Opera

Citation preview

CUNT Vis GER ISIFAINNUHEVM SERIES LATUNS TYANEAX

[UDDORAPET ERCOOS : ULIS

SERIES

Theology

Library

. SCHOOL OF THEOLOGY | AT CLAREMONT '

Gals

-^

,

ans»

Ee

Sn"

tt e, m ": n T

pon "PL.

2tram

Jgetee

T

rr

pn

NL"

ue

mp Par

0]

ARTI

j w— "ut E^

z

cen" :

"9. ead iL" U^ it :

n

crai

LEE

.

f.

T"

T

-

"en.-

"

.

uim

-

P»

.

m 1 -

-, " ze

- ———] m"v-

IP

DE

Lm mU

EE

»

s

^

mS P

-

€t

»

-

—

AER

— p

^

CORPVS

CHRISTIANORVM Series: Latina

. LXIX

CORPVS

CHRISTIANORVM Series Latina

AEOOPX:

GREGORIVS ILIBERRITANVS FAVSTINVS LVCIFERIANVS

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXVII

PONTIFICII

l

ae igi

|

GREGORII ILIBERRITANI EPISCOPI

QVAE

SVPERSVNT

EDIDIT VINCENTIVS

BVLHART

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS EDITORES MCMLXVII

PONTIFICII

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PVBLICAE ÍNSTITVTIONI ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

PRAEFATIO AD TRACTATVS ORIGENIS I. DE

CODICIBVS

ET

EDITIONIBVS.

Tractatus Origenis duo tantum codices seruauerunt, Aurelianensis 22 (F) et Audomarensis 150 (B). Librum olim sancti Benedicti Floriacensem detexit Petrus Batiffol. Est autem mutilus, tertia parte uniuscuiusque folii paucis exceptis incendio absumpta. Tractatus Origenis habet P. 3-223. Saec. X. Etiam librum olim sancti Bertini nunc Audomarensem detexit Batiffol. Tractatus habet fol. 151-192. Saec. XIII. Tertii codicis, Laureshamensis (Lorsch), tantum capitulatio seruata est, u. editionem Batiffol-Wilmartii p. vir. Editionem principem curauerunt Petrus Batiffol et Andreas Wilmart; prodiit Parisiis apud Picard et filium a. 1900, haudquaquam diligenti cura composita. Cum enim apparatum criticum legerem, mouerunt me quaedam offensiones, dum aliud in textu, aliud in apparatu critico lego, ut 8, r9 (*) B.-W. eius in textu exstat, swis in apparatu critico. Quare ad opem ipsorum codicum confugiendum ratus utrumque ex imaginibus in membranulis photographis contuli, quae collatio haud paucos errores editionis principis detexit. Atque ut omittam in hac editione interdum ordinem uerborum contra codicum fidem esse mutatum, etiam ea, quae editores de lectionibus codicum indicant, saepe non recte se habent; quae ita lectoribus ante oculos ponam, ut uerba ante lineam | editionis sint, post lineam codicis. Incipiam igitur ab iis exemplis, ubi editores lectionem a suo textu abhorrentem indicare obliti sunt :

I, IO B.-W. absit | non sit B

3, 14 ?llum |hunc B 3, 15 quod | quae F

4, I0 deinde |deinceps F 8, 7 deiunauit, id. est sabbato |ieiunandwm dicit F

12, 2 ergo |?taque V, et alia. Saepius

accidit, ut cod. B aliqua uerba

omittat,

autem has omissiones item omittant adnotare : I, I2 dicium et quod. spiritus ossa non habet I, I5 apostolus homine 2, 7 Paulus 3, 17 tens 8, 11 frequenter IO, 3 aut studii, et alia. (*) 8, 19 designatur Origenis tractatus VIII, paragraphus r9.

B.-W.

VI

PRAEFATIO

Grauius est, quod 6, 11 was aliquod FB habent, «as editur ; item I, 33 obsecrandus FB, oóseruandus ed.

4, 14 ?nferior FB, inferius ed. 4, 15 senserit FB, suscefit ed. II, 5 diligenter FB, diligentius ed. I6, 20 woluerit FB, woluit ed. I6, 21 alii FB, alieni ed.

20, 7 potuerit FB, uoluerit ed. Sufficiant haec pauca ex multis ; quae ideo attuli, ut lector sciret, utri editioni credere posset aut deberet. Ceterum multa in editione principe feliciter emendata sunt, ut 5, 13 finem pro fidem, 5, 17 ut quae pro atque, 5, 26 futuram pro figuram, 7, 22 (insti»tulis, 8, 5 saginare pro sangwimare F, sanare B, II, 27 cruce pro se, I2, 13 ad oris accesum pro odoris accensum,

12, 29 w(t»no, 12, 34 elenim pro aeternum,

12, 35 fer fidem reluceat pro fro fede reliquis, 13, 16 meritum pro sentis eius, et alia. Sed 5, 31 annulum et 10, 23 ido(loyairiam melius non scripsisset. Secundus

editor

fuit

P.

Angel

Custodio

Vega

O.S.A.,

cuius editiones prodierunt prior typis Augustinianis monasterii Escurialensis a. 1944, posterior Madriti a. 1957. Cum Batiffol codicem B pro fundamento editionis suae posuisset, Vega saepius quam ille codicem F sequitur. Ceterum legenti has Vegae editiones admirationi erit, quod fere quadringenties in adnotatione critica correxisse, scripsisse, restituisse se dicat ;

ubi autem Batiffolii editionem inspexeris, Vegam illa correxi, scripsi, restitui ex huius apparatu critico sumpsisse uidebis ; Vega enim totum hunc transscribens haec quoque ad uerbum transsumpsit; ipse coniecturas fere quadraginta fecit, ex quibus bonas affero has : 13, 19 bysswm pro wisum, 16, 18 inquit bos pro in quibos, malas : 3, 3 quare pro igitur, 5, 34 refectionis pro leg[ton]is B.-W., 17, xx lucifugi pro lucifugae, 20, 2 (gracili; 20, 7 omittit «elit ideoque conicit Aaurire(ty. Nos nostram editionem in codice F constituimus quam fidelissime eius scripturas seruantes, nisi quod ae pro eius e, et e scripsimus ; ceterum ueram et primariam scriptionem saepius cod. B praebere uidetur, ubi uolgaria habet, cod. F autem correcta : qua de re conferas caput II. Nuperrime ad codices editorum principum accessit fragmentum saec. IX ineuntis duarum paginarum codicis cuiusdam Paderbornensis (P), de quo breuiter Clemens Honselmann scripsit in ephemeride '"Theologie und Glaube", 1959, 50. Continet Tract. Orig. 17, 32-18, 4. Contuli ex photographo, quod mihi benignissime misit P. Eligius Dekkers, cui hic quoque gratias ego maximas. Consentit cum cod. F in his : 17, 32 (sapi)ens, euei, illut, damnis,

habet titulum incidit

sequentia. de libro Danielis brophete, 18, 2 repremat, habet

PRAEFATIO

VII

confessam ; consentit cum cod. B in his : 18, 1 Nabocodonosor,

dulcissimi, martyrum, 18, 2 honor; consentit cum utroque codice in his : 17, 32 montes, Amen, 18, 2 conpremere, ipse, inpedior, ac tamen,

etiam in communibus

erroribus

: 17, 32

euei iebusei, nascitur, inexcessa, 18, 1 triwmphos ; recte scribit rna paruitate, fortasse etiam I7, 32 corporwm laceratione (corporis B, corpor ** racione F). II. VrRVM

coniCIS F AN CoDiCIS B TEXTVS PRO PRIMITIVA HABENDA SIT.

FORMA

Tractatus Origenis legenti iam primo obtutu satis clare apparet codicem F plenum esse uulgaris sermonis locutionibus tam in sonis formisque quam in syntacticis

rebus, codicem

B autem, quamquam non prorsus talibus abstinet, multo puriorem sermonem habere. Quaerenti autem utra forma textus primitiua sit, utra post illam correcta, responsio certa non statim prompta erit. Per se enim et correctam postea in cursu temporum a scribis deprauatam et uulgarem ad normam grammaticae scholaris emendatam esse dici poterit. Vtriusque rel praesto sunt exempla : Vegetius Chironis sermonem *'uilitate sordescentem"' emendauit, Hieronymus item Victorini Poetouiensis commentarios in apocalypsin poliuit (cf. CSEL 49 p. xxvi); contra Oribasius quae ex Celso excerpsit ad consuetudinem sui temporis mutauit. Nihilominus tamen si maiores differentias, quibus Tractatuum Origenis altera recensio ab altera differt, diligenter perspicias, codex F codice B antiquiorem formam praebere uidetur. Quod enim, ut singula exempla afferam, r, 30 recensio F habet (deus nares habere dicitur) : rec. D autem :

quod orationis sanctorum quasi| quod. orationes sanctorum quasi boni odoris perceptio sit, boni odoris bercepturus sit,

id ita ueri simillime explicatur, si statuas auctorem recensionis B illud orationis pro accusatiuo uulgari habuisse (cuius rei plurima exempla cod. F habet) et scripturam hanc emendasse ; praeterea autem deum perceptionem esse minime ei placuisse ideoque pro hac impersonali locutione personalem 'quod percepturus sit substituisse. Cur enim aliquis sermonem optimam atque cuiuis intelligibilem *quod orationes percepturus sit' mutauerit, eius mutationis causa inueniri non posse uidetur. Item quod 4, 17 damnuwm corporis infert et 5, 35

dominus fratri suo habet rec. F, rec. B autem corpori et fratris sui praebet, haec forma usitata, illa insueta est ; et iterum

dicemus facilius aliquem puro sermoni studentem in genitiuis offendisse quam pro usitatis rariora posuisse. Sed ne singula longius persequamur, iam cetera sine commentario proponi-

VIII

PRAEFATIO

mus, lectionem codicis F in sinistra parte, codicis B in dextra ponentes :

3, 14 populus ... aduersantur |populus aduersatur 5, I9 wideamus ad. cetera cetera wideamus I2, 6 wideamus ad hospitam|wideamus, hospita nostra q«osiram,

cuius figuram induxerit

cuius figuram induxerit

5, 23 redditurus sensu passiuo reddendus 6, 23 crimina vemittitur crimina vremattuntur 6, 24 ut et ipsos interfectores ut et ipsos interfectores suos

SUOS... omnia eis delicia dignetur ag-|ab. omni delicto dignetur abQoSCcere soluere I9, 4 uenire dignatus est, uenire dignatus est, in euangelio legimus. ut in euangelio legimus. Sed fuerit fortasse quispiam, qui de ui horum argumentorum dubitet : certissimum certe quod nullo modo refuturi potest, habemus 5, 26. Codex enim F 25 locis coniunctionibus qwe et qui utitur, pro quibus cod. B plerumque quod et quia habet, quinque tantum locis illas admittens, manifeste uulgares illas formas euitans, raro praeteriens. Loco igitur illo quem modo memorauimus,

5, 26, scribit cod. F : sepíem ammi,

qui im

septem spicis plenis ... ostendebantur quique opimitatem frugum suo habitu demonstrabant, septem sunt carismatuwm spiritalium dona. Planissime uocula que in quique non coniunctio causalis, sed particula est copulatiua ; quod autem cod. B pro quique habet qwi quia, aliter explicari nequit quam eum q4e pro coniunctione habuisse atque pro hoc uulgari qwe substituisse quia, non uidentem nunc orationem mutilam esse, cum q«i suo uerbo careat. Qui igitur plenam orationem scripsit, primitiuam concepit, qui mutilam, secundariam. Inde sequitur, ut etiam in ceteris differentiis fextus recensionis F primitiwus, recensionis D secundarius sit. Cf. etiam de 14, 11 sub III 144, de 13, 5 sub III 145 et sub III 150 b. 151. Etiam r7, 32 ualidum argumentum nostrae opinioni praebetur ; ibi enim cod. B uerba ef ?gmis sapiens (de quibus uidesis sub n. 188) non habet, manifeste ideo, quia ea non intellexit et corrupta putauit. Restat adhuc quaestio soluenda, num credendum sit Gregorium solos Tractatus Origenis sermone uulgari conscripsisse, cum cetera eius opuscula hunc sermonem euitent. Sed etiam Gregorius Magnus in Dialogis, quos Moricca edidit, similiter sermone uulgari usus est necnon Hieronymus in tractatibus ad fratres monachos habitis. Nihil igitur obstat, quominus etiam lliberritanum nostrum tractatus ad plebem habitos tali sermone conscriptos edidisse credamus.

PRAEFATIO III.

DE

SERMONE

IX

TRACTATVVM

ORIGENIS.

Iam supra diximus sermonem Tractatuum qualis in codice F habetur multum differre a codice B, qui pleraque uulgaria ad normam grammaticae scholaris emendauit neque tamen prorsus talibus caret. Quae ut facilius et commodius perspicerentur, hic sub uno conspectu collecta proponere maluimus. Scribit igitur cod. B : e pro i : /etawit. tricenti. excedat. eleguntur. collegebatur. resurgemus. decepit. sterelis. integretas. accipientes. sinet. braecidet. — e pro1 : degessit. ipse. nobile. signare. praedicare (laudarique). miscere (et sociari). — i pro e : possit. Mirrae. — i pro e : normis. dissolata (i. desolata). dimersam. accipimus. refrigerunt. susciperunt. torquimur. rubulentis. uatis. affectionis. offensantis. — o pro u : nontiauit (-u- F). incolomis. robores (1. ruboris). furpureos. maledictos. — o pro u : motabile. uomilos. —

u pro o : £urpescere.

uipuie. —

u pro o : cutis.

solus mundus (-os -os F). — c& pro & : ?cgnorem. — omittit h : aurire. Ebrea. exorrent. exeredauerit, — addit h : Jus. hisdem. — c pro ch : Cam. crisma. catecuminum. — qu pro c : dominiquo. quur. quonatu. quoinquinatus. — $ pro c : fraedigatur. — d pro t : capud. — i pro $ : fiere (i. figere)J. — -ent pro -unt : conswment. — denique «wasae fictiliae. Notandum autem est codicem B nonnumquam scriptura uulgari uti, cum cod. F normalem habeat. Hoc aliter explicari posse non uideo, nisi ut statuamus scribas codicis F hinc illinc siue sponte siue consuetudine ductos uulgaria correxisse, cod. B autem exemplari nondum emendato usos esse. lam hinc perspicuum est codicem F primariam sermonis formam praebere, cod. B autem politam ; firmissimum autem huius rei argumentum quod redargui non potest afferemus, cum de coniunctionibus qwe et qui disputabimus sub nr. 150 b ad 5, 26. Nunc ad describendas proprietates codicis PF accedamus. Atque in uniuersum monemus quas modo allaturi sumus scripturas haudquaquam semper in codice F inueniri, immo

saepius rectas quam uulgares, prorsus aeque atque Gregorius Turonensis, qui simili scriptura utitur, saepius rectam quam uulgarem habet. De sonis (multae permutationes sonorum, quorum exempla e Gregorio infra afferuntur, iam primo post Chr.

saeculo

Pompeis in usu erant, scilicet e pro ? (1.2), ? pro

€ (3, 4), ? prothetica (16), o pro « (5), w pro o (7.8), w pro ? (9),

i pro y (12), sonoratio (17), lenitio (18), geminatio (19), simplicatio (20), elisio (21), s pro.x (25), c pro qw (26), qu pro c (27), h addita uel omissa (28), 0 pro v (29)) : uocales permutantur : 1) scribitur e pro i : initio uerbi : erwnno i. hirundo, letabit, meniatum, menime, trea, zezania. —

in medio uerbo:

d

PRAEFATIO

accepit, allegabit, collegere, compremere, decepit, diregit, eleguntur, tolletur, uuwemus. — debetis. — areditas, velegto, relegiosus, timeamata i, thymiamata. — facileme, perspecue, putredos,

sterelis. — commedet, uiuei. — orationes, uictores ;

trigenta. —

Antechristus.

—

in

fine

uerbi

congruet, depromet, exprimet, posset, soluet, traducet, resurgemus. — felles, homines, libidines, montes, oues, passiones, rationes, repromissiones, sermones, feliciores ; accipientes, scribentes ; omnes, $ueriles,

septiformes. — fuiues, uedes

Cf. in inscr. i. uendis;

Pompeianis

: bibes, deduces,

lnget, scribet ; pugnabet ; feliceter,

propiteos ; omnes et CIL 1v p. 778.780 ; in aliis inscriptionibus : aueta i. habitat, anemola, admenestrationis, aures, bixet i. uixit, karessemo, carnes, colonea, dedecawit, despensator, dispensationes, enitio, facet, fecet, Helara, inemitabil, iuniores, latronebos, lebes i. leuis, menesteriis, merentessemo, omnes,

perdedi, pientessimis, pientissemo, bossidebet, sedece i. sedecim, testimonium,

ube, ueam,

al. ; cf. etiam Dessaui ind. p. 813.

App. Probi : dolens, osteum, aleum, lileum. Ytala Is. et Ier. Rev. Bén. 26, 1909, 147 sqq. a. 517 : adnuntiauet, cordes, dicet, eret, facet, formauet, habitates, ignes, odet, singellatim, uedeat, uenites, widebites. Bonnet 117. — Hispan. : selua, sed i. sitis, seco 1. siccus, seno, al.

2) scribitur e proi: initio uerbi : de — gessit (— iudicatur, —- millis, — ripuerunt, — stinciae, — uersitate ; indeuiduam). Ct.

in inscr. Pompeianis : se ; in aliis inscr. : CIL 1? 45 Paferia (643 Paperius). 2195 Temauo (2647). des manibus, felia, meles, Vetali. — in medio uerbo : exestimet, fodewit, infenitis. Cf. in inscr. Pompeianis : amecis ; in aliis : feregreno. — in fine uerbi : baptizare, custodire, enarrare, praedicare, signare ; nuire. — lacte, maítre, beccatrice, ratione, reste ; intolerabile, insonie, omne, sacerdotale ; eunte. — rotoplauste, rediuiue. — que, hec — Cf. in inscr. Pompeianis : /abore, wies ; se; in aliis : CIL 1? 2, 385 $atre ; coiuge, infante, merente, militante

... bene merenti, bene merente wirginio suo et bare, uxore. Felex. — Bonnet 123.

3) i pro e (Bonnet 113) : initio uerbi : firmento, firmentatwn. Cf. in inscr. Pompeianis : amus (ital. giamo), wirna ; in aliis : C/ilido, lig(ione), mimoran i. memoriam, Nzophilus, Stiphanus, Stircorium, tirra. — in. medio uerbo : adire i. addere, fugire, moriretur ;liniasse. — otistas, imbicillitas, scabillum, caticuminus ; Eliazar, Hierimiam duodecim. Ct. in inscr. Pompeianis : aenia, Putiolani, benificum, habias, periat, ualiat ; in aliis : comidi, maledicire, merintibus, transias. — in fine uerbi : ascendit, coercit, obfulgit, perdit, perüt, prodit, widit. declimari, hostari. jamás, Iohammis ; homimi,

honori. — maritali, spiritali. ipse. decim raeclarumqui. — — Cf. in inscr. Pompeianis : milis. is. i. es. CIL 1v p. 780;

in alis

: siuwi ; munifix,

Simplix ; onorim ; conferit.

beni.

funeri. App. Probi : calcius, cauia, coclia, solia, uinia, sinatus.

Itala Rev. Bén. l.c.a. 517 : admowit, ardit.

PRAEFATIO 4)i pro e (Bonnet 106) : initio

XI : diffmire (di —

uerbi

mergi, — scendere, — scribebat, — sperare, — stinatus), diffinitio.

dinarius. inigmate. inormitas, inorme. Cf. in inscr. Pompeianis : cinacula ; in aliis : didicaui. dibuwisti. — in medio uerbo : acciperunt, decipit, dicimus, inficit, efficit, recipisset.

torquiretur, torquimur. — alligoriae, elimosinae, proficia i. prophetia, windimia ; aduliscens. — Cf. in inscr. : $osuwira. — in fine uerbi: altitudinis, amaritudinis, fontis, imaginis, legis, mensis, nubis, sedis, stateris, tribulationis. cladis (sing., item famis, fidis). inextricabilis, ommis, scelestis. fidi (cf. sub 34). — desti i. digestae, diwini i. diuinae. Cf. in inscr. :

Crescins. Itala Rev. Bén. l. c. a. 517 : exardiscat. 3) o pro u (cf. CC 1x p. 134. Bonnet 132) : initio uerbi: com. poles. — robor, tonica. robicundus. comulatis. — Cf. in inscr. : CE 59, 16 tolit (68, 7 toit). Pompei. : Olyxis ; in aliis : ^0TWS. COV. CO MX1. CO €. CO Suis. hic so et non so. — in medio uerbo : edocare. anolum, pecodum, purpora (— eam), bopulum. incolomis,

lutolentus.

decorrentia, murmorantiuwm.

—

Cf. in

inscr. : CIL r? 58r, 27 iabolam (582, 21). 584, 28 singolos. Pompei. : ridicola; in aliis : cotogi, sulforis, monomentum, ttolum. — in fine uerbi : cominator, osculator. alimor, uti-

mor.

—

angelos, apostolos, cofimos, diabulos,

filios, pullos ;

tipom. — robor. — mortuos, burpureos, butredos, solos. — ibsios, alterios. ampluos, dulcios, facilios, gratios, berfectios, suauios. — Cf. in inscr. CE 5 semol. Pompei. : CIL 1v p. 779;

in aliis : $arentibos, latronebos. ospitio i. hospitium, solacio, titulo, debito. itero. wiwos. anmoro. — App. Probi : forma, $oella. Itala Rev. Bén. 26, 1909, 147 a. 517 : ambolat, nomera(t), spectacolum. — Hispan. : so i. sub, sospechar, doble al. 6) o pro u (Bonnet 135) : initio uerbi : noncupo, nontio. — 4rorigo, broritus. — loculentus, motabile. — Cf. in inscr. : nomini. — in medio uerbo :/uxoria. — in fine uerbi : domos, fetos, fructos, sensos.

*) u pro o (Bonnet 130) : initio uerbi : cwmtamino (cumminutam ; cf. Theod.

Mopsu. in Phil. 4, 23 p. 252, 13 Sw.

cum sibi suetwm finem. Lófstedt 187), mudulata. funte Tubit. turpescere. surdidius. — Cf. in inscr. : 2n frunte. cun munimento. cum quem cunuixi. Puriunato. rusarum. I.O.M. Dulceno. Gutica. — in medio uerbo : apostolus, diabulus. — Ct. in inscr. Pompei. : ampura, nemura ; in aliis : consubrino. —

: cognitur, consecratur,

latur, meditatur,

saluatur. — Cf. CIL 1v p. 779. App. Probi — Hispan.: dwrmiente. al. 8) u pro o (Bonnet 1260) : initio uerbi mundum. — Cf. in inscr. : $uniri 1. ponere. in medio uerbo : agnmusci. — in fine

in

fine

uerbi

: c/uaca. furmica.

: cutis. fumenta. »wmunclator. — uerbi : alferus,

annus, azimus, centenus, edus i. haedos, filius, futurus, Graecus, humerus, indignus, inferus, inimicus, iniustus, Iudaeus, iustus, liberatus, masculus, occupatus, populus, pullus, rubicundus,

XI

PRAEFATIO

salwus, sancius, subcinericius. multus annus, rius, mundus expurgatus, pullus suppositus,

singulus denacamelus vbsus,

generatus el exaliatus. — sacerdus. — Cf. in inscr. : 1* 394 duno. 361 castud facitud. 367 Pleturi. 756 Flusare i. Floral. 2486 V(i)kturei. Pompei. : flus ; in aliis : annus. fraestu sunt. cotugi suo el filiu mostru Iowinu. filiu minscrino. — CIL

Iyipu770. ; 9) u pro i : ampluos i. amplius. quadruwuio. uentulat B*F. Cf.in &loip. 10) 11) 12)

inscr. Pompei. : aerus, cunnulingus, Septumius, uigula, 278: u pro au : clustra. y pro i : Ayrcorum, cybo (CIL v1 33470 saec. 1 ex.) i pro y : abissis, aditis, Apocalipsis, martires, sinagoga,

timiarua, tibus, tiranni, liranmidis, uisum

1. byssum.

13) an pro en : veuertans ... corrigans. Cf. CIL vi 35868 co)ugi ... abstinantissime. Ambr. fid. 2, 5, 40 D* ostendans. Pelag. indur. 15 p. 153 PLS r, 1514 conectans. Hier. quaest. hebr. in gen. 49, 27 D! serwianies (inde francog. sergeant). Cassiod. in psalm. 17, 18 l. 318 £ruculantes. 14) ae pro e : ex$vaeserat, apraeendimus. Cf. CIL 1? 1906 (Dessau 5393) $*raecario. CC 1X p. xxxv et Ambr. CSEL 77. Itala Rev. Bén. 26, 1909, 147 a. 517 aeret. i. erit, diae, faciae. 15) uocales contrahuntur : 2, 30 2ngenwm (-uu-). 5, 17 somnis (-ii-). Cf. in inscr. Pomp. ortus. CSEL 76 p. x n. 6. 16)i prothetica (Lófstedt ad i2, ri hispatu p. 216) : a) ante s impuram : I, 3 quem [h]iscirent (h? om. B). 16, 30 scilicet (scilicet B). 19, 4 ?stabat (stabat. B). 13, 14 ?stans (ci. Bt., ?n se ista sunt B, in se ts** F). 13, x *statuta F 1. statuta.

Cf. Itala Gen. 3r, 33 Aug. loc. gen. ?[m]scrutatur. Graeca inferioris aetatis in Asia : torparworgs, lorjÀq, "Iorejaviov. Cf. in inscr. Pompeianis : swbiscalare i. subscalari; in alis : Z2scaelesta, $scola, Isspes, ispeclavariae, ispeculator, ispose,

isiatwis,

isblibendiorum ; Izmurna,

Izmaragdis.

—

e

prothetica : ante s impuram : 16, 4 Is. z, 2 espreuerunt (spreuerunt B). 19, 6 escribit (scribit B). Cf. in inscr. : esculpsit, explendidus, esbonsa. — contra : 3, 20 storialis FB. 19, 1 sie (Schuchardt II 368 : frequentius post uocales et » quam post consonantes). — b) ante liquidas consonas : 2, 7 quas? elignea FB. dubia : 16, 2 de eleccione F (de lectione B). 20, xo de erudi (de rud? B). Cf. in inscr. : en. emmimoriam ; Scirtia d. l. Izmaragdis, Ismaragdus, Ismyrnae, Izmurna. — E. Romanicis linguis Hispanica tantum e protheticam habet uelut estar, estatua, especie, espina, item francogallica uelut é/af,

écriver, Esberandieu i. spera in deo; ital. im scuola. — Bonnet 147. Schuchardt r1 337. 1m 271. Seelmann. Aussprache des Lat. 318. Rónsch 467. de consonantibus : 17) sonoratio

(cf. I. Svennung, Wortstudien zu Oribasius

PRAEFATIO

XIII

83) : b pro p : aberiens, adobtionem, dublicem, lebrosus, obtare.

Cf. in inscr. Pompei. : Bompeiiana ; in aliis : Broba coniux, boswit, obtimo, ibse. Hispan. : doble, bajá i. pascha, cabriola, caber, cabeza i. caput ; francogall.: dowble. — d pro t : ad, aud, faciad, fied, gaudead, inliciad, inquid, manead, jronuntad, bermanead, ueniad. Cf. Luer. capud, essed, emineadque, nequead, quead ; in inscr. Pompei. : diced, rogad, edicaud ; in aliis : opordet, amadus, extricado, briuad, deded, fecid, ed

(Thes. 869, 2; ital. ed). — $ pro c : agriter, egualiter, propagata, sagramentwum, sagris, simulagris. Cf. App. Probi : galatus 1. kdAagos. in inscr. goniugi, Eutugio, sagrum ; Glaudius, lagremas, congordia. Dessau p. 810.811. Cf. negotium, neglego ; hispan. égloga, godo, sagrado, wida, medalla, Estremadura, seguro ; francogall. a?gre, egal. 18) lenitio : p pro b : Jaco, rafidis, optulisse, supcincta. Cf. in inscr. Pompei. : scrifit. — t pro d : aliut, abut, illut, Set. — f pro v : deficit 1. deuicit. — c pro & : ficuram. Cf. in inscr. Pompei. : Aucustiana, eco, euce, intecre. App. Probi : dicitus. — j pro & : fiere (* fijere ( figere (cf. adn. ad 2, 22 quoitur et App. Probi : calcostegis, non calcosteis ;Fredegar. chron. 4, 78 p. 160, 16 negliencia. Ital. maestro). esta, ienerauit, ierit, tenere. (-is), denerationum, lessen FB, Iedeom, deiesti

l1. digestae, s/raie. Cf. Bonnet p. 173 : lenabam i. Genauam, agebat i. aiebat, ingens i. iniens. — contra $ pro i : »nagesíate, conguncione. — Bonnet 160. Cf. Theod. cene jut jebratene Ians is cene jute Iabe Iottes. 19) geminatio : cc : feccodis, peccorum (-bus), tradiccione. App. Probi : dracco, faccto. 1tala Rev. Bén. 26, 1909, 155 a. 517 occulus, — dd : adcommoddaium, veddeunt. — fi : Effesi, mortifferae. — M : aquillae, Babillonia, camellorum, elleuat, mulliere, querellam, reuellatur, sollidissimwm, solliditate, tullerunt (ad—-, con-, o$-, brae-), uellocem, uellut. App. Probi : calligo. — mm: ammantur, clammabant, commedat, consumment, Emmor, exommologesim, fammem, immago, inimmicam, manum milii, nummerum, quommodo, simmilae, simmles (dis-), summus, timmores. — nn : ennarrare, inennarrabilis,

septimannas. — pp : apperuit (-Mur), appeccato (a peccato B), septempplices. App. Probi : sappia, sepia. — rr : merrore. — SS : circumcissio, resserabat. App. Probi : Capsessis, bassilica. — In inscr. : Pompeianis : assellus, esst, wissit, bassilica ; Petillius ; Innulus. al. ; in aliis : socciorum ;Ruffio Ruffiano, Ruffiae, Affrae ; Iullius, uelit; Suppestes, nupptum, vbpso,

suprema ; erres 1. heres ; cito. Dessau p. 803. Sommer Handb. $ 118 adn. r. Rónsch 4060. Bonnet 158. 20) simplicatio : b : sabatum. — c : pecatum, sicus, uacis. — d : adire i. addere, quodam, vedita. — f£ : afret 1. affert. — 1 : aligoria,

appelatum

Tesalonicenses.

—

m

(—wit),

facileme,

galina, Policitatio,

: amodo i. ammodum

(admodum,

cf.

XIV

PRAEFATIO

Iord. Rom. 282 ammodo), cominator, comissae, flamae, gemis. — n : anunciabat, mana. — p : aparent, apello, apraeendimus,

opraessum, suplicia. — x : afferetur, offeret, Ànenarabilis. App. Probi : garulus. — s : abisis i. abyssis, clasicum, compresit, dormise, foitasis, posit, Tesalonicenses, uisum i. byssum. —t

:

literis, mitentis (admitendi, fromituntur, remititur), — Cf. in Inscr. : Pompeianis : swcwras ; asido, cecidise ; aíractts; cunus, Tyranus ; bela, Stelio ;in aliis : oficiales, sufecerat, inofesus ; Calisto, Salustianis, Fastila, Gelia ; Popee, cipu; lera ; misione, Sucesa, pientisumo ; Alticae. — Cf. hispan. jecado, seco, waca ; adicto i. addictus, adicion ; alegoria; llama i. flamma, anudar i. adnodare, anunciar ; aparar, apelar,

aprehender ; suplicio ; remitir. —

Sommer, Handbuch $ 119.

Bonnet 157.

21) elisio : Somtofanec (Wov9oudavqx ; cf. seudopropheta;

in inscr. Pomp. : Samathe, in alis salmus (CIL xi 4629. Bonnet ri51), obseítricibus (Plaut. Mil. 697 Tert. nat. 2, I2 p.118, 3. App.-Probi. Ambr. in;Luc,.5, 20 p. LI3; 4:10. X14,

I4. II5, 14 CIL vi 9720 sqq. in 8820. al), obsorí: (i. absorpti). a2ecit (i. adiecit. cf. CIL x 2184 A:utrici. Aug. serm. Guelf. 31, 4 aiutorio ... aàuuet. 31, 5 aiutor. 32, 9 avuuantibus. 33, I aiwuanie

... aiwuare),

aiectis (1i. abiectis.

cf. CIL

vi

19027 Aiecte ... Aiectus et Dessau, ind. p. 8rr), owiam (i. obuiam. cf. omitto et awerto), auentus (1. aduentus. Anon. in Matth. 2 et 4 Migne suppl. rz, 655 awentus), auersaretur (1. aduersaretur), fiere (1. &gere» *fijere). — mostrarentur, misterio I, I7 FB (muünisterium)» minsterium) misteriwm» francogall. métier. iam Plaut. Pseud. 772 minsieris scripsisse ex falsa scriptura siseri;s concluditur), 10, 9 snisteriwm. (obsequium ),

IO, IO 7nisterium FD. i 22) metathesis : 12, 30 de sf[e]rato ... spratum. 18, 24 $raua FB (pro $arua). cf. francogall. fromage : ital. formaggio (caseus formatus) ; T'ergeste : ital. T'rieste ; barbarus : brauo. 23) c$ pro & : dicgnos, ?cgnorantiae, licgno, vecgnare, sicgna-

culum, sicgnauit, sicgnificabat. 24) cx pro x : constrincxit, sancxit, subiuncxit. Cf. Lucr. 3, 1043 restincxit. Ambr. fid. 5, 199 fincxit. al. Dessau, ind. puso. 25) s pro x : ?usia, «uxsta, conius (saepe in Inscr.), esterno-

rum. — x pro s : dexidia, dexiderant. cf. in Inscr. Pompeianis : felatris, futuiris; in alis dextraend? (i. distrahendi), termas extiuas, milex. 25a) c pro t : 18, 6 screpitu. Cf. Diosc. 1, 7 p. 60 b2 crociscos l1. mpox(okos. I, 42 triblas i. cribras. App. Probi wetwlus, non ueclus (ital. wecchio). witulus, mom wiclus. cajitulum, mon capiclum. glatri, non cracli. tremere : prou. cremer, francog. craindre. sartobhagus. CIL vri 9985 add. p. 976 £uclu i. titu]um. vI I0I54 (c. a. 370) acletarum (Gloss.) Ioh. Bicl. chron. 1r

PRAEFATIO

XV

P. 214, 8 scemate 1. stemmate (uice uersa Vita Audoini 3 MGH Mer. V 555, 17 slema i. scema). (Schuchardt, Vokalismus 1 159. 260) c pro qu : cam (quam), cos( quos), condan. anticorum. mendachlocorum. Cf. Lucr. 4, 116 corum. x, 1077 com uenerunt (2, 194. 4, 575). 3, 542 lincunt (3, 713 linquuntur. 714 lincuntur. Hier. tract. in psalm. 1 (CC 78) 86, 4 1. 122 et 134 condam. Cf. in inscr. Pompei. : usce ; in aliis : CIL v1 3446 cesquant i. quiescant. 18532.ce wixit amnis xxm, Dessau. ind. p. 8ro. 21) qu pro c : quoiberi, quoagulatum, quoactoque, quooperta, quom, conloquius. Cf. in inscr. Pompei. : contiquere, bequnia. 28) aspiratio (Bonnet 162.167) : a) 5 non scribitur : ac, aurire, edus i. haedus, ereticorum, ebelem, Evodes, idriae i. hydriae, Zs£oriae, onor, onestus, orararum, ordeaceus, orreis, orridus, oriaretur, os, osles ; exibere, exilarvatus, exorrent, proibetur, traeretur ; Corinteos, talamo, tesaurizas, toro ; eunuco,

patriarca, bulcrior FB ; Iosep. Dessau, ind. p. 817. b) ^ additur : Habel, Habraham, Hierusalem, Hisaac, Hasmahel. hab (hab oste), habundantia, hac, haccepta, haccipientes, hego, his, hoccidens, honere, hossibus, hostendere, humum. avchana, escha.

Diehl, Vulgàrlat. Inschr. p. 162b. Dessau, ind. p. 816. Cf. francog. haut, huile. 29) b pro v : benae. — animabit FB, conparabit, declarabit B*F, declinabit, fabricabit, fatigabit, flebit, fodebit 1. fodiuit, ienerabit i. generauit, habitabit, imperabit, intrabit. FB, introibit, laudabit. FB, letabit i1. htauit, manducabit, negabit, portabit, botabit, braeconabit, braeparabit, jrodibit, putabit, renouabit, veplebit, resuscitabit, rogabit, seminabit FB, spoliabit, uiolabit, wocabit. — iurabimus, monstrabimus FB, portabimus.

Cf. in inscr. Pompei. : bolo ; in aliis : Dessau p. 809. Bonnet 166. App. Probi : aibens, bapulo. 30) u pro b : obumbrawit, reformauit, renouawit, resuscitauit,

suscitawit, transfigurauit. — wiwit i. bibit. — wisum i. byssum. — Cf. Dessau p. 834. Sommer, Handbuch $ 116, 1 : spátestens im I. Ih. n. C. -b-» -u-. Bonnet 166. App. Probi : waclus 1. baculus, /awis i. tabes.

De formis : in uniuersum : 31) haplologia : ex duodecim tribus (tribubus B) (in cant. 4, 17 ex d. tribus), pudiciam B (pudicitiam F), àmpudiciam B fere semper. Cf. reduntia pro redundantia, mentio 1. mentitio Thes. 776, 43 et Lófstedt, Verm. Stud. 94. J.B. Hofmann, Gnomon 14, 1938, 42. 32) assimilatio : consonantium : erunno i. hirundo (cf. CIL 1v 1768 Verecunnus), nuccupo i. nuncupo, sinnanbur 1. signantur. — uocalium : obsolutio, seperabuntur (Theod. Mops. in psalm. 9, 37 p. 63, 25 Epiphan. in euang. 55 p. 146, 3 B), momorasse (cf. sbopondi, momordi), benificam B. dissimilatio : Elifreo 1i. Erythraeo, flagrantia i. fragrantia (Thes. ri237, 11.74). Cf. jelegrimus. App. Probi :

XVI

PRAEFATIO

fragellum, telebra.

33) metaplasmus : 9, 4 (exod. 12, 5) ab owibus et edibus (hedibus F?, haedis B). 18, 13 Romanibus regibus VF (cf. in

Inscr. dibus, dorsibus, fibus suibus, Lucr.

2, 88 a tergibus.

IO, 33 crismam. 9, 19 (exod. 12, 8) azimam B*F. 8, 13 neomeniam B. xr, 12 malam unicam, id. est granatam (11, 15.16). IS, 6 uasae fictil(i»ae (gen.) B ; cf. W St. 67, 1954, 150 n. 33

(Arnob. nat. 4, 6 p. 146, 11 R. Greg. Tur. uit. patr. 9, 2. Bonnet 368). 20, 2 exod. 4, 13 /ardiora lingua sum. Cf. Conc. Carth. a. 419 Mansi 4, 422? salua diligentiora inquisitione; apud Diosc. 4, 28 canna minora. 4, 94 hasta minora. 4, 72 hanc utuntur sicut superiora.

Oribas.

r, ro, 5 sub 4nieriora

uena. 6, 3, x fortioras. Haec et alia exempla habent plerumque genus femininum, raro masculinum ; postquam enim pro neutro masculinum in usu esse coepit et omnia tria genera eandem formam habere, ut femininum discerneretur, exitum

stirpium in -4 desinentium accepit. Cf. ital. szgnor, signora. — 16, 30 sangwis gen. (Diosc. 4, 31 p. 25, I2. 4, 43 p. 26, 15 sanguem M. 1, 144 p. 105b. 6 M. r, 85 p. 87a 6. Didasc. apost. 78, 25. 79, 4 sanguem. Itala Ioh. 6, 53 cod. d. al.). — 14, 15 magis ilaque illa (uel magida,

16, 8 enigmatis

B*F.

1r, 15

(num. 13, 24) falanga FB. — 4, 8 sabbatus F. 1, 32 brachius F. I8, 2 gaudium (acc.) ... ipse FB. — 1o, 23 scabiam F. (Cf. Heraeus, Kl. Schr. 97!). — rz, 5 weterae F (6, 60 ueteri. 12, 10 uéleris ci. Bt. Cf. Pass. Thomae rr3, 12 ad. uweteras fabulas. Cf. App. Probi $auper mulier, non aupera.). 15, 6 fictil(15ae (cf. gremialius, similius, spiritalius W St. 67, 1954, 150). 10, 4 (leu. 22, 18) Zn diebus sollemnis F. — 1r, 9 filii scelestis F, B (-es). 16, 24 (Is. x, 4) fili scelestis B*F. 12, 29 rubulentis primitias BF. — 1n cant. 2, 40 cubiles. ; singulorum generum uerborum : substantiui : 34) sing. : gen. : fide (Thes. 662, xo). hominus (Thes. 2872, 6). chrismatus. sanguis. — dat. : fidi (Thes. 662, 27). — plur. : nom. in -as : u. n. 55b. — gen. : fawuwm, misterium, celerum. — dat. : u. supra sub 33 aedibus, Romanibus. 35) accusatiuus fixus: 2» regione Sunamiten. Tesbiten. dies pentecosten. in die Dentecosten. hac die 1d. est pentecosten. in Apocalipsin audit. stacten. Cf. CSEL 76 p. X nr. 7, ubi addas : Tycon, in apoc. 9, 14 (apoc. 9, 14) n flumine magno Eufraten. (Tycon. ipse ibid. n Ewfratem fluuio ... Ewufrates aulem fluuius). 3, 19 Laodiciam (pro -ae). Cassiod. antiq. 2, 118 balami et stacien. Bened. reg. 15, 2 a pentecosten. Vict. Vit. 2, 22

reor illas duas ollas Sicca Veneria et Laribus duas esse ciuitates (2, 28 in Siccensem et Larensem ciwitatem. Cf. Hofmann-Szantyr $ 88 add. B Curibus 1.q. Cures, Tvallibus i.q. Tralles). 36) adiectiui

: beneficiws 1, 25. 16, 31 (cf. beneficientia

apud Val. Max., Aug., munificientia Dessau 609, honorificientia Dessau 7220; munificius). acc. neutr. : wermigerantem ...

PRAEFATIO

XVII

habentem. 38) pronominis : nom. sing. : 2sdem. ste. — nom. plur : masc. : Aii, — fem. : haec. — qui pro quae (fem. et neutr.) : 7, 11 obsetrices istae qui (quae B). ibid. animis qui (quae B). 12, 1o qu (quae B) fuerat bopularis (meretrix). ibid. meretrix qui. 12, 17 ecclesia qui (quae B). 12, 35 Raab qui (quae B). 13, 13 s2nagogam qui. 13, 15 mulier qui. 14, 23 qui (quae B) idriae. — 7, 31'qui (quae B) spiritaliter disputantur 8,11 qui (cui B) insperata ueniunt. — 6, 44 uitis ad quem (quamB). 6, 51 carnem quem (quam B). 13, x1 legem quem. — qui pro quod. : 2, 16 qui (quod) nom solwm Propter multitudinem dixit. Lófstedt 131. — que pro qwi : 13, 22 oculis eius que. — pro quod : 16, 29 malagma, que (quod).— id indeclinabile : 5, 34 hanc famem uerbi sancti famis illa id temporibus bortendebat. Cf. Dessau, ind. p. 859 CC ix p. viii n.b. (Dessau 9059 ?dem iuris, idem. condicionis sini. al., cf. 2d aetatis Kühner-Stegmann? I 306) et Hofmann-Szantyr $ 105 e »y idem tempore. uerbi: 39) fincta. reliquenda. Bonnet 419. — 3. praes. uerbi fero : afret, offret, vefret. Ct. Greg. Tur. aufret, profret, refret. Bonnet 434. — plur. in -ent : cadent, consument, intellegent, proficient. Cf. Act. Aru. a. 240 II 39 legent ... nominant. saepe apud Euseb. Emes. serm. ut 3, 25 p. 93, 18, comfprehendent. 13, 27 p- 310, 16 abducuntur et cadent. 7, 21 p. 189, 15 qué metent, sudant. Y5, 9 p. 350, 8 et $raecedent et. sequuntur. Cassiod. antiq. 3, 255 coquentur. — müscuni. obfulgit. — fugire. — perf. : disrumit, confunderim, infundit. haurierant. fodebit 1. fodiuit. $roducerit. acciperunt. — inf. pass. : descernere. — fut. exiet. — $raestabit et concedat. manifestetur ... veueletur (dzrokaAvijO3)oetox). Bonnet 418. praepositionum et praeuerbiorum : 40) 4, 20 cum/oquia (coll-). 5, 4 cwmmaculans (com-). IO, 7 cuiritum (con-). x4, 26. cumtaminatum (con-). 14,28 cumminuimaus

(com-). 4, 21 cumtactu B, om. F (19, 17 cum-

iraclat B, conireciat F). — 4, 4 pos iransgressionem (4, 12 jos ie. 5, 25 pos trina. 6, 16 pos lertiwm. 13, 21 pos deos). 5, 17 fos (B, fost F) hanc Cf. CIL m 89ro $os annwm. vi 17072 bos me. 29925 fos obitum. et saepe. — owiam 1. obuiam. subsíraxerat. obscaecatus. De syntaxi: generum nominis : 41) masculinum pro neutro : I2, 33 falem (-e B) lwmen. I3, 2 maiorem (BxF) officium (4, 4 cum omne ... illà inferior sit. Bonnet 516). 14, 21 admirabilem (-e B) proelium. 17, 14 ipsum quod iacuit yn sepulturam, id est caro hominis ..., Vbse vesurrexit. I8, 2 gaudium ibse (Thes. 1711, 67. Lófstedt 135). 6, 32 dorsa quos. Cf. CC 1x p. X n. 8, ubi addas : Hier. tract. in Marc 4. P. 474, 44 (CC 78) sti enim. quattuor milia minor (1. minus 2

C.C. LXIX

XVIII

PRAEFATIO

sunt) in «wmero (quam quinque milia Marc. 6, 44), ceterum maior in fide. Euseb. Emes. serm. 19, 2 $rolixtor lumen (24, 15 p. 143, 10 ?nfirmior lumen). 22, 2 p. 116, 6 quantum unumquodque subtilior est, tantum et fortior (P, -ws -4s CH). Cf. Dessau ind. p. 857. Bonnet

513.

substantiul : casuum : nominatiui : 42) nominatiuus absolutus : 3, 17 infans ille ... Iudaici populi bersonam habens mecesse erat, ut beccator populus . ceruicem ... sinagogae grauaret. Cf. Ps. Ambr. trin. 18 p. 531? ex quibus (corporibus) animae nostrae egressae mortui sumus et CSEL 76 p. xin. E lingua theodisca cf. H. Paul, D. Gr. HI? 281 : Grillparzer 8, 211 Der Wurf geworfen, fliegt. der Stein. al. 43) nominatiuus pendens : 16, 29 ?lle euangelicus wulneratus, qui cum ... incidisset im latrones, quem ... Samaritanus .. inposuit in iumentum. 18, 6 tres pueri in camino sféritu roris animati ... mansit uestis nlaesa : himnos limgua explicabant. 15, 13 quis mesciat dominum mostrum ... sanguinem et aquas profudisse, ostendens ecclesiam de latere. suo constare. OR 'CC^Ix p. xv, ubi addas :" Hier. tracti 'ain'psalm. 1:145; widele sancti prophetae quia non solum iustiia eorum nobis jrofwit, sed. e beccatum. Tycon. in apoc. 9, 2 2ste fumus qui praecedit ignem ..., bersecutionem posuit i. hunc fumum persecutionem signare dixit. 2, 20 $raepositi qui habent ... botestatem, designat. 9, Yo potestas locustarum bseudojprophetarum dicit esse personam. Cf. sub n. 9r. De lingua theodisca cf. H. Paul, D. Gr. ri? p. 50 : Lessing, rz, 237, 22 Zum

Folgen

allzu stolz fehlt àhm des Führers Stürke. al., p. 63 : Walther rüemaere unde lügenaere, swá die sín, dén verbinte ich mánen sanc. Goethe Faust 4717 der Wassersturz, das Felsenriff durchbrausend, ihm schau ich an. al. 44) nominatiuus non constructus in oppositione : I3, I (Chomini» paterfamilias (F?, om. FB). 16, 29 datis duobus

denariis, duo scilicel numismata regalia. arca 20 mensura arcae trecentorum cubitorum longitudo (cf. 3x triginta cubitis altitudo). Fid. Rom. 2 filiwm id est deus. Cf. Potam. tract. 1 p. 1414* age, age, Potami,

seruus

dei. Aug. serm.

Guelf.

30, 5 extr.

diuitias Abrahae, aurum argentum pecora familia. Hier. tract. in Marc. 9, 1-7 CC 78 p. 479, 81 quod Sarra et Agar in. duo testamenta. anlerpretentur, scilicet mons Sina ei mons Sion. Svennung, Anredeformen 257 : CIL r? 9 Lwciom Scipione, filios Barbati. xox2 111 4804 deo ?nwicto Mitras. 6612 Q. Valerio, tribunus militum. 10232. Fl. Sancto ..., benemeritus. x1 987 Q. Capris Hermes. 11 2054 (a. 117) diuo Iraiano ... pater patriae. X 7791 per Amtiochu sacerdos loci. Praeterea : CIL XI 3522 Faustino, miles cla(ssis) retoriae Misenatis. vi

PRAEFATIO

XIX

12737 fecit memoria ... coiugi el fils suis : Vitrasiae Luciane, Atta Kalliste, Attius Crescens et. Attius Iuntanus, Attius Vitrasius Faustinianus, Attia Vitrasia Luciane et liberti eorum

libertabusque posterisque eorum. CE. 1788 cum ministeria tria, Fortunata,

Augendus,

Augenda.

Dessau

4935

Coeliae

Clau-

dianae u(irgini) V (estali) maximae a diis electa. 4422 Isidi ... Fabia ... ornamenta, : ... unio, .., zmaragdi duo, cylindri n. vr et 13 nominatiui. 2055 (saec. rm) ille fratr? dignissimo Val. Aulusanus jret(orianmus) incomparabili. Cf. in lingua theodisca : man fand ein solches Material, das ... Mylar, ein Kunststoff, aus dem Tonbünder gemacht werden. H. Paul, D. Gr. rr? 208 : Goethe 16, 60, 37 Sonst hielten wir's mit der Nachbarin,

ein altes Weib von treuem Sinn. al. In lingua hodierna : Von N.N., Abgeordneter, Bei den Stadtwerken-V erkehrsbetriebe. 45) nominatiuus iuxta uerbum appellandi : r, 26 ne dubites, quod dixi hominem deus. 6, 30 quam uirga Esaias apellat et flos de wirga. fid. 81 Israel id est homo uidens deum nomen accepit. in cant. 24 fusca ... se dicebat. Cf. Peregr. Aeth. I, 2 fer ualle illa, quam dix ingens. 7,7 quod nos dicimus uicus. 8, 4. I5, 3. 30, 1 quam hic appellant septimana maior. 46, 5. Lófstedt 5o. Kühner-Stegmann? I p. 426 sub c. 255 (Quadrig. hist. r2 cognomen habwit Coruinus. Ouid. met. 15, 96 cwi fecimus aurea nomen. al.). genetiul : 46) genetiuus ellipticus : 18, 14 Iohannes n Afpocalypsis (FB) a?t (cf. 18, 19 Apocalipsis scriptura). 19, 6 Iohannes in Apocalipsis (FB) escribit. Cf. n Cereris Thes. 8or, 74 sqq. Hofmann-Szantyr $ 53a add. y. 47?) genetiuus obiectiuus : 3, 34 $ropter obedientiam paternae uoluntatis. 8, 14 si commissum est crimen sabbati aliquid faciendo (8, 16 si scelus est sabbati (-o B) aliquid agere). Cf. 4, 20 sanguinis cumloquia i. colloquia de sanguine. 48) gen. inhaerentiae (siue identitatis siue synonymus) : I2, 26 credulitatem fidei (cf. Thes. 1v 115r, 50. 53. 54). 18, 22 dorsi terga. Hofmann-Szantyr 8 54 add. b. Kühner-Stegmann? I p. 420 adn. b. 49) gen. pro datiuo : a) iuxta substantiua: 4, II Iethro tpsius (-i B) Moysi in iudiciis consilium. subministrat. 4, 17 dammum corporis (-i B) infert. 5, 14 Iacob tonicam eius (ei B. Vulg.) fecit. 7, 26 Marc. 7, 27 tollere panem filiorum (ràv Tékvo). 8, 3 utriusque lex datur tam hominum quam pecudum. 8, 29 ut ... ueri sabbati honor haberetur. 12, 26 ber fidem lumen

mentis infunditur. 13, 2. 17, 2 lectio ad. exemplum credentium posita. — b) iuxta adiectiua : 5, 4 in domus parte secreta et latebra facinoris (-i B) adcommodata. 6, 55. populum per fidem carnis (B, -i]]| F) suae coniunctum. 17, 6 (Phil. 3, 21) corpus mostrae humilitatis conformale corporis (acp) gloriae. IO, 9 carnem obnoxiam peccati. — genetiuus et datiuus

XX

PRAEFATIO

iuxta positi : 5, 14 £onicam eius (e? B) quasi dilecto filio fecit. Chron. Salern. MGH Scr. ant. III, p. 517, 22 ommes gratias deo eiusque genitricis reddiderunt. — Cf. CSEL 76 p. Xiv nr. I6, ubi addas : Spart. Hel. 13, 6 Jowis aedem et aram sibi consecrauit. Hofmann-Szantyr $ 64 1 ad. Thes. s. u. finis 796, 68 sqq. Lófstedt 273. Syntact. 1? 214. Norberg, Beitráge 33.

50) explicatiuus : 12, 36 incensa ciuitate Hiericontis (cf. Vitr. 8, 3, 21 ciuitas Clitori. Ampel. 9, xo Athenarum c.). 17, 6 sub uocabulo carnis. 51) pro adiectiuo : 3, 1o filium promissionis (1i. promissum). 5, 28 terram repromissionis (6, 54. 11, 10). 6, 9 enzquitatis suae uictoriam. 12, 10 meretrice peccati. 36, 26 homo secundum carnem nalurae (natus B) est Christus. Cf. CSEL 76 p. xv nr. I7, ubi addas : Cassiod. Ios. c. Ap. 13, 14 (antae multitudinis sunt reperti. datiui : 52) adnominalis pro genetiuo : a) 2, 2 cui vei tempus induxerat. 4, 9 circumcisionem saluti (B, -is F) esse signum. 5, 35 dominus fratri suo (fratris sus B) non fuit. 6, 27 se consilio eorum ei facto wideri participem. 19, 8 patri sacerdos. 7, 21 Matth. 12, 50 Ai? sunt mihi (nov, Vulg. meus) mater et frater et soror. 1o, 1o continentia ratione (cf. sub n. 2, -is B) misterium (i. ministerium) est. 10, I4 caecus animus sacrificium. domino non potest dici (10, 15 a sacrificio dei reprobantur. 10, 17 4n sacrificio dei deputari non potest). 10, 25 est macula corpori. IO, 30 cauda est tutela quaedam animalibus. 11, 13 speculatores istos ... scribis et Pharisaeis omnibusque sacerdotibus figuram habuisse (gen. B). 12, 7 ecclesiae ex gentibus uenienti (-is B) . jraefigurabatur mmago (12, xx figuram ecclesiae ex gentibus uenienti liniabat). 2, 29 Israeli torcular. 16, 28 cut anima uulnerata iacebat. 7, 5 hanc resurrectionem domui Israhel iam tunc faciam. 17, 8 Ezech. 37, 12 ego aperiam uobis monumenta (ópv, Vulg. westros). 17, xx substantiam. homini (-is B). Cf. CSEL 76 p. xv n. 19, ubi addas : CIL 1? 498 (in candelabro) Claudio. non sum tua (cf. 500 lemuci sum). 1312 (Dessau 7975) Helena sororei mea Antistianat ossa heic cubant. Ter. Ad. 126 iu illi bater es. Apul. met. 7, 54 Marti clientes mihique commilitones. 9, 7, I1 hoc tibi dolium. 11, 27, 3 magno deo famulum.

Tert. uirg. uel 7, 9 wirgini insigne est. paen. 7, 8 Christo seruum (Cassiod. in psalm. 108, 28 l. 442 numquid deus potest esse cuiquam seruus ?). Hil. in psalm. 13r, 6 p. 666, 7 esse hominem sedem deo. Euseb. Emes. serm. 22, 3 p. 116, 3 initium

sit sermoni (PH, -?s C). Cf. Thes. s. u. mater 436, 79; norveg. huset til mannea i. domus uiro. Schwyzer-Debrunner, Gr. Gr. II p. 153 c (Eur. Phoen. 17 à O»jBauow eiimrow dva£. Inscr. ypauparebs Tfj DovMj kaí TQ OQuuo. al). H. Paul, D. Gr. ur? $241 : Goethe dem Kónig seimer Braut. al. — suus sibi : Ter.

PRAEFATIO

XXI

Ad. 956 suo s. gladio hunc 1ugulo (Apul. met. 7, 13, 6 suis s. gladiis obtruncatos. Euseb. Verc. trin. 5, 18 wt de uestro uobis gladio triwmpheminti). Apul. met. x, 6, 3 swis s. parentibus. 1, IO, 3 cunctos (m suis s. domibus clausit. 4, 32, 1 cum sua s. perspicua pulchritudine. 6, 30, 7 anum cwm suo s. funiculo dewwnctam. b) datiuus et genetiuus iuxta positi : 2, 2 quando saluatoris et nostra Abraham figura, est quando legis, et prophetarum, quando credenti populo (credentis bopuli B) et quando nom credentium Iudaeorum. 3, x5 Hismahel ficuram carnis terit, Isaac autem. spiritui (-us B). 7, 20 infantem. Iuturum non illius matris, sed illi. 17, 6 carni e sanguinis quaestionem. Euseb. Emes. serm. 22, 22 p. 125 solatium tenebris et noctis obscurae. 93) dat. ethicus : a) 15, r (1v reg. 2, 20) accipite mihi uas fictile et mittite (m eo sal (AáBeré pow Vulg. afferte mihi). I6, 29 adswme tibi paenitentiam delictorum. 20, 20 domum sibi

semper puram requirit. Cf. CSEL 76 p. xvnu nr. 20, ubi addas : Lucr. 2, 872 sibi nactast. 3, 607 sibi ... sentire. 3, 887 qui possit wiuus sibi se lugere peremptum. CE. 2164 (saec. 11) si quis autem sibi admiserit. Nemes. Cypr. sent. episc. 5 p. 439, 7 male ergo quidam sibi interpretantur, ut. dicant. quod. eqs. Itala cant. 2, 11 PLS r, 738 $luwia abiit. sibi (àxfÀAOev, Vulg. abiit) — Hier. tract. in psalm. 1 95, ro l. 199 abàit, abiit sebz. Ps. Ambr. nat. rer. 115 PLS r, 615 szbi siat. Hier. tract. in psalm. 1 82, 1o l. 114 qui sibi in sua sapientia confidunt (1x11, 4 l. 55 confidis tibi de clementia dei. in Ezech. 9, 30 p. 294^. 5, 16 p. 153?). 147, 17 l. 176 adsumpsit (i. accepit) stbt nomen. Sort. Sang. 35, 2 siue reuertitur. 7, x uade tibi (82, 2. cf. hispan. irse i. ire sibi). Cassian. inst. 12, 27, 1 sibi ... de nobilitate nataliwm

gloriatur (apol. 16, 6). Vict. Vit. 3, 28 p. 86, 3 s«bi securi. Bened. reg. 43, 8 sedet sibi foris. 50, 4 ut possunt, agant sibi. 64, 8 sciat sibi. Vitae patr. 5, 10, 76 díco mihi duodecim psalmos (Aéye obs J). — b) forma surge mihi : Hier. tract. in Marc. 3, p. 472, 62 (CC 78) $uella, surge mihi. tract. in psalm. 183,21. 64 uide mihi aliquem abstinentem. 84, 91. 106 fac mihi Iudaeum. legere Leuiticum (96, 4 1. o9 fac mihi esse nubem Hieremiam. xiog, x l. 85 fac mühi istam scalam quindecim habere gradus). 135, 25 1. 60 considera miht elephantum. 140, 4 l. 82 intellege maühi brincipes haereticorum. Ps. Hier. epist. 8, 2 p. 118? z/a ergo mihi et prudentiam eius intellege. Sic etiam in 'syra et hebraea' lingua : Hier. tract. in Marc. 5, 30-43 CC 78 p. 472, 61 ait ergo '"talitha kumá', quod. interpretatur "puella surge mihi! ; se diceret 'talitha. kwm', interpretaretur "huella surge. — c) forma est mihi : Chromat. in Matth. 9, 2, I (ad Matth. 5, 29 s? oculus twus scandalizat te) oculum mihi ... non corporis humani significat, sed cordis. Y4, Y, I

o quam fidelis et beata nobis oratio est ! Apul. met. 9, 5, 5 sicine

XXII

PRAEFATIO

okiosus ambulabis mihi ? Euseb. Emes. serm. 20, 7 p. 83, 6 ut nunc quidem aliis uestibus indutus nobis sedeat secundum Danielem (7, 9), nunc autem aliis indutus ueniat. secundum Isaiam (63, 1). — d) forma (dico) tibi facit : Lucr. 2, 1024 nam libi uehementer noua res molitur ad auris accidere. 5, 260 ergo terra tibi libatur et aucta. recrescit. 5, 805 tum ttbi terra dedit primum mortalia saecla. 6, 1030 hic (aer) tibi, quem memoro, ... irudit. in Theodisca lingua cf. ex. gr. Wieland, Gandalin 1 das war euch ein so hübscher Ritter. Paul, D. Gr.

II? 417 : Schiller Es sind Euch gar trotzige Gesellen. al.; etiam in sermone cotidiano ut das war dir ein Spaf. — e) forma quid tibi uis : post Ter. et Cic. Lucr. 3, 772 quidue foras sib? wult membris exire. Hier. tract. in psalm. 1 80, 1 l. 20 quid. sibi significare uelint torcularia (Euseb. Emes. serm. 18, 27 p. 25, 18 quid igitur sibi uult iste sermo incurrens ostendere ?) in Ier. 4, 13, 2 quid sibi uoluerint. LXX. pro Tofeth. 8ámroow ponere.

54) dat. comparationis : 4, 14 ?/k inferior. 13, 2 quo magis praestantiores qustitiae eorum esse possimus. I9, 2.3. ei uol IX paXIY.n. 12a accusatiui : 95) pro subiecto : a) 3, 19 wirem (uter B) purificationem designabat defeciuram. 1o, 33 hostiam (BF) esse potest. x1, 31 tribuitur ... legis maturitas ei malam unicam (nom. B). 12, 20 ecclesiae figuram im uas lineum demonstratur. X4, 4 Moysen

ostendit. 14, 25 quod ... manum (-us B) in formam humana corporis plasmauerat. 16, 12 patientiam dei ad. paenitentiam te adduxit. 18, 16 altitudo erat cubitorum sexaginta et latitudinem (B, -o F) cubitorum sex. 20, xx ut ad nos quoque distributa. ... gratiam redundaret. cf. CE 297 (Dessau 5340) wna et bis senas turres crescebant in ordine totas, mirabilem operam cito constructa widetur. CIL viu 7467 filios e nepotes saluos memoria ... posuerunt. Clem. ad Cor. 8, 1 eundem certamen nobis mminet. Hier. tract. in psalm. 1 (CC 78) 77, 3 l. 107 hos uersiculos ex persona Christ dicuntur. Euseb. Emes. serm. 18, 44 p. 38, 16. 22, 22 l. 126, 1. Bened. reg. 55, 19. 12 quodcumque est uetere.

Itin. Anton. Plac. rec. A 5 al. b)non huc pertinent formae Beitráge z. spátlat. Syntax 27); a Pomponio Atellanarum auctore Origenis leguntur. 3, 28 Gen. 22,

plurales in -as (Norberg, tales enim nominatiui inde sunt in usu, in Tractatibus 17 sic erit semen twwm sicut stellas (-ae B) caeli et sicut arena maris (3, 28 ut sicut stellas (-ae B) caeli fulgerent). 16, 28 malagma et oleum et alligaturas fwmenta sunt corporis. in cant. 4, 15 rosas. cf. Comm. instr. 2, 26, 9 uos estis Christi lucernas.

2, 31x, x diuitias adsunt.

2, 35, 9 diwitias faciunt aut. becunias frontem. apol. 699 sunt tibi propositas duas uias. 891 CE. 297 u. supra. CIL ri1 2386 ut liberti labertasque ponantur. 355X quescunt duas matres duas

PRAEFATIO

XXIII

filias. V 5078 bene quiescant reliquias Maximini. 11 38 Antonia Fundana et Mumia Rufina filias bosuerunt (vi1 3738. 7467). inde hisp. nominitius in -as exeuntes. de nominatiuo plur. in -às in aliis linguis indo-europaeis u. Vittore Pisani, Gramm. Lat. 151 (scr. ágvas i. equi, got. wwlfos i. lupi, al.). 96) acc. fixus : u. sub n. 35. 91) uerbum intransitiuum cum accusatiuo: I3, 29 X pistum praedicantem populum. 3, 23 braedicante euangelium AXpisti populus (acc.) Iudaeorum. cf. Itala Matth. 28, 19 PLS r, 239 sie, praedicate omnem creaturam |(yaDresaare, Vulg. docete), Hier. in Ezech. 11, 34 p. 329? dum eos fraedicant, et karw«xetv 7wa. cf. etiam cessare s. n. 188, 11, 7 a domino desertores et CC Ix praef. 1o. ablatiui: 98) abl. pro datiuo : 12, 1o Chwist? sancto corpore vungitur. Cf. CSEL 76 p. xviii nr. 22, ubi addas : Tycon. in apoc. 2, 23 morie obnoxios. Tract. in Luc. 4, 7 PLS r, 335 morte et interitu depuiate. Cassiod. in psalm. 72, 9 superba oniquitate subiectus. 103, 16 l. 377 maxima potestate subiecit sunt. 136, 4 l. 76 quatenus dei carmina reuerenda hominum passim uoluptate profundant. 145, 31. 59 debita morte succumbunt. Bened. reg. 23, 4 excommunicatione subiaceat. 59) abl. praedicatiuus: 8, 11 hospitalitatis mercede filowm meruit habere. 7, X1 wiriuies bonorum operum quasi quodam diuini (seminis partw» (quendam ... barum B) de cordas utero obsetricantes. in cant. 3, 6 agnus typo Christi requiri iubetur. Cf. CSEL 76 p. xix nr. 23a, ubi addas cum alia tum locum Tertulliano antiquiorem Tac. ann. r, 62, 1 frimum exstruendo

tumulo caespitem Caesar posuit, gratissimo munere in defunctos ei praesentibus doloris socius. Cypr. ad Donat. 8 p. ro, 20 louem munc in jlumam oloris albescere, wunc aureo wmbre defluere. Potam. de subst. patris et f. et sp. s. PLS r, 204 extr. passio Christi, quae in confinio noctis et lumdnis magno sacrificio lustrabatur. Comm. instr. 2, 18, 7. 2, I9, 15. r1, 3, 11. Cassiod.

in psalm. 134, 13 l. 239 memoriale domini est, quidquid. in scripturis sanctis commonitione saluberrima continetur. 60, 6 l. iro Aereditas, quae perpetuo munere possidetur. Hier. in Abd. 1 p. 1roo* 'wisio Abdiae' ...titulo praenotat 'uisionem'. 60) neutrum pro (masc. uel) feminino : r5, 18 «/ lantum conferatur, quantum aquae habundantia wel exiguitas fuerit. Cf. 9, 8 ex Israhel, quod. (quos F?, om. B) lex oues apbpellat. 61) neutrum absolutum pertinens ad aliud genus uel ad aliam numerum : a) 6, 8 de ea impietate loquebatur, quam Iudaicus populus deo patri facturu(s erat, nom quae fac»tum (facta B) fuerat patriarchae Iacob. 13, 31 hunc catalum leonis . disrumpit, qui inter beccatores ei. iniustus. extimatum est. fid. 87 maiestas ... uisum est. Cf. uol. IX p. xvHI n. 19 et

XXIV

PRAEFATIO

Wiener Studien 70, 1957, 76 sqq.; exemplis ibi congestis addas : pertinet ad fem. sing. : Hier. tract. in psalm. I 103, 9 (CC 78 p. 184) factum est sub Noe inundatio. Aug. in psalm. 32, 2 serm. 1, 5 l. 28 citharam decem chordarum nusquam mihi lecium occurrit. serm. 56, 14 s? illt datum fuerit potestas. Pelag. indur. cord. Phar. 34 PLS r, 1525 cum iía correctum fuerit regula fidei nostrae. Bertichramni testamentum Migne 80, 389? (saec. vir) «olo wt ipsam willam ... e£. mancipia inibi commanentia tibi ... uolo esse donatum. 399^ colonica Vincentana ... basilicae sancti Petri et Pauli ... uolo esse donatum. 403^ isa willa ... te sancta basilica ... uolo esse donatum. 403 veicola illa ... basilicae sancti. Victuri ... uolo esse donatum. CIL viui 4391 add. p. 1774 memoriam factum est. X 1692 ripam macelli ... Ànstruckium. YX 259, 12 tabulam aere incisum. — pertinet ad masc. plur. : Itala psalm. ror, 15 Aug. in euang. Ioh. 7, 6 beneplacitum habuerunt serui tui lapides eius (e08óknoav, Vulg. placuerunt). Tycon. in apoc. 2, 23 manifestum. fore apud omnes ecclesias ezusdem mulieris filios. Bis neutrum plurale ad fem. pertinens legi : fid. 67 significationes ... praeostensa (N, -as APV). CE rx189, 1 reliquiae cineris tunulo mandata quiescun. (Non huc pertinere censeo exempla cum gerundiuo ut Dessau 3836 add(em) ... faciundwm locauere ; Hier. tract. in psalm. I 103, 6 l. 63 aquas $ro doctrina, montes bro sanctis accipiendum est ; cf. graeca ut Plato Gorg. 507 d o«$poocívqv p.&v Ouokréov kai dakw«réov, ükoAaaíav 8é devkréov. SchwyzerDebrunner, Gr. Gr. 11 410). b)Hunc usum cum neutrum absolutum nominauissem (W St 70, 1957, 76), sero cognoui Augustinum alium usum . neutri generis eodem nomine appellare : loc. exod. 122 (CSEL 28, 563) hanc solemus dicere absolutam locutionem, cum generi masculino uel feminino neutrum infertur, quemadmodum st dicamus : iustitiae ierrenae non sumi síabilia. eodem modo Gregorius noster dicit 8, 20 necessarium (-us B) ?llis hic dies non fwit, exempla optimae aetatis u. apud Kühner-Stegmann? I 32, 1 : Plaut. Poen. 238 modus omnibus rebus optimumst. Verg. ecl. 3, 80 íriste lupus stabulis. Cic. off. x, x

commune

animantium omniwm est coniunctionis appetitus. al. ; in lingua theodisca uertitur appetitus commune est : 1st ebwas Gemeinsames (res communis est), aboelitus communis est : ist gemeinsam. Tales locutiones igitur non satis apte absolutae appellantur. adiectiui : 62) adiectiuum pro aduerbio (Lófstedt ad ro, 9 p. 213 Sq.) : 5, 11 quod est ingens difficillimum (cf. Peregr. Aeth. I, I vallem infinitam, ingens planissimam. 19, 6 ingens simillimum et Lófstedt p. 35 : 16, 4 altus infinitum. Plaut. Most. 761 insanum bene. 9o8 insanum. bonum. ApuL met 4/29, X sc

PRAEFATIO

XXV

immensum procedit in dies opinio). 9, 18 subtile disserendum est. 16, 8 homini euidens praeceptum fuerat 38, x minus debitis

laudibus i. minoribus quam debiti fuerunt. 19, 19 festinantes locuti sumus. — 9, 2 paschae sacramentum ... non derepente nec improuisum fuit. — Cf. Mart. 5, 48, 5 talis raptus Hylas. 63) comparatiuus pro superlatiuo : 5, 32 meliorem terram (Gen. 47, 11 in optimo loco). aduerbii: 64) aduerbium pro adiectiuo : 15, 13 n witae perpetwiler (ex perpetuate) tempora. Cf. CSEL 76 p. xxi nr. 35. Hofmann-Szantyr $ rora et Pass. Scil obstinanter persewerauerunt.

pronominis : hic : 65) i.q. idem : 5, 18 speciosus quoque dictus est Ioseph : hoc (sic B) et de Xpisto Dawid dicit. Cf. Thes. 2729, 14. 66) pro articulo defin. : 5, 14 dixi hunc uenerabilem patriarcham Ioseph tybum X4isti praetulisse. 5, 38 per omnia hic Ioseph figuram saluatoris induerat. 20, 17 incorrupta haec et incontaminata dominicae doctrinae tura. custodit. ipse (Lófstedt 64 sqq.) 67) i.q. idem : 17, 19 in ipsa carne, n qua ..., Àn eadem. 68) anaphorice : 2, 18 hic ergo witulus, qui bro peccatore filio hocciditur, ipse bro nobis est immolatus. 69) demonstratiue

: r, 2 haeresis ipsius homines. 2,20

(Matth. rr, r4) s? wwltis scire, ipse est Helias. 70) pro articulo defin.: rz, 20 fro ipso interiore homine dixit deus ..., quia ipse interior homo inmortalis est. 5, 4 tbsas uestes. 5, 17 quae ostensa sommis fuerant et quadam. moctis,

ipsius caecitate quooperta. 6, 28 de ipso bopulo filiorum suorum.

6, 31 collaudaturi eum erant in ipsis uirtutibus eius. 6, 33 ex ipsis Iudaeis credentes. 7, 14 inier ipsas figurarum wmbras. 7, 28 post ipsam uenerabilem resurrecttonem. 8, 32 quibus actis ad ipsum Prophetam ire festinat. 9, XY carnem vbpsam. 9, 12 orium naturae ipsius. 9, 13 ipsis Iudaeis. 9, 18 spse sermo diuinus. 12, 6 pedes ipsius saluatoris. 16, 9 ipse diabulus. — additur substantiuo repetito : 2, 2 legis ... lex jipsa, 2, 20 Heliae ... ipse Helias. 3, 4 de ancilla ... ipsam ancillam. 8, 16 in sabbato ... ibso sabbato. 16, 6 wisionem ... wisionem vpsam. Cf. ro, 29 audiunt quidem, sed auditum vbsum amgputant.

is : 71) eius reflexiue : 3, 23 quosdam patefactis oculis cordis eorum X pistum esse wisuros. 72) abundat: 1r, 13 ea quae in aduentum ipsius magnalia erant futura, exinde fructum. iustitiae sperare deberent. Ct. Thes. s.u. 4/le 347, 14 sqq.: Cic. Cluent. 26 Habit: matrem, illam cuius uirum occiderat. al. 73) i.q. idem : 2, 12 cum eas tabulas ... cum eodem curru. in cant. 3, 13 eo honore qua specie.

XXVI

PRAEFATIO

iste :

74) pro articulo defin. : 5, 15 $ater istius Iosep. qui: 75) relatiuum causale cum indicatiuo : r, 10 quia spiritus dictus sit, ... qui ergo spiritus est, simplex et uniformis est (fort. ad 123). 1, 25 haec ergo similitudo non immani crudelitate stridet, quae prius quam iorqueat ipsa lorqueatur. 8, 6 Moyses in crimine esi, qui. quadraginta diebus ievwnans sabbatum mon seruauit. 8, 18 qui non inlellegunt, quid. sit sabbatum,

legem

ipsam inludunt. 20, 12 in nobis caris mortum dona sunt distributa, qui deputamur in membris. 7*6) relatiuum cum coniunctiuo : I, 24 quae est sia. quam nominet (F, -o, B, -at F?) sémilitudo ?

?*) substantiuum repetitur : I, 7 anima quae anima. 3, 5 ecclesiae, quam ecclesiam, XI, 27 grama ... quaeque grana. I5, II carmis ... quae caro. Kühner-St.? 11 $ 193, 6. Lófstedt 81 sqq. *8) qui et (e? abundat) : 4, 28 mecesse fwit, ut temporalis ista circumcisio per Xjisium quoque finem acciperet, ber quem et noua cordis circumcisio operari (sc. accepit). 13, 3 ommia quae et, tunc gerebantur. Cf. CSEL 76 p. xrvii n. 102a. — quique (que abundat) : 14, 25 was ... confractum est, quodque rursus in aqua rejudat. x1, 27 multa grana ... quaeque grana, sunt candida. Cf. Oros. hist. 5, 15, 6. Postumiwm bello oppressit cuique ... foedus exegit (Svennung, Orosiana 9o). Alc. Auit. p. 69, 12 P. litteris ..., quaeque ad me ... beruenerunt. p. 9r, 6 deliciae ... quasque. carm. 3, 276 liquorem, quique. 6, 193. Sidon. epist. 2, 1, 1 froelia bella dixerunt, quique etiam fata Parcas uocitauere. 2, 9, 9 aquis ingerebamur, quarumque fotu ... solidabamur. Hist. Apoll. 50 p. x12, 5 ?ubet adduci willicum. quique ewm adductus fuisset. *9) enuntiatum relatiuum cum infinitiuo : I3, I7 mec ubi radicem altius fiere nec humorem quo alerentur habuerunt. I6, 28 Is. rz, 6 non est ubi malagna inponere. Cf. Thes. s. u. habeo 2438, 52 sqq. Hofmann-Szantyr, Lat. Synt. $ 294 b y. Lófstedt 251. Svennung, Palladius 439.

80) neutr. relatiui pertinet ad aliud genus : 8, 2 de sabbati obseruatione, sine quod. (qua B) Iudaei omnem hominem fore ab spe witae aeternae alienum Putant. 9, Y causas, propter quod. ... necesse fuit. 9, 8 ex Israhel, quod (quos F?, om. B) lex oues appellat. 9, xo Col. 1, 24 caro X isti quod est ecclesia (év fj capkt uov bmép ro0 adparos a)ro0, ó éaTw1) éxikXqoa). I7, I2 quod ideo nominatim, distinxit, id est spiritum, animam ei carnem, ut eqs. Adde : 15, 18 wt tantum conferatur,

quantum aquae habundantia uel exiguitas fuerit. x9, x1 bannis imuolutus et scissuras ... dum in se illa suscipit. Cf. Dag Norberg, Beitráge zur spátlat. Syntax 58 (Plaut. Aul. 770 te de alia ve resciuisse censui, quod ad me altinel. Varro rust. I, I, II ciy-

PRAEFATIO

XXVII

cumcisis rebus, quae non arbitror pertinere ad. agriculturam). Kühner-Stegmann? 1 62. 81) quod pro quid : 8, 2 quid (quod) sit sabbata. 14, 3 quod (quid) significet (x4, 4). 14, 23 quid. (B,«F) hydriae, quod. (quid tubae, quod (quid) lampadae indicent. 13, 24 quid (quod) egerit. — 12, 14 quod. est osculum ? 13, 8 quod. siceram accipimus? 13, 21 quod (quid) enim tam barbarum, quid. tam dmmane, quid tam inhumanum ? x3, 30 quod (quid) est declinari a uia ? 16, 18 quod (quid) in eo dicit ?in psalm. 92, 9 quod est aliut nisi eqs. ? Cf. Ambr. incarn. 22 widit ; quod. uidit ? et CSEL 64 p. 465b. quisque:

82) i.q. quicumque : 4, 15 ?/le solus, quisque (qui) deo credidit. 12, 34 det mihi ueniam, quisque propheta occisus est. 20, 16 quisque blasphemauerit. Cf. CSEL 76 p. XXI n. 31. suus: 83) non reflexiue : rz, 32 quidquid. de deo dixeris, efficienliam operum suorum nominabis. 4, 30 totos mos im Xjpisti amore, totos in euangelii sui sacramento

condamus. 6, 20 hic

est filius suus (eius). 6, 31. 43. 7, 12. 28. 10, 6. I2, 15.

uterque: 84) i.q. duo : 4, 24 utriusque agitur congruentia. — plur.: 2, 16 utrorumque populorum. 3, 4 utrasque res (utramque rem). uerbi: temporum : 85) perfectum pro praesenti : r, 1o quidquid compositum est, necesse est ut nom fuerit sempiternum. 10, 28 unum (genus hominum) qwod euangelio nom (crepdidit (credit B), aliud quod non obaudit. Cf. CSEL 76 p. xxiv nr. 40. — II, 25 boirus constit[u]it (X pisti esse figura» (botrum constat Xpisti esse figuram B). Cf. Arnob. nat. 6, 26 constitit conprobatumque est. Sen. epist. 89, 6 illud quas? constitit aliquid inler. bhilosophiam et sapientiam. interesse. Colum. 7, 3, 1I inter auctores fere constitit seq. acc. c. inf. Macr. somn. 1, 16,

IO. — 14, 2 qui de tanti sacramenti dispositionem ausus sum (B, aggredior F) facere sermonem. Cf. CE 1988, 51 laedere qui hoc poterit, ausus quoque laedere diuos. |ufin. Orig. in exod. 13, 6 p. 269, 23. Dynam. uita Max. rr hortatur, ne quis praeter ibsum illud (uulnus obligatum) soluere ausus sit. Caes. Arel. trin. 8. p. 172, 17. serm. 219, 3 p. 825, 24.28. 134, 4 P. 530, 15 quomodo ausus es (Aug. in psalm. 50, 5 1. 22 audes). Cassiod. uar. 6, 11, 1. 4, 28. Op. imperf. in Matth. 7 p. 676, 28. Bonnet 645. 86) imperfectum pro perfecto : 2, 6 beatus apostolus Iudaeis dicebat : Vobis primum oportuerat braedicare uerbum dei (2, 27 Iudaeis dicebat : Paenitentiam agite. 3, 11, , 42. 6, 46 dixit B. 13, 18 et saepe). 6, 10 annuntiabat. 6, 30 laudabat. IO, 30 loquebatur. xx, 2 monstrabat. x1, 8 exacerbabant me (Vulg. num. I4, 29 murmwurastis). X1, 17 indicabat ... figura [fwit.

XXVIII

PRAEFATIO

I2, 13 laut ... tergebat ... infundebat. 13, 5 significabat (14, 15). I4, I3 conparabat B, -bit i. -uit F. 14, 23 habebant. in cant. I, II dicebat (1, 24. 4, 1). 2, 7 requirebat ... coniunxit. Hier. hom. Orig. in ler. 5 p. 629* aiebat. Kühner-Stegmann? r1

$ 32, 4.

generum

:

|

87) actiuum pro passiuo : uerbi actiui : 2, 12 cum transfigurasset (cf. Wyman, Bibl. Zeitschr. 2, 1904, 241). 6, 42 iam non regnant (1. am non a regibus habentur). 6, 43 crediturus anuntiabat. 8, 17 omnia a (del. Wm.) turbinibus suis et tempestatibus votant. 17, 20 (— Min. Fel. 34, 11) sol n occasum dimergit ac mascitur (cf. Thes. 479, 57). 18, 2 pectoris mei fluctibus woluo. Bonnet 411.6029. — uerbi deponentis : 6, 47 (act. 2, 37) consequamus (Thes. 404, 18. 19 sqq.). rr, ro (num. I4, 4) veuertamus. 12, 23 conseruat et tutat. 18, 18 moramus. Kühner-Stegmann? 1 $ 26, 2. Rónsch 297 sqq. Dessau ind. p. 864. Bonnet 408. 633. Cf. etiam n. 76. 88) passiuum pro actiuo : (? 2, 22 butyrum quoitur [co?bit B) in se adque solidatur.) 4, 3 quod contra naturali

institutione hoc ipsud ostenditur (eo vbso ostenditur B), cum

eqs. 5, I5 «arias oues ro mercede est constitutus (sortibus B). 5, 20 Is. 1, 22 cawpones tut miscuntur (miscent B) uinum aquae. 5, 34 quam famem (quo tempore B) ... saturabuntur. x0, 12

si aliena. fraudetur (Thes. 1201, 78). 12, 9 cum ... caderentur (caderent B) muri. ibid. quod quidem raefigurabatur, quod eqs. I3, 26 catulus leomis owiatus est eis. 190, 17 cum statim quidquid tetigerit uiuatur (BF). 20, 6 Act. 2, 17 somniabuntur (-bunt B). 20, 10 plasmaret ... blasmaretur. 20, 32 uenae ducereniur. in cant. 4, 6 auscultatur BP. Rónsch 302 sqq. Lófstedt 215 sqq. Meister, SB Wien 225, 5 p. 47 n. 33 (Sort. Sang.). Cf. praeterea : Lucr. 6, 436 jrorumpitur in mare uenti wis. 6, 583 foras erumpitur (591 frorumpit). Fortunat. frg. PLS r, 240 lignum (nucis) crucem. Christi, cortix amara malitia(m) Iudaeorum. figuratur. ibid. capita a quatiuor uentis quattuor ostendwntur euangelia. Hier. tract. in psalm. 1 (CC 78) 86, 4 l. 89 fopulum educatus fuerat. 146, 10 l. 195 equitantur. Vulg. prou. I2, 3 nutabuntur. Aug. serm. ed. Caillau 2, 19, 7 PLS 2, 439 murmuratur aliquis. Euseb. Emes. serm. 26, 18 p. 185, 9 fraedicatur. Ordo Romanus Migne 66 p. 999* fraeparatur se (Vita Anton. 9 p. 26, 1 torquebatur se). 1o00* celebrantur aliam missam. 1001? calicem subleuatur. 1005^ legatur. CE. 595 uetor.

II73 doleatur (al. Thes. 1819, 67). CIL mr 70 «miraui. xil 1381 funxit. Dessau 8750, 16 exsultetur. modorum : 89) coniunctiuus pro acc. c. inf. : 3, I9 wer cum aqua quae defecit ... significabat aqua ... nec satiare hominem posset. 4, 27 manifestum «uobis esse deberet, quaecunque causa fwisset circumcisionis, ... totum istud adueniente X histo cessasset

PRAEFATIO

XXIX

(cessasse B). 6, 14 dixerunt, ut omnes masculi eorum circumciderentur, et sic posset Dinam habere uxorem (fortasse Posset pendet ab «£, Thes. s. u. dico 986, 52). 11, 3 u. sub n. 18r. I4, 2 non sum ignarus, possem (quia possum F? in ras.) temeritatis culbam incurrere. 17, 5 sicul ossa, inquiunt, illa congressa sunt, iia et illi essent colligendi. fid. 3, 38 finge hoc interim sic sit (Hier. hom. Orig. in Ezech. 4, p. 725? fingamus filios habuerit) CSEL 76 p. Xxvt n. 48 a, ubi addas Aug. serm. Guelf. 32, II non peccawit ; sed one peccauerit. Hofmann-Szantyr 8$ 289 ria. infinitiuil : 90) infinitiuus pro indicatiuo (Kühner-Stegmann? 1 $ 34) : a) 4, 28 ut temporalis ista. circumcisio ber. Xpistum quoque finem acciperet, ber quem et noua ... operari (sed potest iungi accepit operari). 1r, 20 sed quid hanc malam unicam inielleg? oportere (-et B. Ps. Hier. epist. 35, I ommiwm .. quaestionum,

absolutio

deo soli est mota ; nos autem

oportere

$ia uoluntate accedere) ? (cf. sub b). 19, 5 wwmerus non. esse dicere, quotiens eqs. Cf. Petron. 72, 4 consurrexit et Irimalchionem (obi) gaudentem subsequi (subsequitur edd.). CIL vi 30894 (saec. 11 ex.) ex wsso ponere ara Herculi. 8875 fecerunt sibi ei suis ... ; item Saturio coiugi suae Aureliae Sebere bene fecisse, Ianuarius ... filis bene fecit, Saturio

... alummo

bene

fecisse (eadem uariatio infinitiui et indicatiui Plaut. Amph. IIIO. Ter. Eun. 432 ommes ... emoriri, denique metuebant. Hec. 120 Sall. Cat. 6, 4. 60, 4. Petron. 72, 4 supra). viii 292 Caiilus se wibum fecisse. X1 740 de quae (i. quem) mulla querela ose dicere. Dessau 8234 $n hoc sarcophago cum ammissus fuerit ... codunx meus, nemini licere neque aperire neque transferre. Exod. epist. ad Val. p. 254 PLS 2, 232 semper hominibus auxilium domini mecessariwm — fuisse. Euseb. Emes. serm. 13, 10 p. 296, 16 multitudo bonorum ... hortaiur, sed wires mon ualere. x5, 20 p. 357, 21 $mebriawsi auaritia illum, quia (i. ut) nec momen eius euangelia facere. Cassiod. in psalm. 132 concl. l. 153 ferantur hic, qui ibi mimis amandi

sunt ; hoc monasteriis,

hoc ecclesiis, hoc eremis

esse

$raedicatum. — b) saepe in uerbo debere : à) impersonali (debet! i.q. oportet; cf. CSEL 76 p. 11v n. 118) : Tert. fug. II, 4 fraepositos ecclesiae in persecutione fugere non oportebit ; ceterum si grex fugere deberet, nom debere praepositos gregis stare (coniectura igitur debere non opus est). Ps. Euseb. Verc. . (CC 1x) trin. 1o, 9, 16 sed solum sapientem et potentem patrem credi debere. 18 solum deum datrem sine imitio ... cognosci (i. agnosci) debere. Euseb. Emes. serm. 14, 22 p. 339, 4 dicamus, quae religiose sunt scripla : unus deus a quo sunt omnia ; nahil aliud. debere dici. CIL v1 33981 ewos possederi dbere ita neque uendant nequ donent. — B) personali : Vincent. Cypr. sent. episc. 37 íunc $ossunt ad Christi pollicitationem. peruenire,

SON

PRAEFATIO

alias autem non debere. Cassiod. Ios. antiq. 4, 289 filios pro iniustitia patrum non debere uniri, sed propter suam potius uirtutem eis misericordia praebenda est. Bened. reg. 6, 2 ostendit propheta, si bonis eloquiis ... debere tacere, quanto magis a malis uerbis ... debet cessari. 91) in acc. c. inf. aut subiectum aut praedicatiuum nominatiuo exprimitur (cf. sub n. 43 locos Tyconii) : a) subiectum : 2, 29 /res mensurae (FB?, -as B*) sumilae unde Sarra Panes subcimericios fecit trium. dixi imaginem. filiorum indicasse. 4, 7 dicit anima (-am B) illius exterminandam. 4, 22 ires cause (-as B) circumcisionis esse froposui, una (-am B) eqs. 4, 29 mecesse erat intemperantia (-am B) ferro compesci. IO, 23 scabia (-em B) $ro peccato nominari solere. 13, 17 petra (FB) duritiam cordis esse. 13, 29 uinea (FB) autem populum esse. Cassiod. in psalm. 148, 4 l. 78 cael? substantia animal esse non comperi. — b) praedicatiuum : 3, 25 quos ex Iudaeis imn Xpisto esse credituri (-os B) quique (quosque B) ... ad Xjpistum conuersi (-os B) ... exaudientes (-endos B) esse significabat. 4, 14 circumcisionem istam ... àntuncta (-am B). 4, 27. aliam nouam legem daturum se esse ... et fackurus (-um B) noua. I7, 2I substantiam ipsam carnis esse damnanda (FB). 17, 5 resurrectionem hanc ... facia (B, festa F) dicunt. CF. Expos. mundi 46 Caucasus ... qui (i. cui) maor sub caelo mom esse aiunt. — Contra pro nominatiuo cum inf. ponitur accusatiuus : IO, 33 hostiam esse potest (cf. CSEL 76 praef. 117a). Plerique igitur nominatiui in -a exeuntes suspicionem possunt mouere -»? finalem esse omissam, sicut saepius in cod. F littera finalis omittitur; sed unus ille locus 3, 25 qwos .. credituri ... quique conuersi ... significabat hanc explicationem. non admittens refutat. uerius itaque putarim contaminatum esse acc. c. inf. cum

nom.

c. inf. ; de nom.

c. inf. a uerbo

dicendi actiuo pendente cf. Thes. 985, 85 (Plaut. Asin. 634 quas ... daturus dixit. Verg. catal. 9, 24 altera puella «on fama dixerit esse prior. Symm. epist. 9, 56 Felix cum ... domus tuae cultor esse diceret) et Ps. Hil. Arel. in epist. canon. p. 209a II ne hevetici dicerent altey esse Ihesus et alter Christus, a uerbo

aio pendente Thes. 1458, 52 (Catall. 4, 2 a£ fuisse nauium celerrimus. Verg. catal. ro, 2. Hor. epist. I, 7, 22 a$i esse paratus) et Expos. mundi 43 Armenia manor, quae equites praestare aiunt. 46 u. supra sub b). 55, p. 120, 4 quam aiunt condidisse Romulus. | 92) nominatiuus cum infinitiuo : II, 25 bofrus constit[u]it esse X isti figura. Cf. Thes. 535, 49 sqq. : Oribas. syn. I, I4 ommes quae circa esse constiterint. al. participiorum : 93) a) -urus pro -ndus : 5, 23 quod ministerio suo rediturus (i. redditurus ; reddendus B) esset. Cf. Greg. Tur. Franc. 8, 16 P- 336, 13 ?imsons redditurus ero. Svennung, Unters. zu Pallad.

