12 iam nominaverat) an de uno fratre cum sorore (vs. 8), ut Galletier putat. Illud veri similius videtur esse. iratum Iovem: „an angry Jove” vel potius „Jove’s rage” ; cf. Hor. Epod. 10,18 aversum . . . Iovem', Sat. I 1,20-1 Iuppiter . . . iratus.

92 vs.

39

vs. 39/40

.

CATALEPTON

13

ventrem: podicem, cf. vs. 14 et Priap. 77,9 scindere podices. Patruus non modo hernia (Angi, „rupture”, Bat. „breuk”) sc. testiculorum affectus est, sed etiam pedes eius intumuerunt inedia; cf. Ovid. Μ. VIII 807-8 Auxerat articulos macies genuumque tumebat / orbis et immodico prodibant tubere tali. Qui proximum bellum (19391945) sive in carcere sive in terris ab hoste occupatis experti sunt, optime sciunt, quid poeta dicere voluerit (Angi, „hunger-oedema”) : bracchia enim, manus, pedes inedia fameque producta intumescere solent.

I·ragm cntuin codicis (i, qui in u rb e Graz a s s e r v a tu r (S teierm ärkisches Landes archiv, MS 1814): Catal. 14,7 sqq.

C A TA LEPTO N 14

5

10

1 2 3 4 6 7

8

9

10 11 12

Si mihi susceptum fuerit decurrere munus, o Paphon, o sedes quae colis Idalias, Troius Aeneas Romana per oppida digno iam tandem ut tecum carmine vectus eat, non ego ture modo aut picta tua templa tabella ornabo et puris serta feram manibus ; corniger hos aries humilis et maxima taurus victima sacratos sparget honore focos marmoreusque tibi aut mille coloribus ales in morem picta stabit Amor pharetra. Adsis o Cytherea: tuus te Caesar Olympo et Surrentini litoris ara vocat. Si Ω, I R su sc e p tu m A id . 1517, su sp e c tu m (-am H M ) Ω que B, qui Z id a lia s Ω, -os H M eneas Ω, enas A 1 ro m a n a Ω, rô n o H M e a t B, e ra t Z e t Ω, a u t H ein siu s incip it G C o rn ig er Z , C orniges corr. in -er B hos Ω, h a u d B u rm a n , Haupt h u m ilis Ω, -dis A e t Ω, sed B u rm a n , H a u p t m a x im a G B , -us H M , -e A R ta u r u s Ω -is H sa c ra to s Ω, sa c ra to H ein siu s s p a rg e t A R , sp a rg it G B H M , tin g e t A id . 1517, p a sc e t H ein sius, ta n g e t Scaliger h o n o re GZ, h o n o re corr. ex conore B , odore Scaliger focos Ω, uocos H M M arm o reu sq ; G B, -eo sq ; (-easq; A ) Z a u t Ω, d e a N .H e i n s i u s , H a u p t, sive Scriverius, s e t Ribbeck, ia m Baehrens, cum Su dhaus, Sabbadini, vel Birt, h a u t Rossbach, a t (ast) A lb i n i m ille G B H , n u lle M , d igne A R m ille coloribus codd. plerique, v e rsico lo rib u s Scaliger, ignico lo rib u s P ithoeus, Scriverius, a tq u e i.c. W .S ch m id ales Ω, alis Scaliger, Pithoeus, Scriverius, alii m o rem Ω, corr. ex -urn A adsis Z , A ssis B c ith e re a (cy th - GR) Ω, c ith a re a A a ra G B H , o ra A R

„If it be my lot to finish the course I have begun, 0 thou that dwellest in Paphos and in the Idalian groves, so that at length