PRAEFATIO

XXXI

429. Bonnet 632. Norberg, Syntakt. Forsch. 193 sqq. — b) part. praes. passiue : 3, 25 quos ... exaudientes (-ndos B) a deo esse significabat. 7, 5 irrationales cogitationes ... cum corporum witiis bromiscentes. Cf. Itala 11 Macc. 4, 5 codd. rx iam comprehendente ciuitate (karaAauBavouévus Tíás móAecws).

Io, 28 cod. L solis octu diffundente (Buayeopévqs).

Hebr.

II, I Aug. pecc. mer. 2, 3I, 50 p. I12I, 8 fides est sperantium

substantia (dXr«Louévow, Vulg. sperandorum). Psalt. Cas. 106, 27 inebriantes (u.e8scv. Oribas. syn. 6, 38 Aa [6, 37, 3 ue8vo9évras,

u.l

geB/cavras).

Rufin.

Greg.

Naz.

orat.

8, 6, 5

percutiens. Aug. serm. Rev. Bén. 51, 1939 p. 22, 39 anima tua conswmente et in tormentis ignis aestuante. Epist. ascet. Rev. Bén. 51, 1939 p. 133, 203 ofitulare tribulantibus. Euseb. Gallic. p. 6057* more feruentiwm ac decoquentiwm metallorum. Auell. p. 206, 8 inflammantes ... oculos. Conc. ed. Schwartz 11 2,2 p. 2I, 5immouentia et firma. p.33, 20 causis saecularibus tractantibus ministeria dei neglegunt (11 1, 2 p. 158, 21 spáypara koopakà épyoAaBooow Tíjs ToÜ O«€o0 Aevrovpy(ías karapaDvpotvres). Ven. Fort. carm. index p. 4ir a. Oribas. syn. I, 9, 2 codd. La Li p. 46, 24 M. nimium euentantes (euacuantes St, euacuati BMH). 2 add. p. 138, 2 ?micitur articulorum. doloribus molestantibus (Seuerus ed. Dietz, Kónigsberg 1836 p. 20, ro Tois ... pevyuaméopévows). 2, 56, 33 La p. 124, 8 M. suffumicantes non accendwnitur (ÉviuaDévres). Philagr. med. 4 p. 178, 20 M. articulis ... subburantibus. Lex Burg. extr. 20 p. I19, 4 collegentes alumnos sibi erii formidant. Ferrand. epist. 7, 10 p. 938? fieri ... ie minuentibus opibus pauperiorem. SchmalzHofmann, Lat. Synt.? 544 c y. — E lingua theodisca multa exempla affertur ab Herm. Paulo (H. Paul, Deutsche Gramm.

IV? p. 70 sqq.) : Nicolai, Notha. 321 d4$ese Grundsáize anschawend (anschaulich) zw «machen. Robinson 85 wegen befürchtender Feinde. Goethe Br. 21, 9, 25 von seem auswürts besitzenden |Vermógen. Praeterea : besorgend, ervleidend, fletschend, führend, glaubend, habend (saepe ; Schiller Br. 1, 58 bei meinem unter Hánden habenden Stück), hegend, hoffend, ringend, tragend, dibend, wnvermulend,

wissend.

aduerbii: 94) tunc : 5, 20 tunc temporis i. illo tempore (7, 13). Cf. 5, 34 id temporibus. Oribas. eup. 2, 1 T 1 ba diu tempore (ypóvo qÀetovt). praepositionum : ab : 95) c. accus. : 6, 45 (Rom. 8, 35) quis nos separabit a caritatem (FB) X$isti ? 15, 8 a Ioannem (-e). 15, 15 ab eorum consortium. (-o). Cf. Thes. 40, 20. CC 1x p. xii d. Dessau ind. p. 865. E. Diehl, Vulgárlat. Inschr. p. r11. — 96) pro abl. compar. : 6, 56 (Gen. 49, 12) candid: dentes eius a lacte (3]). 6, 60 candidiores a lacte. 6, Ox a quibus candi-

XXXII

PRAEFATIO

diores. 18, 18 septies amplius a solito. Cf. Thes. 39, 40. — alius ab : I, 13 aliam imaginem dei esse ab homine. Cf. Thes. I2, IO. 1636, 68.

97) cum subst. officii : 18, rr a miénisterio Antichristi. Cf. Thes. 22, 81 sqq. CIL v1 22ro, 7 ?utori a $upillatu. ad:

98) c. ablat. (Diehl Lc. p. 118) : 4, 24 ad reprehensione (-em). 6, 44 ad wite (-em). 7, xx ad spiritali sensu (-em -wm). IS, 7 ad remissione (-em). 16, 26 ad iracundia (-am). 19, 1 (Zach. 3, 1) stabat ad (B, a V) dextris eius. 20, 7 ad mensura (-am). Cf. Thes. 559, 50. CC 1x p. xi c. — pro datiuo : 14, I2 ad inferos nuntiare. ante:

99) c. ablat. : rr, 7 (Num. 14, 5) ante conspectu (-um). Gf, Thes.-136, 31. CG IX p. xi. d. Diehl lcs p.t20.

contra: 100) c. ablat. : 4, 3 contra natural? institutione (-em -em). 4, I6 contra ipsa (-am). Cf. Thes. 738, 32. CC 1X p. xu d. Diehl Llc. p.120:

cum: 101) c. accus.

: 2, 12 cum eas tabulas (-is -is). 2, 23 cum lacte et butyrum. 3, 36 cum spiritum (-u). 4, 38 cum effusionem (-e). xx, 24 cum folia (-o0) ... cum dbsa folia (-o -0) ... cum isa prima uerba (-0 -o -o). x1, 26 cum botrum ac ficum (-o -u). I2, 24 cum eam (ea). 12, 29 com rubra uestimenta. Cf. Thes. 1342, 62. Dessau ind. p. 865. Diehl l.c. p. 112.

102) instrumentale : 12, 34 ?ropheta cwm (a F?) doctoribus perfidis occisus est. Cf. Thes. 1 28, 83 sqq. (ab de causa), 29, 61 (Ampel. 16, 2 Alexander defunctus est dubius a winolentza. an weneno), 34, 59 pro abl. instr. (Act. Arual. r, 31 a. 105

arbores a iemjestatibus jerusiae) et 1v 1369, 4r (cwm de instrumento) : Varro rust. 1, 55, 1 olea melior quae digitis nudis quam illa quae cum digitabulis legitur. Vitr. 2, 1, 5 subacta cum baleis terra. Anon. Vales. 14, 87 cum fuste occidatur. similius tamen nostro loco exemplum non inueni. de: 103) (Diehl Lc. p. 11) c. accus. : zr, 1 (Psalm. 88, 35) de labia mea (-1s -ds). x, 5 de ànuisibilem et ànenarrabilem maaestatem (-? -4 -e). 4, 24 de permixtionem (-e). 2, 16 de exitus (-bus). 16, 28 de bigmenta (FB). 104) pro gen. (Lófstedt 105) : rz, 27 ?mago [actoris haec est in inleriore homine

: de inwisibilitate, de immortalitate, de

mobilitate. 13, 31 haedwm de capris. — 20, 6 Act. 2, 17 — Vulg. effundam de spiritu meo (àmó). ex: 105) c. accus. (Diehl. Lc. p. 114) : 8, xo ex $raecepta (-o). 106) instrum. : 13, 18 ex jetra ... duritiam cordis manifestat.

PRAEFATIO

XXXIII

107) partit. : 6, 33 (multi) ex ipsis Iudaeis. 107a) causal. : 19, 13 ex transgressione. in (Diehl l.c. p. 115): 108) c. acc. (pro abl.) : a) localiter: r, 16 Eph. 3, 17 in inleriorem hominem habitare Xpistum (20, 20 in- quam inhabitare). 1, 21 imaginem 4n bersonam. esse, similitudinem wero im factis (-0). 3, 28 in incredulitatem. (-e) permanere. 3, 28 conculcarentur in terram (-a). 5, 23 in carcerem (-e) detineri. 6, x1 aqua in was. 6, 39 dormiuit in mortem.

6, 27

praeuidens im spiritum (-u). 6, 54 bolrum 4n phalangam attwllerunt. 7, x (Exod. rz, 8) in Aegyptum. 7, 8 in pueros (-is). I2, I4 ?n efithalamium illud. 12, 20 in uas lineum. 15, 2 n uas illud fictile et sale fuit. 16, 25 (Ioh. x, 18) est in simum (-u) patris. 17, 13 cecidit in mortem, iacuit in. sepulturam. — b) temporaliter : 2, 20 2n secundum (-0). 3, x1 in futurum (-0). 8, 4 in sabbatum (-0). 9, 14 in agni bassionem (-&). X1, 13 in aduentum (-u) eius. 19, 9 in natiwitatem. — c) implicatiue (Thes. 787, 72) : 6, 34 in mortem (-e) diabolum wicw. 20, 8 in apostolos (B, -s F) aduocationem gentibus praestitit. — praedicatiue (Thes. 768, 3. 788, 46) : 13, 21x quid in typum egerit Israelis. ibid. im cuius similitudinem natus est. 3, 7 àn magnam gentem. futurus. — d) effectiue (Thes. 760, 46) : rz, 23 in animam. wiwuentem factus ... in spiritu wiuificante (B) factus. — e) sociatiue i.q. cum (Thes. 794, 53) : 5, 30 (I Thess. 4, 15) ueniet 2» tubam angeli.

109) c. abl.:a) pro accus. :2, 29 ?n uno ane redigendi (13, 11 2n captiuitate (-em) vedacta). 5, x (Gen. 39, 1) deuenit in Aegypto. 5, 23 in ministerio reuocatur. 5, 35 in Aegypto confugit. 6, 19 in caelum eleuaturus ... deiecturus in terra. 8, 3 totum 1n solo corporis intellectu traducant. xo, 19 se in corporibus inserunt. 10, 33 deformatos in femünis wiros. 11, 10 (Num. I4, 4) reuertamus in Aegypto (-um). 12, 1o (Matth. 2r, 31) uos praecedunt dn regno (-um) caelorum. 14, 5 àn cruce ascen-

dere. X4, 10 ?n saeculo praemissus ... in castris jraecursuraus. I4, I5 (iud. 7, 13) ?ntrauit n castris. 14, 25 (Ier. 18, 3) duxit me in domo (-wm). 15, 1 (1v reg. 2, 20) mathite 1n eo. 17, 5 in siatu fristino redituri. 17, 21 4n caelum raptus est, in paradiso (-wm) ductus. 19, 12 in aeterno igne damnatus est. 20, I8 2n qua se inferat. Linguae theodiscae exempla habet Herm. Paul, Deutsche Gramm. 1v? 5 sqq. (quamquam non omnia huc pertinentia), ut : Goethe 22, 238, 23 führte mich in selbiger (Bibliothek) eim. Herder so gelamgem wir im eimem Vorhof. Schiller 14, 390, 2609 auf dieser Bank von Stein will ich mich setzen. W. v. Humboldt 2ch gedenke mich im Griechischen zu vertiefen. Grillparzer 6, 63 die Krom ... legen auf dem Kissen dort. E.T.A. Hoffmann 3, 229 der Koónig selite sich ... vor der Scudery hin. Kotzebue 33, 247 wenn nicht der bóse Wolf im Schafsfell sich verhüllt. et plurima alia. — b)

;

?

C.C. LXIX

XXXIV

PRAEFATIO

effectiue (Thes. 79r, 51) : z, 23 in animam wiuentem factus, . in spiritu uiuificante (B) factus. 18, x1 flammam in roris refrigerio mulare. 3, 4 adoptare in filio. — c) praedicatiue (Thes. 788, 45). 3, x1 in cuius figura Isaac nasci habebat. 4, 14 circumcisionem in imitatione similitudinis, non in repraesentatione ueritatis iniunctam (uergit ad notionem finalem, Thes. 790, 37). 9, 16 Aegyptus in similitudine huius saeculi fuit. — d) sociatiue-comitatiue (Thes. 794, 53) : 1, 20 in quibus (qualitatibus) anima humana formata est. 1, 1X in membrorum diuersitate constructus est. 11, 7 Num. I4, 9 deus in nobis est. — e) pro datiuo (Thes. 791, 29) : 20, 12 im mobis sunt distributa. 1, 28 quae in (om. F) deo deputantur. 2, 25 in specie similae. comparantur. 18, 24 ut aeternam (uitam) ?m mobis rebaremus. Ps. Ambr. trin. 6 p. 515? in nobis memoriam tribuit. Euseb. Verc. trin. 3, 35 Àaec uniuersa in deitate (diwimitati

rec. II) sunt imputanda ? Thes. 79r, 29. — f) concessiue (Thes. 782, 3) : 5, 3 factes etiam in captiuo liberalis (1. quamquam seruus erat).— $) de causa (Ihes. 783, 15, 23) : 16, 13 quia ... in eo l. ideo. — h) de instrumento : c. uerbo passiuo i.q. ab (Thes. 793, 51) : 18, 20 in Xpisto manumissus. iuxta:

110)iq. cum : 7, 27 Xfistus a natiwitate usque ad. passioném in sinagoga iuxta obseruationem legis erat futurus. ob:

111) c. abl. : 5, 23 ob (fro) $eccatis swis. — c. acc. praedicatiue : 8, 12 ob hospitalitatis munus dedisset i. ut h. m. esset. Diehl l.c. p. 122. per: 112) a) c. abl. cf. uol. IX p. xir. E. Diehl, Vulgàrlat.. Inschr. p. 124) : 3, 12 fer allegoria (-am). 4, 23 per alieno sensu (-wum -um). 8, 28 per enigmate (aenigmata). X1, 33 fer domino nostro Ihesu, Xisto (acc. B). 13, 34 fer apostolis (-os). I6, 17 per Elitreo pelago. — b) concessiue : rz, 16 fer diuoritium corporis et. animae diwitem. in. flammis cruciari: et Lazarum dawperem vefrigerari 1i. quamquam mortuos. — c) modaliter : r, 26 fer íotwm. — d) instrum. : 4, 28 sublata est portio ber totum. 14, 4 per quos uastarentur. — e) de causa : IO, II fer hoc. — f) pro pro : 4, 17 ferfusura. I8, 1 fersequendo. Cf. s. 122 et ital. fer i. pro. post (fos u. sub 40) : 113) c. abl. : 13, 34 ost occiso leone (-um -em). Diehl lo4p.I25. pro (plerumque c. acc. Cf. Diehl l.c. p. 117) : 114) i.q. loco : 1o, 14 wt fro carnalia (-bus) spiritalia, bro terrena (-1s) caelestia, bro wuisibilia (-bus) inuisibilia monstrarentur.

115) de causa : 5, 4 quod ille fro tanti facinoris audaciam (-a) fugam moliretur. 1o, 29 ro hoc iam lanum uobis esse

PRAEFATIO XXXV debet eqs. 12, 10 pro fidem Xbisti sancto corpore iungitur. I2, 30 bro nostra delicia iustus sanguis effunditur. 16, 6 ueybum dei, bro quod Propheta missus fuerat. 117) finaliter pro datiuo : 14, 12 $ro utrumque, (et ad saeculum) et ad. inferos deberet aduentum ipsius muntiare. 118) consecutiue

: rr, 12 quos ro summa

admiratione

populorum tullerunt. 119) i.g. secundum : r5, 20 fro actwwm qualitatem. (-&) singulorum merita discernuntur. 120) i.q. de (c. abl.) : x, 20 pro ipso interiore homine dixit (2, 12 fro quibus ait. 2, 20 bro eodem dixit. 3, 28. 6, 33. 14, xo). 121)iq. in cursu : 3, 7 quamuis esset pro tempore in magnam, gentem futurus. 122) de instrum. iq. per : a) c. accus. : 1o, 3 audeo fro (ber) dominum de hac ipsa lectione facere sermonem. 10, 6 ut homo ro (er) obsequium legis deum sibi propitium faciat. I2, I3 jro uberes lacrimas abluit crimen. 12, 16 fro eundem ualem.

14, 26 pro Adam

fuerat uitiis cumtaminatum.

15, 18

pro aquam (-a) deus est qui peccata dimittit. 36, xx vo (er) parabulas locutus est. 18, 20 ne ro hanc statuam Antexpistum adorare uideretur. 18, 23 fro (per) Xdistum inuentum est. — b) c. ablat. : 14, 29 tubas ... ro quibus clasicum canentes. I5, 2 fro eodem flumine transeundi. 15, 5 ut dei fihos pro lauacri witalis sanctificatione generarent. in cant. I, I $vo decantatione. 1, 4 fro alieno ore B. — c) fer et fro etiam in uerbis compositis inter se commutantur ut 4, 25 $romixtionem (per-). 7, 5 jromaxiae (per-) (x3, 30 seditiones fromiscuit). 7, 29 brohibetur (ber-), 8, 17 fromittitur (ber- ; cf. Dessau 1798 $romittimus pro 'permittimus'), 9, rri jvofecti (er-) uiri, 9, I4 $rosequi (er-). 10, 5 $ropagata i. perpacata, 11r, 2 jrouestigando (er- F?, in- B). xx, 20 $rofert. x1, 26 $rolata. I7, 15 frospiciamus. Cf. sub 112 f. sine:

123) c. accus. : 8, 2 sine quod (qua). x1, 5 sine interitum. 17, II sine querellam (-a). sub:

124) 3, 24 sub wmbram (-a) posuit. 18, 24 sub sententiam (-a) stetimus. — 5, 6 dantur sub manu eius. particularum : enim:

125) x1, 9 ?íane excederunt uobis tanta mirabilia ... ut tam cito disperarelis ? obliti enim estis eqs. ? Cf. Thes. 572, 60.79. — per ellipsin (Thes. 585, 84. cf. sub n. 170) : 3, r7 sed quid hoc significet, (dicam ;) non. est ,emim, segniter transeundum. 6, 38 quod autem aW 'quis suscitabit ewm ?' (recte se habet), quis enim alius suscitauit. filium misi bater ? in cant. 3, 23. 6, 54 sed. quod ait in sanguine wuae' (recte se habet), ipse enim botrus wuae est appellatus. 19, 4 nam quod diabulus

XXXVI

PRAEFATIO

slabat ad dexiris eius, resistebat enim ei. Ps. Ambr. trin. 3 p. 512? ut ergo singula doceamus exemplis : de patre enim ita scriptum est eqs. — anacoluthon : 17, 3I «t£, in qua enim carne beccauerunt, ... in ea ignominiam patiantur. ergo:

126)iq. autem : 3, 5 Sarra ... typum habebat ecclesiae, .. Agar ergo typum sinagogae portabat. Thes. 771, 31. et:

127) I7, IS sé ..., €t broinde (19, x3 ut ..., et proinde. Ct. Thes. 909, 46 et iia. 91r, 35 ita el. 912, 15 froide et). 1, 7 ut in bono et in malo (cf. Thes. 890, 1x quam ... et). I2, 33 ub haec pulchrior, ita. et illa sublimior. —

abundat

: 4, 28

per Xpistum (quoque, ... per quem el. 13, 3 omnia quae et tunc gerebantur. Ct. CSEL 76 p. xLvii n. 102 a, ubi addas : Lucius Cypr. epist. 78, 2 p. 837, 8 Cornel. Cypr. epist. 49, 2 p. 620, 8. etiam:

128)iq. etiamsi : 5, 3 facies etiam n captiuo liberalis i. etiamsi seruus erat. Cf. Thes. 952, 74 (Tert. pall. 4, 1o l. 125 eliam. simplicis, lamen swperstitionis reum). iam: 129) i.q. etiam : 12, 34 dent ueniam prophetae, dent ueniam iam marbyres. 3, 30 dum dicit faciam et hunc n gentem magnam, manifestat iam nostrum jopulum ... olim in Xpisto regnare. Thes. 123, 55. ita: 130) in apodosi : r, 2 haec cum legunt, iita, credunt eqs. Cf. Euseb. Emes. serm. 24, 32 p. I5r1, 28 s? non sunt ... nostra,

ila neque illorum sunt, et n. 139. — i.d. itaque: 6, 58. —. CSBLI/O p.-xxXyv1n..53; itaque:

131) i.q. autem: r5, x1 dicebat hoc itaque de spiritu sancto. nam: 132) i.q. sed : 3, 20 nam et aliter intellegi potest. namque: 133) 6, 24 ut fenicium, ... ut coccinum namque (uero F).

nec:

134) — a) dxó kowo? tantum in posteriore membro : 1r, 25 quia (nec) Xjisius sine lege nec lex sine Xisto esse potest. Cf. Norberg, Beitráge 108 et sub nr. 136. E lingua theodisca affert H. Paul, Deutsche Gramm. 1v? 331 haec : Walther dém sind die engel moch die frowwen holt. Spee wird Creulz noch Peinen satt. Gryphius darin ich ersterben moch genesen kann. Wieland Gottes Erbarmen kennt Grünzen noch Zeiten. Goethe Br. 21, 21r, 22. hlia in lexico fratrum Grimm 875. — b) i.q. non : II, 3I quia ..., nec ... meruerunt. 4, XI nec

quicquam. — c) meque ... neque post non abundanter : 16, 11 non merebantur neque conuerti neque sanari. De linguae

PRAEFATIO

XXXVII

theodiscae exemplis cf. H. Paul. Llc. 334. 337. 339 Sqq. necdum: 135) i.d. nondum : r, 7 qui necdum spiritum dei acceperit. 11129..2; 209.5, 88;

non modo (non), sed: 136) 10, 33 ^on (nullo) modo hostiam

esse potest, sed inmundis spiritibus obnoxius erit. 6, 5 bopulus ... non solum (non add. F?) auditurus Praecepta caelestia, uerum et eqs. Cf. sub nr. I34 et Kühner-St.? 11 $ 159 adn. 9. ' quidem:

137?) iq. autem : 6, 57 werum quidem (pleonasmus). Cf. Chiron 481 haec ualitudo nascitur ... a cursu aut saltu, quidem plurimum ex fatigationem. 456 hoc quidem resciui, quod. solet fieri penes Sarmatas (Éyveov 86 éy& Toóro mapà Zapuáras, Veg. 2, 79, 16 Sarmatarum autem usus inuenit). quoque: 138) i.d. enim (?) : zz, 2 lectio ... ad exemplum credentium posita. sbem quoque resurreclionis romitlens eqs. Cf. enim) autem (Thes. 589, 63) : quoque i.q. autem (CSEL 76 p. xxxiv n. 67. Hofmann-Szantyr, Lat. Syntax $ 258)» enim. — iq. autem : I7, 31 sicut quoque beatis mon est gloriae finis, ita nec miseris est malorum finis. sed:

138a) in apodosi (quamquam ..., sed) : 17, 31. uero: 139) in apodosi : 19, 17 cum ceteri sacerdotes ... polluebantur, hic uero sacerdos ... »undus est. Cf. n. 130 et de autem in

apodosi Thes. 11 1597, 44 (CIL vr 13073 Filastr. 131, 2). coniunctionum : cum: 140) c. indic.

: rz, x fraesertim cum ... nominat. Y, X4 cum

postea subiungit (-at). wincere non jossumus. negawit ... el dixerit. c. coni. iq. quod

4, X1 cum ipse ... offert. 14, 27 cum aliter 160, 20 cum ... comparatur. 17, 21 cum 17, 29 cum (qui) ... plasmawerat. — : 4, 3 quod. contra naturali institutione

hoc ifsud. ostenditur (u.s..n. 88), cum ... nascatur. Bonnet 681. qua: 141)iq. quod, quia : 4, x qua (quia) saepe uobis cerlamen est, broinde eqs. — c. adi. : 12, 15 anulum fidei qua nuptiarum spiritalium bronubum. — pro adi. : 2, 12 qua (qualis) in regno suo uenturus est. Cf. 1, 29 quomodo (i. qualis) erai et CSEL 76 p. xxii n. 35. Hofmann-Szantyr $ rora. Kühner-Stegmann? 1 1o (Cic. Rosc. Am. 84 sic wita hominum est). quamquam: 142) c. coni. : 18, 1 quamquam admonead. quando:

143) sensu

causali : 15, 17 quando feccata donantur.

XXXVIII

PRAEFATIO

que (et qui n. 150 sqq.) qd. quod, quia (de etymologia u. Diez, Gramm. 111 332 n. Liceat autem proferre quid nos hinc sentiamus. Postquam enim neutrum genus in lingua Latina euanuit, in locum pronominis relatiui quod masculinum quem substitutum est, quod -/4 finali emissa que sonabat; per analogiam coniunctio quoque quod formae que cessit ; qui autem uocalis e permutatione (supra n. 3) 4 pro e accepit) : 144) in cod. B (et F?) est quia : a) sensu causali : r, 21 que aliud. est àmago, aliud similitudo, sta diuidenda vatio est, ut

eqs. I, 32 deus /otus (est) brachius, que totus omnia continet. I, 33 adorandus est, que deus credi magis se uoluit, non iudicari.

2, 6 Act. 13, 46 que reppulistis illud. ..., transferimus mos ad gentes. 2, XO que ... duplicem figuram ... bortabat, ... proinde eqs. (1x, 16 e£ que crux Xpisti wirtus dei est, proinde eqs. 13, 20.: I4, 26. 16, 2 u. sub n. 147). 6, 29 quid hoc sit, quod Iuda sic

meruit collaudari, nisi que ex tribu Iuda X pistus wenturus erat ? 6, 56 haec gratia ideo in oculis deputatur, que exinde praeterita, praesentia ei futura cermuntur. x0, 8 est et sacrificium continen(;ae, quia castos diligit deus ; ... (est el sacrificium ...», que "[elices' inquid. *buro corde. 12, 17 erit, ubi non dopulus meus populus meus ..., que erit ubi non populus meus, ibi filii dei «ocabuntur. — que potius pron. rel. est, sed cod. B coniunctionem que subesse ratus scripsit quia : I4, 1I wi $atriarcharum animas, quae (quia) illic (apud inferos) captiuae tenebantur, erueret. manifeste que pron. rel. est, sed a cod. B

pro coniunctione habitum 12, 24 Raab, quae (quia) speculatoves suscepit. Cf. n. 150 b. — b) sensu narratiuo : 2, 28 /ac el. butyrum significat, que lex et prophetae usque ad Iohannem . prophelauerunt. 10, 15 nescientes, que semetipsos condemnant.

145) cod. B habet quod : a) sensu causali : 13, 5 haec mulier sterelis sinagogam significabat, quae quidem sterelis in wirtulibus erat, sed. fecunda in uitiis (quae pron. rel. esse uidetur, sed cod. B coniunctionem intelligendam putauit scribens quod ; cf. sub n. 144 a in fine). — b) sensu narratiuo : 6, 17 uidetis ergo, que hoc non de praeterito facto loquebaiur.

146) cod. B habet que : 15, 5 aquae foto mundo stereles erant, que filios dei sine X pisto generare non oterant. 147) cod. B habet qui : sensu

causali

: 13, 20 que totius

Iudaici bopuli figuram habebat, broinde eqs. (x4, 26 que necdum fuerat. decoctum, broinde eqs. 16, 2). 13, 24 que necessariora debeo. disputare. 147a) sensu conclusiuo i.q. igitur : 3, 3 magnum utique sacramentum diwinae ordinationis in hoc ordine monstrabaiur. que (quod F?, igitur B), dilectissima fratres, intuendum |est nobis, ut jnueniamus, quae causa extiterit, ut eqs. 16, 31 haec

est medicina perfecta, quae et corpus et animam potest ab omni

PRAEFATIO

XXXIX

imfirmitate liberare. que, sanctissimi fratres, animam mentemque foueamus, ut uere sani esse possitis (cod. B non quem habet, ut ed. pr. adnotat, sed que). — his duobus locis que ab sensu causali in conclusiuum abiit similiter atque quare a conclusiuo in causalem ut Vict. Vit. 3, 20 quare contra praeceptum euangelii iurare uoluistis, iussit vex ut. ciuitates uestras numquam uidealis (cf. francogall. car). 148) non hac pertinent loci, ubi qwe est pron. rel. (u. sub n. 38) ut 10, 23 molles wiros, que (qui B) omnem modwm delinquendi excedunt. 16, 20 malagma que (quod B) twmores comjrimat. Cf. 14, 11 sub n. 144 et 13, 5 sub n. 145, alia sub n. I50 b. 15r. 149) in aliis scriptis Gregorii et apud alios scriptores : a) sensu causali : Greg. Ilib. in cant. 3, 20 nter haec ergo uersatur ecclesia, qu[a]e (BPA, quando N, quia RU) quidem maior bars credentium his saecularibus curis intenta est; sed qui ea despicere potuerit, tlle ... Fulgebit. Hier. tract. in Marc. I, I3-31 CC 78 p. 463, 134 s? enim "ipse dixit et. facta. sunt, cere idem ipse que wuocawit, ideo seculi? sunt (Euseb. Emes.

serm. 28, 11 p. 216, 3 ideo que P, 1. quia C H 19, 18 p. 58, 25 ideoque adduxit aduersus eos plagas, que (P, quas C, quia H) eqs.). in Mich. rz, z, 16 p. 1164? nobis autem, qu(a]e stc woluistis et semel suscepimus, incumbit necessitas eqs. Itala apoc. 3, 1 Tycon. «ow? opera tua, qu[a]e (ry, Vulg. quia) nomen habes quod wiues et mortuus es. Euseb. Emes. serm. 28, 9 p. 215, 4 con]undimini, que (P, quia C H) ab aliis ediscitis. 9, 10 p. 222, 4 que ergo 5er ipsum (facta sunt), niful cum ipso (factum est). Apon. in cant. 3 p. 50 extr. myrrha amara interpretatur, quae in se salutarem significat disciplinam, quam in Christo suscepit ecclesia, qu(a]e ro eius nomine in diuersis membris diuersas tormentorum amaritudines tolerando fasciculus myrrhae efficitur ei Christus. Cassiod. in psalm. 36, 2 l. 67 (CC 97) 'olera herbarum! mediocres ponantur et humiles, qu[a]e per loca inculta ... consurgunt. — b) sensu narratiuo : Hier. in Ioel 2, 15 p- 969^ nota, qu[aj]e (quod al.) sacerdotibus praecipit, ut blorent. Ps. Euseb. Verc. trin. 12 (11), 30 (CC 9) 'déuistones operationum sunt, idem wero deus, qui operatur omnia in ommabus'. cum dixisse autem deum ommia in ommibus operari eb jrofessus fuisset dona qu|a]e er spiritum ecclesiae donantur, adiecit eqs. Euseb. Emes. serm. 17, 6 p. 375, 13 dictum est eliam in alio tractatu, qu[aje (quod ed.) mon comuenirent. Chromat. (?) in Matth. Rev Bén 70, 1960 p. 48r, 56 aduertendum est, qu|a]e resina sit, quae sola tantum raestare possit populo sanitatem. locus dubius : Tert. uirg. uel. 6, 5 (3) ut ideo mulier dicta sit Maria, non que femina, sed qua marita. iure inde a Beati Rhenani editione secunda scribi uidetur qwa ; quamquam enim uariatio que ... qua apud Tertullianum haudquaquam

XL

PRAEFATIO

insolita esset, tamen actas magisque notio suspicionem iustam mouet. qui i.d. quod, quia : 150) in cod. B (et F?) est quia (etiam 6, 4, ubi ed. pr. quonzam haberi scribit) : a) sensu causali : 2, 18 quem ideo saginatum dicii, qui erat omnium bonorum operum plenitudine raeopimus (6, 4 ideo uirtus dicitur, qui ... aduenit. 13, 27 ideo leo dicitur, qui natura patris n filio est). 5,6 et nocentes dantur sub manu eius (Ioseph in carcere), qu wir (quia ipse) innocens habebatur. 6, x quaedam disputanda sunt, quaedam differenda, qui et uos magis brewia quam prolixa delectant. 6, 25 Gen. 49, 7 maledictus furor eorum, qui (ór. Vulg. quia) audax et ira eorum quia dura. 6, 32 el qui iudex untuersorum erat. X pistus, propterea eqs.7,14 (res menses diuinae trinitatis sacramenta bortendunt, qui trinitas a synagoga patrum occultabatur in X isto. 17, 2 qui plerumque obrepit falsitas hereticorum, proinde breuiter de hac spe tractare proposui. — b) qui pron. rel. esse potest, sed a cod. B pro coniunctione habitum est : 1, 6 «on spiritus qui ex deo est, sed homini (abl.) meminit, qui (in cod. F post qw spatium liberum) s? /aesus ab homine suo fuerit, tunc inieger ei homini mon erit. 3, 6 hic populus, qui eccator. est, Cnerito a fiho Agar figurabatur». — manifeste qui pron. rel. est : 5, 26 septem anni, quà in septem spicis plenis ostendebantur quique (qui quia B) opimitatem frugum suo habitu demonstrabant, septem sunt carismatam. spiritaliwm dona. Cf. 144a. in fine. 151) cod. B habet quod : 9, 13 'azima cum amaritudinibus edetis', quia ipsis Iudaeis amarum esset futurum, quod domimum suum, occisuri erant, amarum ulique eis, qui quasi ad latronem nocte uenerunt (qui potest pron. rel. esse, sed cod. B certe pro coniunctione habuit quod scribens). 152) cod. B habet qui : sensu causali : (1, 1o u. sub n. 75). 8, 18 sed. qui non intellegunt, quid. sit sabbatum, legem ipsam inludunt (sed qui in cod. F incendio exusta). 16, 2 atiamen qui (quia F) dominus fiduciam requirendi dedit, proinde eqs. 17, 6 qui apostolica auctoritate carni et sanguinis quaestionem inducunt.

19,

1 Zach. 2, 13 sileat omnis caro a facie domini,

qui (quoniam F) exsurrexit (quamquam LXX 8ó-. scribunt, qui codicis B pro pron. rel. accipi potest). Habet igitur in Tractatibus Origenis cod. F que et qui 25 locis, cod. B 5, hic manifeste quantum potest has uulgares formas euitans, raro praeteriens. uoluisse autem eum emendare perspicuum fit illo loco, ubi studio emendandi ductus sensum pessum dedit, scilicet 5, 26, ubi cod. F recte scribit

septem amni, qui im septem spicis plenis ... ostendebantur quique opimitatem. frugum suo habitu demonstrabant, septem sunt carismatum, spiritalium dona; cod. B autem uoculam que in quique pro coniunctione habens pro qwique scripsit

PRAEFATIO

XLI

qui quia, non uidens nunc hoc quí suo uerbo carere sententiamque esse mutilam. 153) in aliis scriptis Gregorii et apud alios scriptores : a) sensu causali : Greg. Ilib. in psalm. 9r, 2 wer?tas ideo fotior est, qui in statu suo perdurat (in cant. 4, 7 ideo ... qui. Euseb. Verc. trin. 1, 1 qui ... ideo). de arca Noe 4 quippe qui ... Noe requies appellatur. Hil. in psalm. 118 beth 4 p. 372, 13 etit, ne a mandatis dei apellatur, qui (cod. V saec. v1., quia cett.) eum toto corde berquirat. ain. 17 p. 505, 17 (non 105, 17) in mandatis omnibus dirigitur, qui (V, quia cett.) ea swper terrena desideria diligit. Tycon. in apoc. 7, 17 'erit enim iwuenis centum annorwm' : qui quamuis sit quispiam centum annorum, iwuenis tamen efficitur. Itala apoc. 3, 4 Tycon. qui digni sunt (óc, Vulg. quia). Ambr. fid. 2, 12, 102 «wm tibi widetur iniuria palris, qua (quia al.) ad sinistram sedet ? Hier. tract. in Marc. II, II-I4 CC 78 p. 488, 28 in alia die, widelicet cum exirent

a Bethania. qui autem alia die egreditur, ergo mansit (i. pernoctauit) ;» Bethania. tract. in psalm. 11 CC 78 p. 409, 138 qui (L, quia MOV) s? eorum monita sequamur, bossumus nos quoque caeli appellari. Aug. uer. relig. 28 deus emim bono alterius non indiget, qui (NRAC, quia T, quoniam cett., edd.) a se iso est. Iulian. Aecl. in Iob 22, 15 $robaris ... imitari gigantes, qui ... àn caelum conabantur ascendere. qui (i. quod, si) sublati sunt ante tempus suum, meruerunt ausus improbi, uL excitata seueritas aetatis eorum tempus artaret. Ps. Euseb. Verc. trin. 9 (r1), 3 (CC 9 p. 129 a) credo ... spiritum sanctum uerum deum, ... semper n patre et filo coaeternum, unum tamen deum, qui (quia Fides Romanorum) ex «uno eqs. Euseb. Emes. serm. 3, 32 p. 98, 11 quare ? qui (HP, quia CT) non poteramus. 4, 28 p. 124, 5 semetipsos condemnant, qui (CHP, quia T) eXcusani. 10. I3 p. 246, 13 non quia ..., sed qui (quia T?) eqs. II 9 p. 262, 21 qui (quia T?) enim ... non poterant ewm cito comprehendere, exbectawit eos. 19, 15 p. 301, 14 qui (quia T?) incredibilis erat resurrectio, maiora seruauit braeconibus resurreciionis. 19, 22 p. 62, 29 Moyses lucerna quare dictus est? qui (quia Buytaert) neque fratribus swis et cognatis lucere ualuit. 39, 35 p. 73, 8 $ropter impotentiam crucis et qui praedicabant omnia incredibilia. Ps. Chrysost. de solstit. p. 103 Migne suppl. r, 565 aequinoctium iocundwum ommibus, quai pigris et somnicolosis somnum oculis desistit. Ps. Boeth. fid. cath. 208 et qui (T! A, qwia T? E B) sanam doctrinam Iudaeorum opulus non ferebat, Christum. beremerant. CIL. x1 932 e cuo no dolui du fui, nuc dolio qi no est. — b) sensu narratiuo : Chromat. (?) in Matth. Rev. Bén. 7o, 1960 p- 484, 43 ut manifeste àmmensitatem diwinitatis evus ostenderet, qui, quamuis ... dominus de caelo descenderit, tamen intra eum erat caelum. Euseb. Verc. trin. 3, 31 n cuius causa scriptum

inuenitur, si (i. utrum) de? an hominis, qui esuriwit ? 3, 66-67

XLII

PRAEFATIO

cognosce ... qui ignoras. 6, 2 rec. I1 in hoc ersona eius distinguatur, qui mec pater nec filius est hic spiritus sanctus (potest etiam de causa intelligi). Aug. serm. Caillau 2, 1r, 8 PLS 2, 431 ut habeat im conscientia sua, qui ex ineunte aetate sua deum unum coluerit. Euseb. Emes. serm. I9, II p. 52, 9 dico qui (H,

quia CP). 3, 30 p. 96, 12 cogita apud te, qui (CHP, quia T) sis humilis. xo, 14 p. 247, 4 respondeo, qui (quia T?) superat. I4, 25 p. 341, 9 sponsae quis dicit, quà (quia T?) est sponsus aut quia bomus est sponsus ? quia:

154) c. coniunctiuo : r, ro e/ quia spiritus dicus sit deus (oratio hiare uidetur). — pro «w£ finali : 9, 15 lima ... agni sanguine liniuntur, quia posset uastator angelus domibus prohiberi, — Cf. quia pro ut consec. uel finali : Cassiod. Ios. c. Ap. 2, 176 in tantum plurimi hominum borro sunt, ut secundum proprias leges wiuant, quia paene eas ignorant. Euseb. Emes. serm. 2, 2, 23 p. 126, 13 in lantum ... quia. 15, 20 p. 357, 20 inebriawit auaritia. illum. quisquis erat, quia nec momen (notum) eius euangelia fecere. 'Tycon. in apoc. 11, 9 faciuntque de wuiworum occisorumque corporibus, quia mec wiwos simuni celebrando quae sacra sunt in memoriam colligi nec occisos pro memoriam recilari (i. agunt de eis ita, ut). Hier. in Ion. 3, 6 p. rii41? diabolus im fime mundi, quia mulla rationabilis

creatura. bereat, acturus est paenilentiam. quod:

155) propter quod : 5, 33 sacrificiwm deo tunc offerri non

lice, bropter quod. sint. omnia $olluta. 17, 16 propter quod caelestem. spiritum. meruerunt. 155a) quod i.q. ut : Edict. impp. Const. et Licin. Ps. Lact.. mort. 48 statuendum esse, quod. Optat. 5, 7 p. 134, II dicis a te datwm esse, quod homo fidelis effectus est. Hier. hom. Orig. in Ier. 8, p. 640? .computruerat, quod nulli usui esset. Tab. defix. Audollent 19o d? ?feri, uobis ... tadro (1. trado) T?cene Carisi, quodquid agat, quod incidat ommia aduersa. Serm. F Th St. 16, 1915, 162 offerunt murram futurae domini sepulturae, quod. et se ipsos rae amore eius domini usque ad mortem peruenturos ostendant. Vitae patr. 5, 4, 59 raphanelaeum fetebat, quod. tantum ad. lucernam roficeret. Prisc. gramm. 11 I5, 6 adeo ... quod. c. indic. (alia Prisciani Thes. 1 612, r8). Cassian. CSEL 17 p. 509 a. Salu. CSEL 8 p. 352 a. Vict. Vit. CSEL. 7 p. 169 a. Lófstedt, Verm. Studien 17.

quomodo pro acc. c. inf. : 156) 1, 15 uidetis, quomodo ... insinuat.

si:

157)i.q. etsi : 18, 3 s? (eis?) obsequiwm debitum exibere «non josswm, uotum iamen obsequendi me habwisse suflhici. Cf. CSEL 76 p. xxxir1 n. 6r. Kühner-Stegmann? II $ 219, 5. 158)in periodo hypothetica aut tempus aut modus

PRAEFATIO

XLIII

insolitus : 4, 9 si sciret (pro scisset) ..., fraedicasset. 8, 4 s$ im sabbato salus hominis esset, cur et pecoribus pav legis forma daretur (pro data esset) ? 8, 6 si sabbatum obseruandum non erat (pro esset), cur scriptum est eqs. ? Cf. 9, 8 meruissent, quia ... haberent (pro habuissent). De lingua theodisca cf. exempla apud H. Paul, Deutsche Gramm. 1v? 272 : Goethe 43, 142, 8 «ch brachte ihn um, wenn nicht ... mir ein Berlinghier

in die Arme fiel. Schiller 12, 244, 840 warf er das Schwert von sich, er war verlohren. Grillparzer 7, 91 Geschah es spáter, So gab der Freund sich hin dem wilden Meer. Indicatiuus et coniunctiuus : Goethe 6, 133, 4 Und hát ichs ihm sogleich gewáhrt, Er auf der Stelle verloren war. Schiller Carlos 4753 Wr ich's, so thatet ihr nicht gut. Grillparzer 8, 176 Was háttest du gethan,

warst du der Landmann ? et multa alia. ut:

159) c. indic. : sensu consec. : 1, 25 /antam, ui ... appellatur (F B). Sal. 33 «t£ ... recepit. Cf. Lófstedt 254. Hofmann-Szantyr 8 346 1 b. CSEL 76 p. xxxni n. 62. — sensu finali : 9, 9 «wt .. dicitur (-atur). 10, 5 wf ... possumus (-imus). 0, 24 ul ... Yeprobatur. 14, 260 ut ... efficit. 17, 24 ut ... possumus. 17, 32 uL ... rTesurgemus (1. -imus). 18, 19 w£ iustis claritas tribuatur, peccatoribus uero gehennae incendium $nrogatur. 19, 10 ideo ... ul... approbawit (-ret). 160)in enuntiatis pronuntiatiuis obliquis pro acc. c. inf. : 2, 30 signzficat, wu ... fuluri eramus. 3, 32 promittit, ut ... faciat. ibid. fwisse pollicitum, ut ... faceret. 9, 20 indicabat, ut (quod.) ... haberet. Kühner-Stegmann? r1 247 adn. 7. Bonnet 670. 161) c. infin: 1i2, 27 quiddam tale jraecessevat, ui ... signari. 14, 4 ut uincere (-ret). 20, 4 ut ... manere ... alque ... discurrere. Lófstedt 250. — c. acc. c. inf.:incant. 2, 17 admoneltur, ut ... habituram esse.

- 162) pro quod (Norberg, Beitráge r1i4?) : 9, ro mirari me fateor, wt ... nominawit (cf. Thes. virt 1067, 71). 14, 12 ?deo (dicebat) w£. 18, 18 nec illud putetis sine magna ratione diwinitus prouisum, ut. Cf. Hier. in Amos 2, 5 p. 1035? increpans et arguens, ut salem correptus non faceret, quod braedictum est. — pro quia : 18, 11 quem ad salutem iriwm. buerorum aduenisse nouerat, ub (B, quia F) ipse ewn

tunc mouerat, dum

angelus esset. — Cf. Cassiod. in psalm. 99 concl. l. 127 qualis sit ista deploratio, ex hoc datur «ntellegu, ut n ea praecipiatur dominus esse laudandus. 10o, 21. 79 quantum ualeat ànnocentia, hinc datur intellegi, ut ... appareret. 126, 2 1. 103. 49, 3 l. 108. 163) forma peccata remittitur : 6, 13 Gen. 49, 6 «on conten-

dat (-ant) praecordia mea. 6, 23 omnia peccata omniaque crimina vemilitur (-untur). 8, 2 quid sit sabbata (-wm). 14, 6 castra ... erat (erant). 16, 8 multa figurate dicitur. (-untur). arca 20 habitacula

... monstrabatur.

in cant. 2, 32 genua

...

XLIV

PRAEFATIO

ostendebat. Cf. uol. IX p. XIX n. 20, ubi addas : Hier. tract. in Marc. 1 p. 455, 136 (CC 78) regna ... praedicatur. Tycon. in apoc. I2, I omnia quae ponitur, bifarie accipitur. | 164) forma duo uiri figura fuit : 8, 24 sabbatum otium wel feriae interpretantur (-atur). xx, 17 duo uiri duorum bopulorum figura fuit (fuerunt). xx, 22 duo cofini synagogae et ecclesiae figura erat (figuram habebant). Cf. H. Paul, D. Gr. rr? 203 : Opitz K. 136, 24 Cypressen wird mein Kraníz. al. 165) forma nemo alii : 12, 36 nemo alii seruandi sunt. Cf. CE 1823 nemo fuit formonsior ulla. dub. : Brut. et Cass. Cic. epist. 11, 2, 3 facilius impelli ab aliis quolibet (an aduerb. ?) quam a te relineri, 166) forma Israel quod : 9, 8 ex Israel, quod. (quos F*, om. B) lex owes appellat. Cf. Norberg, Beitráge z. spátlat. Syntax 56 sqq. Kühner-Stegmann? 1 62. attractio inuersa : 167) 3, 20 aquam (-a) quam bibit, legis littera. est. 6, 33 Ioh. r, r2 ommes qui credunt im ewm, dedit eis potestatem (oo, Vulg. quotquot). 11, 7 Num. I3, 32 terram (-a) quam considerauwmus obtima est (v yij jv). 12, 17 filius quos suscepit, uni 'mon bopulus meus' nomen inposuit et alterum *non dilectum! uocauit. 6, 15 wt eos quos a se generatus ... dixerat, ab ipsis spreium esse testetur. Lófstedt 223. Svennung, Anredeformen 240. Kühner-Stegmann 11? $ r93, rr. Cf. exempla linguae theodiscae apud Herm. Paul, Deutsche Gramm. 1v? I9I adn. 2 : Hartmann den schaz dén im iv vater lie, der wart mit ir geleilet hie. Tristrant, Prosa 156, 5 dem schmerizem so ir empfangen habt, ist. euch. mun. langst. vergangen. Ubland, Volkslieder den liebsten Buhlen den ich kan, der leit beim Wirt

im Keller. al. constructio

ad sensum

:

168) 3, 14 fofulus ... aduersantur (-atur). 3, 28 populus ..., ex his. 6, 5 bopulus obdurauerat cor suum et nom solum audituvus ... uerum etiam erant praebituri (erat -urus). KühnerStegmann? 1 $ 9. H. Paul, D. Gr. ir? 189 : Luther alle die Menge deines Hauses sollen sterben. Wieland n 2, 477, 30 Bettelvolk, wenn sie im. Stock sitzen. al.

de stilo: 169) anacoluthon : 3, 25 wu£ aberiens oculos cordis eorum

. € aurientes ex eo doctrinam ... laetentur. 6, 24 ut et ipsos interfectores suos, si ... baenitentiam. agant, omnia eis debita ... dignetur ignoscere (ab omni debito ... d. absoluere). 6, 59. 8, 15 nec credentium erit putare deum ... ut ... prohiberet. 10, 16

abstractus ^lle est, qui quamwis crediderit... nihilominus si appetitor sit auaritiae,

... hic abstractus est. 12, 24 wt Raab,

quae ... àmboswit rogans ..., dia el ecclesia rogat. 16, 8 dum ea quae deus vusserat ille contraria persuaderet. 17, 3x ut, in qua enim carne jeccauerunt, ... in ea ignominiam patiantur. De.

|.

PRAEFATIO

XLV

anacoluthis linguae theodiscae cf. H. Paul, Deutsche Gramm.

IV? 379. 170) ellipsis (u. etiam sub 125) : a) quod semuümortalem hominem dixi, (hoc 6, 57 quod a wino fulgentes oculos dicit, I2, 14 quod. dixit *bacem meam do uobis',

zr, 6 ne quis miretur, ideo dixi) quia eqs. (ideo dicit) quia eqs. (ideo dixit) quia eqs.

Cf. sub n. 125 CSEL 76 p. xLv n. 95 : Tert. uirg. uel. 5, 11 cum enim dixisset 'uocabitur mulier', (addidit) quoniam eqs.

al, ubi addas Aug. in psalm. 73, 22 l. ro (CC 39) qwia ergo per paenitentiam confessio facta est, (dixit) ne tradideris bestiis animam confitentem tibi. De lingua theodisca cf. exempla apud Herm. Paul, Deutsche Gramm. 1v? 275 Goethe Br. 12, 350, 13 wenn er das Stück gleich wieder verlangt, so liegt es beà Herrn Hofrath Schiller (so kónnen Sie ihm sagen, daD). Cf. etiam 187 : Kudrun 4ó blihte &r ze bérge gegen dev zimne, ob er téndert saehe dárinne stén sins hérzem kümeginne. Goethe Faust 377 Drum hab! ich mich der Magie ergeben, Ob màr ... Nicht manch Geheimnif! würde kund. Leume, Leben ror Ich fordere alle auf ..., ob ich irgend über etwas gespottet habe. al. — b) 18, 14 in Ajpocalysis sc. libro. 19, 6. — c) 18, 1 minus (quam) debetis laudibus. — d) 18, 2 gaudium (eo) constantius quo continetur. — e) 4, 4 qui ... seruatus (est). 12, 7 meditata (est) wunbramque gestabat. Cf. uol. IX p. XXV n. 32 à a. CSEL 76 p. xr1iv n. 94 b. E lingua theodisca affert Paul l.c. 369 : Goethe 35, 222 Was

... am hóchsten zw bewundern,

war die Vollkommenhet.

E.T.A. Hoffmann rr, 63 dem wm mich bange. Schiller 12, 237, 679 so weit dw was zw thun. et multa. p. 370 : Opitz von denen ich geboren. al. Paul. c. 111? 41 sqq. 171) parataxis : 6, 16 factum est ..., cum ..., swberuenerumt.

I3, 24 factum est, cum

..., 'et ecce catulus leonis rugiens in

ouam eius'. Cf. Thes. v1 1, 104, 66. — 18, 22 res ?psae mani-

feste docent : in isto belli campo mon uertenda sunt terga. Cf. Hier. tract. in psalm. 1 p. 155 in. mult? errant, beatum Samuel

putant esse sacerdotem. — 20, 6 et erit, in nowissimis diebus effundam de spiritu meo. — 19, 4 uenire dignatus est, (ut add. B) n euangelio legimus. 9, 7 bost decimam generationem, Moyses praeceperat, duxit uxorem. Cf. Euseb. Verc. trin. 2, 6 (CC 1x) in quo, superius compraehendi, persona ... distinguitur. pleonasmus (Kühner-Stegmann? ir $ 242. SchwyzerDebrunner, Gr. Gr. 11 7032) : 192)copulantur synonyma (cf. CSEL 76 p. xr1X n. 103 . d. Lófstedt 59) : a) x, 1 hoc ita esse credunt. 2, 13 sic (1. deinde) ... fostea. 3, 4 quod ... hoc dicit. 3, 27 Is. 1, 9 — Vulg. sicut Gomorra similes fuissemus (os I'. àv ópowbóOnuev). 5, 5 tunc Vioc auditoy. 5, 35 quo exinde dinoscitur. —

b) 6, 57 uerum

quidem (i. autem. Hier. in psalm. 109, 3 hoc autem uero brinci-

pium. hom. in Luc. CC 78 p. 513, 221 uero ... tamen. in Ezech. I4, 45 Dp. 451^ at uero. Plaut. Rud. 472 sed autem. al. Cas. 555

XLVI

PRAEFATIO

uerum autem. al. Thes. 11. 1594, 81. 1595, 4). 8, 8 etiam, ... quoque (Thes. s. u. etiam 945, 9). 1o, 22 wnde sic tanta (i. adeo tot) zizania ? Cf. Hier. hom. Orig. in Ezech. 13 p. 778^ sía in hunc modum. Similia e lingua theodisca affert H. Paul, Deutsche Gramm. 1V? 405 : Schiller 7, 324, 32 blof alleim. al. — c) fid. 41 cum haec licet mecum non intelligas. cf. Lucr. 6, 6o1 licet quamwis (620). Cic. Tusc. 4, 53 quamuis licet (nat. deor. 3, 88 Verec. in cant. 8, 7). Hier. tract. in psalm. 1 119, 4l. 266 Is. 6, 5 quia cum habeam (adu. Pelag. 3, 14 p. 612^). 77, 21. 9o ut dum. Tert. fug. 9, X sí cum. resurr. 10, 1 cum quando (Maximin. c. Ambr. 79). Boeth. cons. 2, 2, 10 wt cum. Bened. reg. 18, 25 dum quando. 7, x1 wt qualiter. 20, 1 si cum. Cassiod. Ios. antiq. 2, 326 licet si. 5, 239 qui cum. Ios. c. Ap. 2, 118 qui licet. Hofmann-Szantyr $ 316 add. 8. 326 add. e. 363 B. 366 add. 367 c. 372 add. y Lófstedt 4o. CSEL 76 p. xrvir n. I03 a. Cf. H. Paul l.c. 188 adn. : Virginal 17, 4 (et saepe) mir ist vil gesaget ... wie daz ir ie die besten sít. Amadis 107 derwegen fiele jum eyn, wie daz. al. — d) 3, 1o Is. 54, x flures magis (Thes. s. u. magis 63, 5). 13, 2 Matth. 5, 20 — Vulg.

nisi abundawerit plus quam. (dv uw» mepwoesn mAetov 1). Cf. in lingua theodisca Vulpius, Rin. 3, 97 Rinaldo machte sie immer mehr vertraulicher. Superlatiuo : Schiller 10, 155, 17 die hóchstlebendigste Schildevung. Alia H. Paul l c. 405. — e) 6, 51 Matth. 26, 28 cruor sanguinis (ata. Cypr. epist. 63, 15 de sanguine eius et cruore. Rufin. hist. 9, 9, 4 cruore Romani sanguinis. Itin. Alex. Plac. rec. A 19 cruor sanguinis. Thes. Iv I243, 70). 12, 26 credulitatem fidei (Filastr. 153, 2 ?n eadem fide atque credulitate. Rufin. hist. 2, 1, 7 fideli satis credulitate.

4, I8, 6 ad credulitatem werae fidei). 14, 2 periculi discrimen (Cic. Lig. 16 iw tanto discrimine el periculo. Liu. 3, 18, 3 periculum. ipsum. discrimenque. 6, 17, Y in ipso discrimine periculi. al. Thes. s. u. discrimen 1359, 66). 18, 22 dorsi terga. — f) 10, 3 fiducia fretus (Thes. 1317, 67 : Plaut. al.). 173) adduntur uerba : 4, 1 admonuit, ut facere deberemus (5, 29 ut congregare deberet. 7, 26 ut braedicare deberet (cod. B ut praedicaret). xx, 13. 18, 1. in cant. 1, 3. Zeno 2, 22, 1 Optat.

ed. Ziwsa ind. s.u. pleonasmus. Nouatian. trin. 23 p. 86, 4. 24 p. 90, 8. Chiron 5 $raecipitur sanguinem. detrahere debere. Hil. coll. antiar. p. 159, 9 laudand? esse debent. Canon. Mansi 4, 486? debere wisitandos esse. Euagr. alterc. p. 48, 8. 50, 3 Cassiod. (Epiphan.) hist. 7, 2, 18. 9, 25, 3. Hofmann-Szantyr, Lat. Synt. Stil. $ 39, rrr. Svennung, Unters. zu Pallad. 451. Bonnet 69r. Sic in lingua theodisca in enuntiatis hortatiuis sollen adhiberi oportet). 5, 21 qwas? blasphemaret et legis diceretur esse transgressor (6, 35 sicut nascitur ,ita. ... procedere dicitur). 5, 35 benedixit dicens. 16, 20 soletis requirere (Ambr. fid. 5 prol. rx /ice£ soleas, domine, dicere : uolo autem et huic nouissimo dari sicut tibi. Hier. in Eph. 6, 32 p. 535? cum de hoc

PRAEFATIO

XLVII

mecum. tractaret loco, solebat. dicere eqs. Aug. in euang. Ioh. 7, 6 l. 42 CC 36, 70 ut ego nouerim aliquo tempore illius Pilleati sacerdotem solere dicere : Et ipse Pilleatus christianus est. cf. Tert. monog. 17, 1 cum adnot. CSEL 76 p. 77, 5). 7, 6 qui Hgaret et. diripere posset. 1o, 12 alios widetur fecisse lugere. Hier. tract. in Marc. 9, 1-7 CC 78 p, 478, 33 woluit anima mea eam concupiscere. 174) adduntur substantiua : 8, 29 wer? sabbati dies (9, 9 ?n die baschae. Thes. s.u. dies 1060, 53). 18, 6 himnos lingua explicabant (cf. Thes. s.u. awris 1509, 4. 1510, I, corpus ors, 38, manus 347, 29). 175) eadem aut synonyma uox repetitur: 6, 6 «on solum non credere noluerunt. 17, 6 utrum ... utrum. 17, 19 $n isa ... 4n eadem. CSEL 76 p. XLIX n. 104. Engelbrecht, SB Wien I44, I902, 3 p. 2I sqq. (Boethius). 176) abundat et (CSEL 76 p. xrvirm n. 102 a) : 2, 2 quia .

uenerunt,

et ideo eos

cognouerunt.

4, 28 mecesse

fuil, ul.

temporalis ista circumcisio ber X istum quoque finem acciperet, per quem et moua cordis circumcisio operari (accepit). 13, 3 omnia

quae ,ei,. 17, X5 et $roinde. 20, x0 sicut et ..., dta. et.

ibid. quemadmodwm ..., ia et. — abundat que in quique : II, 27 grana ... quaeque [grana] sunt candida. X4, 25 was ... confractum est, quodque rursus in aqua refudit. 177) forma res periculi i.q. periculum : 8, 21 causa salutis i.q. salus. Ps. Hier. epist. 41, 2 p. 282? nulla tentationum causa i. nulla temptatio. 4, 2 p. 56? causam artus. 7, 10 p. 116? de iuramenti causa ... ad. windictae megotiwm. "Thes. 111 700, 77. CC 1X p. 465. Kühner-Stegmann? r 419 b (Plaut. Amph. 633 res uoluptatum. al.). Schwyzer-Debrunner, Gr. Gr. r1 122 (Eur. Phoen. r98 xpáua O9Aewov. Herod. r, 36 0s xpfjua péya. Plat. rep. 567c rvpávvov xpfjua). breuitas : 177a) 6, 14 dum wirginitatem (uiolatam) sororis suae Dinae ulciscerentur. Gallimathias (Wiener Studien 66, 1953, 155. CSEL 76 PoXLVI).: 178) 5, 4 uxor Putiphar /emeritatem. calumniae addere mon dubitawit pro calumniam temeritati. 5, 5 conscientiam delicto non miscuit pro delictum conscientiae. 5, 7 $orrectae uoluptatis occasione pro porrecta occasione uoluptatis. 5, 8 /Jatebrarum domus pro latebrae domus. r3, 16 feccatum conscientiae pro conscientiam peccati (Apul. met. 7, 9, 2 malae conscientiae reatwm.

alia W

St 160; ibidem

conscientia

vealtus). 15, 18

baptismum. gratiae pro gratia baptismi. 16, 25 fatriarcarum ipsorum Israhel pro patriarchas ipsius Israelis. 16, 26 secundum carnem naturae pro secundum naturam carnis. in cant. 2, 38. Cf. Kühner-Stegmann? 1 781, 2. uariatio :

XLVIII

PRAEFATIO

179) praepositio coniungitur cum diuersis casibus (cf. CSEL 76 p. LI n. IIIC) : I, 21 ?maginem in personam esse, similitudinem uero in [actis (-0). 1, 22 in animalem Adam, ... in Xhpisto. 2, 12 cum eas tabulas (eis -is) ... cum eodem curra. 2, 23 cum lacte et butyrum. 5, x im praescientia ..., àn relatione s, 9n similitudinem. 7, 4 discendit im Aegyptum, discendit n saeculo. x1, 23 in fidem (-e) ac ueritate. 15, 2 àn uas illud fictile et sale. 17, 16 in sanctitate el iustitiam. 19, 9 in natiwitatem ... in passione. in cant. 5, 9. — E lingua theodisca Herm. Paul (Deutsche Gramm. 1v?) affert haec exempla : p. 15 : Heine, 7, 375 [estgebunden an die Idee wie Mazeppa an seinem wilden Rosse. p. 17 : Luther er gründet sich nicht auf mich selbs noch meinem thun. p. 4x : GeBner : Phillis mufte sich neben dem Greisen selzen, und er setzte sich neben die Phillis. ib. Daphnis mute sich neben ihr sezen, und. Phillis sezte sich auch meben den Daphnis. p. 42 : Raimund r, 32 diese M?fgestalt drángt sich zwischen mir und meine Phantasien. Nib. 620, 4 und

drukte in ungefuoge zwischen der wende und einen schrin. p. 44 : Goethe Br. 14, 152, 6 sowohl wegen des Stoffs als wegen den Umslünden. 15, 152, 12 wegen der Furien und dem Gespenst. 25, I5I. Lessing 5, 70, 23. p. 46 : Goethe Faust 9192 Síatt feierlichsten Grufes, ... Statt ehrfurchtsvollem Willkomm. p. 49 : Goethe Br. 2, 72, 7 íiruiz euch und des Teufels. 180) uariant nudi casus (cf. CSEL 76 p. 111 n. 1x1d) : 1, 6 non spiritus qui ex deo est, sed hominis. 3, 15 figuram carmi ..., spiriti. 7, 20 futurum non illius matris, sed illi. 17, 6 carni

et sanguinis quaestionem. 19, IX $annis imuolutus et scissuras. cf. Plaut. Vid. 42 cibique minimi maximaque industria et Kühner-Stegmann? I 456. | 181) uariatio uerbalis : a) temporis (cf. CSEL 76 p. Lt1I n. II2) : 6, 1 fermisit ... simil. 7, 20 expulit et exponit. 8, 13 roficiscitur, uenit, rogauit. E. lingua theodisca Herm. Paul (Deutsche Gramm. 1v?) affert haec exempla : p. 152 : Hebel 183, 36 Als ev die Finger ... ausstreckte und. denkt am michis,

schrie der Gefangene. 188, 3. 189, 2. p. 154 : Schiller Wr waren Troer ! Troja hat gestanden. p. 155 : Uhland 264, 19 S?e haben Stahlgewand begehrt. Und. hiefen satteln ihre Pferd'. Heine 2, 395 die ... Einst den Aktdon verhirschte Und den Hunden preisgegeben (similiter saepius). — b) modi : 2, 10 quod ... adorauit ... dinouerit ... confessus sit. 6, 20 quod. occiderunt et quod occi-

suri essent. 6, 30 qui masci haberent et consummaturi. erant. 6, 53 quod. eleuatur et iungatur. X1, 3 qui sunt (sint) uel ... habuerint. 16, 5 quare ponat et subiunxit. 17, 20 cum negauit et dixerit. — E hngua theodisca Paul l.c. p. 271 affert haec exempla : Schiller 12, 290, 1326 Sein Leben wird er für den Vater freudig Verwenden, wenn ihm Unglück widerführe. 12, 146, 1727. Wolfram. Walther. c) generis : 8, 26 custodire iubet, $rofanari uetat. — d) aliarum structurarum uerbalium : 1, 16

PRAEFATIO

XLIX

diuitem in. flamma cruciari et. Lazarum vefrigerari et vogantem diwitem. 3, 23 quosdam petituros et ... esse wisuros ... uel quod e futuri sunt. 5, 17 posl promissam proceritatem ... braemissa ueneratione. X1, 13 quibus iussum fuerat speculari et requirere ei (dictum fuerat) exinde sperare et consequi deberent (cí. n. 89). I3, I7 mec ubi radicem fiere nec humorem quo alerentur habuerunt.

15, 16 hostendere,

quod. una

sit omnibus

gratia nec

aliwm lus, alterum minus posse consequi. E, lingua theodisca exemplum uariationis personae affert H. Paul l.c. p. 195 : Tieck, Phant. r, 323 da ?ch der einzige bin, der seine Erzühlung nicht erfunden hat, sondern mich gezwungen sehe. collocatio uocis et (Lófstedt 313) : 182) postponitur : 2, 13 w£ ... monstrarentur, sic et (et sic) ... manifestarentur. 4, 20 et quae X pistum parit, uirgo est, ipse et spiritus sanctus... uirgo est. 5, 37 consequenter el. 3, XO ul ...,

ita ecclesia et. — anteponitur : 14, 26 quaa ..., et fronde (17, 15 Si. ..., el proinde). CSEL 76 p. xri. summus et magnus: 183) 2, 31 maximas atque uberes (14, 29). 18, 4 constantissime ei fideliter. 19, 8 summus et uerus. 19, 10 summus ei magnus. CSEL 76 p. L1, ubi addas : Cassiod. Ios. c. Ap. 288 recentissimum alque nouwm. in psalm. 114, 1 l. 20 certissimus atque perfectus. Cassian. CSEL 17 p. 450 b sq. Lact. CSEL 27, 443. Hofmann $ 10oa. simplex pro composito (CSEL 76 p. xLIX) : 184) 7, 7 seras ... minuisti pro comminuisti (Thes. 1035, 76). 8, 9 sanguis fusus est. 2, 13 parebunt (apparebunt). asyndeton bimembre (CSEL 76 p. xr. Lófstedt 305. Kühner-St.* I1 $ 177, 2) : 185) 19, 6 auro gemmüs. 20, 17 wirgimitatis ,samctitatis,. 8, 27 immortalis (et) aeterna. 16, 14 scelera facinora. 10, 20 $ruriginem auaritiae, Àmpudicitiae. facio facere:

186) 2, 7 cwm disputare faci|a]d (disputaret). Cf. Itala Marc. 9, 18 cod. k daemoniacus spwumare faci eli stridet dentibus (djpite, Vulg. spwmat). Lucif. Athan. r, 6 p. 75, I3 H. megare fecisti audientiam. Chiron 390. 395. 612. Hier. epist. 89, 2 quamquam ex superfluo faciam haec tibi scribere (in Luc. 21 p. 266? superflue facit uociferari). Pelag. castit. 1 p. 123 PLS r, 1465 $erdere faciens. Vict. Vit. 3, 27 s$ ... nom speraremus aelernam. witam nec iia fecissem. ... temporaliter gloriari. Vitae patr. 5, 17, 16 fecit opus perficere. Greg. Tur. Franc. 1 praef. p. 35, 1 inquirere fecit. Greg. M. epist. 2, 31 dare facimus. Chlotarii diploma a. 627 Migne 80, 460 jetut ut ... confirmare fecissemus. al. — Itala act. 22, 16 cod. e quid acturus es facere ? (ré uéMew ;). — Hofmann-Szantyr $ 18r. — De usu uerbi /(»» in lingua theodisca cf. Herm. Paul, Deutsche Gramm. 1v? 126 : antiquissima exempla circa , C.C. LXIX

L

PRAEFATIO

a. 1200, Walther daz sé uns tuom bewarn ; 'erst im Spátmhd: werden die Belege hàufiger ; massenhafte Belege bietet z.B. Hans Sachs. Neuere Schriftsteller verwenden diese Ausdrucksweise im allgemeinen nur zur Charakteristik volkstümlicher Rede, z.B. Schiller in Wallensteins Lager. Notwendig ist die Umschreibung z.B. /?eben tu ich thn nicht, aber auch nicht hassen. Vide etiam lexicon fratrum Grimm s.u. thun 444, 7 sqq. — Idem usus etiam in aliis linguis germanicis, ex. gr. anglosax. J do n't see. Bubsti^pro adis 187) i, 2 deum membrorum esse distinctione compositum 1. distinctis membris.

r, r1 i4» membrorum

diuersitate 1i. cum

diuersis membris. rz, 28 $rofrietates membrorum 1. propria (uel proprie) membra. 4, 19 omn? laminae tenwitate subtilzor i. uel tenuissima lamina. 5, 8 /atebrarum dommwus 1. latebrosa. 10, 1o ratione (-is) misterium 1. ministerium rationabile. 12, 10 de

meretrice beccati i. peccatrice. 12, 22 hospitium corporis i. corporale. 15, 13 2n wstae perpetwitate 1. perpetua, aeterna. 16, 11 peccatorum inormitas 1. enormia peccata. Cf. CSEL 76 p. r n. I08. Hofmann-Szantyr $ 89 add. y. notiones notabiles : 188) assignare i.q. signare, dicere : 12, 29 qw locus homicidài est assignatus. cf. Tert. adu. Marc. 1, 15, 6 p. 310, 25 dwos illum deos inferre braesumunt, cum nouem adsignet. bandus : 14, 29 rauco bando frementes. 'bandus (SS. rerum langobardicarum 3, 20. 59, 10. 327, 15) idem sonat ac bannum, unde bannire : Exercitum ... bannire praecepit. Fredeg. 4, 73' B.-W. p. 214. at bannus significat i.q. theodiscam Aeerbann 1. exercitus conuocatus, bannire i.q. conuocare ; nostro autem:

loco bandus barditum quendam significat, cf. hisp. et ital. banda i. corpus musicorum, unde austriacum Banda eiusdem notionis. fortasse cum

cod. F, qui leui errore bauda habet,

scribendum banda (et rauca), quod optime cum hisp. et ital. banda consonaret. causa i.q. res : u. sub n. 177. celare i.q. fallere : ro, 12 s? quis dicat ..., deum

(ceylare

(fallere B) non $otest. cf. Vulg. lob r3, 9 quem celare nihil (nom.) $otest. Hier. in Dan. 2, 22 p. 501^ deum $feruersa non celant. cessare transitiue (Thes. 963, 51) : in cant. r, r1 «uftias Christi et ecclesiae cessaturum esse uinum uetus i. desinere facturas; de infinitiuo in -wrum u. uol. IX praef. p. xix. an (ost) muplias ?

deputare i.q. putare : r, 21 s/militudinem im sanctitate deputari. Thes. 620, 84. í discipere i.q. decipere : 13, 23 Adam et Ewa discepti sunt (decepti F). Max. Taur. serm. 69 p. 674^ Petrus crucis sicut

PRAEFATIO

LI

saluator exitum tulit et dominicae deuotionis similitudine nec in morte disceptus est. discurrere transitiue i.q. tractare : 3, 12 fer singulas species discurrenda est disputatio. Thes. 1367, 78. exercere : I4, 29 mililes exercemus i. militum personam agimus. Thes. 1377, 66 (Heges. 2, I, 2 p. 129, 21 regem. 5, 22, 1 P. 348, 15 hostem et 1376, 81 militiam). habere i.q. debere impers. : 13, 25 habebat impleri ordinem. Thes. 2455, 16. — i.q. facere : 3, 24 refugium habere (facere B). Thes. 2441, 49. 2442, 30. — haberi i.q. esse : 7, 10 quod pronum ad witia habebatur. 5, 6. 10, 20. Thes. 2459, 60. iam 1.q. etiam, adhuc : 8, 11 /unc jam fuerum. Thes. 107,

60. inexorabilis i.q. quae impetrari non potest : 16, 15 wenia. Thes. 1322, 58 (tantum Val. Fl. 5, 320). ignis sapiens : 17, 32. Hanc lectionem tuetur Geuerhartus

(siue Gebhartus) Elmenhorstius in editione Minucii Felicis a. I6I2 p. LXxv his locis similibus : Clem. Alex. protr. 4, 53, 2 olóa éy« «Üp éAeykrucóv kav Bewt0auuovías iarwóv. ... 3 .. TOv £v ZeAdois To0 'AmóMWovos (SC. veów) mpórepov Tjpraaev O/eMa, émeva Távue mÜp c«dpovoüv. Tert. scorp. 3, 3

p. I51, 8 sajiens ignis effigiem wituli diffundit (Vulg. exod. 32, 20 Moyses witulum combussit). Hier. in Dan. 3, 92 p. 511? o quam sapiens ignis, quam inenarrabilis dei potentia ! uinculis

siricía sunt corpora : uruntur wincula, corbora non wuruntur.

Paul. Nol. epist. 28, 2 p. 243, 26 non ardebit opus nostram et ignis ille sapiens transeuntes mos ber examen suwm mon seuero ardore ambiet buniendos. A Rigaltio in editione sua (Lutetiae 1643) p. 234 dicitur ?gnis sapiens sapientissimi artificis iussa exsequens, a sapientissimo artifice datus. Origo autem huius sermonis a Stoicis petenda est : Aug. ciu. 8, 5 CSEL 4o p. 362, 25 (ST V Fr. 11 p. 139, 39) Stoici ignem ... et uiuentem ei sapientem el. mundi fabricatorem |... jutauerunt. Plotin. Ennead. 4, 7, 4 (St V Fr. 11 p. 146, 18) €vvovv TO TveÜpa. kai mÓp vvepóv Ti épuevot. Cod. B uerba ef ?gnis sapiens omisit, quia non intellexit.

ita i.q. itaque : 6, 58. iuxta i.q. cum : 7, 27 u. sub n. 11o. manere i.q. esse : I, Io compositio habet initium, quo componitur ut maneat. Thes. 290, I4. natura 1.q. opus : 2, 21 butirum est lactis natura. naufragium actiue : 9, 16 wí Pharao im aqua oppressus inierü, iia ... diabolus a saluatoris naufragio perit. otium c. gen. i.q. liberatio : 8, 13 s doloris ... otiwm recipisset. paene i.q. ualde : 10,1 arduas pene questiones. cf. Claud. Mam.

anim. 3, I5 p. 184, 12 $aene blanditer et CSEL 76 p. rrr n. II5. :

LII

PRAEFATIO

ratio i.q. argumentatio : I, 21 ?/a diuwidenda ratio (disputationis) est u£, quia iam ... demonstrauwimus, nunc de similitudine

disseramus. recitare i.q. scribere (?) : 17, 22. religio i.q. uas religiosum : 8, 8 arcam dei cum sacerdotibus et omnibus relegionibus mowt. reuocare i.q. reducere : 6, 16 sororem. 14, 21. sacramentum i.q. sacratio : 8, 7 s? sabbati sacramentum est copia cyborum. satis i.q. multo : 2, 21 satis stricitorem. si i.q. siue : I3, 22 haec esse bona quae in saeculo widentur, si regnum, si opes, si pulcritudo formae, si honores, s maximum

pondus auri atque argenti. subtile i.q. breuiter : 9, 18 fro celeritate subtile disserendum est.

uidere ad : 5, 19 wideamus ad cetera. 12, 6 wideamus ergo ad

hospitam

nostram.

cf. Euseb.

Emes.

serm.

283

por 2ra380

utinam neque ad uitium neque ad malam witam wideret. 29, 20 p. 230, 3 ad id inspicere. 27, 28 p. 209, 29 non possumus in deum et in mulierem simul uidere et Hier. tract. in psalm. II CC 78 p. 419, 162 ad imaginem tuam inspice (Euseb. Emes. serm. 29, 20 p. 230, 3 ad id inspicere). in Eph. 1, 8 p. 451? (1 Petr. 1, 12) 2n quem desiderent angeli considerare et Thes. 11 1122, 49 attendere ad (Itala Optat., Don. Ter., al.). IV. VTRVM TRACTATVS ORIGENIS PRIMITVS SCRIPTI AN E GRAECO EXEMPLARI VERSI

LATINE SINT.

Iam Batiffol p. xv sq. quaedam argumenta congessit,. quibus planum facere uoluit Tractatus Origenis e Graeco sermone in Latinum conuersos esse ; quibus nonnulla addere libet. 5, 3 huius (loseph) faces etiam n captiuo liberals. At Ioseph non captiuus fuit, sed seruus; huius autem notionis Thesaurus nullam exemplum nouit. In Graeco sermone autem dvópdzro8ov et captiuum et seruum significat ; uidetur igitur Graeci exemplaris év avópamóó«w male translatum esse. — 9, I8 $ro celeritate subtile disserendum est. Patet subtile esse id quod breuiter. Quid si Graecus k«ará Aezróv scripsit, quod translator male ad ingenium rettulit ? Mirus usus participii item ad Graecam originem referendus uidetur 16, 14 contemnentes deum properabant (pro contemnere). Talis

usus

a Latino

sermone

alienus

uidetur,

in Graeco

Xenoph. oec. 9, I dicit éozo/9a£e Oidokov. Accedit, quod 16, 22 nouo uerbo utitur auctor algener :

aliigenerum. gentium. bopulos, quamquam usitate alienarum (ut cod. B) dicere potuit ; uidetur igitur graecam aàAoyevóv expressisse.

PRAEFATIO

LIII

Cui opinioni non obstat, quod Latinas etymologias affert : I, I3 ex humo homo dicitur (cf. Thes. 2871, 50 sqq.). 10, 5 hostia ab hostando diabolo nomen. accepit. V. DE

AVCTORE

De auctore Tractatuum

TRACTATVVM

ORIGENIS.

diu acriter disceptatum est (cf.

PLS 1 353 B), donec lis felici casu dirempta est ; A.C. Vega enim in quodam codice uisigotico n. 80 Academiae Regalis Historicae Matritensis (Real Academia de la Historia de Madrid) inuenit fol. 644» haec scripta ab Aluaro Cordubensi,

auctore saec. IX : Sanctus Gregorius Eliberritanus!) episcopus dicii : Facie leonis eiusdem. domini

Ihesu Xpisti figuratur ;

sic enim patriarcha Iacob de eo ait : 'dormisti ut leo', somnium comparans jassioni ejus, ei 'resurrexist. inquit 'ut. catulus leonis'. Sed in Apocalipsin Iohannis dicitur 'ecce' inquit uicit leo de tribu Iuda radix Dawid'. Qui ideo leo dicitur, quia natura patris in. filio est, catulus leonis appellatur, ut non ipse pater, set filius crederetur. Quae uerba quod ad sensum optime consentiunt cum eis, quae in sexto Tractatu (6, 29.35) leguntur : ideo catulum nominauit, ut non ipsum patrem, sed dei filium demonstraret, et melius adhuc atque plenius cum r3, 26 : sed. quis hic catulus leonis nisi filios dei ... de quo patriarcha Iacob dicebat : *dormasti ut leo, vesurrexistà ut catalus leonis! ?

Qui ideo leo dicitur, qui natura patris in filio est, et ideo catulus leonis noncupatur, ut non ipse pater, sed. fius esse credatur. De quo in Ajocalipsin Ioannes apostolus audit ... 'ecce uicit leo de tribu Iuda radix Dawid' (Vega in Espafia Sagrada, tom. LV p. 145.361, Madrid 1957). Tractatus Origenis apud antiquos theologos in maxima aestimatione fuisse manifestum est ; ut enim de aliis taceam,

qui eis usi sunt (u. indicem auctorum), Isidorus eos quam plurimis locis Quaestionum in Vetus Testamentum adhibuit et ipse in praefatione huius operis n. 5 (PL 85, 209^) inter fontes suos primum Origenem nominat : swmfta itaque sunt ab

auctoribus

Origene,

Victorino,

Ambrosio,

Hieromymo,

Augustino, Fulgentio, Cassiano ac mostri temporis insigniter eloquenti Gregorio. Item Beatus Liebanensis saec. vIH in commentario suo in Apocalypsim aliquot locos exscripsit (cf. Clauis Patrum Latinorum 710). Hoc loco aptissime inserenda uidentur quaedam e Glossario Ansileubi excerpta fragmenta, quae Pitra in Spicilegio Solesmensi III 395 sq. ex codicibus duobus, scilicet Parisiensi, (1) Nomen oppidi, quod hodie E/ira appellatur, apud Plin. nat. 5, 10 scribitur Iliberri, eodem modo CIL II 2070 (a. 241-244).2077.1572, apud Ptolem. 2, 4, 11 'DJufepis, item CILII 2072 I/lberrifani ;Hier.uir.ill. roy autem Gregorius Baeticus Ellberi episcopus sctibens hodiernae formae proximus est.

LIV

PRAEFATIO

olim Sangermanensi 12, 13 saec. VIII et Turonensi saec. XI edidit ; in Glossario Ansileubi ab Lindsayo Parisiis 1926 edito non leguntur. Origenes. Fragmenta et biblicae interpretationes e Glosario Ansileubi excerpta. X X. Butyrum ex animalium lacte colligitur. Quamquam autem. sit lactis natura, tamen iam jingwior et crassior ei solidior maleria est. Quod iamen aut frequenti agitatione aut concussione assidua cohibetur in se atque solidatur. Denique quum fil (p. 395b) serum de lacte, separatur et oleum delibutum efficitur. Tract. Orig. 2, 22.23. XXIX. Coccum graece, nos rubrum seu uermiculum dicimus. quamquam autem wna sil cocci eb purpurae matura, id, est lana, magna iamen distantia est intra coccum. et purpuram ; nec enim. purpura tali lumine. illuminata. (-atur. Bt.), ut. tanto splendore braeualeat, licet ruborem et ipsa commodet. sed si cocci smiricem. subleues, relucet eleuat fulget excussit (eleuatus fulgorem excutit Pitra ; at excussit est corruptum ex e£ cum sit Tract. Orig. 12, 33), «£ dixi, una materia, id. est lana ; tamen

ut haec fulcherrima de colore, ita et illa de nitore sublimior. dractuOrig. I2; 393. LIX. (p. 390b). Tíbin genus est uasculi in modum scrinii ex uirgultis agrestibus textum, de quo in Exodo dicitur : 'Sumsit autem mater Moysis tibin et liniwit eam pice et bitumine et misit infantem. in ea et posuit eam ad ripam fluminis." hoc autem uasculum ex Hebraea lingua alii capsam, alii cistulam interpretati sunt, quod mos expressius ut iam dixi scrinium appellamus, quia illic blerumque omnia solent scripta reponi. denique hoc uas ex multis wirgultis siluestribus in unitate sui contexitur. in lingua Aegyptia inuarius merses dicitur. (In Gloss. Ansileubi p. 561 haec aliter et breuius). Tract. Orig. 7, 16. XXXIII. Origenis in Leuitico. Gog et Magog, id. est Gog "lectum! , (p. 396a), Magog 'detectum'. Gentes significantur in quatuor cardines terrae diffusae, in. quibus diabolus munc in abyssum inclusus tegitur, quia mon iantum quantum wult nocere permittitur. Postea uero in apertum ad mocendwm ualde ueniens detegelur. 2. Gog 'swper lecta! interpretatur et n. loco iso non $ro gentis alicuius momine, ut ulatur, positum est, sed. ut in aliis nonnullis ipse sermo Hebraeus mon qnterpretatus relictus est et ob hoc quasi de gente aliqua dictum wideiur. Est ergo sermonis consequentia talis : 'Et exaltabitur super terram regnum eius el crescet regnum eius.

Priorem interpretationem ex Gregorio excerptam esse posse putat Wilmart (RB 29, 1912, 275 adn.) ; altera desumpta est ex Orig. hom. in num.

17, 5 PG r2, 710^. Male l. 2 de tecto

nd Pitra ; cf. tectum ... delectum, tegitur (1. 4) ... detegetur (l. 6). XLIV (p. 396 a 28). Nabuchodonossor *prophetia lagunculae angustae' siue "brophetans! (istiusmodi signum bro somnio

PRAEFATIO

LV scilicet futurorum quod uidisse narratur et Daniel interpretatus es) siue 'sessio in agnitione angustiae" bro his qui in captiuitatem ab eo ducti sunt. 2. Duo autem Nabuchodonosor fuere, unus qui transmigrawit Ierusalem, alius qui miserat. Holophernem, quem occidit Iudith. I-5 —

Isid. orig. 7, 6, 8o

XLVII (p. 396 b4). Raphael interpretatur uel "medicina! uel 'spiritus dei ; ubicumque enim curandi et medendi opus mecessarium est, hic archangelus a deo mittitur et inde medicina dei uocatur. 2. Vnde et ad Tobiam idem archangelus missus oculis eius. curationem. adhibuit et caecitate delersa wisum restituit. Nominis enim interpretatione et angeli officium designatur. I-4 Isid. orig. 7, 5, 13. 4-6 ibid. 14 6 enim Isid.

I TRACTATVS

ORIGENIS

CONSPECTVS

SIGLORVM

cod. Aurelianensis 22, saec. X. cod. Audomatensis 250, saec. XIII. cod. Lauteshamensis. fragmentum Paderbornense, continens 17, 32-18, 4, saec. IX.

Wz.

Bulhart. Batiffol-Wilmart, editores principes, Parisiis, 1900. A. C. Vega, ed. in Espaa Sagrada, tom. LV p. 151-359, Madrid, 1957. C. Weyman, ALL 11, 1900, 570 sqq. Bib/. Zeitschr. 2, 1904, 234 sqq.

Bonnet

M. Bonnet, Le La£in de Grégoire de Tours, Parisiis, 1890.

Lofstedi

Einar Lófstedt, PAz/ologiscber Kommentar zur Peregrinatio /Aetberiae, Vppsaliae, 1911. 'Thesautus linguae Latinae.

Thes.

— o RM em TN p SUNSET

sic includuntur a rec. II addita,

Haec qui recensionem 1

sic includuntur a rec. II mutata,

uult legere omittat

sic sic sic sic

includuntur includuntur includuntur includuntur

a rec. II omissa. quae delenda uidentur. quae supplenda uidentur. quae corrupta uidentur.

Praef. 1 praefationis capitis III numerus (non pagina) r. tot stellulae indicant tot uerba aut partes uerborum deesse in xkEF cod. Aurel.

TRACTATVS

$

ORIGENIS

IN NOMINE DOMINI INCIPIT TRACTATVS ORIGENIS DE LIBRIS (SACROJSANCTARVM SCRIPTVRARVM (CONPROBATVS A BEATO HIERONIMO].

ITEM CAPITVLA. «I.» De libro Genesis. «II.» De libro Exodi. «III.» De libro Leuitici. 1o KIV.5 De libro Numeri. «IV.» De libro Ihesu Naue. «V.» De libro Iudicum.

«VI.» De libro Regum quarto.

1; (VIL. Delibro Esaie prophete.

«VIII.»

De libro Ezechielis

prophete. XIX.» De libro Danielis pro-

20

phete. (X.» De libro Zachariae prophete. XI. Delibro hactuum apostolorum.

2; Expliciunt capitula) in libro

priore. «Inc. de libro» Genesc(is».

I. De expositione et ficmento hominis. 3o II. De id quod apparuit deus Habrahe sub ilice Mambre.

I. De expositione et figmento hominis.

II. De eo quod apparuit deus Habrahae bre.

ad ilicem Mam-

III. De eo quod uidit Sarra filium Agar cum filio suo Ysaac ludentem.

IIII. De eo quod dixit deus ad Habraham tu autem testamentum meum seruabis.

V. Quomodo Ioseph in Egypto descendit in nomine domini. VI. De duodecim benedictionibus. I. De libro Genesis. II. De libro Exodi. III. De libro Leuitici. IIII. De libro Numeri. V. De libro Ihesu Naue.

VI. De libro Iudicum.

VII. De libro Regum quarto. VIII. De libro Isayae prophetae.

I, 8 Cf. S. Gelasii papae ep. 42 (A. THrEL, Epistolae Rom. Pontificum genuinae, Braunsberg, 1868, p. 461): Origenis nonnulla opuscula quae uit beatissimus Hieronymus non tepudiat legenda suscipimus. In sinistra columna posui capitula codicis "Aurelianensis (F), im dextra sanrti. Bertini siue "Audomarensis (B). Ex 1. 25 patet bos uiginti tractatus diuisos fuisse in duos libros ;

cod. F autem capitula libri prioris babet post capitula libri posterioris ; eundem ordinem aique cod. F sequitur cod. Lauresbagensis (L). I, 4 scorum F B conptobatus] mon est unus fractafus, sunt uiginti ; lotus uersus non auctoris esse uidetur ; deleu. Bi. 4-24 numeri * de expositione 7. confessione fidei ?. Dr. 6 item B7., idesct? F 10 IV. De libro Numeti oz. F (de numeti L) e I-X erasi euanuerunt in F consequenter deinceps non recte numerauit : exemplar igitur numeros non babuisse uidetur ; 25 Capitula de primo. De libro etiam tractatus ipsi numeros inscriptos non babent 16 litteras subplendas indicat p. vix. B.-W., zotidez suppl. Bf. 23 Genesi L 10 e? 8 litteras subplendas indicat B.-W.

TRACT. ORIGENIS, ITEM CAPITVLA VIIII. De libro Ezechielis III. De id quod uidit Sarra prophetae. filium Agar cum filio suo X. De libro Danielis propheYsaac ludentem.

4

5; IIII. De id quod dixit deus ad Abraham tu autem testamentum meum seruabis.

V. Quomodo Iosep in Aegypto descendit. 4o VI. De duodecim benediccionibus filiorum Israhel.

tae.

XI. De libro Zachariae prophetae. XII. Delibro actuum apostolorum. EXPLICIVNT CAPITVLA.

q.» 1. Et finxit deus hominem de limo terrae et inspirauit in faciem eius spiritum witae ei factus est homo in animam wiuentem. Multi sunt ineruditi homines expertes caelestium litterarum 45 (c. l. e.), qui cum audiunt (-ant) dixisse deum : Faciamus hominem ad imaginem et ad. similitudinem nostram, putant corporeum deum et membrorum compositione (compactione) constructum intellegi (-i-) oportere, praesertim

cum

et

oportere. Hoc autem ita esse

;o prophetae credunt, eo quod prophetae caput et capillos domini nominant et oculos et aures et nares et os et labia et linguam et pedes, (ut) cum dicitur : Caput eius et capilli ut lana alba tamquam mix, et : Oculi domini super iustos el aures eius ad. preces eorum, et : Odoratus est dominus ss odorem suawitatis, et : Os domini locutum est ista, et : Quae

$rocedunt de labia mea (labiis meis) mon faciam irrita, et : Lingua mea calamus acutus, et : Sabbata uestra odiwit anima mea, et : Conuerte domine faciem iuam ei salut erimus, et :

Dextera domini fecit uirtutem, et : Nonne manus mea fecit haec 6o omnia ? et : Digito dei tabulae legis lapideae scriptae Moysi traduntur, et : Caelum mihi sedis (-es) est, terra autem scabillum (-ell-) dedum meorum, et : Manu ualida et excelso brachio domini populus liberatur, et : Caelum palmo mensus est et terram omnem $ugillo concludit. 2, Haec ergo membra corporis cum 65 legunt uel audiunt, iita, credunt, ut iam dixi, quasi corporeum deum et membrorum esse distinctione compositum. Denique haeresis ipsius homines graeco uocabulo Antropomorfiani dicuntur, eo quod deum ad uicem hominis compactum atque formatum adserunt. Proinde admonenda (amm-) fuit dilectio 7o uestra, ne aliquis uestrum horum uerborum subtilitate capiatur. 9, Aiunt enim : 'Si haec membra, quae in deo diuinae scripturae commemorant, non ita essent credenda, ergo

fefellerunt nos prophetae, qui et caput et capillos et oculos et aures et nares et os et labia et linguam et manus et pedes et 7; cetera membra domini nominarunt, quem [h]iscirent incorporeum deum et nihil horum penitus indigere, sed et ipse Moyses, qui hoc in loco refert dixisse deum : Faciamus homa42/43 Gen. 2, 7. 45 sqq. cf. Hil. in psalm. 129, 4 (C.S.E.L. 22, 650, 14 sqq.). 45/46 Gen. r1, 26. 52/83 Dan. 7, 9. 53/854 Psalm. 35, 16. 54/55 Gen. 8, 21. B5 Is. 58, 14. 55/56 Psalm. 88, 355. 5$ Psalm. 44, 2. 52/858 Is. 60/61 59/60 Act. 7, 50. 59 Psalm. 117, 16. B8 Psalm. 79, 4. 35547 Deut. 9, 1o. 61/62 Is. 66, 1. 62 Psalm. 135, 12. 63/64 Is. 40, 12.

pro inscriptione babent xYrEM TEXTVS LIBRI GENESIS P, ^ INCIPIT SERMO ORIGENIS PRIMVS DE FIGMENTO HOMINIS B I, 42 Numeros paragrapborum add. Bt. 42 post tertae suppl. B.-W. (Adam ad imaginem et similitudinem dei» propzer /. 46 46 ad a//. ozz. B (aS óuoiow) 63 58 conuertere domino F 51 nominaent F 48 intelligo B fere sezzper *?1 menbra F 64 ergo ut B palma F 95 iscirent Bz. (praef. 16a), hi oz. B

42 essent B£., oz. D, iste ? F

6

TRACTATVS ORIGENIS I, 35-8

nem ad imaginem et ad. similitudinem nostram. Sed quid hic agimus, o dilectissimi fratres? utroque enim latere coartamur. 8o 4, Si enim non est homo ad imaginem et similitudinem dei factus, ut lex et prophetae tradunt, ergo et legem et prophetas mendacio coarguimus, qui dicunt dixisse deum : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, et : Fecit deus hominem ad $maginem dei. Sed qui haec dicunt, meminisse 8; debent hominis institutionem longe aliam esse dei natura. 9, Sed (cum non» disseramus nunc de diuinae naturae inuisibilem et inenarrabilem mages(tatem) (inuisibili et inenarrabili maiestate), de humana imagine et similitudine disputandum est, quae senio et casu fragilissimo naturae infirmo uigore 9o et arido uirore deformata saepe uitiatur et laeditur; sed si inuiolato et integro pudore conseruetur, beneficio dei et liberalitate resurrectionis inmortalis efficitur et in melius reformari potest. Manifestum est enim tribus perfectum constare semimortalem hominem, id est corpore et anima et spiritu. 6. 95 Sed ne quis miretur, quod semimortalem hominem dixi (diximus) : quia, etsi caro moritur, anima tamen eius et spiritus permanet inmortalis, sicut et apostolus ait : Vf integer spiritus uester, anima el corpus in aduentum domini conseruetur. Sed cum integrum spiritum postulat, non spiritus (-um) qui ex deo est, 100 sed homini (-es) meminit, qui (quia) si laesus ab homine suo fuerit, tunc integer ei homini non erit, cum ab eo recesserit.

*. Spiritus etenim non cum homine nascitur, sed postea per meritum, per gratiam fidei a deo tribuitur, sicut saluator in euangelio dicit : Spiritus ubi uult spirat et. uocem eius audis, 10; sed unde ueniad (-t) et quo eat ignoras. Verum animalis homo, qui necdum spiritum dei acceperit, duabus rebus ut dixi constat, id est corpore et anima. Quae anima etsi mouet et moue-

tur et commutabilem statum ut (aut) in bono et (aut) in malo habet, tamen ut iam dixi inmortalis est in utroque, quia aut 110 deo semper uiuit (-et) aut poenae, deo inquam si sancta permanserit, poenae autem si peccauerit. 8. Corpus uero quod religatum est partibusque coniunctum, facile dissoluitur et labefactum tabescit. Est ergo in nobis aliud, quod est uentosum, aereum, simplex, flabile et agitabile, animus et sensus 82/84. Gen. 1, 27.

97/98 I Thess. 5, 23.

104/105 Ioh. 5, 8

99 utrumque F, corr. B.-W. *9 coartamur (zoz cocertamur) F 82 mendacio] Thes. III 1389, 17 83 fecit inquit F? 85 institucione F aliam ... natura] u. Ibhes. I 1636, 59 naturam F 86 suppl. B.-W. 90 desornata F 95 dixi uerum est F? 98 conseruetur 5057 corpus B contra Graecum .. . 99 conseruati postulat F? 100 homini aJ7., -es gen., praef. 3.1 meminit F?, me////it F, metuit B qui//// F 102 etenim dei F? 108 aut ... aut 7. e£ ... e£ (T bes,

1575, 78)

TRACTATVS ORIGENIS I, 8-13

7

11; alterna mutatione uicissim spirantes et respirantes, est et solidum corpus, quod per elementa temperatum uiget, id est calido, frigido, (sicco,? humido. Sed hoc corpus terrenam habet cognationem, anima uero spiritalem naturam. 9. Cum ergo ex duobus (-a-) ut dixi naturis homo constet, 120 quarum aliam spiritalem diximus, aliam esse terrenam, quo-

modo tu putas deum, incorporeum, simplicem, purum spiritum, imaginem et similitudinem hominis habere ? Qui enim

ita uult (u. i) credere, ut corporalem deum intellegat (-i-), cum nemo qui corporalis est, ad imaginem et similitudinem 12; dei factus non sit, hic compositum (-n-) deum ex potiore et inferiore natura esse statuat (-et), quia talibus hominem constare manifestum est. 10. Ouidquid autem compositum (-n-) est, necesse est ut non fuerit sempiternum, quia compositio habet initium (i. h.) quo componitur ut manead (-t); deus autem 150 semper et in omnibus manens ubique idem et nusquam non totus est, sicut scriptum est : Caelum et terram ego impleo, quia nec locus est aliquis, ubi deus absit (non sit), nec locus, (qui» deo maior sit. Et quia spiritus dictus sit, sicut scriptum est : Deus inquid (-t) spiritus est, qui ergo spiritus est, simplex et 13; uniformis est. 11. Alioquin si in membrorum

diuersitate con-

structus esset (est), iam inmensus (imm-) et infinitus non est, quia metiri et definiri poterit aestimatione membrorum. Quid, quod septem oculi domini leguntur et homo duos oculos habet ? Et ubi est haec imago et similitudo dei in homine ? Non 14o enim ulla similitudo est eius (ei) qui duos oculos habet et eius qui septem habere perhibetur. 12. Sed et homo corpus et ossa habet et uestigium in terra exprimit, deus autem qui spiritus est, Ossa inquid «on habet : quidquid est dictum, ipse dominus in euangelio testatur, quod spiritus ossa non habet nec uesti14; gium exprimet (-it). Et ubi erit imago et similitudo dei (non habentis ossa) ad hominem habentem ossa et carnem [,ad eum qui non habet ossa] ? 13. Sed quia breuitas horarum non patitur plura exempla congregare, 15o soluenda iam quaestio est,

ad soluendam

iam quaestio-

nem recurramus, 123/129 cf. Hil. in psalm. 129, 4 (C.S.E.L. 22, 650, 21-26). psalm. 129, 5 (651, 4-5). 131 Ier. 25, 24. 134 Ioh. 4, 24.

129/131 cf. Hil. in 143 Luc. 24, 59.

117 supp/. B;. 118 cognationem B, cogitacionem F 119 duobus F (Tes. 2242, 82.84) 121 ac purum F? 124 cum oz. B nemo qui B cotporaeum FP? 125 hic B.-W., hoc F B 128 fuerit] praef. 85 132 nec alt.] ne Wzz. 570 cf. INouat. trin. 2 p. 8899 sq. (qui? B/. 133 post sit nonnulla deesse uidentur. Bt. 134 inquid fere ubique F, -t B 135 si in membtorum] sine murorum F 140 ulla JW. 570, una F B 143 dictum oz. B 146/147 del. B.-W. (ad eum qui /// habet neutrum F?) 150 /// soluenda F, absoluenda

B.-W.

TRACTATVS ORIGENIS I, 13-16 ut probemus et uere hominem ad imaginem dei secundum scripturas esse plasmatum et nihilominus longe aliam imaginem dei esse (a. e.i. d) ab homine. Deus enim cum 155 hominem ad imaginem suam faceret, duplici eum natura composuit (fecit), anima scilicet et corpore. Et quidem (Equidem) animam diuino illo et incomprehensibili nobis uirtutis suae opere constituit, corpus uero de limo terrae plasmauit. Et quia ex humo homo dicitur, ideo anima corpori 16o coniuncta uocabulum hominis traxit, ut et ipsa homo diceretur. 14. Denique aduertite quid scriptura pronuntiet : E? dixit, inquid, deus : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem 8

nostram. Et fecit deus hominem, ad imaginem dei fecit illum. Et postea repetit dicens : Nondwm, inquid(-t), Plwerat deus super 165 lerram et homo non erat qui operaret (-retur) terram. Et ubi est quod supra iam dixerat : Fecit deus hominem ad imaginem dei,

cum postea subiungat (Ht) : Et finxit deus hominem de limo terrae el inspirauit in. faciem. eius spiritum witae et. factus est homo in animam wiuentem ? 15. Videtis ergo, dilectissimi fra17o tres, quomodo naturam nunc (hanc) interioris et exterioris hominis quodam inspirationis foedere copulatam insinuat. Denique et beatus Paulus apostolus hoc sciens adserit (ass-) in semetipso exteriorem cum interiore homine dissidere (Conygaudeo enim inquit legi dei secundum interiorem homai175 nem ; sed (prius) dixerat : Video aliam legem in membris meis repugnantem et captiuum me ducentem, id est per exteriorem (-e) «hominem, inuitum cogi ,et, interiorem et id agere quod non uult. Vnde idem beatus, apostolus : Habemus, inquit, thesaurum istum in uasis fictilibus. 16. Hoc ergo corpus uas 18 fictile appellat, eo quod de (humo? hominem (plasmatum sciat», thesaurum dicit, eo quod in eo Xpistus inhabitet,quia

idem apostolus : In interiorem hominem, inquit (i. h.), habitare (inhabitare) Xpistum. Recole denique et euangelium (legerej et ibi inuenies per diuortium corporis et animae diuitem in 18; flamma cruciari et Lazarum pauperem in sinu (-0) Abrahae refrigerari et rogantem diuitem, ut pater Abraham mitteret Lazarum, ut intingueret digitum suum in aqua (-am) et linguam eius refrigeraret, quia torquiretur (-e-) in flamma (flama). Et unde, rogo, homini mortuo et in terra sepulto os et 19o lingua, qui apud inferos ,erat, ut, refrigerium roris ,de digito 155/158 cf. Hil. in psalm. 129, 5 (p. 651, 6-9). 189 cf. Zeno r1, 12, 2 (P.L. 1r, p- 340^ cum nota). 161/163 Gen. r1, 26. 164/165 Gen. 2, 5. 171 inspirationis] cf. Hil. in psalm. 118 IOD 8 (p. 445, 16) : quodam inspirati spiritus foedere 172 cf. Hil. in psalm. 129, 6 (p. 651, 16). 174 Rom. 7, 22. 175/176 Rom. 7,23. 178/179 II Cor. 4, 7. — 182/183 cf. Eph. 3, 17. — 184/188 cf. Luc. 16, 19. 184 diuortium corpotis] cf. Tert. de anima 7 (C.C. 2, 790, 12). 190/191 cf. Tert. de anima 7 (790, 3-5).

159 indicitur B 172 apost. oz. B 173 homine oz. B 174 suppl. F* (ovvijóonat) 176 repugnantem legi mentis mee F? cuz Graeco e£ V'ulg. 178 habemus B.-W. (£xouev), -etis F, -entes B 180/181 su5p/. F? 188 Habr. F

TRACTATVS ORIGENIS I, 16-20

9

animae feliciores, expeteret ? 17, Hic est ergo homo interior, quem apostolus dixit secundum deum creasecundum deum asserit esse tum esse.

creatum.

195 Videtis ergo alium esse hominem

qui de terrae limo factus

est, alium qui secundum deum creatus est, ut in omni miste-

rio interioris hominis secundum imaginem creatoris bonitate, caritate(k-), sanctitate perfecti esse possimus. Denique idem apostolus repetit dicens : Eís? exterior homo noster 200 corrumpitur, inierior renouatur. 18. Ecce habes interiorem hominem

secundum

deum

creatum,

habes

exteriorem

,ho-

minem, de limo terrae plasmatum ; ecce habes interiorem hominem in quo Xpistus habitat, habes exteriorem ,hominem,, qui corrumpitur et dissoluitur ; ecce habes interiorem 20; hominem congaudentem legi dei, habes exteriorem ,hominem,, qui opera carnis desiderat ; ecce habes interiorem

hominem, qui aput (-d) Lazarum in sinu Abrahae refrigeratur et duiuitem qui torquibatur (-e-) in flamma (flama); (ecce habes eum qui ab angelis delatus est,» habes eum qui mortuus z1o et sepultus (et) in terra dimersus est. Non enim idem est, qui mortuus in terra dissoluitur, quod ille, qui in sinu Abrahae refrigeratur : ille uiuet (-it) et loquitur et supplicia aut refrigeria sentit et patitur, hic mortuus et inmobilis, immo putredos (putridus) iacet. z1; 19. Videtis ergo alium esse hominem, qui opera spiritus desiderat, alium, qui carnalia concupiscit, alium, qui semper uiuit, alium, qui moritur. Ille inuisibilis est, qui ad imaginem dei factus est, quem secundum deum apostolus dicit creatum, hic uisibilis est, qui de limo terrae plasmatus est ; ille mobilis 220 est, hic non mouetur et a (ex) semetipso motum habere non potest ; ille inmortalis, hic mortalis ; ille rationabilis, incorporeus, subtilis, aeternus, «hic ...». 20. Et ideo imago dei in his omnibus est, in inuisibilitate, in inmortalitate, in rationabilitate, in mobilitate, in quibus anima humana formata est, dum 22 A

naturam dei mobilem anima perennis (perh-) imitatur, nihil in se habens corporale, nihil graue, nihil caducum.

Pro ipso

ergo interiore homine dixit deus : Faciamus hominem ad 1maginem et similitudinem nostram, quia ipse interior inuisibilis et inmortalis est, et haec est imago dei in illo. 222 cf. 193/206 exscripsit Beatus. II Cot. 4, 16. 224 sq. cf. Hil. in psalm. 129, 6 (p. 652, Hil. in psalm. 129, 6 (p. 651, 21). 4 Sq.). 193/194 Eph. 4, 24.

196/197 ministerio B.-W. (praef. 21)

222 208/209 supp/. F? (ab angelis ////) 225 anima

lacunam indicauit Bf. (inrationalis, corporeus, crassus, temporalis) F B, mobilitas animae B.-WW. 5

C.C. rxix

IO

TRACTATVS ORIGENIS I, 21-25

21. Et que (quia) aliud est imago, aliud similitudo, ita (etiam) diuidenda ratio est, ut, quia iam hominem qui ad imaginem dei factus est demonstrauimus, nunc de similitudine disseramus. Diximus enim imaginem in» personam esse, similitudinem uero in factis (facto), sicut apostolus ait 235 Imitatores mei estole sicut et ego X isti, et alibi ex uoce dei : Estole sancti (s. e.), sicut et. ego ,sanctus, sum. Videtis ergo similitudinem in sanctitate et bonitate deputari. 22, Denique cum dixisset deus : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, postea repetens ait : Ef fecit deus hominem 24 o ad imaginem dei ; non dixit ad similitudinem ; imaginem enim

2,0

fecerat in animalem Adam de inuisibilitate, de inmortalitate

animae, similitudinem autem in Xpisto reseruauit, per quem qui ad imaginem dei factus fuerat rursus ad similitudinem reformaretur in ipso. Sic enim apostolus ait : Primus Adam 24 ^ in animam wiuentem, secundus Adam in spiritum uiwificantem (spiritu uiwificante). 23. Exgo qui in animam uiuentem factus fuerat, similitudinem necdum acceperat ; qui autem in spiritum uiuificantem (spiritu uiuificante) factus est, in hunc similitudo dei est reformata. Imago enim uultus est, ut iam supra 25o retulimus, similitudo uero refertur in factis. In hac enim simili-

tudine, quae est melior et proxima deo, facile apparet, quod est in eadem simile, id est diuinum, pulchrum (-cr-), sincerum,

25

A

26 o

non uarium, non infirmum, non mutabile (mo-) ; splendor est enim (enim est) interni luminis Xpisti, quem in eo habitare dicit apostolus, speculum ueritatis. 24, Sed quae est ista quam nominat similitudo nisi uita caelestis spiritalis, quam nulla foeda libido nec uitium nec luxoria (-xu-) nec fu[s]cata colorum (colore) figmenta ,corrumpunt,, non (nec) auaritia, quae nunquam satiatur, sed magis esurit cum putatur expleta (corrumpuntj ? 25. Haec ,ergo, similitudo cupiditate saeculi non inflatur, non carnis uitio exardescit, non inmani (im-) crudelitate stri-

26

A

det, quae priusquam torqueat ipsa torquetur, sed habet haec similitudo pium uultum, misericordes oculos, linguam defendentem, beneficiam (benificam) uoluntatem. Haec ergo obtanda (op-) est nobis similitudo, quae tantam habet felicitatem et gratiam, ut, quod est paene incredibile, non iam ho-

230/27 exscripsit Beatus. 235 I Cor. 11, 1. Cor. 15, 45. 254 Eph. 5, 17.

230 que F, quod F?, quia B F? (praef. 144a)

236 Leu. 11, 44.

244/246 I

233 in F?, o, F B

236 dyioc

£ocode, s.e. Vulg. dytos eipé 253/254 splendor /// enim F 206 nominat F?, -et F, -o B spititalis] add. F' NOTANDVM DE SIMILITVDINEM XPI

257 fucata Wz. 557 Bf., simulata Beatus neficiam] praef. 36.

265 defendentem] pacatam F?

be-

TRACTATVS ORIGENIS I, 25-30

II

mo, sed mutata lege et condicione inmortalis deus appelletur (atur) ; fet) quod dixi 'deus', non natus, sed factus, id est 270 beneficio, non natura. Hic ergo caelo sideribusque coniunctus aeternitatem potietur uitae caelestis. 26. Sed ne dubites, quod dixi extra hominem deus ; ipse enim deus deorum hoc permittit, hoc donauit. Labora

uincere, ut merearis

deus dici,

quia Ego inquid (-t) dzxi : dii estis et filii Altissimi omnes. Quod 275 igitur simile est, tale est quale (exemplar) per totum ; uerum nec recognosci potest simile, nisi habeat expressa signa per imaginem personalem. 24. Quod ergo ait : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, imago facti et factoris haec est in interiore homine (-em -em) : de inuisibilitate, de

28» inmortalitate, de mobilitate ;quod autem ad similitudinem pertinet, ut secundum bonitatem dei in omni sanctitate, iustitia, fide et pietate uiuere debeamus. Ceterum qui de limo consistit terrenus, corruptibilis, grauis, caducus, rursus in terram, unde est assumptus, est reunde adsumptus est, reuerte285 tur

uersurus

secundum sententiam domini dicentis : T'erra es et in terram ibis, licet et ipsi resurrectio sit (s. r.) promissa. Vnde aduertere debetis alium esse hominem, qui de terra est et in terram conuertitur, alium, qui semper aut deo uiuit aut poenae. 290. 28. Verum quod ad membra pertinet, quae quasi humana in deo deputantur, non proprietates membrorum, sed efficaciae diuinorum operum indicantur, ut homines, qui spiritaliter deum uerum et uiuum uidere et intelligere non poterant, saltim secundum suam naturam aliquid de deo uiuo sentirent. 295 29. Non enim lex et prophetae sic de deo loquebantur quomodo deus erat, sed quomodo homo capere poterat, ut proinde secundum suum sensum unusquisque deum uiuum possed (dt) agnoscere (cognoscere), quod et oculos haberet unde uideret et os unde loqueretur et animam unde neomenias (neu-) 3oo et sabbata Iudaeorum odiret, et manus unde operaretur. 30. Ceterum quoniam adhuc spiritalem sensum expectatis

(-sp-) : cum caput (-d) dei dicitur, quod ipse initium (sit) rerum

omnium (o. r.) ,sit; indicatur ; cum autem capilli ut lana alba tamquam nix, quod semper antiquus sit nominatur; cum 5o5 oculi dicuntur, quod omnia uideat, cum nares, quod o[do]rationes sanctoquod orationes sanctorum 274 Psalm. 81, 6.

286/287 Gen. 5, 19.

295 sq. cf. Nouat. ttin. 6 (P.L. 5

[1886], 922 C).

268 admutata ?F (admuto Tes. non baber)

appellaetur F 269 est et quod 273 uincere F 245 (ex.» 279 pos? personalem add. F DE IMAGINE 280 quid F 281 sanctitate] bonitate B 286 domini] dei F 290 had F, hic ad F? 291 /// deo F 306 orationes (gen., praef. 1) Br. F5, est B.-W. 272 dixi hominem deum B.-W. Br. iunge tale est per totum uerum quia F

I2

o

31

5

TRACTATVS ORIGENI S I, 3o-II, 1

rum quasi boniodoris percep-

quasi boni odoris percepturus

tio sit aperitur,

sit indicatur,

quia orationes sanctorum in Apocalipsi (-ly-) timiama (thy-) comparantur esse, quae per manum angeli in odorem bonae flagrantiae ut scriptum est domino offeruntur ; 31. cum uero os domini dicitur, quod ipse totus sermo sit (sit s.) explicatur ; cum uero lingua ipsius (eius) ut calamus acutus scribitur, quod per spiritum (eius), quem calamum dixit, bipertita priscae legis et euangeliorum praecepta perscripta sunt indicatur; cum manus nominatur (-antur), quod omnia ipse sit operatus, cum brachium, quod uniuersa ipse contineat, cum digitus (i) dei, quia per ipsum omnis significatio diuinae uoluntatis aperitur. 32. Totus enim oculus est, quia totus uidit (-et), totus auris,

o

quia totus audit, totus os, quia totus sermo, totus lingua, quia totus loquitur, totus pes, quia totus ubique est, totus manus,

32 A

quia totus ubique operatur, totus brachius (-um), que (quia) totus omnia continet et uniuersa gubernat. Et quidquid de eo dixeris, efficientiam operum suorum et dispensationes (-em) sacramentorum ipsius nominabis, non tamen ipsum qualis et quantus sit poteris explicare. 33. Tunc enim existimatur (aestimatur) deus, cum inaestimabilis dicitur; spiritus enim inaestimabilis, incomprehensibilis et inenarrabilis ubique totus et unus est, quantum humana mens aestimare, comprehendere

33 o

et definire (diff-) non sufficit. Et ideo timendus, obsecrandus et adorandus est, que (quia) deus credi magis se uoluit, non iudicari. Ipsi honor et gloria in saecula saeculorum. (Amen.j Am

1. Apparuit autem. dominus iusta (-x-) exitus uiarum. 309/311 Apoc. 8, 4.

Abrahae

ad

ilicem

Mambre

319 cf. Hier. tract. in psalm. 95, 9 (C.C. 78, 145)

329

cf. Min. Fel. 18, 8 sic eum digne aestimamus, dum inaestimabilem dicimus. Ps. Phoebad. fid. 4 p. 40^. 331 cf. Ps. Phoebad. fid. 5 p. 41* credi se uoluit, non indicari. Euseb. Verc. trin. 1, 6 (CC IX 4, 51) credi te tantum permisisti et nullo omnimodo te mortali sermone definiri uoluisti. 3, 9 de te, deus, credendum et non definiendum. 5, 45 sciri se tantum uoluit, non tamen permisit, ut de qualitate sua proprie debeat definiri. Arnob. nat. r, 31 p. 21, 5 ut intellegaris, tacendum est. Socr. hist. eccl. 3, 7 Ejáypws év rà Movaxywd ... ópiLea0a. cs dmAoóv TO Deiov sávry ádmayope/e.. Philemonis inc. fab. frg. 118 (Kock, Com. Att. frg. IT p. 515) 9eóv vójute kai oéov, Dre. 86 pj. II, 1 Gen. 18, 1. 308 aperitur (cf. Thes. 217, 77) in ras. ex [[[[ cataz .F 310 comparantut 7. cozzparando dicuntur (esse del. B.-W.) ^ S11 fragrantiae D.-I. p. 214(praef. 32) — 315 praescripta F 316 operatus ostenditur PF? 316 ipse oz. B 322 quia F? B 326/327 existimatur] is 77 ras. F (pro aes ?) 329 humana mens] sit homo //// F ex humana z£ id. 331 que] praef. 144a se expunxit B 332 iudicari] indicari Ps. P/oebad. II, 2 e£ 16 iuxta exitus uiarum 707 babet graecus tec V'ulg. ; cf. I. 21.48

TRACTATVS ORIGENIS II, 1-6

I3

Laborandum mihi est et requirendum, dilectissimi fratres,

ut inueniam, quid sibi uelit, quod patriarcha iste nobilis et ; admirabilis propheta uel sermone uel opera (opere) prophetauit, quia multa non solum uerbo, sed actu quae erant futura

monstrauit, quorum (cuius) iesta (gesta) nos modo legentes et res immaginarias (im-) euangelio conferentes plenum et perfectum spei nostrae solatium capiamus. 2, Abraham ergo qua10 druplicem in semetipso figuram habens magnum diuinae dispensationis sacramentum per imaginem portendebat. Vna enim in eo erat figura legis et prophetarum, altera populi Israelis (-he-), quibus erat lex upsa: tradenda, tertia saluatoris et nostra, qui filii idei eiusdem Abrahae (Ha-) per Xpistum 15 futuri eramus, quarta populi non credentis. Proinde magna cura et diligentia aduertendum est, ubi et quando et quomodo et cui rei typum induxerat, id est quando saluatoris et nostra, quando legis et prophetarum, quando credenti populo (credentis populi) tet: quando non credentium Iudaeorum. 20 9, Cumque dicit (ecce enim dicitur) : Apparuit deus Abrahae (Ha-) ad ilicem Mambre iusta (vuxta) exitus warum, hoc est in quadruuio, sedenti ad ostium Labernaculi sui meridie. ?Et respiciens oculis suis uidit, el ecce tres. uiri stabant ante eum. Et cum widisset, occurrit in owia. (obuiam) illis et adoraust in 25 lerram 9el dixit : Domine, si inueni gratiam ante le, ne transieris

puerum iuum ; *sumam aquam et lauentur pedes uestri et refrigerate sub arbore, 4, cum itaque ad exitus uiarum ad ilicem Mambre tabernaculum Abraham habuisse referatur, ad quem omnes conmeantes (comm-) refugium habebant, figura fuit 3o (erat), quod ubique et ex omnibus orbis partibus a finibus terrae concursuri essent homines ad credulitatem dei per apostolos qui filii Abrahae (Ha-) essent futuri. 5. Denique ipse dominus saluaturque (-orque) noster praemissam figuram in euangelio conpleuit, cum dicit : Nwptiae quidem paratae sunt, 35 wocati autem. digni non fuerunt. *iie wunc ad. exitus warum et jrouocate quoscumque (quemcumque) inueneritis ad conuwiuwm nuptiarum.

6. Quod cum

diceret, ostendebat,

quia Iudaei,

qui per legem et prophetas ad coniunctionem Xpisti et ecclesiae fuerant prouocati, cum indignus (-os) se iudicassent non 4o ueniendo, id est non credendo in eum, tunc missi sunt apostoli

ad exitus uiarum, ut ex omnibus gentibus colligerent credentium populos et essent refugium nationum, a quibus nuptiale

20/27 Gen. 18, 1-4.

34/3« Matth. 22, 8.9.

11 9/10 quadr. F? is rasura, triplicem B (babuitre F' quatriplicem? Marescb) 17 nostra] subaudi * Abrabam 17 typum I. 571, tempus F B protendebat B 22 et oz. F (kat) 18 credenti populo] praef. 52b figura es? (nostrum Wz.) 36 quemcumque B (ócovv) 80 a-B P?, ac F 24 ouia] praef. 21

I4

TRACTATVS ORIGENIS II, 6-11

illud Xpisti ut dixi (ut d. X.) et ecclesiae conuiuium compleretur (-np-), sicut et beatus apostolus ,Paulus, non credentibus 4; Iudaeis dicebat : Vobis frimum oportuerat braedicari uerbum dei, sed que (quia) vreppulistis (repu-) illud et indignos uos iudicastis, transferimus nos ad gentes. 4, Et ideo cum iuxta exitus uiarum Abraham (Ha-) dicitur habitare, uocationem gentium significabat esse futuram (uenturam), utpute cui 5o promissum fuerat quod 2» semine tuo benedicentur omnes gentes et paler multarum gentiwm. esset futurus. Arbor autem illa crucis imaginem perspicie portabat, quae aliis dura et aspera quasi elignea uidebatur (-retur), quia illic suspensus est dominus, ut peccata nostra, quae nobis ex transgressionis ligno 5; obuenerant, in ligno crucis rursus per eundem hominem adfixa (aff-) punirentur, sicut beatus apostolus ,Paulus, cum de crucis misterio (-y-) disputare faci[a]d (disputaret ait) : In quo adfixum (aff-) inquit expiauit delictum ; 8, aliis uero umbram et refrigerium praestabat, quo credentes ab aestu et ardore

6o persecutionis proteguntur ac refrigerantur, sicut scriptum est : In umbra alarum tuarum sperabo, donec transead (-1) iniquitas. Crux enim Xpisti, ut apostolus dicit, fereuntibus stultitia est, salus autem. futuris uirtus dei est. 9. Tabernaculum autem illud, id est casa ubi Abraham (Ha-) pro tempore manebat, 65 figura erat ciuitatis Ierusalem (Hi-) in qua (pro? tempore lex et prophetae, ipse quoque dominus et apostoli habitauerunt (-arunt), quae postea sicut casa in uinea secundum Esaiae (Is-) dictum relinquenda erat. Quando autem casa in uinea relinquitur, nisi cum uindimia (-de-) consummatur ? Sic et consum7o mata uindemia dominicae passionis relicta est Sion (Syon) sicut casa in uinea.

10. Sed quid est illud, quod tres uiros dicit Abraham (Ha-) ad se uenisse et unum ex his adorauit, unum deum suum dino-

uerit, unius (sej puerum ac seruum confessus sit dicens :Do75 màne, si inueni. gratiam, ante te, ne transieris juerum tuum ?

Igitur si unus dominus est, qui ad uisitandum Abraham (Ha-) uenire dicgnatus (-g-) est, qui sint illi duo comites eius diligentius aduertamus. 11. Duo itaque isti uel uiri uel angeli, qui cum domino comitabantur, si me intentio mea non fallit 48/47 Act. 15, 46. 50 Gen. 22, 18. 91 Gen. 17, 4. 32/58 cf. Col. 2, r4. 61 Psalm. 56, 2. 62/63 I Cor. r, 18. 63 sq. cf. Isid. in Gen. 14, 4. 6? Is. zr, 8. 28 sqq. cf. Isid. in Gen. 14, 5.

45 praedicare F —— 46 que F, quia B F? (praef. 144 a) — 49 pos? gentes add. F QVOD SIT QVOD ABRAHAM IVXTA EXITVS VIARVM HABITABAT

add. F DE ARBORE ILLA SVB QVA ABRAAM

SEDERE

DICITVR

91 50s; fututus

53 lignea 2p (praef. 16b) D" facid BZ, praef. 186 B9 quo sz. Jigno erucis, quia B.-W. 62 est oz. B 63 saluis autem] saluandis F?, salus B 64 id est casa B, ide jsaac F 65 (pro» B.-W., primo Is;4. 77 quid sint B

TRACTATVS ORIGENIS II, 11-15

I5

8» aut decepit, Moyses et Elias (Helyas) sunt, unus priscae legis latur (-or), qui per eandem legem aduentum domini praedicauit, alius, qui in clausula mundi uenturus est euangelium Xpisti Iudaeis praedicaturus et facturus nobiles Xpistianos, metator scilicet secundi aduentus domini. 12, Denique cum 8; in monte transfigurasset, qua in regno suo uenturus est, isti

duo, id est Moyses et Elias (Helyas) cum domino adfuisse (ab apostolis) uisi sunt. Sed quomodo ab apostolis agniti sint (sunt), silentio praeterire non debemus. Nunc uero, fratres dilectissimi, dico quod sentio: (quomodo) nisi quia Moyses 9o cum eas tabulas foederis, quas in monte Sina (-y-) acceperat a domino, et Elias (Helyas) cum eodem curru in quo leuatus fuerat, ad Xpistum uenerunt et, quod hii essent, ideo apostoli eos cognouerunt ; pro quibus beatus Petrus apostolus ait : Domine, bonum est nobis hic esse ; si wis, faciamus trea (tria) ta-

95 bernacula, unwm tibi, unum Moysi, unum Heliae (Helyae). 13. Vt ergo isti duo uiri, id est Moyses et Helias (Helyas) 1n monte excelso ab apostolis cum domino uisi sunt, sic et tunc jin futura (...» patris fidei nostrae Abrahae, cum eodem, domino

parebunt (apparebunt), quia aput (-d) deum facta sunt omnia, 100 quae apud nos inperfecta putantur, dicente apostolo : Qui uocat ea quae non sunt tamquam (-nq-) ea quae sunt. Necesse

enim fuit, üt ea quae futura erant prius dedicatori fidei nostrae pro loco pro tempore mostrarentur (-nstr-) sic et (e. s.) nobis postea qui filii eius sumus in ueritate manifestarentur. 14. 105 Denique et ipse dominus huius rei testimonium in euangelio perhibuit dicens : Abraham. quaesiwit, ut uideret diem meum, et uidit. et exhilaratus est : tunc utique uidit diem dominici aduentus et dispositionis eius misteria cognouit, cum ei uenienti ad se gaudio exilaratus (exh-) occurrit, cum conuiuium 110 praeparat et ea quae conuiuii sacramento congrua erant spiritu prophetiae oblaetus apponit, cum pedes lauat, ut plenum et perfectum obsequium in aduentu ipsius exiberet (exh-). 15. Denique et ipse dominus hanc uicem semini eiusdem Ha- . brahae (A-) [c]reddidit, ut filiis fidei eius id est apostolis pedes 94/96 Matth. 17, 4.

100/101 Rom. 4, 17.

106/107 Ioh. 8, 56.

80 decepit esz praesens (praef. 1) 81 eadem F(/.eamdem ?) ^ $5 se... transfig. P?, praef. 87 qua F (praef. 114), quia B, quo ueto F?, qualis B.-W. 86 ad fuisse //// F? in ras. 88 debemus] adZ. F' PVLCHRE SATIS EXPOSITVM ETjVALDE NOTANDVM 89 (quomodo) Br. nisi expunxit P? 90 eis tabulis B? 91 helias F, -y- B e£ deinceps 98 lacunam indicauit Bt. ; an (uisitatione» 99 parebunt Bz.(appatebunt Vg.),-erunt F B facta] perfecta B.-W. (sed cf. Weyzan, Bibl. Zeitschr. 2, 1904, 241) — 103/104 sic... postea] praef. 172 111 oblaetus (cf. obmortuus, obstupidus, CIL x11 1466 obmerentissimae)] obletus F, obletus B, oppletus W'zz. 571, laetus B.-W., oblectatus Vg. apponit B.-IW., opponit F B 112 pos; exhiberet adZ. F ExPONIT BEATVS HIERONIMVS IN DICTIS SVIS EVIDENT 113 dominus 5os? Abrahae E reddidit F?, credidit F B

16

TRACTATVS ORIGENIS II, 15-19

11; ipse lauaret, ut formosus (-os) pedes euangelizantium pacem lauacri sui purificatione efficeret. 16. Sed que (quia) idem Habraham (A-) duplicem figuram populi qui ex se futurus erat in semetipso portabat, tam eorum, qui ex semini (-e) suo credituri in Xpisto erant (e. in Xp.), 120 quam illorum, qui non erant credituri, sicut scriptum est : Sic erit semen tuum sicut stellae caeli et sicut arena maris — qui (quod) non solum propter multitudinem dixit, sed ut bipertitum populum ex semine ipsius significanter ostenderet, id est qui credidissent in Xpisto sicut stellae caeli fulgerent, 12; qui autem credere noluissent, ut arena maris proiecti conculcarentur in terra —, proinde tabernaculum hoc Abrahae ciuitatis Hierusalem (Ie-) figuram habens uocationum utrorumque tpopulorum. speciem perspicue portabat, tam eorum, qui ex Israhel (-ael) jin Xpisto, credituri erant, quam eorum, qui de 150 exitus (-bus) iuiarum,, id est de nationibus uariarum gentium credidissent. 17. Sed nunc

quod Abraham

iam uideamus

domino

conuiuii illius sacramentum,

exibuit

(exh-) quid indicat

(-et).

Vitulum inquid (-t) tenerum, saginatum, butyrum et lac et banes

155 ingriphios, 1d est azimos, subcinericios ex tribus mensuris similae

consparsos ; quae omnia ad liquidum prosequi spatium dicendi non patitur (permittit) ; et ideo breuiter strictimque fauente domino singula quaeque perstringam. 18. Vitulus ergo hic tener, saginatus carnem domini figura14» bat, quae ab incredulis filiis carnis Abrahae propter salutem credentium immolari habebat, sicuti (sicut) et apostolus dicit : Pascha nostrum immolatus est Xbistus. Quem ideo saginatum dicit, qui (quia) erat omnium bonorum operum plenitudine praeop[t]imus, sicut apostolus ait (ait ap.) : Im quo ommis 145 dlenitudo diuinitatis

corporaliter inhabitat.

Hic ergo uitulus

dominici corporis, qui in euangelio pro peccatore filio hocciditur (o-), ipse pro nobis est ab incredulis (ab i. pro n. e.) immolatus, unde optimum conuiuium credentibus praeparatum est. 19. Sed quod butyrum dicit et lac cum carne uituli pariter 15» appositum, priscam legem esse quae per Moysen data est d1Q15 c£11s. 52575 Romo, 15: 121 Gen. 22, 17. 125/126 cf. Psalm. 7, 6. 134/135 Gen. 18, 6.7. 142 I Cor. 5, 7. 144/145 Col. 2, 9. 149 sqq. cf. Isid. in Gen. 14, 8.9.

115 formosus F, -os F? B

116 505; efficeret add. F' QvOD ABRAHA FIGVRAM

DVORV POPVLORV IN SEMETIPSO HABVERIT 122 qui F (praef. 29), quod B F? 123 pos? ostenderet add. F noc ET DANIHEL APERTE *NVNCIAT DICENS ET QVI AD IVSTITIA ERVDIVNT MVLTOS FVLGEBVNT QVASI STELLE IN PPETVAS ETNITATES (Dan. 12, 3) 129/130 de exitus] praef. 85 130 gentium 7. paganis ut 5, 14. 1225212, 017928 135 cf. $ 24.26 138 prestring. F 144 praeopimus Br., ptaeoptimus (noz pto-) EF, oz. B, opimus FP? 149 quod F?, et F B

TRACATVS ORIGENIS II, 19-23

160

165

170

17

apostolo auctore didicimus ; sic enim ad Galathas scribit : Lac enim uobis folum dedi, non cibum, necdum enim poteratis nec adhuc quidem potestis. Tradiderat enim eis legis (l. e.) mandata quasi lac de uberibus duarum tabularum legis expressum, quod est testamentum fidei ; necdum etenim poterant propter infantiam sensus sui euangelicae doctrinae solidam et robustam escam accipere. 20. Butyrum autem Iohannis Baptistae est praedicatio, quae euangelio coniuncta est, qui 2n spiritu et wiriute Heliae (-y-) metator primi auentus (ad-) dominici fuit, sicut et ipse Helias (-y-) in secundum (-0o) uenturus est. Iohannem Baptistam ipsum esse Heliam (-y-), non propter carnis materiam, sed propter unam eandem (eandemque) uirtutem spiritus dominus in euangelio probat, cum pro eodem Iohanne dicit : S7 uultis scire, ipse est Helias (-y-) qui uenturus est. 21. Sed quare Iohannis praedicatio butirum (-o0) comparatur (conp-) breuiter dicam. Butirum (etenim; quamquam sit lactis natura, tamen iam pingulor et solidior materia est ; sic et Iohannes (-is) praedicatio quamquam adhuc lacte priscae legis uteretur, quia /ex et $rophetae usque ad Iohannem, tamen iam satis strictiorem et seueriorem disciplinae regulam intimabat dicens : Jam securis ad. radicem arborum posita est el omnis arbor quae non facit fructum bonum excidetur et àn ignem

180

185

maletur (-H-) ; yet : , "Natio (generatio) wiperarum, quis uobis monstrauit fugire (-eve) a weniente (-ura) ira? *Facite ergo dignos fructos (-us) paemilentiae et cetera. 22. Denique ut paenitentiam agerent, ut peccata baptismo diluerent, ut uias domini praepararent et semitas eius (ei) dirigerent, id est ut corda sua mentesque ad suscipiendum aduentum Xpisti bonis actibus praepararent, crebris obiurgationibus admonebat (amm-). Nam et sicut butirum (-y-) aut frequenti agitatione aut concussione adsidua (-ss-) quoitur in se adque (-t-) solidatur, sic et hi (hii), qui per Moysen lac legis acciperunt (acceperant), multis obiurgationibus et crebro pulsu Iohannis uocibus agitati ad solidiorem fidei substantiam profecerunt, sicuti et Dauid paenitentiam agens quoagulatum (co-) ut lac cor suum esse dicebat. 23. Denique cum butirum (-y-) fit, serum de lacte 151/153 non Gal., sed I Cor. 5, 2.

166 sqq. Ansil. cf. Matth. 5, 3.

137 escham F 190, 28

158 Luc. 1, 17.

164/165 Matth. 1r, 14.

171/1*5 Matth. 5, 10.7.8. 169 Matth. 11, 13. 180 Ansil. 185 P-alm. 118, 70.

137/158 Ioannem Baptistam F ex /. 161 163 pos; est add. PF QVARE

IOHS

PDICIO

177/178

162 eandem] Tes. BVTIRO

SIMILIS

COPAR

172 non 171 atborum oz. B (ràv 8év8po) butyrum] ef. I, 310 173 natio F B?, generatio B! £. fr. b. B, fr. n. £. F (rovoóüv kapmóv kaAóv) 181 quoitur] quo 1T F, coibit B, cohibetur B.-W. (sed cohibeti /ac non dicitur) ; ad coitur cf. praef 88 e? Chiron 929 coiti zedializer. optime autem intelligendum co(g)itur 186 (Thes. 1523, 13 sqq.), sc. elisa littera g ut 15, 126 fiere pro figere (praef. 18) cum B, sicut F? in ras. — fit B, et P? in ras.

18

TRACTATVS ORIGENIS II, 23-27

separatur et oleum de butiro (-y-) efficitur ; ita et de lacte legis

increduli uelut (-d) serum separantur, atque ex Ioannis praedicatione, quod est butyrum pinguissimum, euangeliorum 19o testimonium uelut (-d) oleum praebetur. Ac proinde cum uitu-

lum cum lacte et butyrum Abraham domino edendum apponeret, hoc significabat, quod nec corpus domini, quod est uitulus, sine lacte legis nec lac legis sine butiro (-y-), quod est Iohannis praedicatio, nec Iohannis praedicatio sine euangelica 195 plenitudine esse potest. 24. Quid autem mensurae tres (tr. m.) simmilae (-m-), quid etiam panes azimi de tribus mensuris subcinericii indicent, silentio praeteriri non debet. silentio praeterire non debemus. 200 Tres itaque mensurae tres sunt generationes Noe, id est Sem, Cham et Iaphet (-f-, ex quibus post diluuium omne genus hominum reparatum est, id est omnes tribus, linguae et nationes (-is) esse coeperunt, ex quibus in Xpisto credentes socii passiones (-is) eius et participes sanctae mensae essent futuri, 20; immo et Qn) panem dominici corporis deputandi ; 25, qui ideo [in] specie similae comparantur, quia primum ut grana fortia et robusta a paleis gentium sancti spiritus (sp. s.) flatu separati et mola legis comprehensi (con-), ut, si qua inerat duritia,

frangeretur,

tunc

peccatorum

furfures

excussi,

ut

210 credentium populorum pura et candida fidei uota uelut simmila (-m-) purgarentur, sicut scriptum est : Super niuem candidiores effecti sunt Nazareni, baptismi quoque aqua consparsi unum corpus caritatis (k-) effecti (sunt». 26. Sed quare panes azimos subcinericius (-os) dicit ? Azimos utique, quia sine 215 firmento (fer-) malitiae, sine feruore peruersae doctrinae, sine tumore et superbia cordis insani oportebat esse credentium unitatem ; subcinericios autem, quia necesse erat per paenitentiam et legitimam satisfactionem adque (-t-) exommologesim (-in) praeteritorum delictorum omnem credentem in pa220 nem. Xpisti corporis deputari, sicut et Iohannes Baptista eis qui baptizandi erant dicebat : Facite dicgnos (-ig-) fructos (-ws) jaenitentiae. 24, Sed et beatus Petrus apostolus sic Iudaeis credentibus dicebat : Paenitentiam agite ei babtizemini 202 Dan. 3, 7. 5, t9. 211/212 'Thren. 4, 7. 214/215 I Cor. 5, 8. 214 sqq. cf. Isid. in Gen. 14, r1. 221/222 Matth. 5,8. — 223/224 Act. 2, 58.

187 oleo F, oleo quod F?

191 cum lacte et butyrum] praef. 148 — 193

lacte legis B, legis eras. F 194 nec I. pr. F?, o». F B 198 pos; debet add. F QVARE TRES MENSVRE DICVNTVR 202 nationis B 205 in F?, o». RB 206 in /ranspos. B7. 208 ut eras. F 209 peccatores B 210 populorum FP?, peccatorum FF B 212 valipato, nazarei PF? quoque] enim F*? ex q/JJ] 213 sunt F?, o». F B 218/219 eximmologesim F 222 et

om.F

223 baptizamini F?

TRACTATVS ORIGENIS II, 2;7-III, 1

I9

in nomine domini nostri Iesu Xpisti in remissionem peccatorum. 22; Et ideo subcinericii panes apponuntur, quia per paenitentiae satisfactionem credentium animae a domino adsumuntur (ass-). 28. Videtis ergo, dilectissimi fratres, lectionis istius sacra-

mentum salutis nostrae ordinem lineasse (-i-). Abraham etenim 250 qui dominum suscepit figura sanctorum erat qui aduentum Xpisti cum gaudio suscipetunt. Tabernaculum eius typum Ierusalem

fuisse dixi, ubi primum

dominus

aduenit,

qui à

credentibus exceptus est, ab incredulis uero in crucis ligno suspensus est et quasi uitulus saginatus occisus est. Lac et 25; butyrum (significat?, que (quia) Jex et $rophetae usque ad lohannem jrophetauerunt. 29. Tres mensurae similae, unde Sarra panes subcinericios fecit, trium dixi filiorum imaginem (i. £) indicasse, ex quibus omne genus hominum natum est, qui diuinae trinitati credentes, id est patri et filio et spiritui 24» Sancto, ex aqua baptismatis per ecclesiam, cuius imago Sarra (Sara) erat, conspargendi essent et in uno corporis Xpisti pane redigendi ;Sarra enim ut iam dixi ecclesiae typum gerebat, quae sagramentorum (-cr-) ministra et obediens erat. 30. Azimus (azimos) autem panes id est sine firmento (fe-) ut dictum 24 E est, eo quod sine firmento (fe-) malitiae, sine acrore (feruore) nequitiae hac (ac) peruersae doctrinae esse debemus ; subcinericius (-0s) uero, ut per paenitentiam conuersi ad baptismatis sacramentum

«et? sancti spiritus uapore decocti uelut

esca beneplacita deo acceptabiles (-is) futuri eramus. Filius 25o autem Sarrae, qui in senectute repromissus et datus est, hoc indicauit (-bat), quod in ultima saeculi senectute ecclesia uerbo dei conciperet (et? haberet ingenum (-uum) populum Xpistianorum, qui heres esset repromissae hereditatis id est caelestis regni futurus. 91. Deo patri omnipotenti ;per dominum nostrum, Iesum 257 Xpistum maximas atque uberes gratias agere (referre) debemus, qui nos tanti sacramenti participes esse uoluit.

dL» 1. Videns

autem

natus erat Abrahae, 235/236 Matth. 11, 13. III, 1/4 Gen. 21, 9.1o.

Sarra

(-r-) fiium Agar Aegyptiae, qui

ludentem

cum

245 I Cor. 5, 8.

filio suo Isaac, dixit ad 249 I Petr. 2, 5.

224 Iesu Xp. oz;. B 233 uero oz. F 235 sign. F?, os. F B que] Praef. 144 b 236 mensuras B! 239 trinitatis F 240 Sarra F, Sara B semper 246 actore] c i4 pas. (pro g, cf. angore Isid.) 246 deberemus F suc- F, subc- F? 247 ut FB, quia F? ; praef. 129 248 «et» B.-W. 249 escha F (praef. 27») 252 et F?, og. F B. ingenum] praef. 15 257 post uoluit add. F? cui est honot et gloria in secula seculorum amen III, 1 Sarra F, Sara B sezzper

20

TRACTATVS ORIGENIS III, 1-5

Abraham

: ^ Eice ancillam et filium eius ; non enim heres erit

filius ancillae cum filio meo Hisaac (Is-). ; Si omnium patrum gesta prophetarumque uaticinia, quae tipum (-y-) futurorum esse beatus Paulus apostolus docet, diligenti cura et sollicita animaduersione aspicere (curare) et considerare uelimus, procul dubio magnum sagramentum (-cr-) spei hac (ac) salutis nostrae a saeculis antiquis dispositum 1o esse dicimus. 2, Nihil enim repentinum neque (aut) inopinatum in euangelio gestum est, quod non fuerit prius (pr. f.) aut praefigurata patrum praedicatione monstratum aut opere praeostensum aut prophetica uoce praedicatum. Denique hoc in loco, cum

Abraham

iuxta consilium

Sarrae

uxoris

suae

1; Agar ancillam suam Egyptiam (Aeg-) cognouisset et ex ea filium Ismael nomine suscepisset, sed et postea, cum Sarra in

senectute sua filium peperisset ac inuicem ludentes infantes uidisset,

quid est quod dixit ad Abra20 ham maritum suum ?

rursus dixit ad Abraham :

Eice |de domo, ancillam el filium evus ; non enim heres (eres)

erii filius ancillae cum filio meo Isahac (Isaac). 9. Magnum utique sacramentum diuinae ordinationis in hoc ordine mostrabatur (-nstr-). Que (igitur), dilectissimi fratres, intuendum 25 est nobis et requirendum, ut inueniamus, quae causa quaeue ratio extiterit, ut primum uellet maritum suum cum ancilla dormire et eundem filium, quem de ancilla susceperat, uelut isuum, proprium edocare (-ret) et hunc eundem edocatum postea cum matre sua ,de dómo, iuberet expelli. 30

4 Sic enim scriptum est : E?ce inquid, ancillam et. fitum eius ; non enim haeres erit filius ancillae cum filio meo Isaac.

Quod quidem non leuitate aliqua (uel» zelotypiae spiritu accensa

Sarra

hoc

dicit, ut ancillam

cum

filio suo,

quem

pridem sibi ipsa adoptauerat in filio, iuberet expelli, sed spiritu 55 prophetiae inpulsa utrasque res (utramque rem) pro tempore, pro causa, pro typo futurorum consul(tpa ratione prouidit, ut et prius ortaretur (ho-) maritum de ancilla filium generare et postea ipsam ancillam cum filio suo |de domo, faceret extorrem (expelli). 5. Sarra enim libera et nobilis typum habebat 4o ecclesiae, quam ,ecclesiam, corpus Xpisti esse apostolus de-

8 GolX2x17 Xe EIS

Hebfi 10:3.

6/10 cf. de arca Noe 2. — 24 sqq. cf. Isid. in Gen.

40 Col. rz, 18.

3 e£ 4 anscill- B ; cf. 15, 68 scitientes 4Hi*F 10 dicimus F, didicimus B dicemus F?; praef. 4 24 que F (quod F?)] praef. 118 28 suum * F hedocatum F . 32 uel F?, oz. F B 34 adoptauetit F — 35 proficiae F 35 utrasque F?, utraque F 86 consulta B.-IV. 5. 214 (Thes. 585, 44.)

TRACTATVS ORIGENIS III, 5-10

2I

finiuit — sicuti et Sarra Abrahae caro erat : Hoc inquid os de ossibus meis et ,haec, caro de carne mea —, cuius membra

sanctos et fideles esse (quosque) apostolus docet. Agar ergo ancila Sarrae typum sinagogae perspicue portabit (-bat), 45 quae filium, id est populum in seruitute peccatorum

,suorum;

generans in domo dominae suae, id est ecclesiae manere non poterat. 6, Omnem autem peccatorem seruum probat ipse dominus in euangelio cum dicit : Qw feccatum inquit facit, seruus est et seruus üànquid, non manet in domo in aeternum,

so filius autem manet. Et quia populus Iudaeorum peccator de Aegypto exiens legem in seruitute accepturus erat, sicut apostolus ait : Lex non iustis, sed peccatoribus data est, proinde hic populus, qui (quia) peccator est, (merito a filio Agar figurabatur. Y. Atque)» merito Agar ancilla Sarrae typum syna5» gogae habens Abrahae domino coniungitur, ut ex ea filius, id est Iudaeorum populus primitiuus nasceretur, qui sub iugo seruitutis erat futurus, quamuis esset pro tempore in magnam gentem et ipse futurus. 8. Sed nihilominus

cum

filio liberae

filius ancillae, id est

6o cum fideli populo populus sinagogae heres esse non posse memoratur. Nemo etenim hereditatem paternam, id est caelestis regni gloriam possidebit, nisi qui se filium Sarrae, id est nobilisac uenerandae ecclesiae fide (-ei) sanctitate omnibusque bonis actibus praebuerit. Matrem etenim nostram 65 Hierusalem (Ie-) caelestem liberam, hoc est sanctam ecclesiam beatus apostolus (Paulusi esse testatur, Agar uero Hierusalem (Ie-) terrenam, id est synagogam montis Sina (-y-), in quo lex in seruitute accepta est, figuram fuisse (habuisse) subiunxit. 9, Nam quod Sarra adhuc tunc sterelis (steliris) erat, 7» quando Abraham cum ,Agar, Aegyptia conueniebat, hoc indicabat, quod ecclesia ex gentibus tamdiu sterelis (steliris) esset futura nec ullum ex spiritali semine filium susceptura, quamdiu sinagogae populus, id est filius (Agar? aut nasceretur aut cresceret. 10. Denique ut Sarra in senectute concepit, ita 7; ecclesia [ut] in fine mundi et prope occasum iam saeculi; quando ad tabernaculum Abrahae dominus uenire dignatus est et filium Sarrae promisit, id est quando secundum carnem ad Hierusalem 41/42 Gen. 2, 23. 50 Ioh. 8, 34.35.

terrenam

uenit, ubi fuit tabernaculum

legis,

45sqq.cf.Isid. in Gen. 17, 2. — 48/ 43 cf. I Cor. 12, 27. 65/68 Gal. 4, 26.24.25. — 521 Tim. r, g. 62 1I Tim. 4,18.

43 ergo 7. autezz, Thes. 41 hos F 46 id est om. F 4$ peccatorum F?, -um PF 44 pottauit F*? TRETT 59 lib. fil. anc.] nomen F 53/84 suppl. B.-W. (merito Br.) 53 quia B F? 64 hact. F — 65 63 hac F 61 memoratur oz. F 60 pop. syn. oz. F 6* montis iunctam montis F? 6? synagoge B Hier. F, ierlm B e deinceps *3 Agar P?, om. F B 72 ex piritali F 68 lex oz. B Sina] cf. 7. 103 *? promitteret F v5 ut del. B.-W., et eccl. Vg. ; praef. 182 41 sq. sicuti ... mea] g/ossaz caue ! W.-B.

22

TRACTATVS ORIGENIS III, ro-14

tunc filium promissionis Sarra retro sterelis (steliris), id est 8o diu infecunda ecclesia meruit accipere, sicut (et) per prophetam ipse dominus ecclesiam ex gentibus adloquitur (all-) dicens : Laetare sterelis (steliris), quae non. paris, erumpe et clamma (-m-), quae non parturis, quoniam blures filii desertae magis quam eius quae habet uirum. 8; 11. Sed cum audisset inquid Sarra dominum, quod. ei filium repromilleret, risit. Qui risus dublicem (-pli-) habet significantiam, eo quod populus Xpistianorum ,in cuius figura Isahac nasci habebat, risum in hoc saeculo ab incredulis esset

passurus uel quod in futurum risum et gaudium consecuturus

9o esset, sicut ipse dominus discipulis dicebat : Felices plorantes,

quia ipsi ridebunt, et : Iterum me widebitis (u. me) et gaudebit cov uestrum gaudio inenarabil, et gaudium — uestrum nemo auferet (aufert) a uobis. Vnde et ipse qui natus est de Sarra risus nomen accepit ; Isaac etenim ex Hebraea lingua 9; in Latino sermone risus interpretatur. 12, Sed iam nunc per singulas species discurrenda est disputatio, ut unicuique personae rerum gestarum proprietas adsignetur (ass. pr.). Diximus itaque Agar ancillam Sarrae typum habuisse sinagogae, quae filium, id est populum in seruitute

1oo peccati ienerabit (generauit). Quod quidem et beatus Paulus (apostolus) in epistula (-ol-) sua meminit quod haec per allegoria (-am) sint dicta, id est quod Agar in figura fuerat (erat) sinagogae uel montis Sina (-y-), unde populus legem seruitutis accepit, qui heres paternae promissionis, id est regni caelestis 105 (c. r.) et gloriae futurae ut iam dictum est, esse non posset. 13. Nunc uero, quia superius exposuimus Agar cuius figuram gesserit, silentio non est praetereundum, quid hoc significet, quod Hismahel (Ismahel) cum Isaac ludere scriptura dicat (-it). Ouid enim laeserat aut quid nocuerat, si ludebat ? Num110 quid illa aetate gratum esse non debuerit (crat), quod (si) luderet filius ancillae cum filio liberae ? 14, Sed Sarra lusum illum (hunc) perniciem putabat ; nam et Paulus apostolus ludum hunc persecutionem significauit dicens : (Sicut? tunc inquid is qui secundum carnem est persequebatur eum qui secun115 dum spiritum, ita et nunc. Videte, quommodo (-m-) nos docet apostolus quia populus iste Iudaeorum carnalis (c. I.) ad82/84 Is. 54, 1. Luc. 6, 2r.

85/86 Gen. 18, 12. 91/93 Ioh. 16, 22.

113/115 Gal. 4, 29.

86sqq.cf.Isid. in Gen. 14, 13. — 90/91 92 I Petr. 1, 8. 101/102 Gal. 4, 24.

88 risus F? 89 passurus] futurus F 92 gaud. inen. F ex I Perr. 1, 8 93 apet €? a4pet 94 accepit] add. F 15AAC RISVS INTERPRETATVR 97/98 propr. assign. F? 102 po;; dicta add. F' Pv. CHRE AGAR SINAGOGA DICITVR 104 promissionis] possessionis F 108 5o: posset add. F (ovrD» QvoD LvpERET HISMAHEL CV ISAAC SICGNIFICET 113 sicut F?, oj. F B 114 his F

TRACTATVS

ORIGENIS III, 14-19

23 uersantur (-atur) huic populo spiritali siue etiam inter nos ipsos si quis adhuc carnalis est spiritalibus aduersantur (-atur).

15. Nunc uero, fratres, adtendite (att-) quae (quod) dico, quia

120 et ludus iste aliut (-d) sicgnificare (-g-) potest ; nam (quia) in omnibus caro aduersatur spiritui; Hismahel etenim ficuram (-g-) carnis ierit (g-), quia secundum carnem nascitur, Isaac autem spiritui (-us), quia per repromissionem generatur. Et ideo caro blanditur spiritui, ut inlecebrosis (ill) cum eo de12; ceptionibus

agat, delectationibus inliciad (illiciat), uoluptati-

bus molliat et libidines (-is) adludat (all-) inlecebra (ill-). 16. Vnde,

dilectissimi fratres, uidete, quia et iniustitia homini

blanditur, ut personam potentis accipiat et gratia eius flexus non rectum (iustum) iudicium ferat. Quapropter intellegere 130 (-i-) debet quis, quia sub specie ludi blandam persecutionem ab iniustitia patitur. Sed quia Sarra figuram uirtutis gerit, proinde huiuscemodi ludus Hismahel (Is-) cum Isaac, id est carnis cum spiritum (-u) Sarram quae est uirtus maxime offendit. 155 17. Sed cum eiceret, inquid, Habraham (A-) Agar de domo, accepit panes et utrem aquae et dedit Agar (ei) et $nposwit super humerus (-os) eius infantem et dimisit eam; exiens autem Agar errawit in deserto ^et defecit aqua de utre et posuit infantem sub arbore 19et iens , sedit contra eum. Sed quid ,hoc, significet,quod in-

14o fantem in humerus (-os) eius inposuit et panes et utrem aquae, non est ,enim, segniter transeundum. Infans (enim) ille, ut saepe dam, dixi (diximus), filius ancillae, Iudaici populi personam habens, necesse erat, ut peccator populus et insipiens ceruicem matris suae (id est) sinagogae grauaret ; et ideo Hismahel 145 (Is-) inponitur in collo matris suae. 18. Denique sic et in passione domini idem populus ut collum matris grauaret clamauit : Sanguis eius super nos et super filios nostros. Inde (Et i.) est, quod peccata populi sui, id est fili Abrahae ipsa portaret. Panes autem hoc indicabant, quod uetus sacerdotium panes 150 propositionis, sicut scriptum est, portaret secum et uesci haberet. 19. Vter uero cum aqua quae defecit Iudaicam purificationem deIudaicam purificationem de124/131 Rufin. Orig. in Gen. 7, 5 p. 73, 27 sqq. 74, 8-10.

14-16. 142 sqq. cf. Isid. in Gen. r7, 3. Isid. in Gen. 17, 3.4 (consentit cum cod. F).

136/139 Gen.21,

144 Matth. 27,25. 149 sqq. cf. 149/150 Leu. 24, 9.

118 2057 aduetsantur add. F (Pv, cHRE» ExposrrvM (suppl. Bz., cf. adp. 15,88) 123 spiritui] praef. 52 125 illiciat B?, blandiatur B! 125/126 uoluntatibus B, uolü*« F 126 inlecebra F, et illecebraet P? 130 quis] quiuis W;. 242

136 &àckev Ayap 139 iens non babet Graecus 141 enim] praef. 125 segniter B F?, significanter F e£ add. pos? transeundum : QVID INFANS ISTE SIGNIFICET 143 habens B F?, habebat F necesse ergo F? 148 50: portaret add. F QVID PANES SIGNIFICENT QVID VITRE AQVAE VEL EADEM AQVA INTELLEGANTVR 151 utrem F s» in add. ad [. 148

24

TRACTATVS ORIGENIS III, 19-23

fecturam in pellibus mortuis, id est in carne praeuaricatio155 nls sententia

dampnata

sic-

signabat defecturam, in pellibus mortuis id est in carne praeuaricationis

sententia

gnificabat, quae aqua

dampnatam, significabatque aqua purificationis non modo nullum eis refrigerium praestare nec satiare hominem posset (possit), sed uomitos faceret, quia «ec 16o frigida uidetur esse mec calida, id est nec gentibus quia sub lege erat, nec fideli(bu»s (fideli) quia libertatis gratiam non habebat. 20. Nam et aliter intellegi (-i-) potest, quia aquam (-à) quam Hismahel (Is-) de utre uiuit (bibit) legis littera est et ideo huiuscemodi (ei) aqua teiji defecit, quia littera fre165 quenter defectum patitur, id est storialis intellegentia (-i-), de qua dominus dicit : Omnis qui biberit ex aqua hac iterum sitiet. 231. Denique ut in deserto Agar cum filio isuoi errabat, sic et cum expulsa fuisset synagoga (-i-) cum filio, id est cum populo suo ab ecclesia et repudiata a domino, errare coepit 170 (c. e.) in saeculo per (uitiorum) domos ac criminum siluas et per salebras peccatorum et in deserto et in inuio et in sicco morari, id est sine propheta, sine templo, sine sacerdote, sine lege, sine sacrificio oberrans palam in mundo.

4...» Omnes

per orbem dispersi uiam salutis inuenire non poterant, quia 17; Xpistum, qui est wa, ueritas et wita, penitus ignorabant.

22, Sed cwm defecisset inquid. aqua de utre, boswit (inquid, filium swwum sub arbore. Iam uicta, iam fatigata et sitis ariditate defessa, quia et aquam purificationis, quam in pelle mortua, id est in carne ueteris hominis portauerat, iam non

18» habebat et fontem aquae uiuae inuenire non poterat, tunc filium suum, id est populum sub arbore ponit. 23. Quod quidem significabat quosdam ex eodem populo ad crucem Xpisti et ad umbram uirtutis eius refrigerium petituros et patefactis oculis cordis eorum fontem aquae uiuae, id est Xpistum esse 185 uisuros, ut inde areditas (ari-) mentis inrigata (irr-) et satiata in spiritu sancto floreret, uel quod postremis temporibus adueniente Elia (Helya) Tesbite (-en) et praedicante euangelium Xpisti populus Iudaeorum ex duodecim tribus (-bus) duodena milia et dena milia credentes in Xpisto futuri sunt nobiles 159/160 cf. Apoc. 5, 16. 166/16? Ioh. 4, 15. 167 sqq. cf. Isid. in Gen. 17, 4. 171 cf. Psalm. 62, 5. 172/173 cf. Os. 5, 4 II Par. 15, 5. 1*5 Ioh. 14, 6. 181 sqq. cf. Isid. in Gen. 17, 5. 183/184 cf. Luc. 24, 31 ; Eph. rz, 18. 153/154 mortuis B.-W., -am F B 156 quae 7g., que F 157 (quod) aqua B.-W., sed cf. praef. 89 161 erant futura F? fidelibus T? 162 aquam] praef. 167

164 huiscemodi 7. Paec, Thes. 2743, 54, cf. istius modi 7. isa 4, 31 170 supp. Br. domos] 7. dumos, praef. 6 ; cf. Frag. in Gen. 1l. 6(PLS 1, $23) dumosam criminum siluam 1*3 pala F, perlata F?; az palata? B. in mundo B, mundi F 173 /acunam statuit Bt. 177 uictam e/ fatigatam F 178 defessa B, defecta? F —— 183 umbra F 187 aelia F, helya B Tesbiten] Praef. 35 188 populus (praef. 8.57) F! B, -is F? tribus] Praef. 31

TRACTATVS ORIGENIS III, 23-28

25

190 Xpistiani. 24, Et proinde in figura eorum Agar, id est sinagoga (-y-) ad umbram arboris, id est ad obumbrationem crucis infantem ,suum,, id est populum adplicauit (app-). Illa enim arbor, sub cuius umbram (-a) Hismahelem (Is-) posuit Agar, crucis dominicae liniabat imaginem. Vnde et Dauid inquid 195 (-t) : In wmbra alarum. tuarum. sperabo, donec. transead (-t) iniquitas, et alibi: Im umbra inquid (-t) e?us uiwemus (-imus) ;

20

205

210

215

et in euangelio : Sfiritus inquit domini ueniet. in te et uirtus Altissimi obumnbrawit (-b-) tibi. Videtis ergo, dilectissimi fratres, sub quo misterio umbra arboris requisita est, ubi infans ille, id est populus crediturus refugium habere (facere) deberet. 25. Et exclamans inquid (-t) $wer plorauit et exaudiwit. dominus uocem $ueri. Hoc ex persona eorum loquitur, quos ex Iudaeis in Xpisto esse credituri (-os) quique (quosque) flentis (-es) peccata sua et per paenitentiam praeteritorum gestorum, quibus se retro errasse cognouerunt, ad Xpistum conuersi (-0s) precem lamentabilem facientes exaudientes (-ndos) ta deoi esse significabat, ut aberiens (ap-) oculos cordis eorum, ut uideant fontem aquae uiuae, id est filium dei qui dixit : Ego swm fons aquae uiuae ; qui sitit, ueniad (-at) et bibat,, et aurientes (hau-) ex eo doctrinam gratiae caelestis, quae est aqua uiua, et baptismatis donum consecuti laetentur. 26. Denique : Statim inquid «ocabit (-u-) angelus domini Agar dicens :.Ne timeas, Agar ; exaudiuit enim, dominus uocem ueri. Et apperuit (-5-) dominus oculos eius et uidit fontem aquae wiuae et potabit (-u-) infantem, id est populum arida retro corda habentem, infantem autem ,adhuc, sensu in(di»gentem hoc est insipien-

tem adque (-t-) pannis criminum obuolutum. 24. Sed fortasis (-ss-) (hic) aliquis dicat : "Ergo omnis populus Iudaeorum,

cuius hic filius ancillae imaginem portabat,

220 in Xpisto est crediturus et omnes de funte (-o-) aquae uiuae sacramento baptismatis potabuntur ?' Hoc qui ignorat, audiat beatissimum Esaiam (Is-) prophetam, de eodem populo dicentem : Nzsi dominus sabaoth reliquisset nobis semen, ut Sodoma essemus et sicut (quasi) Gomorra similes fuissemus, 225 et : Si fuerit inquid swmerus filiorum. Israhel ut avena. (ha-) maris, reliquiae saluae fient. 28. Istae sunt ergo reliquiae qui 195/196 Psalm. 56, 2. 196 Thren. 4, 20. 197/198 Luc. r, 55. 201/202 Gen. 21, 16.17.19. 202 sqq. cf. Isid. in Gen. 17, 5. 207 Eph. 1, 18. 208 cEX Ter. 2. 13. 208/209 Ioh. 4, 14. 211/214 Gen. 21, 17-19. 223/224 Is 159;

225/226 Is. 10, 22.

191 crucem F 200 habete ;. agere, facere, Thes. 2442, 30 Lüfstedt 164 203 credituri] praef. 91 b 206 lacm- F exaudientes] praef. 93 207 posf significabat Jacunam statui? B.-W., ut F?, et F B 216 infantum B, indigentem B.-W. p. 214, uigentem F B (fort. recte, si infantum seribas) 220 functe F (praef. ?) 221 ignotabat B 224 quasi — Vulg. 226 qui F B, que F?

6

;

CC LEE

26

25 o

TRACTATVS ORIGENIS III, 28-32

saluificabantur (salui fiebant) credentes in Xjpisto ; reliqui autem qui in incredulitatem permanserint, Antexpistum (Anticristum) pro Xpisto recepturi sunt, sicut tidem) Esaias (Is-) ait : Exfectantibus (exsp-) illis lumen tenebrae ortae sunt veisi. Denique et ad Habraham (A-) dominus cum dicit : Szc erit semen twwum sicut stellas (-ae) caeli et sicut avena maris, non hoc pro multitudine dicit, sed ut ex semine Abrahae biperti-

tum populum significanter ostenderet, ut, qui credidissent in Xpisto (in Xp. cr.), sicut stellas (-ae) caeli fulgerent, qui non credidissent, ut arena (ha-) deiecti conculcarentur in terra. 29. Cum autem diceret : Faciam et hunc in gentem magnam, hoc significabat, quod et copiosus nimis prae ceteris gentibus idem populus regnaturus erat in saeculo, sed ex his, qui in 240 Xpisto credidissent, caelestis regni gloriam consecuturi essent. 30. Denique cum dicit : Faciam et hunc in gentem magnam, ostendit iam alteros esse magnae gentis homines, quibus ,et isti; iungendi essent (isti) qui ex Ismael (Hismahel) semine credidissent. Adiectione (per adiectionem) etenim sillabae 24 A (-y-) qua dicit : Faciam et hunc in gentem magnam, manifestat iam nostrum populum, qui ex Sarra libera, id est ecclesia nobile nati sumus, olim in Xpisto recgnare (-g-), quando congregandi essent omnes, qui ex sinagoga (-y-) uenientes in Xpisti nomine (in Xpisto) credidissent, sicut et apostolus de 25 o ipsis scribit (scripsit) dicens : 91. Nolo uos ignorare, fratres, hoc misteriwm, (-y-), ne sitis Denes uos rudentes ; mam ideo reprobatio Israel facta est, ut adimpletio (-n-) gentium fieret ; at cum. adimpletio gentium, facta. fuerit, ?9tunc reliquus. Israhel saluus erit. Hic est ergo reliquus Israel, qui ut saepe dixi sub 25 A Helia (-y-) in Xpisto est crediturus hac (ac) per hoc in gentem magnam ,nobiscum, et ipse futurus regnique caelestis parem; gloriam obtenturus. E

26 o

32. Sed illud silentio non est praetereundum (pr. n. e.), quod hunc, qui ei hoc promittit, ut eum in gentem magnam faciad (-t),primum angelum scriptura (scr. a.) pronuntiad(-t) et deinde deum. Sed si angelus erat, quomodo deus dicebatur ? Angelum enim deum dici non licet. Aut si deus erat, quomodo angelus uocabatur ? Sed ideo hoc, ut hostenderet (o-) scriptura diuina filium dei, non patrem ad Agar fuisse locutum et ipsum ei hoc 230 Is. 59, 9. 231/232 Gen. 22, 17. 235 cf. Matth. 15, 45. [2:2 23? sqq. cf. Isid. in Gen. 17, 6. 250 Rom. 11, 25.26.

cf. Isid. in Gen. 17, 6.

23? Gen. 288 sqq.

221 saluificabuntut F?, (-bantur i. qui salui fieri dicebantur) 228 inctredulitate F? 231 ad oz. F 232 stellas] Praef. 55 b 233 exemine F 234 host. F 238 singnif. B 239 ex his perzine? ad uocem quae antecedit populus 241 mang. B 244 per in zzarg. B 246 iam 7. e/íam, Thes. 123, 55 247 nobile F B!, -1 P? regnasse PF? 233 reliqus B bis 259 hunc B, hic F 261 angelus .. deus FP, deus ... angelus B

TRACTATVS ORIGENIS III, 32-IV, 3 27 265 fuisse pollicitum, ut in gentem magnam faceret eum, quia per

legem et prophetas semper ipse locutus est, sicut de eo scriptum est : Ego qui loquebar ueni. 33. Et ideo angelum scriptura dixit, ut eum

magni consilii nuntium

indicaret; ipse enim

omnia archana paternae uoluntatis credentibus resserabat 27 o (reserauit), ne quis ipsum patrem ipsumque ,dei, filium, ut Praxeas et Sabellius adserunt (ass-), esse putaret, unde Patripassiani heretici nuncupantur. Et ideo angelum nominauit, ut non patris, sed filii personam in hac pollicitatione monstraret. Verum deum (d. uero) eundem angelum dixit, ut dei filium 27

-

iuerum, deum esse ostenderet.

|Non enim naturae

non no-

minaturae componitur.jT, 34. Ac proinde et angelus propter obedientiam paternae uoluntatis dicitur et deus secundum naturam patris, quia uere deus est, nuncupatur ; filius etenim 280

dei, deus uerus de deo uero, unigenitus ab ingenito non potest alius esse quam deus. Sed iam sufficit haec hucusque tractasse. Deo ,patrij omnipotenti maximas atque uberes gratias agentes (agamus) per dominum nostrum Iesum Xpistum.

av.»

A

IO

1

A

1. E: dixit deus (dominus) ad Abraham : Tw autem testamentum meum seruabis el. semen tuum. bost ie : circumcidetur omne uestrum masculinum. Qua (quia) saepe nobis aduersum Iudaeus (-os) de circumcisione certamen estet praesens lectio admonuit, ut exinde (inde) sermonem facere deberem (deberemus), proinde requirenda est ratio, quur (cur) circumcisio tanto opere (man»data sit populo Israheli. Quod quidem ,fauente domino, facileme (facillime) poterimus ostendere, si prius quid sit ipsa circum-

cisio dixerimus. 2, Quod ergo ad significationem nominis pertinet, quisuis intellegere (-i-) potest (p. 1.) circumcisionem esse circumductum ferro uulnus quo aliquid amputatur. Quam definitionem (diff-) etsi Iudaeus tenet, quae gloria est (illi) iacturam carnis in perfecto corpore suscepisse et integram natiuitatis figuram ferro uulnerante mutilasse ? 3. Quod contra naturali institutione (-em -em) fieri hoc ipsud (eo ipso) 267 Is. 52, 6. 268 Is. 9, 6 neyáAms BovAjs dyyeAos fid. 6 p. 42P arcana caelestia credentibus reserauit. IV, 1/3 Gen. 17, 9.10.

291 putarent

F — 275/216 de. Br.

IV, 1 deus F (ó 9eós), dominus B

269 cf. Ps. Phoebad.

249 dei om. F

4 nobis F (IFz;. 242), uobis B 4/5 de circ. oz. B * mandata Wo. 571 10 significationes B 11 quiuis P? 13 tenet se F*, t. corpore B 16 eo ipso B?

28

TRACTATVS ORIGENIS IV, 3-7

ostenditur, cum ex Iudaeo infans integer nascatur, ita ut in

20

2;

3o

3;

omnibus patri similis (sit? in sola integritate (-re-) dissimmilis (-m-), ostendens contra naturam patri uulnus inpressum, dum ipse sine sacramento paterni corporis nascitur. Ita in Iudaeo natura et religio reluctantur (luctantur), integritate(m» naturali institutione praestante et, institutionis perfectionem introducta relegione (-i-) tollente. 4, Quam circumcisionem si Iudaei magni aestimant, quid acturus est Adam, pater generis humani, qui aut imperfectus (in-) a deo plasmatus est, dum incircumcisus factus est, aut certe pos transgressionem circumcidi debuerat, si circumcisio salutis est signum ? Quid etiam acturus Habel (A-) non circumcisus ? Aut quid Seth, loco ipsius genitus, uulneris istius alienus inuentus ? Quid Enoch translatus integer, id est incircumcisus ? Quid Noe qui in excidio mundi pereuntibus cunctis sine istiusmodi condicione seruatus est ? Ouid ceteri memorabiles et inlustres(ill-) uiri, quorum litteris sacris et spes et uita laudanda est ? 5, Quibus Si extra circumcisionem istam salus est etintegritascarnisillisadglosiue «praestatur sic gloria riam profuit aeternam,

aeterna,

superuacua erit circumcisio Iudaeorum ; aut si sine circumcisione spes nulla est, ergo spes illorum contra scripturam fidem

istorum

euacuauit ;

secundum istos frustrata est ;

4o aut si ideo salui sunt, quia circumcisi non sunt, quid causae fuit, ut hoc signaculum uel Abraham uel populus Iudaeorum acciperet, sine quo iusti et sancti aput (-d) deum habentur ? 6. Sic enim deus (dominus) ad Abraham hoc in loco dicit : Hoc est inquid £estamentum meum quod. conseruabis, inter me 45 el le el semen twwm post te: circumcidetur omne uestrum masculimum et circumcidetur caro braeputii uestri et erit in signum testamenti inler me ei uos.1? Et uer octo dierum circumcidetur ex uobis, Vet omnis masculus qui non fuerit circumcisus carne (-em) $raeputii sui die octaua, exterminabitur anima illa. de »o ?enere (g-) suo, quoniam testamentum. dissipawit. V, Quid hoc in loco dicimus, dilectissimi fratres (dil. fr. dic.), quur (cur) talis paena incircumcisum (-0) octaua die manead (-t) qualis et

eum (ei), qui sabbatum uiolauerit ? Sic enim dicit anima (-am)

24 sqq. cf. Tert. adu. Iud. 2, 11-14.

28 cf. Zeno 1, 15, 5.

17 ostenditur] praef. 88 18 sit suppl. F? 21 integritatem WW, -e F, -i B X 23introd. B/., intraducta (cf. Ter. VII 2, 44, 40 s4q.) F (a ex o), B, traducta B.-W. 25 qui aut B/., Iz. 243, *a ut F, qui ut B 29/30 Aenoch e7 Noae F

31 istius modi 7. 75/2, cf. huiuscemodi ;. bac 3, 164 — 33 laudanda est ;. émawovuévn eari», cf. Hofmann-Szantyr, Lat. Synt. $ 170 add.d — 34 extra F?, intra F B 34 ista B 35/36 et int. c. i. ad gl. pr. aet. F* zn rar. 35 praestatut IW. 572 (cf. 8, 27), testatur B, tutatur B.-W. 89 fid. ist. eu. F? zs ras. 44 meum om. D, cf. S 12 48 masculis F Tv cdpka. 53 anima] Praef. 91 a

TRACTATVS ORIGENIS IV, 7-12 55

29

illius exterminandam qui octaua die circumcisus non fuerit, quomodo illius qui sabbatum uiolauerit. Quid quod sabbatis plerumque infans nascitur, quem sabbato rursus, id est octaua die circumcidi necesse est ? 8, Et ita fiet, ut aut sabbatus

6o

(-um) circumcisionem aut circumcisio diem sabbati uiolet, dum et ferrum sabbatis contra licitum tenetur et opus agitur et uulnus imprimitur (in-), aut si sabbatum euitatur, circumcisionis lex profanatur, dum octaua die non exercetur, et incircumcisi anima perimitur, nisi secundum legem octaua die

circumcidatur.

9. Sed dico quod sentio. Si circumcisio salutis est signum, 65 quur (cur) Iohannes

ví

ij ^

8o

85

9o

paenitentiam potius quam

circumcisio-

nem praedicauit ? Qui si sciret circumcisionem salutis (-i) esse signum, circumcisionem eis magis quam paenitentiam praedicasset. Ouid quod multos scimus post datam legem non circumcisos misericordiam domini meruisse et circumcisos uariis poenarum generibus interisse ? 10. Ecce Ihesus Naue Gabaonitas in salutis signum (in locum s.) suscepit nec tamen circumcidit; (et ej contra circumcisi serpentium (-um) morsibus deuorantur. Deinceps (Deinde) in heremo ingens circumcisorum multitudo prostrata est et omnes incircumcisi sunt reseruati. Sic et aput (-d) Ezechihel (Iezechiel) omnes circumcisi angelorum bipinnibus trucidati sunt et illi soli uiuere meruerunt, qui signum domini circumferentes in frontibus habuissent. 11. Dathan et Abiron (-y-) et omnis synagoga Coreb (Ch-) circumcisi hyatu terrae absorti ad inferos uiui, dimersi sunt; (e) contra Iethro socer Moysi incircumcisus hostiam placentem deo offert et ipsius (-i) Moysi in iudiciis consilia subministrat. Et quid plura, ,cum, ipse Abraham circumcisus Melchisedech (-c) incircumciso decimas offert et summi dei sacerdotem incircumcisum munerum oblatione prosequitur ?

12. Sed dicis mihi : "Ergo si nihil proderat circumcisio ista carnalis, quur (cur) deus ad Abraham dicit : Hoc est testamentum inter me el te el semen tuum pos le et reliqua ?' Sed quid diutius immoramur absolutionem hanc difficultatibus inuoluendo, cum nos breuitas horarum compellat (con-) ocius enodare propositam quaestionem ? Huius itaque rei, dilectissimi fratres, triplex est ratio, id est culpae (et) ieneris (g-) et

Bolcf. Zeno 1, r3, 2; *75/*8 Ezech. 9, 4.6.

70/72 cf. los. 9, 15. 72 Num. 83/84. Gen. 14, 20; cf. Hebr. 7, 4

21, 6.

v3/q5

?

55 quomo F 60 sabbatum Preuizer pro sabbati profanatio 61 prophanatur B 62 perimatur F 66 sciret] praef. 158 71 locum F B, expunxit F et post salutis scripsi? signum 73 erhemo F 76 bip. F, pennis B 79 obsorti F, absorti PF?

80 Iethro B.-W., iothaor F, iechot B

sedhec F 88 hanc ;. buius rei, Thes. 2741, 53 OCIVS— VT OCIUS * CICIVS

82 melchi-

89 5os? compellat add. F

30

TRACTATVS

ORIGENIS IV, 12-16

figurae, culpae in dolore, generis in signo, figurae in sacramento. Quod ne quasi passiua uoce confunderim (-fud-), fauente deo singula quaeque breuiter explicabo. 9; 313. Quod ergo ad figuram pertinet, circumcisio ista ueritas non est, sed praedictio ueritatis (u. pr.), signum futurae salutis, non perfectio rationis. Et quia omne sicgnaculum (-g-) quommodo (-m-) aposfragisma anuli exprimitur in cera uel sicut pictores solent uultus rapere alienos et uerisimmiles (-m-) 10o imagines uariis coloribus pingere, ut aut, dum inanis umbra contemplatione ludificat, credatur esse quod non est, aut, dum obtutus oculorum fallenti satis imitatione praestringitur (per-), ab eis ueritas demonstretur, ita et in Veteri Testamento imago ueritatis, non tamen ipsa ueritas cernebatur. 14. Denique

105 beatus Paulus apostolus ait : Omnia

ünquid, 2» figuram con-

tangebant ills ; scripta sunt autem ad. correptionem nostram, in quos fines saeculorum. deuenerunt. Cum ergo omne quidquid figura et quicquid (-d-) signaculum est, ad illud respiciat et illi inferior sit, cuius aut figura aut signaculum fuerit, quis non 110 intellegat (-i-) circumcisionem istam in imitatione similitudinis, non in repraesentatione ueritatis iniuncta (-am) ? Etenim Abraham ante hanc imaginem (circumcisionem) credidit deo el deputatum. (reputatum) est illi (ei) ad iustitiam. 15. Fidis (es) ergo uera est et legitima circumcisio, 11; ut merito circumcisus sit ille ut sit ille merito circumcisus solus quisque (qui) deo credidit, ille uero in figura sit circumcisus qui iacturam bipertiti corporis senserit. In hoc tantum Abrahae et posteris eius data est circumcisio, ut, dum figura honori

120 Suscipitur, fides, quae uera est; inlustrior (ill-) haberetur. Et

ideo prae[ter]missa est ista circumcisio (c. i.) carnalis, dicente domino ad Abraham : Circumcidetur caro jraeputii uestri. et erit in signo testamenti inter me et uos. 16. Sed quoniam (quia) iam definitum (diff-) est circumci12; sionem illud esse, quo circumducto ferro corpori aliquid amputatur, quod aut saluti officit aut pudori, id autem saluti

officit, quidquid contra ipsa (-am) deprehenditur ex uitio mo-

rum, non ex natura uenisse : quod si ita est, non alibi prauitas et uitiositas omnis nisi in animo est et (ex» corde amputanda,

13e unde dominus dicit (dicit d.) omnia inquinamenta procedere. 105/107 I Cor. ro, 1r.

112/113 Gen. 15, 6.