94

CATALEPTON

I

4

through Roman towns Trojan Aeneas may go his way, borne along with thee in worthy song: not with incense alone or with painted tablet will I adorn thy temple and with clean hands bring thee gar­ lands, but the horned ram, a lowly offering, and the bull, noblest victim, with blood of sacrifice shall besprinkle the hallowed altars, and unto thee in marble or as a picture, with wings in thousand hues and with his quiver painted, as is wont, shall Love be set up. Come, O lady of Cythera! thine own Caesar and the altar of Sorrento’s shore call thee from Olympus”. D e hoc c a rm in e in p rim is sc rip se ru n t: M. H a u p t, In d . L ect. A estiv. 1859 = O pusc. II , 1876, p. 150-1. F .B ü c h e ie r, C a ta le p to n . R h .M u s. 38 (1883), p. 523-4. P. S om m er, D e P. V ergilii M aro n is C a ta le p to n c a rm in ib u s q u a e stio n u m c a p ita tria . D iss. 1910, p. 68-70. M . L e n c h a n tin de G u b e rn a tis, O sserv azio n i sui P ria p e a ed i C a ta le p to n di V irgilio. R iv . d i Filol. 39 (1911), p. 205-6. W. S chm id, Zu V irgils C a ta le p to n . P hilol. 72 (1913), p. 151-2. P. R asi, V aria. R iv. d i F ilol. 44 (1916), p. 23. O. R o ssb ach , V ergil c a ta l. 14 (6), 9. P hilol. W och. 39 (1919), p. 71-2. J . A lbini, D e e p ig ra m m a te in A p p en d ice V erg ilian a c. X IV . M iscellanea S ta m p in i, 1921, p. 233-9. D .L . D (rew ), A p p e n d ix W rg ilia n a . Class. P hilol. 20 (1925), p. 345-7. A .R o s ta g n i, V irgilio M inore, 1933, p. 23-4. N . S a la n itro , N u g ae C riticae, N ap o li, 1939, p. 21. F. D ornseiff, V e rsc h m ä h te s zu V ergil, H o raz u n d P ro p e rz , 1951, p. 18. L. H e rrm a n n , L ’âge d ’a rg e n t doré, 1951, p. 53-5. K . B ü ch n er, P . V erg iliu s M aro. D e r D ich ter d e r R ö m e r, 1956, p. 65-7.

De textu huius carminis pauca admonenda sunt. Inde a versu 7 praesto nobis est fragmentum codicis G saec. IX1 vel X1, qui in publico urbis Graz tabulario adservatur et antiquissima textus memoria est h Quod ad Catalepton attinet, praeter secundam huius partem etiam c. 15 continet. Non multum quidem novi praebet, sed manifeste egregium codicem B corroborat. Immo non modo vetustior, sed etiam paulo melior est : in his enim distichis lectiones codicis B maxima (vs. 7), marmoreusque (9), mille (9), ara (12) nunc confirmantur, sed orthographia codicis G etiam accuratior est: vs. 11 adsis, cytherea, caesar in eo leguntur. Nihilominus vs. 8 G eandem1 1

Cf. J . K raszler, D as G razer F ra g m en t eines Vergil-codex des 9. Ja h rh u n d e rts, e t E .G aar, T ex t u nd kritische B ew ertung des G razer „Vergil" F ragm ents, ö ste rr. A kad. d. W iss., phil.-h ist. Klasse, 1953, nr. 15, p. 186-231; B .B ischoff, Arch. Zeitschr. 1953, p. 206; A .S alv ato re, Praef. editionis P arav ian ae, 1960, p. X V II-X V III.