130 Matth. 15, 18.

96 perdiccio F, praedicatio B 97 Cope»rationis ? B7. 9 dees? uerbum, quod ad signaculum ferzineat, uelut sic est Br. 103 ab eis B, habens F, habente quidque P? demonstratur F —— 109 inferior] praef. 54 — 111 iniuncta] praef. 91 b 118 metito ;. were, re uera, Thes, 824, 45 119 circ. oz. F honoti es£ ab/., praef. à 120 uera F B, uetitas B.-W. 121 praemissa F? 123 in s.t. oz;. B 12? ex B, et F 129 omnis F B, hominis B.-I. animo est et ex (supp/. B.-W.) c.] an***de est F

TRACTATVS ORIGENIS IV, 17-21

155

3I

17. Circumcisio illa uera adque (-t-) legitima nusquam alibi nisi in corde habenda est (e. h.), ut, unde ,prauitas et, uitia iet crimina, cuncta procedunt et exeunt, ibi circumcisionis medela praestetur. Quae circumcisio nihil homini derogat, sed errori, nec damnum corporis (-i) infert, sed incrementum salutis inportat, nec cruorem perfusura est, sed pudorem sanguinis contemptura. 18. ,Hanc, denique et Moyses ,etiam ipsis,

140

circumcisis insinuabat dicendo : Circumcidite duritiam cordis uestri, hanc Hieremias, dum (cum) dicit : Znnowate uobis nowitatem ei circumcidite duritiam cordis uestri, uivi Iuda et qui habitatis Hierusalem ; hanc, inquam,

circumcisionem

cordis

ueram et legitimam, omnia crimina omniaque uitia amputantem et hominem ad imaginem dei morum bonorum integritate reuocantem, non

ferri lamina in aciem adtritu cutis subac-

145 ta praestabit nec praeputii inpressa iactura cum effusionem (-e) sanguinis tribuit, 19. sed fides sacra, quae est omni ferro robustior, omni acie exa(c5tior, omni laminae tenuitate subtilior, quae non extrema corporis tangat, sed intima et secreta cordis introeat, uitia cuncta et errores et crimina hab 150

(ab) ipsis conscientiae, ut ita dixerim, aditis adque (-t-) penetra[bi]libus, ab ipsis fibris adque (-t-) radicibus execans et hoccidens (occ-) et circumcidens non partem, sed totum hominem,

155

fidei ueram

160

non

uulnus

faciens,

sed integritatem

salutis in-

quirens (adquirens), ut ita circumcisus gaudead (-t) se non solum nec quicquam corporis perdidisse, sed integritatem beatae animae praeparasse. 20. Hanc ergo circumcisionem et certam,

omnia

uitia emendantem

et totum

hominem ad meliora reuocantem (prouocantem) intus in corde et secreto pectoris sui Abel (H-) iustus accepit, quam nisi habuisset, nec a deo fuissent dona eius aspecta nec post mortem sacri sanguinis (sanguinis s.) cum deo cumloquia (coll-) habuisset. Haec ergo cordis circumcisio Enoch et deo placere fecit et transtulit, haec et in illo mundi naufragio Noe custodiuit et gubernauit, haec est, quae signa gessit, quae uirtutes exercuit, quae naturam legis permutauit, cuius uim propheta considerans exclamauit : Iustus ex fide wiwit et alius propheta : Nisi credideritis inquit non intellegetis (-i-). 21. Haec, inquamfidei; circumcisio 138/139 Deut. ro, 16.

in currum

igneum

139/141 ler. 4, 4.

magnum

166 Hab. 2, 4.

,suum,

in,

167 Is. 7, 9.

135 corporis] praef. 49 136 perfusura] praef. 112 f. 141/142 circ. cord. uer. om. B 142 ueram B.-W., uestri F 144 atritu B cutis] praef. 8 ; cf. Apul. met. 7, 22, 4 cotis adtritu 147 corr. B.-W. 149 introire c. acc.] Thes. 74, 66 — 1080 aditis] praef. 12 150/151 penetralibus F? ^ 185 quiqua F 162 161 sacri sanguinis iuge cuz colloquia (sacer sanguis eius F?) : praef. 47 Enoch B F*?, in hoc F 163 Noae F 164 signa quae signa F 165 semper mutauit F

32

TRACTATVS

ORIGENES IV, 21-25

posuit (posuit) Eliam (Helyam), haec Elisaei (He-) hossibus 17 o (0-) concessit cumtactu uitam posse reddere (p. r. u.) proiectis super se cadaueribus mortuorum, haec Hebraeos adulescentes (-ol-) ignibus fecit imperare, haec in Daniel (-le) et de natura et de fame leonibus rabidis pacem potuit indicere; haec est, inquam, uera et legitima circumcisio fidei, qua cordis uitia 17 A amputantur, non qua carnis integritas mutilatur. 22, Sed quia tres causae (-as) circumcisionis esse proposui, una (-am) in figura, quam yiam, ut potui et, puto, ut debui, caritati (k-) uestrae disserui : alia subsequitur et quidem maior, quae sicgnauit (-g-) corpus in uulnere. Proinde necesse est et 18 o hanc diligenti cura (diligentius) tractare. 23. Cum enim Abraham credidisset deo et subolem (so-) promissam sibi (s. pr.) liberorum hab ipso (a deo) expectare deberet, ille inpatiens morae et auidus praedictae sibi felicitatis consiliis ise1 Sarrae (-r-) uxoris suae, quod menime (.i-) de18 A cuerat, addixit (adquieuit) et imperium maritali (-e) leuitati muliebri inlicite (ill-) subscripsit, quae dicit, ut Agar ancillae ut Agar ancillae suae Aegypsuae Aegyptiae coniungeretiae coniungeretur indigne, tur indigne, 19 o

et, dum

Sarra

uitio sterelitatis inpedita esset, per alieno sexu uiro filios (et sibi» materni nominis uel

ut, dum Sara uitio sterilitatis

impedita esset, per alienum sexum uiro filios (et sibi» materni nominis uel imaginem

imaginem concupiscit. adquireret. Exinde praemittitur culpa, dum diuerse praeueniuntur proE9 E missa (dona) diuina. 24, Et ideo circumcisionis uulnus inprimitur et dolor inrogatur (irr-) et debilitas infertur et sanguis effunditur et pudor mouetur. Vtriusque agitur congruentia ;. nam et culpae locus designatur ad reprehensione (-em) facultatis inlicitae (ill), ut, dum, quod committitur, tali supplicio 20 o multaretur (cohiberetur), expiatione multi doloris comissae (-mm-) rei medicina praestaretur. Et ideo dicitur ei : Circumcidetur caro praeputii uestri ; unde et hoc signum a filiis eius (a. f. e. h. s.) nunc geritur, ut per iacturam corporis temperantia libidinis disceretur. 205 25. Superest adhuc, ut proposui, circumcisionis istius tertia causa ; fecunda est enim semper ratio diuina, quae multimodis rebus humano generi consulit. Haec est ;ergo, tertia circumci174 potui ... debui : cf. 1o, 1 et Victric. 1 p. 447^ si non ut debui, tamen ut potui

201/202 cf. Gen. 17, 1o.1r.

169 helyam B * F aelisei F, helisei B 170 cum tactu B, o». F 173 fame FL, fauce B rapidis F . indicere F?, indicare F B forz. recte, cf. vice versa indicere pro indicate Tes, 1159, 24 176 causae] Praef. 91a 179 est oz. B 181 sobolem B F?, sumbbilem F 187? quae Bz., et F 192 suppl. B.-W. 199 et, dum ... multatur, ... praestatur prop. Br. 200 per exp. F?

TRACTATVS ORIGENIS IV, 25-28

33

sionis ratio, quam in signo generis datam esse supra (iam superius) diximus, ut, quia futurum erat ut semen ipsius Abrahae 210 Seruiret gentibus alienis et hoc non semel, sed frequenter, ne quis ergo error in genere de captiuitatis promixtionem (per-

mixtione) oriretur, ideo signum generis in loco generationis est datum. Nam et sciens deus bellatores eos futurus (-os) (et) pro peccatis suis in pugna morituros, nota hac ,eos, uoluit esse 215 insignes, ut exinde agniti colligerentur ad sepulturam. 26. Denique et Tubi(t» (Tobias) mandauit Tobiae filio suo, ut ex

his, qui occisi iacebant in foro insepulti, eos requireret, qui essent ex genere suo, id est Israhelitae, qui utique in ipsa era(dicatorum) (prostratorum) multitudine nullo alio signo 220 poterant quam de circumcisione agnosci, ut sciatis, cognosci. Haec ideo dicimus, ut sciatis,

dilectissimi fratres, circumcisionem signum esse generis, non salutis. 22; 2*. Haec (hae) sunt tres causae, quibus necesse fuit secundum tempus Iudaeorum populum (p- I.) circumcisionem accipere. Sed et si haec multiplex ratio corporeae circumcisionis, uel figurae uel culpae uel generis, non fuisset ostensa, nihilominus manifestum nobis esse deberet, quaecunque causa 23o fuisset circumcisionis, quaecunque uirtus, quodcunque beneficium, totum istud in euangelica gratia adueniente Xpisto cessasset (cessasse), qui sublato a ceruicibus nostris intolerabile (-1) legis iugo et praeceptorum onere deposito aliam nouam legem, non qualem dederat patribus nostris, daturum se esse 25; per prophetas ante praedixerat et facturus (-um) moua, quae nunc oriuntur. 28. Ac proinde et nouam circumcisionem dedit, dum nouam legem instituit. Nam cum in baptismate totus homo circumcidatur dum renascitur, sublata est utique portio per totum, quippe cum et carnale semen Abrahae in Xpisto 240 semen acceperit, ut exinde iam non semini, sed fidei Abrahae

per Xpistum filii nascantur, quia : Potens est, inquit, deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahae, extremum capiti connectens ; et proinde necesse fuit, ut temporalis ista circumcisio per Xpistum ,quoque, finem acciperet, per quem et 24; noua, ut iam dixi, cordis circumcisio (c. c., ut i. d.) operari. 208 supra :1. 91. 242 Matth. 3, 9

223 cf. Euagrt. altetc. p. 21, 6.

209 ut quia eras. F, ut del. Wzz. 243

235/236 Is. 45, 19.

—— 211 ptomixtionem] praef. 98

241/

213 et

Vi3nopL eBEE: 216 Tubit Bz. (praef. ?), tobi F? 219 prostratorum B, era * F (Z. eradicatorum, Tes. 742, 7 ; zzinus bene ezasorum, Thes. 744, 7. Br.) 225 haec] Thes. 2700, 30 ttes eras. E 227 corporea F 232 cessasset B/., cessisset F

(praef. 89) 233 honore F noue F, nobis dedit PF? ^ 234 sed qualem daturum F? 235 facturus] praef. 91 b 237 nouam legem B F?, noualem h 241/242 « nectens F 244 fine F 245 operari] praef. 90 a.

34

TRACTATVS ORIGENIS IV, 29-V, 2

29. Tunc ergo debuit circumcisio jista, carnalis adhiberi, quando necesse erat intemperantia (-am) ferro compesci, quae fide quohiberi (co-) non poterat ; ibi, inquam, ualuit circumcisio ista, ubi uirginitas impugnabatur (in-) a nuptiis, non in ecclesia, ubi uirginitas nuptias excusat ; ibi, inquam, ualuit

25 o

circumcisio ista, ubi tur, non in ecclesia, (-nq-) non habentes Xpistum parit uirgo

v^

uir unus multas uxores et pelices utebaubi dicitur : Habentes uxores tamquam ,sint,. |Ceterum apud nos, ubi et quae est, ipse et spiritus sanctus ex quo con-

cipitur magis uirgo est, eccles**** mater

||||||||| inter tot

credentium **** yirginitatis (-as F?) circumcisionem faci*** uero illa circumcisio ad quoibendam *** libidinis data est, simul ut sign(um culpae et» generis et figurae ostenderet.

o

30. Qua de re, dilectissimi fratres, contemptis (calcatis) Iudaicis fabulis et ereticorum (he-) calumniis totos nos in Xpisti amore, totos in euangelii sui sacramento condamus, ut,

qui per fidem ab honeribus (o-) legis liberati summus (-m-), per ipsam fidem in regno dei placere possimus per dominum nostrum Iesum Xpistum ,cui est honor et gloria in saecula 26 5

saeculorum. Amen.,

(V. 1. Joseph autem deuenit in Aegypto et comparauit eum Putifares. (Phutiphares), spado Pharaonis, praepositus quocorum (co-), wir Aegyptius. Quamquam dubium non Quanquam dubium, fratres I

Io

sit, dilectissimi fratres,

2, Haec

I

I

karissimi, non sit

in omnibus fere libris Veteris Testamenti triplicem esse significantiam, id est prophetiae, istoriae et figurae, tamen laborandum nobis est, ut unam quamque rem in suo genere et statu disserere et adsignare (ass-) possimus. Nam prophetia est in praescientia futurorum, istoria in relatione gestorum, figura in similitudinem rerum, exceptis illis, quae ad hedificationem (ae-) aut consolationem aut exortationem (-ho-) aut ad increpationem pertinere uidentur. ergo lectio, quae

nunc

recitata est, manifestam

quidem istoriam indicat, quae sancti iuuenis pudicitiam (pudiciam) laudat et detestandae mulieris inpudicitiam (inpudiciam) denotat et condemnat. Sed nihilominus et prophetiae 252/283 I Cor. 7, 29.

V, 1/3 Gen. 59, 1.

.

247 intemperantia] praef. 91a 249 uirginitas sque 250 ubi oz. B 254 ipse et] praef. 182 258 suppl. Bt. ex 1. 91 260 et c * F( forsan calcatis B.-I.) V, * et 16 hystor- B 11 similitudinem] praef. 179 15 pudiciam] Praef. 31 16/1? inpudiciam B * F 19 prophetiae] cf. $ 19 (figurae B.-W.)

TRACTATVS ORIGENIS V, 2-6

35 imaginem gerit, quia, sicuti (-t) nec humbra (u-) sine corpore nec corpus sine umbra esse potest, sic nec ueritas sine figura 2o nec figura sine ueritate constabit. Quae res etsi in relatione discrepant, tamen in disputatione concordant ; spiritalia enim 4n)» figuris [rebus], corporalia uero secundum figuras praeministrantur in rebus. 3. Vnde et Ioseph iste aduliscens (-ole-) [et] Ebraeus (He-), 2; tipum (ty-) Xpisti habens (h. Xp.), generosus de patre, generosior de innocentia, ob inuidiam reuelationis distractus His-

3o

3;

4o

4;

maelitis (-hel-) a fratribus, in domum deuenerat hominis Aegyptii. Hic obsequio et innocentia et tota seruitutis fide in se animum sui prouocauerat domini. Huius facies etiam ,et, in captiuo[s] liberalis, quam aetas omnibus et ipsa generositas commendabat, ab uxore domini sui aliter quam decebat aspecta est. 4, Haec itaque in domos parte secreta et la- in domus parte secreta et tebra facinoris adcommodata latebra facinori accommodaputabit se pudicitiam aduta putauit se pudiciam iuuelescentis nis inproba (im-) et incontinens mulier nunc promissis (et? muneribus, nunc minis et terroribus posse superare. Et cum eum eadem mulier retineret, eo quod iillei pro tanti facinoris audaciam (-a) fugam (ille) moliretur, exuit se et ipsas uestes quibus tenebatur fugiens dereliquit, nudi corporis simplicitatem [et] testem innocentiae habiturus. Tunc illa crimen crimine cummaculans (com-) temeritatem calumniae adire (addere) non dubitauit. 5, Nam callida et feruens praeco(rdiis) (spiritu), desiderium suum fugiente Ioseph quod iam effectum habere non poterat, questa est dolore simulato et ceteris et marito, quod Hebraeus adulescens (-o-) uim sibi molitus fuisset inferre, quam ipsa conata est inrogare (irr-) ; sic enim ait : Iniroiwit ad me uer meus Hebraeus, quem. induxistt ad. mos, uí

so deluderet me ; dixit enim. mihi : Dormi mecum. Tunc hoc audito, maritalis ardor rerum inscius et uxoris accusatione

grauiter inflammatus pudicum iuuenem, qui conscientiam delicto non miscuit, in ima carceris trudi praecepit. 6, Sed sola non est (nec, in carcere pudicitia (pudicia) ; nam deus cum eo 55 erat (erat c. eo). Denique et nocentes dantur sub manu eius, $ 3/6 cf. Ps. Cypr. pudic.8.

— 49/80 Gen.359,14.

66/88 cf. Ps. Cypr. pudic. ro.

22 in figutis B.-I., futuris rebus B F 24 et prius om. F, et alt. om. Ps. Cypr. aebreus F 28 obsequio et B, obsequii //// F (et eras.) 29/30 etiam in

captiuo (Wzz. 572 Bt.) i. quamquam seruus erat, tamen facies ingenui erat ; u. praef. 109 f. 34 facinoris] praef. 49 b 87 (et? Wm. 243 89 aeadem P 44 [et] e/ innocentiae I., B4, innocentiam F B 43 concumulans W. 572 43 temetitatem calumniae] praef. 178 adire] praef. 3.20 44. suppl. Br. 46 simulato dicens F? 50/51 tunc h. aud.] praef. 172 82/83 conscientiam delicto praef. 178

36

TRACTATVS

ORIGENIS V, 6-10

qui uir (quia ipse) innocens habebatur. Somniorum praeterea per dominum obscura dissoluit, quia spiritus in temptatione uigilauit, et (exinde) per dominum liberatus ;e uinculis, qui comparatori suo periculose seruierat (qui cum conparatori 6o

suo p. fuerat), regiae domus ,et, sine periculo dominus effectus

(est; et generositati suae redditus fructum innocentiae et pudicitiae, deo iudice quem meruerat (quem a d. i. m.), accepit. *. Tanta etenim in eo uirtus pudicitiae (pudiciae) erat, ut eam insolentia[m] naturalis motus excusare (in eo) non posset (-it), 65 quae in quibusdam licentiam lasciuiae subministrat (summ-). Non corporis pulcritudo et figura membrorum, quae suggerit plerumque, ut quasi flos quidam properantis aetatis uelociter transiturus porrectae uolumptatis (-lup-) occasione carpatur, non anni primi uirentis et melioris aetatis, cum rudis adhuc 79 in corporibus sanguis exaestuans naturae flammas (-m-) accendit et in medullis caeca uersat incendia et ad remedium sui etiam per periculum pudoris itura, 8, non ipsa latebrarum domus et in ipsa sine ullo conscio, ut a quibusdam putatur, occasio, quae maxima uoluntas (uoluptas) est admittendi 75 (amm-) sceleris, dum (de)liberationis occurrit impunitas (in-), non saltim imposita (in-) necessitas de auctoritate iubentis dominae et in temeritate uiolentius inruentis (irr-), quo genere franguntur nonnumquam recta consilia, non praemia ipsa, quibus adquescunt (-quie-) saepe etiam boni, non adcusationes 8o (acc-), non minae, non paenae, non mors pudicitiam sancti iuuenis potuit superare. 9, Nihil enim tam saeuum, tam durum, tam triste erat quam adulterium perpetrare et de tam alto gradu pudicitiae cadere. Vnde et merito tanto diuini iudicii praemio dignus fuit, ut et regio throno inlustraretur (ill-) 8 A et de inimicis isuis) uictoriam reportaret. 10. Quamobrem,

90

dilectissimi

fratres,

haec

nobis

et

his

similia debemus semper ante mentis oculos exempla proponere (pr. e.), his paria diebus ac noctibus meditari; nihil enim fidelem animum sic delectat quam integra inmaculati (inmaculataque) pudoris conscientia — iuolumptatem enim uicisse uolumptas est maxima, — nec ulla (nulla enim) maior uictoria est quam illa, quae de cupiditate refertur. Nam qui hostem uicit, fortior altero fuit, qui autem libidinem inimicam 86 qui habebatur] praef. 188 89 cum i. apud, Thes. 1375, 1 sqq. 60 et 7. e quidem, Thes. 873, 81 64 insolentia F? motus oz. F excusare (7. zzzpedire, Thes. 1307, 41) B, accusare F possit B 69 aetatis infantia FP? 71

caeca]feruet ac P? — 72 latebratum (praef. 156) F B, Ps. Cypr. pudic. 10 p. 21, 16 *3 et in ipsa sine ullo B, etiam *«« llo F

5 deliberationis (7. consilii, Thes. 438, 30.43 ef 440, 55 sqq.) B. — 6 saltim B, salt« F inposita B, «ita F' ^ autoritate E 39 adquiescunt B, adque sunt F boni procliuis PF? 82 perpetrare B, penetrate F 83 tanto F?, tanti F B 84 trhono F 86 his ozz. F 87 mentisoz. lI | praeponere B 88 his paria] ista semper F? ex h/////ria — 91/92 uicisse B7. ex Ps. Cypr., uocis suae F 91 uoluptas F*? uzroque /oco, uolumtatem e£ uolumtas F

TRACTATVS ORIGENIS V, 10-14

37

compresit (-ss-), se ipso fortior fuit ; (qui inimicum)» pro9 II

IOO

IO

str(auit),

(exter»num

» uicit, malum

II o

hostem

percussit,

qui cupiditatem

autem) uicit, malum domesticum fregit (confregit). 11. Omne enim malum facilius uincitur quam uoluptas, quia illud quidquid est malum orridum (horrendum) est, hoc uero blandum, et nihil tam difficile opprimitur (uincitur) quam illud, quod per id quod nocet armatur. Proinde qui cupiditatem uicit, metus omnes (metum oninem) tullit (-l-), quia metus ex cupiditate discendunt (descendit) ; qui cupiditates (-em) uicit, de peccato triumphum egit ; qui cupiditates (-em) uicit, uerum se Xpisti discipulum comprobauit ; qui cupiditates (-em) humani generis sub pedibus suis lacere monstra-

uit ; qui cupiditates (-em) uicit, pacem sibi perpetuam dedit ; qui cupiditates (-em) uicit, libertatem sibi, quod est ingen[u]s difficillimum, reddidit ; qui cupiditates (-em) uicit, mundo ipso superior erit (fuit). 12. Ouare, dilectissimi fratres, ut res ipsa manifeste docet, meditanda nobis semper est pudicitia (pudicia), quae eo facilior est, quo nullis artibus constat ; quod enim illam prouehit (proficit) et consummat, uoluntas est nostra, quae ne inpediretur si longius esset nostra est ; ,et ideo non adquirenda, (s»ed fruenda est, quia non aliunde quaesita,

set nostra est., 13. Ouid est enim pudicitia (pudicia) quam mens onesta (ho-) ad custodiam corporum (-is) naturaliter, data, ut sexibus pudor debitus (cum) seueritate signatus fidem generis seruet ? cui competunt et coaptata sunt in primis timor dei et praeceptorum caelestium cura et animus proI2 o pensior ad fidem et mens adtonita (att-) ad (san»ctam (sacram) diuinamque religionem, quibus uirtutibus custoditur illa quae nostra est castitas, ne a uitiis corporalibus inpugnetur. 14. Sed quia dixi hunc uenerabilem patriarcham Ioseph typum Xpisti in suis actibus praetulisse, debemus utique ut cum uniuersis uniuersa conueI2 I singulis singula conparare, niant : primum, quod pater eius Iacob tonicam (tu-) eius (ei) quasi dilecto filio de diuersis (uariis) coloribus fecit. Sed quid haec uarietas indicat nisi uariarum (diuersarum) gentium nationes in Xpisto credituras corporique eius (eiusque corpori)

II

5

115 cf. Ps. Cypr. pudic. 11 Pelag. epist. ad adolesc. 6 p. 21 (PLS r, 1579)— de possib. non peccandi 6, 5 p. 122 (PLS rz, 1464). 115/120 cf. Ps. Cypr. pudic.

2I. 94/96 suppl. Br. ex Ps. Cypr. nocens F?

difficillium F

99 illud quod B, ill««** set(ac F?) F

107 ingens B7. (praef. 62), ingenuis Ps. Cypr., ci. B.-W.

112 prouehit] uel /» ras. F?

112/113 uoluntas est nostra] uolumptas est nostrae

100 108

proficit] perficit I/zz. 242

F, uoluptatem

nostram

F?

117 in sexi116 mens onesta F, membra non h. B 113 impediremur F? 1147 fidem] Ps. Cypr. p. 15, 12.23, 4 — 118 cui cetera FP? — coaptata bus F? sanctam F, cohabita B (uox singularis) ^—120 adtonita] inzenta, Thes. 1157, 40 124 praetulisse B, pertulisse F 121 religionem F B?, lectionem B! Br. 126 eius] Praef. 49 a

38

TRACTATVS ORIGENIS V, 14-18

150 per fidem adunandas ? uarietas enim tonicae Ioseph diuersarum, ut dixi, gentium in Xpisto credentium nationes, diuerso-

15;

140

14;

15»

rum etiam meritorum ac uaria carismatum dona in ecclesia conuenientium per imaginem indicabat. 15. Quod autem credentes uariae nationes in Xpisto ad instar uestimenti dominici deputentur per carnem hominis quam induit dominus, probat hoc ipse, cum per prophetam dicit : Vuo ego, dicit dominus, sí non eos omnes induam sicuti (-t) uestimentum. Inde est quod ,patriarca Iacob, pater istius losep (Iacob) uarias oues pro mercede est constitutus (sortitus). Et ;apud, Dauid : Adstetit. (astitit), inquit, regina, id est ecclesia, 2m westitu deaurato circumamicta uarietate. 16. Aut quid est, quod non ille egerit ad dei quod ille non ad gloriam dogloriam, qui domini tipus mini faceret, qui typum doerat ? mini induerat ? Sic enim scriptum est : Videbam, inquit, quod sol et luna et undecim stellae me adorabant (-rent) ; et iterum : Vndecim, inquid (-t), 2/E fasces inclinauerunt se et meus fascis vectus stetit et illi undecim meum. fascem. adorauerunt. 14, Post (-s) hanc ergo reuelationem somniorum, quam ille in futurum nobis contulerat, post (id est) manipulorum, ut dixi, praemissam proceritatem in adorantium ritum et solis ac lunae cum undecim stellis, quae parentum fratrumque imaginem indicabant, praemissa ueneratione tantum sapientiae et scientiae consecutus

est, tantum

diuini intellectus,

ut, quae ostensa

15; somnis (-iis) fuerant et quadam noctis ipsius caecitate quooperta (c-), in meram intellegendi (-i- fidem, dum nihil non

disserendo manifestat, detracta obscuritate purgaret. 18. Et

quia, ut iam dictum est, per omnia hic Ioseph figuram saluatoris induerat, ideo sic a, fratribus distractus est, sicuti (-t) 160 Xpistus a Iudaeis, secundum carnem fratribus, et a Iuda proditore, dicente Zacharia propheta : Acceperunt triginta stateris (-es) pretium delicti (dilecti), quod aestimauerunt filii Israel. Deinde tonica (tu-) eius sanguine conspargitur, ut interfectus a bestia putaretur : sic et caro Xpisti, quae tonica (-u-) apella165 tur (app-), passionis cruore perfunditur, et qui mortuus deuoratus putabatur a morte, postea resurrexit et uiuit et regnat. Speciosus quoque dictus est Ioseph : hoc (sic) et de Xpisto 136/137 Is. 49, 18. 140/141 Psalm. 44, ro. (Se1:0257557. 161/162 cf. Zach. 1r, 12.

145/146 Gen. 357, 9.

146/148 ;

138 uarios F (cf. 9, 29 ouis masculus) oues Laban F? 139 constitutus] praef. 88 147 illi oz. B 149/150 nobis B, nosse F (/zde meruerat pro contulerat F?) ^ 7557 meruerat F* add. in ras. posb* 150 praemissam F B, demissam F? 151/152 lunae quod parentes B, luna «» F 152 quae p. fr. F?, quae fratrum F B 153 praemissa B/.(praef. 113), praemissam B * F 154 intellectus F, et sacris B ut quae B.-I., atque B, que aliis F? jy ras. 155 persomnia F? ^ 167 hoc F, quod F?

TRACTATVS ORIGENIS V, 18-23

39

Dauid ait : Seciosus forma prae filiis hominum, diffusa. est gratia in labiis tuis. 170 19. Sed iam nunc uideamus ad cetera (c. u.), quae typum prophetiae gerere uidentur. Mulier, inquid, im ewm oculos iniecit, exestimans (aestimans) se posse cum eo adulterium perpetrare. Mulier itaque illa figura erat synagogae, quae saepe, sicut scriptum est, mechata (-oe-) est fost deos alienos. (Et) 175 simili modo uolebat hunc in adulterii sui scelere conscium retinere, ut negaret se esse quod erat et Pharisaeorum magis et scribarum quam patris praecepta seruaret. 20. Sinagoga (-y-) enim, cuius mulier illa similitudinem habebat, praeter id, quod saepe idolatriae adulterium perpetrauit, adiecit ad 180 crimen, ut omissa (ob-) lege diuina, quam uelut maritum habebat, sicut tractat apostolus, Pharisaica traditione (Phariseam traditionem) tunc temporis uteretur, de qua traditione longum est hoc in loco (hic) disserere. Denique pro hac fornicatione doctrinae increpat eos Esaias (Is-) propheta dicens : 185 Caupones tui miscuntur (-ent) uinum aquae (-a). Illi etenim diuinae legi, id est sapientiae mero externam et insipidam sectam quasi aquam uino miscentes populo dispensabant. 21. Sed et dominus, qui per prophetas fuerat ante locutus, postea simili modo arguit eos in euangelio dicens : Quare «os 19 o transgredimini praeceptum dei, ut traditionem. uestram (traditiones uestras) statuatis ? et iterum : Cauete a. fermento Pharisaeorum ei Saducaeorum. Non ergo adquiescente illo (i. a.) adulterio inlicitae (ill-) doctrinae adprehensum (app-) iniecta manu tenebat adultera synagoga et crimen suum ei insonte HM ND v^ (4) nitebatur inherere, quasi templum domini blasphemaret et legis diceretur esse transgressor. 22, Sed ille de conscientia securus nihil horum curans spoliabit (-u-) se carne, quam uelut uestimentum induerat (assumpserat), (et? falam, ut apostolus dicit, $otestates mundi triumphawit per carnem, licet tunica 200 corporis eius in sepultura teneretur a sinagogae (sy-) adulterae custodia ; posuerat enim ad hoc sepulcri custodes. 23. Sed ob hoc wmutütur, inquid (-t), 2m. carcerem. Ita enim exigebat necessitas temporis, ut pro alieno crimine, id est humani generis causa ad inferos quasi in carcerem uinculato168/169 Psalm. 44, 35. 171/172 Gen. 39, 7. TOSDE. 174 Deut. 51, 16. 181 Rom. 7, 1.

7, 9. 191/192 Matth. 16, 6. 202 Gen. 29, 20. 170 uideamus ad] 4. a4 12, 37?

173 sqq. cf. Isid. in Gen. 30, 185 Is. 1, 22. 189/191 Marc.

198/199 uestimentum : cf. 19, 73 ; Col. 2, 15.

175 et hunc I?

179 idol. oz. B

181

phatisaica FP? is ras. 188 miscuntur] praef. 88 190/191 7v capdóoow 194 in sorte F 195 nitebatur : *subfe xu beweisen W zz. 243 (Cic. acad. 2, 68) plasph. B 196 diceretur abundaz, praef. 173 198 «et» B.-W. 199 potestates B.-IW. (ràs éfovoías), -em B * F 200/201 sina**tera F (7. synagoga adultera ; /deo custodia de/. P?) 201 ad hoc B.-W., ad hec F, adhuc B 202 inqu. mitt. F

40

TRACTATVS ORIGENIS V, 23-27

rum ipse discenderet (de-) et uinculatorum animas exinde liberaret, sicut scriptum est : Dominus soluet (-it) compeditos (con-). Denique inuenit, inquid (-t), duos spadones de domo regis ob (pro) peccatis suis in carcerem (-e) detineri, quibus somnia interpretatus ostendit, quod pos (-st) triduum alter 210 eorum ministerio suo rediturus (reddendus) esset, alter sententiam mortis exciperet. 24, Oui utique duo spadones duorum populorum figuram euidenti ratione liniabant, qui conclusi sub peccato Adae et rei transgressionis atque obnoxii tenebantur. Qui ideo spadones dicuntur, quia castam accepe215 runt regulam disciplinae, sicut dicit Dauid : Eloqwia jinquid, domini casta. 25. Denique pos (-st) trinam lucem domino ab inferis resurgente et legis obscura ut Ioseph somnia reuelante solutus est a peccatis suis credentium populus (p. cr.) et de inferni carcere liberatus et in ministerio summi regis fidelis et Ds] S o innocens reuocatur, incredulus autem et impius (in-) populus Iudaeorum, quia in conuersionis ligno non crediderat, transgressionis ligno suspenditur, ut illi alteri contigit eunuco (-ch-), qui Iudaeorum imaginem indicabat. 26. Post haec uidit Pharao somnium de septem annis uber22 I tatum et septem aliis famis. Septem (uero, anni, qui in septem spicis plenis seu septem uacis (-cc-) pinguibus ostendebantur quique opimitatem frugum suo habitu demonstrabant, septem sunt carismatum spiritalium dona, quae per Esaiam (Is-) uatem inclitum ecclesiae, quae Xpisti caro est, promituntur 230 (-tt-), id est spiritus sapientiae, spiritus intellegentiae (-i-), spiritus consilii, spiritus uirtutis, spiritus agnitionis, spiritus pietatis, spiritus timoris dei. Hii (hi) sunt ergo septem spiritus uelut septem anni, quibus ubertas larga fidei pietatis ubertas larga fidei pietatisque 2955 fruge redundat. Septem (e) contra sterilis et ieiunae famem ueritatis et iustitiae nouissimis temporibus futuram certissime portendebant. 27. Et quia haec tempora futura erant, ideo Ioseph, qui tipum (-y-) Xpisti induerat, currum meruit et praeconem ; sic 240 enim scriptura refert : Et inposuit eum inquid, im curru. et praeco ante eum jraeconabit (-u-) et constituit eum super totam 205

206 Psalm. 145, 8. 207 sqq. cf. Isid. in Gen. 3o, 15. 213 cf. Gal. 5, 22. 215/216 Psalm. 11, 7. 216 sqq. cf. Isid. in Gen. 50, 14. 224 sqq. cf. Isid. in Gen. 30, 15. 230/232 Is. 11, 2. 238 sqq. cf. Isid. in Gen. 30, 17. . 240/ 242 Gen. 41, 43. 210 rediturus] praef. 93a. 20 213 (motti» obnoxii B.-W. 5. 214 ; sed obnoxius absolute etiam Cassiod. in psalps. 68, 14 1, 329. 105, 10 1. 228 219 o;/ regis add. B quidam, F? speciali priuilegio i» raf. 224/225 de ... annos ... et ... alios P? ubertatis P? 226 ostendebatur F 227 quique F, qui quia B (praef. 150 b) 234/235 iunge larga fruge in F, ubertas larga in B. Br. 237 futuram B.-W., figuram F B 237/238 portendebant F*?, pertendebant F, protendebant B

TRACTATVS ORIGENIS V, 27-32

24;

25o

25;

26o

4I

terram Aegypti, ut frumenta (-um) in orreis (ho-) congregaret ; sic et dominus noster postquam est distractus (d. e.) a Iuda ut Ioseph a fratribus et de inferorum carcere resurrexit, ascendit currum regni caelestis, de quo Dauid ait : Currus dei decem milium, 29. ut frumenta fidei sanctorum horreis per ista septem carismata spiritus quasi per septem annos (a. s.) congregare deberet, ut, cum iniquitate illa septem capitalium criminum, quibus quasi per alios septem annos omnis iniquitas recapitulata sub Antexpisto (-ti-) regnabit, famis (-es) fidei et salutis esse cepisset, tunc sancti pariter et fideles haberent famosam iustitiae frugem, ne fides eorum inopia sermones (-is) euicta deficeret. 30. Habuit sane et praeconem Iohannem Baptistam, qui iter eius praecedens praeconabat dicens : Parate wias domini, vectas facite semitas dei mostri ; habebit et alium praeconem, tubam angeli, quia ?fse deus, inquid, weniet in tubam angeli, sed et Heliam (-y-) (Tesbiten, in secundo aduentu. 28, Apelatum (-ll-) est enim nomen Ioseph lingua Aegiptiaca (-y-) Somtofanec, quod in Latinum uertitur saluator mundi ; accepit et Xpistus nomen a deo patre, sicut beatus apostolus ait : E? dedit ei nomen quod. est super omme nomen, ui in nomine Ihesu omne genu flectatur caelesivum, lerres-

trium et infernorum Met omnis lingua confiteatur, quia dominus Ihesus X$istus in gloria est dei patris. 31. Habuit Ioseph ano265 Jum (-u-) regalem ; sed et Xpistus principalem fidei anolum (-u-) tenet, quo credentes animae salutis signo signantur. Indutus est Ioseph bissum (-y-) et stolam ; sic et Xpistus carnem sanctam bisso (-y-) splendidiorem et stolam inmortalitatis in resurrectione adsumpsit (ass-), sicut ipse dixit : V? pater 1n se 270 uitam habet (h. wu. im semetipso), sic et filio witam dedit habere in se. 92. Elegit Ioseph parentibus et fratribus suis meliorem terram lessen et mensus est eis frumentum sufficienter, quia fames inualuerat super terram et defecerat ,omnis, terra fame ; sic et dominus elegit meliorem terram parentibus [et 27; fratribus] suis, id est patriarcis (-ch-), de quibus apostolus ait : Quorum patres, ex quibus X pistus secundum carnem, sed et fratribus, (id est» apostolis adque (-t-) omnibus sanctis, de quibus dicit (ait) propheta : Narrabo nomen btwwm. fratribus 245/246 Psalm. 67, 18. 246 sqq. cf. Isid. in Gen. 30, 16. 251 cf. Eph. rz, r. 253 sqq. cf. Isid. in Gen. 30, 19.20. 255 Matth. 5, 5. 256/257 I Thess. 4, 15. 269/271 261/264 Phil. 2,10. 11. 258 Lxx Gen. 41, 45 ; cf. Isid. in Gen. 30, 20. Ioh. 5, 26. 246 Rom. 9, 5. 278/219 Psalm. 21, 23.

243 pos! postquam add. B ut dictum est e£ expunx. 242 frumenta Bz., -o F 246 B.-W. p. virt uidit $29 pos? $ 27 esse ponendam ; sed et $ 30 ante $ 28 fransponenda 248 iniquitate B.-W., fuit, qui Isidori ordo est. etiam viu $ 14 ordo turbatus est. Bt. 252 famosam F B, copiosam 251/252 haberent B.-I., -entes B * F -SFB Somto254 de quo Baptista F —— 289 Acgyptiaca S.B, aegiptiass P Isid. pa245 id est P?, oz. F B 294/225 [et fr.] de]. Br. fanec] praef. 21 248 per prophetam F* 27 id est F?, oz. F B triatchis F? B

ü

à

CG EXIX

42

TRACTATVS ORIGENIS V, 32-36

meis, terram scilicet repromissionis, quod est regnum dei, de 280 qua terra scriptum est : Placebo domino in terra uiuentium. 33. Fames autem illa, quae fuit super omnem terram, diximus iam quod famem significabat diuini uerbi et iustitiae (futuram) temporibus Antechristi (-i-). Nemo enim uerbum dei, quo animae iustorum uiuere solent, tunc praedicabit, sicut

28; scriptum est : Non in solo bane uiuit homo, sed in omni uerbo

dei ; nemo panem facit corporis domini, id est eucharistiam benedicit, quia sacrificium deo tunc offerri non licet, propter quod sint omnia polluta atque inmunda. 34. Et proinde |hanc, famem uerbi sancti et diuinae legi[oni]s futuram famis (-es) 290 illa id temporibus portendebat ; quam famem (quo tempore) soli apostoli (et) sancti, qui etiam iustitiae coronam repositam in Xpisto (in Xp. r.) habent, saturabuntur, sicut scriptum est : Qui mihi seruient, saturabuntur, uos autem esurietis. Denique de hac terra, quae erit in regno dei, Isahac (-aa-) filium suum 295 Iacob sic benedixit dicens : Det tibi dominus (deus) de vore caeli ac fertilitate terrae habundantiam frumenti, uini et olei in domo tua, et dominus eris fratrum tuorum. 35. Quo[d] exinde dinoscitur non in praesenti, sed in futuro saeculo Iacob a patre benedictum, quia non solum in hoc saeculo habundantiam

3oo frumenti et uini et olei Iacob non habuit, uerum et prae nimia

famme (-m-) in Aegipto (-y-) confugit ; sed et non solum dominus fratri suo (fratris sui) non fuit, uerum et fugit ante faciem eius et munera ei postmodum obtulit timore eius et tremore correptus. 36. Vbi ergo et quando haec benedictio complebitur 305 (con-) nisi in regno dei, ubi habundantia est (e. a.) frumenti et uini et olei ? Sponte enim frugem terra dabit et omnis malitia auferetur, sicut dicit Esaias (Is-) : Im illis, inquid, diebus bos et leo simul baleas manducabunt, lupus et agnus simul fascentur "et puer pusillus mittet manum (suam) in cubile aspidum (-is ) 310 *e£ qon mocebunt (-bit) eum ; talem enim mundum reformauit (-b-) deus in regno suo, qualis factus est ab initio, antequam protoplaustus homo delinqueret ; qui postquam transgressus est uerbum dei, omnia corrupta et uiolata et maledicta sunt

280 Psalm. 114, 9. Luc. 6, 2r.

285/286 Deut. 8, 5.

293/291 Gen. 27, 28.29.

281 quae fuit F, quam B — 283 futuram

291 cf. II Tim. 4, 8.

307 Is. 1r, 7-9.

F3, ow. F B

293 cf.

286 nemo - 288 in-

munda inferpolaía esse puiat B.-W. 288 omnia eorum F? 289 legis F? fammis F z/ uid. 290 id (illis F?) temporibus] praef. 38 protendebat B in qua fame F? 291 (et? B.-IV., sed et F? etiam om. F? 292 saturabunt T7g., sed &. praef. 88 295 ó 9eós 296 7299 e? 3068 hab. FB — 297 quo Bi.(praef. 172) 301 confugit B, consil« F 302 fratri suo] praef. 52a 303 postmodum obtulit B, postri»« F (posttimo ?) $08 est F?, oz. F 307

sicut dicit F? i5 ras., sed et B

protho- B

309 suam oz. F (rijv xeipa)

312 porto- F,

TRACTATVS ORIGENIS V, 36-VI, 4

43

dicente deo : Maledicta terra in operibus twis (opere tuo). 99. 315 Praeterita ergo figura huius mundi regnum sanctorum erit et liberatio creaturae. Haec est benedictio, quae praefigurabatur in Iacob, quam Ioseph meruit, consequenter et sancti omnes qui fidem Xpisti custodiunt, sicuti (-t) ipse dominus ait : Faciam uos vecumbere cum Abraham, Isaac et Iacob in

320 regno dei (caelorum) et filius hominis ministrabit uobis. Sed iam paucade multis dixisse sufficiat. Deo patri omnipotenti maximas adque (-t-) uberrimas gratias agere debemus per dominum nostrum lesum Xpistum.

(VI) 1. Scio quidem, dilectissimi fratres, me de hoc primogenito libro id est Geneseos frequentissime disputasse et pene omnes lectiones eius, prout ratio permisit aut mediocritas intellegentiae (-i-) sinit, caritati (alacritati) uestrae disseruisse. Nunc ; uero de prophetia sanctissimi patriarchae Iacob qua duodecim filiis suis euentura praedixit, quae adhuc numquam (-n-) disserueram, tractare proposui. Et quia satis prolixum est in uno tractatu uniuersa (cuncta) disserere, proinde quaedam disputanda sunt, quaedam utiliter differenda, qui (quia) et 10 uos magis breuia quam prolixa delectant, quippe cum supcincta (-cc-) facilius quam coaceruata memoria teneantur. 2, Sic enim (ergo) ait : E£ wocabit (-u-) filios suos Iacob et dixit illis : Accedite, ut indicem uobis, quid occurrat wobis dn nouwissimis

diebus ; ?conuemnile

eb audite,

filii Iacob,

audite

15 Israhel patrem uestrum. ?Ruben, inquit, jrimogenitus, tu uirtus mea el initium filiorum meorum, durus in conuersatione, durus et

audax, *efferbuisti sicut aqua : non excandescas ; ascendisti enim super cubile patris tui, tunc wiolasti torum (th-) quem ascendisti. 9. In his itaque uerbis quaedam licet secundum carnem gesta 20 sint, sed ftamen) misticae rationis imaginem portendebant, quaedam uero futurorum praescius loquebatur. Vt (sicut) enim Ruben primogenitus fuit filius Iacob, ita et primogenitus populus ex circumcisione fuit, sicut scriptum est : Primogenitus meus Israel. 4, Et ideo dicit : T'« wirtus mea et initium 25 filiorum meorum, quoniam ex ipso populo fundamentum fidei 314 Gen. 5, 17.

315 cf. I Cor. 7, 31.

8511; Euc?12; 57. VI, 12/18 Gen. 49, 1-4.

316 cf. Rom. 8, 21.

319 cf. Matth.

23/24 Exod. 4, 22.

314 éri rois épyows cov 316 haec est B, et haec F et] praef. 182 820 rÀv c)pavàv DE DVODECIM BENEDICTIONIBVS

317 noster Ioseph PF?

FE, £ifulum om. B

VI, 1 me oz. F, suppl. F? bos£ quidem — 4 siuit Wzz. 243 (sed cf. praef. 181) 9 qui] praef. 150a 18 thorum F? quem F B, quando F*? (o$) 20 portendebant B.-IW., proB* F

44

TRACTATVS

ORIGENIS VI, 4-9

et principium filiorum dei esse coepit, sicut dominus in euangelio ait : Salus ex Iudaeis est ; inde enim patriarchae,

inde

prophetae, inde salus nostra Xpistus aduenit. Sed et beatus apostolus sic ait : Quorum adoptio jinquid, filiorum, quorum 3o promissa legis, 5quorum (patres) et ex quibus Xpistus, qui est udeus, benedictus in saecula. Et ideo primogenitus et uirtus dicitur, qui (quia) ex ipsis uirtus dei, id est Xpistus aduenit ; et ipsi sunt primogeniti, de quibus dicit : Fzlios genui et exallaw, et rursus (-m) : Di estis et filii Altissimi omnes. 35. 5, Verum quod subiuncxit (-x-) : dwrus et audax, eo, quod ipsi (-e) populus post beneficia tanta diuina obdurauerat cor suum et non solum auditurus praecepta caelestia, uerum et honorem debitum idolis erant (erat) et daemoniis praebituri (-us). Vnde postea in eadem duritia permanentes non modo 4v tantis uirtutibus et mirabilibus Xpisti credere noluerunt, uerum et accusantes eum iustum sanguinem impiissime (in-) effuderunt. 6, O ferrea duritia, o infrenata audacia ! Non solum 4-

5o

non credere noluerunt diuinis mirabilibus, sed insuper ,et, dominum maiestatis in crucem suspenderunt. Et ideo sub persona Ruben ,primogeniti filii primitiuus, Iudaeorum populus (p. I.) accusatur durus et audax, durus propter incredulitatem, audax uero propter parricidium quod in Xpisto commisit. 7. Nam quod subiuncxit (-x-) : Ascendisti super cubile patris tui, tunc wiolasti torum (th-), quem ascendisti, non hoc de eo dicit, quod, ut historia (-y-) indicat, uxorem patris sui habuerit et ideo uiolauerit torum (th-), quia super cubile patris sui ascenderit, sed longe hoc aliud (a. hic) intellegitur (-i-). 8. Scriptura enim diuina futura, non praeterita indicabat,

quippe cum ipse patriarcha sic dixerit : Accedite, ut indicem 55 uobis, quod occurrat uobis in mouissimis diebus ; et ideo, cum

6o

haec in nouissimis diebus futura praedixerit, ad praeterita non debent (n. d. ad pr.) aduerti. Videtis ergo, dilectissimi fratres, quia de ea impietate loquebatur, quam Iudaicus populus deo patri facturus erat, non quae factum (-a) fuerat patriarchae Iacob. 9, Sed quando uiolauit populus ludaicus cubile dei patris sui, nisi quando carnem domini (quam sibi sp**, in qua, ut apostolus dicit, jlenitudo diuinitatis corporaliter habitabat, raptam in cruce suspendit et ferro uiolabit 27 Ioh. 4, 22. 29/31 Rom. 9, 4.5. 33 Is. 1, 2. 62/63 Col. 2, 9. cf. Isid. in Gen. 31, 9.

34 Psalm. 82, 6.

56

80 (pattes» B.-W. et F?, om. F B (xat) 32 qui] Praef. 150a 38 quod eras. F (intellige: quod subiunxit, eo subiunxit, quod. Bz.) $7 non solum fro non s. non (5c F?, sed s. praef. 136) 43 non abundat, praef. 175 48 cubile ex -em F 51 thorum B F? 66 (praedix»erat F debent *** fratres F Spice B.-W. 89 facturu«**** tum fuerat F (praef. 61) 62 sp(onsauerat» "Jg.

TRACTATVS ORIGENIS VI, 9-14

45

(-u-) ? Tunc enim wiolasti quando ascendisti. Ascendit utique 65 in ira et furore atque audacia, ut iniquitatis suae uictoriam obtineret, dicens : T'olle, tolle, crucifige eum.

10. Efferuisii (efferbuisti) sicut aqua, nom excandescas. Hoc autem suadibiliter propheticus annuntiabat spiritus, ut, qui iam ignitis iaculis diaboli efferuerat (efferbuerat) accensus in 7» furorem, non usquequaque excandesceret in persequutione (c-) iustorum. Quod et fecerunt post passionem domini apostolos persequendo, sed et omnes qui in Xpisti nomine credidissent. Et ideo dicebat : Efferuwisti (efferbuistt) sicut. aqua, non excandescas, sicuti (sic) et dominus ad Cain ait : Peccastt, 75 quiesce. 11. Aqua etenim quae in uas aliquod ab igne efferuescit, aut tumore

effunditur

aut nimie referuendo

siccatur.

Quod et euenit eidem populo, qui quasi in uasis corporum suorum igne diaboli furore accensus ita effusus est, ut in uniuerso orbe dispersus et ab ipsa relegione (-i-) adque (-t-) omne 8o (-i) spiritali gratia sicus in sensu suo aridus remaneret.

12. Sed quia Ruben primogenitus, hoc est primitiuus populus Iudaeorum habuit quosdam fideles uiros, qui postea per apostulos (-o-) crediderunt, sicut scriptum est : E? adictebatur cotidie turba magna, credentium, ideo post improperium, quod 8; ei sanctus spiritus (sp. s.) per Iacob patrem suum de futuro ingesserat, postea Moyses uitam ei precatur dicens : V?uat

Ruben ei non moriatur, non quod ipse Ruben tunc uiueret, qui

iam olim in pace praecesserat, sed ut ex ipso populo credentes in Xpisto uiuerent nec umquam morirentur (-e-), quia qui in

9o Xpisto uere, credit non moritur, sicut ipse dominus et salua-

tor in euangelio ait : Qui in me credit, non moritur, sed. habet wilam aeternam. 13. Post haec conuertitur ad Symeonem (-on) et Leui sic, dicens : Symeon et Leui fratres consummauerunt iniquitatem o5 ex uoluntate sua, in consilio eorum non ueniad (-t) amma mea et super constantia eorum mon contendat. (-ant ) $raecordia mea, quia in furore suo occiderunt homines et n concupiscentia sua subneruauerunt taurum. "Maledictus furor eorum quia audax et ira. illorum quia dura. Diuidam eos in Iacob. et dispergam in xoo Jsrael. 14, Multi quidem putant, quod Symeon et Leui (ideoj sic arguantur a patre, eo quod, dum uirginitatem sororis suae 74/5 Gen. 4, 7. 69 cf. Eph. 6, 16. 66 Ioh. 19, 15. 86/87 Deut. 35, 6. 83/84 Act. 5, 14. Gen. 31, 7. 101 sqq. cf. Gen. 34, 2 sqq. 94/100 Gen. 49, 5-7.

48 sqq. cf. Isid. in 91/92 Ioh. 3, 36.

44 caim F 70 persequucio F 67 (ez 69.73) efferbu- B F* 66 cum oz. F 93 Zupueov 88 processerat B 84 tunc oz. F 79 omne B/., omnes F 98 subn. taurum] F in 96 contendat] praef. 163 (uj épeíoo rà "jmará pov) 101suaeBD,ipsius F (az ipsotum ? marg. ex Vulg. suffoderunt muto(pro murum) cf. 8 16. Br.)

46

TRACTATVS ORIGENIS

VI, 14-19

Dinae ulciscerentur, dolose egerint cum Emor rege Sicimorum et filio eius Sicem, et, quia Sicem filius Emor uiolauerit Dinam

sororem ipsorum, ,et, illi uolentes eos (eum) occidere hoc dixe10; runt, ut omnes masculi eorum circumciderentur et sic posset

Sicem Dinam sororem ipsorum habere uxorem. 15. Et quia

Sicem in amore Dinae uehementi inpatientia feruebat, ideo consenserunt circumcidi non solum ipsi, sed et omnis militia eorum omnesque uiri ciuitatis eorum. Tunc Symeon et Leui

110 non solum praeputia, sed et neruos eorum in eadem circumci-

sione amputasse referuntur. 16. Et factum est pos (post) ter-

tium diem, cum essent omnes uiri in dolore maximo constituti,

superuenerunt Symeon et Leui nesciente patre eorum et uniuersos gladio interfecerunt ipsumque regem Emmor (Emor) 115 cum filio suo Sicem et omnem populum ciuitatis illius ipsamque ciuitatem incendio concremauerunt et sic inde sororem ipsorum (suam) Dinam auferentes reuocauerunt. 17. Sed nemo uestrum exestimet (-i-), fratres dilectissimi, ob hanc causam eos a patre ipsorum tam agriter (-c-) obiurgari, 120 praesertim cum ,sicuti iam supra tractauimus, (sic) dixerit idem Iacob filiis suis : Accedite ad me, ut indicem uobis, quad occurrat uobis jn nowuissimis diebus. Videtis ergo, que hoc non de praeterito quod hoc non praeterito íafacto, sed [de] nouissimis diectum, sed futuro faciendum 125 bus faciendum loquebatur. Qua de re, dilectissimi fratres, diligentius debemus aduertere, quae sit ista iniquitas, quam consummauerunt

ex uoluntate sua Symeon et Leui, quam eis pater improperat. 18. Ex Symeon itaque scribae Iudaeorum, ex Leui autem 13o Sacerdotes (fuerunt), qui ex uno consensu in furore suo occiderunt homines, id est prophetas qui ad eos a domino mitteban-

tur, Cet? in concupiscentia sua subneruauerunt taurum, id est

Xpistum dominum nostrum ; sic autem subneruauerunt, dum

pedes eius et manus (crucifiyxgunt (crucifixerunt), dum latus :55]ancea uulnerant (perforauerunt). 19. Quem ideo taurum propheticus spiritus appelauit (-ll-), eo quod primum aratrum crucis suae patibulo ipse portauerit, unde (et) dura gentium pectora subacta necessario semini, id est sancto spiritui praeparauerit et nouissimis diebus uenturus sit et uentulaturus 140 COornibus crucis suae uelut taurus omne genus hominum et alios, id est credentes in caelum sit eleuaturus, alios, id est

129 sqq. cf. Isid. in Gen. 31, 10. 102ulciscerentu B * F — 103 et a/. W;. 572, ut F B 104 et eras. F? dixerint Wz;. 573 111 post B F? 114 emmos F, emmor F?

104/105 123

que] praef. 1450. — 124de del. B. 130 fuerunt F?, oy, F B quiquasi FP? ^ 132 «et» B.-W. 136 primum BD.-W., priorum F B 138 necessario B.-W., -a F B 139 uentul- B * F, praef. 9

TRACTATVS ORIGENIS VI, 19-23

47

non credentes sit deiecturus in terra. 20. Denique et quod prophetas occiderunt et quod ipsum dominum occisuri essent, sic in euangelio per parabolam dominus dicit ad eos : Quidam 14; paterfamilias plantauit uineam, fodebit (fodit) torcular, posuit colonos ; et cum idem paterfamilias misisset seruos, ut fructus

(-um) tuineaei a colonis requirerent, illi occiderunt eos, alios lapidauerunt ; postea jinquid, multo plures misit etipsos ait occiderunt. . et illi fecerunt similiter. 15o Postremo misit filium suum dicens : Forsitan filium meum reuerebuntur (uerebuntur). Quem cum uidissent coloni, dixerunt : Hic est filius suus (eius) ; uenite, occidamus

eum

et

nostra fied (fiat) hereditas. Cum ergo uenerit paterfamilias, quid faciet colonis ? Respondentes illi dixerunt : Malos male 155 perdit (-et)..

21. Videtis ergo, dilectissimi fratres, hoc ipsud (-um) esse, quod et patriarcha Iacob inputauerat filiis suis, quia in furore suo occiderunt homines, id est prophetas, et in concupiscentia sua subneruauerunt taurum, id est Xpistum, ut iam supra 16o (s. i) monstrabimus (-u-). Vnde extrahit se a facinore eorum (ab e. f) patriarcha (propheta) sanctissimus dicens : Nom ueniad (-i) amima mea super audaciam (-a) eorum. e mon contendant praecordia mea. Non enim uult particeps tantorum criminum ,ac scelerum, uideri, quae illi in nouissimis (tem-

165 po»ribus (diebus) facturi erant. 22, Denique quod hic patriarcha spiritu sancto repletus (r. sp. s.) eis praedixerat, hoc et postea idem spiritus per Esaiam (I-) dicit (loquitur dicens) : Sabbata uestra et neomenias uestras odiwit anima mea, el diem magnum uestrum mon sustineo ; si attuleritis simalaginem, ua170 um. est, incensum abominatio est mili.39Et si multiplicaueritis jreces, non exaudiam, el si extenderitis manus uestras, auertam

faciem meam

a uobis ; manus

enim uestrae sanguine plenae

sunt. 29. Sed quia pius est et misericors, cum ista omnia reprobasset, consilium dat, quid facere deberent, dicens : 16] aua-

17; mini, mundi estote. Lauamini utique baptismo Xpisti, de quo et alibi ait : Aspargam (-e-) uos aqua munda eti mundabimimi, quia in sacramento baptismatis omnia peccata omniaque crimina remititur (remittuntur). Denique adiecit : E? s; fuerint beccata ueslra ut fenicium, sicut. niuem, dealbabo, si 18o autem ui coccum (coccimum), tamquam (-n-) lanam candida|m]| 144/149 Matth.

21, 33-41. 154/185 Matth. 21, 41. 176 Ezech. 56, 25. 178/181 Is. 1, 18.

168/193 Is. 1, 15-16.

143 fodebit (pro fodiuit, T/es. 992, 5) F, et fodit in ea PF? 144 dominus oz. F ex Vulg. 154 faciet B F?, -am F, -at PF? 147 eos B, quosdam EF? iz ras. 173/174 comptobasset 164/105 supp/. Br. 185 perdit] praef. 3. — 164ac FP? 176 munda oz. B 180 candida B. E 174/175 lauamini inquit F?

48

TRACTATVS ORIGENIS VI, 23-28

(alba) efficiam. 24. Sed quid est fenicium et quid est coccum (coccinum) ? Peccata sunt enim ut fenicium, quae de prophetarum sanguine infecta sunt, ut coccum (coccinum) uero (namque) illa delicta, quae de pretioso Xpisti sanguine tincta 18; sunt, quia quantum distat fenicium, id est meniatum (mi-) a

(cocco» (coccino), tantum interest a Xpisti sanguine [et] prophetarum. Quanta enim pietas, quanta clementia dei et saluatoris nostri, ut et ipsos interfectores

suos, si conuersi

credant (crediderint) et factorum suorum paenitentiam agant

190 (egerint), omnia eis delicta per baptis-

matis gratiam dignetur ignoscere !

ab omni delicto per baptismatis gratiam dignetur absoluere !

25. Sed adhuc adiecit : Maledictus furor eorum, qui (quia) 195 audax et ira eorum quia dura. Hunc ergo maledictum furorem eorum et audacem iram eorum et obduratam instinctu diabolico ad tantum facinus perpetrandum scriptura indicat, quod furore accensi et in ira obdurati uenerunt occupantes saluatorem nostrum et dominum, a quo tanta mirabilia 200 tantasque uirtutes factas uiderunt, et obtulerunt eum Pontio Pilato clamantes et dicentes : T'olle, tolle, crucifige ewm ! et : Si hunc demittis (di-), nom es amicus Caesaris. 26. O maledictus

furor (eorum) et obdurata audacia, ut Barraban latronem et

homicidam dimittendum peterent et principem uitae cruci205 figendum postularent, qui et mortuos ,eorum, excitauerat (suscitauerat) et caecos inluminauerat (ill), surdus (-os) audientes fecerat, claudos ambulantes, paralyticos (-i- sanauerat, lebrosus (leprosos) mundauerat et omnia genera ualitudinum uerbo quo ualebat (uolebat) abstulerat ! 27, Haec 210 ergo praeuidens in spiritum (-u) sanctissimus hic patriarcha Iacop (-b) in figura praedixit ;unde et non uult se consilio eorum et facto uideri participem ; sic enim ait : Non weniat in consilio eorum anima mea. et super audaciam eorum mon contendant praecordia mea. Sed cum ita sit, requirendum nobis 21; est, quid infra subiunxit

dicens

: Diwidam

eos

in Iacob e

dispergam 1n Israel. 28. Hoc ergo iam praemonebat praesagus spiritus patriarchae, quod de ipso populo filiorum suorum separandi essent (credentes ab incredulis (non credentes a credentibus) ; Iacob enim ex Hebraea lingua Latino sermone 198 cf. Isid. in Gen. 51, 12.

201/202 Ioh. 19, 15.12.

181 quid est ... et quid est B, quidem ... quidem (non quod F?) est F 183 pos? infecta sunt sequilur : per fenicium (ergo add. F?) prophetarum sanguis accipiendus est, per coccum (coccinum) uero eius sanguine (-is F?), eo quod sanguine paeni-

tentium peccataabluuntur(-antur) ^ 186 cocco F*,om.F B coccino supp/. Bz. [et] Bz. (proph. sc. sanguis) 198 quod] *d F, quo B 201 eum oz. F (a?róv) | 211 uul F 215 quid (est quod» ? Br. 218 suppl. B.-W.

TRACTATVS ORIGENIS VI, 28-33 220

225

subplantator (-pp-) dicitur, Israel autem homo uidens deum interpretatur. Et ideo diuidendi erant alii in Iacob, qui subplantatores (-pp-) Xpisti fuissent, alii in Israel, qui credere meruissent. Ideo ait (dicit) : Diwidam eos in Iacob et dispergam 1n Israhel. 29. Post haec conuertitur ad Iudam et sic ait (dicit) ei : Iuda, te laudabunt fratres tui : manus tuae super dorsum inimicorum tuorum ; adorabunt te filii patris tui. Catulus leonis Iuda, de germine

25 o

23

^

49

filius meus

ascendisti, recumbens.

dormisti

sicut leo et sicut catulus leonis ; quis excitabit eum ? Quid hoc sit (est), dilectissimi fratres, quod Iudas sic meruit collaudari, cum superius Symeon et Leui grauiter (sic) arguantur, nisi que (quia) ex tribu Iuda Xpistus uenturus erat, sicut (-ti) de eo scriptum est : Vicit leo de tribu Iuda vadix Dawid ? 90. Et proinde sicuti in Ruben et Simeon (-y-) et Leui non tam ipsos specialiter quam eos, qui ex tribu eorum nasci haberent et iniquitates ex uoluntate sua facturi aduersus Xpistum «et? consummaturi erant, arguit et inurit, ita et hic non tam ipsum

Iudam laudabat quam Xpistum, qui ex tribu Iuda secundum carnem uenturus erat. 31. Denique sic ait : Juda, te laudabunt 24 o fratres tui, eo quod omnes ex genere suo credentes in Xpisto collaudaturi eum erant in ipsis uirtutibus et mirabilibus eius quae uidissent (uiderent). Quod et factum est, quia omnes, inquit, conlaudabunt deum, quia numquam talis propheta apparuisset in Israhel. 32, Et qui (quia) iudex et dominus uni24 A uersorum erat Xpistus, propterea sic adiecit : Manus tuae super dorsum inimicorum tuorum. Inimicos utique eos appellat, qui non erant credituri, sicut scriptum est : Sede ad dexteram meam, donec ponam inimicos tuos scabillum (-e-) pedum tuorum. Hii (hi) sunt ergo inimici increduli, qui non faciem (suamj 2 o ad uidendum adposuerunt (app-), sed auertentes facies (faciem suam) a conspectu dei et corda a fide remouentes dorsa ad reliquendum (-nq-) dominum praeuerterunt, quos postea in iudicio ,dei, ad uerbera praeparabunt, sicut (-ti) per Hieremiam (ler- prophetam dicit : Praeuerterunt ad me dorsa. et 2)5

non facies suas. 99. Et quia sensuri erant (erunt) seuerissi-

mum iudicem, quem pium saluatorem (dominum) recipere noluissent (noluerunt), propterea ait : Manus tuae supra (sujer) dorsum inimicorum tuorum. E. contra autem pro his qui 233 Apoc. 5, 5. 220/229 Gen. 49, 8.9. 254/255 Ier. 2, 27. Psalm. 109, 1.

242/244 Luc. 7, 16.

247/249

244. qui] praef. 232 que] praef. 1444 — 238 et qui P? — 236 et F?, om. F B 246 eos B.-W., eorum F B 245 propterea sic D, postea F* im ras. 160a 252 quos] Praef. 41 250 adposuerunt] ef. Thes, 301, 50 249 Hii F, OHi B

254 ptaeuettetant F

285 et F B, ergo F*

258e B, et F

50

TRACTATVS ORIGENIS VI, 33-38

credituri erant sic dicit : Adorabunt te filii patris tui, quoniam 260 (multi) ex ipsis Iudaeis, ut iam dictum est, credentes eum adorauerunt, qui filii dei sunt apellati (app. s.), sicut scriptum est : Omnes qui credunt inm ewm, dedit eis potestatem, ut filài dei

efficerentur. 34. Et aiecit (ad-) : Catulus, inquid, /eonis Iuda, de germane 265 filius meus ascendisti, recumbens

dormisti sicut leo et sicut. ca-

tulus leonis ; quis suscitabit eum ? Leo rex ferarum (f. r.) est ; et ideo saluator noster,

qui leo et rex regum est, qui leo est et vex regum, propter potentem uirtutem, qua in mortem (-e) diabolum 270 uicit, leo est appellatus. Sed quare hic catulum leonis nominauit, quem alibi de tribu Iuda uictorem dixerat? 35. Sed ideo catulum nominauit, ut non ipsum patrem, sed dei filium demonstraret ;nam et cum leo et catulus leonis dicitur, et

pater et filius indicatur, in quibus non natura diuiditur, sed 27; personae destinctae (di- monstrantur. Sicuti (-t) enim ex leone leo nascitur, ita deus de deo et lumen ex lumine procedere dicitur. Sicut enim, cum ex leone leo nascitur, non natura mutatur, sed una origo ostenditur, sic et deus ex deo natus

aliud non potest esse quam deus ; sed propter significantiam 28o filii catulum leonis nominauit. 36. Verum quod adiecit : De germine

filius meus

ascendisti,

hoc

uoluit

nobis

ostendere,

quod de germine Iudae Xpistus aduenerit, sicut et per Esaiam (Is-) prophetam dicit (-tur) : Exiet wirga de radice Iesse et flos de radice eius ascendet. lesse iste pater fuit Dauid, ex cuius 285 radice, id est origine, Maria uirgo est nata, quam 'uirga' (-am) Esaias (Is-) apellat (app-) et 'flos' (-em) de uirga, id est [,flos;] Xpistum de uirgine natum indicat. 3*. Quod quidem et per . Ezechielum (Iezechielem) iprophetam, sic dicitur : Ecce dies ueniunt et uirga florebit, 3d est uirgo pariet florem humani (h. 290 fl.) generis Xpistum. Et hoc est quod dicit : De germine filius meus ascendisti, quià, ut fiam) dictum est, ex germine seminis Iudae prodibit (processit) Maria, unde flos Xpistus aduenit. 98. Et adiecit : Recumbens dormisti sicut leo et sicut catulus leonis ; quis suscitauwit (-b-) eum ? Diximus iam leonem et 295 catulum leonis patrem et filium indicare, quorum

262/263 Ioh. rz, 12. 283/284. Is. 11, 1.

268 I Tim. 6, 15 ; Apoc. 19, 16. 288/289 Ezech. 7, 10.

una natura

291 cf. Apoc. 5, 5.

264 inquid] i7 zzarg. F : iudei confessores dicuntur, unde et dum eum mater eius concepisset, dixit : odo confitebor domino et (ex» hoc uocatum est nomen eius iuda (Gen. 29, 35) ^ 266 qui F Lic e£ infra semper 269 in oz. B 274 indicantur F2? 283/284 Isaiam B, *iam F 285/286 uirga ... flos] praef. 45 287 natum indicat B, natus prodiet F? i5 ras. 288 dicitur B, ostenditur F? i5 ras. 292 processit B, prodiit F? 7 ras. ex prodibit unde B, et de Maria F* iz ras.

TRACTATVS ORIGENIS VI, 38-43

51

est geniti ab ingenito (et ingeniti). Vnde et ipse saluator ait : Ego in patre et pater in me ; sed alter in altero esse non potest nisi per naturae indeuiduam (-i-) unitatem. Quod autem ait : Quis suscitabit eum ? : quis enim alius suscitauit filium nisi 3oo pater ? sicut (-i) apostolus ait : Qui resuscitawit Iesum. a mortuis, resuscitauit (-b-) et mortalia corpora nostra. 39, Sed dormisti, inquid, w£ leo. Quid est dormisti ut leo ? Id est securus et

quietus. Leo enini securus dormit, dum nihil timet, sed ipse timetur ab omnibus ; sic et saluatur (-or) noster securus dor3o; miuit in mortem, qua (quia) propter praepotentem uirtutem naturae suae non solum mortis uirtutem non timuit, uerum

etipsam mortem moriendo deuicit (deiecit). 40. Et ideo propter confidentiam securitatis, qua in morte dormiuit, non solum nihil timens, sed et omnes potestates triumphans per crucem 310 securus et confidens dormise (-ss-) dicitur, sicut (-ti) apostolus dicit : S$olians se carne (-em) alam potestates. triumphawit per crucem. Et hoc est quod ait : Dormisti ut leo et sicut catulus leonis ; quis suscitauit (-b-) eum ? 41. Et adiecit : Non deficiet princeps de Iuda nec dux de 315 femoribus eius, donec ueniad. (-t) semen, quod ei repositum est, et ipse spes gentium. Hoc planum adque (-t-) perspicuum est, dilectissimi fratres, quia non defecit semen sanctorum patrum,

sed nec princeps, id est rex ex origine Iudae cessauit neque dux de femoribus eius, donec Xpistus ex tribu Iudae (-a) re320 promissum semen et spes gentium de Maria uirgine nasceretur. 42, Ex tribu enim Iudae (-a) regnum Iudaeorum fuit, quod usque eo (e. u.) non defecit, quod (donec) Xpistus, semen repromissum, in saeculo coruscaret. Denique si putant Iudaei adhuc non uenisse Xpistum, ergo de tribu Iudae (-a) regnum 325 hodie Iudaeorum permanet, aut si iam non regnant Iudaei, uenit semen repositum, quod eis fuerat repromissum, qui est spes gentium, post cuius aduentum dicebat cessaturum esse Iudaicum regnum (r. I.). Sed quia iam uenit semen repromissum in Xpisto, ideo Iudaei non habent regnum.

330.

43. Sed quid est |hoc, quod dicit : A//egabit (-i-) ad uineam pullum swwm et ad. cilicium pullum asinae suae ? Alius est pullos (-us) suus, qui ad uitem alligatur (ligatur), alius pullus asinae qui ad cilicium ligandus dicebatur (ligatur). Hii itaque 297 Ioh. 14, ro. 300/301 Rom. 8, 1r. 3811 cf. Col. 2, 15. 314 Gen. 49, IO. 817 cf. Gal. 5, 19. 320 cf. Gal. 5, 19; Psalm. 64, 6. 324 cf. Isid. in Gen. 31, 22. 330/331 Gen. 49, 11.

296 ait ozz. F 298 quod B, id F ; ait B, est F? iu ras. 299 enim eras. F? (sed cf. praef. 101) — 304saluatort B FP? — 305 quia B F? — 310 dormisse B F*? 312 ait ozz. F, dicitur F? 315 veniat B FP? 822 quod ;. quoad (quam F?) 325 regnant : praef. 87 330 alletabit F

52

TRACTATVS ORIGENIS VI, 43-47

duo pulli duas aduocationes 33; daeorum

scilicet, et gentium.

populorum

significabant,

Iu-

Suus itaque pullus erat, qui

ex gentibus crediturus anuntiabatur (ann-), quia et ipse Xpistus spes gentium dicebatur, sicut et Dauid ex persona Xpisti dicit : Populus ,enim inquid, qui me qon mouerat cognouit me, im auditu auris oboediuit mihi. Et ideo allzgabit, 34o inquid, ad wilem ullum. swwm. 44, Quae autem sit haec uitis ad quem (quam) hunc pullum, id est populum credentem alligabit, ipse dominus manifestat cum dicit : Ego sum witis uera el pater meus agricola est ; omne sarmentum, quod. 4n me non afret (affert) fructum, excidetur et im ignem mattetur. Hunc pullum, id est populum in se credentem ad uite(-em) I A ergo; corporis sui dominus alligauit uinculo caritatis (k-), ut fieret unum corpus Xpisti ex credentium membris, sicut apostolus dicit : Qui domino iungitur, unus spiritus est. 45, Sed quomodo alligatur ad uitem, id est ad corpus Xpisti hic pullus, id est 35» populus ex nationibus credens nisi per fidem, spem et caritatem (k-), per uinculum euangelicae disciplinae, sicut scriptum est : Quis nos separabit a caritatem (k-) Xpisti ? et iterum : Mihi autem adherere deo bomum, est, ponere in deo spem meam ? 46. Sed ad ciliciwn, inquit, $ullum asinae suae. Pullum 35 vA itaque asinae (po»pulum dicit sinagogae (-y-), quam asinam appellat, id est tardigradam et grauissimo legis honere (o-) opraessam (oppressam). Sed quare pullum hunc (h. p.) ad cilicium alligauit ? Quia eundem populum ,qui eum persecuBN

tus est; sub paenitentia

factorum

suorum

constituit,

sicut

(sicuti et) Iohannes (baptista; eidem populo ad se uenienti dicebat (dixit) : Generatio wiperarum, quis uobis monsirauit fugere iram. aduenientem ?. Facite ergo fructos (-us) dignos paenitentiae. 44, Denique si qui[s] ex ipsis credere meruerunt, facinorum suorum paenitentiam agentes baptismatis gratiam 36 i postulabant ; cum enim audirent beatissimum Petrum apostolum de Xpisto praedicantem, dicebant ei: Qwid faciemus, ui ueniam consequamus (-amur) ? Tunc ille re(spondit : PaemiTunc ille : Paemitentiam, intentiam. agite el baptizamin? — quit, agite et baptizemina 36 o

338/339 Psalm. 17, 45. 342/344 Ioh. 15, 1.2. 3848 I Cor. 6, 17. 349 cf. Isid. in Gen. 31, 24. 352 Rom. 8, 55. 353 Psalm. 72, 28. 335 cf. Isid. in Gen. 31, 25. 361/363 Matth. 5, 8. 366/370 Act. 2, 57.58.

334 aduocationes B7., uocationes B.-W., accusationes B, a////[/[[saciones F, nationes La 336 anunciebat F 337 gentium ex gentilium F 341 quem] praef. 38 344 afret] praef. 38 346 corpori F ex corpus 352 quid B.-I., quis F B, 7ís 3585 populum B.-W., pullum B * F 358 alligauerit F $63 qui B.-IW., sed cf. nom. his Thes. 2699, 84 367 consequamus] praef. 87 368/369 :up5/. B.-W. 369 BamruaDrw ékaaros

TRACTATVS ORIGENIS VI, 47-53

95

310 1n nomine domini nostri Iesu X isti in vemissionem peccatorum. 48. Hoc (hic) est itaque pullus alligatus ad cilicium, id est populus paenitentiam agens, quia reus est sanguinis prophetarum, reus quoque erat (est) sanguinis Xpisti, reus etiam ipsius legis, in qua se putat (putabat) aliquam habere salu37; tem, dum non potest legis ipsius praecepta complere, quia scriptum est : Maledictus homo qui mon fecerit omnia, quae scripta sunt in libro legis, quamquam fieri non possunt (possint) omnia quae scripta sunt in libro legis. 49. ,Breuiter dico.j Scriptum est enim : Maledictus homo, qui uiolauerit sabbatum, 38o et : Qui octauo die non [uerit circumcisus, periit. (periet) ünquam, anima eius a plebe sua. Vnde si sabbato

idie, nascatur

(itur) infans, necesse est, ut sabbato circumcidatur, id est octaua die. Quod nisi factum fuerit, periit (periet) anima eius a plebe sua, sicut scriptum est ; si uero factum fuerit, sabba-

38; tum uiolatur, (quia) opus agitur, uulnus inprimitur. 50. Ecce sub quale (-i) cilicium (-0) paenitentiae alligatus est hic pullus asinae, id est populus sinagogae (-y-), dum aut, si non credat in Xpisto, sub maledicto legis est constitutus, aut si credat,

praeteritorum facinorum habiturus (est remissionemy. 390. B1. Sed adhuc adiecit : Lawabit 4n wino stolam suam et n sanguine wuae anaboladium suum. Stolam carnem suam dicit, quem (quam) effusione sanguinis sui |(quem potum ape»llat, lauit in passione. Denique sanguinem suum uinum intellegi (i-) oportere ipse magister et dominus sic docuit dicens : 395 Bibite ex hoc omnes, hic est enim cruor sanguinis mei, et: Nisi manducaueritis carnem meam [,aut, banem witae| et biberitis

40 o

sanguinem meum, non habebitis witam. aeternam. 55Cayo emim mea. uere est escha (-c-), et sanguis meus uere est potus;2. sed et alibi (et quia ipse) dicebat : Habeo aliud baptisma baptizari, quod quidem de passione sua loquebatur, ideo ait : Lauabit n

uino stolam suam, id est carnem suam, quam sicut stolam dic-

gnatus (-g-) est induere. Ad uero quod (Et) adiecit : In (Et in) sanguine wuae anaboladium suwm, anaboladium

40

A

dicitur, quod

corpori applicitum fascia stringitur. 53. Nos ergo credentes in ipso anaboladium appelauit (-1l-) ; anaboladium etenim Graeco uocabulo dicitur, eo quod de inferioribus ad superiora eleuatur 380/381 Gen. 3*9 Exod. 31, 14. 376/3** Gal. 5, 10. 6, 55.55. Ioh. 395/398 28. 26, Matth. 395 11. 49, Gen. 390/391 172137 399 Luc. 12, 50.

979 1 Cot. 1t, 27.

375 non p. l. ipsius] pe (si pe F?) ««« F 371 hoc] ef. Thes. s. u. ille 364, 7 881 sabbato die pro 377? quamquam B, et quaque F, et quedam que F? 385 quia F?, oz. F B, fort. recte sabbati die ? Thes. s. s. dies 1060, 54 sqq. Bf. 394 mag. et 392 suppl. Br. 392 quem] Praef. 38 389 suppl. B.-W. 399 et B7. F?, del. E, u. p. aut 396 ja alios //////// ocentes dom.] **** F, quod ueto 17) (praef. ad 402 B F lauit (zAvvet), F? 400 lauabit del. F? 406 cleuatur ... iungatur] praef. 181 at u. quid est q. F?

54

TRACTATVS ORIGENIS VI, 53-57

(-etur) pectorique iungatur ; ideo (et i.) mirifice nos credentes anaboladium appellauit, quos et corpori suo constrincxit (coniunxit) et de inferioribus ac terrenis ad superna (ac) cae410lestia uocauit et uelut (-d) in fascia ita uinculo caritatis (k-) pectori suo coniunxit et in uino sui sanguinis lauit, sicut apostolus scribit : Sed am. abluti estis, 1am sanctificati estis dn sanguine X isti et 4n passione uirtutis eius. 94, Sed quod ait :; In (Et in) sanguine uuae : ipse enim 415 botrus uuae est apellatus (-pp-), in cuius figura de terra repromissionis duo speculatores botrum unum in phalangam attullerunt (-l), ut palanga(m) (phalanga) lignum crucis ostenderent et botrum (-o) Xpistum inter duos populus (-os) in crucis ligno (l. cr.) pendentem. 55. Et ideo dicit : Iz sanguine 420 4486, quia, sicut uua duro quoactoque (co-) compressa ligno exprimitur, ita et botrus ille, id est corpus Xpisti crucis ligno (l. cr.) compressum uuae suae corporisque sui sanguinem fudit, unde anaboladium suum, id est populum per fidem carni (-is) suae coniunctum lauit et purificatum ostendit. 42; 56. Et adiecit : Fulgentes oculi eius a uino et candidi dentes eius a lacte. Oculi (a uino ful»gentes spiritalem gratiam

Oculi hoc loco spiritalem

indicabant ; gratiam

indicabant; septem

septem (enim oculos septem» — enim oculi septem sunt spiri45o Spiritus esse Apocalipsis scri- tus, sicut Apocalipsis scriptuptura testatur.

ra testatur.

Haec etenim septiformes spiritales (-is -is) gratia ideo in oculis deputatur, que (quia) exinde praeterita, praesentia et futura cernuntur ; spiritus etenim dei omnia uidet, omnia scrutatur,

455 eliam altitudinis (-es) dei ; unde et spiritalis homo omnia uidet, omnia scrutatur, omnium corda traducet (dt), ipse a nemine deiudicatur (di-). 5*, Et ideo fulgentes oculos

eius;

dicit, quia omnia uidit (-et) et nihil apud eum esse potest (p. e.) celatum, sicut scriptum est : Ego swm deus scrutans 440 Corda. et. renes (r. et c.). Verum quod (quidem) a uino fulgentes

oculos dicit, quia de sanguine dominicae passionis (p. d.)

Li

412/413 I Cor. 6, 11. 425/426 Gen. 49, 12. 429/431 Apoc. 5, 6. 434/435 TiGCorv27 ro. 439/440 Psalm. 7, 10 ;Apoc. 2, 23. 440 cf. Sirach 34, 22.

408 constrinxit j. copulauit, Tbes. 542, 44 sqq. 409 (ac) B.-W. 412 ait (eras. FP?) scribit F 414 enim] z. ad 8$ 38 417 phalangam B *F, palanga(m) Br. 419 cum (eras. I?) dicit F 420 quoacto ;. so/ido, Thes. 1532, 59 -que oz. F, FP? (coacta) ^ comptr. ligno] in prelo uinum F? is ras. 422 sui F, sibi B 424 catni /// P, -is B (praef. 49b) — 423 suppl. Bt. 427/428 spiritualem B 432 spiritales eras. F 440 xapü(as kai vedposs 440 quidem ;. 4. aufez, quod F, quid est quod F? praef. 137.172

TRACTATVS ORIGENIS VI, 57-61

55

quod (quem) uinum appellat, omnes (-is) gratia spiritalis obfulgit (-sit) in nobis. 58. Sed quod ait : Candidi dentes a lacte, dentes cum nomi445 nat, modulamina linguae significat, unde clarus praedicationis sermo procedit, quia infantes, qui dentes non habent, loqui non possunt, sed et senes edentuli significantiam uerbi, dum

blaese nituntur (loquntur), explicare non ualent. Ita nemo sermonem dei ueritatem et iustitiam indicantem misi per 45o apostolos potuisset audire. 59. Ac proinde cum dentes domini nominat, apostolos indicat, qui per linguam dei id est spiritum sanctum docentes, quia : Lingua, inquid, mea ut calamus acutus scribae uelociler scribentes (-is) et quia lingua eius spiritus sanctus est, — proinde repleti apostoli sancto spiritu 45; uerborum caelestium sacramenta mudulata (mo-) disciplina praedicauerunt. Nam ut dentibus ,omnes, esca subigitur, ita

et uerbum dei, qui panis est (e. p.) uitae, apostolica traditione tractaapostolica traditione tracta(tus quae 46o ratur,

de»ntibus

compa-

tus quibus concorporatur,

ad omnia uiscera ecclesiastici corporis uidetur esse submissus. 60, Et ideo candidiores apostoli dicti sunt a lacte priscae legis et ueterum sacerdotum. Lactem etenim (Lac enim) priscam legem esse, quam scribae et Pharisaei atque omnes sacerdotes, 465 ut dixi, ueteri (-es) praedicabant, probat apostolus cum scribit : Lac uobis fotum dedi, non cybum (escam) ; necdum enim poteratis nec adhuc. quidem potestis. 61, Proinde omnes patriarcae (-ch-) (et) prophetae (et) sacerdotes, qui in ueteri testamento fuerunt, lacte (-i) sunt comparati (con-), a quibus 47o candidiores effecti sunt apostoli, dum aut panem Xpisti corporis (c. Xp.) ruminant aut escam uitalem uerbum dei credentibus praedicant. Denique Dauid nolens iam sub legis lacte deputari sic dominum deprecatur dicens : Tamquam (-n-)

ablactato, id est a lacte matris amoto, ?/a retribue seruo tuo,

47; ut iam quasi a lacte legis, ut dixi, amotus et in uirum perfectum constitutus panem Xpisti corporis mereretur accipere. (Per eundem dominum lhesum Xpistum, qui cum deo patre et spiritu sancto uiuit et regnat per omnia saecula saeculorum. Amen.j 452/453 Psalm. 44, 2.

466/467 I Cor. 5, 2.

473 Psalm. 130, 2.

444 sed quod] i zar. F : dentes apostoli (-os ? B7) siue praedicatores dare (clate ? 448 modulamina B, -e F, Bt.) uerbi (-um ? Bz.) domini adnunciantes dicit 449/450 per apostolos pot. aud. B, per apostolis praedicare F? in ras. -n PF? 455 disciplina B.-IV., disciplinae B, discipline F, modulatis 454 repleti ozz. B 463 et 459/460 comparantur F, -atur F* 458 tradiccione F uocibus F? 471 uitalem id est F? 469 fuerint F 4605 ueteri] praef. 33 B,id est F

56

TRACTATVS ORIGENIS VII, 1-3 INCIPIVNT CAPITVLA D**SEOVTVRI

(VID» Deinde cum ** surrexit

De eo quod scriptum est :

auiem vex in Egypto (qui ignorabat Ioseph». (VIII? De id quod scribtum ; est : Locutus est. dominus

Exurrexit autem rex (alius) in Egypto.

(ad Moysen) : Loquere filiis Israhel et dicis ad eos : (In mente habetote)» (IX» 4Mensis hic» sit initium 10 mensuwm, primus in mensibus (amma *». EIVSDEM LIBRI

De sabbato.

De eo quod scriptum est : Locutus est dominus ad Moysen dicens : Memsis hic sit

uobis initium. mensium, mus in mensibus anni.

ri-

(VIL) 1. Exsurrexit autem rex alius in Aegyptum, qui non nouerat loseph, *dixitque genti suae : Ecce gens filiorum Israhel magna facta est et bolentior quam nos. 'Tíaque uenite subdamus 3llos, ne casu superincrescant et me forte, cum contigerit nobis pugna, ; consentiant Iu cum eis et expugnabunt (-ent) nos et eicient (-ant nos) de terra nostra. 2. Longum est et satis enorme (in-) de necessitate et de descensione populi in Aegyptum disputare ; manifesta enim est istoria (hy-) et amodo (admodum) omnibus nota; sed 10 hoc magis laborandum est mihi, dilectissimi fratres, ut uim,

rationem adque (-t-) misterium (-y-) lectiones (-is) istius secundum spiritalem intellegentiam (-i-) disseram (edisseram). . 3. Id enim disputatione dignum est, quod futurae ueritatis imaginem habet, quippe cum nihil sit in (sacrjis diuinisque 15 (diuinis sacrisque) literis (-tt-), quod non uim praecipuam 4intelleg»entiae (intelligentiamque) habeat, dum uel praeterita demonstrant uel praesentia insinuant uel futura commendant. Aegyptus itaque figura saeculi fuit, Farao (Ph-) diaboli, filii Israel protoplauste (-1) imaginem induerant, ex cuius origine 20 censebantur ; Moyses autem, qui eos missus est liberare, typum Xpisti gerebat. 1/3 Exod. 1, 8. 5/8 Exod. 31, 12.15. 9/12 Exod. 12, 1.2. VII, 1/6 Exod. rz, 8-1o. 20 cf. Exod. 5, 8-10.

X Sexe lacunas codicis F' binorum uerborum esse adnotat B.-W., suppl. Bt. 1 e 12 /ege : incipiunt capitula de (tribus? sequentiis eiusdem libri (Exodi). Br. 4/5 scribtum est B7., scribis F 9 sit BZ., sic F VII, 1 Aegyptum B «F 5 hi B, hic F (Thes. 2700, 4) V post est add. legis F? in ras. 9 hist. F? amodo] Praef. 18 Farao F, Pharao B ubique diabulus F, -bolus B sbique 19 4pro»topla //// ste F, prothoplausti B

TRACTATVS ORIGENIS VII, 4-8

57

. 4. Mortuus est, inquid, Ioseph et coepit populus iugum durissimae seruitutis accipere, id est peccauit Adam et corrupta sunt omnia. Nam et ut Israel fame facta a (de) terra repromis25 sionis discendit (de-) in Aegyptum, ita et Adam escae causa

discendit (de-) in saeculo; manducabit (-u-) enim de inter-

dicto ligno et extra paradisum est factus (f. e.). Denique quid subiungit (-at) audite : Imperawit (-in), inquid, Pharao, id est diabulus (-o-) ;4llis utique inperauit, quibus iam inposuerat 3» iugum grauissimae seruitutis. 9, Et quid inperabit (-u-) ? Vt ex luto et paleis lateres facerent. Quid mollius aut surdidius (-0o-) luto, quid uero leuius aut abiectius paleis esse potest ? Hoc ergo indicant paleae cum luto promixtae (commixtae), quod inanes et (irjrationales cogitationes palearum scilicet 3; similes cum lutolentis (-u-) et coenosis corporum uitiis promiscentes (permiscentes) grauissima et sordidissima crimina inpulsu diabolicae tirannidis (-y-) exercere haberent; erant enim tunc carni et sanguini dediti et inlecebrarum (ill-) turpitudinibus addicti. 6. Fingebant (faciebant) itaque lateres, ut 4o aut domicilia instruerent aut ciuitates munirent, id est com-

primebant consilia terrena cum actibus uitiorum, ut aut pectora muro infidelitatis instruerent aut habitationes terreni : corporis sordido opere ampliarent. Putabat enim Pharao, id est diabulus ita omnem populum de his operibus praegrauari 4; et ita pectora (corda) eorum muro incredulitatis obcludi, ut nemo esset, qui regnum eius aut debilitaret aut uinceret, nemo,

qui eum quasi uirum fortem ,uictum, ligaret et uasa eius diripere posset (diriperet). 7. Sed bene tu, rex noster, qui adamantina clustra (-au-) fregisti et seras indomiti ferri minuisti so omnesque munitiones illas diabolica, ut dixi, arte constructas ab omnium corde destruere dignatus es regnumque eiusdem tiranni (-y-) inmitis passionis superasti uirtute, captiuam ducens captiuitatem et dans data (dona) hominibus secundum Dauiticam prophetiam, ut omnes tuos de eius potestate libes; rares!