CATALEPTON

I

4

95 mendam ostendit atque B et H : spargit pro sparget. Magni autem aestimo in cod. G vs. 9 aut legi cum ceteris MSS omnibus, quam ob rem textum traditum servandum esse puto. Vergilii hoc carmen esse non potest, neque iunioris (ut T. Frank versum 11 ad Iulium Caesarem pertinere ratus proposuit) neque senioris poetae, qui aliquantum iam temporis Aeneidi pangendae operam dederat, sed epos nondum absolverat (quae opinio fuit viro­ rum doctorum Birt, Lenchantin de Gubernatis, Rand, Rostagni, Dornseiff). Equidem potius assentior argumentis, quae protulerunt Heyne, Bücheier, Schanz, Teuffel, Leo, et in primis Sommer (p. 68-70), Galletier (p. 35-7), Büchner (p. 65-7), quae paucis ita com­ plecti velim: 1°. Nimio ardore poeta noster orationis flosculos e Georgicis et Aeneide petivit: vs. 1 susceptum . . . decurrere munus oo Georg. II 39 inceptum . . . decurre laborem; Aen. VI 629 susceptum perfice munus ; vs. 2 Paphon . . . Idalias oo Aen. X 86 est Paphus Idaliumque tibi, sunt alta Cythera ; ib. 51 . . . est celsa Paphus atque alta Cythera / Idaliaeque domus·, vs. 3 Troius Aeneas oo Aen. I 569 Troius Aeneas eadem sede hexametri; vs. 3 Romana per oppida digno oo Georg. II 176 Romana per oppida carmen ; vs. 7 . . . et maxima taurus / victima quae verba ea ipsa sede versuum posita petita sunt e Georg. II 146-7; vs. 9 marmoreusque . . . stabit revocat Buc. 7,31 de marmore . . . stabis ; mille coloribus ales oo Aen. V 609 per mille coloribus arcum\ vs. 11 adsis, o Cytherea oo Georg. I 18 adsis, o Tegeaee; per totum carmen imitatori versus Aen. I 415-7 ob oculos videntur versati esse. Poeta autem non modo ipsis Maronis verbis usus est, sed etiam plerumque ea in eadem sede versus posuit. Cui rei Drew p. 346 addidit eum haud feliciter iis flosculis carmen suum ornavisse : „the method of reuse is not Vergilian’'. Denique hac in re poeta modum excessit: „fast in jeder Zeile hätte sich Vergil selber ausgeschlachtet” (Büchner p. 66). 2°. Qui parum accurate elegidion degustaverit, argumentum for­ tasse laudabit L sed perpensa re passim scrupulos inveniet: a. Quidnam poeta vs. 4 sibi vult? Aeneide absoluta Aenean cum Venere (tecumi) per oppida Romana iturum? Quonam modo (vectus) ? Per quae oppida? Estne verum quod Birt (p. 164) excogitavit: „es ist dabei ganz konkret an Büchertransport, an den Buchvertrieb der Sosii gedacht” ? 1

E.g. Scaliger hoc iudicium fecit: „E st autem elegantissim um poëm ation e t Vergilio dignissim um ” .

96

CATALEPTON

I

4

b. Num fingere possumus Vergilium tanta arrogantia fuisse, ut vs. 11 et 12 audacter profiteretur: ego, i.e. Augustus, te, Venus, invoco, ut de caelo descendas mihique adsis? „Würde ein Vergil, der vere­ cundus Parthenias, zu seinen Lebzeiten so den Augustus mit sich identifiziert haben dürfen?” (Büchner p. 66). c. Num ipse Maro eadem arrogantia usus vs. 3/4 dixit iam tandem carmen dignum, quo Aeneas celebraretur, componi? „This vanity is hardly what we expect from the man who wrote „studiis florentem ignobilis oti” ” (Drew p. 347), ne dicam ab eo qui tanta admiratione Ennii imbutus erat. 3°. Neque stilus ipse imitatoris placebit ei, qui poëmation diligen­ ter perlegerit. Vitia enim orationis, quae multa insunt, haud excusa­ veris dicendo poema Vergilii invenis esse. Si Maro haec scripsisset, eodem fere tempore Aeneis satis processisset : „vielleicht ist hier demnach an die Zeit zu denken, wo Augustus in Briefen aus Spanien den Dichter so sehr bedrängte: also etwa a. 26 oder 25” (Birt p. 172). Itaque hi versus essent eiusdem poetae, qui Georgica iam absolverat et eo ipso tempore Aeneidis libro VI occupatus erat! Quid quod: a. mirum in modum disticha quinque procurrunt nullo intervallo admisso, vel, ut Büchneri (p. 66) verbis utar, „ohne einen seelischen Ablauf zu gestalten, ohne alles Anmutige, Gebärdenhafte oder Be­ lebte”. b. Propertii Tibullique pentametri plerumque cadebant in bisylla­ bum 1; nostro autem carmine tres modo eiusmodi versus voce duarum syllabarum terminantur. Si Vergilius aetate provectus hos versus scripsisset, sine dubio proniorem ad novum componendi modum se praebuisset (Sommer p. 69). c. Num carmen vere Vergilio dignum est? Continet enim enume­ rationem satis aridam ieiunamque omnium rerum, quas poeta Veneri oblaturus est: tus, pictam tabellam, serta; porro ariem et taurum immolabit et Erota marmoreum dedicabit. Num vere κλΐμαξ hic est? Quid autem poeta dicere vult, cum bis vocabulo aut (5 et 9) utitur? Cuinam optio eligendi datur, utrum poeta ture an tabella picta templum ornaturus sit, atque utrum marmoreus an mille colo­ ribus Amor staturus sit? Cui rei antithesis vix inest. 4°. In Catalepton libello tria carmina ad vitam privatam Vergilii pertinent, sc. 5,8,14. Sed 5 et 8, quae mea quidem opinione sine dubio Vergilii iuvenis sunt, res narrant, quae neque in Vitis Vergi1 Cf. M .P latn au e r, L a tin Elegiae Verse, 1951, p. 17.