8. Sed $raecepit, inquid, Pharao obsetricibus (obst-) «Ebreorum, dicens, ut, cum mulieres Ebraeae (He-) parere coepissent, masculos

occiderent

,et, feminas.

uiwificarent.

O crudelem

et

ebetem (he-) tirannum (-y-), ut masculos iuberet interfici et 22 cf. Exod. r, 6. 28/31 cf. Exod. r, 11.14. cf. Ven. Fort. Mart. 5 Stygis adamantina claustra cf. Psalm. 67, 19. 56/58 Exod. 1, 16.

47 cf. Matth. 12, 29. 52 sq. cf. Eph. 4, 8.

23 et eras. F?

48 53

24 et extra p. D, et ideo * similis F? iz ras. extta p. e. £.] gf. Thes. s. u. facio 119, 31 sqq. : Apul. met. 5, 2 intra limen sese fecit z/. 30 iugum B, *am F 31 sutdius F 33 promixtae] praef. 1229 34 irrationales P?, rationales F B 49 minuisti] praef. 153 54 Dauiticam] Jaec forma multo 59 hebetem FP? 57 aebraeae F frequentior quam -aid-, Thes. Onom. 62, 22 i. inbumanum 8

:

C.C. LXIX

TRACTATVS ORIGENIS VII, 8-12 6o feminas uiuificare! Hoc quidem et Herodes fecit, dum Xpistum requirit in pueros (-is). 9. Sed quid est hoc, quod iubet 58

inmanissimus hostis, ut masculi occidantur, feminae uiuant ?

Qui si gentem Ebraeorum (He-) extinguere uolebat, et feminas pariter cum masculis interfici praecepisset, quia possent rur65 sus (iterum) feminae quae seruabantur masculus (-os) procreare, qui ostes (ho-) eius existerent. Quod te itaque decipis, quid te circumuenis, caeca crudelitas ? Saeuis et parcis, inter-

ficis et indulges. Ingens causa et magna quaedam ratio uersa-

tur, dilectissimi

10. Sed uideamus,

fratres.

quid sibi uelit

7» archani ipsius (istius) scena composita, quae masculos iubet occidi, feminas uiuere. Hoc ergo laborabat diabulos, ut fortis-

simus (-os) et uirili animo (uiriles animi) sensus, unde caelestia

sapimus et diuina, id est rationem, prudentiam, constantiam, innocentiam et fidem in homine occideret et illud in eo uiueret,

7; quod femineum et inbecillum et fragile et pronum ad uitia habebatur, id est cupiditas, libido, auaritia, luxoria (-u-) Lueli

insania et cetera his similia, quae in feminarum figura uiuere uolebat in populo, id est ut interfectis uirtutibus uitia remanerent.

80

11. Sed obsetrices (obst-) Ebraeorum (He-) non oboedierunt (obed-) Pharaoni. Bene autem faciebat deus obsetricibus et multijlicabatur populus. Quantum ad spiritali (-em) sensu (-um) pertinet, obstetrices istae, qui (quae) non oboedierunt Pharaoni, animae sunt mentesque sanctorum, quae Faraoni diabo-

8s lo non solum non obtemperare

(uolebant)?, uerum

masculos,

id est uirtutes bonorum operum quasi quodam diuini (seminis |quasi quendam diuini seminis partu» partum de cordis utero obsetricantes (-st-) in lucem cogitationis go producebant, ut robor (-ur) fidei praeualeret. Et ob hoc benefaciebat deus huiusmodi animis, qui (quae) non Faraoni diabulo, sed iussis caelestibus seruiebant.

12. Sed ut complerentur (con-) diuina mysteria, quemadmodum Moyses, qui tipum (-y-) Xpisti gerebat, funestum illud 9; Faraonis edictum euaserit uideamus.

Swmfsit, inquid, mater

sua tibin (-y-) et limiuit eam pice et bitumine et misit infantem 71 sqq. cf. Isid. in Exod. 4, r.

80/82 Exod. r, 20.

95/102 Exod. 2, 5-6.

62 feminae u. q. si B, fe »«* ut F 63 gentem totam P? extinguere uolebat B, extingue**te F (babuisse uidetur quo g. E. e. uolente. B7.) eterasv. F? ^ 64 ptaecepisset es7 coni. iussiuus, "praecipere debuit? 65 fem. quae setu. B, *** aretur F? in ras. 66 hostes B P? 67 saeuis et B, tesi PF? in ras. 68 et indulges. ingens B, ** pena sed quia ingens hic FP? ;z ras. 90 arch. B F? quae B, quam F, qua 1? 92 uitrilis animi F? 96 habebatur (7. eraz, Thes. 2459, 2) B,

debebatur

F ^ Sutozm.B

(c8 8& émo(e)

85 uol. F?, oz. F B

semper (8iw)

Siobed- EF ersubinde

82 sensum F B

^ (bene fac.) ideo F? zz ras.

$83 obst. istae B, sci* F

qui] praef. 38

87/88 quodam ... partu] praef. 59

96 tybin B

TRACTATVS ORIGENIS VII, 12-15

59

1n ea et posui eam ad ripam fluminis. *Obseruabat autem soror eius a longe, ut uideret, quid ei futurum esset. 5Discendit (de-) autem filia Pharaonis lauari ad flumen, et cum. widisset tibin

?usia ribam, miliens buellam sustulit. eam. *Aperiens autem widit uerum plorantem in tibin et bepercit ei filia Pharaonis et dixit : De infantibus Ebraeorum (He-) est hic. 13. Mater itaque Moysi figura erat sinagogae (-y-) patrum ac prophetarum, ex quorum origine Xpistus secundum carnem est natus, cuius IO I tipum (-y-) Moyses tunc temporis indicabat. Qui cwm matus essel speciosus infans, tribus mensibus occultatur (-batur) a maire. Mirifice dicit speciosum infantem, quia ipse omni pulchritudine (-cri-) pulcrior est, omni formositate formosior, sicut de eo scriptum est : Speciosus forma nimis rae filiis hoIIO minwm. Sed quid isti tres menses significent uideamus. 14. Tres, inquam, menses diuinae trinitatis sacramenta portendunt, qui (quia) trinitas a synagoga patrum occultabatur in Xpisto, sicut apostolus ait : Misteriwm (-y-) absconsum (absconditum) a saeculis antiquis, quod nemo ,umquam, princiI15 pum agnouit, quod nunc manifestatum est gentibus. Sed et ipse

IOO

saluator

120

125

: Sémuile est, inquid;, regnwm. caelorum tesauro abs-

condito 1n agro. Tesaurus hic Xpistus est, qui in agro saeculi ab scripturis ueteris testamenti habebatur absconsus, quia illic antiquae legis sacramenta (sacramentum erat) in ueteribus monumentis quibusdam imaginibus jut tegumentis; obuoluta (-um) ,erant, et allegoric[a]e aenigmatis typica misteria (-y-) inter ipsas figurarum umbras adhuc abstrusa adque (-t-) recondita latitabant. 15. Nam et tres isti mensis (-es) nonaginta dies faciunt, ex quibus quadraginta ante passionem seiunctus a diabulo temtatur quibus a diabolo temptatus dominus

dominus,

et quinquaginta post resurrectionem, quibus suppletis spiritum sanctum credentibus misit. Denique post haec temporis spatia praemisso (percepto), ut dixi, sancto spiritu uniuersis I30 gentibus innotuit, qui erat aput (-d) Israhel in lege et prophetis absconsus. 105 c£, Exod. 2, 2. Matth. 13, 44.

109/110 Psalm. 44, 5.

113/115 cf. Col. r, 26.

116/117

97 eam ozz. B 98 eius ozz. B 103 Moysi]praef. 22 — 106 éokéraccv — 111/ 112 portendunt B.-I., protendunt B, procedunt F, prodeunt F*? 117 thesaurus inquid F (-am F?) 119/121 sacramenta quasi (/7 ras.) ... obuoluta erant F?, sacramentum ... obuoluta erant F, sacramentum etat ... obuolutum B 120 ut tegumentis Bz., in tegu(ment»is PF, de/. P? 121 allegotice B7., -i v. Mess, Thes. 986, 44 aenigmatis B, dic«s F? is ras. (4. allegoricae dictionis ? B7.) tipyca F, tipyca que F? 122 fipuliarum .F obstrusa B 122/123 uete condita B 125 seiunctus F?, iniuncti F temptatus D e£ subinde tem-

ptatus sc. est (cf. CSEL 76 p. xuiv) tis Vg.

127 quibus eras. F

suppletis] supeta-

60

TRACTATVS ORIGENIS VII, 16-20

16. Tibin autem in quo missus est infans et ad ripam fluminis est positus, typum sanctae plebis perspicue indicabat. Tibin enim genus est uasculi in modum scrinii ex uirgultis 15; agrestibus textum (contextum) ; denique hoc uasculum ex Ebraea (He-) lingua alii capsam, alii cistolam interpretati sunt, quod nos expressius, ut iam dixi, scrinium apellamus (-pp-), quia illic (erant) omnia legis decreta (archana) in Xpisto

ierant, reposita. 17. Nam et sicut hoc uas tibin dicitur (...5. 14 Duo sunt enim genera ignium, unum ex temptatione maligni, quo uirtus patientiae nostrae persecutionis aestu probatur, quia Ofortet inquid wos (wu. inquit) per multas tribulationis (-es) introire in regnum dei, et alterum ex diuini, ut saepe dixi, spiritus gratia, quo fidelium mentes et usque ad finem perse-

14; uerantium inlustrantur (ill-). 18. Sed age nunc uideamus, cur ad ripam fluminis Moyses infans fuerit expositus. Mirifice sane dictum est hoc, quia non alibi dominus, cuius Moyses typum induerat, quam ad flumen lauaci et ad aquam baptismatis a credentibus inuenitur. 159 Quod autem plorabat infans, indicabat (significabat), quia Xpistus ueteris homines (Cis) quem induerat, peccata deflebat ;unde et ad resuscitandum Lazarum flebit (-u-) Iudaeorum perfidiam deplorans, quia tanta dei mirabilia credituri non essent. 15; 19. Et adiecit scriptura dicens : T'wnc jinquid, soror t$sius speculabatur a longe, ut wideret, quid. ei futurum esset. Quae haec soror ipsius nisi plebs illa, quae in nouissimis temporibus sub Elia (Helya) iex Israhel, creditura est ? Haec enim ,a, longe, id est a fine saeculi sollicite in spiritu prospicit et obser16o uat, qui sint qui per lauacrum aquae salutaris Xpistum dei filium recipere habebunt. Denique adiunxit : T'4nc, inquid, discendit (de-) filia Pharaonis ut lauaretur ad flumen et uidit tibin et collegit et aperuit et uidit infantem et dixit : H:c ex filiis Ebraeorum (He-) est. 209. Sed quid haec filia Pharaonis 16s indicet uel cur collegerit infantem, diligentius aduertamus. Filiam ergo Faraonis non aliam intellego (-i-) quam ex gentibus ecclesiam lauacri uitalis sanctificatione purgatam, quae Xpistum a synagoga matre carnali expulsum adque (-t-) expositum quasi infantem, quia tunc paruulus uidebatur quando in 17o homine cernebatur, in semetipsa collegit (-i-) et seruat, futu135 cf. Isid. in Exod. 5, 5. 142/143 Act. 14, 22. $551: 166 sqq. cf. Isid. in Exod. 5, 2. 133 est eras. F?

— 14? sqq. cf. Isid. in Exod.

138 arch. B 150 indica(ba»t F?, oz. F 157 nisi ozz. TI ne 161 recipere habebunt 7. recipient, Thes. s.u. habeo 2456, 59 162 dis***raonis F 163 apetuit et coll. F? 164 Pharaonis] *onis F 165 aduettam F 169 tunc B, tam F patuulis F uidebatur B, credet*«ur P? in ras. 169/170 quando in h. B, qualis deforis F? i5 ras. ex quam in //// e 170/171 futurus F

TRACTATVS ORIGENIS VII, 20-26

6r

rum utique iam non illius matris, quae eum expulit et exponit, sed illi, qui (quae) eum collegit (-i-) et seruat. 21, Denique cum diceretur ei: Ecce mater tua et fratres tui, Ye respondit : *$Quae est mater mea aut qui sunt fratres mei ? S Et respexit ad. disci- ml ^

18 o

18

I

pulos suos et ait : Ecce mater mea et fratres mei. Omnes enam qui faciunt praecepta atris mei, hii sunt mihi mater et frater

et soror. 22, Itaque Xpisti mater iam non est sinagoga (-y-), quae eum (in semetipsa) seruare non potuit, sed ecclesia ex gentibus ueniens, quae eum ab ipso temptationis tempore icredendo, collegit et regalibus (instibtutis, ut dignum erat dei filium, in mentis suae domicilio edocauit (-u-), ubi et usque iad, mensuram perfecti uiri productus et rex et iudex uiuorum et mortuorum inuentus est. 29. 4...» Non quod dei filius aliquando paruulus fuerit, sed tunc paruulus uisus est, cum semelipsum exinaniuit formam serui suscipiendo et se faciendo ut granum sinapis (-y-), quod minus omnibus oleribus in horto pectoris seminatur, sed nihilo minus maius omnibus efficitur,

cum in futuri aeui regno dinoscitur. 24. Sed cum

uellet, inquid,

filia Pharaonis

eum

nutrire,

19o dixit jinquid, soror ipsius filiae Pharaonis : Vis (ut) uocem tibi mulierem nutrientem de Ebraeis (He-) et mutritt. (-et) tibt. infantem ? 5Et dixit ei filia Pharaonis : Vade. Et (ueniens, wocawit

(inquit) matrem Pueri. *Et dixit ei fila Pharaonis : Conserua mihi infantem. hunc et nutre (-4) mihi eun. Vide quid dicat : 195 Conserua mihi et nutre (-1) mihi, inquid, infantem hunc. 25. Mihi, inquid, non tibi ; ecclesiae enim ex gentibus iam neces-

sarius erat (e.n.), non sinagogae (-y-). Sed interim pro tempore est redditus matre (synagogae), ex qua per legem et prophetas secundum carnem fuerat procreatus (sicut aposto-

200 lus dicit? : Quorum patres ex quibus Xpistus, qui est. |deus, benedictus in saecula. 26. Et quia hoc diuinitus statum (statutum) erat, ut non statim gentibus Xpistus traderetur, sed prius populo suo redderetur, ut eis regnum dei praedicare deberet (praedicaret), sicut ipse dixit : Non sum missus misi 20; ad oues perdi(tas» (quae perierunt) domus Israel, et : Non expedit tollere panem filiorum et dare canibus, proinde non 173/177 Matth. 12, 47-50. 185 Phil. 2, 7. 200/201 Rom. 9, 5. 195 Exod. 2, 7-9. IMafC3 7: 27-

186/18? cf. Matth. 13, 31. . 189/ 205/206 204/205 Matth. 15, 24.

176 mihi] Praef. 52a 172 illi] praef. 180. 52 171 expulit et exponit] praef. 181 183 est om. F 181 filium «e. educare 180 suppl. B.-W. 17? synagoge F (Cur autem de infante loquitur scriptura ?» B7. 188 aeui B, eius F (inde 192 OéAes kaAMéac 190 50o:; dixit adZ. inquid PF, 4e. F* futuro F?) eA9oca

tus) ? B/ (dvroAoAóva)

199/200 sicut a. d. F?, oz. F B

202 erat F, est B

201 statum] a7 stutum (w£ Restu-

204 deberet] praef. 173

205 suppl. Bt.

62

TRACATVS ORIGENIS VII, 26-31

statim eum suscepit filia Faraonis, id est ecclesia ex gentibus,

210

2I ^

sed redditus est matri, quia necesse erat, ut prius secundum priscam legem nutriretur et lac eiusdem legis uelut potum acciperet, sicut ipse ait : Non weni legem euacuare, sed adimplere. 9*. Quod et fecit, dum omnem legalem munificentiam et inplet (im-) et seruat ; denique cum et leprosum mundasset in sabato (-bb-), iussit ei, ut ostenderet se sacerdoti et secundum legem offeret (-rr-) ei aut par turturum aut duos pullos columbinos. Hoc est ergo, quod redditus est infans matri suae, ut eum lactaret, quia Xpistus a natiuitate usque ad passionem in sinagoga (-y-) iuxta obseruationem legis erat futurus et sic filiae Faraonis, id est ecclesiae ex gentibus iam adultus, hoc

22 o

22 ^

est post resurrectionem reddendus. 28. Necdwm enim, ut euangelista ait, magnificatus fuerat Xpistus, quia necdum fuerat passus. Denique et post ipsam uenerabilem resurrectionem statim ad gentes misit dicens : J/e ad omnes gentes baptazantes eos n nomine patris et filii et spiritus sancti. Cum ergo Xpistus ad nationes gentium apostolos mittit, tunc eum mater sua secundum carnem, sinagoga (-y-), reddidit filiae Pharaonis, id est ecclesiae ex gentibus.

29, Sed fortassis aliquis dicat : Si Farao figura diaboli (d. f.)

erat, quomodo filia eius in typum ecclesiae deputatur et dominum collegisse perhibetur ? Accipite rationem. Omnes enim 25 o

gentes antequam

credant et antequam

ex aqua et superna

uirtute renascantur, filii diabuli et filii irae dicuntur et uiperarum natio appellantur, sicuti apostolus ait : E? nos futmus aliquando filii irae, munc autem filii dei, et Iohannis (-es) Baptista : Natio wiperarum. 30. Videtis itaque per paenitentiam praeteritorum delictorum et lauacri uitalis sanctificationem filios diabuli et filios irae et uiperarum posse dei filios (f. d.) effici et in ecclesiae corpore deputari. Et proinde omnes gentes saeculi, quarum typum in se filia Faraonis gerebat, licet filii diabuli quasi Faraonis ante fidem nuccupentur (-nc-), 240 tamen cum credunt deo, et tamen cum deum credunt et templum ipsius efficiuntur et templum ipsius efficiuntur, membra Xpisti et corpus ectunc membra Xpisti et corpus clesiae nuccupantur. ecclesiae nuncupantur. 81. Haec interim de multis pauca dixisse sufficiat. Praesta245 bit deus pater omnipotens et mihi gratiam in adapertionem

MN

^

209/210 cf. I Cor. 5, 2. 210/211 Matth. 5, 17. 214/218 cf. Luc.2,24. 220 loh. 7, 39. 222/223 Matth. 28, 19. 230/231 cf. Ioh. 5, 5. 231 Eph. 2, 5. 234 Matth. 5, 7. 241 cf. Eph. 5, 30. 213 ei eras. F? 217 iuxsta F (7. cum) 218 Far. oz. B misit (apostolos) .B.-W. 224 gentium i. paganorum 237 cotpus PF? 238 quotum F (Tes. s. 4. gens 1843, ?) 1149, 76, deum : 1148, 33 244/2485 praestet F?

ex g. om. B 223 misit F? i5 ras. 240 deo] Ter. 1v

TRACTATVS ORIGENIS VII, 31-VIII, 4

63

oris ac sensus mei ad intellegenda (-i-) diuina mysteria et uobis spiritalium charismatum (ka-) dona concedat, ut omnia, quae in thesauris caelestibus habentur scripta, et ego ratione congrua disseram (edisseram) et uos possitis, quia /ex spiritalis est, 25o spiritaliter assequi, quae spiritaliter disputantur.

(VIIL) t

1. Locutus est dominus ad Moysen dicens : ?Loquere filiis Israel et dices ad eos : SIn mentem habete (in mente habetote) diem sabatorum (-bb-) sanctificare eum. *Sex dies operaberis el facies omnia tua,

; Ésebilima autem die sabbata septima autem dies sabbatum domini est domini dei tui. Non facies in die illo (1.d.) ullum opus, tu et filius tuus ei fülia tua et puella tua, bos tuus et subiunctoriwm tuum et omne pecus tuum et reliqua. 2, Multa quidem praecepta sunt diuinae legis in hac lectione :» congesta, quae omnia in uno tractatu disserere non tam difficile quam inorme est nec tam, arduum (qu5am (sed) prolixum. Et proinde cetera differentes de sola interim sabbati obseruatione tractemus, sine quod (qua) Iudaei omnem homi15 nem fore ab spe uitae aeternae alienum putant. Quod quidem uere et merito dicerent, si prius quod (quid) sit sabbata (-um) nossent. 9. Sed homines in solum uentrem profusi et nihil aliut (-d) quam caro, totum quicquid scripturis diuinis relatum est et spiritaliter intellegendum (-i-), quia /ex spiritalis est, in 2o solo corporis intellectu traducunt, dum circa officinam uentris addicti nihil nisi carnem colere nouerunt. Denique et cum peccoribus (-c-) hanc legem sabbati acceperunt, ut, dum pari forma utriusque lex datur, tam hominum quam pecudum, procul dubio eos homines pecora monstraret, quibus testa:; mentum cum pecoribus dedit, dum (cum) dicit : Non facies in illo die ullum opus neque bos tuus neque subiunctorium tuum neque omne pecus tuum. &, Vnde si in sabbato salus hominis esset, cur et peccoribus (-c-) par legis forma daretur, nisi forte uitae aeternae (ae. u.) gloriam et regnum caelorum pecoribus 3o repromissum extimant (existimant) ? 249 Rom. 7, 14.

VIII, 1/2 Exod. 51, 12.15.

2/9 Exod. 20, 8-10.

19 Rom. 7, 14.

249 lex Xpisti F 250 qui F . 14 13etB F?*,sedF (qu»am Br. 12 nec tam F? VIII, 8 et bos F 16 quod] praef. 81 . 1? set et F — 18 aliud B. jgRE quod] praef. 80. 123 23 utriusque] praef. 49a 19 est priuseras.F? ^— intell. est B quicquic F

pecorum F ex pecodum

28 legis oz. B

gloriam et o». F, praemium regnumque Jg

daretur] praef. 158

29

64

TRACTATVS ORIGENIS VIII, 4-7

Hac quod e(nim homi»nes ut Hanc legem quidem pecoridixi pecoribus comparantur, bus comparatam uerius credendum est, quia in sabatum (sabbato) otiosis ceteris membris solus pascitur uenter. 4...» |qui bonum suum in 3^

40

(dapibus po»nentes ingluuiei uentris s(eruipunt potius (malo suo» quam saluti, 5. Si autem bonum hominis differt a

(peco»re (pecude), ut bonum hominis in sola sit mente, pecodis (cu-) in carne et pecudis sit carnem saginare, hominis sit animam diuina ratione nutrire, utquid sabbatum ,cum pecoribus, quasi pro sacramento diuinae relegionis (-li-) adtendunt (-tt-), epulis tantum et mensae seruientes nec sic ,tamen; otiosi sunt

4A

ün sabbato,, quos in percipiendis dapibus (cibis) uideas esse occupatus (-os) ? 6. Sed respondere poterit (potest) Iudaeus : Si sabbatum obseruandum non erat, cur scriptum est dicente Moyse : Iz mente habete diem sabbati sanctificare eum ? Quid ergo ? Ipse Moyses(M.i.)in mente non habuit diem sabbati,qui quadraginta diebus ieiunans frequenter sabbatorum dies (d. s.) transmisit, quos utique profanabat inpastus, si sabbato ieiunare non licet ;

5o

nam si sollemnitas diei; huius sic celebranda

est, ut sagina

(solummodo) seruiatur uentri, Moyses ipse legislator, ut iam dixi, in crimine est, qui quadraginta diebus ie(iunauit», sabbatum autem ieiunans sabbatum

non

ser-

non seruauit. uauit. 5 ^ 7. Elias (Hely-) quoque quadraginta diebus et noctibus similiter inpastus uentrem totos dies (tot diebus) sabbatorum inopia ciborum exhausit, fatigabit (-u-) et exercuit ; contra legem ergo utique fecit, si sabbati sacramentum est copia cyborum (-i-) et cruditas uentris. Par accusatio etiam ,et; Danielum 6o (-em) tenet, non quidem tantis diebus (tantos dies) sabbati (-orum) secundum istos profanantem, sed sic (et) tamen profanantem ; hic etenim tribus septimanis ieiunauit. Zacharias non tantum quartis Item Zacharias non tantum et quintis et decimis, sed quartis, quintis et decimis, 6 EI etiam ipsis quoque septimis sed ipsis quoque septimis id est

sabbatis

ieiunandum

ieiunauit, id est sabbato.

dicit. 44 cf. Isid. fid. cath. 2, 15, 6.

S1hacF,at P? — suppl. Bt.

63/69 Zach. 8, 19.

de quod enim s. Thes. V/ 2, 589, 48

32 compa-

tatam i. constiZutam, sancitam, Thes. 2017, 28 34 lacunam statuit Bf., in**nentes e£ sunt pocius **I7 35 suppl. Bt. 36 si autem] aut si F 88 saginare D.-IW.,

sanguin* F, sanare B 45 erat] praef. 158 49 quos u. profanabat B, *** ante B 50 sagina Bz., sanguine F 53 suppl. Br. 5? exhausit B, et hausit F quid ergo istam legem et exercuit F? B8 sacramentum 7. q. saerafio. — est copia B, »«li F 61 sed et sic tamen ? B/. septimannas F

TRACTATVS

ORIGENIS VIII, 8-12

65

8. ,Et quomodo isti caelestes tot uisiones uidere digni fuerint,

si profanatorum sabbatorum rei esse meruerunt ? Aut, si 79 crimen summum est sabbatis aliquid agere, quomodo Ihesus (Ie-) Naue successor Moysi octo diebus contextis atque continuis, inter quos erat utique et sabbati dies, exercitum armatum produxit ex castris (et castra) et arcam dei cum sacerdotibus et omnibus re«le»gionibus mouit, circa muros etiam 75 Hiericho circumduxit agmen et octauo die ut tubis sagris (-c-) canerent sacerdotibus inperauit (im-) ? 9, Et si possit denotari, dies sabbati fortassis (f. d. s.) fuit, quo muri Hiericho ad tuba-

8o

rum murmorantium (-u-) strepitum sine bello ruerunt et ad clamorem armati populi ciuitas tota terrore deposita in dicionem cecidit uictores (-is) exercitus et sanguis fusus est et spolia capta et praeda ex hostibus reportata est. 10. Vnde, inquam, tanta et tam insignis contra hostes uictoria, si nihil sabbato (s. n.) agere licebat ? Aut si ex praecepta (-o) legis hoc factum est, sciant Iudaei otium sabbati sui, quod longe olim fuerat

85

9o

9

-

IOO

iussum, postea sine crimine fuisse solutum. 11. Aliud exemplum simile connectam. Mulier quaedam fuit in regione Sunamiten (-es), quae quia Elisaeum (Hely-) prophetam frequenter, hospitio excepit (suscepit) et fouit, cum sine liberis esset, hospitalitatis mercede filium meruit habere. Hunc iam puerum calentibus maternis affectibus infirmitas inimmica (-m-) substraxerat (sub-) et adhuc inmaturis legibus festinatae morti addixerat : repente inter media gaudia insperatae felicitatis mater exultans, dum sibi de filio plura promittit, inopinatum uulnus orbibatis excepit, et ut fere plus ammantur (-m-) qui (cui) insperata uenerant, aggerabat luctum eius ereptus filius, quo illum dederat inexpectata (-sp-) felicitas. 12. Sed dolor in mulliere (-1-) prudente nequaquam potuit iinter luctus) turbare consilium : exanimem puerum in toro (th-) prophetae absentis ospitis (ho-) collocat i*ciens hominis dei qui illum promise**um sibi ipse ob hospitalitatis munus dedis*,. Quibus actis ad ipsum prophetam ire festinat, ut inde contra mortem filii auxilium peteret, unde filium cum non postularet haccepit (a-). Consternit itaque asinam, et quae ad 69 cf. Isid. fid. cath. 2, 15, 2.

86 cf. iv Reg. 4, 16 sqq.

68 isti F?, uti F cael. t. uis. uid. F? /s rar. fuerant P?, fuerunt B.-W. 74 relegionibus 72 (exercitus F 70Iesus F?,-u F B 69 meruerant F? Br. 79 deposita (Tbe. 577, 22.39) B, solo pto75 circunduxit B, circ* PF 87 86 connectam B, ptoponamus F? iz ras. 84 longo F strata P? in ras. 91 in90 iam 7. eziaz, adbuc, Thes. 107, 61 quae eras. F? Sunamitis P? uequi F (praef. 38), cui B, quae ei F? : 95 amabantur FP? maturum ? Bz. aggerabat Iz. 565. 244 B£., aggetebat F B — 99 nerant B * F, ueniunt Vg. 100 ipse ob h. m. *ciens et uere P? collocat B * F absentis proiecit F? 103 asinam F B (uíav r&v óvov) 101 ipsum B, istum F F? in ras.

TRACTATVS ORIGENIS VIII, 12-15

66

usus itineris erant necessaria instanti uelocitate moli10; tur, moras omnes odit et rumpit, cuncta praecipitat, iterum mater esse festinat. 13. Quam cum maritus et propter neomenia (-am) et propter sabbatum retinere gestiret, mulier prudens et totam se uotis pietatis impendens, ipsi quoque retinenti profutura, sabbatum illud credebat futurum, si dolorro ris, in quo solo laborabat, otium recipisset (-e-) reddito (recepto) filio. Proficiscitur ergo, sabbato uenit ad prophetam, rogabat eum ut ueniret rogabit eum ut ueniret ; qui cum uenisset, (resuscitauit filium»

eius

a

et resuscitaret

filium eius a

115 mortuis. mortuis. Vnde si sabbatum itinere profanatum fuisset, nec propheta puerum excitare potuisset, quia contra legem sabbatum uiolasset. 14. Adnectam adhuc male hab oste (ab h.) tractatum exerci120 tum Iudaeorum propter otium sabbati, superatum sequendo sabbatum

4..».

Iudas

Machabaeus

contra

hostem

cum

agmen produxisset, et prostrauit inimicum et populum de uictoria non modo (solum) totum (-u-), sed et gloriosum reddidit. Libet exclamare : si commissum est in religione crimen 125 sabbati aliquid faciendo, unde, rogo, ista tanta uictoria, cum bello sabbatum fuerit profanatum ? 15. Sed nec credentium erit (putare? deum omnipotentem,

qui in curam hominis sui semper operatur — ad cuius quippe utilitatem sollicitudinis prospicientiam gerens dimensis per 130 orbem

partibus

elementorum munia

temperauit,

candorem

gratissimae lucis infundit (-fud-), noctem in gratiam quietis aptauit, usus pecorum, opera animalium, quadrupedum officia substituit, fecunditatis (-es) terrae, ubera fontium in alimo-

niam et refrigerium humanae carnis inpressit —, ut et 15; homini, in cuius curam (-a) tanta prospexerat, in obseruantiam legis talia praecepta daret, ut commoda ualitudines (-is) et 119 I Macc. 2, 34/8 fide cath. 2; 15,3.

121 Iudas (immo Mathathias) : I Macc. 2, 59/44 ; cf. Isid.

109 profuturum F? futurum de. F? 114 suppl. B.-W. 120 superatum s. s. B, su**tis sabbato F (exemplum seripturae lacuna bausit. ceterum testimonium de Iuda Maccabaeo continuat seriem sabbatorum uiolatorum a Moyse $ 6 incipientem et simile est uictioriae Iosue 8 9, quae series exemplo exercitus sequendo sabbatum superati interrumpitur. transbonendus. igitur. uidetur locus de Iuda Maccabaeo post 8 10. sipziliter in bistoria losephi ordo turbatus est, u. ad v, $ 29. Bt.) 125 sabbati F, oz. B, cf. /. 140 (praef. 47) 127 de ctedentes subsz. s. x, 31 e? Thes. 1147, 83 sqq., credendus F?, -um B.-WW. Xputare» Bf. (putare deum ... ut] praef. 169) 128 sui B, omnia F? in ras. 129 prospicientiam B7., prospiciendam B * F 131 infundit] Praef. 38 132 aptauit B.-IV., optauit F B 133 substituit F (n eras.), sustinuit B, distribuit I/7;. 573, instituit B7. 136 praecepta pro tempore F*? ut B, quae post quia non essent FP? iz ras. commodas B — et B, uel F?* in ras...

TRACTATVS

ORIGENIS VIII, 15-20

67

necessaria humanae condicionis rursus lege prohiberet. 16. Sed cur, inquid (-t), scriptum est : Septima dies sabbatum est domini dei tui, non facies in illum (-0) diem (-e) ullum opus ? 14o Dico quod sentio : si scelus est sabbati (-0) aliquid agere, ergo et creatura omnes (-is) in crimine est. Cur enim sabbato oritur dies, si per omnia omnibus quiescendum est ? cur lux ? cur astra in sabbato consurgunt ? cur mare ipso sabbato suos commouet fluctus ? 17, cur uenti perflant, diem nubes obscu14; rant, omnia a turbinibus suis et tempestatibus rotant ? cur fontes exaestuant,

15»

15;

16o

16s

17o

amnes

commeant,

terra fetos (-us) suos

explicat ? Et ne longum faciam per singula discurrendo, cur Iudaeus ipso sabbato plerumque nascitur, nisi quod naturae opera sua exercere permittitur et die sabbati aliquid agere homini diuina lege (non) prohibetur ? 18. Sed qui non intellegunt (-i-), quid sit sabbatum nec quid sit otium sabbati, legem ipsam inludunt (ill-). Nam (consta»nt (-at) duo genera esse sabbatorum, unum temépo»rale (temporarium), aliud aeternum, unum figuratum, aliud uerum, unum pro temptatione, aliud pro salute, unum, quod dominus odisse se dicit, aliud, quod profanari uetat. Hoc ergo temporarium sabbatum non pro salute, sed pro temptatione populo fuisse iniunctum probat scriptura diuina dicente domino ad Moysen (ad M. d.) : Dic, inquid, eis wt temptem eos, utrum in uiis meis ambulent : sex diebus manna collegant (-i-), septimo autem. die requiescant. 19. Illi contra haec contempnentes praeceptum septima die processerunt manna collegere (-i-), sed et sabbatis licgna (-g-), ut scriptum est, collegebant (-i-), ut sciatis pro temptatione populi sabbati istius otium, non pro salute praeceptum. Deus etenim qui mentes obliuiosi populi nouerat et quod ingrati caelestium beneficiorum memoriam diuini timoris intrinsecus non haberent, inperauit (im-) eis otium sabbati, non quia nihil agendum sit, sed ut populus ab sceleribus suis uel uno saltim sabbati die (d. sabb. salt.) requiesceret. 20. Et ideo relegio (4i-) illi praetenditur, ut frequentatione sabbati legem quoque possit domini recordari et recordatione legis ab flagitio coerceri. Alioquin necessarium (-us) ienim, illis hic dies non fuit, si exemplo ueterum patriarcharum uiuere uoluissent, ut nunquam ab eorum sensibus timor dei discederet. 159/161 Exod. 16, 4.26.

163 Num. 15, 32.

138 inquit sc. adwersarius — sabbati F — 139 facias F 142 dies B, sabbati die F, sols. d. F? si tunc F? 144 nubs ? F 145 [a] Wm. 573 rotant]

praef. $8? 150 homini de. F? — (non) B.-W. 151 qui] Praef. 75 152 156 temporarium B, pto (eras.) temporibus ? F suppl. Bz. ; cf. Thes. 535, 49 sqq. 157 pop. fuisse oz. B 108 ab sceleribus suis B, tale g* F? in ras. 171 legem] 172 de enim Zerzio Joco collocato a. legi sub (super suo F?) fl. F -is F corr.

Thes. 575, 26

68 175

TRACTATVS

ORIGENIS VIII, 20-25

21. Denique relegiosus (-i-) hic dies esset, si etiam et superioribus de sabbato patribus (p. de s.) (praeceptum) fuisset iniunctum. Nihil enim de sabbato praecipitur Adae, nihil iusto Habel (A-), nihil Seth, nihil ipsi translato Enoch, nihil Noe,

qui solus ad conseruationem humani generis est reseruatus. 180

185

Vnde si causa salutis, ut isti putant, in sabbati obseruatione

consistit, exciderunt ergo a salute superiores, qui sabbata non egerunt ; aut si salui sunt sine sabbato, quid prodest sabbatum custodire, sine cuius obseruatione apud deum sancti et illustres uiri habentur ? 22. Sed dices mihi : Beatus est a deo hic dies. Ad hego (At ego) respondeo : Si ideo benedictus est hic dies, quia nihil deus in ip(so sit quia in eo nihil sit deus opeoperatus»,

19 o

D ND I

ratus,

multo magis illi benedicti sunt, in quibus opera sua diuina monstrauit. Quis enim nesciat plus honoris esse (e. h.) non ubi nihil agitur, sed ubi humanis commodis aliquid prouidetur ? Quis, inquam, nesciat plus esse gratiae ubi confertur aliquid ex beneficio quam ubi dies sterelis (-i-) est ex otio, cui merito collocata (con-) est a deo benedictio ? 23. Neque enim qui benedictus in opere non fuerat, sine causa institutus esset, si et sine fructu benedictionis solus et otiosus remansisset. Nam et ipse superioris (-es) dies acceperunt benedictionem habentes opera diuina dicente scriptura : E£ widit deus omnia quae fecit Cel ecce bo»na ualde et benedixit ea. ; multo magis et dies ipsos benedicit, in quibus quae facta sunt ualde bona dicta sunt et benedictionem ab ipso deo sunt consecuta (c. s.). 24. Sed iam nunc de uero sabbato breuiter disserendum est,

ut et partem eius et plenitudinem prosequamur. Sabbatum enim (ergo) otium uel feriae in Latino uocabulo interpretantur : 20 A (atur) Hoc est autem otium sabbati, a malis et pessimis operibus, non a bonis ,rebus, et inlustribus (ill-) abstinere, non a beneficiis dandis: aut conmodis (com-) conferendis, sed ab sceleribus omnibus detestandisque criminibus abstinendo. Innocentia itaque cotidianum sabbatum est, abstinentia cotidiana relegio (-i-) est [scitis quoque uerum otium est]. 25. Nam quando singuli dies per continuatum ordinem otiosos 177/178 iusto : cf. Matth. 25, 55.

198/199 Gen. 1, 51.

178 ipsi B, -o F 180 causa] praef. 177 183/184 illustres B* F 185 dicis. Jgt: at B, ad haec F? iz ras. 186 respondeo F? iz ras. 187/188 supp/. Br. 189 quibus o. s. diuina, **** uinet F(*uina F?) ^ 190 demonstr. F* nesciss* esse PF 199 supp. B. 202 ante de 4-5 Jit. eras. F 204 enim inceptiuum 1. q. ergo, Thes. 588, 3 uel f. eras. F? 208 abstinendo B/., -ndis F B, abstinere Wz;. 573.244 210 42. B.-W. scitis (7. s//is) : cf. 111, 4 anscilla 211 nam quando B, ue****do F pet eras. F? —— continuato F? 211/212 ors«*«* lete F

TRACTATVS ORIGENIS VIII, 25-28

21

5

69

nos ab scelere suscipiunt, nihilominus omnes dies illos unum (sabbatum, facimus. Alioquin ludit die(m) sabbati, qui ceterorum dierum crimina unius diei otio se putat (abolere) ; innocentes enim otium non facit ad scelera redituros. Ex quo (Quapropter) non secundum carnem computandus iste nobis est dies, sed intellegendus (-i-) spiritu et ueritate de uita T si non dissimili f, ut, dum tota uita nostra sine opere malo usque ad

finem producitur, sabbatum quoque tota uita nostra reddatur. 26. Huc accedit,

22

5

quod ap«ostolus mille annos» —quod beatus Dauid ait : unam diem domini esse testa- —M?lle ann tur : Mille, inquit, anni tamquam wna dies ante oculos tuos, domine, quae praeterit. Ac proinde septimum millesimum annum septimum diem domini, id est uerum sabbatum esse nulla est dubitatio (d. e.) ;

230

et hoc erit sabbatum sanctum, quod dominus custodire (-iri) iubet, profanari uetat, id est septimum millesimum annum, in quo nullum opus seruile, id est nullum peccatum homo in regno dei facturus es[se]t, quia qui feccatum, inquid, facit, seruus est ; hoc est sabbatum sabbatorum (sabbatorum s.), in quo omnia sancta, pia, pacifica, quieta, secura erunt. 27. Haec sunt sabbata tenera, delicata, ubi non dolor aut labor, non infirmitas, non malitia, non peccatum erit, sed gloria immorta-

25

^

lis (et? aeterna praestabitur — diabolus enim tunc in abisis (-yss-) religabitur, ne habeat potestatem ullum seducere — et ubi (ibi) tunc malitia non erit, mancipe malitiae, id est diabulo ablato (sublato). Nunc ergo ueri sabbati otium in fide et sanctitate iustorum colitur, dum a malis operibus abstinetur,

perfectio uero sabbati sabba24 o perfectio (uero aliquan»do torum septimo millesimo ansabbati sabbatorum septimo no, qui septimus dies est domillesimo anno, qui septimus mini, in resurrectione sanctodies domini in resurrectione rum et in regno dei repraesensanctorum et in regno dei retabitur nobis. 24 ^ praesentabitur nobis. 28. Ouid ergo, Iudaee, adhuc wmbram futurorum ex lege sectaris, cum iam /imis legis Xpistus aduenerit, in quo non 230/231 Ioh. 8,34. 223/224 II Petr. 5, 8 ; Psalm. 89, 4. 217 Ioh. 4, 23. 233 sabbata teneta : Euagrt. alterc. 3 p. 5o, 6 (CSEL 45, 1), delicata : Is. 58, 15. 246 Col. 2, 17. 244 Rom. 10, 4.

ludo c. aec. Cod. Theod. 2, 4, 5 a. 389 Claud. 27, 21.28, 367 d/. 213 diem B.-W. 217/218 de 215 ex quo ergo F? 214 suppl. Vg. (redimere? W^z. 573 uita

(deuitaemus

F? i7 ras.) si non dissimili B, de uita innocente

Va. ; fort.

221 suppl. de uita sanctae non d. auf si non (sancta, at certe non» dissimili. B7. 230 228 septimus millesimus annus F? 22? custodite] praef. 181 Br. 234/235 immottalis aeterna] praef. 231 est a//. B.-W., ut F B es[se]t B.-W. 185. 241 est septimo P? 235 et uita aet. F? 240 suppl. Bt.

TRACTATVS ORIGENIS VIII, 28-IX, 3 umbra, sed ueritas, non figura, sed plenitudo relegionis (-i-) est reddita ? Tunc etenim omnia in imagine quasi per inigmate 25o (aenigmata) gerebantur, nunc ueritas inlustrata (-ll-) successit. 7o

29, Et ideo tunc figura futuri sabbati |per legem, in honore esse iubebatur, ut, cum ueri sabbati dies, id est malorum ope-

rum feria per euangelicam fidem aduenisset, id est septimus milesimus annus, qui septimus dies est, quo regnum sanctorum 255 erit, tunc sublata imagine inlustrior (ill-) ueri sabbati honor haberetur. Quod quidem praestabit nobis deus pater omnipotens per dominum nostrum Iesum Xpistum.

ax»

;

1o

1;

2o

1. Locutus est dominus ad Moysen dicens : Loquere filiis Israhel et dices ad eos : Mensis hic uobis sit initium mensium, primus in mensibus anma. Omnia quae diuino consilio et iudicio statuta sunt, habent sua principia, quibus orta et incoata (-ch-) sunt, habent causas, propter quod significari eas necesse fuit, nec experte(s» sunt rationes (cis), sed certos habent ordines temporum, ne indiscreta permixtione turbentur. Paschae itaque sacramentum, dilectissimi fratres, quod nunc in dominici corporis pa[ssio]ne celebratur, non derepente nec inprouisum fuit. 2. Quodcumque enim nouum adque praeclarum adque (-t-) magnificum est, hoc ante tempus per legem priscam in similitudine monstrabatur, ut facti fides de praeterita significatione commendabilior (-n-.) haberetur. Vnde si domini nostri passionem per imaginem retro olim demonstratae similitudinis uelitis adtendere (-tt-), tunc inuenietis agnum hunc, qui inmolabatur (im-) in pascha, Xpisti fuisse figuram, qui percussit Aegyptum et liberauit Israhel. 3. Denique et Hieremias receptissimus prophetarum agnum hunc deum et saluatorem nostrum apellat (app-), cum dicit : Ego quasi agnus inmaculatus sine malitia adductus sum ad mortem, et consors ipsius Esaias (Is-) : Velut owis, inquit, ad occissionem adductus et uelut agnus coram tondente se sic non aperuit os suum ; *in. humilitate iudicium eius sublatum. est, generationem

autem, eius

25 quis enarrabit ? quia. tollebur a terra. wita. evus., O qualis est 249/250 cf. I Cor. 15, 12. IX, 1 Exod. r2, 2. 20/21 Ier. 11, 19.

22/28 Is. 53, 7.8.

258 sabbati] 252 iubeba *F, uidebatur B 250 enigma FP? 249 redita P? praef. 49a IX, 6 suppl. B.-W. 8 tutbent F 10 pane DB.-IV. p. 214 14 haberet F (Thes. 2461, 32) 16 uelletis F 18 Iher. B 21 malitia F (dxaxov), macula B 23 os suum B, /// o8 F (ró orója. abro0) 23/24 in h. sua F (sua del.F?) | 24 autem aon babet Graecus — 26 tolletur] atperac

TRACTATVS ORIGENIS IX, 3-7

71

hic agnus, cuius natiuitatem dicit scriptura ennarrare (enarrari) non posse ! 4. [Denique et de quaestione incipit, ut haec lectio indicat.] Owis, inquid, masculus

anniculus

maturus

erit, ab owibus et

3o edibus (haedis) sumetis ewum.9 Et erit uobis seruatus (veseruatus) in quartam et decimam mensis huius diem et occidet eum ommis multitudo sinagogae (-y-) filiorum Israel ad wesperam. Ecce magna nimis et paene inextricabilis quaestio, ut talis agnus quaeratur, qui ab ouibus et haedis fuerit generatus, cum 35 discordatorum animalium in congunctione (-ni-) (communis minime congruat communis fetus minime confet»us. gruat. Vnde si talis agnus qualis scribitur in pascha non potest inuenire (-ri), quomodo pascha geri potest, cum desit talis agnus 4o qui immoletur in pascha jid est ab ouibus et (haedis sumptus»? 5. Et quia iam probauimus agnum istum dei et saluatoris nostri habuisse imaginem, qui non solum propter innocentiam, sed etiam (et) propter laniciem, (eoj quod humani generis corpora de transgressione (mortalia) ueste in4; mortalitatis (im-) induerat, agnus est dictus, (quod? A5 owibus inquit e£ aedis (h-) sumetis eum, ab ouibus et haedis sic debetis (-mus) accipere, quomodo ipse saluator in euangelio docuit : Statuit (-am), inquid, iustus (-os) ut oues ad dexteram, peccatores autem wt aedos (h-) ad sinistram. 6, Et quia breue spatium (h-) non sinet nos multa exempla proferre, compendio orarum ;o adsignanda (ass-) est ratio, quemadmodum ab ouibus et aedis (h-) agnus iste nascatur. Ruth itaque Moabitica (Moabita) fuit de gente peccatrice, quam beatus Moyses abdicauerat dicens : Moabitae et Amami55 tae non 4ntrabuni in ecclesiam dei usque ad decimam generationem, Booz autem Israhelita homo iustus ex generatione patriarcharum de tribu Iuda. v. Hic ergo, ut scriptura testatur, Moabitam nomine Ruth post decimam generationem Moyses praeceperat, duxit uxorem ; de quo nascitur Obeth, de Obeth 6o lesse, de Iesse Dauid,

de Dauid

autem

secundum

ordinem

ienerationum (g-) nascitur sancta Maria, unde carnem Xpistus

48/49 Matth. 25, 35. 29/32 Exod. 12, 5.6. Matth. 1, 5.6.19. DS Ruth 4, 21.

54/56 Deut. 23, 3.

56 cf.

30 edibus F (praef. 32), hedibus F* 29 agniculus B 98 ut glossam del. B.-W. 35 discordatotum B7. (discordor e/ discorJi eet bs a uobis F (ópitv) 36 conguncione F (praef. 18) datot babent Gloss), discorditorum B * F suppl. Bt.

40/41 suppl. Br.

45 (quod» Bj. 53 Moabitis F? F2

44 (m.

Vg.

46 induerat

EF, -ret B F?

50 sinit F? (praef. 1) ^ compendium F 48 statuet F? 89 praeceperat] praef. 171. — 61ieneracionem F, genetacionis

74

TRACTATVS ORIGENIS IX, 7-11

(Xp. c.) adsumpsit (ass-), habens scilicet eiusdem carnis bifariam originem, id est de haedis peccatorum gentis Moabitarum, unde Ruth matrem Obeth fuisse docuimus, et ab ouibus 6-

79

1 ^

8o

8I

patriarcharum, ex quibus Booz pater ipsius homo iustus erat, ex ienere (g-) scilicet Habraham (A-) de tribu Iuda, unde hic agnus immaculatus, id est Xpistus dominus noster leo de tribu Iuda est appellatus : Vicit enim inquid (-t) Jeo de tribu Iudae (-a) radix Dawid. 8. Et Esaias : Prodiit (-iet) (inquit; uirga de radice Iesse et flos de radice eius ascendit (-et) ; hic est inquam, lesse pater Dauid, ex cuius radice, id est genere uirga, id est Maria (uirgo, processit (orta est), unde flos Xpistus ascendit. Denique et beatus Moyses, sciens hoc sacramentum natiuitatis Xpisti, hunc agnum ab ouibus et aedis (h-) inmolandum (im-) jin pascha, esse dicebat, quia, si tantummodo

ex Israhel, quod lex oues appellat, corpus hominis dominus induisset et non ex gentibus peccatorum, quos aedis (h-) comparat, nec credere gentes in Xpisto nec saluari meruissent, quia arram carnis suae in Xpisti corpore non haberent. 9, Nunc uero ideo gentes saluantur in Xpisto, quia pignus redemptionis suae ex origine Ruth in Xpisti corpore habere meruerunt, et ideo talis agnus, qualis quaerebatur in pascha de ouibus et aedis (h-), solus Xpistus inuentus est, qui non amplius quam semel occiditur, ut uerum pascha domini celebretur : Pascha (-c-), inquid, domini es ; non dixit populi, ut, quia pascha (-c-) ex passione nomen accepit, ideo pascha domini dicitur (-atur), quia non populus (plebs), sed dominus in figura agni est jin pascha, inmolatus. Denique et beatus Paulus aposto-

9o

lus : Pascha, inquit, nostrum inmolatus est. X pistus. 10. Sed illut (-d) mirari me fateor ,dilectissimi fratres,, ut, cum ouem diceret, masculum nominauit ; nemo enim ouem

9I

masculum appellat ; hic uero sic ait : Oues (-is) autem maturus masculus anmniculus erit uobis ab agnis et aedis (h-). Cum enim ouem nominat, carnem Xpisti indicat, cam (quam) ecclesiam esse apostolus difiniuit (de-) dicens : Caro, inquid, Xist; quod est ecclesia, ex qua omnes credentes in Xpisto generati summus (sumus), cuius fetus sanctos appellat (sancti appellantur). 11. Masculum autem ideo dicit, ut carnem ipsam non femineam,

1OO

sed uirilem, id est perfecti uiri esse ostenderet,

quia

non, esi masculus et femina, sed omnes unum sumus in X isto 62/65 cf. Exod. 12, 5. 65 iustus : cf. Matth. r, 19. 68 Apoc. 5, 5. Is; 11,0. 76 III Reg. 22, 17; Psalm. 78, r5 al. 84/85 Exod. 12, rr. [RC ODES TT. 93/96 Col. r, 24. 100/101 Gal. 5, 28.

69/70 89

?6 p — quia F 9*6 quod F (praef. 80), quos F?, oz. B lex om. B 737 peccatorum B, peccatricibus F? iz ras. 99 ut] et F, quia F? 93 agnic. B 94 cam B. (praef. 26), cum F 97 sanctos F? in ras.

TRACTATVS

ORIGENIS IX, r1-14

73

Ihesu (Ie-). Et ideo hic. talis agnus immaculatus jin pascha imm4olandus), eligitur, ut simplicitas et innocentia Xpisti sub agni istius figura monstretur ; masculus quaeritur, ut in105

IIO

inuicta uirtus ipsius comprobetur; anniculus dicitur, quia ex quo in Iordane agniculus baptizatus est a Ioanne (-ha-), quando dixit : Ecce agnus det, ecce qui tollit peccata mundi, expleto et exacto praedicationis tempore passus est Xpistus, sicut Dauid de hoc praedixit : Benedice[n]s, inquit, coronam anni benignitatis tuae ; 12, perfectus est quoque, quia, ut apostolus dixit (ait) : Omnis $lenitudo diuinitatis corporaliter in illo inhabitat ; mense primo, quia necesse erat, ut, qui peccata mundi

II$

pressus 120

eo tempore pateretur,

quo

est, ut cum

omnium

malorum

semine

frangeretur,

sicut ipse dominus apostolis suis in euangelio ait : Gaudete et exultate, quia ego uici mundum. 13. ,(Et»

125

auferre uenerat,

mundi fuere principia, finem ad originem reuocans, ut omnia, quae in Adam perierant, restaurarentur in Xpisto. Qui enim euersurus est aliquid, ortum naturae ipsius insequitur et spem rediuiue (3) uigoris interfecta penitus radice praecidet. Et ideo in ipso ortus sui tempore passione domini mundus op-

addit

:, Et azima,

inquid, cum.

amaritudinibus

edetis, quia ipsis Iudaeis amarum esset futurum, quod dominum suum et uitae principem occisuri erant, cuius, ut ita dixerim, uiua mors excitauit mortuos, amarum utique eis, qui (quod) quasi ad latronem noctu (nocte) uenerunt, amari claui, quibus eum confixerunt, amara azima ab ipsis semper edenda, amara uerba, quibus clammabant (-m-) : Sanguis eius. swper nos ei super filios nostros, amarus Iudas Scariotes, quem mer-

130

:5

^

cede conduxerunt, amarae spinae, quibus caput eius ad deludendum coronarunt, amarae manus, quibus domini sanguinem effuderunt. 14. Ideo cum amaritudinibus hoc edendum esse praecepit, quia omnia amara eis essent futura (f. e.), quae in agni, id est (in) Xpisti passionem (-e) facturi essent. Et quia, ut apostolus dixit (ait) : Crux Xfisti pereuntibus stultitia. est, «saluis autem) futuris uirtus dei est, et odor Xpisti alis (odor) 101 sqq. cf. Gaudent. serm. 5, 21 (Morin, Rev. Bén. 19, 1902, 227). 106 Ioh. I, 29. 108/109 Psalm. 64, 12. 110/111 Col. 2, 9. 114 cf. Eph. rz, ro. 119/120 Matth. 5, 12 ; Ioh. 16, 35. 121/122 Exod. r2, 8. 125 cf. Matth. 2625. 127/128 Matth. 27, 25. 134/1385 I Cor. 1, 18. 135/136 II Cor. 20:

108 benedices B.-W. 105 anniculus et F 104 agnic. B 102 spp. Br. 122 quia B, Et a/7. F? (kat), sed B, oz. F 121 supp/. Br. 116 praedicet F 124 amarum B, -i F (ex -um) e£ erant ipsi F? iz ras. (pro eis) eo quod F^? iz ras. schatiotihs F, scatiothes P (cf. Sebucbard: 128 Iuda F 124/125 qui ad eum F? 135 suppl. B.-W. (futuris F, saluandis 131 ideo B, eo quod F? iz ras. n, 365) autem F* [rois 8€ awLopévois], salus autem credentibus B ex Rom. 1, 16) à

C.C. LXIX

TRACTATVS ORIGENIS IX, 14-19

74

uitae in uitam, aliis (odor) mortis in mortem, proinde, ut illis

amarum fuit filium dei persequi, sic peccatorum nostrorum amaritudinis (-es) felle (-is) et aceti potio expiauit. 15. Limina quoque domus ut agni sanguine liniuntur, quia 140 posset Aegypti uastator angelus assignatis agni sanguine domibus prohiberi, sic et nos non possumus aliter saeculi istius clades euadere et dei regnum intrare nisi per signum sanguinis dominicae passionis; sanguis enim Xpisti credentibus salus est, non credentibus paena. 16. Aegyptus enim in similitudine 145 istius saeculi fuit, Farao diaboli, populus Israhel typum nostrum gerebat. Proinde sicut ille populus de Aegypto per agni immolationem per sacramentum paschae est liberatus, ita et nos credentes in ipso de captiuitate saeculi istius et Pharaonis, id est diaboli tyrannide liberamur, et ut Pharao, qui perse150 quebatur filios Israhelitarum in aqua oppressus interüt, in qua est populus liberatus, ita et nunc in eadem aqua baptismatis, (in) qua nos liberamur, Farao, id est diabulus a saluatoris naufragio perit. 17. Sed igne, inquid, assum comedetis ; dei enim sermo sem-

per ignitus est. Et nihil braetermittatur de eo, quia nihil est, quod reprobari possit in Xpisto. Ossa non confringentur, quia Xpisti uirtus inuicta est ; si quid autem superfuerit, igne consumetur, id est, si quid de Xpisto homo capere non potest, sancto spiritui reseruetur, quia spiritum sanctum sicut ignem 16 o super credentes uenisse (aduenisse) scriptura testatur. 18. Sic, inquid, manducabitis caput et pedes et quae sunt eius. interiora (1. e.). Triplex hic ratio, sed pro celeritate subtile disserendum est. Caput initium, interiora media pedesque sunt futura : docti haec et eruditi intellegent (intelligunt). Caput enim 16 mI Xpisti pater est, interiora uero ipse sermo diuinus, qui (est in) sinum patris enarrauit, spiritus autem paraclitus (utj? pedes [jut; habuit apostolos, per quos cucurrit adnuntians (an-) ueritatem. 19. Szc autem, inquit, manducabitis : lumbos uestros succinctos habebitis et calciamenta in pedibus uestris sint, ut 170 firmo gressu et stabili deuotione in fide gradiamur; baculus (sit) in manibus uestris, ut firmissimum stylum (-i-) crucis quo 15

I

143 cf. Ps. Phoebad. fid. 8 p. 46P Christus credentibus salus est, non credentibus poena 154 Exod. 12, 9. 154/100 Prou. 30, 5. — 138 Exod. 12, 10. 160/ 161 Exod. 12, 9. 165/166 Ioh. rz, 18. 168/169 Exod. 12, 11. 170/171 Exod. 12, 11.

134 prosequi F (praef. 122 c) 138 felle F (cf. cc xx p. 1x n. 6 D) 139 liniuntur B.-W., -tentut B* F quia F B(praef. 154), ut F? 140 a signatis B.-W. 214,

assignatis F B (cf. 12, 196-197) 144 in] praef. 109 c 148 credentes— 151 nunc ozz. F 152/153 saluatoris 7. a sa/uatore effecto. Df. 156 confringentes B 162 hic est P? subtile] praef. 62 164 intellegent] praef. 39 165/166 suppl. Bt. in sinu F? 166 ut /ranspos. B£. (uel F?) 1*0 casto stabilique F*? 171 sit non babe Graecus

TRACTATVS ORIGENIS IX, 19-22

75

fulciamur ostenderet. E? azymam (-i-), inquid, edetis, et quicumque manducauerit firmentatum (-e-), morte morietur. Numquid iustum uidebatur, ut, si quis firmentatum

manducasset,

17 b morte moriretur (-e-), quippe quia (cum), si firmentatum hominem pollluebat, non solum in pascha, sed (et) omni tempore prohibendum erat, quia deus seruos suos non solum in die paschae, set (-d) (etj omni tempore mundus (-os) et expurgatus (-os) permanere iubet ? 20, Sed quia diximus pascha ex paso sione ,domini, nomen accepisse, hoc ergo indicabat, ut (quod), quicumque in passione domini credidisset et pascha sacri corporis accipere meruisset, is iam firmentum malitiae et nequitiae (aj sensu suo abicere haberet (deberet), sicut beatus apostolus ait : Abicite uetus firmentum, ut sitis noua conspersio 18 II in azymis (-i-) sinceritatis et ueritatis. 21. Qua de re, dilectissimi fratres, hoc pascha domini per legem praefiguratum, per comminationem admonitum (amm.-), quod qui non egisset morte moriretur (-e-), praedictum prophetica uoce, expectatum (exsp-) per antiquorum spem, im19 o pletum per apostolicam praedicationem, receptum per euangelicam fidem, consecratum per Xpisti sanguinem, ordinatum ad futuram resurrectionem quis non cum omni relegione (-i-) et uotiuo pauore suscipiat, quippe cum scriptura dicat : Pascha est domini (d. e.), hoc est passio domini ? Qua passione I9 5 redemptus est mundus, prostratus est diabulus, clarificatus est Xpisti triumphus. 22. Hoc est, inquam, uenerabile hac salutiferum sacramentum paschae, quo sol iustitiae Xpistus mortis quidem legem occidit, sed nouum nobis diem sole (solis aestu) clariorem resurgendo monstrauit, quo inmitis inferus horruit, 20! Oo

20 A

quo resurgente Xpisto caelum patuit. Hoc ergo tanti muneris sacramentum qui legitima obseruatione celebrat, consors est apostolorum, socius prophetarum, implet legem, custodit euangelicam fidem, honorat Xpistum, magnificat patrem deum, spem sibi propagat ad perpetuam salutem, gloriosam sibi adquirit rationem ; seruat enim depositam ordinationem ab ipso deo patre, quam in Xpisto et custodire (-iri) uoluit et iussit. Ipsi honor et gloria in saecula saeculorum. Amen.

172/173 Exod. 12, 15. Mal. 4, 2.

184/185 I Cor. 5, 7.

188 cf. Gen. 2, 17 al.

19

172 ostenderet B, teneamus F? zz rar. 173 ferm- B ubique 175 quia forz. ex 183 aom. F, cf. Thes. 85, 7. 87, 31 — haberet i. deberet, Thes. 2454, 53

cum F 187

commonicionem

B

189

anticorum

F, -qu-

F?

194

éoriv

kvpiw

196 hac F, hoc B 198 sed F B, et F? sol estu ( ?) (Paplogr. pro soles estu ?) 199 clatix«do F 200 nobis caelum F? 205 depositam 7. conscriptam, Thes. 477, 12 otdinationem FF B, obseruationem F?

76

TRACTATVS ORIGENIS X, r-5 X.» (DE L»IBRO LEVITICVM |

1. Et locutus est dominus ad Moysen dicens : Loquere ad Aaron eti dices ad eum : Homo quicumque offert. secundum omnem jromissionem suam et secundum omnem electionem suam s sacrificium salutare domino. Scio quidem, dilectissimi fratres, saepe numero de hoc Leui-

ticorum libro me tractasse et arduas pene et inextricabilis (-es) questiones (-ae-), ut potui et, puto, ut debui, caritati (k-) uestrae disseruisse. 2, Sed et nunc lectio (ista, quae recitata

io est tam multas habet quaestiones, tam implicitas (in-) obscuritates, ut uix acies mentis rerum secreta rimari) (in r. s. dimergi) queat et uix intueri et perspicere uerborum altitudines posset (cit) cauillationes quoque (-que) dictorum aduertere; ita enim singula quaeque alligoriae (-eg-) integumentis obuo:5 luta sunt, ita enigmatum (aen-) nubilo obscurata, ut intellegi (3-) explicarique uix possint (queant). 9. Attamen ego non ingeni (-ii) aut studii, mei, sed diuinae pollicitationis fiducia fretus, qua dicit : Petite et accipietis ypulsate et aperietur uobis, querite et inuenielis, ; omni enim petenti dabitur ei. pulsanti zo aperietur, el qui quaerit inmueniet, et : Nihil obscurum quod non manifestetur et tectum quod non reueletur, audeo per dominum de hac ipsa lectione facere sermonem, ut, quod in adito secretiori uidetur esse reconditum, in lucem cognitionis posit (-ss-) aperiri palamque proferri. 25. 4, Ait enim : Homo quicumque offret (offert) hostiam uoti sui domino, secundum. omnem romissionem. suam et. secundum omnem. electionem suam sacrificium salutare domino in diebus sollemnibus uestris, de armentis aut de ouibus uestris sine macula

erit acceptum.?? Non caecum aut conlisum aut abscisa lingua aut 3o uermigeraniem aut. scabiosum. aut impetigines (in-) habentem aut curtum aure aut cauda ?**aut. casiratum *5aut. extractum de manu alienigenae non offeretis deo uestro hab (ab) ommibus,

quoniam uit(i5»a (wulnera) sunt in eis, non erunt accepta uobis. 5. Primo in loco querendum (-ae-) est, dilectissimi fratres, 35 quid sit hostia, ut, cum de qualitate uocabuli constiterit, tunc

etiam ,et; significationes praeceptorum possumus (-imus) osX, 2/5 Leu. 22, 17-21. Leu. 22, 21-25.

18/20 Matth. 7, 7.8.

20/21 Matth. ro, 26.

25/33

X, 1 ulum om. D 4 pene et B, pene F, peneque P? (paene ;. sa/de, praef. 188) d1i4^acias E 11/12 dimergi] praef. 4 12 perspicere B F?, praespicere F 15 engnim. F 22 adito] praef. 12 26 offret] praef. 39 28 sollemnis F 30 inpet. B e£ i/a subinde habens F 31 aut curtum au. aut c. aut B, ne** aut curtum ue* et F (et eras. F?) 382 (offe»ras F 33 uit(i»a Bz. ($Odpuara) uobis F (ini), nobis F?, domino B

TRACTATVS ORIGENIS X, 5-9

rn

tendere. Hostia itaque oblatio est sacrificii, quod (cum) deo munus offertur, ut propagata diuinitate |hostis, diabolus auertatur; hostia enim ab hostando diabolo et propitiando deo 4» nomen accepit; hostare autem non cessat diabolus, et conser-

uari anima non potest nisi ostia laudis deo fuerit inlata (oblata). 6. Unusquisque enim prout habet aut potest, prout mens credentium sufficit, debet deuotionis suae munus offerre,

et ideo ait : Honto quicumque offert hostiam uoti sui domino, 4; non quod deus huius modi sacrificiis indigead (-t), cum omnia sua sint et totus sit plenus atque perfectus, sicut scriptum est : Quo mihi multitudinem sacrificiorum. uestrorum ? dicit. domi^us; plenus sum, holocausta arietum et adipem taurorum el hyrcorum nolo, sed ut homo pro (per) obsequium legis deum 5o sibi propitium faciat et fauore dei ab hoste diabolo; liberetur. *. Denique et Iob secundum numerum filiorum suorum, ut a peccato mundarentur, hostias domino offerebat. Sed nunc non eas hostias deus quaerit, quales tunc ex inlationibus (ill-) pecudum cruente (-ae) praebebantur, sed mentem et conuersa55 tionem nostram et cor circa dei timorem humiliatum desiderat, sicut scriptum est : Sacrificium deo spiritus contribulatus ;

cor contritum et humiliatum deus non spernit. 8. Est enim) sacrificium, quod in martirii (-y-) deuotione immolatur, sicut scriptum est : Et erit, cum uos anterficerint, hostiam deo offerent ;

6oest sacrificium uirginitatis, cum quis totum se corpore et spiritu deo seruire deuouerit; est et sacrificium elimosinae (ele-), cum unusquisque prona animi uoluntate, prout habet, pauperibus tribuit, sicut scriptum est : Date elemosinam et ecce Ísunt) munda uobis omnia (0.m.u.) ; est et sacrificium continen65 tiae, quia castos diligit deus ; est et sacrificium salutare, (ut?

habentes uxores (sint tamquam mon, habentes, (...» que (quia) Felices inquid (-t) furo corde ; ipsi enim deum widebunt ; est et sacrificium timoris dei et bonae credulitatis. 9. Denique et beatus apostolus Paulus conuersationem sanctorum hostiam 7o uiuam deo placentem appelauit (-ll-) dicens : Ex/iibete inquid, 41 Hebr. 13, 15. 59 Ioh. r6, 2. 40/42 Rom.

47/49 Is. 1, 11. 51/52 cf. Iob 1, 5. 56/5? Psalm. 50, 19. 63/64 Luc. 1r, 41. 66 I Cor. 7, 29. 67 Matth. 5, 8.

12, 1.

38 propagata F (praef. I7. 122 c), pacata F?, pro pacata B ; propitiata B.-IV. prop. diu. super peccatis uestris P? 389 ostando F ^ deum F? . 40 hostate F, obstate B 40/41 consetuati anima F B, exacerbare animam F* pessime 41 inlata] cf. J. 53 ez Thes. 1376, 14 44 offert ozz. F 49 per B F? (praef. 122 a) 51/52 appeccato F, a p. PF? 54 cruentis offerebantur P? iz ras. B5 uestram F, ueram P? B? cütritum F 57/89 est — offerent ozz. B 57 60 quis oz. F — 61 59 offerent B.-W., -etis F* in ras. enim suppl. B.-W. 65/66 ut e? sint so/us F? 62 uolumptate F elimosi- F, elemosi- B e£ subinde ut habentes u. s. t. n. h. ad sacrificium continentiae perZinere uidetur. Dr. 66 lacunam indicauit B.-W. que F (praef. 115 a), quia B F?

78

TRACTATVS ORIGENIS X, 9-13

corpora uestra hostiam wiuam placentem deo, rationabile misterium) (obsequium) uestrum. Sed et sanctissimus Barnabas : Per ipsum offerimus, inquid (-it), deo laudis hostiam labiorum confitentium nomini eius. Sic ergo corpora nostra hostiam deo 75 .uiuentem et, benepla(citam» (placentem) offerimus, cum in omni sanctitate et pudicitia (pudicia), innocentia, fide et relegione (-i-) seruimus deo (d. s.). 10. Denique et templum dei dicimur, sicut apostolus ait : T'emplum dei uos estis et spiritus dei in uobis inhabitat. In hoc etenim templo sacrificia pura, 8o munda libamina bonae conuersationis Ahostiam deo placentem vn odorem suawilatis deo exibemus (-h-), sicut apostolus ait Bonus

odor Xjisti (mos, sumus.

Diximus

,enim,

martyrium

hostiam uiuam esse placentem deo, sed uirginitatem sacrificium mundum esse ; continentia uero ratione (-is) misterium 85 est (e. my-) cet» oratio de corde puro haccepta (a-) est domino (deo). 11. Denique orationes sanctorum uelut timeamata (thymi-) per manum angeli domino offeruntur, sicut in Apocalypsi est recognoscere ; et de hostia uiua (u. h.) dicitur, quia bona conuersatio sanctorum speciem mortis, id est signum 9o peccati in se non habet, dicente apostolo : Aculeus mortis peccatum, et : Per jeccatum mors uenit. Per hoc enim ille hostiam uiuam deo exhibet, qui sine peccato uitam agens speciem mortis amisit. 12, Ceterum si quis dicat se uirginitatem deo hostiam optullisse (obtulisse) et uirgo non sit, deum 95 (cejlare (fallere) non potest, uel si quis continentiam professus incontinenter uiuat aut elimosinas (ele-) faciens aliena fraudetur aut in aliorum gaudia (-um) uertat, unde alios uidetur

fecisse lugere — hoc subdoli est potius quam fidelis, non propria, sed aliena conferre —, istae sunt species mortis. Et ideo 1oo conuersatio talis hostia uiua dici non potest, quae in se opera mortis male uiuendo receperit (suscepit). 19. Hostia ergo uiua caritas (k-) est de corde puro et conscientia non. fincta (-c-) ; hostia uiua est fides sine maculatione, hostia uiua est lingua sine dolo, hostia uiua est elimosina (ele-) sine fraude, hostia 10; uiua est oculus sine scandalo, hostia uiua est relegiosa (-i-)

uita, fides pura, anima sincera. Et ideo rationabile ministe73/44 Hebr. 15, 15. *8/49 I Cot. 5, 16. 80 Rom. 12, 1. 81 Exod. 29, 41. 82 II Cor. 2, 15. 85 cf. II Tim. 2, 22 ; II Cor. 8, 12. 88 Apoc. 8, 5. 90/91 ILCOn 15.556. 91 Rom. 5, 12. 102 I Tim. 1, 5. 105 cf. Matth. 7, 3.

71/32 misterium (7. ministerium, praef. 21) Br. 95 suppl. Br. *6 pudicia B, pus 82 nos non babet Graecus 83 sed et F 84 ratione daz. (praef. 52 a. 187), rationabile F? (cf. 7. 106) misterium (/. ministerium, Praef. 21) F, B (-yperperam), ministerium P? 88 et F?, oy. F B 88 time *F, thimi «F?, thymiamatha B 91 per peccatum mor eras, F? e£ fere luptotus uero peccati ( ?) lex seripsi? 92 uitam ozz. F, legem FP? 95 suppl. Bt.( praef. 188) 96/97 frandetur] praef. 88. 97 aut i. q. ez, Iber. 1575, 72

TRACTATVS ORIGENIS X, 13-19

79

rium nostrum, id est conuersationem sanctam hostiam uiuam

placentem deo scriptura nominauit. 14. Sed quia lex imaginaria, quae spiritaliter gerenda erant, Xd o prius pro tempore carnaliter obseruari praecepit, ut pro carnalia (-bus) spiritalia, pro terrena (-is) caelestia, pro uisibilia (-bus) inuisibilia monstrarentur, proinde pecorum species quas nominaui retractare debemus. Non offeras (-es), inquit, hostiam caecam. Vérum est hoc, dilectissimi fratres, quia caecus 11j animus, cum nec deum uidet nec opera eius facit, sacrificium domino non potest dici (offerre). 15. Multi etenim sunt, qui uolunt ad praesens hominibus placere : execrantur quidem opera peccati et nihilominus eadem agunt quae in aliis repraehendunt (-e-), obscaecatum (obc-) habentes cor, nescien12 o tes, que (quia), in quo alium iudicant, semetipsos condemnant eadem faciendo. Et ideo isti caeci dicuntur et merito a sacrificio domini (dei) reprobantur. 16. Sed adhuc adiecit : Abstractwm, inquid, awí. linguam habens amputatam. Abstractus ille est, qui, quamuis crediderit 125 Xpisto et per sacramentum baptismatis dominico adhaeserit corpori, sicut apostolus ait : Quocquod. (quotquot) in Xpisto baptizati estis, X pistum induistis, nihilominus si appetitor sit auaritiae, quae radix est omnium malorum, appetitor saecularium administrationum (-mm-), appetitor uitiorum et publicareligionis, 13 o rum potestatum, uiuens luxoriose (-u-) sine respectu merito nem conuersatio malam per Xpisto hic abstractus a dicitur, 17. sed (et) non solum abstractus, uerum etiam, sicut

in hoc loco scriptum est, et conlisus nuncupatur ; sic enim ait :

155

Neque abstractum neque conlisum. Reuolutus etenim de religione ad saeculum conlisus in terra est, dum terrena sapit et terrenis actibus incubat, de caelo in terram ruit ac proinde conlisus et (atque) uexatus est. 18. Et ideo sicut pecus aut per uim aut per furtum abstractum et conlisum et uexatum sacrificio tunc offerri non poterat, ita et eorum conuersatio, si aut

140

uitio saeculi aut iniquitate diaboli a Xpisto abstracta et in terra conlisa et uitiis carnalibus conuexata fuerit, in sacrificio

dei deputari non potest.

19. Sed adhuc adiecit : Et linguam habens inquid, amputa-

iam. Amputatam linguam habet is, qui deum suum non con-

145 fitetur et praedicat, qui diuinam legem non meditatur, sicut 126/127 Gal. 5, 27. 114 cf. Isid. in Leu. 16, 5. 107/108 Rom. 12, 1. 143 sqq. cf. Isid. in Leu. r6, 4. I Tim. 6, 10 ; cf. Isid. in Leu. 16, 4.

128

123 adi. dicens 120 que F (praef. 144 D), quia F* B 116 domino] praef. 52 a ini A427[si]W. 573 . 184 etenim F B, enim P^ — 140 nitiunj b F? quitas F

109 abstracta B, « F

141 conlisit F

conuexata D, « F

8o

TRACTATVS ORIGENIS X, 19-23

scriptum est de beato uiro : Et in lege eius meditabitur die ac nocle. Certe ille uel maxime amputatam linguam habet, qui tempore persecutionis, dum aut fetorem carceris aut supplicia

aut postremo dum (ipsam) mortem timet, dominum (deum) 155 suum non confitetur et laudat. Et ideo huiusmodi qui amputatam linguam habere dicuntur, dum deum suum non confitentur, a diuino sacrificio reprobantur. 20. Sed neque uermigerantem. (-ans) inquit. Vermigerans dicitur, cuius per membra (-n-) corporis culpa pruriginis (pro-) 15; cursus habet. Hii (hi) ergo uermes inmundi sunt spiritus, qui se plerumque in corporibus hominum inserunt et pruriginem libidinis atque uariarum concupiscentiarum excitant ; et inmittunt pruriginem quoque auaritiae, impudicitiae et prori-

tum (pruriginem) omnium carnalium cupiditatum, nec sinit 160 (-unt) corpus uel animam quietam in sanctitate et bonitate durare, sed corrumpit (-unt) omnia et usque ad putredinem adulterii producit (-unt). 21. Et ideo hii (hi) uermes, id est immundi spiritus, sollicitatores et corruptores animarum et corporum, primum sale uerbi caelestis eiecti sunt, ut corpus 165 diuinae sapientiae sale salitum

ad sanctitatem denuo (debi-

tam) reuocarent, sicut discipulis suis dominus ait : Vos estis sal terrae, ut caro hominis iam non esset terra uermigerans,

sed sapiens sal peccati uermem occidens ; iac proinde uermigerantem *** continencia carnis que inmun*** uc auida semper 170 efficitur.

22. Sed neque scabiem, inquit, agrestem habentem. Quae sit autem agrestis scabies, diligentius debemus aduertere. Agrum etenim saeculum esse dominus in parabola sua (parabolis suis) posuit dicens : Domine, tu bonum semen seminasti in. agro tuo, 175 unde sic tanta zezamia ?

wunde hic zizania ?

et postea in exsolutione parabolae : Ager, inquit, »wndus (saeculum) est, et rursum : Scmile est, (inquit) regnum caelorum tesauro (th-) in agro abscondito (absconso), ut per agrum saeculum indicaret, per thesaurum legem, in qua Xpistus absconsus 18o est. 23. Cum igitur iam probatum sit agrum saeculum intellegi

146/147 Psalm. r, 2. 166 Matth. 15, 27. 178 Matth. 15, 44

151 cf. Isid. in Leu. 16, 4. 155 cf. Isid. in Leu. 16, 5. 174/1v5 Matth. 15, 27. 176/17? Matth. 15, 38. 177/

147 ille oz;. B 154 prorig- B ubique —— 155 habet . q. esz, Thes. 2461, 32. 158 prutiginem B, pruritum F? zs ras. quoque de. F? auaritiae, impudicitiae] praef. 185 158/159 pruritum F? 159 qui nec F? 162 ad alt(erii» F 169 Jacunas expleas fere sic] (hostiam facit in»continentia e? inmunditiae magis adh»uc. B;. *continenciam PF? — 170 *uc — efficitur FP? ig ras. — 196 mundus F? in ras. 148 per oz. F 179 thesaurum B, * F

TRACTATVS ORIGENIS X, 23:28

81

(-i-) oportere, uidendum est, quae sit ista scabies agrestis. Nulli

dubium, dilectissimi fratres, scabia (-em) pro peccato nominari solere sicut et lolium, quod in eodem agro inimicus seminauit. Sed quare agrestem dixerit uideamus : Neque, inquit, scabiem 185 agrestem habentem. Peccatum etenim carnis in saeculo generatur ; proinde cum scabiem agrestem nominat, gentilia (-ium) peccata denotat, id est idolatriam, incestum, adulterium, ho-

micidium, concubitum masculorum hac (ac) molles uiros, que (qui) omnem modum delinquendi excedunt et non partem 19o corporis, sed totum corpus inficiunt. 24, Qua (dej re, dilectissimi, saecularia ista et turpissima uitia carnis scabiem agrestem nominauit, id est saecularem,

ut, sicut pecus scabidum

a sacrificio proibetur (-h-), ita et quicumque homo ex corpore ecclesiastico si haec crimina habuerit, a sacrificio domini (dei) 195 reprobatur. Plerumque etenim huiusmodi contagia Xpistianorum se corporibus interserunt, et ideo a sacrificio, ut iam dixi,

domini reprobantur. 25. Sed adhuc adicitur (adiecit) : Neque inpetiginem, inquit, habentem. Aliud est inpetigo, aliud scabies agrestis. Sed iam 2c0 scabiem agrestem diximus gentilium esse peccata, que (qui) peccandi modum excedunt. Inpetigo autem ereticorum (h-) collectio est, quae frequenter se in ecclesiae corpus inmergit (im-). Vt enim inpetigo circulum rotundum et liquidum facit, ita et haeretici collectiones simul (et) inlicitas (ill-) et rotundas 205 faciunt, hoc est semper discentes ei numquam. (-nq-) ad. scientiam ueritatis beruenientes infenitis (-fi-) quaestionibus uoluuntur. 26. Vnde et beatus apostolus Paulus infinitas quaestiones et genealogias quae sine fine sunt prohibet. Haec (hoc) est fergo! rotunda collectio ereticorum (he-) quam inpetiginem 210 uocat, quae semper in quaestionibus uoluitur et finem non habet resistendi. Omnis enim rotunditas ubi finem habeat nescit, quia semper uoluitur et ubi finierit incipit ; quae licet de corpore sit, tamen corpus non est, sed est macula corpori.

27. Vnde beatus Iohannes apostolus de huiusmodi ereticis (h-)

215 sic ait : Ex nobis exierunt, sed mon fuerunt. (erant) ex nobis ; si enim ex nobis fuissent, nobiscum utique permansissent. Proinde cum diuina scriptura hostiam quae inpetiginem habuerit reprobat, ereticorum (he-) utique doctrinam ,adulteram, execraazo

tur.

928, Sed mec hostiam, inquid (-t), amputatam aurem habentem

187/188 cf. I Cor. 6, 9-10. 216 I Ioh. 2, 19.

205/206 II Tim. 5, 7.

207/208 Tit. 5, 9.

215/

189 186 gentilia F?, gentilicia F 184 inquit F, -d P? 182 scabia] praef. 74 196 a 192 ut c. ind. : praef. 159 191 carnis qu F omnem B, omnia F 211 resistendi 7. consiszendi, 204 rotundas] cf. B.-W.. p. xv orb in P?

desinendi

— 212 nescitur F?

213 corpotis F? (praef. 41)

82

225

TRACTATVS ORIGENIS X, 28-32

in sacrificio offeres. Quid putatis, fratres, hostiam habentem aurem amputatam intellegi (-i-) oportere nisi eum hominem, qui habet quidem aures ad audiendum uerbum dei, sed non facit quod iubetur ? Vnde et beatus apostolus duo ista genera hominum accusat, unum quod euangelio non (cre»didit (credit), aliud (alterum) quod non obaudit. Ita et hic quidem awres audiendi ut credat, sed faciendi non habet uoluntatem et ideo

230

aures (-is) amputata dicitur, non quae non fuerit, sed quae uideatur abscisa. 29. Hii sunt utique qui audiunt quidem euangelium Xpisti, sed auditum ipsum amputant, dum iussa facere contemnunt. Vnde et beatus apostolus Paulus (P. a.) non auditores legis, sed factores apud deum iustificari dicit. Ac pro hoc iam planum ,uobis, esse debet, quia, cum lex imaginaria hostiam amputatam aurem habentem a sacrificio dei reicit, non peccodis (-cu-) habitum, sed uitam eorum reprobat, qui auditum sibi abscidunt non faciendo ea quae iussa sunt. 30. Sed et hostiam, inquit, habentem caudam amputatam non

offeres. Cauda est tutela quaedam animalibus, unde sibi muscas et tabanos et omnia aduersa abigunt. Sed in conpara24 o tione (-m-) harum rerum, quia non de pecoribus, sed de hominibus lex sacra loquebatur, sicut et beatus apostolus tractat : Neque deo cura est de bobus, sed ro nobis, inquit, hoc dixit, sic

et hoc in loco (in h. 1.) non de cauda animalis, sed de conuersatione hominis loquebatur. 31. Quid enim muscas et tabanos 24 intellegere (-i-) debemus qui cauda abiciuntur nisi omnes daemones et erraticos spiritus aeris huius, qui plerumque non A

solum corpora, sed et animas credentium

250

255

uexant ? Vnde et

beatus apostolus Paulus (P. a.) has muscas et tabanos, id est erraticos et uolatiles aeris huius mundi spiritus meminit cum dicit : Non est nobis ceriamen aduersus carnem el. sanguinem, sed aduersus principes huius mundi arum tenebrarum (t. harum), |(aduersus spiritalia» malitiae (my. subcaelesti(bus). 32. Ergo omnia daemonia, quae credentium corpora uel animas uexant, ide; cauda relegionis (-i-) abigi debent. Quid est enim cauda nisi gratia fidei ? quia sicut (s. enim) cauda in postremo corpore est, ita et postremis temporibus gratia fidei 221 sq. cf. Isid. in Leu. 16, 5. Luc. 8, 8. 232 Rom. 2, 13.

224 Rom. ro, 16. 226/227 Matth. 11, 15; 242 I Cor. 9, 9.1ro. 250/282 Eph. 6, 12.

225 credidit »upp/. Bz. (praef. 85) 233 pro F B, per F? 234 dei B.-IW., rei B, om. F 238 peccodis] praef. 5. 17 236 abscondunt F 237/238 hostiam — offeres B, cauda inqu***res F — 238 animalibus] praef. 52 a 239 sed sicut alibi (/. 235) FP? fort. recte (et addendum: diximus ? Bz.) 239/240 in comp.] ef. 7. 261/262 245 abiciuntur F B (cf. Tes. 87, 24 sg.), abiguntur F? (vf. J. 254. 257. 261) 249 mundi eras. F? 252 suppl. Bt. (mpós rà mvevuariwà Tfjs vovopías év rots émovpaviow) cf. xiv, 92/94

cael. F (/egi? omovpavío:), in cael. F? FB cotpote F, -i B

malitiae B7., milicie F

286 postremo

sub-

Iz. 245 Ve., ptoximo

TRACTATVS ORIGENIS X, 32-35

260

265

27o

27;

83 -

spiritalis est data, et ut (a) cauda muscae et tabani abiguntur, ita et |de, spiritali gratia, quae nouissimis temporibus credentibus attributa est, omnia ista erratica et per aera huius mundi uolantia daemonia a fidelium corporibus adque (-t-) animabus abiguntur. 33. Non ergo inmerito (im-) per comparationem pecudum conuersatio hominum monstrabatur, quia sicut animal quod caudam amputatam habet non potest sibi aduersantia depéllere, ita et homo qui crismam spiritale(m» (crisma. spiritale) postremis temporibus per fidem acceptam (-um) amiserit non (nullo) modo hostiam esse potest, sed inmundis (-m-) et erraticis spiritibus obnoxius erit. 34. Et adiecit : Neque castratwm, inquit, id est testibus amputatis, weque ewulsum, mom offeres illa domino. Testes: itaque amputati dicuntur hii (hi), qui cum corpore masculi sint, uice tamen feminarum usum sui corporis praebent. Et ideo cum talem hostiam reprobat, deformatos in feminis uiros damnat ; (auulsum autem quem alibi sublatum dicit ;) eos ergo respicit (proicit), qui cum masculis coeunt (quia sublatus cum masculis coitj. Vnde apostolus huiusmodi homines e[t] (a) regno dei excludit dicens : Neque molles neque masculorum concubitores regnum dei widebunt. 35. Sed nec illud munus offerendum dicit quod ,ab; extero

(extraneo) fuerit ablatum. Extraneus est, qui extra fidem est 28o et deificae disciplinae alienus, quod est diabulus (-o-), sicut et dominus de Antexpisto (-i-) ait (dicit) : A/zus cum uenerit ipsum vecipietis. Et ideo alium, id est alienum

,a deo,

signi-

ficat (dicit). Ac proinde cum ab extraneo, id est alieno acceptum (-am) hostiam offerri proibet (-h-), eum hominem repro28; bat, qui ab alienigena, id est diabulo (-o-) malitiae opera suscipiens alienam uoluntatem exercet. Oualis enim hostia huiusmodi deo esse potest qui non quae dei sunt operatur ? Et hoc est, quod scriptura dicit de manu alienigenae acceptum deo offerri non oportere. 290 Quoniam uitia sunt in eis, nom erunt accepta [a] wobis. Sed iam sufficit hucusque tractasse.

272 cf. Deut. 22, 5. Nouatian. cib. Iud. 5 accusat deformatos in feminam uiros 276/2:« 1 Cor. 6, 1o. 281/282 Ioh. 5, 43. 290 Leu. 22, 25.

257 data B.-IW/., dicta B, administrata FP? ;n ras. habig. ? F Bri. 265 acceptam B/.,-um F 266 -um BzZ,-am F? B

264 spiritalem 266 non modo

i. non modo mon, praef. 136. Bf. hostia B.-W., -am B * F (praef. 91) 210 amputati B.-W., -os B, ampu F 272 deformatos V/g., teformatos F B 273 auulsum —diciteras. F — 294 ergo oz. F — 28e B, et F,a F?B — 299 extto TOrextetoVbà 287 opeta operatur F 290/291 zrac/afor etiag ultimum uersicu-

lum expositurus sermonem abrupit

— 290 a del. Br.

84

TRACTATVS ORIGENIS XI, 1-6 [P INCIPIT

-

SEQ(VENTIA) DE LIBRO

I^

|

1. Et locutus est dominus ad Moysen dicens : *Mitte wiros el (qui) considerent terram Cananaeorum. (Ch-) quam ego do filiis Israhel (in possessionem, singulos, inquit, wiros per tribus (et) per plebes paternas illorum et reliqua. 3. Diuinae legis (-es) quae non lapidibus inscriptae (insertae), sed pectoribus infixae sunt, non in robore

o

(NVMERORVM)

uel aere, incisae,

sed in animo ac mente locatae, habent aut moralia praecepta aut naturalia decreta, ex quibus sunt quaedam (q. s.) aperta atque perspicua, quaedam uero enigmatica atque figurata et in mysteriorum archano recondita, quae tamen spiritus summo studio prouestigando (inuestigando) consequitur, sicut beatus apostolus ait : Spiritus omnia scrutatur, etiam altitudinis (-es) dei. 3. Denique haec lectio non solum nationis (rei gestae) historiam (-y-) indicat, sed et quae erant futura de Xpisto iam tunc imaginali praefiguratione monstrabat. Sed quia uetera icum, nouis non tempore, sed ratione concordant, proinde nos

eadem ratione ueteribus noua et nouis uetera conferentes duorum testamentorum unam causam et rationem per unum

dei spiritum ostendimus. 4, Vnus est enim deus et sermo ipsius, id est dei filius, et unus spiritus sanctus, qw? operatur omnia in omnibus, qui et in lege typice et in apostolis locutus est manifeste, sicut (ipse) dominus ait : Simile est regnum caelorum homini atri familias, qui profert de thesauro suo noua et uetera, 2 vA id est legem et euangelium, quia et lex testimonium est euangelii et euangelium complementum est legis. 5. Sed quia sunt 2o

quaedam,

5o

3I

ut dictum

est, non

solum

rerum

species, sed et

prouidentiae imaginis (-es), quae fiunt et aparent (app-) dispositis temporibus nouae et ueterae (-es), priscae et praesentes, rudes et antiquae, quae tamen mutatis nominibus causa et dignitate manente aut succedente suum finem sine interitum accipiunt, quia nos finem perfectionem rei, non defectum accipimus, aut excipiunt secunda et prima conseruant, omnia tamen habent causas, ordines et dispositiones suas. Denique haec lectio quid indicet, rogo diligenter audite. 6. Et locutus est, inquid, dominus ad Moysen dicens : *Mitte

uiros et (qui) considerent terram Cananaeorum

(Ch-), quam

XI, 1 tract. XI es7 fere Caes. Atel. serm. 106. 2/6 Num. IuGor:25 19; 21/22 I Cor, 12, 6. 23/24 Matth. 15, 52.

15, 1.2. 13/14 36/39 Num. 13,

1:2: XI, 4 Zulum om. B 8 et F (xat), qui F? B 9 sunt ** F 12 peruestigando F?( praef. 122 c) 17 sed B, non F 22 locu ** sicut F (vzz. manifeste ? Br.) 29 uetetae] praef. 33 381 suum B.-W.,siin B, * in F sine F, siue B

TRACTATVS

4o

4;

so

s;

ORIGENIS XI, 6-8

85

ego do filiis Israel in possessionem, singulos uiros per tribus (et) per plebes paternas illorum. Quos cum misisset, ??5eruenerunt usque ad uallem Botryonis (-1-) et inspexerunt illam et absciderunt inde balmitem et botrum wuuae cum eo et sustulerunt illum botrum in phalanga, sed et granata, id est mala punica, e£ ficum secum attulerunt, ut ex qualitate fructuum ubertatem terrae monstrarent. 7, Cum ergo attulissent, nihilominus perturbauerunt omnem plebém, dicentes : ??T'erram quam periransiwimus considerare, terra (est) quae (illa) commedet (comedit) habitantes 1n se, et est omnis populus quem widimus uiri àmmanes. 33Sed et ibi gigantes (-y-) uidimus et fuimus ante illos sicut locustae. 1* Quo audito omnes (-is) sinagoga (-y-) dedit uocem e florauit Populus tota nocte illa. *Sed et murmorauerunt (-u-) aduersus Moysen et Aaron omnes filii Israhel. ^Et dixerunt ad alterutrum : Faciamus nobis ducem et reuertamur in Egyptum (Ae-). 5Et rocidit Moyses et Aaron in faciem. ante conspectu (-um) omnis synagogae filiorum Israel. SIhesus (Hiesus) autem filius Naue et Chaleph (Caleph), duo 4sti ex duodicim (-e-) villis, qui considerauerant (-erunt) terram. consciderunt uestimenta sua "et dixerunt ad omnem sinagogam filiorum. Israhel : Terram (-a) quam considerauimus obtima mimis est. S52 elegit

nos dominus, inducet nos in terram illam et dabit nobis terram 6o fluentem lac et mel. Sed uos a domino nolite desertores fieri et

nolite timere populum terrae huius, quoniam deuoratio est illis ; discessit enim tempus ab illis, dominus autem in nobis est : nolite

timere illos. 99Et cum uellet eos bopulus lapidare, tunc onor (h-): dei apparuit in mube super. tabernaculum testimoni uolens per65 cutere et conterere omnem populum filiorum Israel. 8, Sed Moyses rogauit dominum ut parceret eis ; cui dominus respondit, quod in illam terram non essent intraturi (i. n. e.) omnes, qui aduersus dominum murmurauerunt ; sed filiis eorum, quos dixerunt in praedam inimicorum esse futurus (-os), ?*qwi nesciebant boyo num uel malum, ipsis, inquid, dabo terram illam. Et omnes qui

exacerbabant me, :?non widebunt terram illam, praeter Ihesum Naue et Caleph filium Ieffone 9tet pueros, cos (quos) dixerunt in. direptione (-em) futurus (-os), inducam illos et possidebunt lerram de qua uos discessistis ab ea.

39/43 Num.

13, 23.

45/60 Num.

I3, 52 - 14,2.

46 rjv (peru.) autem F, de/. F* (xai $A9ocav) 39 illorum ozz. B (a$róv) 46 est F? so/us yfv Jv wapíAOopev ... yfj karéaDovoa. ... éaríy (praef. 167) 53 yaAeg — duodecim F? ^ 885 yj» ^ 63 eos pop.lap. commedit F? B, *** lus F (efmev máca1jovvayoy)) koraMOofoMjaat airo)s €v Aoi) ^ (h)onot 72 Caleph B * F 69 futuros B, facturus F, -os F? F B (8ó£a), timor F? 33 éy 0iapmayfj Iedovv

86 75

8o

8^

TRACTATVS ORIGENIS XI, 9-13

9, O gens semper incredula ,Iudaeorum,;, o 7a£/o, sicut Dauid ait, ?raua et peruersa, o isemen malignum et, filii sce-

lestis (-es) , qui dereliquistis dominum et ad iracundiam prouocastis (concitastis) sanctum Israhel ! Itane excederunt (-i-) uobis tanta mirabilia diuina quae iam saepenumero fueratis experti, ut tam cito disperaretis (de-) de potentia maiestatis dei? Obliti enim estis tam saeuos cruciatus decem plagarum, quibus propter uos deus percusserat Faraonem (Ph-) et omnem terram Aegypti, ut uos sublimi dextera et excelso bracchio liberaret ? 10. Cum itaque maiora iam mirabilia et tales tantasque uirtutis (-es) dei omnipotentis aliquoties uidisses, cur interueniente perfidia desperasti, ut expauesceres Amorraeum, ut male de deo sentires, dicens : Faciamus

nobis ducem et ve-

uertamus (-amur) in Aegypto (-um), non credens deum posse te in terram repromissiones (-is) inducere ? 11. Sed iam (cum) de perfidia Iudaeorum breuiter dixerimus (-erim), superest ut prophetiae ordinem prosequamur. Omnia enim inquit jbeatus, apostolus 2» figuram contingebant tllis, scripta sunt autem ad. correptionem nostram, in quos fines saeculorum deuenerunt. 9A

Igitur s1 omnia ista in figura fiebant,

cuius rei haec (quae huius rei) figura fuerit uideamus. 12. Missi sunt, inquid, speculatores in terram repromissionis et inde adtullerunt (attulerunt) botrum unum in falanga (ph-), sed et malam punicam (mala punica), id est granatam (-a) necnon et ficum. Hii sunt magni et uberes fructus terrae illius,

IO o

1O

5

quos pro summa admiratione (amm-) populorum tullerunt (populo attulerunt). Quos cum uidisset omnes (-is) Israhel, aduersus dominum murmurauerunt, indignus (-os) se iudicantes bona terrae illius possidere. 19. Sed qui sunt (sint) isti speculatores uel quorum habuerint imaginem, diligentius debemus aduertere. Ego itaque, dilectissimi fratres, quantum ualeo interpretis fungi munere, speculatores istos non alis quam scribis et Phanon aliorum quam scribarum ri(saeis

II o

omnibusque

s»acer-

et Pharisaeorum

omniumque

dotibus sacerdotum populi Israhelis figuram habuisse intellego (-i-), quibus iussum fuerat per legem speculari et requirere auentum (adu-) Xpisti et ea quae in aduentum (-u) ipsius magnalia erant futura, ex75/76 Psalm. 77, 8. JIGOFT. T0; LI.

976/48 Is. 1, 4 (LXX).

83 cf. Deut. 26, 8 al.

92/94.

«5 gens B.-IV., inens F B 76/7? scelestes] praef. 33 78 a uobis F? 90 suppl. B.-W. 97 -tull- F ez subinde 98 malam] Tes. 208, 27 granatam]

cf. xix, 207 e£ Thes. 2178, 78 100 pro F? B, per P pto s. adm. £. u£ rez Thes. I 740, 18 103 bonne F possidere eam F? (/uixi£ indignos terrae) ^ 105 itaque de. F? —— 107/109 de daziuis wu. praef. 52 a admirandam,

TRACTATVS ORIGENIS XI, 13-18

87

inde fructum iustitiae sperare et consequi deberent. 14. Terra enim (autem) repromissionis caro est Mariae uirginis, quia 11; Caro terra 4in5 scripturis diuinis a domino appellatur, sicut dominus ad Adam ait : T'erra es et im terram ibis. De qua terra quales fructus adtullerint (attulerint), rogo diligenter aduertite (attendite). 15. Botrum, inquid, i» falanga (h-) et ficum et malam puni120 cam (mala unica). Sed quis hic botrus de terra repromissionis est nisi Xpistus de carne uirginis quam terram repromissionis scriptura appellat, ? Dixerat enim deus : Ecce wirgo àn utero accipiet. Denique ut ille botrus in falanga (ph-) allatus medius inter duos suspensus jin licgno, pendebat, ita et Xpistus inter 12; duos populos, Iudaeorum scilicet et Xpistianorum in crucis licgno (-g-) suspensus est. 16. Et que (quia) crux Xpisti, ut apostolus dixit, $ereuntibus stultitia, salu(tys autem futuris uirtus dei est, proinde qui prior ibat, Iudaici populi figura erat, qui post se Xpistum propter incredulitatem suam relicturus 130 erat ; qui retro ueniebat, populi nostri imaginem indicabat,

qui postea credens et Xpistum ante oculos habens semper eum ,cum ipso crucis mis(terio», quasi seruus dominum et discipulus magistrum secuturus erat, sicut ipse dominus in euangelio ait : Qui meus uult esse discipulus, tollat crucem suam 135 el sequatur me. 17. Haec itaque ratio, haec causa prophetiae fuit, dilectissimi fratres, ut in falanga (ph-) botrus afferetur (xr-); quae falanga (ph-) crucem domini indicabat, botrus uero, ut iam dixi, Xpistum, qui in cruce suspendendus erat. Duo quoque uiri duorum, ut dictum est, populorum figura 14» fuit (fuerunt). Hic ergo botrus uenerabili crucis licgno (-g-) compressus nobis in se credentibus uinum sui sanguinis propinauit, unde beati apostoli et omnis credentium populus r»usto $leni sunt dicti. 18. Sed non solum botrum, uerum et ficum secum adtulle14; runt (attulerunt). Quid autem ficus significet breuiter dico. Ficum itaque priscae legis imaginem habere ipse dominus in euangelio manifestauit, dicens : Quidam, inquid, Pater familias (5. f. inquit) $lantauit uineam et in uinea sua plantauit ficum. Quis pater familias nisi deus, qui familiae suae pater est ?

127/ 122/123 Is. 7, 14. 119 sqq. cf. Max. Taur. hom. 79. 116 Gen. 5, 19. 134/1358 Matth. 16, 128 sqq. cf. Euchet. alterc. p. 30, 9. 128 I Cor. 1, 18. 142/143 Act. 2, 15. 24. 147/148 Matth. 21, 55 ; Luc. 13, 6.

122 et ecce F, et 4de/. P? 115 supp. Br. 113 (ut) fructus Iz. 57 3(praef. 181) 134 132 suppl. Br. suppl. B.-W. 127 stult. est F 126 que] praef. 144 qui ... tollat] **** esse tollat F —— 144 uerum de. F* — 146 itaque CETEUIEC

88

TRACTATVS ORIGENIS XI, 18-23

15o Plantauit ergo uineam jid est populum, quia : Vineam, inquid, ex Aegypto transtulisti ; eiecisti gentis (-e-) et plantasti eam. 19. Et utique populum, non uineam ex Aegypto transtulerat, ut sciatis uineam populum intellegi (-i-) oportere, sicut Esaias (Ys-) : Vinea, inquit, domini sabaoth domus est Israhel (I. e.). 155 Sed in uinea sua plantauit ficum, hoc (id) est in populo suo posuit legem. Denique cum Adam et Eua post transgressionem succinctoria sibi de foliis ficulneis fecissent, significabant transgressorem hominem sub umbra legis esse futurum, quia : Lex mon (iustis, ut apostolus Lex, ut apostolus dixit, «on 16o dixit,

iustas,

sed peccatoribus data est. 20. Nam et sicut ficus primitiuos fructus suos aridos et inutiles deicit in terram et sic denuo alterus (-os) renouat, quos pingui dulcedini (-e) procreatos ad maturitatem debitam profert, ita lex prisca, quam diximus 16 ^ imaginem ficus habere, primitiuum populum Iudaeorum inutilem, id est peccatorem proiecit et exinde eiectis, ut uerbo graeco (g. u.) utar, sicofantis, id est primitiuo populo Israhelis postea per Xpistum pingues et uberes euangeliorum fructus dulcissimi saporis renouabit (-u-) in nobis. 21. Nam est genus 17» ficus, quod et ipsos primitiuos fructos (-us) suos usque ad maturitatem adducit, quod bifera appellatur, sicut scriptum est : Dilexit eos dominus sicut fraecursores ficus. Sed praecursores patriarchae sunt et prophetae, qui et in ueteri testamento fructum iustitiae praetullerunt (--) aduentum. Xpisti praedi17; cantes et in nouo spem habentes euangeliorum dulcissimam gratiam perceperunt. 22, Ceterum de populo Israel, sed et de nostro Hieremias ait : Ef ostendit mihi dominus duos cofimos

18 o

18

-

(-ph-) ficus, unum optimorum, alterum bessimorum. Quod quidem, ut saepe dixi, duorum populorum iam tunc imaginem ' indicabat ; duo etenim illi quofini (co-) sinagogae (-y-) (Israhelis) et ecclesiae ex gentibus figura erat (figuram habebant). 23. Vnde ,et, ille cofinos (-us) pessimorum ficorum reprobam sinagogae (-y-) plebem ostendit ; qui uero obtimorum erat, suauissimum ac pinguissimum in fidem (-e) ac ueritate ecclesiae populum portendebat ; qui licet ex unius arboris, id est ex unius legis radice nascantur, tamen

150/151 Psalm. 79, 9. 174 Amos 6, 15 al.

in fidei fructibus dis-

154 Is. 5, 7. 159/161 I Tim. r, 9. 177/178 Ier. 24, 1.2.

172 Mich. 7, 1.

151 gentes B I? 157 sign. adque F, adque 4e. F? 158 esse oz. B 164 profert] praef. 122 c; cf. /. 171 adducit 166 proicit B eiectis B, aiectis FP, aeiectis F? 172 ficus] i7 zarg. non h* F? 173 et de/. F? 178 ficus zasc. : "Thes. 651, 4 (Cato, Lucil., Mart., med.) 180/181 Ist. eras. F 182/183 reproba synagoga pl **F 184 fidem (oz. ac) F, fidei uer. F? 185 protendebat B

TRACTATUS ORIGENIS XI, 23-28

19 o

I9

V^

89

tinguntur. 24, Alia est enim ficus, quae prima cum folia (-o) nascitur, sed ad maturitatem non potest peruenire, quod contigit populo Iudaeorum, qui cum ipsa folia (ipso folio) ficus, id est cum prima ipsa uerba (primo ipso uerbo) diuinae legis est generatus, sed ad perfectionem maturitatis euangelicae peruenire non meruit, alia uero, quae amissis primitiuis fructibus postea reparatur quaeque in scripturis diuinis optima (ob-) deputatur, quod est populus Xpistianorum, qui post offensionem Iudaeorum diuinae dulcedinis gratiam consecutus est, sicut scriptum est : In tua dulcedine braeparasti populo tuo, et : Gustate et widete, quia suauis est dominus. 25. Vnde iam planum uobis esse debet, dilectissimi fratres, ficum

205

istam imaginem legis habuisse, sicut et botrus constit[u]it (Xpisti botrum constat esse figura», figuram, quia (nec) Xpistus sine lege nec lex sine Xpisto testimonium enim euangelii lex est et euangelium tum est legis. 26. Sed adhuc addit scriptura idiuina malam punicam, id est (gra- mala punica, id natam) simul cum botrum ac

o

Xpisti esse esse potest ; complemen-

est granata

simul cum botro ac ficu

ficum fuisse prolata. Sed quid hanc malam punicam (haec mala punica) iid est gra(natam), intellegi (-1-) oportere (-et) ? Ego itaque, dilectissimi fratres, malam istam punicam, id est gra-

cA

5

o

natam (mala ista punica, id est granata) ecclesiae figuram habuisse intellego (-i-). 27. Vt enim mala punica a foris habent corticis sui sollidissimum (-l-) firmamentum, quod nec uento uerberante deicitur nec ulla iniuria (dese)rit locum (uerberatur), sic ecclesia uirtute spiritus sancti munita ac fidei suae solliditate (-l-) in se (deuotione? Xpisti suspensa contra omnes mundi turbines firma et stabili perseuerantia in arboris suae natura, id est in crucis licgno (-g-) perdurat. 28, Sed quia hoc genus pomi quamquam a foris una (-0) cortice concludatur, ab intro tamen multa grana sunt constituta, quaeque (quae) ugrana, sunt candida cum robore (ru-), sic et ecclesia, quamquam sit unius ut iam dixi (ut i. d. u.) sancti spiritus uirtute 196/197 Psalm. 67, 11.

197 Psalm. 35, 9.

187 est oz. F cum c. acc. : praef. 101 192 ueto est PF? 197 populum tuum B (rà mroxQ) 200 constitit BZ., ». praef. 85.92 200/201 :455/. Bj. 202 (nec]] praef. 134 207 ac B,hec P,et F? — 209 prolata B * F (praef. 122 c) 210 oportere] praef. 90 a 212 ecclesiam F 213 habent B, * F 215 suppl. Bz., in**rit locum F*? 7n rzs., ini. uerb. B (penetratur IWzz. 245) 217 in oz. F se B (cf. J. 224), radicatam I? zn ras., cruce B.-W., Qd.» Bz. ex 7. 224 218 turbines B F?, tutpidines F 220 cortex fezz. Thes. 1069, 31 (poet.,zued.) 221 quaeque] Praef. 176 10 : GICNIEXTXS

90

TRACTATVS ORIGENIS XI, 28-33

munita ,et in se fide Xpisti stabile deuotione suspensa,, tamen 22 ^

a

o

multitudinem credentium in se conclusam continet et conseruat; multa enim grana mali punici multitudinem populi manifestant. 29, Sed quia ipsa grana candida sunt cum robore (ru-), procul dubio baptismi et passionis typum ostendunt; candidos enim baptisma efficit, passio robicundos (ru-). Sed et sucos habent qui sunt suaues cum austeritate permixti, quia simplices sicut (ut) columbae, astuti ut serpentes esse iubemur. Nulla est enim tam suauis bonitas, quae non habeat austeritatem seuerissimae disciplinae. 30, Et quia iam diximus multa grana multitudinem populi indicare, quae cum a foris uno

235 cortice concludantur, interiore tamen uelamine distinguntur,

sic et in ecclesia qiamquam omnes in uno Xpisti corpore uelut membra redigamur, tamen intro sunt et gradus et honores et dignitatum diuisiones et carismatum distinctiones, sicut apostolus ait : diuisa sunt singula carismata et dona et merita 24 o et officia ab uno et eodem spiritu in una et eadem ecclesia. 31. Et ideo haec omnia quia in figura diuinae legis, sed et Xpisti ecclesiae populo Israhel offerebantur et illi non solum indignos se huius gratiae accipiendae iudicarunt, uerum et ad Aegyptum, id est ad saeculum redire uoluerunt, nec terram 24; repromissionis fluentem lac et mel percipere meruerunt. Quae enim terra est, a (de) qua /ac et mel fluere scriptura testatur ? Si enim Iudaeam dixeris, nemo adhuc umquam aut mel de petra aut lac de terra fluere meminit. 32, Sed terra de qua lac et mel fluere dicitur, caro est Xpisti, ex qua lac priscae legis 25 o

fluens ad alimenta credentibus datur et mel, id est suauitas euangeliorum ex redun(dan»tia Xpisti tribuitur, sicut et

uinum nouum ex botro qui in falanga (ph-) adlatus (all-) est et legis maturitas in ficum et malam punicam (mala punica) in : ecclesiae unitate. Sed et omnia bona caelestis regni quae Iu255 daeis repromissa erant nos per fidem Xpisti consecuti sumus,

qui ueri Israhelitae a domino noncupamur (nu-). 33. Praestabit nobis haec omnia deus pater omnipotens (o. d. p.) per domino nostro Ihesu Xpisto (dominum nostrum Ihesum Xpistum). Amen.

231 Matth. 1o, 16. cf. Weyman 250 sq.

239/240 I Cor. 12, 4. 244/245 Hebr. 11, 9 ; Deut. 6, 5 al. 248 cf. Gaudent. serm. r6, 7. 256 cf. Ioh. r1, 47.

226 enim ***** titudinem F (Dabuizne magnam mult. ? Bz.) — 231etast. FP? — 232 est oz. B habet F 234 uno B, * F 236 quamquam omn. * F 239 singulis B.-IV. 240 ab »*** spiritum F et eadem B, eadem F, eademque F? 241 sed et eras. P? 242 ct PB set P* 243 indicarunt F 250/251 et mel— euang ex.] *** ac dulcedine (-o F?) euang.fide «F 2951 supp/. B.-W., reduntia B, *cia F (praef. 31) 256 nocupamur F, nonc- F? 288 domino ... Xpisto F (praef. 112 a), -um ... -um PF?

TRACTATVS ORIGENIS XII, 1-6

OI

EXIT XTEM) INCIPIT SEQ(VENTIA) DE LIBRO IHV NAVE | 1. Et misit Iesus filius Naue ex Satten duos uiros exploratores absconse. 2. Auses itaque filius Naue, qui abolito et mutato nomine ; Ihesus meruit appellari, ut nouum imperatorem, inauguratum scilicet dominico nomine exercitus ador(ar»et, cum populum filiorum Israhel in terra (-am) repromissionis induceret, ne quasi per legem Moysi et non per saluatorem magis, cuius ille Ihesus nomen ad(comm»oddatum (accommodatum) accepero rat, idem populus uideretur inductus, figuram (formam) Xpisti habens multarum uirtutum praebuit documenta. Quae quia ununc, longum est omnia recensere, de praesenti tantum lectio-

ne tractandum est. 9. Et misit, inquid, Ihesus filius Naue ex Satten duos uiros 15 exploratores abscomse, dicens : Ascendite et widete terram et Iericho (Hi-). Et uenientes intrauerunt duo iuuenes Iericho et inirauerunt in domum mulieris fornicariae, cui. nomen |erai Raab, et hospitati sunt ibi. 4, Adtendite (att-) dispositiones istius sacramenti, dilectissimi fratres, et requirite causas re20 rum, cur tanti et tales uiri, pro quibus dominus tantas uirtutes tantaque mirabilia faciebat, ad mulierem meretricem fuerunt (-erint) ingressi, quasi alibi hospitium habere non possent. Sed puto ego hoc eos non fortuitu, sed consulte prophetica ratione fecisse. 5, Multis enim in locis meretricem [hanc] non 25 solum hospitam ,sanctorum,, sed et coniugem inuenio. Deni-

que Osee sanctissimo prophetae (pr. s.) iubetur a domino, ut fornicariam acciperet uxorem

: Dixit enim, inquid, mili do-

minus : Accipe tibi uxorem fornicariam et fac filios fornicationis. Ipse quoque dominus saluatorque noster, quom (cum) apud 3o Samariam supra puteum resedisset, nemine (-i) prius illic (i.pr.) quam fornicariae est conloqutus (-c-). 6. Cui cum diceret : Quinque wiros habuisti et nunc quem. habes mon est tuus. utr, tunc illa credens Messiam (-y-), id est Xpistum eum esse confessa est. (Dein»ceps (denique) pedes ipsius saluatoris mulier XII, 2/3. 14/18 Ios. 2, r.

213/29 Os. 1, 2.

32 Ioh. 4, 18.

XII, 4. Zulum om. B item supp/. Br. 2 Satten B.-W. (Zarr(e)w), acten FB 4 auses B * F (Avog INum. 18, 9) ; praemittit F? in ras. quis est iste rogo itaque B, « F b ut quasi F? inaugutatum B, eum in figu« F? zz ras. 6 dominico B.-T., domini quo B, dominus (ex -um) quod (eo F?) F — adoraret Br. (Z. ueneraretur, bonoraret, Thes. 821, 18 sqq.), adoret B * P, audiret B.-IW. 4 sed ne F? 9 ad«oddatum F 10 formam 7. al/egoricam significationem, Thes. 1083, 82 sqq. 11 habens B, eum habuisse F? ;z ras. praebuerte F? iz ras. quae 24 23 ego puto F? 21/22 fuerint F? 14 satten u/ supra B, et F? in ras. [hanc] B7. 29 quom B7., quem F, cum F? B 32 est oz. F Luit;] àvijp 94 suppl. Br.

TRACTATVS ORIGENIS XII, 6-10

92

;; meretrix lacrimis suis lauit et capillis capitis sui tersit et osculans eosdem pedes unguento perfudit. hospita itaque, Videamus Videamus ergo ad hospitam nostram, cuius figuram in- nostra cuius figuram induxeduxerit. rit 4o»

7. Haecitaque Raab etsi meretrix dicta est, tamen ecclesiae

uirginis sacramenta meditata futurarum in fine saeculi rerum praesaga umbra protecta sola pereuntibus cunctis ad uitam est reseruata. Nam et cum Osee diceretur (prophetae, : Accipe tibi uxorem fornicariam, iam utique tunc ecclesiae ex gentibus 4; uenienti (-is) praefigurabatur immago (-m-), eo quod a meretricio nationum et fornicatione idolorum — quia Fornmicati sunt, inquid, fos! deos alienos — populus congregandos (-us) erat; unde ecclesia nuncupatur, quia ecclesia de Graeco in Latino uocabulo congregatio populi dicitur. 8, Et sicut apo;o stolus «dicit» (dicente apostolo) : Sanctificatur mulier infidelis in wiro (fideli» (per wirum fidelem), sic et sanctificata ,est, ecclesia ex infidelitate gentilium et fornicatione simulacrorum

ueniens et in Xpisti corpore deputata, cuius nos membra esse eodem apostolo auctore didicimus. Igitur quia ecclesia ,ut 55saepe dixi; ex multitudine gentium collecta tunc meretrix dicebatur, ideo in figura ecclesiae Raab ista sanctorum hospita inuenitur. 9, Vnde factum est, ut, cum litui(t] tuba ducentium diuinos spiritus sacerdotum longo aere decurrens uictoriosum carmen 6o animaret, cum septempplices (-p-) Iericontis (Hi-) caderentur (-rent) muri et ruentium plebium noua[e] straie[s] (-g-) totum gentilium uulgus periret, sola, ut dixi, Raab inuenta est digna,

quae incolomis seruaretur. Ouod quidem praefigurabatur, quia nouissimis temporibus, cum saeculi cladis (-es) aduenerit et 65 septemplices plagae caelestes per septem tubas uel septem fialas angelorum omne genus hominum cum Antixpisto (-cr-) percusserint, nemo in hoc saeculo saluus erit, nisi qui in domo Raab, id est in ecclesia Xpisti fuerit inclusus. 10. Magna enim

gratia, magna uis, magna indulgentia et felicitas ecclesiae ex 85/36 cf. Luc. 7, 358. 6, 15.

46/47 Ier. 11, 1o.

50/51 I Cor. 7, 14.

54 I Cor.

97 uidete ad] praef. 188 39 induxetit i. /ndwerit, Thes. 1236, 22 sqq. 41 sacramenta umbtamque (F? iz ras.) fut. in f. s. r. praesaga gestabat (P? iz ras.) quae pfotecta F meditata B, umbramque E? ;z ras. 42 umbra B (;. eo quod figura ecclesiae erat), gestabat F* in ras. 45 uenienti] Praef. 32a 46/44 a metetricio B, x« F — 46 nationum B F, nacione et F? — et B, ex F 4? inquid eras. P? populus B, * F 48 de graeco F B, graece F? 50/81 (dicit? e£ «fideli» Bz. (v rà àvüpi T mworó)

58 litui B.-W., lituit B, latuit F

B, -is P?

60 animatet (7. anizzosum carzen caneret) B,

59 longo F?, -e FP! B

tubas

canetet P? in ras. cum B, quo F? iz ras. 60 caderentur] Praef. 81 61 noua B.-W. 61/62 strage e? peritet (cuz B, opetitet F) Br. 63 praefigutabatur] praef. 88. 64/65 adu***plices F 69 felicitas B.-W., -is B« F

TRACTATVS ORIGENIS XII, 10-14

93

7o gentibus a Xpisto donata est, ut legitimis praeceptis redintegrata et euangelico beneficio sanctificata, qui (quae) quondam fuerat popularis, fieret unius sancti spiritus conius (-x) pudica. De ueteris enim turpitudinum sordibus diuino lauacro lota purificatur et uirgo fit de priore meretrice peccati — sicut ipse 7 Iudeis (-ae-) dicebat : Prostitutae uos praecedunt in ^ dominus regno (-um) caelorum —, qui, dum pro fidem Xpisti sancto corpore iungitur ét lauacri uitalis sanctificatione mundatur, exinde in regno dei praecedere dicatur. 11. Vnde iam planum uobis esse 8o

8^

zo

9^

debet,

quia et Raab

hospita

nostra,

quae duos

speculatores Israhelis in domo sua recepit, iam tunc figuram ecclesiae ex gentibus uenienti liniabat. 12, Sed qui sunt isti duo speculatores nisi duo testamenta legis et euangeliorum, quorum praecepta speculantur omnem terram, id est uniuersam carnem in legis et fidei gratia constitutam, quia caro terra imaginaliter nuncupatur, quam dominus in hereditatem promissam credentibus est in prima resurrectione redditurus ? Hos ergo speculatores, id est legem et euangelium nulla alia domus quam ecclesia ex gentibus ueniens recipere et conseruare meruit, quia qui praecepta legis seruauerit, ipse conseruatur ad uitam. 19. Sub hac itaque figura et «in» euangelio mulier meretrix, ut iam dixi, lacrimis

suis pedes domini lauit (lauauit), quae quia ecclesiae ex gentibus uenientis typum induerat, ideo pro uberes paenitentiae lacrimas uetus abluit crimen et sancta uestigia sibi postmodum (profutura) (post (pro»futura) iam tunc soluto crine tergebat. Sed et unguentum formosis pedibus infundebat, ut, dum pedes domini hosculatur, proficeret ad oris accessum et, dum praemissis uatibus credit, etiam uiua uoce domini frueretur. 14.

IO o

Sic enim in epitalamium illut (quod dicitur) Canticum Salamonis (-o-) scriptum est : Osculetur me hab, osculo oris sui, quoniam bona sunt ubera tua super wimuwm (-o). Quod est osculum dominici oris, quam ut sponsus Xpistus sponsae suae ecclesiae praesens praesenti loqueretur et sermonem diuinae

25/16 Matth. 21, 31.

91 quae B F? (praef. 38)

91 1. 34/36.

100/101 Cant. 1, 1.

73 ueteris Bz. cf. praef. 33, ceteris F B

tricis peccato F? (praef. 187)

*5/46 zpodyovaw eis Tj» Bacwetav

74 mete76 qui F

7* cotpore] praef. 58 pto F B, per P? (praef. 115) B, quae F? (praef. 38) 81 49 esse debet B, est do* F 48 dicitur P? 78 exinde eos I? uenienti] praef. 2 a 84/85 constitutam B.-W., -ti F B 86 prom. ct. est B, 93 91 (in» B.-IW., oz;. B, * F pro** F omittens fort. est (8€ est redd. F?) uberibus (7 ras.) lacrimis F? pto B, * F (praef. 116) thypum F, tiphum B ad oris 97 hosculatur F, osculantur B 95 suppl. Bf. (sibi profutura B.-IW.) 98 accessum B.-I., accensumF B B.-W., odoris B, * s F (ad praem. F?) etiam F B, iam F? 99 quod dicitur F?, oz. F B 100 àzó

94 105

IIO

TRACTATVS

ORIGENIS XII, 14-18

pacis uelut osculum daret ? Quid autem pacis osculo uerius ? Quod dixit :Pacem meam do uobis: quia pacis melle coniuncti nec in ipsa morte diuisi (sunt?. 15. Ecce sic hab (ab) osculo oris sui dominus osculator (-tur) ecclesiam, dum depromit in se mella psalmorum, dum fauum indicans legis ore colloquitur (con-, dum id quod per prophetas ante praedixerat ipse contulit et impleuit, sicut scriptum est : Ego qui loquebar uen: Hoc est ergo osculum (ser»monis (oris) sui, quod dominus, ut dixi, praesens praesenti ecclesiae tradidit, cui et anulum fidei qua nuptiarum spiritalium pronubum consignauit. 16. Et inde est quod praemisimus, quod Osee inclito prophetae iubetur,

11$ ut fornicariam

duceret uxorem

(ut significaret uenientem ex

infidelitate» gentium et ex meretricio idolorum ecclesiam magis iam dominico corpori adhaerere quam synagogam (-i-), cui libellum repudii pro eundem uatem se dedisse testatur, nec illam jjiam, uxorem esse nec se esse uirum illius profitere120

125

130

tur. 17. Denique et filius (-os) quos ex eadem fornicaria suscepit, uni "Non populus meus'' nomen inposuit et alterum "Non dilectam" uocauit : Eit enim inquit (-d), ub; non populus meus bopulus meus et quae non dilecta dilecta, que (quia) Erit, inquid, «bi non populus meus, ibi filii dei uocabuntur. Hoc ideo, quia nos, qui retro non populus illius eramus, cum in nationibus gentium moraremur, per fidem Xpisti credentes populus ipsius efficiendi essemus et filii dei uiui uocandi, sed et ecclesia, qui (quae) olim non dilecta erat, antequam adsumeretur à Xpisto, postmodum fieret in Xpisto dilecta. 18. Sed adhuc adiecit scriptura diuina : E cwm. scisset, inquid, vex lericho, quod duo wiri exploratores ex Israhel ad Raab meretricem intrasseni, misit ad eam dicens : Exibe uiros

E55

qui inirauerunt in. domo tua nocte. Diximus iiam, duos uiros istos (illos) duorum testamentorum figuram habuisse, per quos omnis terra, id est omnis caro a domino exploratur, regem autem Hiericontis (Iericho) diaboli similitudinem indicasse,

105 Ioh. 14, 27. 106 cf. III Reg. rz, 235. 110 Is. 52, 6. 119 cf. Os. 2, 2. 121/123 Rom. 9, 25 ; Os. 2, 25. 123/124 Rom. 9, 26 ; Os. 1, 9. 130/133 Ios. 2, 5.

104 pacis I/z;. 245, uocis F B 106 sunt F?, oz. F B 107 in] ex ? Br. indicans B.-W., indicum F (?), B, indicium Vg. — legis B.-W.,leonis B, * F

108 ' 110

contulit et eras. F? 111 supp/. Br. 112 cui B, quam EF? zz ras. anulum B, -o F? 113 qua B, * F, quasi B.-IW. pronubum B.-W., -am B, federe F? in ras. consignauit 7. /radidit, Thes. 437, 9 115/116 supp/. B.-W. ex 12, ? 116/117 ecclesiam enim m. i. |(uo5luit suo; corpori P? (, j /z ras.) 118 pro F B(praef. 122 a), pet F? 119 quia nec F?, nam B (uolui? nec iam) nec se esse D.-IV., nec es (eras.) se F, non esse B 119/120 profiteretur F B (-etur B.-W.), dignatus est F? ip ras. 123 que] praef. 144a 128 qui] Praef. 38 131 Iericho B * F 133 iam ozz. B

TRACTATVS

ORIGENIS XII, 18-24

qui hostis e(s»t noui et ueteris

testamenti

et omnis

95 (-es)

sanctus (-os) semper est persequutus (-c-), sed et (sapi»entem et propheticam (pr. et s.) mulierem, quae uere typum (-i-) ec14 o clesiae per omnia portendebat. 19. Abscondit, enim inquit, hos duos wiros in pergulam lini, hoc est in secreto cordis sui abscondit legem et euangelium, quos uiros appellat ; abscondit utique, ne potestatem haberet diabolus eruendi uerbum dei ab his, qui per euangelium deo seruituri erant. 20, Denique 145 et in Actibus apostolorum ecclesiae figuram in uas lineum quattuor laciniis ligatum beato 'Petro apostolo demonstratur, eo quod in saeculo tantos labores ecclesia passura esset, quam est lini cultura multiplex (et laboriosa operatio]. 21. Sed uideamus exploraSed hinc alius ap[er]tior 150 torum custodiam. erit disputandi locus; nunc quod coepimus explicemus. Triplex est ergo ista custodia. Nam primo ingrediuntur in domum, secundo absconduntur in pergulam, tertio in superiora domus transferuntur. Sed et T ^ E nocte, inquit (-d), uenerunt, quia adhuc in tenebris nationum et in nocte ignorantiae posita erat, ut postea, quae meretrix dicebatur propter culturam idolatriae, (per fidem Xpisti inluminaretur). 22. Sic et dominus Noe praecepit, ut tricameratam arcam in figuram ecclesiae faceret. Primum etenim cati16 o cum4(num) (cate-) hominem quasi ad hospitium corporis sermo legis ingreditur, deinde ad competentem in secreto animae quasi in pergulam (-a) lini misterium sacramenti absconditur, tertio ad fidelem in superiora domus per uirtutum gradus ad culmen sancti spiritus peruenitur. 23. Vnde et 165 beatus Paulus apostolus triformen hominem esse ad Tesalonicenses (-ss-) scribens dicit : Vt integer spiritus uester et anima ei corpus sine querela in diem domini reseruetur. Caro ergo hominis uerbum dei quasi hospitem recepit, anima uero conseruat et tutat, spiritus extollit et elleuat (-l-). 24. Vnde (ut» haec mulier Raab, quae (quia) speculatores 170

140/141 los. 2, 6.

145 Act. 1o, r1.

155 Ios. 2, 5.

166/107 I Thess.

5, 25.

134 e(s»t B.-W. 139 mul. oz. B quae F B, quod PF? 140 protendebat B 147 quam B, quanta F? 146 demostt. B 145 figuram F B(praef. 55), -a F*? aptiot 149 hinc 7. de bac re, Thes. 2802, 69 148 a lini culturam B in ras. 154 tertia .B nunc l., hunc B 150 disputandi B.-W., -anti F B Bz. utl. 163... supetiort B.-W. (4f.] 163),-e B* F trasfer. B 157 suppl. B.-W. 161 ad comp. F B, apud confitentem FP? corpotis] Praef. 187 160 ad eras. F? 169 tutat B, totam F, 168 recipit P? 163 tertia F B 162 in oz. F totum eum F? 170 Qut? Br.

96

TRACTATVS ORIGENIS XII, 24-29

suscepit in domo, abscondit in pergulam et in superiora domus imposuit (in-), rogans ut cum eam (ea) misericordiam facerent cum

uictoriam reportassent,

ita et ecclesia rogat deum

per

legem et euangelium, per quae[m] explorat et speculatur r]75 carnem, quam terram apellat (app-), ut a mundi perditione et hab (ab) aeterna morte liberetur, eo scilicet tempore quo iudicaturus est saeculum per ignem et uenerit regnare cum sanctis. 25. Sed quale signum conseruandae domus causa propona180 tur, rogo, diligentius audite. Coccwm (-c-), inquid, 7 reste ligatum de fenestra susbende et omnes qui ad te pertinent in domo tua collige. 19S; quis auiem foras fuerit inuentus, mos absoluti erimus ab hoc iuramento quod. tecum isi disbosuimus. 26. Sed quid hoc mysterium (-i-) sit, ut coccum in reste uel 18 II sparto de fenestra suspendatur, diligentius debemus aduertere. Fenestra itaque lumen domui praestat et quae sunt eius interiora inluminat. Cum itaque (terram? carnem hominis dixerimus, quid aliut (-d) fenestram quam credulitatem fidei debemus accipere ? Per fidem enim lumen mentis infunditur et 190 omnia interiora cordis inluminantur. 27. Sed coccwm (-c-) inquid swspende. Quid hic coccum (-c-) indicat nisi praeclarum sanguinem dominicae passionis ? Hoc enim signo, saluantur, qui ad praemium aeternae uitae sunt distinati (de-). 19 -

Denique et in sacramento paschae quiddam tale praecesserat, ut sanguine[m] agni, qui in figura Xpisti est immolatus, postes et limina signari, quo uiso angelus uastationis, qui totum Aegyptum percutere habebat, a signatis sanguine domibus arceretur. 28, Hinc est, quod ecclesiae labia, quae caro est, in

Canticis canticorum reste coccineae comparantur ; sic enim 200

205

ait : Sfonsa, labia tua ut vestis coccinea.

Traxerat

enim ali- -

quando restem peccati dum adhuc in gentium nationibus (n. g.) moraretur, sicut Salomon ait : Restibus beccatorum suorum wnusquisque constringitur, et Esaias (Esaeas) : Qui trahunt, inquit (-d), Peccata sicut restem longam. Sed hanc restem peccati antequam crederet traxerat, postea cocco Xpisti sanguinis tinxit, suco (-cc-) dominici cruoris inficit. 29. Inde est, quod Avea ct Act.o17,0 21:5; TEX Uhess- o1:58/: Psalmot0319: 180/183 cf. Ios. 2, 18.19. 200 Cant. 4, 5. 202/203 Prou. 5, 22. 203/204 Is. 5, 18.

172 rogans] exspeczes rogat (praef. 169), quod. coni. Vg. 174 quae B.-I., quem FB et in B (uix inspeculatur, sed fransponendum in catnem ? B7.) 176 liberatet F uf uid. 179 causa exp. F? 181 suspenderet B 181/182 te p. in d. tua B, **«**re tuae F 187 terram supp/. F* 188 credulitatem fidei] praef. 172 189 mentis] praef. 49 a 191 coccus F? 195 sanguine B.-W. 196 signarentur F?(praef. 161) 19? Aegyptum asc. Thes. 956, 58 (Hil., Priscill. al.) 199 reste] praef. 2 comparentur F? 201 peccat******bus F (7. in gentium nationibus) 205/206 cocco Xp. s. tinxit B, ***«*ta(m» F? is ras. 206 inficit] Praef. 4

TRACTATVS ORIGENIS XII, 29-33

97

et genae eius apud eundem «£ corium granatae dicuntur, inde

2l o

ilic candidus et rubicundus (-g-) frater compunctus |(con-) lancea a militibus auditur, inde et in u(iyno passionis amictum, id est corpus suum lauit, quod Iudas impius uendiderat, quod Israeli torcular exprimebat,

21

inde est, quod

de Edom,

quod

nomen aemuli fratris est, rubulentis primitias adferens triumphabat, inde est, quod de Bosor (Bosom), qui locus homicidii est adsignatus, a Iudaico populo quasi a Cam fratre intercom (-u-) rubra uestimenta ueniebat. 30. Ecce sic pro ^ emptus nostra delicta dum iustus sanguis effunditur, restis peccatorum coccino purpuratur. (Et) ideo hoc coccum fidei (de) fenestra, quae lumen est mentis, suspendebatur, ut uastationis

220

tempore quo mundus iste perdendus est, domus et familia credentium dominicae passionis signo seruentur. 91. Nam quod de sparto uel reste dicit coccum debere suspendi, (non5 quasi aliud genus ligamenti non haberet, unde hoc coccum suspendere posset, sed quia spartum figuram gentium indicabat, qui de saeculi silua, aspera scilicet et inculta collecti et

22

5

trinitatis uinculo conligati cocco, id est dominicae passionis

sanguine or[di]nandi erant. Vnde et Salomon : Spartum, inquit, iriplex non disrumpetur, hoc est, quod gentiles in trinitate patris et filii et spiritus sancti credentes disrumpi non possint. 32, Sed forte aliquis requirat quur scriptura diuina alibi 25 o albam ut niuem, alibi purpoream (-u-) (ut fenicium gratiam» credentibus pollicetur ; nam et Gedeon uellus inuenit et agni lanam in signo proposuit. Sed quod ad niueum candorem lanae expectat, misterium baptismatis indicat, quo solo peccata mundantur, quo criminum maculae abluuntur, didomino per Isaiam : S? fuerint peccata uestra ut fenicium, ^ cente ut niuem dealbabo, et alibi : Swper niuem candidiores effecti sunt Nazareni. Purpura uero in martyres deputatur, quos propria cruoris felicitas decorauit. 33. Denique et de latere Xpisti sanguis et aqua profluxit, ut passionis signum et baptismatis 24 o sacramentum ostenderet ; baptisma enim candidos facit, pas207 Cant. 6, 7. 208 Cant. 5, 10. 236/237 Thren. 4, 7.

226/223 Eccles. 4, 12.

235/236 Is. 1, 18.

207 cotium B, turturis P? zz ras. 209 uino B.-W. 210 Iudas B.-W.,-aeB* F uendiderat F?, uitis ediderat F B 211 Israeli F B( praef. 52 a), -is F? 212

rubulentis] praef. 33 214 adsignatus eras. F? (praef. 188) ^ a prius suppl. I? (cf. Thes. s. u. in. 804, 11) Cain Mewaldt ^ 915 cum c. acc.] praef. 101 (abl. P?) pto c. acc.] praef. 115 (ab]. F?) 217 purpunitur B «de» B.-W., ad (fenestram) F? 221 despetato F (zf. J. 226 spratum FP), in sparto P? (non»

B.-W.

223 gentium ;. paganorum, Thes. 1862, 68 — 226 ornandi Br. (cf. /. 238.

255) spratum F 230 suppl B.-W. 231 pos? Gedeon add. lana alba baptismum significari B (g/ossa zzarg.) 233 solo B.-W., -a F B 235 Isaiam 3505 Jot 237 Nata: quos F?, quas F B 239 signum B/., sanguinem DEB

98

TRACTATVS ORIGENIS XII, 33-XIII, 1

sio rubicondus (-cundos). Sed cum una sit cocci et purpurae materia (-e(s»), id est lana, magna tamen distantia est inter coccum et purpuram ; nec enim pupura talem (-e) lumen inluminat aut tanto splendore praeualet, licet robores (-em) et 24;ipsa commodet; sed si cocci muricem subleues, relucet et eleuat(us) fulget. Et cum

sit, ut dixi, una materia, quia et

nos agni lana (m) accipimus, tamen ut haec pulcherrima de colore, ita et illa de nitore sublimior.

34. Det ergo mihi ueniam, qui(s»que propheta cum doctori25o bus perfidis, ut in euangelio scriptum est, quasi domini praecursor occisus est, dent, inquam, ueniam iam martyres gloriosi,

quorum fidem propriae passionis purpureos sanguis inlustrat : nullum quam domini nostri Ihesu Xpisti qui pro nobis passus est sanguinem clariorem agnosco ; omnes etenim pro actu, pro 25 I merito solos (-us) hic Xpisti (sanguis) ornauit et tinxit (-cx-). 35. Et proinde necesse est, ut per fidem reluceat diuini[s] sanguinis claritas principalis, per quem ceteris ornamenta fulserunt, licet una sit suscepti corporis uelut lanae materia (-ies). Et ideo in cocco Xpisti passio, in purpora (-u-) martirii 26o sanguis ostenditur. Vnde Raab, qui (quae) tipum (-y-) habebat ecclesiae, coccum in signo salutis suae de fenestra suspendit, ut passionem domini salutem esse gentium indicaret. 36. Vt ergo destructa et incensa ciuitate Hiericontis (I-) occisoque rege sola domus Raab et qui in ea fuerunt per signum cocci 265 saluati sunt, ita et succenso saeculo isto et interfecto diabulo

(-o-), qui nunc regnat in saeculo, nemo alii saluti et uitae aeternae seruandi sunt, nisi intra domum ecclesiae, quae signo cocci, id est sanguine Xpisti signata est, fuerit inuentus, sicut

et in cataclismo nemo naufragium orbis euasit, nisi qui in arca 27o Noe meruit reseruare (-i), quae typum (-i-) ecclesiae portendebat.

(XIII. (DE LDBRO IVDICVM | Incipit sequentia de libro iudicum

1. Omnia quae diuini homines uel praesagis mentibus ceci241 sqq. Ansil. (praef. p. 65) 29.

250 cf. Matth. 25, 55.

242 materies BZ., -e B(natuta /Ansi.) ^ estalt.om.F —243talem] praef. 41 — 2143/ 244 tali lumine illuminata (/ege -atut), ut ... ptaeualeat 74s5i/. 244 rubor F?, rubotem e£iíam ;Ansil. 246 commodet B, resplendeat F? i; ras. 246 e; 247 suppl. B.-W. 246 eleuate ? Br. 249 quisque B. (praef. 82) cum F B

(praef. 102), a F*^.— 251iam] praef. 129 254 etenim B.-W., acternum B * F 255 merito B * F sanguis suppl. F? 256 per fidem reluceat B.-W., pro pede reliquis B * F diuini B.-]W. 257 ceteris martyrii F? 258 uelut unius F? 260 qui] praef. 38 266 qui nunc B, quinquo F, qui modo F? 267 quae eras. pi 268 a/1. est op. F 210 typum F, et ipsum B (7. tipum) 210/271 protendebat B s so/ef

TRACTATVS

ORIGENIS XIII, 1-5

99

nerunt uel quae Iudaei decretis suiset legibus constituerunt, censorias etiam et graues animaduersiones, bellorum ciuilium ; et esternorum historias, dominica etiam instituta atque mo-

rum disciplinam illi qui appellabantur scribae diligentissime ad conseruandam memoriam sempiternam sacris litteris signata condiderunt. Quorum magnum studium et incredibilem memoriam praeclarumque officium dominus noster magni1o fica praedicatione laudabit dicens : Szmile est regnum caelorum (homini paler familias qui sapienter uetera et noua. depromet (-i£). 2, Sed uos quibus isdem dominus maiorem seruitutis officium quam scribarum iniunxit dicens : Nzs? habundauerit iustitia uestra plus quam scribarum et. Pharisaeorum, non intra15 bitis (introibitis) in vegnum caelorum, debetis utique instantius agere quam illi qui dicebantur scribae, quo magis praestantiores iustitiae eorum per dominum esse possimus. 3. Illi etenim iuxta carnalem hactum (a-) gestarum rerum historias (i-) scripserunt, nos uero uim omnium gestorum et rationem 20 Spiritalem ad noui testamenti figuram pertinuisse monstramus. Lex enim prisca, ut apostolus docet, umbra erat bonorum futurorum et imago ueritatis. Proinde omnia quae ,et, tunc in figura et imagine gerebantur, nunc in ueritate et ratione conpleta(-m-) sunt. Audite denique lectionem et quid indicet 25 diligenter aduertite. 4. Erat, inquit, ex Sara ex tribu Dan wir clarus nimis et no-

men illhi Manoe et uxor ewus sterelis (-1-) et non pariebat. 3Et apparuit ei angelus et dixit ad illam : Ecce, tu sterelis (-1-), quae non peperisti, concipies in. utero et paries filium. *Et nunc ob3o serua nec (ne) bibas wimwm neque siceram meque manduces omne inmundum, et reliqua. 5. Haec itaque mulier sterelis (-i-) quae non pariebat sinagogam (-y-) significabat, quae (quod) quidem sterelis in uirtutibus erat, sed fecunda in uitiis. Quae cum a deo uisitata fuisset,

3; ut in Aegypto conciperet filium, id est populum nouum, cum eodem, ut dixi, Aegypti utero ex patriarcharum semine conceXIII, 11/12 cf. Matth.

15, 52.

13/15 Matth.

5, 20.

21/22 Col. 2, 17

26/31 Iud. 15, 2-4.

XIII, 8 dominica] domestica Wa//Zin (Wzz. 574) instituta B, *statuta F (;. istatuta B/., cf. praef. 16) $8 condiderunt B, inpenderunt ? F 10 laudauit F* 11 (homini» B. (àvÓpdáv oiko8eamórgy) patetf. F? (praef. 44), op. F B 12 isdem] Tes. 181, 6 maiorem B * F' (praef. 41) 13 sctibis P? (praef. 49)

14 plus pos? nisi B, F (eras. F?), post uestra F (ónàv f 8ucawoaóvm mÀeiov) 15 utique B, itaque F 16 magis F B (Thes. 62, 72), ipsis P? 17 iustitiae] praef. 54 19 scripserunt B * F 20 spiritalium B 22 qua et F (praef. 176) 24 sunt F, est B 26 exara B, Xapaa 80 xal pij mígs — 33 quod] praef. 145 35 in Aegypto 7. in £ribulatione, Thes. 959, 23 sqq. Br. 35/36 cum — Aegypti B, »** dicam suo in F? i» ras. 86/3? concepisse B

IOO

4o

TRACTATVS ORIGENIS XIII, 5-10

pisset, ut in terram repromissionis quasi partum aliquid (-od) deberet effundere, tunc haec praecepta accepit : Vinwm et siceram mon. bibet (-at). 6. In uinum duplicem haberi (-ere) significantiam nulla est dubitatio. Alibi enim uinum proponitur (ponitur) ad laetificandum cor hominis, alibi ad furorem et insaniam, alibi ad domini passionem, alibi ad iudicii seueritatem. Denique Dauid : Vinum cor hominis laetificat, (ej contra

4A

apostolus : Nolite jinquid, imebriari wino in quo est luxoria (-4-) [et ideo in hoc loco dicit : Vinum et siceram non bibet (-at)] ; sed bene propheta : Vinum, inquid, eorum de winea Sodomorum, et : Calix, inquit, uini meri plenus est mixto et in-

clinawit ex hoc in hoc, uerumtamen fex eius non est exinanita, bibent omnes beccatores terrae. ?. Proinde cum iubetur ei ut jo

uinum non bibat, admonetur utique, ut ab omni se luxuria,

furore adque (-t-) ebrietate abstineat, ne animus insania crapulatus de potestatibus suis excedat et quasi alienatus uitae suae rátionem ignoret, postremo aut(em) peccati opere gra-

55

uatus iam quasi mortuos (-us) et uellut (-l-) sepultus habeatur. 8. Sed et sicera (-am), inquid, non bibes. Quod siceram nisi uoluptatem carnis accipimus ? [Siceram hoc in loco blandam corporis et, ut quidam putant suauissimam animae uoluptatem appellat (-p-).]. 9. Sed (et? inmundwum, inquit (-d), non qnanducabis. Non hoc de escis dicit, sed nec de uino et sicera,

6o

de quibus se (solos mund)os (solus mundus) Iudaei gloriantur et ceteros exestimant inquinatos, cum

scriptum sit : Esca mos

non commendat deo, [s]et dominus : Non te quoinquinat (co-) quodn os twum ingreditur, sed quod exit ; sed illut (-d) est inmundum quod manducari proibetur (-h-), ut nihil inpurum, 6 VA nihil sordidum (inmundum), nihil pollutum agere deberet. 10. I» agro, inquid, haec angelos (angelus h.) nuntiauit (no-) ei. Cur (Qu-) in agro et non in ciuitate aut in domo angelus mulierem istam adloquitur, sed potissimum in agro ? Quod quidem significabat, quia ciuitatem diuinae legis et domum 79 fidei eadem mulier synagoga[m] deserere habebat, id est congregationem, concilium et coetum sanctorum patriarcharum 88/39 Iud. 6, 5. 43 Psalm. 103, 15. 44 Eph. 5, 18. 46/4? Deut. 32, 32. 44/49 Psalm. 74, 9. B5 Iud. rs, 4. 59 sq. cf. Nouat. cib. 1 p. 227, 1o. 61/62 I Cor. 8, 8. 62/63 Matth. 15, r1.

38 accepit ut F? 39 mero: habete 7. q. esse, Tes. 2461, 32 41 furore EF 43 aut laet. F 45/46 del. B.-W. 46 sed bene B, uinum de quo F? ;z ras. 47 Sodomorum. E contra alibi F?^ ^ 52excedat;.excidat]praef. 1(exeat FP?) — 53 autem B£., aut ia PF? opere eras. F? 55/56 quod ... accipimus ozz. F 55 quod] praef. 81 B6 acc. oz. F 56/58 siceram - appellat 4e/ B/. 59 manducabis B.-W., -bit F B 60 solos mundos B.-W. 62 et Vg., sed F B 65 prolutum F 69/10 diuinae— desetere oz. F 69 diuinae B.-W., i B 90 synagoga B.-W. 71 concilium B.-W., consilium F B, 4e/. F?

TRACTATVS

7;

8o

85

9o

ORIGENIS

XIII, 1o-16

IOI

omniumque prophetarum, quod neque ius diuinum neque caelestes constitutiones receptura esset. 11, Et ideo expulsa de ciuitate, id est de sedibus sanctorum in agro mundi tota disolata adque (-t-) in captiuitate (-em) redacta iam tunc typica praefiguratione uidebatur. Sed went, inquid (-t), angelus domini ilerum ad mulierem sedentem in agro et Mamue uir eius com (cum) illa erat. Virum istum quem nominat, legem dicit, quem synagoga mulier uelut uirum accepit. 12. Hoc enim beatus Paulus apostolus probat dicens : Lex, inquid, dom?natur homini in quanto (-um) temporis uiwit, et quae sub marito esi mulier, uiuo marito adligata (all-) est legi ; *si autem mortuus fuerit. maritus (wir) eius, soluta est a lege wiri, et rursus : líaque, inquit (-d), fratres mei (karissimi), et uos mortificati estis legi per corpus X pisti, ut sitis alterios (-us), quà ex mortuis resurrexit. 19. Per hanc itaque para(bolam) (comparationem) ostendit uirum legem et mulierem sinagogam intellegi (-i-) oportere, qui usque ad resurrectionem Xpisti uiuens (uixerit) et liberata a lege uiri, id est a ueteris testamenti potestate iam exinde eius efficiatur qui resurrexit a mortuis. Et ideo hic dicit : Vr, inquit (-d), eus cum ea erat, quia adhuc in lege constituta uiuebat. 14, Sed sedenti, inquid, locutus est angelus

ipse istans. Quid igitur est, quod sedebat et angelus stabat ? Non quia aliquid gerebat haec mulier aud (-t) disponebat, sed 95 stupore et desidia languentem eam hac (aut) diffidentem de diuinis promissionibus indicabat; simul et ruinam status ipsius, quod ad terrena esset contagia reuoluenda, monstrabat,

adnuntiatores autem eius, patriarchas scilicet et prophetas, ipsumque dominum semper staturus (-os), id est (in) statu 100 Suo perseueraturos esse ostendebat. 15. Et ideo stat angelus,

id est legislator et nuntius ueritatis, mulier sedet, ut ruina eius et langor (-gu-) ac desidia notaretur, quippe qui pedes, prophetas et apostolos (a. et pr.), quibus sisteret (consisteret) non habebat et merito erectam et stabilem status sui formam 10; amiserat. 16. Sed obtulit, inquid, sacrificium edum de capris. Non dixit

agnum, non uitulum — si enim agnum dixisset aut uitulum,

76/78 Iud. 15, 9.

80/83 Rom. 7, 1.2.

84/86 Rom. 7, 4.

106 Iud. 15, 19.

74 totius B 45 dissolata B, * solata F $9 quem F B(praef. 38), quam B.-W. 81 tempore F? 86 parabolam B/., patac F (vf. ital. paragone i. cozzparatio ? Bt.), proabac F? 88 qui] praef. 38 uiuens F? iz ras. 91 inquit eras. P? 93 ipse stans B.-IW., istans B/. (praef. 16) in se ista sunt B, in se is* F mulier sedebat B.-IV.. 94 mulier oz. B.-W. 95 dexidia F 985 hac F 97 ad 102 qui] praef. 38 99 ipsumque B.-I., ipsumqui B, * F — in F? op 106 edum B, * F

IO2

110

115

120

125

TRACTATVS

ORIGENIS

XIII, 16-20

innocentiam in agno et uitulo solertiam (-ll-) indicasset —, sed edum (ae-) de capris, inquit (-d), obtullit (-I-), ut iam tunc peccatum conscientiae suae ex oblatione infructuosi sacrificii demonstraret. Retinetis etenim Moysen dixisse, ut qui peccasset pro peccato suo aedum de capris offere (-rr-) deberet ; sed et dominus in euangelio : S/atwam, inquit (-d), iustus (-os) ui oues ad dexteram, peccatores ut haedos (ae-) ad simistram, quo magis sanctae uitae meritum ex solo statu et innocentia pecudis indicaret. 17, Sed super petram obtulit sacrificium hoc. Quid enim aliud peccata quam cordis duritiam merebantur ? Petra enim alibi pro firmamento, alibi pro duritia ponitur sinagogae (-y-). Nam etsi petra Xpistus noncupatur, dicente apostolo : Bibebant de spiritali sequenti petra, betra autem erat Xhpistus, sed haec petra fundamentum est fidei; e contra autem petra duritiam cordis esse ipse dominus manifestat, cum in euangelio dicit : Exiwit seminator seminare et. quaedam ex (granis) (q. grana) ceciderunt super petram, quae quidem in (psa ortus» sui stirpe (o. sui in ipso st.) aruerunt, quia super petram seminata[m] nec ubi radicem altius fiere nec humorem quo alerentur (-retur) habuerunt. 18. Et ideo ex petra super quam sacrificium obtulit duritiam cordis eiusdem sinagogae

(-y-) manifestat, sicut et in tabulis lapideis legem accepit. Vnde 130 et beatus Stephanus, primus post Xpistum martir, duricordes

eos in sua passione dicebat. 19. Sed post haec omnia : Concepit, inquid, et peperit. filium ei uocauit nomen eius Semson (Sanson). Semson (-am-) Ebraeum nomen est, quod in Latino sermone tinea interpretatur. O 155 miserum uterum sinagogae (-y-), quae enixa est tineam, id est talem populum que (qui) totius pudoris, honestatis, uerecundiae ac fidei uestem uelut tinea corrumperet, scinderet, uiola-

ret, maiorum etiam instituta praesentemque «legis» uisum discerperet! 20. Hic ergo Samson, que (qui) totius Iudaici populi 14» generalem in semetipso figuram habebat, proinde ut nouum I

111 Leu. 5, 6. Matth. 13, 4.5.6.

113/114 Matth. 25, 53 130 cf. Act. 7, 51.

120/121 I Cor. 1o, 4. 132/133 Iud. 15, 24.

123/127

108 cin» uitulo B.-W., sedcf. Thes. s. u. in 804, 16 110 pecc. consc.] Praef. 178 112 offeret debere F 115 meritum B.-IV., mentis (*tis F) eius F B ex] et B solo F, dolo B, edi (;. haedi) F? iz ras. 115 innocentia B.-IW., de in-

solentia F, indesolentia B 116 optullit obtulit F 120 sequenti eos F? ex Vulg. 121 est oz. B 122 petra] praef. 74 124 suppl. Br. quidem F?, quedam F, quidam B 125 suppl. Bt. stirpe z. ini/io 126 petram seminata Bf., tettam seminatam F (-m eras.), B fiere (figere F?)] praef. 18.21.79 136 qui F?.B(praef. 38. 2) 138 &legis» B;. uisum F B (i. byssum, praef. 30.20.12), uissam FP?, byssum Vg., Christum B.-., lesum W^. 139 que eras. F 140 nouum B, aliquid P? 77 ras., non nihilum B.-W.

TRACTATVS

ORIGENIS XIII, 20-24

mali, ita non nihilum boni egisse monstratur.

IO3

Fuit enim pars

supradicti populi barbara, incredula, uiolenta, fuit et quaedam pars pia et religiosa, quae dignos fructus baenitentiae fecit et Xpisti fidem est consecuta ; denique exinde apostoli, exinde,

145 ut scriptum est, die uno tria milia et (alio» quinque in Xpisto credebant. 21. Sed age iam uideamus, quid idem Samson in typum (-i-) egerit Israelis. Accepit, inquit (-d), sibi uxorem mulierem allofilam barbaram. Sic et populus ille, in cuius similitudinem idem Samson natus est, uelut mulieri allofylae, id 15o est sacrilegae, idolatrae coniunctus est, sicut scriptum est :

Moechati sunt, inquid, fos (ost) deos alienos. Quod (quid) enim tam

barbarum,

quid tam

inmane,

quid

tam

inhumanum,

quam ut relicto deo uiuo simulacris et lapidibus sanguinem peccodum (-cu-) et nonnumquam filiorum suorum filiarumque 155 litarent ? 22, Sed f/acuit, inquid, oculis eius mulier illa. Adtendite (-tt-) sensum uerbi istius, dilectissimi fratres. Placuit, inquid (-t), oculis eius : non dixit iudicio, non examini, non

16o

165

17»

175

rationi placuit, sed oculis fallacibus, qui putant haec esse bona quae in saeculo uidentur, si regnum, si opes, si pulcritudo formae, si honores, si maximum pondus auri atque argenti (placuit». Placuit ergo oculis eius uoluptas lasciuiae, (placuit) luxoria (-u-), placuit (oculis) eius qu[a]e saepe fallunt atque falluntur, quibus ideo tam uellocem (-l-) motum natura dedit, ut cito inruentem cupiditatem excluderent. 23. Non ergo placuit, quod deus probaret nec quod parentibus placeret, sed quod fallaces oculi considerabant. Sic et Adam et Eua decepti (discepti) sunt, quia pomum scientiae boni et mali oculis eorum uisum est bonum ad aspectum et optimum ad edendum (ad e. o.), a quo dispicientes (discernentes) statim nuditatem suam ipsi confessi sunt et sententiam mortis de reatu criminis exceperunt. O miserum animum, cuius cor, oculis quae occultantur (im»pia ac nociua desiderat ! 24. Et ut praeteream plura, qu[a]e (qui) necessariora debeo disputare : hec (hic) ergo ipse qui natus est Samson, cum excessisset annus (-os) pueriles aetatis et omne robor (-ur) suarum uirium collegisset, quid (quod) egerit in tipom (-um) Iudaeorum, rogo, diligenter audite. Et factum est, ait, cum discen143 Luc. 5, 8. 145/146 Act. 2, 41. 4, 4. 166/170 cf. Gen. 5, 6.7.

151 Ier. 16, 11.

155 Iud. 14, 5.

142 suptadati F uiolencia F 143 religiosa B, deo obtemperans F? iz ras. 161 (placuit) prius B., scilicet fallicibus F 158 ratione B 145 alio F? 161 placuit a//. e 162 oculis supp/. quinquies pro si Wwz. 574 ; sed u. praef. 188 pomulum ? 167 discepti] praef. 188 162 que B:. (praef. 2), qui F? B.-W. dispicientes 169 a F B, pro F? 168 ad oz. B.-W., ad aspiciendum F? yp dexiderant impia B.-IW. 172 quae F, qui B Bt., disipientesens F? zz ras. 176 tifom F, 175 puerilis Wzz. 574 (praef. 1) 173 que B7., praef. 147 ig -um F?

104

TRACTATVS ORIGENIS XIII, 24-29

deret (de-) in Tamnata, ef ecce catulus leonis rugiens in owiam (ob-) eius. Et declinabit (-u-), inquid, Samson $n winea et 180 occidit eum eb» disrumpit (-rup-) quasi aedum caprarum. 25. Videte, dilectissimi (sanctissimi) fratres, uidete, inquam, ordinem rei, uidete dispositionem tantae dispensationes (-is), quia in Xpisto habebat impleri ordinem in uerbis, rationem in factis, dispensationem in figuris, et aduertite, quanta dili18; gentia et distinctione narrentur. Eunte, inquit (-d), Samson per uiam occurrit catulus leonis rugiens. Diximus iam saepe numero (-no- Samson imaginem populi Israelis habuisse et uirtutes eius potestates principum et sacerdotum, scribarum quoque et Farisaeorum (Ph-) intellegi (-i-) oportere. 26. Proin1930 de cum principes eiusdem populi in uirtute sua carnali, quae tunc in saeculo pollebat, per uiam legis ambulare se (cred»ederunt (credebant), ecce catulus leonis rugiens ouiatus (obu-) est ei(s». Sed quis hic catulus leonis nisi filios (-us) dei, qui est rex regum el dominus dominorum, de quo patriarcha Iacob 195 dicebat : Dormisti ut leo, vesurrexisti ut catulus leonis ? 24, Qui

200

20;

210

21;

ideo leo dicitur, qui (quia) natura patris in filio est, et ideo catulus leonis noncupatur, ut non ipse pater, sed filius esse credatur. De quo in Apocalipsin (-i) Ioannes (-ha-) apostolus audit per angeli uocem : Ecce wicit leo de tribu Iuda, radix Dawid, eo quod ex tribu Iuda et ex ienere (g-) Dauid hic leo uel catulus leonis secundum carnem nasci habebat. Quem ideo leonem dicit, ut regnum eius et potentiam, qua mortem et diabulum (-o-) uicit, significanter ostenderet. 28. Hunc ergo catulum leonis, id est filium dei, dominum deum (dom. d. f. d.) et saluatorem nostrum, com (cum) (in) uinea populi Israhel (-elis) principes sacerdotum rugientem audissent, id est regnum dei et futurum iudicium uniuersae plebi euangelizantem, statem ira et indignatione repleti sunt. 29, Vinea autem populum esse nulla dubitatio est ; probat enim hoc beatus Dauid cum dicit : Vineam ex Egipto (Aegypto) transtulisti — et utique populum, non uineam ex Aegypto transtullerat (-l-) —, Esaias (L-) quoque manifestius indicat dicens : Vinea enim domini sabaoth (-t) domus est Israhel (Israel e.). Tunc ergo declinauit a uia legis et disciplinae potestas et licentia principum et scribarum, cum catulum leonis [et scribarum] audissent, id est 178/180 Iud. 14, 5.6. 194 I Tim. 6, 15. Apoc. r9, 16. 198 Gen. 49, 9. 196 sq. affert Aluatus Cordubensis, u. praef. p. 64. 199/200 Apoc. 5, 5 210 Psalm. 79, 9. 212/213 Is. 5, 7. 178 Cannata B 179 uineam FP? (es àymeAóva) 180 et occ. eum B, ** quis F disrumpit z /. 224 e? 229 B 183 habebat (-ant F) i. éxypijv, Thes. 2455, 16 185 eunte da/., praef. 2 190 quae F B, qua F? 191 pollebat B.-IF., -ent F B, -bant F? suppl. Br. 193 eis F? 196 qui] praef. 150 197 catus F 205 (in» FP? 207/208 statim F? 208 uinea] Praef. 91a

215 de. B.-W.

TRACTATVS

Xpistum declinari deflectere in uia, id

ORIGENIS XIII, 29-34

IO5

praedicantem populum. 30. Sed quod (quid) est a uia nisi a directo iustitiae tramite a(d» lapsum ? Declinauit ergo ad deteriorem partem et cecidit est in populo seditiones et factiones promiscuit. Hoc

2:0 enim consilium scribarum et sacerdotum fuit, ut leonem Xpistum occiderent ; hunc etenim leonem uel catulum leonis,

22;

230

23;

240

245

id est hominem illum quem dei filius de tribu Iuda induerat, in uinea populi Israel (-is) fuisse occisum omnibus notum est. 91. Sed disrupit (-mp-), inquid, sllum tanquam (-m-) haedwum (ae-) de capris. Quare non tamquam (-nq-) acgnum dixit, sed haedum (ae-) potissimum nominauit ? Ostendi[t] enim caritati uestrae edum (ae-) peccatorum habere figuram, dicente domino : Satuam iustos ut oues, peccatores et iniustos ut edus (aedos). Et ideo hunc catulum leonis uelut edum (ae-) disrumpit (-rup-), quia inter peccatores et iniustus (-os) extimatum (aest-) est, sicut scriptum est : Maledictus homo, qui bependit in licgno (-1g-). Vnde et apostolus : Factus, inquid, fro nobis maledictus, ut benedictionem acciperent credentes (cr. acc.). 32, Sed ideo inquit (inter) maledictus (-os) aestimatus est, ut nos per crucem a maledictione liberatus (-os) benedictionis suae gratia consecraret ; proinde inter peccatores extimatus (aest-) est, ut peccata nostra purgaret ; ceterum ipse, sicut de eo scriptum est, peccatum mon fecit neque dolus inuentus est in ore etus. 33. Sed quid post occiso leone (occisum leonem) gestum sit, TOO, diligenter (-ius) audite. Reuertens, inquid, rursus uenit ad corpus leonis e£ ecce, inquid (-t), congregatio fauwm 1n ore et corpore leonis et mel redundabat et posuit illut in ore suo et ambulabat manducans. Sed reuertens, inquit (-d), ad corpus leonis inuenit apes. Quid est reuertans (-ens) ? Quasi corrigans (-ens) se iterum ad meliora ; et postea superuenit ad sepulturam dominici corporis, id est leonis, ut crederet. Multi etenim

ex illo persecutore populo post passionem domini conuersi et paenitentiam agentes per apostulis (-ol-) crediderunt. 34. Sed cum uenisset, ut crederet, inuenit apes in ore leonis. Sed quid

250 apes istae significant nisi apostolos ceterosque fratres in Xpisto manentes, quos simul omnes eiusdem spei feruor animauit,

228/229 Matth. 25, 35. 29RLS238 Is. 553, 9.

230 cf. Is. 55, 12. 231 Deut. 21, 23. 241/243 Iud. 14, 8.9.

232 Gal.

216 praedicare c. acc.] praef. 57 quod F(?raef. 81), quid F? B 217 declinati] praef.3 — suppl. F? 218/219 cecidit in D, cocin* F 219 promiscuit] praef. 122. 222 filius B.-W., -um F B 224 disrumpit B z£ /. 180 F e£ 229 F 226 ostendi B.-IV. 227 hedum F*? 228 edus B£, eius F 230 extimatum] praef. 61. 233 benedictiobus B — 241 fauorum EF? ^ 244 reuertans e/ cortigens] Praef. 13 245 et 7. e£ profecto, Thes. 892, 77 248 apostu * F 249 ut credetet /uzge cum inuenit Bf. 11

B

C.C. LXIX

106

TRACTATVS ORIGENIS XIII, 34-XIV, 2

per quos multa credentium populorum examina pullularunt ? 35. Sed et mel, inquid, redundabat. Mel autem quid aliud possumus intellegere (-i) quam dulcem domini praedicationem et suauitatem euangelicae doctrinae ? Gustate et widete quoniam suauis est dominus, et : Dulciora sunt, inquid, uerba tua swper

mel et [auum ori meo. Hoc etenim mel dulcios (-us) est Ymetio, suauios (-us) est Yblaeo, gratios (-us) stacten, quod ex praedicatione diuini oris examina credentium populorum de multis 26o lectionum floribus collegerunt et omnia in Xpisti domini nostri ore et corpore congregarunt, ut, quia cuncta in se praedicata erant, per se omnia conplerentur (-m-). 36. Fauum, inquid, $n ore leonis. Quid est fauum nisi regni caelestis imago, in quo multas habitationes apud (-t) patrem 265 suum esse dicebat ? Sed quid in ipsas habitationes faui miro opere constructas repositum inuenerunt ? Mel, inquit (-d), redundabat. Quid aliud (-t) mel quam dulcedinem domini suauitatemque sermonis eius accepimus (--)? Inde alimor (ur), inde uiuimus ; hoc in ore nostro et in corde semper ha270 be(amus», ut animam caelestibus saginemus.

Deo itaque patri omnipotenti maximas adque (-t-) huberes (u-) gratias semper et ubique agentes per dominum (nostrum Iesum Xpistum).

«XIV.» ITEM SEQ(ENTIA) DE LIBRO IVDICVM |

5

1. Et dixit dominus ad Iedeon (G-) : Cum trecentis uiris, quos aquam lambere wideris, saluos faciam uos et tradam 1n manibus tuis castra Madian. 2. Non sum quidem ignarus, dilectissimi fratres, possem temeritatis culpam incurrere, qui de tanti sacramenti dispositione (-em) (aggre»dior (ausus sum) facere sermonem. Etenim si sublimia humiliter, gra(n»dia tenuiter disputemus, non solum inperitia ridenda est, sed et audacia punienda ; non

10 enim periculi discrimen euadere potere«t) (-it), qui ea quae 255/256 Psalm. 33, 9. XIV, 2/4 Iud. 7, 7.

256/287 Psalm. 18, rr.

204 cf. Ioh. 14, 2.

255 suau. domini B —257 dulcios Bz., * F — 258 stact. B.-IW. (de stacten s. praef. 35), starten B « F 263 fauum a//.] fauus F? (de neutro fanum cf. Thes. 390, 69 : Itala, Isid., Gloss.) 265/266 ipsas habitationes ... constructas B7., ipsa habi* .. constructi F, ipsis habitationes ... constructis B 267 domini ut dixi F? 268 accipimus F* B 269 et oz. F 270 suppl. B.-W. caelestibus B.-W., -ia D, nostras F? in ras.

XIV, 4 zizulum om. B B possem] praef. 89 9 suppl. B.-W. ausus sum] praef. 85 8 gra /// ssa ex grandia F (neque crassa neque grossa placet. Bf.), gradia B 10 periculi discrimen] praef. 172

TRACTATVS ORIGENIS XIV, 2-6

I07

prisca lex sancxit aut deuotissimorum cecinerunt ora prophetarum, aliter quam spiritalis ratio expetit interpretari (-are) uoluerit. Sed ego, dilectissimi fratres, non tam studii mei aut ingenii fiducia quam diuinae aspirationis gratia fretus conor 1; hinc facere sermonem. 9. Et dixit, inquit, dominus ad Gedeon : Cum tricentis (tre-) wiris saluus (-os) faciam uos et tradam in manibus tuis castra Madian. Quid hoc est, dilectissimi fratres, quod ex trigenta (gi) duobus milibus armatis soli tricenti idonei et fortes 20 probantur ? Possum quidem duobus uerbis, quod (quid) ista paucitas significet, monstrare

2;

3o

55

4o

: Multi enim uocati, sed pauci

electi, et : Si fuerit numerus filiorum Israhel ut arena maris, reliqui salui. (reliquiae saluae) fient. &, Sed quod (quid) nunc («nu»meri[ti] istius ratio significet debemus ostendere : cur trecenti potissimum eleguntur per quos innumeri hostes penitus uastarentur ? Trecenti (-i-) enim apud (-t) Graecos tau (thau) litera (-tt-) signantur ; quae littera cum unam habeat apicem quasi arborem passionis erectam, alteram in capite quasi antemnam extensam, crucis utique manifestum signum ostendit ; et proinde Gedeon, qui figuram domini nostri Iesu Xpisti induerat, hostes suos hoc numero uicit. Denique Moysen extensis manibus signum crucis ostendit ut uincere (-ret) Amalec. 5. Sed surge, inquit, e£ discende (de-) in castra hostium. Vere et merito hoc dixit, quia in magna uirtute et potentia sua surrexit (-erit) dominus, ut in cruce ascenderet et exinde omnes potestates mundi trihumpharet (-iu-) hac (ac) uinceret, sicut apostolus de eo dicebat : S$olians se carnem potestates palam triunphawuit 5er crucem. 6, Et quia castra hostium in ualle erat (erant), quae ualles inferorum situm indicabat ubi omnis potestas (tenebrarum) et impurissimi spiritus loca et sedes abet, proinde in hac quasi depressa ualle, id est aput inferos per crucem dominus uelut cum tricentis uiris discendit, quia trecentos in crucis imagine signare iam supra monstrabimus, ut innumerabilem numerum hostium, id est legiones

4; daemoniorum exterminaret et perderet. 21/22 Matth. 20, 16. 22/23 Rom. Iud. 7, 9. 87/38 Col. 2, 15.

9, 27.

26/31 exscripsit Beatus.

33

11 sanc* F 20 e 23 quod] praef. 81 23 reliquiae saluae F? B cum V'uls. (ómóAaga) fient F?, fiunt F B (ow$joerat) nunc del. Wzz. 246 24 numeti B.-W. p. 214 25/26 hostes uastatentut F?, hoste(-em B) uastatetur F B 27 sinnantur PF unum P?, sed 28 alteram (cf. Thes. II 226, 53) 81 induerat] in eras. F denique 7. praeterea, Thes. 527, 68 Moysen subi.] praef. 55 42 uincere] praef. 161 83 discende F ae subinde, etiam D saepe 38/39 castra erat] Thes. 548, 45 (LAcc., Itala Lugd., Inser.) 39 ualles B * F 40 «ten.» B.-W., cf.

475

4i habent P?

praef. 2.52)

^ quasidepr. eras. F? — 43 crucis F?, cruce F B (dat. ?

signate] praef. 2, -ati B.-W.

TRACTATVS ORIGENIS XIV, 7-12 7. Sed illut me mouet quod ait : S? £w times descendere, discendel et puer tuus in castra. Quae uirtus, quae potestas pueri ? huius fiducia Gedeon in castra ostium (ho-) discendere (de-) iubebatur ? Gedeonis itaque (timor? timorem illum dominicae passionis significanter ostendit. Quod ipse dominus ad passionem ueniens dixit : (Hew, quid) contristis (tristis )est anima mea usque ad morlem ! Paler, si fieri polest, transeat calix iste a me ; sed repetit : 9Non quod. ego uolo, sed sicut tu uis. Quid est ? Timor non dei, sed suscepti hominis fuit. 8, Et ideo timmores ex industria fatebatur, ut probaret se uere hominem induisse, qui mortem timeret. Ecce quod signa carnes (-is) eius inpressa sunt, dum sitit, dum esurit, dum fatiga108

55

tur, dum flet et tristis est, postremo dum moritur ! Et nihilo-

6o

minus multi sunt eretici (he-) qui eum carnem hominus (is) induisse negant, sed fantasma fuisse dicunt. Quid facerent homines, si non fuissent signa ista praemissa ? 9, Et ideo calicem passionis si fieri possit transire

dicebat, ut uere se homi-

nem induisse probaret, cui secundum naturam mors formi-

dolosa uideretur ; ceterum deus, qui uita est, mortem timere 65 non poterat, quem mors ipsa timebat. 10. Sed quis est iste

do

j V^

puer, pro quo dicitur : Descendet et puer twus [usi] in castris ? Puerum hunc ego non alium quam Ioannem (-ha-) iesse, Baptistam intellego, praecursorem scilicet et metatorem dominici aduentus, quia sicut in saeculo ad praeparandas uias domini et rectas faciendas semitas dei nostri praemissus est, ita et in castris hostium, id est ad inferus (-os) praecursurus erat, ut aduentum Xpisti et illic mortuis indicaret. 11. Necesse etenim erat, ut post passionem suam ad inferos quoque descenderet et patriarcharum animas, quae (quia) illic ab hostibus, id est spiritibus tenebrarum captiuae tenebantur, erueret et secum uictor in paradiso reduceret. Denique cum Ioannes (-ha-) adhuc, in Erodes (Herodis) carcere tenetur (-retur), sic mandat ad dominum : T'« es qui uenturus est an. alium exspectamus ? 12, Sed uenturum

8o

dicebat

ad inferos, ubi ipse

praecursurus erat ; ceterum in saeculo iam eum uenisse dinouerat, iam et populo eum monstrauerat dicens : Ecce agnus

46/47 Iud. 7, 1o. 51/54 Matc. 14, 34.36. Luc. 7, 20. 81/82 Ioh. r, 29.

69/70 cf. Matth. 3, 3.

78/19

46 illt oz. F . 48 hostium B F?, ostius F — 49 timor sz^p/. F? — 61 heu quid B ex psalm. 42, 6 tva. Tí conttistis B/. (mepiÀvmos), contristus F wf uid. 55 timm. ozz. B uere B, uera est F, uerum F? ^: 59 hominus] T/es. 2872, 6 (Lex agr.) 66 usi di//ogr., apa 68 metatorem B.-IW., imitatorem B, praedicatorem F? iz ras. 90 et B,ad F dei B, domini F (Is. 40, 3 kvpiov ... o0) 12 mottuis F?, -us B, -um F 74 quae (quia)] praef. 144a «48/49 exspectamus B, speramus F? iz ras. ex expertamus 4f uid.

TRACTATVS

ORIGENIS XIV, 12-16

109

dei, ecce qui aufert peccatum mundi. Et ideo, ut pro utrumque, «et ad saeculum» et ad inferos, deberet aduentum ipsius nuntiare, ut ex auctoritate domini praemissus, non sua prae8s sumptione (-mt-) aduentum illius indicaret. 13. Sed adhuc adiecit : E? Madian, inquit (-d), e Amalech el omnes contrarii erant ut locustae et camellorum (-1-) non erat qwmerus. Madian hic imaginem diaboli portendebat, Amalech uero mortis; qui in ualle, id est aput inferus (-os) sedes et 9o castra posuerant. Sed omnes, inquit, contrarii erant ut locustae.

Mirifice locustis conparabit (-bat) omnes contrarios, id est potestatis aeris istius, de quibus beatus apostolus ait : Non est uobis certamen aduersus carnem et sanguinem, sed aduersus

potestates harum. tenebrarum nequitiae sub (in) caelestibus. 9; 14. Hae (Haec) enim potestates uelut locustae in aera huius mundi uolitantes bonae i(n»dolis frugem, id est hominum fecunda [in] ieiunia et feracem iustitiae naturam quasi messem saeuitia sua deuorant atque consumment (-m-), camelus (-os) autem, quorum dicit non esse numerum, ipsus (-os) principes 100 daemonum prauos, inormes adque (-t-) tortuosos, in quibus nihil cor rectum indicat, qui feruentes insaniae flammis dentes cum stridore conterunt, ut rabiem malitiae suae uehementius exacuant.

15. Sed adhuc adiecit : Et intrabit Gedeon 1n castris et. ecce 10; homo marrabat proximo suo somnium ei dixit : Sommiaws et ecce in magida panis hordeaceus (o-) woluebatur in. castra Madian et uenit usque ad tabernaculum Madian et percussit illud (-t) et euertit et cecidit (c. et e.). Magis itaque illa uel magida, in qua panis uoluebatur, qui hostium castra percussit et dissi11o pauit adque (-t-) distruxit (de-), quid aliut (-d) quam sinuose uterum Mariae uirginis significabat, in quo panis uitae Xpistus factus sub lege ex femina uoluebatur, quam legem dominus noster non uenerat soluere, sed adimplere ? 16. Vnde factum est, ut de quinque panibus ordeaceis quinque milia hominum 115 saturaret. Hic ergo panis corporis nostri factus est, ut aposto86/88 Tud. 7, 12. 113 Matth. 5, 17.

92/94 Eph. 6, 12. 114 cf. Ioh. 6, 9.

104/108 Iud. 7, 135.

112 Gal. 4, 4.

ut( praef. 162) pro( praef. 117) utrumque F B, dicit cum utique $82 ideo sv. dicebat suppl. Bt. sensus est : atque ideo baec dixit, quia utrisque, 83 ad] praef. 98 B.-W. 87 86 adhuc B, huc F e? uiuis et mortuis, Christi aduentum nuntiare. debuit haec] 93 cf. 10, 244 90 posuerunt F 88 protend. B camemlorum B 97 in de. B.-W. 96 bonae indolis B..W., bene idolis F B Thes. 2700, 30 100 prauos B.-IW., consument] praef. 39 98 deuorant B.-W., -ent B * F 105 dixit inquid B 101 indicant F — flammis B.-I., -as F B prouos F B de forma 108 xaréorpejev ... émeaev (uoluit scribere somniaui inquit. B7.) 112 ex B.-W., et F B 110 sinuose z. per ambages magida z. Thes. 52, 51 115 factus oz. B 114 hominum oz. B 113 uenerat F, nouerat B

IIO

TRACTATVS ORIGENIS XIV, 16-21

lus ait, sub lege ex femina. Venit et percussit castra hostium, id est omnem potentiam diaboli omnemque militiam Satanae (-th-) maiestatis suae uirtute[m] comminuit. 17. Sed diuidit Gedeon tricentos (tre-) illos uiros per cente120 10$ ; non autem sic diuidit, ut partes faceret, sed ut tripartita (-per-) principia constitueret, quia necesse erat ut immago (-m-) crucis, per quam tricenti in tau (th-) litera (-tt-) signantur (figurantur), trinitatis distributionem monstraret (distributione constaret). Nemo enim uincit, nisi qui patrem et filium 12; et spiritum sanctum aequali potestate et indifferenti uirtute crediderit. Ecce quo sacramento militi(ae» Gedeon hostes suos uicit, quo etiam nos credentes in Xpisto omnem nequitiam aduersae potestatis triumphare consueuimus.

18. Ouod autem dicit os (h-) trecentos uiros uelut canes 13o lambentes aquam fuisse electos, haec ratio est, quod gentes antiquam (-e-) credant canibus conparantur (com-), sicut ipsi (-e) dominus pro gentile, id est Cananaea muliere dicebat : Non expedit tollere panem filiorum et dave canibus. Sed et illa respondit : ?$Solent et canes collegere (-i-) quae cadent (-unt) 155 de mensa dominorum

suorum.

Vnde

planum

est canes genti-

lium figuram perspecue (-i-) indicare. 19. Et quia ex gentibus in Xpisto deo dei filio credituri erant, qui essent per signum crucis de hostibus, id est de; inmundis spiritibus uictoriam

relaturi, ideo hos elegendo(s» iubet, quos sicut canes aquam 14o lambere uidisset, ut ostenderet magis ex gentibus credentes per signum crucis uictoriam relaturus (-os). 20. Sed adhuc est aliut (-d) misterium, quo in hac pugna usus est Gedeon. Cum enim distribuit centenus (-os) uiros per tres classes, dedit, inquit, eis tubas in manus omnium (eorum)

145 el. idrias (y-) uacuas et lampadas in medio idriarum (y-). Et canebant, inquid, éubis et vefrigerunt idrias (y-) quas habebant et adprehenderunt unusquisque in manu sua sinistra lampades (-as) et in manu dextera tubas unde canebant et clamabant : Gladius domini et Gedeonis. 21. O fortissimum bellum, o admi-

15o rabilem (-e) praelium et praedicanda uictoria, ut innumerabilem nummerum (-m-) ostium (ho-) trecenti hominis (-es), qui signum crucis numero suo signabant, per tubas, lampades et 118 cf. Ps. Phoebad. fid. 6 p. 438 mottem ac zabulum uirtutis suae potestate comminuit 129 cf. Iud. 7, 5. 133/1358 Marc. 7, 27.28. 144/149 Iud. 7, 16.20. 116 ex B, et F 117 militiam V/z., -ae F B 118 maiestatis B, magistri F sua F uirtute B.-W. 119 tricentes F 120 uti paertita F 126 quo sacr. B, *»** mi F suppl. B.-W. 127 nos F, nunc B 130 ratio est B, racionem F 132 mulier F 133 panes B (&prov) 134 cadent] praef. 39 139 suppl. B.-IV. 144 omnium B/. (rávrcv), hominum F 146

refrigerunt B, refrigerarunt F, confregerunt trescenti B * F

B.-W.