CATALEPTON

I

4

97

lianis occurrunt neque ex operibus maioribus Maronis promi possunt, e.g. in c. 5 nomina amici cuiusdam et rhetorum, in c. 8 emptio vel hereditas villulae Sironis. Sed quaecumque in c. 14 discimus, ad­ mirator acer Vergilii facile ipse fingere potuit, qui vitam poetae optime novisset (vs. 12). Ne multa, qui hoc epigramma composuit paulo post Vergilii mor­ tem, et famam ingentem Aeneidis recens editae noverat et quanto­ pere Augustus epos admiraretur et Aeneida non omni ex parte absolutam esse. Iudicio Biicheleri (p. 523) assentior: „immo alius fecit Ovidio fortasse non natu sed arte minor”. Qui admirator Maro­ nis initium libri Georg. I ll (vs. 10 sqq.) edidicerat, quo poeta „rêvait de dédier, dans sa patrie, un temple à Octave et d’y célébrer des jeux en son honneur . . . Il était facile d’imaginer qu’au temps où il composait l’Enéide, Virgile avait formulé pour la réussite de cette épopée les vœux qu’il avait faits jadis pour les Géorgiques” (Galletier p. 36-7). Multo difficilius explanatur, quo modo eiusmodi carmen in Catalepton libellum influxerit. Ortum esse videtur e grege amicorum. Fortasse poeta noster ignotus carmen Vario Tuccaeque misit, quo­ rum heredum in chartis abditum memoriae traditum est. COMMENTARIUS: vs. i

si m ihi. . . fuerit = si mihi contigerit, si mihi datum fuerit. El­ lipsis eius modi rara quidem est, sed apud poetas nonnumquam legitur: Ovid. A.A. II 28 vivere non poterit, sit mihi posse mori; Sil. Ital. XII 695 fuerit delere Saguntum. Similia sunt, ubi substantiva q.s. tempus, occasio, opportunitas, facultas subintellegi possint; cf. nunc erat, cernere erat (Burman, Anth. Lat. I, 1758, p. 35; Kühner-Stegmann I, p. 669d). Birt p. 163 admonet: „si ist ein beliebter Anfang für epigram­ matische Gedichte”, sed neque de Carminibus Epigraphicis neque de carminibus Martialis, quae incipiunt a coniunctione si, unum cum voto nostro comparari potest. decurrere munus: „to finish the course”. Imago manifeste de­ sumpta est a Georg. II 39 inceptumque una decurre laborem et ad na­ vigationem pertinere videtur (cf. Richter a.L). Alia igitur orationis figura poeta Ciris epylii utitur, cum dicit vs. 9: non tamen absistam coeptum detexere munus. Praeterea cf. Aen. VI 629 susceptum perfice munus.