(cf. /. 153.176)

151

TRACTATVS

ORIGENIS

XIV, 21-26

ITI

hydrias (y-) confractas penitus debellarent ! Sic et Abraham quinque regis (-es) barbaros cum exercitibus eorum cum tre15; centis (-i-) decem et octo uernaculis uicit et omnem substantiam quam deripuerant (di-), sed et filium fratris sui Loth, quem captiuum ducebant eripuit et reuocauit. 22, Qui numerus (uerna»culorum trecentis constitutus signum, ut saepe dictum est, crucis perspicue liniabat ; in decem et octo autem 16o nomen Iesu euidenti ratione monstrabo ; decem et octo enim

apud Graecus (-os) iota et cappa signantur, quibus literis (-tt-) nomen Ihesu scribitur. 23. Sed iam nunc uideamus, quid istae idriae (y-) uacuae, quod (quid) uero tubae, quod (quid) lampadae (-es) indicent. 165 Idriae (y-) autem aput (-d) Graecos uasa aquaria appellantur. Qui (quae) idriae (y-) figuram nostrae carnis habebant, quae de terrae limo facta et ad aquam baptismatis praeparata est ; corpora autem nostra uasis fictilibus comparari probat apostulus (-o-) Paulus cum dicit : Habentes tesaurum |(th-) in ficti170 libus wuasis. Sed wacuae, inquit (-d), erant ; necdum aquam (etenim) baptismatis aurierant (h-) et ideo uacuae dicebantur. 24. Sed fortassis aliquis dicat : S1idriae (y-) illae corpora nostra significabant, cur frangebantur ? Nulli dubium est, fratres, neminem Xpistianorum posse de inimicis suis uictoriam re175 portare, nisi prius intus carnalia sua opera

spiritus uirtute

confrigerit (-e-) ; et ideo ait : E? confrigerunt (-e-), inquit (-d), idrias (y-) quas habebant et adprehenderunt. unusquisque n manu sua sinistra lampades et in dextera tubas. 25. Sed nondum (nun-) idriis (y-) confractis (quid significetur exposuimus ; 18» quare hoc» plenius prosequendum est. Ecce Hieremias propheta dicit : Et duxit me dominus in domo (-um) figuli ubi uasa faciebat. *Cecidit, inquid, (uas? de rota et confractum est; quodque rursus in aqua refudit ut denuo uas melius fingeretur. Lutum itaque est, quod de terrae limo diui, figuli manum (-us) 18; in formam humani corporis expraeserat (-press-) et ad. ?maginem. (y-) dei plasmauerat. 26, Hoc quia pro Adam fuerat uitiis cumtaminatum (con-) et scelerum sordibus inquinatum,

153 Gen. 14, 14. 167 Gen. 2, 7. 3.4185/186 Gen. 2, 26.

169/170 II Cor. 4, 7.

181/182 Ier. 18,

157 eripuit F, diripuit B ex eripuit 156 fratri F 154 reges barbaregis F post reuocauitadd. B : quid sit numerus trecentorum uernaculorum, F : quid 161 cappa (/zzzzo eta, /egi? K. 158 suppl. B.-W. (sit in nu»mero trecentorum 166 nostram F 164 quod] Praef. 81 163 quid pr. B* F pro H. Bi.) om. F 175 intus B.-IW., uitiis B, 170 necdum B, * tunc F 167 e; 171 babt. B 179/180 176 confregerunt B.-]V., confrigebat F, confregebant B uicix PF 184 manum] 182/183 quodque] praef. 176 182 suppl. B.-W. suppl. Bz. praef. 55 186 pto] praef. 122

II2

TRACTATVS ORIGENIS XIV, 26 XV, 1

elogio transgressionis cumminutum (-o-), que (qui) necdum fuerat igneo spiritu in ecclesiae fornace decoctum, et proinde 19o confractum est et rursus uelut argila in aqua baptismatis temperatum est, ut artifex dominus, quem figulum dicit, dimersam animam in piscina lauacri adque (-t-) exinde in rota euangeli inpositam (im-) et crebris, professionum motibus uolutatam, tunc conpactam (com-) sponsionibus et con195 Strictam uinculis disciplinae, sancti quoque spiritus calore ignitam idoneam et capacem ad percipiendam gratiam caelestem efficit. 27, Sed nec mirum, quod in ministerio ueteris hominis idriae (y-) confractae sunt, cum nos in bello persecutionis ostem (h-) diabulum (-o-) aliter uincere non possumus, 200 nisi corpora nostra uariis tormentorum suppliciis ipsaque postremo morte in martirio confringimus. 28. Quod autem lampades (-as) et tubas adprehenderunt (-pp-), uerum est et hoc, dilectissimi fratres, quia et nos, cum carnalia uitia cum-

minuimus (com-) aut ipsa, ut dixi, morte corpora nostra in 205 persecutione pro Xpisti nomine frangimus, tunc lampadas martirii et rutilas fidei faces apraeendimus (appreh-) quibus in nocte saeculi istius icgnorantiae tenebris opcaecatum (-b-) lumen ueritatis errantibus demonstramus aut sponso domino uenienti ouiam (obu-) occurrimus, quo[d] facilios (-us) in 210 nuptiali talamo (th-) secundum euangelium intrare possimus. 29, Sed et tubas, diuinorum operum laudes, utimor (-ur), pro quibus aut clasicum (-ss-) canentes Xpisti milites exercemus

z1;

aut rauca banda frementes contumaces terre(re» et dormientes excitare possumus.

Deo itaque patri omnipotenti maximas adque (-t-) uberes gratias agentes per dominum nostrum lesum Xpistum. XV.» INCIPIT SEQ(VENTIA) DE LIBRO REGNORVM 1. Dixit Heliseus ad populum qui erat (im? Hiericho (Ie-) : Accipite mihi uas fictile et mittite in eo sal. *Et demersit illut (-d) in flumine ?*el. statim aquae sanatae sunt. 208/209 cf. Matth. 25, 6. XV, 2/4 et 9/11 IV Reg. 2, 20-22.

188 (et) el. DB.-W., cf. autem de asyndeto CSEL, 76 praef. 86 b elogio ;. exprobratione, crimine, Thes. 406, 11, cf. xix, 82 que] Praef. 147 189 et] praef. 182 190 argila] Tes. 530, 11 192 dimersam B7, diuersam F B 194 uolutatam B.-]/., uolumtatem F, uoluptatem B 194/195 consttictam B, * tractam PF 197 efficit] Praef. 159 198sunt B * F 199 possumus] Praef. 140 201 pos confringimus add. B sup. Jin. : Quid per tubas, quid per lampadas dicatur 205 lampadas B * F 207 obc. F? B 209 quo B.-W. fecilios F 211 pro] Praef. 122 b 212 exercemus] praef. 188 213 rauca banda B:., -o -o B, -o bauda F (praef. 188) terrere B7., terrae F B

XV, 1 Ziiulum babent

F B. 2 Hel.

B* Fin

supp/. B.-W.

TRACTATVS ORIGENIS XV, 1-6

II3

;

Audistis lectionem, dilectissimi fratres, qua refert beatissimus Eliseus propheta (beatissimum Heliseum prophetam) cum rogaretur a populo ut aquas Iericontis sterelis (steriles) et malignas sanaret, quo sacramento easdem aquas ad sanitatem fecunditatemque produxerit : ?»Accefit, inquit (-d), uas 1o rude fictile ?*et adiecit in eo salem (sal) et dimersit (de-) illut (-d) in flumine ?*et statim aquae sanatae sunt. 2. Quid in hoc loco dicimus, dilectissimi fratres ? Numquid non poterat Heliseus in nomine domini aquas uerbo curare, qui potuit impetum Iordanis fluminis refrenatis undarum agminibus retrorsus 1; ad caput fontis uerbo reuocare, ut sicum (-cc-) sibi iter pro eodem flumine transeundi praeberet ? aut numquid plus poterat uas illut (-d) fictile plenum sale quam sermo dei, quo etiam et mortuos excitauit et saepe numero uirtutes maximas faciebat ? Quae ergo causa, quae ratio, quae potistas (-e-) in 20 uas illut (-d) fictile et sale fuerit, diligentius debemus aduertete:

3. Helisaeus utique hic beatissimus propheta erat, qui cum rogaretur ut aquas stereles sanaret, non aliunde poterat quam de Xpisto ut baptismatis eius in sacramento remedium quae25; reret. Vas etenim illut (-d) fictile figuram Xpisti corporis portendebat, quod ex protoplausto(rum)? quorum immago (ymago) terrena est suscepturus erat. 4. Salem autem ipsum uerbum dei esse, sapientiam scilicet patris nulla est dubitatio ;de qua sapientia beatus Paulus 3o apostolus dicit : X $2síus, inquid, dez wirtus est et de? sapientia ; unde et apostoli propter fidem quam in Xpisto habebant sal terrae sunt appelati (-ll-). Propheta ergo sciens illud futurum quod postea sanctus Iohannes apostolus refert : Verbum caro factum. est et habitabit (-u-) im nobis, proinde in similitudine 55; uerbi salem, id est sapientiam dei, in uas fictile, id est in cor-

pus hominis immittens (in-) in aqua demersit. 5. Ouod quidem significabat, quia omnes aquae quae toto mundo stereles erant, que filios dei sine Xpisto generare non poterant, postea baptizato Xpisto fecunditatem et benedictionem accepturae 4o essent, ut dei filios pro lauacri uitalis sanctificatione generarent. 6, Vnde aduertere debet Xpistiana sapientia, sanctissimi fratres, quantum possit nunc ueritas baptismatis in Xpisto, 30 I Cor. 1, 24. 81 sq. cf. Chromat. in Matth. 4, 5 p. 3398 15: 383/34 Ioh. r, 14.

31/32 Matth. 5,

ibsibiom.F pto]praef. 122 b 19/20 in uas et sale] Praef. 179 23 poterat B.-W., -rit F B 23/24 iunge : quam ut de Xpisto remedium quaereret in sacramento eius. baptismatis 24/25 et pro ut e£ quaerete Wz. 246 26 protendebat B suppl. Vg. 25 sale F 33 quod B, quam F 34 habitabit F ex inhab. (éornjvcoev) 38 que] praef. 146 40 pto] praef. 122 b 41 debes F ex deberet 42/43 nunc — potuit ozz. B

TRACTATVS ORIGENIS XV, 6-11 cuius tantum potuit tunc figura. Ex quo enim dominus in easdem aquas discendere (de-) et baptizare (-ari) dignatus est, 4 - in corpore suo salem uerbi circumferens et in sermone ipso uasis fictilis (uasae fictil(1»ae), id est corporis materiam gerens, ex eo ubique per fidem Xpisti aquae generare et dei filios procreare coeperunt, quae retro sterelis fuerunt. 7. Sed ne forte aliquis caelestium sacramentorum ignarus o : 'Cur baptizatus est Xpistus, qui deus erat, cuius caro dicat 5 peccatum non fecerat mec dolus in ore eius inuentus est, cum baptismatis gratia non nisi ad remissione (-em) peccatorum sit diuinitus procurata ?' 8. accipite rationem et intellegite (-i-) ad hoc dominum nostrum baptizari se a Ioannem (Iohanne) peca5 ^ uoluisse, non ut remissionem peccatorum acciperet, qui tum (-cc-) non fecerat, sed ideo baptizari dignatus est, ut aquam ipsam suo lauacro sanctificaret, ut quicumque in nomine ipsius baptizatus fuisset, membrum iam corporis ipsius effectus filius dei per adobtionem esse mereretur, renatus scili6o cet ex aqua et superna uirtute. 9. Denique et alibi hoc Xpisti baptismatis sacramentum similiter inuenimus esse praemissum ; nam in Exodo legimus Mirrae (-y-) fontis aquas amaras 2nmisso (im-) ligno ad dulcedinem. sanitatemque fuisse conmuersas ; nullum enim aliut (-d) 6 ^ remedium inutilium aquarum nisi ex (de) Xpisto prophetae quaerebant. Lignum etenim illut (-d) dominicae passionis misterium perspicue demonstrabat, qua indulcatas baptismatis aquas possint (possent) sitientes (sci-) salubriter bibere; unde (et) ipse dominus stans in templo dicebat : Qu; sitit, 79 ueniat et bibat aquam uirtu]tae gratis. 10. Sic populus in eremo (he-) cum sitis periculum pateretur, tunc Moyses uirga, id est II4

ligno petram percussit et |statim; fluxerunt fontes aquarum,

75

quo(d» factum sacramentum baptismatis indicabat ; petram enim illam figuram Xpisti habuisse probat beatus apostolus cum dicit : Bébebant enim de spiritali sequenti petra, petra aulem erat Xpistus. 11. Petram autem (ergo) illam imaginem (y-) dominicae carnis habuisse nulla dubitatio est (e. d.); quae caro crucis ligno percussa aquam uiuam sitientibus (sci-) tribuit, sicut scriptum est : Flumina de uentre eius procedent.

51 I Pett. 2, 22. 56 sqq. cf. Chromat. in Matth. r, 1 p. 329P. 59/60 cf. Mots ER die 63/64 Exod. 15, 25. 69/70 Ioh. 7, 37 ;Apoc. 22, 17. "icf. Exod. 17, 6. 25/46 I Cor. ro, 4. 79 Ioh. 7, 38.

43 tunc F, tetrae B quo B.-W., qua F B 44 baptizate] praef. 2 46 suppl. Bi. fictiliae] praef. 33 corpus mea««ens PF 48 ceperunt F B 62 in eras. F — 63 mirte FP, myrrae B (Meppa) 64 nullum du (?) B 67 prespicue F 68.78.84 scitient- B, cf. 111, 4 anscill- B 90 corr. B£., uirtute TB 43 quod Vg. factum est F, (quo) factum esse B.-TW. $9 procedunt F

TRACTATVS ORIGENIS XV, r1-17 II5 8o Dicebat hoc itaque de spiritu sancto, quem credentes accepturi erant.

12, Et proinde aquae illae de petra productae flumina de uentre Xpisti in sacramento baptismatis manantia et ad salubre sitientium (sci-) poculum de Xpisti latere cursura iam 8; tunc tipica praefiguratione monstrabant. 13. Quis enim nesciat dominum nostrum, qui est fons aquae uiuae saliens in uitae perpetuitatem, cum in crucis ligno suspensus fuisset, non tantum de uulnere lateris sui sanguinem, sed aquas largo cursu manantes profu(d)isse, ostendens sponsam, id est ecclesiam

9o exemplo protoplaustrorum (-to-) de latere suo constare, sicut constitit et Eua decosta Adae, habentemscilicet duo baptismata,

aquae et sanguinis, unde fideles in ecclesia et martires fiunt ? 14. Sed quia necesse erat, ut cum sacramento baptismatis etiam et sanctorum apostulorum (-o-) imaginem (y-) prae9; figuratam ostenderet, proinde aput (-d) Elim, qui locus in Exodo legitur, in duodecim fontibus duodecim apostolorum figura monstratur. De quibus fontibus Dauid in psalmis ait : Laudate, inquid, dominum

de fontibus Israhelis, eo quod ex

populo Israelis fontis (-es) isti apostoli procedentes gratiam ro baptismatis essent credentibus praebituri. 15. Et ne quis beatum apostolum Paulum ab eorum consortium (-o) putaret exclusum, subiuncxit (-x-) dicens : I/lic Beniamin adulescentior (-o-), eo quod Paulus apostolus de tribu Beniamin inuentus erat et pariter cum ceteris apostolis baptismi donum cunctis r0; nationibus praebiturus ; qui ideo adulescentior (-o-) dicitur, ne quis hoc de illo antiquo patriarcha Beniamin dictum esse putaret.

16. Et quia nunc de sacramento baptismatis sermo est, etiam et illut (-d) debemus hostendere (o-), quod una sit omni110 bus accipientibus gratia nec alium plus, alterum minus posse consequi in baptismatis dono. Mentior nisi probauero omnes seruos in euangelio singulus (-os) dinarius (denarios) accepisse et mana (-nn-) illut (-d), quod collegeba[n]tur, pro omnibus fuisse mensum mensura, quia qui ampluos (-ius), inquid, non 115 abundabit (ha-) et qui minus non indigebit. 17, Nam quando in baptismate omnia peccata donantur et ibi sine modo est indulgentia, cessat omnis cum sua computatione e[s]t mensura 86/87 cf. Ioh. 4, 14. 96 Exod. 15, 27. 98 Psalm. 67, 27. 67, 28. 112 Matth. 20, 9. 114 Exod. 16, 18.

102/103 Psalm.

80 itaque 7. aufezz 82 flumina B.-I.,-e B* F 83ad Bj,aF X S5typica B.-W., tipice F B 87? perpetuitatem cum B, perpetuiter (ex perpetuate) temXpota» F (praef. 187) 89 profudisse B.-]W. ostendens] praef. 43 4 92 aqua B 94/98 praefiguratam D, ima««m F 96 dudecim B 109/110 ?7aef. 181 113 colligebatur B.-IW. pto B.-IW., pat F, pet B 114 mensum * F, mensuta B, corr. D;. 115 quando] Praef. 143 116 ibi Bz,, ubi F B est oz. B.-W. 117 e[s]t B7., oz. B

TRACTATVS ORIGENIS XV, 17-XVI, 1 nec redigitur in numero, cum diuina bonitas porrigat totum. 116

Ideo et omnes seruos, ut iam dixi, refert Matthaeus singulos «denarios» accepisse, ut ostenderet omnium peccatorum remis-

120

12

A

135

140

sionis unam esse mensuram et sine cuiusquam iniuria per omnia paria bonita«ti»s dei cucurrisse iudicia, ne in reprehensionem diuinae indulgentiae caderet bonitas, si circa omnes non fuisset aequalitas. 18. Non enim ad mensuram dat pater spiritum et sic nec ad mensuram porrigitur baptismum gratiae, ut tantum conferatur quantum aquae habundantia uel exiguitas fuerit, quia nec aqua est quae delicta dissoluit, sed pro aquam (-a) deus est qui omnia peccata dimittit. 19. Et quamquam omnes hunum (u-) indulgentiae munus in baptismate consequamur, ut nullum peccatum exceptum sit, quod non baptismatis sacramento diluatur, tamen postea actibus, moribus, operibus in conuersatione distinguimur. 20. Sicut enim in euangelio seminatur (-or) quidem semen diuini uerbi aequaliter seminabit, sed non ubique similiter proben4»t ad messem — aliut enim inter spinas cecidit et suffocatum est, aliut(-d) in terra petrosa, quod statim quidem ortum est, sed quia nec radices altas nec humorem quo aleretur habebat, orto sole exaruit, aliut (-d) iusta (-x-) uiam et aues deripuerunt (di-) illut (-d), aliud in terram bonam et fecit fructum, aliut (-d) tricies, aliut sexagies (-s-), aliut (-d) centies —, sic et una est quidem gratia baptismatis omnibus, sicut una est seminatio uerbi, sed postea pro actuum qualitatem (-e) singulorum merita in iudicio discernuntur (-entur). eXVI (EXP»OSICIO ESAIHE PROPHETHE

5

|

1. Visio quam uidit Esaias filios (-us) Amos aduersus Iudam et aduersus Ierusalem (Hi-). Maximum quidem praeclarumqui (-e) munus est, dilectissimi fratres, et reuera insigne disputationis genus propheticos sensus aligoriae (alle-) integumentis obuolutus (-os) in lucem uerae cognitionis aperire ; sed quia non tam affatim haec gratia cunctorum mentibus inlabitur, ut id quod magnificum et 120 Matth. 20, 9.

133 Marc. 4, 4.

XVI, 2/3 Is. 1, 1.

120 119 Matthaeus B4, mannam F, -a B, mnam W'z. 246 (sed gr. 8qvápvov) 1238 nec ad m. p. DB, ad 123 circha F 122 corr. B.-W. «den.» B.-W. baptismum (Thes. 1717, me*** rigitur F (/. ad mensuram non porrigitur ? B/.)

134 128 pro] praef. 122 a 126 quantum] praef. 80 73) gtatiae] praef. 178 135 prouenit Wzz. 574 B£., probent B, proben* F aequaliter B, eg* F (praef. 17) 137 ortum Iz. 574, mortuum F B 138 iustam F XVI, 1 inscr. deest in B

TRACTATVS ORIGENIS XVI, 1-6 1o

diuinum est cito agnusci (-0-) possit, merito in ipsa inquisitione torquimur. 2, Attamen quia (qui) dominus saluatorque noster fiduciam requirendi dedit sic dicens : Petite et accipietis, bulsate et aperietur uobis, quaerite el ànmuenielis, et : Nihil est obscurum, quod nom reuelletur (-l-), et. tectum, quod non manifestetur, proinde fretus hac policitatione (-ll-) conitor de lectione facere sermonem. 3. Sed ante omnia requirendum nobis est, quur (cur) praetitulatio ista cum (con) subsequenti sermone non congruet. Ait enim : Visio quam uidit Esaias (-y-) in regno Oziae (-y-), Ioathan, Achat, Ezechiae, regum Iuda. Cum

2o

II7

uisio quatuor (-tt-) regum

temporibus

utique una haec

ostensa non

fuerit,

quasi una uisio |est; uno tempore uisa (uno t. u. est); non enim

dicit uisionis (-es) quas uidit Esaias (-y-) quasi plures, sed uisio inquid, ut unam uisionem hostenderet (o-) ; quae si una est, uno, ut dixi, tempore uisa est, non tamen quatuor regum 2 ^

30

3^

4o

45

temporibus una et eadem uisio ostensa est. 4, Deinde (uidete»,

quod in subsequenti sermone uisionem ipsam non insinuad (-t), sed grauissima intentione populum obiurgat ; ait enim : Audi caelum et percipe auribus (a. 5.) terra : fios genui et exaltaui, ipsi autem me espreuerunt (spr-). Hoc non est uisionem referre, sed cum magna indignatione f eadem T populum increpare ; aliud est enim uisionem dicere, aliut (-d) inuectioni[bu]s uerba proferre ; uisio etenim oculis ostenditur, uerba auribus intimantur. 5. Denique Abacuc propheta non se dixit uidisse, sed audisse : Domine, inquid, audiui quod. audiui ex te esse el timui ; crediderat enim, quod de deo audierat, et ideo

timebat, quia de deo audierat. In hoc autem loco quare uisionem in titulo ponat et non ipsios (-us) uisionis, sed inuectionis uerba subiunxit, diligentius debemus aduertere. 6. Sed quoniam praetitulatio obscura ponitur, uerbum autem dei propheta adnuntiat, proinde necesse fuit, ut prius uerbum dei, pro quod propheta missus fuerat, indicaret et sic uisionem suam oportuno loco et tempore diceret. Nam et scriba ideo uisionem in libri capite titulauit, quia prius uisionem ipsam propheta uiderat, quam uerbum mitentis (-tt-) audiret ; sic enim ait : Anno quo mortuos (-us) est Ozias rex 11/12 Matth. 7, 7. 34/358 Hab. 5, 2.

12/13 Matth. 1o, 26.

18/19 Is. 1, 1.

28/29 Is. r, 2.

45/46 Is. 6, 1.

14 fretus IW. 247, fettur F B 13 reueletur] praef. 39 10 qui] praef. 152 conitot zz. 247, cognitut (-or) F B de lectione B.-W., de eleccione F, 23 quae si 19 ioathan achat B * F 17 congtuet] praef. 1 dilectione B 26 sermonem F 26 ppl. B.-W. 24utuisa F B.-W., qui si B, quasi F 29 espr.] praef. 16 28 terte* F (yfj ór. kópios. éAdAmaev) 27 subiurgat B 30 eadem] eundem Wzz. 574, errantem? Bf. 31/32 corr. B.-W., inuencio **ba F 41 40 prius ozz. B 389 uerba B 37 non in F (an dat., praef. 52 ? Bt.) quod B* F — 44ipse B quam * am F

118

o

TRACTATVS ORIGENIS XVI, 6-11

(Osy-), uidi dominum sedentem. super thronum excelsum, et haec (est? wisio quam widit Esaias (-y-) filios (-us) Amos, quia uidit dominum sedentem super thronum excelsum, quo tempore omnia ei ostensa sunt quae futura erant. 7. Vnde et scriba recte prius uisionem posuit quam propheta(e) inuectionem indicaret, ne quis Esaiam (-y-) non missum a domino in conuicium potios (-us) populi Israhelis exsurrexisse quam

uerbum

domini

nuntiasse

putaret;

sed

,et, mirifice

propheta ante uerbum domini populo intimauit quam uisionis suae textum exponeret. Sed cum ita sit, nihilominus et de praeposterato ordine disserendum est, quoniam saepe numero in scripturis diuinis ita inuenimus scriptum, ut quod prius factum est postea ponatur et quod postea futurum est prius adnuntietur (ann-). 8. Audite consilium sancti spiritus. Haec 6 o enim in omnibus fere scripturis dispositionis ratio inuenitur, ut non

directo

ordine

scripturarum,

series digeratur.

Hac

ergo de causa praeposterantur uerba diuina, sed et multa figurate dicitur (-untur) — alia enim ennigratis (-n-) referuntur aut tipice (-y-) indicantur uel alligoria (allegorice) enarran6 5 tur aut in parabulis (-o-) obscurantur —, ut, quia aliquando seductur serpens uerbis subdolis hominem in paradiso deceperat, dum ea, quae simpliciter deus homini iusserat obseruare, ille mala interpretatione contraria persuaderet, et quia tunc homini euidens praeceptum fuerat, quod ipse diabulus (-o-) 1o possit agnuscere (-o-), ideo hominem male suadendo decipit (-e-) ; 9. quare necesse fuit, ut ex eo iam prouideret spiritus sanctus homini et per parabulas (-o-) et figuras loqueretur, praeposteraret quoque, ut iam dictum est, ordines prophetiae, ne quando iterum accepta occasione peccatum per mandatum 7 - induceret et per ipsum rursus hominem occideret. 10. Ac (Hac) ergo de causa in parabolis et obscuris uerbis et praeposterata serie scripturae deiestae (digestae) sunt, ut et ipse ignoraret et obscuritate uerborum inrideretur inimicus et de praeposterato ordine tempora ignoraret et nemo alius intellegeret (-i-) sancti 8 o spiritus sensum nisi his, qui eundem spiritum habuissed qui locutus est in prophetis, alienus uero spiritus scire non possit. 11. Denique et ipse dominus pro (per) parabulas (-o-) locutus est, ut sui tantum quae loquebatur agnuscerent (-o-), qui uero 47 Is. 1, 1.

46 seden**ronum F 44 (est? B.-W. esaias uidit F (eiàev H.) prophetae B.-W., -am F, -a B 50/51 inuencionem F 60 fere oz. F

50 de-

posicionis F 63 dicitur] praef. 163 enigmatis B, enn* FP, aenigmatice B.-W. 64/68 aenn(atrantur» F 66 seductur Bz., seductus F B de anacolutbo cf. praef. 169 67 homini iusserat B.-I7., omnibus erat F B 69 euidens] praef. 62 33 ordines B, *nas F $80 habuisse B 82 pro] Praef. 122 a

TRACTATVS ORIGENIS XVI, 11-16

II9

sui non essent, audientes non audirent, sicut scriptum est :

8; Ne auribus audiant et corde intellegant (-i-) et conuertantur et sanem eos, dicit dominus. Non quod deus nollet eos conuertentes sanare, sed quia peccatorum illorum inormitas praecesserat, ideo non merebantur neque conuerti neque sanari. 12. Denique ob hoc et quatuor regum tempora scriba in go titulo posuit, id est Oziam (-y-), Ioatham, Acaz (-ch-), Ezechiam, ut sciretur quanto tempore et quam euidenter populum

Israel propheta arguerit et natiuitatem atque aduentum Xpisti indicauerit (praedicauerit). Et nec sic ei credere uoluerunt, sicut apostolus ait : A» contemnis patientiam et longanimitatem 95 dei ignorans quod patientiam dei (p. d. q.) ad paenitentiam te adducit ? *"T'w autem secundum duritiam cordis tui tesaurizas (th-) tibi iram in die irae iusti iudicii dei. 19. Et quia tanti temporis praeuaricatio nihil populo profutura erat, in eo inuenitur cum «eo locutus» dominus per prophetam : Audi 100 caelum et percibe auribus terra quoniam dominus est. locutus. Audi caelum et percipe auribus terra, quasi uero caelum hoc aut terra aures proprias haberet, ut possit audire. 14. Sed cum caelum nominaret, caelestes potestates, id est angelos, et terram, «id est» homines (sanctos? ad audiendum uerbum do-

10; mini prouocabat, eo quod filii Israhel contemnentis (-es) deum propera(ba»nt nec omnino ad paenitentiam post tanta scelera facinora redire uolebant ; proinde testatur caelum et terram, id est angelus caelestis et homines sanctos qui ex terra(e» substantia constiterunt, ut audirent, quid deus dominus con-

110 tullisset (-l-) et quid ipsi in contemptum diuinitatis egissent. 15. Filios, ait, genu et exaliauwi, ipsi autem me spreuerunt. O graue peccatum et paene inexorabilis uenia, ut eos quos deus a se generatus (-os) et exaltatus (-os) dixerat, ab ipsis spretum esse testetur! Generauerat utique eos (e. u.) per le11; gem et exaltauerat per gratiam, quod [de] his ultro omnium gentium potestas concessa erat ; et ideo hunc non spernere, sed sequi et audire debuerant ; in eo est enim materia rerum et ratio uirtutum et fons omnium bonorum. 16. Ouid enim deo aut potentia maius est aut ratione perfectios (-us) aut claritate 12o loculentius (lu-) ? Qui quoniam eos ad sapientiam et iustitiam 85/86 Is. 6, 10.

94/97? Rom. 2, 4.5.

99/100 Is. 1, 2.

111 Is. 1, 2.

86 nolet B

90/91 Ezechiam B, zehiem F 92 arguetit B.-I., argueri F, argutet B — 95 patientiam] praef. 5. 98 in eo] praef. 109 g — 99 suppi. Br., cum B * F, locutum B.-W. dominus B * F 104 suppl B.-W. 105

106 propetrabant B.-IV., -ant F (praef. 1v), praebecontemnetis F (praef. 4) rent B (sc. contemnentes (se) ? B.) 100/107 scelera facinora] praef. 185 112 109/110 contulisset a5s.] Tes. 186, 59 B* F 108 terrae B.-IW., -a eos quos] praef. 167 ; cf. ille abundans Thes. 347, 14 inexorabilis] praef. 188 115 [de] B7. de his B, des F ultro Bz, -a F B

120

12

-

130

TRACTATVS

ORIGENES

XVI, 16-20

procre(a»uerat, non fuerat fas relicto deo sensu(s) (suo) hac uitae dator(e» uanis fragilibusque simulagris (-c-) atque idolis famulari neque gulae ac libidini(s] seruientes ab innocentia et pietate discedere ; istae enim uitiosae et mortifferae (-f-) uoluptates quae opulentia rerum animum hominis inlaquea(re)? consueuerant, aeterna morte damnatae sunt. 17. Ideo et hic improperans (in-) eis dicit : Filios genui et exaltaui, id est uerbi semine et legis institutione genui et super omnes gentes exaltaui et extuli, mirificos reges propter eos occidi, de terra Egypti (Ae-) manu ualida et excelso bracchio liberaui, in

columna nubis per diem et in columna ignis per noctem praeiui eos, et interrupta aequorum cum circumstarent montis (-es) aquarum, per Elitreo pelago sicco pede transire feci, inimicus (-os) quoque eorum redeuntibus in semet undis occidi, pane is ^ angelorum in eremo (he-) satiaui et disrupta durissima petra copiosam aquam sitientibus praestiti : ecce quibus beneficiis exaltaui et uos dereliquistis dominum! 18. Et ob hoc qualem comparationem subiuncxit (-x-) audite : Agnouit iinqui(d», bos possessorem suum et asimus jrae14 o sepe domini sui, Israhel autem me non cognowit et plebs me non intellexit. Quod (quid) in eo dicit ? non, quod animalia muta et ratione carentia populo illi praeponeret ? Illa etenim nutritores suos et dominos agnoscunt et sequuntur (-cu-) et uocem dant cum eos uident uel audiunt ; populus autem Iudaeorum 14 A genitorem suum et dominum et bonorum omnium datorem

150

noluit agnoscere. Non enim dicitur : quia non potuit, ideo non agnouit, sed quia sponte noluit, sicut per Hieremiam ait : Twrtur et erunno (hyrundo) cognouerunt tempora introitus sui, populus autem meus me non cognouit. 19. O misera et detestanda stoliditas populi, quibus bos et asinus, muta scilicet ani-'

malia, et turtur

et erundo

(hyrundo),

dulces

scilicet aues,

praeponuntur ! Sic et in euangelio ipse dominus propria uoce testatus est dicens : Hierusalem, 15 ^

Hierusalem,

quotiens

uolui

congregare filios tuos ut gallina ullos suos sub ascellis (ac-) et tu noluisti !Non dixit : et tu non potuisti, sed noluisti ait ; non posse enim ueniam habet, nolle uero contemptus est. 20. Set (-d) soletis requirere, quare dominus noster se gallinae 134/138 cf. Ps. 77, 25. Matth. 23, 57.

139/141 Is. r, 5.

148/149 Ier. 8, 7.

153/155

121 corr. B.-W. sensus B/. 122 datore B.-W. 123 libidini B.-IV. 135 opulentia W'z;. 574 Bz., opulentium B * F — animam F . inlaqueare Wr. 574 Br. 126 damnatae B.-W., -1 F B 132 interrupta renrr. 133 per E. pelago (. 8.8. "EpvÓpaov mreAdyovs. Bz.) B, *** P (praef. 32) 137 dominum oz. F 139 in quibos F, corr. Vg. — 141 in eo Bz., ideo F B — non (7. nonne) om. F 143 ut praep. F 147 hieri- B, xremiam FP 151 dulces de cana. Br. 152 praeponuntur B/., pro- F B 154 asc. suis F 156 contemptus B, cü comptus F 154 soletis] praef. 173 se oz. F

TRACTATVUS

16o

165

17o

175

ORIGENIS XVI, 20-25

I2I

uoluerit comparare in euangelio, cum et in lege et prophetis aquillae (-l-), id est regi alitum comparatur ; sic enim de eo scriptum est : S?cut aquila frotegit nidum suum et renouabitur, sicut aquila in scapulis suis portabit eos, dominus deus protexit eos. Proinde disserendum est, cur se dominus in euangelio non aquilae, sed gallinae similem dixerit. 21, Recte utique tunc aquila dicebatur, quia unum nidum et unius generis pullus (-os), id est solius Israhel popolum (-u-) contra omnes gentes et nationes protegere dignabatur; nunc uero ideo gallinae (g. 1.) se similem dix[er]it, quia ex omni genere auium nemo alieni generis oua compressa et calefacta excludit, nemo alii generis pullus (-o0s) suppositus (-os) aut nutrit aut sub ascellis Suis seruat et pascit nisi sola galina (-ll-). 22, Sic et nemo alius diuersarum nationum et aliigenerum (alienarum) gentium populus sub ascellis (ac-) crucis suae et sub plumis uirtutum suarum collegere (-i-) potuit et in uitam aeternam calore spiritus animare caelestique cibo satiare nisi Xpistus dei uiui filios (f. u.), qui non solum filios Israel uoluit sub ascellis (ac-) crucis suae collegere, sed et omnes, ut dixi, gentes et nationes

sub protectione alarum suarum redigens ab omni iniuria et periculo defensare dignatur (-etur), sicut scriptum est : Iq umbra alarum tuarum sperabo, donec transead. (-£) amiquatas. 18o 23. Hunc ergo genitorem, hunc defensorem et saluatorem humani generis noluit agnoscere populus Israel euangelica uoce praeconantem, quae et retro noluerat per prophetas audire. 24. Ouamobrem subiunxit dicens : Vae genti peccatrice, $opulo pleno peccatis !Filii (s»celestis, dereliquistis dominum 185 patrem, dum filium ipsius denegastis, qui adhuc *adpomitis (app-) iniquitate(m) adicientes ad iniquitate, hoc est dicere : qui adhuc scelera sceleribus comulatis (cu-), *dereliquistis deum patrem e& ad iracundiam rouocastis sanctum, Israel. 25. Non quo (quod) patriarcarum (-ch-) ipsorum Israhel (-elis) ad 19o iracundiam prouocauerint, qui ante multus (-os) annus (-os) quam haec dicerentur iam in pace praecesserant, sed sanctum Israhel, id est Xpistum ad iracundiam non ei credendo prouo160/162 Deut. 32, 11.

178/179 Psalm. 56, 2.

183/188 Is. 1, 4.5.

158 et in lege et (in) prophetis zz esz necessarium ; ef. Thes. s. u. in 803, 14 159 comparatur] praef. 140 161 pott. eos F B (a?rovs), pullos B.-]W. 167 dixit Br.

108 oua B, oga F comptessa] Tes. 2159, 21 169 pu** positus F subp- B 171 aligenerum B7, alii generum .F 172 populus acr. (praef. 8) vasc. F 177 ptotectione W'zz., B7., protestatione F B 182 quae acc. (audire) 183 peccattice] praef. 2 184 scelestis B7. (praef. 33. 4), caelestis B * F 185 apponitis B.-IV., adponitus PF, apponit his B 186 iniquitatem B.-W. 187 adhuc B7., ad haec B, *«c F 188 sanctum Wz. 575 Bz. (róv dyvov) B, semen F 189 non quo F, nunquid B patt. ips. I.] praef. 178 190 iracundiam B, *ndium F multus an* F 192 iricundiam F 12

ü

C.C. LXIX

122

TRACTATVS ORIGENIS XVI, 25-30

cauerunt. Israhel etenim homo uidens deum ex Ebrea lingua in Latino sermone interpretatur ; et quis homo est qui deum (-it), cum scriptum sit ad Moysen : Non foteris faciem IS uidet meam uidere, nemo enim uidit deum et uixit ? Saluator quoque in euangelio : Deum, inquid, 2emo widit unquam misi unicus filius, qui est in simum (-u) patris. 26. Ergo quia deum nemo uidit nisi unicus filios (-us), merito ipse est Israel, que (qui) et 20 Oo homo secundum carnem naturae (natus) est et deum patrem solus ipsi (-e), qui filius dei est, uidit et uidet. Hoc est Israel homo uidens deum, quem ad iracundia (-am) non ei credendo prouocauerunt. 20 IS

2I o

24. Sed adhuc adiecit : Omne caput in dolore et omne cor 4n merore. Caput principes eorum et sacerdotes apellat, cor autem scribas et Pharisaeos (-ss-), qui sacrorum misteriorum arcana (-ch-) populis intimabant. Quos ideo in merrore et dolore dicebat esse conuersos, quia et caput suum Xpistum esse non agnouerant (cognouerant) et cor, quod est sapientia, filium dei Xpistum esse spreuerant. 28. Nom est, inquit (-d), ubi malagna (-ma) inponere (impo-) neque oleum neque alligaturas. Vere haec et merito omnia de illo populo dicebantur, cui non corpus,

sed

anima

incredulitatis

uitio

uulnerata

iacebat ;

malagna (-ma) enim et oleum et alligaturas fumenta (fo-) sunt 2I A

corporis, non animae; ideo, (quia? eorum animae infirmabantur, ista medicamenta ad animae curationem adhibere

non poterant. 29, Sed si uis animae uulneratae malagma conficere, que (quod) tumores (-is) eius conprimat (com-) et uitia curet, adsume (ass-) tibi paenitentiam delictorum, qua ma22 [o] lagma de bonorum operum pigmenta confectum ut elimosinam (elemosinam) indigentibus praebeas, oleum quoque, id est pinguissimam crismatis gratiam diligenter infunde, alliga- turas uero, id est euangelicae disciplinae uincula (-cl-) stringe. 30. Ouae quia ille populus uti nolebat, ideo animae eorum 22 A curari non poterant, sicut curatus est ille euangelicus uulneratus, qui cum discendens (de-) ab Ierusalem (Hi-) in Hiericho incidisset in latronis (-es), quem cum Samaritanus euangelicus colligens uulnera eius in uino et oleo refouisset, id est gratiam crismatus (-is) et redemptionem sui sanguis (-nis) praestans 25 o euangeliorum uinculis (-cl-) conligasset (coll-), inposuit (im-)

195/196 Exod. 33, 20. — 197/198 Ioh. r, 18. — 204/205 Is. r, 5. — 210/211 Is. 1, 6.

2285 Luc. ro, 30.

193 Israel] F i7 zmarg.: quid Istael dicatur 199 que] Praef. 2 200 catnem deum B, dominus F 207 metrore F, memore B 208 esse non B/., non esse F B 210 spreuerunt F 212 cui] praef. 52 a 214 alligaturas] praef. 55 b fu***pus F 218 (quia? Br. 218 que] praef. 38 219 curat B 220 de c. acc.] praef. 103 229 sanguis] praef. 33 naturae] praef. 178

TRACTATVS ORIGENIS XVI, 3o-XVII, 3

123

in iumentum legis, adduxit ad stabulum ecclesiae, stabulario,

id est angelo ecclesiae consignauit, datis ad curam duobus denariis, duo iscilicet (sc-) nummisma«ta) regalia, id est patris et filii e[t]scriptionem (inscriptionem) habentia. 31.

25; Haec

est medicina

perfecta, haec ratio curationis,

quae et

corpus et animam potest ab omni infirmitate liberare ; que, sanctissimi fratres, quantum possumus boni hac (ac) beneficii (-ci, animum mentemque foueamus, ut uere sani et felices ante conspectum dei patris omnipotentis esse possitis. XVII.»

TARDO SEQOVENTIA DE LIBRO TAE

EZEHILIS

PROPHE-

1. In diebus illis facta est super me manus domini et eduxit me in spiritum (-u) dominus et posuit me in medio campo et ; hic erat plenus ossibus humanis. *Et circumduxit me per girum eorum et erant multa ualde in faciem campi arida mimis. *Et ait ad me : Fili hominis, si uiuent ossa ista ? Et dixi : Domine, tu

1:9

15

20

2;

scis ista. *Et ait ad me : Prophetare super ossa. et dices illis : Ossa arida, audite uerbum domini et reliqua. 2, Simplex est quidem lectio haec, sanctissimi fratres, quae non per allegoriam scripta est, sed ad exemplum credentium posita. Spem quoque resurrectionis in eodem corpore repromittens magnam fiduciam aeternae uitae Christianis omnibus praestat. Et quamquam fides catholica sacramentis caelestibus rationi(bu»sque in hanc spem (in hac spe) resurrectionis integra perseueret ac tuta, quippe cum sit multarum scripturarum caelestium auctoritate munita, tamen qui (quia) plerumque obrepit falsitas hereticorum (-ch-), quae orta est ex inbicillitate (-be-) mortalium sensuum diabulo (-o-) inspirante, proinde breuiter de hac spe[cie] deo annuente tractare proposul, ut resurrectionem carnis uere futuram ostendam et callida hereticorum (-ch-) argumenta traducam. 3. Extiterunt multi qui a foris quidem oues putantur, intus autem sunt, ut saluator dixit, /uf? rapaces, qui simplices quosque ut serpens Euam in colloquiis (con-) sauciant et seducunt, dum caelestium uerborum simplicitatem per uoluntatis suae sensum et non pro ueritatis ipsius absolutione suscipiunt, negantes, ut XVII, 3/9 Ezech. 37, 1-4.

23/24 Matth. 7, 15.

231 ad stab. eccl. B, ad stabu* *xit edixi F 233 iscilicet Bz( praef. 16), istilicet F 233 nummismata D.-W. (praef. 44), -ma B * F 234 [et] B.-W., escr. B7. inscriptionem] praef. 16 236 que] praef. 14? a 238 beneficii] praef. 36. XVII, 1 inser. 07. B 4 domini B (épros) 6 erant B, ecce F 7 uiuent B.-W. (Cjaerax), -unt B * F 12 quoque] Praef. 138 15 supp/. B.-W. 15 hanc spe F . 17 qui] praef. 150 a 18 heretichorum B, here« F — 20 spe

B.-W.

27 obsolucione F (praef. 32. de sensu cf. Thes. I 182, 4)

124

TRACTATVS ORIGENIS XVII, 3-8

iam dixi, carnis resurrectionem ; 4, contra

quos licet ampla

disputatio sit necessaria, tamen nos breuitati studentes paucis respondere curabimus, ut et bene credentibus 3 o ammodum dexteram porrigamus et errantibus uiam salutis sine inuidia demonstremus. 5. Hanc etenim lectionem, quae nunc recitata est quaeque perspicue resurrectionem carnis ostendit, aliter interpretantur 3 IE dicentes ossa illa dispersa in campo figuram fuisse filiorum Israhel (Israelis), qui erant in istius saeculi campo per captiui-

tatem dispersi ; et sicut ossa, inquiunt, illa congressa sunt et

4o

incorporata, ita et illi essent (a) captiuitate in Hierusalem et in regno proprio, a quo exclusi fuerant, colligendi et in statu pristino redituri ; denique hanc resurrectionem domui Israhel iam tunc facta dicunt, quando de Babillonia (-l-) a captiuitate post septuaginta annos in Iudaea sunt restituti. 6. Sed absit hoc a fide catholica, cum constet ueram (uerae) carnis resurrectionem iusta (-x-) testimonium scripturarum caelestium

4 A esse credendam. Videamus ergo nunc, ut(rum), qui apostolica

auctoritate carni et sanguinis quaestionem inducunt, utrum absolute apostolus eandem carnem et sanguinem a dei regno abdicet et excludat, quod dicit : Caro et sanguis regnum dei non bossidebunt, an sub uocabulo carnis uitia carnis denotet 5 o et inurat. Ecce idem apostolus : Omnes, inquid, resurgimus (-emus) et mon omnes inmutabimur, et : Qui. transfigurauit corpus mostrae humilitatis conformale corporis] gloriae. *. Quando erit hoc corpus humilitatis nostrae conformale gloriae dei nisi in resurrectione sanctorum ? sicut Iohannes apostolus 5 5 (a. Ioannes) ait : Beatus, inquit (-d), sanctus his qui habet partem in prima resurrectione ; in his mors secunda non habet potestatem. Sed et rursus beatus apostolus repetit dicens : Ex/ubete (exi-) corpora uestra hostiam uiuam, sanctam, blacentem deo. Quomodo uiua, si (se) peritura sunt ? quomodo sancta, si 6 o profananda sunt ? quomodo placibilia, si damnanda sunt ? 8. Vnde et in hoc loco unus idem spiritus dei, qui per apostolum locutus est, hic et per prophetam tunc resurrectionem carnis ostendens sic ait : Haec dicit dominus : Ego aperiam 30 cf. Phoebad. c. Arrian. 6 p. 17P. 48/49 I Cor. 15, 50. 50/51 I Cor. 15, 51. 51/52 Phil. 5, 21. 65/5*? Apoc. 20, 6. 57/58 Rom. I2, r. 63/69 Ezech.

57, 12-14. 33 hanc B.-W., haec F B (e£ lectio B) 34 prespicue F 38 a captiuitate in B.-W., in captiuitatem F B 38/39 essent ... colligendi] Praef. 89 41 facta B (praef. 91 D), festa F 43 uete B 485 suppl. Bt. (praef. 175) qui] praef. 152 46 carnis B.-W. (praef. 52 b. 180) 51 transfigurauit B * F 52 corpoti B.-W. (cónar) | B5 hisB* F 60 placibilia B7z., placabilia F B 61 unus idem] Thes. s. 4. idem. 190, 23.27 (u. eidem FP, ;. et idem ? Br. ; u. et i. Wzz. cf. 11, 162 xi, 240. xv1, 25) 61/62 apostolos F 62 resurrectionem B.-IW., -is F B 63 ostendens B, diui*ens F

TRACTATVS ORIGENIS XVII, 8-13

I25

uobis mowwmenta ei educam uos de monumentis uestris in lerram 65 Israel. '*3Et scietis quod ego sum dominus, cum aperiam monumenta uestra el educam de monumentis bopulum meum Vet dabo spiritum meum in uobis ei uiuelis et bonam uos swper terram. Et scietis quod. ego dominus locutus sum, et faciam, dicit domi-

nus. 9. Hoc est quod et (et q.) beatus apostolus Paulus totis 7o fide uiribus praedicat dicens : Qwid, inquid, mihi frodest quod Effesi[s] ad bestias bugnaut, si mortui non resurgunt ? Sed et (ad» Corinteos omni ecclesiastica disciplina disposita fidem illorum iusta (-x-) euangelicam regulam in dominicae mortis et resurrectionis (di»rectione (demandatione) concludit, ut 7; et nostrae quoque spei normam «4ea»ndem (inde) perduceret, dicens : 10. S? autem $raedicatur quod X pistus a. mortuis vesurrexerit (-xit), quomodo quidam dicunt in uobis vesurrectionem moriuorum non esse futuram ? ??Quae si mon est, inquit (-d), nec X pistus resurrexit; (si autem X pistus non resurrexit) 8o 2440s est braedicatio nostra, uacua est el fides nostra, Ànuena-

mur el falsi testes dei, qui testimonium dicimus, quasi suscitauerii Xpisium quem mon resuscitaueril. (suscitauerit). "Et si Xf5istus mon resurrexit (surrexit), uana est fides uestra et quidem àdhuc in delictis uestris estis 19cb qui in X isto dormierunt, per8s derunt. Nunc autem, inquid, X4$iéstus resurrexi brimatiae dormientiuwn. 11. Nam ad Thesalonicenses (Te-) uelut solis radio scriptum ita claret, quod j//ucifug(ae» isti; aeretici (h-) non libenter accipiunt : J2se, inquid, deus facis sanctificet uos totos ; et quasi non

sufficeret dixisse £o£os, adhuc insequitur

9o omnem substantiam homini (-is) : V? integer, inquid, spiritus uester et anima et corpus sine querellam (-la) in diem domin reseruetur. 192. Quod ideo nominatim distinxit, id est spiritum, animam et carnem, ut probaret totum hominem saluti distinatum (de-). Sed in diem, inquid, domini conseruetur, hoc est in 9; aduentum saluatoris nostri, qui clauis est resurrectionis mortuorum. 13. Discant ergo apostoli sensum, si non intellegunt (i-) qua ratione dixerit : Caro et sanguis regnum dei mon widebunt, quia, qui sub exemplo dominicae resurrectionis nostram quoque spem in resurrectionem dirigebat, non potuit rursus 100 eandem spem resurrectionis (stilo alio abdicare, quippe cum omni (-e) exemplum non ex deuersitate (di-), sed ex parilitate 70/71 I Cor. 15, 32. 46/86 I Cor. 15, 12.13.17.18.20. "Tert. resutt. 47, 14 p. 98, 10 Kt. 88/92 I 'Thess. 5, 25.

84 lucifugae isti:

70 fide B * F (praef. 34) — "ieffesis B* F 72 (ad) B.-W. omnia F (ef. W.$z 67, 1954, 152) 94 et 85 suppl. Br. 99 suppl. Br. 81quasiet F — 87 suppl. B.-W. 89 dixisse B.-I., quid esse F, quid et B 90 homini] praef. 52a. 94 non uid.] x«F 100 stilo zz. 247, telo F B 101 patilitate B.-W., prauitate B, ptauite F

126

105

II$

TRACTAVS ORIGENIS XVII, 13-18

ponatur. 14. Si enim Xpistum passum, si sepultum audis secundum scripturas, non alias quam in carne resuscitatum credere debes ;ipsum enim quod cecidit in mortem, quod iacuit in sepulturam, id est caro hominis quam dei sermo susceperat, ipse rursus resurrexit in Xpisto. 15. Cum ergo de carnis resurrectione probatum sit, superest, ut prospiciamus qua condicione carnem exeredauerit apostolus a dei regno (r. d.) dicens : Caro et sanguis regnum dei non dossidebunt. Quis nesciat, dilectissimi (dulcissimi) fratres, ipsum beatum apostolum duorum hominum fecisse mentionem ? Primus homo, inquid, de terra terrenus, secundus homo de caelo caelestis. Igitur si Xpistus dei filius, licet de caelo caelestis, homo tamen alias dici non potest nisi quia et ipse carnem atque animam induit, factus scilicet secundus Adam, et proinde ex consortio carnis et animae commercium quoque nominis traxit ut homo diceretur. 16. Sed qualis, inquid, caelestis, tales et caelestes. Quaeres : substantia tales am disci-

120

jlina ? Si substantia : Xpistus corpus hominis induit; si disciplina[m], (n»ullo modo s(e»perabuntur terreni adque (-t-) caelestes (-is), quia in quibus corporibus terreni fuerunt, dum adhuc secundum carnis uitia uiuerent, in hisdem (i-) gratia accepta spiritali pro sanctitate et iustitia caelestes ho-

125

I30

mines appellantur, propter quod caelestem spiritum meruerunt. 17. Ac proinde nihil inter terrestrem adque (-t-) caelestem discernere potest» nisi sola obseruatio disciplinae, qua caelestem hominem non de substantia corporis, sed futura claritate apostolus declarabit : A/;a est enim claritas caelestium, alia terrenorum. Verum est, quia alia est diuinitas sanctorum, alia conuersatio peccatorum. 18. Vnde manifestum uobis esse debet distinctionem istam terrestris hominis atque caelestis non de carnis substantia, sed de carnis differentia exstitisse.

Denique s?cut foriauimus, inquid, ?maginem terreni, portemus et imaginem caelestis. Quomodo portauimus imaginem terreni

104 cecidit in mortem] cf. Rufin. symb. 29 p. 365^ e Iuuenc. 4, 327 in letum cecidit e? cadere (incidere) in morbum 109/110 I Cor. 15, 50. 112/113 I Cor. 15, 47. 117/118 I Cor. 15, 48. cf. Tert. resurr. 49, 4 C.C. 2, p. 990, l. 11 Botl. 123 cf. Eph. 4, 24. 128/129 I Cor. 15, 40. 133 I Cor. 15, 49.

106 ipse] praef. 41 108 prospiciamus] praef. 122c —— 112 homo de t. F (uo/uine primus inquid homo P?) 116 et proinde] praef. 182 petinde F 118 quaeres B.-I/., quae uero si B, «uere si F 118/119 an disciplina B.-W., hanc disciplinam F B 119 substantia B.-W., -ie B * F. (sz substantia tales erunt qualis Christus, dico Coristum corpus bominis induisse. B.) — 120 disciplina Bz. nullo Wr. 575, Bf. seperabuntur Br. 123 spirituali B, pi« F iustitiam F 126 potest B/. 127 (de) futura B.-W., sed u. Thes. s. u. in 803, 53 129 diuinitas Z. diuina conuersatio (diuini efiam martyres e£ apostoli dicuntur, Thes. 1619, 79. Br.) 131 caelestes B

TRACTATVS ORIGENIS XVII, 18-23 135 nisi (per? collegium transgressionis,

per consortium

I27 mortis,

per exilium paradisi ? 19, Sed sic, inquid, fortemus imaginem caelestis, id est in eodem corpore constituti. Sed quomodo portamus (-emus) imaginem caelestis nisi secundum liniamenta Xpisti in omni sanctitate, iustitia et ueritate ? Igitur 14o in ipsa carne in qua imaginem terreni per consortium peccati et mortis portauimus, in eadem rursus imaginem caelestis portemus per bonam conuersationem, quae est in fide, sanctitate et ueritate, secundum Xpistum ambulantes. 20. Probatum omnibus esse iam debet non ipsam carnem, sed opera 14; carnis esse damnanda,

sicut idem apostolus

ait : Manifesta

suni opera carnis, quae quidem sunt fornicationes, adulteria, ebriositates, auaritia, luxoria (-u-), idolorum seruitus et cetera his similia, ?'quoniam qui talia agunt regnum dei mon ossidebunt. Ecce ipse apostolus ostendit quemadmodum carnem et 15» Sanguinem a regno dei abdicauerit, cum opera carnis quae damnarentur expressit. 21. Plane si apostolus numquam pro operibus substantiam posuisset, recte de carne dixisse putaretur. At cum in carne constituto(s» negabit (-u-) esse in carne, eo quod accepta fide 15; carnis

opera

abiecissent,

et illo(s»

carnem

et sanguinem

dixerit, qui propter carnalia uitia spiritum dei percipere non meruissent,

formam

utique eius subruere non debemus,

ut,

cum ille opera pro substantia damnet, tu potes (putes) substantiam ipsam carnis pro operibus esse damnanda. Denique 16o sic ait : Qu? in carne sunt, inquit (1.s.), deo lacere non possunt. Sed. wos, inquit, iam mon estis in carne, siquidem spiritus dei in wobis est. 22, Haec tamen in carne positis (p. in c.) discribebat (scribebat), sed et ipse adhuc in corpore constitutus has literas (l. h.) recitabat et iam deo placebat ; iam enim in 165 tertium caelum raptus et in paradiso (-um) ductus supercaelestium mysteriorum (-i-) arcana (-ch-) uiderat et audierat werba quoque ?n- |uerba quoque Zmenarrabilia, ennarrabilia,

quae,

ut dixit,

quae, ut dixit, non

licet ho-

homini non licet loqua. mini loqui audierat. 17o 23, Cum igitur in carne positus ista uidere et audire (au. ac u.) meruerit, quantae inconsiderantiae quantaeque (ac) demen-

139 cf. Eph. 4, 24. 142 cf. Iac. 5, 15. Rom. 8, 8.9. 167 II Cor. 12, 4.

145/149 Gal. 5, 19-21.

160/162

135 (per» B.-W. 139 in omni B, inude »« F 140 priu: in B.-W.., si FP B 142 sanctitate D.-IW., -is F B 154 e7 155 corr. B.-W. 155 api. F, abi. P?

159 damnanda] praef. 91b seribebat, Ibes. 657, 59 Bt.

160 quia qui F

163 disctibebat 7. deseribebat enim ozz. F

164 recitabat z. serzbebaz ? Bt.

128

YT75

180

TRACTATVS ORIGENIS XVII, 23-28

tiae est clausis quod aiunt oculis tam abrupte sine distinctione carnem ac sanguinem a dei regno excludere ! 24. (Namque) propterea (p. n.) dei filius carnem hominis induit et in eadem carne passus resurrexit, ut in suo corpore formam resurrectionis nostrae ostenderet. Hinc consequenter dei el. hominum mediatur (-or) appellatur (ex? utriusque partes deposito (qui sibi», carnis quoque, depositum seruat in semetipso et (ac) uiuit in caelo. Pignus quoque «generale habet» substantiae (g. s. h.), ut, sicut caro et sanguis regnum dei in Xpisto iam possidet, ita et nos resurgentes a mortuis regnum dei in eadem carne per Xpistum ,capere et; obtinere (-p-) possumus ; 25. ad hoc enim deus carnem hominis sacris manibus suis uelut proprium opus instruxit et de suo afflatu ad similitudinem suae uiuacitatis animabit, inquolatui. (1ncolaiu) quoque, fructui, dominatui et (ac) totius (toti) suae operationis (-t) praeposuit necnon (sed) et sacramentis suis disciplanisque uestiuit et aeternitatem ei in resurrectione donauit. 26. Denique

190

195

mollitionis

200

205

caro

ablwitur ut anima

(emaculetur»,

caro

wun-

guitur ut anima consecretur, caro signatur ut anima saluetur, caro manwwum (obumbratione seu) ?njositione adumbratur ut sancto spiritu inluminetur (-ll-), caro corpore et (ac) sanguine Xpisti uescitur et (ac) potatur ut anima de deo sagimetur. Vnde et (non possunt» separari (-per-) in mercede (in m. s. n. p.) qui opere iunguntur. 24, An tu putas deum manuum suarum operam (opera m. s.), ingenii sui curam, afflatus sui waginam, suae

regulam,

sanctitatis

suae

heredem,

velegionis

(-Il-) suae sacerdotem, testamenti sui militem, Xpisti sui sororem, spiritus sui sponsam id est carnem 7n aeternum destinasse interitum ? Absit. 28. Sed fet) si prophetae non credunt de resurrectione carnis praedicanti (pr. de r. c.), uel ipsi domino credant, qui |Lazarum, ad exemplum resurrectionis nostrae (Lazarum) quadriduanae (-t-) mortis fetore solutum uiuere et suis reddi iussit. ** eo quod in passione sua Monumentis quoque in paspatefactis me**]is sione patefactis sanctorum corpora resurrexerunt, sicut et in hoc loco scriptum 17* I Tim. 2, 5.

184/188 cf. Tert. resutt. 9, 1.

(56.025 7p:951, 15:8-12; Bor l. 7-11.

189/193 cf. Tert. resutt. 8, 5

193/200 cf. Tert. resurt. 9, 2 C.C. 2, p. 922,

174 (N.» B.-W. 176 hic sequentet F 177 (cx) Br. 179 in sem.] * F 179/180 suppl. B7. 180 regnum B, ** et r. F 181 possident B.-W. consurgentes F 182 carnem F 183 possumus] ?raef. 159 ad hoc F, adhuc B 184 instruit B 185 a (ac B) similitudine F B 189 denique — anima om. B (em.» B.-W. 190 saluetur F B, muniatur Ter7. 191 manus Ter. 192 et F Teri, ac B 193 et potatur mom babet Tert. ut et Tert. 197 tegulam F B, reginam Ter. sanctitatis F' B, liberalitatis Terz. 198 testamenti F B, testimonii Ter7. 199 destinasse F B, destituat Ter7.

129

TRACTATVS ORIGENIS XVII, 28-31

: Ego aperiam uobis monumenta et educam wos de monumentis uestris "el scielis quod ego sum

est : Haec dicit dominus

210 dominus. 29, Et quid mirum, si dominus mortuos excitat, cum

ipsum hominem (qui h. i.), cum non esset, de terrae limo (l. t.) plasmauerat ? Facilius sit (enim est) reformare quod fuerit quam quod non erat facere (facere q. n. fuit). Ecce in solacium nostrum in Ecce insuper in solacium nos21; resurrectionem futuram omnes natura meditatur : sol in occasum dimergit ac nascitur, astra labuntur et reddeunt, flores occidunt ac re-

220 uiuescunt, post senium arbusta

«frondescunt?,

non

nisi

corrupta

trum

omnis

rectionem

natura in resur-

futuram

medita-

tur : sol in occasum demergit ac nascitur, astra reditura labuntur, flores occidunt ac reuiuiscunt.

semina

reuié(re-

scunt).

30. «Ita ergo erunt corpo-

22; ra mortuorum in sepulcro, ut arbores in hiberno occultant uirorem suum ariditate(m» mentitae. Cum igitur (sic r»eseruentur cuncta de interitu 23o re(formata», quanto magis tu homo, tantum nomen (qui? morientium dominus factus est], ut et resur(gentium d»omineris, cuius substan235 tiam car(nis humanam) deus dei filius induit et resuscitabit (a mor5tuis !

31. De resurrectione utique 240 du(bitar»e

non

debes.

Et

quamquam

non

icgnorem

plu(rimos

potjius

conscien-

tia[m] meritorum suorum nihil (ess»e post mortem

90. Sic quoque erunt corpora mortuorum in sepulcro. Vt arbores tempore hiberno uirorem

suum

abscondunt,

ariditatem praetendunt, sic omnia per eundem seruantur, ut de interitu cuncta reformentur. Multo magis igitur et homo inter cetera, qui dominus omnium factus est morientium, ut dominetur et re-

surgentium. Ideo substantiam hominis dei filius induit, quam a mortuis

suscitauit. 31. De resurrectione

non

est dubitandum,

illo-

etiam

rum, qui propter conscientiam meritorum suorum mallent post mortem nihil esse

ob-

24; tare magis quam «resurrectio208/210 Ezech. 57, 12.13. Min. Fel. 54, 12.

212/228 cf. Min. Fel. 34, IO.II.

241/248 cf.

209 de monumentis B, **** monumenta uestra et educam de** pulum meum et 214/216 (in) sol. e7 [in] tes. Wzz. 575 cum Min. reliqua F 212 plasma» Ts 227/23* corr. e£ suppl. Bt. 227 Fe. 221/223 suppl. Bt. ex Min. Fel. 242 plux««ius F 239/26? corr. ef suppl. Bi. atiditate mentita Mz. Fe. 245/246 resurrectionem oz. F 243/244. nihil.c F

130

250

TRACTATVS ORIGENIS XVII, 31-32

nem» credere, quia malunt penitus extingui quam ad suplicia reparari, sed nihilo minus uelint ac nolint necesse est ut (etiam ipsi resurjgant, ut, in qua enim carne peccauer(unt resurrectionem negantes» ne supplicia sempiterna

quam

ad suplicia resurgere.

sustineant, (in ea mortis ae255

ternae ignominiam patiantur et rursus in» qua carne fidem, sanctitatem et iusti(tiam coluerunt», in eadem uitae ae-

260

ternae gloriam cons(equantur. Vt autem» resurgentium iustorum finis null(us est, sed

265

semper» uiuunt et proficient[e] gratia in gloria, (ita etiam pecca»torum suppliciis in eodem corpore «finis npullus nec terminus datus est;

Sicut quoque beatis non est gloriae finis,

ita nec miseris est

malorum finis, dicente per Isaiam domino :

ait et(enim dominus) :

270

275

Omnes qui in me praeuaricati sunt, uermis eorum mon morietur el ignis eorum mon extinguetur et erunt in aspectum omni carni. Et dominus (d. quoque) in euangelio: £e, inquit, ?n ?gnem aeternum quam jraeparabit (qui praeparatus est) diabolo et angelis eius. 92, Hic ergo aeternus ignis et sapiens; et membra exurit et reficit et carpit et nutrit ;habet denique exemplum Aetnaei et Vesuui montes et ardentium undique terrarum : flagrant nec consumuntur, ardent nec cinerescunt ; ita penale illut (-d) gehennae incendium non damnis ardentium pascitur, sed inex[c]esa corporis laceratione nutritur. Quare, dilectissimi fratres, cum et de carnis resurrectione satis constet et pena 268/269 Is. 66, 24.

210/272 Matth. 25, 41.

272/291 cf. Min. Fel. 35, 5

248 sed] praef. 138 a 251 enim] praef. 125 254/256 in ea — rutsus in] x«« F 257 iusti *** in eadem F 260 quoque] praef. 138 261 null***uiunt F 262/263 proficient (praef. 39) Bz. 269 ait etx** F 2*1 7jroí(uacev ef jroupaopévov 2*2 sqq. inde ab (saep)iens usque ad xviii, 8 magnifica est ef ab xvirI, 9 proinde uerendum asque ad xvi, 30 et si non accedit ad codd. F B fragmentum P dequo uide praef. p. 12a 272 sapiens F, Min. Fe/., (praef. 188), ens P, oz. B et ozz. P 213/234 Actnaei et Vesuui IW; 575, aeuaei iebusei B (cf. Exod. 33, 2), e** F, euei iebusei P, hennei e lesui Miz. Fe. 2374 montes F P B (praef. 1) 270 consummuntut P 276 illut F P gehennae B, (-ne) P, hienne F pascitur Wz. 575, Min. Fel. Bi, nascitur F P B 274 inexesa Wa. 575, Min. Fel, inexcessa F P B corporis B, corporum P, corpor** racione F

TRACTATVS ORIGENIS XVII, 32-XVIIL,3 280

13r

sit perfidis posita et fidelibus spes caelestis regni promissa, superest, ut demus operam bonis actibus insistendo in omni sanctitate, fide et iustitia permanentes, ut non ad penam, sed

ad gloriam resurgemus, fratres. Amen.

«XVIII»

Pen SEQ(VENTIA) DE LIBRO DANIELIS PROPH(ETE) 1| In diebus illis anno octauo decimo Nabucodonossor (Nabochodonosor) vex fecit statuam auream. Quamquam sollemnita[ti]s diei et praesens lectio admonead vA (-t), dilectissimi (dulcissimi) fratres, ut de bono martirii (-y-) debeamus facere sermonem, tamen quia res ipsa de qua loqui necesse est tam sublimis, tam magnifica est, ut humano ser-

mone condigne praedicare laudarique non possit, proinde uerendum mihi est ne tam inlustres et beatissimorum martirum (-y-) titulos [triumphos] inopia sermonis inminuat, minus debetis laudibus persequendo. 2, Sed quid faciam, dilectissimi fratres, cum hinc me et onor (h-) diei et praesens lectio cogat facere sermonem, inde uero altitudo (rei? repremat (-i-) conI ^ fusam gaudio mentem ? Proinde in utroque pectoris mei fluctibus uoluo : nec dico quod sentio et tamen silere non possum ; compremere (-i- gaudium meum cupio, sed ipse constantius quo continetur erumpit; audeo publicare, sed exilis et tenuis loquendi inpedior paruitate (-i). 9. Me miserum, 20 qui tanti muneris claritatem uerbis explicare non ualeo! De sanctis utique ne mentiar erubesco. Ac tamen melius est pulsare et quaerere quam pigritiae langore turpescere, quia, si (etsi) obsequium debitum exibere non possum, uotum tamen obsequendi me habuisse sufficit. IO

XVIII, 3/4 Dan. 5, 1.

22 cf. Matth. 7, 7.

282 resurgemus F D praef. 1. 159), -amus P XVIII, 1 zzser. babent F P, oz. B 8 Nabochodonosot quater B, -bu- i/ez quater, -bogo- sezzel, Nabocodonosot P 5 solemnitas B.-W., sollempnitatis B, solemnitatis P, * F 6 dulcissimi B (fr. d. fr.), P 8 magnificata F 9 ptaedicate] praef. 2 10/11 martyrum B P 11 [tr.] B.-W., babet eia P 12 debetis(praef. 2) F B, secunda uocalis in P legi nequit ^ persequendo F P B(praef. 112 f), prosequendo Wzz. 568 13 honor B P quogat P 14 (rei» B;. tepremat PL PL 1b P? 14/18 confusam B.-W., confessam F P, om. B 16 uoluo BP, * F] praef. 87 17 conpremere P ipse F P B(praef. 41) 18 audeo 7. eupio, Thes. 1252, 61 19 patuitate F (prau-), P, -i B m o me misserum P 21 ac tamen] Tes. II, 1077, 36.53 22 turpesceteF B P! (praef. ?), totp- P? 23 si F(praef. 157), etsi B P exhibere P

I32

2;

TRACTATVS ORIGENIS XVIII, 4-8

4 Tres itaque isti pueri deuoti Ananias, Azarias et Misahel dum statuam regis adorare exorrent (exorrerent), statim ignibus mancipantur. Sed illi nihil de igne timentes regi constantissime et fideliter responderunt : Sed est deus cui serwimus dotens ad liberandum mos de fornace ignis ardentis et de tuis

3o jnanibus, vex, eripere nos. Et si mon, notum tibi sit,vex, quoniam

diis iuis mon seruimus et imaginem auream mon adoramus. 5. O gloriosa fides et inuicta deuotio, quae totum de potentia dei

3;

4o

45

;o

praesumens in utraque parte sibi uictoriam pollicetur, uel quod potens esset deus ad liberandos eos de fornace ignis ardentis uel quod de futura inmortalitate securi praesentem uitam contemtui (-mpt-) deputarent !Nam etsi mori magis uellent quam sacra religionis iura uiolarent, tamen ne regi de potentia dei mentiti uiderentur, ideo de medio ardentis camini incendio liberari meruerunt. 6, Dixerunt enim : Potens est deus ad. liberandum nos de fornace ignis ardentis. Inde factum est, ut quamuis screpitu (str-) frequenti adque (-t-) undosis uolitarent flama(e)» (-mm-) uerticibus, a tactu tamen innocentium corporum refuga pice incendium cederet. Denique spiritu roris animati in medio camino ignis ardentis mansit uestis inlaesa, himnos (-y-) lingua explicabant et quasi uno ore deum laudibus et carmine honorabant. 7. Nihil est enim, dilectissimi fratres, quod sincerae fidi (-ei) negetur (denegetur), quia nec aliut (-d) à nobis deus quam fidem exigit. Hanc diligit, hanc requirit, huic cuncta promittit et tribuit. Fzdes, inquit (-d), tua te saluum fecit, et : Esto fidelis usque ad. mortem, et : Iustus ex fide uit, et : Qui

durauerit. (berseuerauerit), inquit (-d), hic saluus erit. Nihil ergo fidei subtraxit, nihil ei impossibile (in-) esse depromit. Denique et : Vincenti, inquit (-d), dabo (d. i.) de ligno qutae, 55 quod est in paradiso dei mei. 8. Sic et manna illut (-d) uincentibus daturum se esse promittit, sic aeternae uitae coronam capiti nectens imprimit, [quo]modo calculum album haccipientes (a-) dexterae porrigit, modo stellam matutinam ardentem radiorum fulgoribus tradit, modo supra thronum suum ut 28/31 Dan. 5, 17.18 tec. 0. 46 cf. Dan. 5, 51. 50 Marc. 1o, 52. o1 I) I7; 51/82 Marc. 15, 13. 54/85 Apoc. 2, 7. 55 manna] Apoc. 2, 17. B6 uitae coronam] Apoc. 2, 1o. 53 calculum album] Apoc. 2, 17. B8 stellam matutinam] Apoc. 2, 28. 59 thronum] Apoc. 5, 21. "ADOCIZUXOSEROID

25 misahel B P, misa* F 26 exotrent F P!, exorrerent P?, B (-rier-) 30 in uerbis et si non deficit P 41 screpitu] praef. 25a 42 corr. B.-W. flamae] praef. 20 — adactu F 43 pice] Dam. 3, 46 44 animati] praef. 43 45 lingua] praef. 174 47 est oz. B fidi] praef. 4 48 denegetur B.-W., diligeretut B 53 depromit 7. diczz, Thes. 616, 27 B6 sic zz. 247 B£. (an sed et ?), sed F B 57 imprimit B * F [quo] B.-T. 57/88 accipientes B, haec* F (praef. 128D) 59 tradit B.-I7., trait F, trahit B

TRACTATVS ORIGENIS XVIII, 8-13

133

6o sedeant uicaria honoris sui potestate concedit, modo uirgam ferream accipere inuictam potestatis facit, modo laetitiae (et?

65

7e

75

8o

8;

9o

uoluptatis conuiuatorem se cum ipsis esse promittit, ,et; ut compendio definiam, ea, quae nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit, quae praeparawit deus his qui diligunt eum, exortans nos his promissionibus ut non tantum incipiad (-t), sed ,et; permanead (-t) fides. 9. Non enim tunc magna est fides dum incipit, sed si nunquam desinat gloriosa est. Et ideo isti tres pueri deuoti omnes minas terroresque crudelissimi tiranni (ty-) inuicta animi uirtute fregerunt, quia fideles in domino permanserunt. 10. Sed illut (-d) mirari me fateor, quomodo (rex) Nabucodonossor gentilis et barbarus potuerit dei filium in camino ignis inter tres pueros quartum ítunc] agnoscere ; sic enim ait : Nonne tres uiros misimus in camino ignis ardentis ? Ecce, inquit (-d), quartum wideo similem filio dei, quem retro non nouerat nec umquam audierat nisi ille anticus (-qu-) hostis (o-), angelus scilicet refuga ; 11. qui in Nabucodonossor fuerat ingressus ut eum conpelleret a ministerio Antichristi imaginem auream facere et iustos homines incendio perdere[t], ipse uictus uirtute diuina per Nabucodonossor locutus est hunc filium dei esse, quem ad salutem trium puerorum aduenisse denouerat (nouerat), quia (ut) ipse eum tunc nouerat, uel dum angelus esset uel dum sententiam in paradiso ab eo iam transgressor exciperet. Vnde aduertere debet Xpistiana sapientia quantum ualeat fides, quae naturam flamae (-mm-) potuit in roris refrigerio mutare. 12. Illut (-d) quoque silentium praeterire non debet, quur (cur) hanc statuam Nabucodonossor rex adorare praeceperit. Quid enim conpendii (-m-), quid dignitatis aut gloriae consequturus (-c-) erat, si homines hanc statuam adorassent ? Qui si praeter regni sui potentiam maioris adhuc alicuius gloriae cupidus erat, se magis adorari iussisset quam illam imaginem, quae nec uisum nec auditum nec motum proprium nec sensum habebat. 13. Sed (-t) haec imago figuram Antechristi (3i-)

95 proprie liniabat ; ideo non tam Nabucodonossor rege uolente

quam diabulo (-o-) qui in eo regnabat inperante perfecta est ;

60/61 uirgam ferream] Apoc. 2, 27. 62 conuiuatorem] Apoc. 3, 20. 63/65 T: Gor:2,.9; 44 cf. Dan. 5, 91.92 rec. 0. 76 ant. hostis] cf. Apoc. r2, 9.

61 potestatis facere secundum potestatisesse — (et» B.-W. 69 inuictis (ex -a)ani90 pos? permanserunt add. F : SOLLIC**TOR ET AD INTELLIGENDVM O** mis F *5 quattum B, IIII F zz ras. 76 antic* PF 78 a minis * F (u uid.), suppl. Br. ut] praef. 162 82 den. ;. din. 49 perdere B.-W. (praef. 97), in mysterio B 94 81 praeterire F DB!, -iri B? 85 naturam B.-W., -ae F B 84 debet et B habebat B, * STATVA ILLA FIGVRAM (ANTEPXPISTI (MONPSTRABAT F

I34

TRACTATVS

ORIGENIS XVIII, 13-17

ceterum Nabucodonossor quid faceret ignorabat. Aurea denique erat, quia idem Antechristus rex potentissimus huius mundi futurus est; deuictis etenim decem Romanibus (Roerunt, qui in decim (-e-) IO! o manis) regibus qui in illo tempore cornibus Danielo (-i) sunt reuelati, ipse solus toto orbe monarciam (-ch-) habiturus est. 14. Quod uero sexaginta cubitis (-orum) altitudo eius (ei) erat et sex latitudo, misterium nominis ipsius Antechristi indicabat ; sic enim beatus Iohannes in IO A Apocalypsis (-) ait : Nwmerus, inquid, hominis (h. i.) et bestiae continet ber singulas litteras graecas sexcentos sexaginta et sex. Qui habet sensum intellegat (-i-). Ex hoc enim numero numerus ipsius et omne misterium (-y-) iniquitatis eius geritur et ipse cum uenerit agnuscendus (-o-) erit. 15. Hic numerus 110 nominis Antechristi statuae illius mensura(e» conlatus est, quae sexaginta cubitorum altitudine fabricata (est) et sex latitudine. Sed ubi sunt sexcenti qui nobis ad numerum (nominis Antexpisti dant integ»rationem ? Nabucodonossor portio (interpretatur, Antechristus autem totius iniquitatis est? 115 plenitudo ; et ideo portionem numeri in statua ipsius fabricabit (-u-), plenitudinem uero totius iniquitatis ipse cum uenerit adimplebit. Et ideo altitudo eius erat cubitorum sexaginta et latitudo (-em) cubitorum sex. 16. Denique et ipse maledictus cum

uenerit,

statuam

auream

similiter

facturus

est, sicut

120 Apocalipsis scriptura testatur, quae non iam partem aliquam, sed omnem plenitudinem numeri ipsius continebit. 17. Quam autem figuram numerus habebat, id est sexcenti sexaginta et sex, debemus aduertere, hoc est sex hecatont(a-

d»as, sex decadas (-es) et sex monadas. Senarius itaque hic 12; mundus est in quo omnis transgressio dominatur, eo quod et . sex diebus factus est et per sex milia annos, qui sex dies sunt

domini, iniquitas dominatur, sicut scriptum est : Inwidia diaboli mors introibit (-u-) im orbem terrarum, sextoque millesimo anno conpleto omnis iniquitas finietur et in abisso (-y-) diabu13o lus (-o-) religabitur. Vt ergo sex diebus mundus est factus et sexto millesimo anno figura saeculi istius praeteribit, ita et 101 Dan. 7, 7 sqq. 103 Dan. 5, 1. 105/107 Apoc. 15, 18. 108 II Thess. 2; 120 Apoc. 13, 14.15. 127/128 Sap. 2, 24. 129 cf. Apoc. 20, 5. 131 I Cor. 7, 51.

99/100 Romanis B, * manibus F (praef. 33) 102 cubitis] cf. Thes. I 1772, 76 (altus) 105 in Apocalypsis] praef. 170 107 ex B, et F B 108 omnis B getitur 7. effjcizur, cf. Thes. 1937, 59 sqq. 110 mensurae Bz. —1121latitudo F 112/115 sed ubi — plenitudo o». B 112/113 (nom. Ant.» Bz., (completam? B.-W., dant B.-W. integr. B7. 114 ;u^5/. Bz. (Antixpisti erat qui erit B.-W.) 118 latitudinem] praef. 55 ipse B, in se F 121 numeri omnis F 122 autem F, statuam B 123/124 suppl. B.-W. 125 et F, a B 129 finietur B.-W., firmetur B, * F

TRACTATVS ORIGENIS XVIII, 17-21

135

senarius numerus Antechristi cum omni malitia sua sexto die domini qui sextus millesimus annus est finietur. 18. Sed nec illut (-d) putetis sine magna ratione diuinitus 155 esse prouisum, ut, cum in aliis rebus uel causis septem cubitis soleret caminus ardere, hic septies amplius a solito fuerit

accensus, id est ad cubita quadraginta et nouem. Sed quae est haec ratio, ut septies septenis cubitis flamma fornacis excreuerit ? Mundus itaque, in quo boni malique interim mora140 mus, sex diebus est factus et septimo benedictus ; sic et sex diebus domini, id est sex milibus annis mundialis, ut superius

145

1:9.

155

160

165

dixi, operatio exercetur et septimo die domini regnum sanctorum erit. 19, Septies ergo septem quadraginta et nouem faciunt ; quibus completis (con-)'geennae (-h-) caminus apperitur (-p-) et mors secunda reuelatur, ut tunc iustis septiformis claritas uelut (ut) roris spiritus tribuatur, peccatoribus uero septimplex (septuplex) pena secundum septem capita draconis et, (ut) Apocalipsis (-y-) scriptura refret (refert), geennae (-h-) incendium inrogatur. 20.Sed iam sufficit, dilectissimi (dulcissimi) fratres, de multis pauca momorasse (me-), ut sciatis in quo misterio iniquitatis statuam illam per Nabucodonossor fecerit diabulus, quam tres pueri deuoti adorare noluerunt, ne pro hanc statuam Antexpistum cuius imago erat adorare uiderentur. Si ergo illi, pro quibus necdum passus fuerat Xpistus, tanta pro deo et pro sacris legibus pertulerunt, quanto magis nos, pro quibus filius dei nasci secundum carnem et pati dignatus est et praemio sui sanguinis nos a mortuis liberauit et debitores nos ingentium beneficiorum suorum efficit (-e-), omnia genera paenarum pro Xpisti nomine (ae»quo animo ferre debemus, quia qui semelin Xpisto manu[m] missus est tyrannicam non patitur seruitutem. 21. Nescit enim quicquam timere Xpistiana libertas ; ad hoc enim ex aqua et spiritu sancto renati sumus, ad hoc indulgentiam ueterum criminum consecuti, ad hoc (nos) coram multis ,testibus, credere contestati sumus, in haec quasi milites Xpisti sacramentorum uerba iurabimus (-u-), ad hoc nostrum certamen conscripsimus, ideo et stipendia 144 cf. Apoc. 2, 11. 147 Apoc. I2, 3. 148 Apoc. 21, 8. 163 Ioh. 5, 5. 167/168 cf. Rom. 6, 25.

151/152 cf.

IIIST'hess:12. 57^

136 a solito] praef. 96 — 189 pos; excteuetit add. F : NOTA QD (septimo die) rpEsT REQVIE(M] DNI (sanctotum dei» ERIT REGNVM (suppl. Br.) 139/140 moramus B * F (praef. 87) 143 pos; erit add. F : DICIT QVID SIT SEPCIES PLVS FORNA (cem esse? SVCCENSAM 145 505; secunda add. F : quae rex nabuco (donossor) iussit succendere iusti(s septif»ormis corrupfe — 148 (ut]] praef. 171 tefret] praef. 39 151 momotasse] praef. 32 153 pro 7. per, praef. 122 a hac B 185 pto]

praef. 116—189 ingentiorum B 160 ;up5/. B.-W. 161 in /. ab, praef. 109 b mittit B 167 conscripsimus (suspezzu) B, uocen*simus F

TRACTATVS ORIGENIS XVIII, 21-25

136

170

175

salutis accepimus et a Xpisto carismatum donatiua consecuti sumus ; clipeo praeterea fidei contecti et lorica iustitiae animaduertimur esse uestiti, ut in isto belli campo ducem nostrum sine timore sequamur. 22, Ex quibus res ipsae manifeste docent : in isto belli campo nec uertenda sunt dorsi terga nec remouendi gradus nec ponenda sunt arma nec abicienda sunt tela nec ostium (h-) requirenda sunt castra, sed magis pro deo, pro sacris legibus moriendum est. 23. Nouum etenim 4salutis» genus pro (per) Xpistum in-

uentum est, interire ne pereas, mori ut uiuas, dicente ipso domino : Qui animam suam, saluauerit, perdet illam, et qui perdiderit animam suam causa nominis mei, in wilam aeternam

180

185

inueniel eam. Et hinc est quod facile uincuntur cuncta tormenta, cum ipsorum tormentorum ante oculos proponitur (ponitur) gloria, nec quod lacerat considera[n]tur, cum paenae mercis (-es) magna praestatur. 24, Commutanda (con-) sunt ergo, ut uidetis, parua cum magnis, ingentia cum exiguis, morientia cum mansuris. Relinquamus hunc mundum, ut magis noster fiat hic mundus, uitam breuem tradamus, ut aeter-

190

nam in nobis dum morimur reparemus, dicente domino : JVolite, inquid, timere eos qui corpus uestrum occidunt, animam autem uestram mon possunt occidere ; cadendo enim surgimus et extincti uiuimus et ex terris expulsi caelum occupamus et qui sub sententiam (-a) stetimus sententiam dicimus. 25. Et ideo rogamus et petimus a sanctitate uestra (p. sanctitatem

195

uestram),

o beati martyres,

ut nostri memores

esse dignemini, ut et nos, qui pari fide[m] in Xpisto dei filio credimus, eandem uobiscum de triumpho passionis martirii (-y-) gloriam consequi et obtinere mereamur. Praestabit hoc deus pater omnipotens per dominum nostrum ,Ihesum Xpistum.

169 cf. Eph. 6, 16.14. 170 cf. Lucif. motiend. 6 p. 297,25 H. 172 cf. Lucif. p. 298, 10. 176/1*? nouum - peteas] cf. Lucif. moriend. 4 p. 293, 25 sq. H. (Weyman, Bibl. Zeitschr. 2, 1904, 238). 178/180 Matth. 1o, 39. 180/ 183 praestatur] cf. Lucif. motiend. r2 p. 309, 31-310, 5 H. 186 cf. Lucif. P. 310, 5. 187/189 Matth. ro, 28.

168 176 23, EB mus fide

a Xpisto oz. F 169/170 animaduertimus B 172 dorsi terga] praef. 172 (salutis? Bj. ex Lucif. p. 293, 25 (cf. saluauetit /. 178 : eópóv. De Bruyne, R. B 1906, 167) pto] Praef. 122 182 corr. B.-W. 184 corr. B.-W., praua 186 hic] exspecres ille. B7. 187 in] praef. 109e 190 et (* F) ... uiui(F) ... occupamus (* F) B.-IF., ut (B * F) ... uiuamus ... occupemus B 194 B.-W. 195 martyrii Bz., -o F B

TRACTATVS ORIGENIS XIX, 1-4

137

(XIX) INCIPIT SEQ(VENTIA) DE LIBRO ZACHARIE PROPHETE 1. Szleat omnis caro a facie domini, quoniam (qui) exsurvexit de wubibus sanctis suis. ** Et ostendit mihi dominus Ihe;swm, sacerdotem magnum, stantem anie [aciem domini ; et diabulus (-o-) stabat a (ad) dextris eius ut auersaretur (adu-) ei et reliqua. Magnum et diuinum sacramentum hoc in illa tipica (-y-) praefiguratione prophetae ostensum est, quo dicit sibi re1o uelatum sacerdotem magnum ; et ne in dubium ueniret quis esset ste (iste) magnus sacerdos, etiam et nomen expressit decendo (-i-) Ihesum. Quem autem magnum sacerdotem nomine Ihesum Zachariae dicimus in reuelatione monstratum ? utrum 1; uenerat,

qui iam tunc erat, filium Iosedech, Xpistum ? 2, Reuelatio

enim

an qui nondum

numquam

fit rerum

praesentium, sed futurorum. Nam et quae causa erat, ut reuelaretur in figura filius Iosedech, qui tunc praesens quotidie (co-) in officio cernebatur ? Sed nec hunc Ihesum filium Iosedech magnum sacerdotem propheta poterat dicere, ante quem 20 magni

et inlustres

sacerdotes

fuerunt

ut Melchisedech,

ut

Aaron et Eliazar (-e-) et (ut) Samuhel et ceteri ;nemo enim magnus aut(et) maior dici potest, cui non solum aequalis, sed et melior alius inuenietur (-itur). 39. Hunc ergo Ihesum, dominum nostrum, ideo magnum pronuntiauit, quia non tantum 2; maior illi aut melior, uerum

nec similis inueniri potest ; hic

est, inquam, sacerdos magnus de quo scriptum est : T'w es sacerdos magnus in aeternum secundum ordinem Melchisedech, ut non tantum magnum, sed aeternum hunc Ihesum nostrum sacerdotem ostenderet.

3o

4, Sed istabat (stabat), inquid, ante faciem dei. Semper enim ministrat patri in conspectu ipsius conuersatus, dum est oboediens in omnibus etiam «sque ad mortem, morlem. autem crucis. Nam quod diabulus (-o-) stabat ad dextris eius: resistebat enim ei et aduersabatur, quando secundum hominem

35 uenire XIX, 3/6 Zach. 2, 17.5, 1.

8 ad boc initium tractatus "Ansileubum (Spicil. Sol.

III p.396 P 27 LV'II) Sileat metuat in Zachatia : Sileat omnis caro a facie domini pertinere putat Wilmart (Rev. Bén. 29, 1912, 2749) ; ved ipsa interpretatio sileat metuat deest in Gregorio — 19 cf. Hebr. 5, 6al. — 26/27 Psalm. 109, 4. — 32/33 Phil. 2, 8.

XIX, 1 INCIPIVvNT DB 4/5 ihesum B * F 6 ad B, a F (éx), ef. /. 33 e£ Thes. I 558, 78 sqq. auetsatetur] praef. 21 9 praefiguranciane F prophetiae B 11 ste] praef. 16 12 autem F, alium B 14 Iosedech sez;per B 16/17 re-

ueletur F 25 illi] praef. 54 80 istabat] praef. 16 praef. 98 ; cf. 1. 6 34 enim] praef. 125

15

]

81 patris F —— 33 ad]

CC. LXIX

138

TRACTATVS ORIGENIS XIX, 4-9

dignatus est in euangelio le- dignatur, ut in euangelio legimus gimus esse completum, inmittens scilicet aduersus eum primum Herodem regem, ut eum inter infantes uellet occidere, deinde

4o per semetipsum, dum eum in heremo trina temptatione adgreditur, post haec per Iudaeos, ut' eum incredibiliter persequerentur, deinde per Iudam traditorem, ut eum cruci suspenderent. 5, Et numerus non esse dicere quotiens, quibus et quantis insidiis contra deum et saluatorem nostrum, cum 4; hominem

5o

induisset,

aduersatus

est

diabulus;

sed

totiens

uictus atque prostratus est, quotiens (isj Ihesum, temptare adgressus est. Vnde et in hoc loco sententiam a domino suscipit, dum dicitur ei : Increpet in te dominus, qui elegit Hierusalem. 6. Illam utique Hierusalem caelestem electam a domino dicit, de qua beatus Paulus apostolus ait : Hierusalem, inquid, caelestis quae est mater nostra, quam et Iohannes in Apocalipsis escribit (scr-) auro, gemis (-mm-) conpositam de caelo nouo

in terram nouam descensuram, ut fiat, inquid, Aabitatio dei cum hominibus. Et ideo éncrepet in te dominus, diabule, qui

5A

elegit Ierusalem. . Quem quidem et in euangelio idem increpa-

uit dominus, dum diceret : Vade retro, Satanas, non temptabis

dominum deum tuum, sed et rursus increpaturus in iudicio, cum eum 2a stagnwm ignis quod est gehenna cum omnibus suis aeterna poena damnauerit, sicut ipse dominus in euangelio 6o infidelibus se dicturum esse testatus est dicens : Recedite a me, maledicti, mon nou uos, ile in ignem aeternum, quem praeparawit

ater meus diabulo et angelis eius. Haec est increpatio, quam a domino in futurum idem dominus diabulo cominator (comminatur) dicens : Increpet te dominus, diabule, qui elegit Ierusa65 lem.

8. Sed indutus, inquit (-d), erat Ihesus uestimentis sordidis. Primo in loco quaerendum est, si Ihesus filius Iosedec aliquan-

do uestimenta sordida induerit, cui non licuit nisi munda, id

est sacerdotalia uestimenta induere, in quibus sacerdotale 7o

funge(b»atur (-retur) officio. Hic (***» Ihesus filius dei, summus et uerus patri sacerdos, in sordidis uestimentis est uisus.

9. Quae autem sint ista sordida uestimenta iam debemus 48/49 Zach. 5, 2. 50/51 Gal. 4, 26. 53/64 Apoc. 21, 3. 56/57 Matth. 16,23. — Deut.6, 16. — Luc.4,12. O8 Apoc.20, 10. 60/62 Matth. 25, 41. 66 Zach. 3, 5.

36/3? dignatus est legimus] cf. 18, 148, praef. 171 40 eremoh F tempt. B, *F 43 esse B * F, est B.-W., sed u. praef. 90 is del. ? Br. 52 escribit] Praef. 16 auto gemmis] praef. 185 63 cominator] praef. 5.20 68 cui B.-IW., quae F B non licuit nisi B, hier (u/ uid.) *»»** F 69 sacerdotale (a//.)] praef. 2

90 fungebatur B;z. ^ offici FP $2 debemus B.-W., -tis F B

Jacunmam indiauit Bt.

patri] praef. ó2 a

TRACTATVS ORIGENIS XIX, 9-13

I39

ostendere. Carnem etenim hominis obnoxiam peccati sicut uestimentum adsumpsit ; quod quidem et propheta ante prae7; dixerat : Vzuo ego, dicit dominus, si nom omnes uos induam sicut

uestimentum ; hanc denique carnem (quam) in natiuitatem ex Maria uirgine nostri causa induerat, in passione exuit, dicente apostolo : Spolians carnem palam potestates triumphawit per crucem. 10. Quod ideo intulit (-i), ut uestimenta sordida car8o nem hominis adprobauit (adprobarem) quam induit ; quam non quod in se peccatum fuerit, sed ideo sordidam dicit, quia eam ex protoplaustrorum (-sto-) e[u]logio et ex praeuaricationis delicto sordidatam nascendi sorte induerat ; hac proinde in sordidis uestimentis carnis, ut dixi, est uisus. Et hoc est,

8s quod in hoc loco dicit propheta : E erat Ihesus sordidis uestimeníis indutus. Quod quidem et beatus apostolus Paulus meminit dicens : Qui cum peccator, inquid, non esset, fro nobis peccatum [fecii, corpus utique peccatis obnoxium induendo. 11. Vnde et in primordio euangelii pannis inuolutus 9o et scissuras humani generis, dum Cin) se illa suscipit, aspici-

tur, donec radio crucis innocentiae tunica texeretur. Quod autem in praesepio positus inuenitur, hoc significabat, quod cibus caelestis nobis condan peccatoribus ad sagenam aeternae salutis erat futurus. 9; 12. Sed quid subiungit (-at) audite : Nonne, inquit (-d), tiiio extractus ab igne est ? Cui hoc dicitur uel praedicatur debemus aduertere. Certe ad diabulum dicebat : Increpet in te dominus, diabule, qui elegit Ierusalem. Numquid et huic dicitur : Nonne luc tito extractus hab (ab) igne est ? Quod quidem roo multi simpliciores putant, quod ipsum diabulum titionem extractum hab (ab) igne dixerit, cum diabulus non solum jhab igne, extractus non sit, sed in aeterno igne damnatus sit,

dicente domino : Jie en ignem aeternum, quem $raeparawit pater meus diabulo et angelis eius. 19, Ceterum tityo extractus 10; hab (ab) igne semustulatus (-mi-), non percombustus ostenditur; corpus enim illut (-d) humani generis, quod ex protoplaustrorum (-sto-) transgressione (-em) et criminum flamma fuerat adustum, hoc induit dominus et quasi tityonem semiustulatum a gehennae incendio liberauit. T Vt ergo carnis

74 uestimentum] cf. V, 198. 95/76 Is. 49, 18. 98/9 Col. 2, 15. II Cor. 5, 21. 95/96 Zach. 3, 2. 103/104 Matth. 25, 41.

87/88

76 (quam)? Vzg. 80 approbauit] Praef. 159 81 fuerit B/., fecerit F B — 82 elogio B.-W. 84 in oz. B 89/90 pannis et scissuras] Praef. 180 90 illa] praef. 80 4n» B.-W. 93 condan] praef. 26 sagenam 47. saginam,

praef. 2 96 praedicatur B.-., prodigatur B * F — 99 hic B, *et F — for extractus add. F : r1C10 1STA CA(RO) XPIST(I» 107 transgressionem B 108 hoc BA, hic F B. tycionem F

TRACTATVS ORIGENIS XIX, 13-17 11o beneficio quam ex consortio humani generis induerat dominus et non habebat speciem et proinde carnem quam de gehennae ignibus (igne) liberauit ut titio (ty-) ab igne extractus est Q...» 140

reuerteretur. T 14. Denique post haec : Exwite illum sordida westimenta et i5 induite illum poderem. Hoc genus uestimenti retro olim sacerdotes utebantur (sacerdos utebatur). Digne ergo et merito sacerdotalem uestem per (post) resurrectionem adsumpsit (ass-), quia ipse est summus sacerdos, qui semetipsum pro nobis deo hostiam (o-) obtwlit; abolitis delictis humani generis 120 solus digne inmortalitatem (-e) uestitus in caelum ascendit, ubi uidelicet in sordibus nostris esse iam desinens iam laetus et fortis in stola sacerdotali subacta morte refulget, secundi scilicet aduentus gloria et onore (h-) uestitus, sicut apostolus ait : Et si noueramus X pistum secundum. carnem, munc iam iz; nom wouimus. 15. Hic ergo sacerdus (-os) semper litat deo

patri eximiam illi offerens uictimam oboedientiam suam. Denique et omnia sacrificia patrum, quae deus respicere dignatus est, per hunc sacerdotem scimus et credimus semper

esse oblata; per hunc igitur sacerdotem dona deus Abelis 130 inspexit, per hunc flagrantia(m) sacrificiorum Noe odoratus excepit, per hunc Abrahae uictimam conprobauit (com-), per hunc

Isaac letabit,

hic sacrificiis

Iacob

adstitit,

sine hoc

Moyses offerre non potuit, h[u]ic Aaron sacrificia commenda-

uit, hic Samuhel, hic, ne longum faciam, ceterum (-orum) 135 omnium sacerdotum inlationes adprobauit ; unde existimare

non possumus, qualis et quantus sit hic sacerdos, sine quo sacrificia sua nec ipsi sacerdotes offerre potuerunt. 16. Hic, inquam, sacerdos dei patris summus et magnus non in uno aliquo «loco» sacerdotium gerit, sed in toto mundo ; immo

14» quia nec mundus illum capere potest, sacerdotium suum in caelo gerit, ut non solum hominum, sed angelorum sacerdus (-os) sit, sicut apostolus ait : Qwi pacificauit per sanguinem crucis suae tam caelestia quam terrena. 17. Hic, inquam, sacer-

dus noster factis ipsis et uirtutibus probat (-atur) qualis et 14; quantus sit. Leprosos (-us) tangit et non quoinquinatur ; lepra

111 Is. 55, 2.

II Cor. 5, 16.

114/115 Zach. 5, 4.

118/119 Hebr. 9, 14.

138 cf. Tert. monog. 7, 8 C.C. 2, p. 1238,1. 55/56 Dekk.

124/125

142/

143 Col. 1, 20.

110 beneficio F B,titio B.-IW. — 111etpr. F B, titionis B.-W. — 112 igne B.-IV., -is B est F, esse B 115 poderem B.-W., podorem F, pudorem B 120 dignus B 121 ubi Bz, ut F B esse o». B 123 glotia B.-IW., -ae F B 129

igitur 7. eni». Thes. 264, 84 — 130 (lagrantiam] praef. 32 132 letabit F 7. /;/aui?, praef. 1.29, locabatur B — 133 hic B.-/. — 184 ceterum] praef. 34 —139 «loco» B.-W. 141 sacerdos ubique B 144 factis B.-W., -us F B 145 *inquinatur F

TRACTATVS ORIGENIS XIX, 17-XX, 1 enim quae remanens

tangente(m)

I4I

poluere (-l-) potuisset,

effugiens inquinare non poterat. Et cum ceteri sacerdotes, si

mortuorum corpora contrectassent (-a-), polluebantur, hic uero sacerdus mortuos contingit et mundus est. Quomodo 150 enim eum mors inquinare posset (-it), cum statim quidquid tetigerit uiuatur ? Caecorum oculos (-cl- contrectat (cumtractat) et uident * lux est enim ; mutorum ora contingit et statim locuntur : uerbum est enim ; surdorum aures tangit et audiunt sine mora : uox est enim ; claudos similiter manu[m] 15; palpat et currunt : uis est enim. 18. Sed omne omnino genus ualitudinum adtingit et curat : sanitas est enim ; reos absol(uit : inno»centia est enim ; delictorum seruitute manummittit : libertas est enim ; ab inferis reducit : resurrectio est

enim ; in caelos (-um) prouehit : rex est enim ; mortuus (-os) 160 excitat : uita est enim ; et ut breuiter dicam, id ipsud (-m) est quidquid facit nec deficit in opere, si non ante id opus quod facturus est ipse fuerit in substantiae potestate. 19, Sacerdos, inquam, hic noster pro salute non unius alicuius hominis aut generis, sed pro toto mundo non opimum animal aliquod obtu16; lit (-ll-), ut faciebant ueteres sacerdotes, sed semetipsum in sacrificio dedit, dum uelut agnus sine malitia aput (-d) Hieremiam (Ie-) ducitur ut sacrificetur uel dum sicut ouis aput (-d) Esaiam .ad iugulationem rapitur ut immoletur (in-) uel dum sicut uitulus in euangelio pro conuerso filio mactatur ut laeti17» tia conparetur. Vnde iam aestimare possumus an letauerit (-i-) aliquid, quando ipse qui offerebat oblatus est. Sed quia iam (de) maiestatibus et uirtutibus breuiter festinantes locuti sumus, finem de hac re faciamus.

ebd

INCIPIT SEQ(VENTIA) DE LIBRO ACTVVM APOSTOLORVM | 1. Temporibus illis dum conplerentur dies pentecosten, erant omnes apostoli simul in, unum. *Et factus est repente de caelo ; sonitus uelut (-d) decurrentis spiritus uehementis. 148 cf. Leu. 21, 1.

166/167 Ier. 11, 19.

167/168 Is. 55, 7.

169 Luc.

T9122. XX, 3/6 Act. 2, 1.2. 146 tangentem B.-W., -e B, a* F (attingentem ?) 147 effugiens B7., et fugiens F B, effugientem B.-W. 148 polluebantur B, uellu«tur F 151 uiuatur B * F, praef. 88 152 conteget F 157 suppl B.-W. 157/158 manummittit] praef. 19 162 facturus B, fututus F fuerit in potestate 7. babueri? potestatem (Thes. 5. 4. in 773, 37) 167 ouis B.-IV., quis F B 172 (de) B.-]. 172/173 (festinan)tes ... faciamus ozz. F : XX, 1 inser. oz. B

142

IO

I Ex]

20

TRACTATVS ORIGENIS XX, 2-6

2.Item Moyses inclitus uates (-is) legislator et nuntius ueritatis, ne legationem ad populum fungeretur, ueniam a domino postulabat, excusans uidelicet offensantis (-es) linguae tarditatem, quod incerta uox dubium et (im»perfectum sonum redderet nec adesset fides dictis incerto relatis et in auditu minus pleno, cum frustratis nexibus sillabarum hac litterarum proprietate dispersa in quonatu oris ambigui anceps sermo traeretur (-h-). Sic enim : Prouide domine alium quem mittas ; 19ee0 enim gracili woce et tardior lingua sum. Nec tamen potuit excusare quod dominus imperabat (in-). 3. Ita et (Itaque) ego, sanctissimi fratres, quia sum imperitus (in-) in uerbis et rustico agrestique sermone de tantarum rerum magnitudine sufficienter dicere nihil possum, deberem a caritate uestra ueniam postulare, ut lectionem hanc silentio praeterirem, ne nostri uani sermones tenui admodum fonte scientiae prorumpentis (-es) rei magnitudine tanquam superfusi aequoris mole superati tam grandi(a at»que sublimia praedicare non possi(n»t. 4, Sed faciam, dilectissimi fratres, cum me et offi-

2 vA

30

35

cium meum et amor caritatis uestrae tacere non sinat, quia necesse est, ut adsiduo tractatu aliqua uobis per dominum et fidei et scientiae incrementa praestentur. 5. Haec ergo lectio, quae recitata est, donum sancti spiritus, quod retro olim dominus per prophetas suos credentibus promiserat, postea sub apostolis in die pentecosten repraesentatum insinuad. Sic enim scriptum est : Ef cum conplerentur dies pentiecosten, erant omnes simul in. unum. ?Et [actus esi repente de caelo sonus uelut decorrentis (-u-) (spiritus wehementis) el vepleuit (-b-) domum ubi erant sedentes. *Et wisae sunt illis distributae linguae uelut ignis conseditque super unwmquemque eorum. *Et repleti sunt omnes spiritu sancto et coeperunt loqui uariis linguis, sicut spiritus dabat. pronuntiare illos (-is). 6. Sed singuli nescientes quid illut (-d) esset quod linguis loquebantur,

40

dixerunt

: Isíó musto

sunt plemi. Vnde

beatus

Petrus apostolus : Viri, inquid, Iudaei et qui habitatis àn. Ierusalem (Hi-), hoc uobis notum sit et auribus percipite uerba mea. 15Noq, emim sicut uos aestimatis hii ebrii sunt, cum sit hora diei

13/14 Exod. 4, 13.10.

80/36 Act. 2, 1-4.

88 Act. 2, I5.

89/48 Act. 2,

14-17.

6 item suspectum. Dr. 9 corr. B.-W. 10 relatis B.-W., -a F B 14 gracili] Thes.2132, 13 tatdiora B (BpaOsyAwooos), praef. 33 17 de tantarum B.-W., decantare F B 18 uestram F 21 tei B, regi F tanquam B * F . petfusi F . 22 superati B.-IF., -e B * F . suppl. B.-W. 23 possint B.-W. 32/33 suppl. B.-W/. ^ 36illos F, illis B(a?rots) 37 singuli] cf. ZAcz. 2, 6 audiebat unusquisque lingua sua illos loquentes

TRACTATVS ORIGENIS XX, 6-10

I43

Leriia (h. d. t. cum sit), !5sed hoc est quod dixerat per prophetam : V ET eyit, 3n nouissimis diebus, dicit dominus, effundam de spiri-

iu meo in omnem carnem et prophetabunt filii et filiae eorum et

45 (uuenes uisiones uidebunt et senes somnia somniabuntur (-bunt). *. Ad percipiendum itaque hunc spiritum ,sanctum, totos sensos (-us) nostros et capacem animam praebeamus ; sic enim dominus in euangelio ait : Non enim, inquid,ad mensura (-am) dat spiritum pater, sed adfluenter (afl-) et largiter tribuit. Vt 5» enim magno et inmenso flumine si quis uelit aquam aurire, tantum utique auriet (-at), quantum uas quod tulerit capit, ita et sensus hominis tantum percipiet spiritum, quantum ipse pro habitu suo et fide capere et aurire potuerit. 8, Hic ergo spiritus sanctus, qui uelut ignis linguatus aduenit et s; omnium credentium corda magestatis (-i-) suae uirtute repleuit, non est in euangelio nouus, sed renouatus in Xpisto omnibus datus est, sicut ipse dominus dixit uinum nouum in utres

6o

65

7o

7;

nouos

mitti

oportere;

hic est, inquam,

quem

modo

paraclitum appellat, modo spiritum ueritatis pronuntiat, qui et in prophetis Iudaeorum populum accusauit et in apostolis (-os) aduocationem gentibus praestitit. 9. Sed fortasis (-ss-) aliquis dicat : si spiritus domini (dei) discendit (de-) ad uirginem e£ werbum caro facium est» et habitawit in nobis, sicut scriptum est : Spiritus dei ueniet qn te el uirtus Altissimi obumbrabit tibi, quur rursus in similitudine (-em) columbae aduenit ad dominum ? 10. Accipite rationem, fratres, ut omne (-em) scrupulum quaestionis istius ab animo deponere possitis. Filius etenim dei ideo primum uenit ad uirginem, ut hominem (sibi) exinde in uirginis utero plasmaret : sicut et primum Adam de limo terrae formauerat, ita et hunc secundum Adam de matre uirgine quasi de rudi terra plasmaretur, ut id quod primus Adam perdiderat restau(ra»retur in Xpisto, et quemadmodum per primum Adam mors uenerat, ita et per hunc secundum Adam uita omnibus redderetur, sicut apostolus ait : Primus homo de terra terrenus, secundus homo de caelo caelestis, et : Sicut in Adam omnes mo -

48/49 Ioh. 5, 34. 57/88 Luc. 5, 38. 54/61 cf. Nouat. trin. 29 p. 943P hunc modo paraclitum appellat, modo ... pronuntiat ; Zeinde non est in euangelio nouus, sed nec noue datus ; denique : hic ipse et in prophetis populum accusauit et in apostolis aduocationem gentibus praestitit 63/64 Ioh. rz, 14. 64/65 Luc 1582 571 de matre uirgine : cf. Gaudent. serm. 12, 4. 45/76 I Cor. 15, 47. 76/4? 1 Cor. 15, 22.

42 per ozz. B (8.à o9 mpodjrov) 45 somniabuntut] praef. 58 50 fluminem I B7 post sicut duo uersus semierasi in F 58 quem modo B.-W., quomodo F, 61 aduocationem apostolos] praef. 108c 60 acuss- B quod quomodo B 42 plasmatetur] 68 positis B 63 udiscendit F i. solacium, mapáiAmouw praef. 88 restautatetur B.-]W.

144

TRACTATVS ORIGENIS XX, 10-14

riuntur, iia el in. Xpisto omnes,

8o

wiwificabuntur. 11. Proinde

necesse fuit, ut prius ad illum hominem quem dei sermo induerat sanctus spiritus (sp. s.) adueniret et sic per ipsum quasi de fonte uirtutum ad nos quoque distributa eiusdem sancti spiritus (sp.s.)gratiam redundaret, quia nec poterat in humano corpore tanta uirtus paracliti spiritus habitare, nisi prius adsuefactus (adsuetus factus) fuisset in carne filii dei pausare[t], ut, dum ille ad filium dei uenire consuesceret, iam inde manere

8E

90

in homine adque (-t-) in omnem carnem baptizatam in Xpisto discurrere. 12, Et ideo tota plenitudo sancti spiritus in Xpisto aduenit, quia ipse est corpus integrum totius ecclesiae ; in nobis autem singula eiusdem spiritus carismatum dona sunt distributa, qui deputamur in membris, ut delibationem quandam gratiarum ceteris consequentibus quasi de fonte Xpisti donorum atque operum ad nos benae eiusdem spiritus ducerentur.

95

13. Hic est, inquam, spiritus qui operatur ex aqua secundam natiuitatem, semen quodam diuini generis et consecratur caelestis natiuitatis, qui nos dei facit templum et nos sanctam efficit domum,

qui zZer(bellat)

diuinas

(aures?

fro

mobis

gemitibus inenarrabilibus aduocationis implens (in-) officia et defensionis exibens (-h-) munera ; inabitator (-h-) corporibus nostris datus est, sanctitatis testis effectus, id agens in nobis, IOO

105

ut ad diuinitatem et ad resurrectionis inmortalitatem corpora nostra perducat, dum illa adsuefacit cum caelesti uirtute misceri et cum spiritu diuinae aeternitatis sociari ; 14. hic est, inquam, spiritus qui desiderat aduersus carnem, quia caro aduersus eum repugnat ; hic inexplibiles (-e-) cupiditates coercit (-et) et inmoderatas libidinis (-es) frangit, inlicitos ardores extinguit et flagrantes inpetus (-m-) uincit, ebrietates eicit, auaritiam compremit (conpri-), luxuriae comissationes (conmess-) refugit, caritatem nectit, affectiones (-is) stringit, sectas repellit, regulam

ueritatis

89 sq. cf. Nouat. trin. 29 p. 944P Rom. 8, 26. 103/104 Gal. 5, 17.

expedit, hereticos

conuincit,

in-

93/102 cf. ibid. p. 9435€P 9454 96/97 102/110 Nouat. trin. 29 p. 945^.

81 gratia B.-W. (praef. 55) 82/83 adsuetus factus] Tes. vx 1, 119, 60 83 pausare Bf. 84 manete F( praef. 161), manate B 87/88 in (nobis)] praef. 109e 89 qui] Praef.7ó 90 consequentibus reglegentius pro secuturts. Bz. 91 benae ;. uenae Iz. 570 ex lNouat. p. 9449, bene B, xe F 91/92 ducerentur] praef. 88 93/94 secundam B.-I7., -um F B 94 quodam] praef. 20 consectatut] praef. ? 96 suppl. Wz. 576 ex lNouat. p. 944» diuinis B 102 misceri Nouat. b. 945^, mistetii F, miscere B 107 luxuriae B, tur* F 109 expedit WV. 576 ex INouat. p. 945^, expetit F B (praef. 16)

TRACTATVS ORIGENIS XX, 14-19 119 probos

foras

expuit,

euangelica

custodit;

15.

145 de hoc

spiritu apostolus dicit : Non enim, inquid, spiritum huius mundi accepimus, sed. spiritum qui ex deo est ; de hoc exultat et dicit : Puto ef ego quod. spiritum dei habeo ; de hoc refert : Spiritus autem — de hoc autem spiritu mani115 manifeste dicit, feste dicit, quia in mouissimis diebus recedeni quidam a fide adtendentes spiritalibus doctrinis daemoniorum, in hypocrisin mendaciilocorum (mendacia loquentes), cauteriatam habentes conscientiam suam. 16. In hoc spiritu positus nemo negat Xpistum uerum 120 deum et uerum dei filium unigenitum de ingenito natum, nemo repudiat creatorem deum, nemo contra scripturas (-am) ulla sua uerba depromit, nemo alia et sacrilega decreta constituit, nemo diuersa iura conscribit, nemo fidem praeuaricatur,

quia in hoc spiritu quisque blasphemauerit, remissionem non 125 habet neque in hoc saeculo neque in. futuro. 14. Hic enim spiritus in apostolis Xpisto testimonium peribet (-h-), in martiribus (-y-) excitantem fidem relegionis (-i-) ostendit, in uirginibus admirabilem constantiam signatae carnis includit, in ceteris incorrupta haec et incontaminata dominicae doctrinae iura I5 o custodit, hereticos distruit (de-), peruersos corrigit, infideles arguit, simulatores ostendit, inprobos quosque conprimit, ecclesiam incorruptam, inmaculatam, perpetuae uirginitatis isanctitatis; custodit. 18. Hic (est», inquam, spiritus, qui hac die, id est pentecosten a deo ecclesiae missus est, qui non aeta13; tes discernit, non sexsus (-x-) separat, non personas accepit (H-), sed unicuique pro fide merito sese praestat et tribuit ; non renim! aetatem aut personam, sed animam eligit, in qua se libens inferat. 19. Omnia enim et 2n omnibus unus atque idem operatur spiritus. Propter hoc ergo dominus dicebat : 14o Cum habiero (a-), rogabo patrem meum et alium. aduocatum dabit uobis ui uobiscum sit im aeternum. 1?9Cwm uenerit aduocatus ille, quem ego mittam uobis a patre meo, spiritum ueritatis,

110/119 cf. ibid. p. 9458 i 11m. 745-1.2119/125 Matth. 12, 32. 125/133 I2) r1.6. 140/144 Ioh.

111/112 I Cor. 2, 12. 113 I Cor. 7, 40. 114/119 cf. Nouat. ttin. 29 p. 945€. 124/125 Marc. 5,29; cf. Nouat. trin. 29 p. 9459 9464. 138/139 I Cor. 14, 16. 15, 26. 16, 14.13.

110 improbos foras B, NNouasr, improbas iras F euangelia NNouar, W'. 111 inquid B * F 116 a oz. F 117/118 mendacii locorum] vyevóoAóyov, cf. dulciorelocus, falsilocus, magnilocus 121 deum B, domini F 122 depromitur PF 124 quia qui B quisque] praef. 82 blasphemauetrit B.-WW., -erunt F B 127 excitantem F B, constantem lNouaf. 945€ 128 signatae F, saginatae B 129 haec] praef. 66 et oz. F 132/133 uirg. et ueritatis sanctitate INouaf. p. 946^ 133 (est? B.-]V. 135 separat B.-]W., tepatat F, praepatat B 136 fide] praef. 34 139 propter hoc B, pro hec F 141 dabit Bz., dabo F B et cum B 142 in uobis F

TRACTATVS ORIGENIS XX, 19-21 qui de patre meo procedit, »Met de meo accipiet 1919ef vbse uos docebit omnia. 14/4 20. Ad percipiendum itaque hunc spiritum, dilectissimi fratres, animam nostram mentesque in omni sanctitate atque iustitia praeparare debemus ; delicatus est enim et mundus et non inhabitat, ut scriptum est, corpori subdito beccatis, domum sibi semper puram et sine ulla fictione requirit, in quam cum 15o inhabitare ceperit, corpus illut templum dei efficiet. 21. Hoc denique spiritu confirmati apostoli pro Xpisti dei nostri no146

mine nec carcerem nec uincla timuerunt, habentes in se dona,

quae hic idem spiritus ecclesiae sponsae Xpisti quasi quaedam ornamenta distribuit et degessit ;hic prophetas in ecclesia 155 instruit, magistros erudit, linguas diregit (-i-), uirtutes sanitatum facit, opera mirabilia gerit, gubernationes contribuit, consilia suggerit et quaecumque alia sunt dona componit, ut in omnibus ecclesia dei perfecta huius spiritus protectione seruetur. ,Per dominum nostrum Ihesum Xpistum. Deo gra16o tlas. ÀÁmen., 148 Sap. r1, 4.

150 sqq. cf. Nouat. trin. 29 p. 944^.

148 non inh. B, *us (7. nullus ? B.) habitat F 149 fictione B, facione F 151 confotmati F 154 degessit] praef. 2 153 instruit B/., inseruit F B, instituit INouat.

n TRACTATVS DE

ADAMANTI ARCA

NOE

SENIS

PRAEFATIO Tractatum De Arca Noe A. Wilmart a. 1909 (Revue bénédictine 26, 5-11) publici iuris fecit, sex codicibus usus commentarii Beati

in Ápocalypsim ; postea in codice Legionensi (Léon) 22 inuenit ipsius Gregorii testem textumque atque in eadem ephemeride (RB 29, 47-55) differentias textus inter Beatum et cod. Legionensem publicauit. Beatum a. 1930 H. A. Sanders ex 24 codicibus, in quibus sunt sex Wilmarti, denuo edidit ; quae editio ad textum Gregorii constituendum nihil noui afferre uidetur. Nos ut par erat quae Wilmartius ad Legionensem in Gregorio correxit, in nostra editione repetiuimus.

CONSPECTVS

SIGLORVM

cod. Legionensis (Léon, Bibl. ecclesiae cathedralis Legionensis 22, olim CVI, fol. 154-156), saec. IX. Codd. Beati in Apocalypsin libr. XII : cod. Parisinus (B. N. Nouv. Acq. lat. 2290, fol. 50-52), saec. XIII. cod. Londinensis (British Museum, Add. 11695, fol. 79-82), a. 1I09. cod. Mattitensis (Bibl. Nacional B 3r, fol. 106-107), a. 1047. cod. Escorialensis (IT & 5, fol. 54-57), saec. XI. cod. Mattritensis (Palacio Real, 2 B 5, fol. 79-81), saec. XII. cod. Parisinus (B. N., Fonds latin 8878, fol. 85-87), saec. XI. (Sancti) Beati presbyteri Hispani Liebanensis in Apocalypsin commentaria. Opera et studio R. P. Doct. Henrici Florez, Matriti 1780 apud Ioachim Ibarra, p. 222-230 (tantum quasdam lectiones selectas adnotauimus). praef. 1

praefationis nostrae de sermone 'Tractatuum Origenis capitis III numefus I.

.

INCIPIT TRACTATVS ADAMANTI DE ARCA NOE

s

ro

15

20

SENIS

1. Ei dixi dominus ad Noe : Tempus omnium hominum [am] wenit ante me, quia repleta est terra malitia eorum. Et ecce disperdo eos el terram omnem. Fac itaque tibi arcam de lignis quadratis, nidos el nidos facies et bituminabis eam. 2, Si arcae istius fabricam, per quam iustus homo Noe naufragium mundi meruit euadere, diligenti cura et sollicita animaduersione uelimus inspicere, procul dubio magnum sacramentum spiritalis gratiae in ipsis mensuris et coniunctionibus inuenimus esse dispositum. 3, Sic enim ait : Facies arcam trecentorum cubitorum longitudinem et. quinquaginta cubitorum latitudinem et triginta cubitorum altitudinem. Collectam facies arcam ei in cubito consummabis eam desuper. Et ostiwm facies delatus [deorsum] et bicameratam et tricameratam facies eam et reliqua. 4. Haec itaque arcae fabrica ecclesiae nostrae tipum perspicue indicabat. Noe uero Christi figuram habuisse nulla est dubitatio, quippe qui ex hebraeo in latino sermone Noe requies appellatur, sicut et pater ipsius Lamech, cum nomen ei imponeret, prophetauit : Aic, ait, faciet nos requiescere ab operibus nostris e maeroribus manwwum nostrarum et» a terra,

quam execratus est dominus. 5. Vt ergo Noe in omni terra solus iustus inuentus est et cunctis in cataclismo aquae pereuntibus 2; ipse solus cum domo sua saluatus est, quia solus deum sibi bene uiuendo fecerat pium, quem contrario actu mundus iratum, sic et cum uenerit dominus iudicare saeculum in flamma

ignis, tunc malis hominum ac refugarum angelorum cunctisque mundi sceleribus daturus est finem, sanctis uero solis requiem 3o in regno futuri aeui praebiturus. Nam arca haec, quae de lignis

inputribilibus

constructa

est,

uenerandae,

ut

dixi,

ecclesiae fabricam indicabat, quae semper est cum Christo mansura. 6. Septem autem animae, quae Noe sancto et iusto donan5; tur, septem ecclesiarum typum habuisse noscuntur, quae per 8/6 Gen. 6, 13.14 21/23 Gen. 5, 29.

8 sqq. cf. Tract. Orig. 5, r.

11/16 Gen. 6, 15.16.

27/28 cf. II Thess. 1, 8 ; II Petr. 5, 7.10-12.

1/2 Incipit s:4. noe L, Interpretatio qualiter una ecclesia sit cum septem dicantur appertissime per arcam noe declaratur B I R, jfez O, sed om. appett. usq. declatatut, Incipit expositio septem ecclesiarum qualiter ex septem nominantur specialiter

et per archam noe declarantur 74

4 iam oz. L ef Graeci, deleui

6 nidos prius

11 inuenimus IL B R O om. LL (om. Graeci, cf. Vet. Lat. 2 p. 108 ; an delendum ?) 15 deotsum (— 14 cubitum L, cf. infra lin. 109 4A, Wilnart, -emus cef. 18 indicabit L I R. O Vulg.) om. LI R O A, dele — 17/18 prespicue L. BIO €et» Br. 22 nostris L B R (9udv), oz. cett. in oz. L 19 qui : praef. 153

aL BO (xa) omnibus coZd.

25 sibi d. L .A, om. I,in R ex Vul. 34 autem L. Wzlzart, om. cett.

28 hominum T/ega,

I50

DE ARCA

NOE

60-10

Christum excidium iudicialis incendii sunt euasurae et in noua terra cum Christo sunt regnaturae. Sed fortassis aliquem moueat, cur septem dicuntur ecclesiae, cum una sit in uniuerso orbe diffusa. Septem itaque ecclesiae propter septena40 rium spiritum,

45

5o

55

cum sit una, pluraliter nominantur. 7, Sicut enim corpus wnwm est et septem sunt membra uel septem membrorum officia, id est caput manus pedes uisus auditus gustus odoratus, ita et unum est corpus ecclesiae, sed septiformis carismatum gratia. Sed et septem oculi domini et septem stellae in dextera sedentis in trono et septem candelabra aurea et septem lucernae in tabernaculo domini et septem angeli, septem tubae, septem fialae, septem mulieres adprehendentes hominem unum, id est uirtutes ecclesiae Christum tenentes, et septem columnae apud Salomonem, quibus domus ecclesiae fulcitur atque erigitur ; 8. sed et Iohannes beatus apostolus ad septem ecclesias scribit, et Paulus aeque uenerabilis apostolus ad septem similiter ecclesias epistolas dedit, ad reliquas autem nominatim scripsit, ne numerum sep-

tem ecclesiarum excederet ; nam et septem panes in euangelio et septem sportae plenae fraumentorum superantes septiformis ecclesiae imaginem indicabant. Et ideo ait scriptura diuina : Inirovwit Noe ?n arca et septem animae cwm eo. 9, Septem istae animae septem, ut dixi, ecclesias indicabant;

6o

in unaquaque ecclesia septem ecclesias esse breuiter adprobabo. Septem enim sunt carismatum dona, ut per Esaiam uatem inclytum dominus manifestare dignatus est : Ef requiescet, ait, super eum spiritus sapientiae, spiritus intellegentiae, consilii, uirtutis, agnitiomis, fietatis, spiritus timoris dei. 10. Quae

omnia omnes habere non possumus, sed singuli singula habeOmnia uero solus Christus dominus habet, qui corpus est integrum ; in nobis uero singula, qui deputamur in membris. Quicumque igitur ex numero fratrum in una et in eadem

65 mus.

86 cf. II Petr. 5, 7.10-12. 89/40 sept.-spit. : cf. Is. 11, 2. 41 cf. I Cor. 12, 12.20. 43 septiformis : cf. Rom. 12, 6-8. 44 oculi : cf. Zach. 4, 10 ; Apoc. 5, 6. 40 stellae : cf. Apoc. 1, 16; 2, 1x. candelabra : cf. Apoc. r, 12. 46 lucernae : Exod. 37, 25. 4? angeli, fialae : Apoc. 8, 6; r5, 7. tubae : Apoc. 8, 2. mulietes : Is. 4, 1. 49 columnae : Prou. 9, 1. 51 Apoc. 1, 4. 54/88 cf. Marc. 8, 5.8. 56/0? Gen. 7, 7 uel 15 ; cf. I Petr. 5, 20. 61/63 Is. 1122. 65/67 cf. Rom. 12, 4; I Cot. 12, 12 al.

386in nouam tetram L;. 41uel]et L 42 ped. m. I. 44 gratiei L sed et L, sed cez/. 46 septem lucnias lucerna (5c) L (lucnias : g/ossezza ex arcbefypo, ut. uidetur ; cf. Exod. 25, 34 Ayvías) 47 septem ... septem sc L, et sept. ... sept. I O $, et sept. ... et sept. ceZ/. 48/49 Christum ... 90 ecclesiae oz. L (per Bomoeotel.) B1 ad oz. L 55 fraumentorum L (Tes. 1232, 16), -ucm- O, -agm- ce£f. 56 ideo ait ... introiuit noe L. .$ RO .A, ideo ... intr. ait noe ce//. 9? in arcam L O (eis rv kuwróv), in arca ce.

DE ARCA NOE ro-17

79

75

8o

ecclesia consistentium habuerint spiritum sapientiae, hii omnes habentes unum carisma unam ecclesiam faciunt. 11. Ecclesia etenim congregatio sanctorum interpretatur; denique beatus apostolus Paulus cum ad ecclesiam scriberet, quid esset ecclesia addidit dicens : sanctis ef fidelibus ; ac per hoc quicumque sancti fratres et fideles habuerint spiritum intellegentiae, alteram ecclesiam quasi alteram classem faciunt ; simili quoque ratione quicumque habuerint spiritum consilii, tertiam classem quasi tertiam ecclesiam faciunt ; 12, et quos spiritus uirtutis suppleuerit, hii in quarta ecclesia numerantur; pari modo et quos spiritus agnitionis inundauerit, in quinta ecclesia deputantur ; sic et quos spiritus pietatis adunauerit, sextae ecclesiae numerum ostendunt, et quos spiritus timoris dei coniunxerit, hii ad septimam ecclesiam referuntur. 13. Cum enim separati sumus, singuli singula carismata habemus ; cum autem in unum

85

9o

I5I

conuenimus, omnes unam et

integram et perfectam septiformem ecclesiam, quae Christi corpus est, facimus. Haec sunt septem animae, quae Noe, qui Christi imaginem praetendebat, in excidio aquae donatae sunt. 14. Per aquam enim ut iusti saluantur, ita peccatores et impii puniuntur, sicuti septem istae ecclesiae in fine saeculi pereuntibus cunctis nationibus per Christum sunt ab ignis, ut iam dixi, cataclismo liberandae et caelestis regni gloriam percepturae, quia sicut nullus cataclismum aquae potuit euadere, nisi qui in arca est reseruatus, sic et nemo in die diuini iudicii poterit effugere, nisi quem ecclesiae catholicae arca tutauerit. 15. Quod autem bicamerata et tricamerata arca fuisse re-

95 fertur,

mansionum

loca

et habitationum

qualitates,

quae

sanctis in regno dei sunt praeparatae, euidenter ostendit. In una etenim camera paradisi figura est, in altera terrae nouae, —

ubi Ierusalem caelestis est descensura, ut fiat in ea, sicut

scriptum est, Aabitatio dei cum hominibus ; 16. de qua terra IOO

105

beatus Iohannes ait : Ef widi, ait, caelum nouum et terram nouam et ciwitatem Ierusalem caelestem, descendentem de caelo in lerram nouam, et Esaias : Sicut caelum nowwm et terram no-

uam, quam ego facio perseuerare in conspectu meo, sic Derseuerabit semen uestrum et momen uestrum, dicit dominus omni$otens — ; in tertia camera caelorum regnum. 17. Inde est quod et saluator noster ac dominus in euangelio dicebat : Multae sunt habitationes apud patrem meum qui est 72 Col. 1, 2. 95/96 Ioh. 14, 2. 99 cf. Apoc. 21, 5. 1.2.10. 102/105 Is. 66, 22. 107/108 cf. Ioh. 14, 2.

100/102 Apoc. 21,

73fr.s. L 85 haec B .$ (Tes. 2700, 11), hae ce£f. 86 praetendebat L. B I R. ;4 107 finem L 88 sicuti L .$, sicut ce£/. in]et L (O), portendebat cez. habitationes] mansiones I: ex Vus.

152

DE ARCA NOE 17-22

in caelo. Sic autem de caelorum regno scriptum est : Beati qui persecutionem. batiuntur propter iustitiam, quia ipsorum. est iro regnum. caelorum. De paradisi autem mansione ipse utique dominus probat cum dicit : Vincenti, ait, dabo edere de ligno uilae, quod. est in baradiso dei mei. 18. Terrae autem nouae mansionem similiter manifestat, cum dicit : Beati mansueti,

quia ipsi possidebunt terram ; sed et Salomon : Sancti, ait, 115 relinquentur super terram, impii autem expellentur ab ea. Harum itaque trium mansionum qualitates rursus idem beatus Esaias meminit

dicens

: Swstinentes

dominum

mutabunt

wirtutem,

pinnigerabunt tamquam aquilae, current et mon. fatigabuntur, ambulabunt et mon esurient. 19. Volabunt utique in caelum 120 sicut aquilae pinnigerantes, current in paradiso et non fatigabuntur, ambulabunt in terram nouam et non esurient, quia escam illic a deo praeparatam accipient. Hanc itaque tripartitam rationem mansionum sanctorum etiam et apostolis suis in euangelio dominus per parabolam manifestasse digna12; tus est dicens : Semen, quod cecidit in terram bonam, faciet, ait,

fructum centesimum. 20. Centesimum itaque fructum facient, qui in caelum habitationes accipiunt, sexagesimum, qui in paradiso habitare merentur, tricesimum, qui in terram nouam futuri sunt. Vnde iam planum uobis esse debet arcam istam 130 tricameratam ecclesiae, ut saepe dixi, catholicae imaginem perspicue indicasse, cuius tripartita habitacula, id est caeli,

paradisi et terrae nouae, retro olim a domino monstrabatur. 21. Verum quod dicit sic arcae ipsius fabricam fuisse dispositam, ut latior fuerit in primo unde sumpsit exordium, in 155 medio angustior et tertio per quattuor angulos collecta usque ad unum cubitum coartante mensura sit consummata,

unam .

habens fenestram delatus, hoc utique significabat, quod in prima parte fabricae, id est in prima uacatione sanctorum, latior licentia et remissior disciplina omnium patrum et pa140 triarcharum propter generandam sobolem filiorum esset indulta ; et quod permittendum esset eis plura licite facere et liberius gerere quae uellent, ideo maior et spatiosior pars arcae fabricatur in primis. 22, Media uero in angustiori mensura redditur, quia mediis temporibus per legem Moysi et prophetas 108/110 Matth. 5, 1o. 111/112 Apoc. 2, 7. 113/114 Matth. 5, 4. Prou. 2, 21.22. 117/119 Is. 40, 31. 125/126 cf. Matth. 15, 8.23.

114/115

110 utique WZ/zart, itaque codd., ita Florez 111 edere 5 74 Florez, Wilmart (dayeiv), om. cett. 112/113 mans. nou. I 115 expellentur L .$ R. A é£moÜjoovrat), -untut cezf. 119 utique O, itaque ce7Z7. (inquam 4) 126 a/;. fructum L I O .A, oz. cett. 129 planum uobis L, nobis planum cef. 130 ptespicue L 132 retro olim a Iz/zar?, retrorsum a( ?) L, retro aliam B .$ I R. O, retro alium 74 Forez mohnstrabatur : praef. 163 136 quoartante mensura L, coattatae mensurae cef. 138 uacatione L .$, uagatione R. O A, fatigatione

BI

DE ARCA NOE 22-27

I53

145 in angustiori et breuiori spatio praeceptis constringentibus populus redigendus erat. Tertia uero camera per angulos collecta et in unum cubitum consummata hoc significabat, quod per quattuor angulos, id est quattuor euangelia, omnis esset

ecclesiae

fabrica

coartanda

: qwia

aría,

ait, et

150 angusta uia est, quae ducit ad uitam, et usque ad unum cubitum, id est usque ad mensuram suscepti hominis, quem induit dominus, omnis esset compago ecclesiae redigenda. 23. Denique nemo ad fastigium perfectae uirtutis et gloriae peruenire potest nisi per angustias tribulationum et persecutionum pres155 suras, quas et in passione sua pertulit dominus, sicut scriptum est : Oportet nos ber multas tribulationes introire in regnum dez. Sed quod dicit : im cubito consummabis eam, cubitum hoc unum imago est, ut dixi, corporis Christi ; 24. qui cubitus ad unitatem perfecti uiri, cuius nos membra sumus, non ad 160 mensuram status hominis pertinere uidetur; omnes enim unum sumus in Christo Iesu. Ideo in unum cubitum arcae fabrica consummatur, quia in uno Christi corpore et in gratia passionum eius omnis plenitudo erat ecclesiae colligenda. 25. Nam quod coruum dicit de arca emissum non fuisse 16; ultra reuersum, hoc ostendebat impuras uoluptates hominum de ecclesia expellendas et non esse ulterius reuersuras. Coruus enim subdolae et impurae animae significabat uoluptates, et nigri coloris infamia peccatorum in[i]usta uitia demonstrabat. Columba uero quae emissa e[s]t, cum requiem non inuenisset in 17o saeculo, rursus in arcam reuersa est, sancti spiritus imaginem indicabat, qui cum fuisset a domino in toto orbe diffusus et prae iniquitate saeculi requiem apud omnes homines reperire non potuisset, rursus esset in arcam ecclesiae reuocandus, 26. sicut ipse dominus in euangelio apostolos suos instruit dicens : 17; Ad quamcumque domum uel ciuitatem weneritis, dicite : Pax huic domui. Si fuerit, ait, illic filius pacis, ueniet pax uestra swper

eum ; si autem mon fuerit illic filbus pacis, bax uestra veuertetur ad. uos. 24. Proinde spiritus sanctus, cum adhuc super gentes requiem non inuenisset, quia necdum in Christo crediderant, 180 reuersus est in arcam ecclesiae apostolorum, donec sublatis iniquitatibus peccatorum cresceret in cunctis nationibus fidei 159 cf. 157 Gen. 6, 16. 1856 Act. 14, 21. 149/180 cf. Matth. 7, 14. 174/177 Luc. 10, 160/161 Gal. 5, 28. 159 cf. Eph. 5, 30. Eph. 4, 13. 5.6.

156 nos BA (jpás), uos ce£t. Wilmart — 165 ultraom.L — 167? subdoli L BI .A, 170 arca 169 et B. 168 inusta B. -us .$ (an subdolis 4 infirmis sizz. ?) 172/173 rep171 a domino L .$, oz. cett. 170/171 ind. im. I. ed 176sLI ipse L, -o cef. 143 esset] est L perire n.p. L, 5, n.p.t. ce. 180 arca L B I O (vf. Jin. 190) 177 pacis filius L R O, sin cez7. 14

C.C. LXIX

154

DE ARCA NOE 27-33

disciplina, quemadmodum sanctum spiritum accipere mererentur. Denique subiunxit scriptura : E iterum dimisit columbam de arca et veuersa est columba ad. eum sub uespera habens 185 ramum oleae in ore suo. 28. Quod ergo ramum oleae adtulit, testimonium pacis et resurrectionis perspicue indicabat et quod lignum passionis ore suo praedicans ac praeferens pinguem gratiam carismatis tribuere haberet ; sub uespera autem, quod in fine saeculi aduenire haberet. 190 29. Mensura uero arcae trecentorum cubitorum longitudo figuram dominicae crucis euidenter ostendit ; trecenti etenim apud Graecos tau littera signantur, quae littera unam apicem quasi arborem erectam facit, alteram uero ut antemnam in capite extensam, crucis utique habitum demonstra195 bat; quo mysterio et longitudo uitae credentibus datur et latitudo terrae nouae tribuitur et altitudo caelestis regni praeparatur. 30. Quinquaginta autem cubita latitudinis eiusdem arcae hoc significabat quod pentecosten, id est quinquagesima die post passionem dominicae crucis, spiritus 200

sanctus descensurus esset, per quem et spem

salutis et cae-

lestis regni gloriam consequi et obtinere possumus. 31. Triginta uero cubitis altitudo arcae tricenariam aetatem domini demonstrat, quia hominem quem induit per officium Iohannis in Iordane baptizauit; triginta etenim annorum erat, ut euan205 gelista testatur, cum per aquam baptismatis susceptum, ut dixi, hominem donis caelestibus inlustraret. 32. Est ergo altitudo in mensura aetatis corporis Christi, sicuti beatus Paulus apostolus ait : Donec occurramus omnes 1n unitatem fidei et agnitonem filii dei, n wirum perfectum in mensura aetatis plenitu210 dinis Christi, ut am non simus baruuli ; longitudo autem in |. passionem dominicae crucis, qua credentes signantur, latitudo in diem pentecosten, quo sanctus spiritus super credentes aduenit. 33. Videtis ergo, dilectissimi fratres, omnem arcae istius 215 fabricam in sacramento uenerandae ecclesiae fuisse praemis183/188 Gen. 8, 10.11. 191 sqq. cf. Tract. Orig. 14, 4. 207 cf. Eph. 4, 12. 208/210 Eph. 4, 13.14.

204 cf. Luc. 5, 235.

182 s. sp. L, 5 R. JA (cf. lin. 178 sup. e? 199/200 7f.) 183 dimisit noe L 184 oleae B I O, oliuae L (olibe) $ R. 44 cuz Vulg. 186 prespicue 7, 187 in ore LO perferens L 188 finem L 190 longitudo : praef. 45 192 littera L. .$ O Florez, litterarum B I R, littarum .4, littera cum comi. Wilzart unam L B O, unum ce. 193 alteram B .$ O .A, -um cezr., deficit IL 197 quinquaginta autem cubita IL, B .$ O, quoniam cubita I R, quod quinquaginta erant cubita 74 (?) Florez Wimarn 198 pentecosten : praef. 35 202 aj;. arcae L. .$ O, arcae alt. cez/. 203 demonstrat L, manifestat cez/. 207 sicuti L B R O, sicut cezz. b. paul. ap. L 4, ap. b. paul. O, b. ap. paul. cezz. 208/ 209 émwyvooews 211 passionem L B I JA, -e cef. credentes Wzlzart, credentes in fide F/orez, trecenti cezz. (cf. 7Acf. 2, 41 tria milia) 212 diem L B, die ceZ7. quo Z4 Florez Wilmart, quod L B.$ I R O

DE ARCA NOE 33-34

155

sam et non posse aliter hominem nisi per ecclesiam de excidio totius orbis euadere, sicuti et in cataclysmo mundi nemo remansit nisi quos arca incluserat. 34. Et proinde laborandum nobis est, ut deum et dominum nostrum toto corde rogemus,

220 ut in ecclesia dei catholica fideles in domino permanere mereamur. Tunc enim subsequentur praemia, si cum omni pacis et concordiae foedere euangelicae fuerint a nobis institutionis iura seruata, ut uere felices ante conspectum dei patris omnipotentis esse possimus. 217 sicuti L (cf. Jin. 88 ez 207)

224 possimus amen LL

um

y " " me

*

2

m

E

:

,

(9

i

huis !

e.

c

:

ume.

isle

—

P"

— i

man

L

esti

LJ

v Srberi

v

-

les rs 4 i

"

|"

"n

]

"M

H n

rni

oem

»

ps - ig ,

AN

SA

"

e

n

Ses paémesirri en.

in^

f *

po

"M 6

l

*in ,

ey

rap

p ron Tw

s] E

ius

it di atn

- rs 2]

,

,

B

II FRAGMENTVM

TRACTATVS

IN GENESIM

T1IT499

PRAEFATIO Hoc fragmentum ex codice Bibl. nac. Matritensis 14-22 saec. IXX edidit et Gregorio uindicauit Vega (Esparia Sagrada 56, 91); continetur ibi inter Dicta ex libro quaestionum beati Augustini Hipponensis, habet autem illa sylloge excerpta etiam ex Hieronymo, Isidoro,

mus.

aliis; nostrum excerptum inscribitur Item Iheroni-

1. Quum deus unus sit, quomodo ipse dicit : Ecce Adam factus est quasi unus ex nobis, sciens bonum et malum ? 2. Mira[mi]ammiratio,

dilectissimi

fratres, si quum adhuc

esset innocens Adam, non erat ut deus, at quum tam grande 5; crimen admisit, factus est ut deus. Quod si ita est, combeniebat omnibus Qut» Adam peccare, ut, quos innocentia non prouexerat ad superna, promoueret culpa delicti. 9. Sed absit a fidelibus, ut tali se piaculo polluant. Nam hoc scriptura commemorat post delictum Adae dixisse deum : 10 Ecce Adam [factus est quasi wnus ex nobis. Hoc pater ad filium suum loquebatur, id est uerbum, cum quem et per quem salutis illius medicinam futuram praebidebat. Non enim Adam antea erat ut deus, qui nuper de terra plasmatus non ($n? 1;

spiritu uiuificante, sed (1n? anima wiuente est factus. 4, Imaginem bultus, non similitudinem conuersationis acceperat. Ad quum post peccatum illius suppleto tempore con-

demnationis salbator adbenit et utrasque substantias, dei et hominis, in semed ipso suscepit, tum factus est Adam ut deus,

quia Christus factus est ut Adam, cui et diuinam 20 similitudinem diuinae conuersationis pro sua, sum, adsumptione donauit et aeternitatem atque tem per corporis sui resurrectionem concessit

imaginem et ut loquutus immortalitaet in caelos,

unde uenerat uerbum, illuc hominem in semet ipso impossuit,

ut qui in principio fuerat homo, nunc adsumptione dei deus 25 efficeretur, sicut scriptum est : Ego dixi : dài estis et filii excelsi omnes. 5. Et ideo ait : Ecce Adam. factus est tamquam unus ex nobis, sciens bonum et malum. Nam et si certius requiras, et Adam in Christo et Christum inuenies in Adam. Et ideo ait : Ecce Adam 3o factus est quasi wnus ex nobis. 1/2 Gen. 5, 22.

13/14 I Cor. 15, 45.

Gen. 2, 7.

25/26 Ps. 81, 6.

3 mira ammiratio B7. z. zzirum miraculum (Thes. I 740, 14), mitamini admiratione 64ut» B. |11 cum quem] praef. 101 20/21 ut loquutus sum] Gregorius ut iam dixi soe? — 24 ut Bz., et Vg. Vg., ,,Forz. mita hominis mutatio" zdez

t"

j auae

"uel peer

Yho pup D unes D m

D too,

t

FN à ETÀ Se

deb dune Uns ao. n Isi mms n y dig Ay rd ti*et yu velocius ti inr put

wo

ME

«ias cir ain) vt

Jiu

néoth«e:

" danh

wicxioó uh.

BUG qu

bs m. H»uUh

&ebA

dd

t^

mf

chucald valet [n ane fyl aras

»

po

multu da te

autc) Em

trol

-

Wioios

ys

veas

bons vp

dios "mim ac) ninbeeQus

iur

IÍAKO T

la

(mob

IB

ti

.&hé

(ur

vua

Tp

uq

Mb

"p Th ep titii

EL

"P

wl

at

nit

WES

E

-

d om mie

ommp

A

A

Tur $26 tits?

mA

iki

€&

ecdilio

Pi] |

a ds Itysusoh eertátegredtale NAA

Sida 35 ia

qnos: Wa ws: me. err

mea "en

Riad mire

»-

9t. Bn

feooeema emaifenmtésv fec dise 94 Nt -Ne mof petis! dent Aur osi ueri Sud aged Hour ar amis à 5 san qneste agus Aen] Ny] iioc giros liae HIA S

E-

ti E.

hA Ei

dept

cu

E.

me E-

poli. s pertica. "d

Mh 36 niniing ei aptos ie cp raeV. tnum pes Ha o^bi 19. mud. ji i crore arii dere o. v. usdatn V ita

AuatabMÁE

Opes

aletieta P oeesos f^ ANY — i esres " 44 waaWw

iiia

ue au Lunge ^ "de.

,

m

b

je Matwifhs virbes'Lex plackhenm (gewmié oeqi eve c mb

E ;

qu. AS MIRA

aeerthed yip

Aw

sj

d Sept?

dns 15 beet

fpe nth

hi ith. mda "-—

75 tei

j

diac

M^ vaftest uti

imr

frnadistalit d cd.

IN nb sobhesTeluo edito IA jg29u A a agisurt mb m

. atm.

WO

Jo

us NI

Ieouemduex

Pd

TA

Umi- MI Murtenotidi art "xia

«4

an vcae NE 2g

IV FRAGMENTVM TRACTATVS IN GENESIM XV, 9-11

PRAEFATIO Fragmentum hoc quod sequitur in cod. Legionensi (Léon) 22 tractatum de arca Noe, edidit Andreas Wilmart (Revue Bénéd. 29, 56), repetiuit Vega (Espatia Sagrada 56, 82). Caprae allegoriam Gregorius in Expositione in canticum canticorum tractauit, sed prorsus alio sensu: I, 9 ut capra ueteris testamenti figuram ostenderet et uacca euangelicae disciplinae. Vncinis rotundis () inclusa sunt, quorum lectio incerta est.

ITEM DE EIVSDEM SENIS TRACTATIBVS IN GENESIN Capra autem peccatorum hominum figuram in lege ostendit. ideo et dentes eorum maledicit et pedes crudeles adque exe; crabiles indicat, (nam) semper abrupta delictorum saxa et dumosam criminum siluam sectant; etenim ^eloces pedes eorum ad effundendum sanguinem sanctorum esse dicit, et coniritio ei infelicitas in wis eorum, et iterum : quorum os maledictione et. amaritudine. (plenum est», et : dentes eorum ro arma. ei sagitte et lingua eorum. gladium acutum. ... (dentes) malignos capre et ungulas dicit oc () ...et sub ac specie diuisionis (partem bonam) efficiunt quia iudeos ... (se reputant) filios abrae. inde est quod in pasca agnus ex owibus occidi iubetur, id est qui sit de carnali et spiritali origine ... (de 1; numero pena) deus et deducis (ita) elatiorum ratiocio (nationes) .. est (sed) adnuente deo de annorum numero tractemus (quia ... est) ... (trima) nominauerit diligentius aduertamus) 6 dumosam ct. s. : cf. Tract. Orig. III, 170 per dumos ac ctiminum siluas ueloces : Ps. 15, 5. 8 contritio : Ps. 13, 3. quorum : Ps. 13, 3. 9 dentes : Ps. 56, 5. 13 agnus : Exod. 12, 5.

1 de eiusdem senis] sc. AAdazantii - Gregori 5 indicat B7.,iudicat cod. (nam) Vzg., (idest) W7. 6 sectant (praef. 87) etenim inde V'g., sectantes u(nde) W/7. —* dicit at Vg., dicebat W7.,dicit et BZ. —10 gladium] T/es. VT, 2011, 44 (Varro ling. 9, 81 hoc gladium et hic gladius) 11 hoc (sensu dolens) 7., hoc (in loco) V. especie (Hzrpanus) Vg. 14 carnale W7., -i Vg. 16 (ita) oz. Vg. ratiocio (nationes) 7g. (uo/ui£ ratiocinationes) 16 (sed) Vz., (nam) Wz. 17 (aduertamus) W7., (requitamus) Vg.

d

—ÁÀÁ

v *-6n& 4d

i

A

2-2

La

Leti

LA Res

"y M

ht mi 3

djs

uiti

T

a

E

4

Eug

V IN CANTICVM

CANTICORVM

LIBRI QVINQVE

CVRA

ET

STVDIO

J. FRAIPONT

'124

!

:

4

»

ACCU

!

Kp

24

j| i

OUS;

V ver]ums

1*

"

Md

-

lg á

"

4

u

-

y

"

3

22 da.

E41

EI

i

,

,

^

Lc?

-

;

]

-

ü

:

]

M

» [Li CMM

JJ I "PM 1d

"

E

[m ]

Ll

RU. n

|

I

f

ru

i [4

Lu

E?

E

f

LA e

ME

"Ms

EN

T

i

L i

T

"ES

TEN

e

uc

H

»

ro n

A

LE"die

i

TNR u Dey

NER ADYOQRADE s r

«4 YOWIVO(x Lc

M

"

"i

u

p"

|

n1

:

|

;

|

| "T MUTTER

Vw

1A "t, Du

£O

d. TS

| " I m If UTI A"

[|

(rH

uy

Et M 5YT

E 2

bi

Jal

PRAEFATIO Explanationem in Canticum canticorum 'beati Gregorii Eliberritani episcopi' esse dicit codex Rotensis in subscriptione libri quinti, 'Gregorii papae' (i. episcopi) idem codex in inscriptione libri primi. Primus edidit G: Heine. ex tribus codicibus, nempe Portuensi (P), Barcinonensi (B), Rotensi (R) a. 1848 in Bibliotheca anecdotorum I, Lipsiae, p. 132-166.

Cum Heine recensionem breuiorem codicum BP primariam existimaret, longiorem codicis R non genuinam, A. Wilmart rem contra se habere demonstrauit (Bulletin de Littérature Ecclésiastique, 1906, p. 297), cui nos quidem assentimur.

Secundus editor A.C. Vega in tomo LV collectionis Esfaíía Sagrada a. 1957 ad hos quinque tractatus edendos tres alios codices Matritenses adhibuit, nempe Academiae Historiae (4), Bibliothecae nationalis 3996 (N) et 8873 (U). Contulit etiam in codice Matritensi roor8 (saec. IX) apologeticum aduersus Elipandum, in quo Beatus Liebanensis maiorem partem primi tractatus Gregorii nostri exscripsit. Codices PBR et ANU auxilio pellicularum luce depictarum contulimus cum editione Angeli Vega, cuius textus et apparatus criticus nonnullis in locis emendari potuerunt.

CONSPECTVS

SIGLORVM

Codices recensionis longioris :

L£nrDA, Archivo de la Catedral 2 (olim eccl. S. Vincentii in Roda, inde *cod. Rotensis"), s. X, fol. 109Y-118v. Mapnrp, Biblioteca Nacional 8873 (olim monast. S. Iacobi in utbe Vclesensi (Uclés), s. XII, fol. 156-172Y. Mapnip, Biblioteca Nacional 3996, s. XVI, fol. 48Y-55Y. consensus codicum RUN. Codices tecensionis breuioris :

MapRiD, Academia de la Historia, Emilianense 80, s. X, fol. 56-637. BARCELONA, Biblioteca Capitulat 64, s. XII, fol. 320Y-327Y. Ponro, Biblioteca Publica 80o, s. XII-XIII, fol. 105Y-115Y. consensus codicum JABP.

Beati Liebanensis aduersus Elipandum libri IT, PL 96, 1017-1020 (2 A. GarrAND, Maxima Bibliotheca Veterum Patrum, 15, Lugdu-

niae, 1677, 355-403).

editio Angeli Vega in tomo

LV

collectionis

Espaüa Sagrada

2::105:7.4D:22 5-80:

sic includuntur, quae addenda sic quae delenda uidentur. praefationis de sermone Tractatuum Origenis capitis III numefus 1.

INCIPIT PRAEFATIO EPITHALAMII A BEATO GREGORIO PAPA EDITA 1. Iam uero in canticis canticorum figuraliter sub epithalamii carmine quattuor Salomon introducit personas, uirum scilicet et sponsam, cum sponsa adolescentulas, cum sponso sodalium greges. Alia dicuntur A

IO

ab

sponsa,

uidentur

X

I

alia

ab

sponso,

nonnulla

a iuuenculis,

quaedam a sodalibus sponsi. Sponsus Christus figuratur et.sponsa ecclesia sine macula et ruga, de qua scriptum est : u£ exhiberet sibi gloriosam ecclesiam non habentem maculam aut vrugam. Eos uero qui cum sint fideles, iuxta modum quendam adepti salutem,

(animaduerte»

animas significari

credentium et adolescentulas esse cum sponsa, angelos uero et eos qui peruenerunt in uirum perfectum, «intellige» uiros cum sponso. 2. In hoc autem libro prius sponsa loquitur dicens : osculetur me osculo oris sui, ac si dicat : tangat me dulcedine praesentiae unigeniti filii redemptoris mei. Haec pauca de operibus Salomonis sub aenigmatibus dicta lectori in prologo exposuisse sufficiat. Explicit prologus. INCIPIT TRACTATVS GREGORII EIVSDEM EPITHALAMII

PAPAE

1. Osculetur me ab osculo oris sui, quoniam bona sunt ubera iua super uimum et odor unguentorum iworum super ommia aromata. 8/9 Eph. 5, 27.

15/16 Cant. 1, 2.

I, 1/3 Cant. rz, 2.

Praefatio deest in AB. — Quae litteris diductis expressimus, sumpta sunt ex. Hieron. bom. Orig. in cant. 1 P.L. 23, 1176 A (2 quattuor — 6 sodalibus sponsi), 1176 B (6 sponsus Christus — 14 cum sponso), 1777 /4 (18 prius — 16 oris sui). Inscriptio ex R (papa Romensi edito) e U, Praefatio (Prologus sz. /in.) epithalamii B. Gre1 iam ueto] anfecedebat de gotii episcopi Illiberritani IN, imseripzio dees? in P 3 cum sponsa] Orig. cum sponso 2 Salomonis P aliis operibus Salomonis 6 sponsus] cod., sponso lega, "Christum sponsum 4 sponso] aZZ. et a codd. 11i 9 aut] R P, neque IN U 6 figuratur] significatur P intellige" Orig. 12 12 et] Orig. Vega, ut codd. «animaduerte»] ex Orig., om. codd. V'ega 13 angelos] Orzg., apostolus codd. Vega sponsa] Orig. Vega, sponso «codd. 14 «intellige»] ex Orig., sponsi (-us P) significati codz. 13 et] P Orig., oz. cett. 16 14 sponso] P Orig. Vega, sponsa a (dicit uirum cum sponsa IN) Vega osculis P 19 explicit prologus] R. U P, om. IN. Incipit — epithalamii] RU, Item incipit alium expositum in cantica canticorum 12b].4,om.a BP liber primus 74, Incipit epitolamium Gregorii B, oz. IN P 1/2 sunt ubera tua] 44, ubeta tua 1 bona] obtima 74 Vega, cfr lin. 34.43.01 sunt RN, ubera tua UBP Vega, cfr [in. 84/88.82

1j

GCILXIX

170

A

Audistis epithalamii carmen, dilectissimi fratres, quod spiritus sanctus per uatem integrum Salomonem ex uoce sponsi et sponsae i. e. Christi et ecclesiae pro caelestium nuptiarum allegorica decantatione praedixit, quando Christus sponsus et anima sponsa oppignerauerunt sibi castam inuicem coniunctionem

IO

I

A

20

25

30

IN CANT. I, 1-3

et facti sunt duo in carme

una,

1. e. deus et

homo. Sponsum autem Christum esse et sponsam ecclesiam probat scriptura diuina dicente Iohanne Baptista pro Christo in euangelio : qui habet sponsam, sponsus est; amicus autem sbonsi stams ei audiens uocem eius prae gaudio exhilaratur. Sed et per alium prophetam : dZsponsabo íe mihi $n spe, et iterum : disponsabo te mihi in fide et caritate. 2. Denique ut scias hoc carmen in Christo et ecclesia esse praedictum, praetitulatio ipsa manifestat. Sic enim pronuntiatur cantica canticorum, eo quod sit super omnia cantica quae et Moyses et Maria in Exodo et Esaias et Abacuc et ceteri cecinerunt;

haec

meliora

sunt

cantica,

quia illi aut

pro liberatione populi aut pro conuersatione aut pro admiratione diuinorum operum laeti animo ac mente domino laudes dixerunt, hic autem quia dei et ecclesiae uox psallentum auditur, propterea quod diuina et humana in semet inuicem copulantur, ideo cantica canticorum i. e. meliora meliorum nuncupantur. 3. Et quia grammaticus noster ac peritissimus legis beatus apostolus ammonuit discipulos suos, ut diligenti perscrutatione et quae in alto et quae in profundo et in longitudine et in altitudine posita sunt quaerere deberent, ut possint comprehendere quae sit latitudo, longitudo, sublimitas et profundum, proinde necesse est nos sagaci sensu per sanctorum 9 Eph.557315 GCD. 2; 24. 30/31 Eph. 5, 18.

12/13 Ioh. 5, 29.

14 Os. 2, 19.

15 Os. 2, 20.

4 epithalamii] a, -ium f D uatem integrum] a, or. B 6 alterum et] oz. P 6 pro] ;. per, praef. 122b * nuptiarum] ozz. B ? oppignerauerunt] RON, oppignot- U B Vega 8/9 castam inuicem coniunctionem] a (sz. /in. uoluntatem eras. R), inuicem castam coniugii uoluntatem f, inuicem castam coniunctionem Vega 10 esse] a P, om. A B 11 probat — 12 in euangelio] a, probat Iohannes Baptista dicens de Christo B 13 stans — 14 prophetam] a, stat et audit eum et gaudio gaudet (gaudit B) propter uocem sponsi. Et alius propheta B 13 uocem] ozz. IN 14 in spe — 15 mihi] ozz. PJN (per boroeot.) 16 scias] a, sciatis B. l/ega 16 in] a, pro B. Vea 17 praedictum] prelocutum 24 18 sit] a, oz. B Vega 19 et...et...et...et] a, aut...aut...aut...aut B l/ega 20 haec] add. autem IN 21 conuersatione] R. U, conuersione IN, conuetsione hominum 4A P, conuetsatione hominum B Vega 21/22 admiratione] animi ratione B 22 laeti] a (-o IN), accensi B (oz. usq. laudes P), [accensi], laeto V/ega 22 domi-

n0] a, deo 44 B Vega 23 hic — 25 copulantur] a l/ega, hic autem Christi et ecclesiae uox psallentis auditur, propter quod diuina et humana sibimet (sibi P) inuicem copulantur 8 23 psallentium IN Vega, psallentis B 25 meliorum] a, melioribus B 26 et quia — 3 ergo dicit] praezerzzisit B 29 deberent]

praef. 173, debeant IN — 80 longitudo latitudo JN

IN CANT. I, 3-6

I7I

uerborum cauillationem sollicita animaduersione requirere, ne incautos aut ueri similia fallant aut ambiguum confundat aut incertum deludat aut decipiat, sed ut sincerae ueritatis metam 3 studiosissime persequentes comprehensam sine frustratione opinionis legitimam et firmissimam retinere possimus. Cum ergo dicit:4, Osculetur me ab osculo oris sui, quoniam bona sunt ubera iua swper winwm, non de hoc osculo carnali, sed de spiritali gratia loquebatur ; ecclesiae etenim uenerandae im4 o maculataeque uirginis uox est ad Christum filium dei tricenarium iuuenem decorum P*ae filiis hominum uerba facientis. Et quia alia sunt humana, alia diuina oscula, ideo hic cum dicit : osculetur se ab osculo oris sui, uult ipsam praesentis Christi uocem audire ; in praeterito enim sermo dei per pro4 phetas ad synagogam loqui consueuerat et quasi per alienum os pacis ei osculum dabat. 5. Haec ergo ecclesia quae uere sponsa Christi est, contenta non est per prophetas tantummodo Christi pacem accipere, sed magis ipsa ore proprio euangelicae traditionis praecepta suscipiens a uero sponso 5 o uelut osculum sanctitatis et caritatis suscepit et ideo osculetur me inquit ab osculo oris sui ; quod quam uere fuerit adimpletum, hinc potestis addiscere. 6. Nam ex quo Christus filius dei secundum hominem aduenire dignatus est et carnem animamque hominis uelut sponsam accepit, ex eo iam lex et prophetae 5 cessauerunt, sicut euangelista ait : lex et prophetae usque ad Iohannem brobphetauerunt, et iterum : lex er Moysem data est, gratia autem inquit e£ ueritas jer Iesum Christum facta est. A

MA

m]

37/38 Cant. 1, 2.

41 cft Ps. 44, 5.

55/56 Luc. 16, 16.

56/57 Ioh. rz, 17.

32 cauillationem] sup. Jis. (interpretationem «cance/Jato) IN 83/34 confundant... deludant..decipiant R U 34 decipiant l/ega 34 sinceram uetitatem IN. 34 metam] V/ega, meram R. IN, in eram U 37 ergo] oz. IN 37 Osculetut rursus p

34 ab] B, oz. a. A P

37 bona] meliora R

87 quoniam —

38

uinum] ozz. IN 38 alterum de] suppl. sup. lin. R, om. B 39 espirituali l/ega 39 gratia] gloria B 39 loquebatur (loquitur l/egz) — 44 facientis] « Vega, loquitut ; ecclesiae etenim uenetandae et immaculatae uirginis ad Christum filium dei tricenarium iuuenem speciosum (speciosus P) forma prae filiis hominum uox estUB 43 dicit] zdZ. ecclesia (-iae 74) B Vega 43 ab] 44 B Vega, om. o. P 43 ipsam] a l/ega, ipsa B 44. Christi] oz. B P 45/46 per alienum os] pto alieno ote 74 B (cfr praef. 122b) 46 haec] hic 4 46 uera R (corr.), IN — 4? Chr. est] a, est Chr. B Vega 41 est] in rasura 12 uel 13 litt. R 48 ipsa] a, om. B Vega 49 a uero] Si uero P 50 accipit P 50 suscepit. ideo IN 50/51 inquit osculetur me P B1 inquit] supp/. sup. Jin. R. 51 ab] 4AB, oz. a P 52 potestis addiscere] a, potest addisci B 52 ex eo quod B P filius dei] a, dei filius B. Vega 53 aduenite] a (aduenisse corr. R), uenite B 54 accipete R (rcorr.) B P Vega 54 ex eo iam] a, ozz. B B5 cessauetunt] a P, cessarunt 74 B Vega 55 euangelista] sup. Jim. (propheta cancellato) IN 56 Iohannem] edd. baptistam R (sup. Jin.) U Vega 56 prophetauerunt] a, ozz. B Vege 5? inquit] R. U, oz. IN B Vega

172

6o

7o

75

IN CANT. I, 7-8

7. Ecclesia etenim ut apostolus definiuit caro Christi est, qui ait : et ipse est caput corporis ecclesiae ; cui tunc osculum ad osculum fida caritate impressum est, quando duo $n wna carne coniuncti sunt, i. e. ueritas et pax mutuis inter se complexibus adhaeserunt, dicente Dauid : weritas et pax complexae sunt se. Veritas inquit de terra oria est, id est caro Christi de matre uirgine nata est, cuius origo terrena est. Pax de caelo prospexit i. e. uerbum dei, qui dixit : ego sum pax, de quo dicit apostolus : qui est pax mostra, et ipse dicit : pacem meam do wobis. 8. Hoc est osculum, id est uerbum patris prophetarum ore adnuntiatum, quod a saeculis antiquis diu spe suspensum pependit et adueniente die sponsaliorum per anulum fidei adest impletum, quod quasi pronubo nuptiarum caelestium accepit ecclesia. Quid enim carius Christo quam ecclesia, pro qua sanguinem suum fudit ? aut quid ecclesiae amabilius Christo ? cuius sancta et inmaculata coniunctione magnam filiorum multitudinem per baptismi regenerationem procreauit, cuius partum copiosissimum sine dolore uidemus profusum, cuius efficaciam et, ut uerius dixe-

rim, artificium nascendi sentias uel potius renascendi magis quam enarres, intelligas potius quam comprehendas ; nec

B8 cft Col. rz, 24. 59 Col. 1, 18. Gen. 2, 24. 62/63 Ps. 84, 11. cfr Luc. 24, 36. 66 Eph. 2, 14.

58 etenim] a, enim f

60 cfr Os. 2, 20. 61/62 Eph. 5, 31 ; 63 Ps. 84, 12. 64/65 Ps. 84, 12. 65 61 Ioh. 14, 27. 68 Col. 1, 26.

58 Christi est] a (R zz ras.), est Christi B Vega

59

qui ait — ecclesiae] supp/. in zarg. R. 60 ad osculum] ozz. 74 60 fida caritate] fide et caritate IN lega 61 mutuis inter se] a (inter se ozz. IN, inuicem o£. in zurg. R), sibi inuicem mutuis (mutuo P) B lega 62 dicente dauid] a, sicut dauid dicit B 62 ueritas — 65 prospexit] praefermisit 4A, substitui : Veritas de terra orta est. iustitia et pax complexae sunt se 62/63 complexae] sibi inuicem praez. R (in marg.) U, amplexae BP — 63se] B Wilzmart Vega, se inuicem N, om. RUP . 64 Christi] a4. qui B P — 64 natus B — 64 pr. est] oz. Vega — 65 ego — 66 alterum dicit] supp/. in zzg. e£ sup. ras. R. 66 de] praem. et Vega 66 de quo dicit — ipse dicit] oz. B P 66 prius dixit Vega 6? pacem] praez. et iterum BP, praez;. [et ueram] Vega 61 prius est] oz. 4A 67 id est] a, oz. B 69 spe] oz. B 69 suspensum (sc. uerbum)] a, suspensa (sc. spe) B 69 et]

in rasura 4 uel 5 litt. R, quod quidem praez. P 90 per anulum fidei adest impletum] U, adest impletum pet anulum fidei R (sub szgnis transpositionis) Wilmart Vega, pet anulum fidei est adimpletum JN B 9*0 quod quasi] a, et B 70 pronubo] V/zga, pro nouo R U B P, pro nobo 4, pro atrabone IN, pronubum £oni. Wilmart, cfr praef. 59 71 accepit] a quo cepit P *1 enim] adZ. tam P 92 pto qua — aut] suppl. in marg. R. 12 suum sanguinem f 93 inmaculata] a. À H, inuiolata B P 74 magna B 95 cuius pattum copiosissimum] sup/. in marg. R. 75 pattum] fetum B P *6 uidemus] sup. Jin. R. 96 ut] oz. P 76 uerius] ulterius IN. 91/48 artificium (uel artem add. in zarg. R. ; uel attem add. in textu U) nascendi sentias uel potius tenascendi (-o IN) magis quam (nascendo add. IN) enatres (-as R) a, attem nascendi uel potius renascendi sentias magis quam enartes (natres D) B, artificium nascendi sentias magis quam enarres l/ega *8 nec — 9 cognoscas] praezerzzisit B

IN CANT. I, 8-12

173

uim ipsam uideas nec artem cognoscas et tamen perfectum 8o opus, quod magistra sapientia et opifex ratio clarum edidit, cum debita ueneratione laudabis. 9. Et addidit : quoniam bona sunt ubera tua super wimum. Habuit quidem prisca lex duo ubera in duabus tabulis lapideis quae digito dei impressae candidum lac disciplinae populo 8 Israelitico praebuerunt ; sed nunc ubera domini iam non duo, sed quattuor esse cognouimus ; quattuor enim euangeliorum fontes dulce lac sapientiae credentibus tribuunt. Denique dominus ad Abraham qui utriusque populi pater est, secunA

dum 9o

carnem

scilicet

Iudaeorum

et noster

ex fide, cum

ei

haereditatem futuri aeui promitteret, hoc inter cetera signum sacrificii

postulauit,

capram

irimam

et uaccam

irimam,

ut

capra ueteris testamenti figuram ostenderet et uacca euangelicae disciplinae. 10. Haec sunt ergo bona ubera domini i. e. euangeliorum fontes quae meliora sunt super uinum prophe9 ticae praedicationis. Duo etenim genera uini in scripturis caelestibus legimus, unum quod apud Cana Galilaeae defecit ad nuptias, aliud quod multo melius uerbo dei de aqua est factum. 11. Vnde et saluator dicebat uinum nouum in utres nouos mitti oportet ; quod quidem significabat nuptias Christi uerbum dei animam siue hominem IO o et ecclesiae, i. e. quando copulauit, cessaturum esset uinum uetus, i. e. priscae legis et prophetiae, et aliud euangelicum ex baptismatis aqua futurum ; unde et credentes musto fleni sunt dicti. 12. Quid est enim de aqua uinum, nisi quod anima, quae retro fuerat terrena, A

82 Cant. 1, 2.

91 Gen. 15, 9.

98/99 Marc. 2, 22.

103 Act. 2, 13.

79 enim [uim] Vega 49 nec artem] fere euanui? in R. (matrem in zzarg.), matrem IN Vega 80 quod] 4 B N, quo R U, quam P 80 sapientiae B P H 80 opifex ratio] R (fere euanui?) U B P, opifex ratione 74, perfecta ratio 7» marg. R., N 80 clarum me dedit B 80 dederit P 81 laudabilis 44 P 81/82 laudabiliter abdidit IN 82 et addidit] ewamidwz in R, adiecit P 82 bona] meliota JN 82 sunt ubera tua] a 74, ubera tua sunt B Vega, sunt ozz. P 83 quidem] enim IPEINI 83 in] a, ex f 83 duobus 74 83 lapidibus P 84 difinitur dei corr. in zarg. AA 84 imptessae] R U 44, -a N BP 84/85 populo Istraelitico] a, patuulo tunc populo B Vega 86 esse] oz. B P 81 lac sapientiae] codZ., sapientiae [lac] lega 91 trimam (/is)] zzut. in triennam P, triennem IN, trinam Vega 92 capta] a, captam B, add. quae duo ubera habet H 92 fig. uet. test. IN. 92 uacca] R. IN, uaccam f, 92 testamenti — /ib. IT, Jin. 44 ubi manes] care? U 93 ubera] 93 ergo] oz. B P H 93 sunt] ozz. IN add. quae quattuor H

uetba P

94 fontes] add. aquae P H — 96 caelestibus] diuinis 74

96 defecit] dedit 74 R, canaan B P, canahan 7A dei IN 97 aqua [uinum] l/ega 99 mittere 74

96 canan

97 de aqua uinum uerbo 99 oportet] R(waria lectio)

101 id est] oz. 99 significat IN IN JA, opottere B P Vega, cfr lib. 2, 163 100 animam siue hominem] R (is zzrg. IN 244, cum anima hominis T'ega 101 cessatutum] praef. 188 copulauit R (t Zex/4), anima hominis copulauit B P 102 101 uetus] ueterem 74, ozz. P 101 esset] R. IN, esse B P Vega, om. A 103/104 est enim] ozz. IN 102/103 futurum] factum JN aqua] alium B

104 quae] ozz. 44

174

IN CANT. I, 12-15

10; insipida et aquata, in merum spiritus conuersa praestantior sapore facta est et odore, ut apostolus ait : mos bomus odor Christi sumus, et alibi : gustate et widele quoniam suauss est dominus. Et proinde hoc in loco meliora ubera domini i. e. doctrinam euangelicam dicit super uinum ueteris prophetiae. 0 13. Et adiecit : E? odor unguentorum. tuorum super omnia aromata. Odor unguenti istius sacrosancti crismatis gratiam manifestat, quae super omnia aromata synagogae fragrat et

115

120

125;

130

redolet. Illa etenim habebat unctionem de unguentis odoriferis factam, Christi autem unguentum ex sancti spiritus suauitate descendit, sicut per Esaiam loquitur dicens : spiritus domini swper me, propier quod unxit me ; euangelizare pauperibus misit me, et alibi quia odorem inquit notitiae suae dedit nobis ; et ideo hunc odorem unguentorum, i. e. crismatum spiritalium gratiam super omnia aromata ueteris testamenti meliorem esse designat. 14. Et subiungit : unguentum exinanitum nomen twwum ; sed alibi : unguentum inquit diffusum nomen tuwm. Sed quare alibi exinanitwn. et quare alibi Zzffusum dicat scriptura diuina breuiter intimabo. Priscae legis reges et sacerdotes qui ex cornu crismatis ungebantur, christi dicebantur in lege, eo quod similitudinem unctionis crismatis, non tamen ipsam perfectionem acciperent, et proinde umbra potius quam ueritate christi nomine utebantur. 15. At ubi plenitudo diwinitatis ut apostolus dicit in Christo completa est, tunc exinanitum est nomen eorum regum qui christi dicebantur, ne ulterius hoc uocabulo censerentur, nomen enim uerum Christi permanet, quod ex uero unguento i. e. sancti spiritus plenitudine

106/107 II Cor. 2, 15. donc 4,0195 I5. G1; 1-

107/108 Ps. 235, 9. 117 II Cor. 2, 14.

110/111 Cant. r, 5. 121 Cant. r1, 5.

115/117

128 Col. 2, 9.

105 insipida] inspirata P 106 est] sunt 74 106 et odore — 110 et adiecit] praetermiserunt B P 106 ut — 108 dominus et] praeferzisit 7A 108 in hoc IN 109 ueteris] ozz. IN 110 addidit 74 111 sacrosanctam B P 112 aromata] om.BP 112 synagoga P 112 fragrat] IN, flagrat R. 4 B Vega, fraglat P, cfr lib. 3, lin. 8 113 redolet] tedibet B 113 enim P 114 factum B P 116 propterea IN 117 et alibi — nobis] praezerzisit B 117 alibi] supp. sup. lin. R. 1i? quia] R. IN, ozz. Vega 117 suae] RN, tuae Vega — 118 et] oz. IN 118 unguentorum] R. IN, unguenti B 118 carismatum IN P 119 gratiae 74 121 sed] sicut et IN quate exinanitum breuiter indicabo p tamen] R. IN, tam B D, tantum 4

121 sed — 124 intimabo] R. N, Sed 124 intimabo] R, explicabo IN 126 127 perfectionem] ozz. IN

128 at ubi]

R N, sed adubi B 129 ut apostolus dicit] R.. IN, secundum apostolum f 129 completa] R..N, -um f 130 regum] P, et regnum R (et a/que n sup. [in.), IN A, teg«um B (i ue/ n eras.) 131 nomen enim uerum Christi permanet] IN (enim i.e. autem, Thes. 589, 68), nomen enim uere permanet Christi R. (permanet 5452/. in marg., et uetum permanet nomen Christi B l/ega 132 spiritus sancti JN.

IN CANT. I, 15-19 diffusum

est, exinaniuit

et euacuauit

175 adumbratum

nomen

eorum regum qui christi imaginaliter dicebantur. 16. Denique ex quo hic uerus Christus aduenit cuius bomws odor mundo innotuit, nemo ex eo rex uel sacerdos christus est appellatus ; et ideo ait : unguentum exinanitum nomen tuum. Verum quod alibi ait : unguentum diffusum nomen tuum, eo quod suauissima ueri Christi nominis gratia super credentes diffusa sit et bonum 140 odorem notitiae suae fidelibus cunctis effuderit, unguentum effusum est appellatum. Vnde et orationes sanctorum in Apocalypsin timiamae sunt comparatae ; christi enim nomen apud Graecos de suauitate censetur. 17. Et adiecit : Propterea adolescentulae dilexerunt te ; adtrahe

ost ie. Non putemus, dilectissimi fratres, spiritum sanctum de adolescentibus feminis aut de turpi cupiditate fuisse locutum ; sed adolescentulae istae nouellae sunt plebes, quas nuper Christus de gentibus conuocauit ; illae etenim rogant dominum dicentes : adírahe nos post te i. e. ut Christi uestigia per acta bona et iustitiam sequantur. 18. Nemo alius quam ipsae adolescentulae i. e. nouellae ut dixi plebes ex gentibus congregatae Christum credibili cupiditate diligunt et sequuntur ; nam synagogae plebes uetulae et stultae dicuntur, uetulae inquam quia secundum ueterem hominem uiuunt, stultae autem, quia Christwm dei sapientiam non receperunt. 19. Denique cum primum Christus uenisset in synagogam, tunc eum magis istae sequi et amare coeperunt quam populus

145 nos

1j o

15 VA

Israel ; unde mulier illa Cananaea,

quae imaginem ecclesiae

141/142 cfr Apoc. 8, 5. 140 II Cot. 2, 14. 135 II Cor. 2, 15. 185 I Cot. 1, 24. 149 Cant. 1, 4. Cant. 1, 5.

144/145

133 133 diffusum est] R IN. est effusum B Vega 133 exinaniuit] et praezz. IN 134 imaginaliter] R P, exinaniuit — 137 nomen tuum] praeferzüserunt A B 138 diffusum] 137/138 quod alibi] supp/. in zzarg. R. imagine tenus IN lega 139 credentes] omnes Ppraez. 139 nomine B R N A, effusum B P Vega 140 suae] 139 sit] Wilmart, est codd. (est et suppl. sup. lin. R) Vega B V^ga 140 fidelibus — 141 appellatum] in zzarg. et in ras. R. legere non ualeo in R, ex IN effunderit B 140 effuderit] seripsi cum Wilmart Vega, effundetet R, effundet JN,

142 apocalypsin]

IN AB

R 24 P, -si IN B Vega — 142 thimiamati N

— 142 enim] etiam

143 adiecit] R. IN P, addidit 143 Graecos de suauitate] grecosermone 74 144 adtrahe nos] scripsi (cfr infra, lin. 149), trahe me R IN, et adtraxerunt

145 145 putemus] R (uaria lectio), IN p, putetis R3 Wilzart Vega se B Vega 795, 22), (Tes. JN R bus] adolescenti 146 B oz. IN, R. fratres] dilectissimi conadolescentulis B. Vega —— 148 nuper] nouiter IN — 148 conuocauit] R. IN, 150 pet acta] RN, perfecta f, pet facta Vega 149 ut] aut 74 gtegauit B 130 nemo — 151 plebes] R. .N, ipsae etenim 150 ct iusta etiam 74, et iusta B P 152 ctedibili] R. JN, incredibili B. V/ega nouellae (nouellae oz. P) plebes p 74, et steriles 153 uetulae et stultae] R IN B, uetulae ac stultae P, uetulae et steriles 155 stultae autem — 162 debeat] 154 uetulae inquam] ozz. B P in marg. R. 156 cum] oz. IN 155 stultae autem quia] R. IN, et P praetermiserunt A B Vega Chr. uen. pt. NN, pr. uen. Chr. P, R. 156 pr. Chr. uen]

176

IN CANT. I, 19-23

ex gentibus ostendebat, Christum fideliter sequebatur, et hoc 160 est quod ait : Propterea adolescentulae dilexerunt te ; trahe nos post te, i. e. ut amore Christi detenta ecclesia semper iter praeceptorum sequi debeat. 20. Et adiecit : Zmiroduxit me vex m cubiculum swwm. Hoc ecclesia loquitur, quae regem |Christum dei filium con16; fitetur. Sed quid est cubiculum, ubi Christus rex ecclesiam reginam introduxit, nisi in caelestis regni secretum? quis enim nesciat illuc Christum ecclesiam suam i. e. carnem suam introduxisse,

unde

sine carne

descenderat,

i. e. in aditum

caelorum ? carnem autem Christi ecclesiam esse apostolo 17» auctore didicimus qui dixit : caro Christi quod. est ecclesia. 21. Denique subiunxit : exultemus et laetemur n ea. Quae enim maior exultatio aut laetitia esse potest quam cum caelestis regni mysterii gratiam ecclesia a sponso Christo consequitur, ubi spes omnis uitae ac salutis nostrae est posita ? 15; 22. Haec sunt propter quae diligimus ubera tua super uimum. Diximus iam ubera domini euangeliorum esse doctrinam, unde nobis caelestis doctrinae gratia mulgetur, uinum autem prophetiam ueterem, quod ad nuptias Christi et ecclesiae defecisse retulimus ; denique ex eo prophetia cessauit. Aequi18o /as inquit dilexit te, 1. e. Christus ecclesiam. 23. Et adiecit : fusca sum inquit e£ decora, o filiae Ierusalem. Mirari me fateor, quemadmodum fuscam se et decoram hoc in loco se testetur ecclesia, cum decora esse non possit quae fusca est ; aut quomodo fusca si decora uel quomodo decora 18s si fusca ? Sed adtendite mysterium uerbi et uidete quanta 163 Cant. 1, 4.

170 cfr Col. 