CATALEPTON

I

4

o . . . o: vix est quod memorem exclamationem sollemne sonare et Vergilii usum imitari (cf. quae aclnotavi aci Catal 4,9). Paphos et Idalium, Cypri urbes, templis Veneris celeberrimae erant. Poeta iterum Vergilii versus memoria tenet, quos in prae­ fatione huius carminis iam attuli: Aen. X 51-2; 86; I 415-7. Cf. praeterea Stat. Silv. I 2, 159-60; I 3,10. colis: „dwellest in”. Troius Aeneas: eadem sede versus Aen. I 596. Romana per oppida: iterum eadem sede versus leguntur Georg. II 176 Ascraeumque cano Romana per oppida carmen. Sed quid Vergilius his verbis elicere fingitur? Si Aeneis absoluta erit adeo, ut Aeneas una cum Venere quasi curru triumphali per Italiam vehatur (i.e. ut Aeneis omnium in manus veniat et a Roma­ nis cunctis legatur), tum poeta deam ture, picta tabella, sertis venerabitur. Supra iam statuimus hanc rem, quam Heyne „splendidam rei speciem” appellavit, a Vergilio verecundo modestoque alienam esse. Prorsus aliter sonat prooemium Georg, libri III, qirod tamen his versibus exemplo fuit (cf, Galletier p. 36-7). Num idem Vergilius, qui admirationem suam poetarum priorum in primisque Ennii ubique prae se fert, dixit se dignum iam tandem carmen de Aenea pepigisse? tecum: cum Venere. vectus: quasi curru triumphali h non modo : respondet sententiae versus 7 (sed etiam) corniger aries e.q.s. Poeta igitur non modo modice templum Veneris honorabit ture, picta tabella, sertis, sed etiam victimas mactabit. Duae autem res nobis displicent: zeugma satis inusitatum ture aut picta tabella templa tua ornabo ; recte enim Birtius admonet : „es ist dazu (sc. ture) eigentlich faciam. . .zu ergänzen” ; ture enim facere vel etiam ture et vino facere dici solet. Sed praeterea voca­ bulum aut mirum est: num optio datur, quid poeta facturus sit, utrum ture an picta tabella templum ornaturus sit? Coniunctionem et potius exspectes.1 1 S u p ra (p. 85) iam m em oravi B irtiu m longe aliam vim „es ist . . . an B ü c h e rtra n s p o rt. . . g ed ach t” .

participio vectus subiecisse:

CATALEPTON

I

4

99

picta 1 . . . tabella: poeta incipit a donis simplicibus; quicumque immolaturus est, ture facit atque puris manibus serta fert. Cf. Sen. Epist. 67,12 (virtutis) quae· nobis non ture nec sertis, sed . . . colenda est) . . . 13 . . .purissimas manus admoventem. Pictae tabellae et ipsae dona parvi pretii sunt, quales homines humiles offerre solebant et solent. Si quis rogat, quidnam in hac depictum sit, in mentem sibi revocet naufragos se ipsos periculis obsessos depingi iussisse ; ita noster fortasse Vergilium scribentem vel legentem in tabula pictum animo finxit. Cf. Tib. I 3,28 (nam posse mederi) picta docet templis multa tabella tuis) Ovid. Amor. III 7,62 quid miserum Thamyran picta labella iuvet ? serta: cf. Ovid. A.A. 734 sertaque odoratae myrtea ferte comae; Verg. Aen. I 417 arae seriis recentibus halant. puris . . . manibus : in sacris manus purae saepe memorantur; cf. praeter locum Senecae supra allatum Tib. II 1,14 et manibus puris sumite fontis aquam) Plaut. Amph. 1093-4 invocat deos immortalis . . . manibus puris, capite operto (cf. Sedgwick a.l.). Non modo manus, sed etiam mens (Petron. Sat. 44), vestis (Tib. II 1,13), vestimenta (Fest. p. 293L) pura esse debebant in sacrorum caerimoniis, cuius rei Cic. De Leg. II 10,24 causas egregie exponit. feram: verbum ferendi proprium sacrorum est; cf. Tib. I 7,54 liba et Mopsopio dulcia meile feram; I 10,23 liba ipse ferebat; Verg. Georg. II 394 lancesque et liba feremus; Ovid. Μ. XI 577 pia tura ferebat. Intellege: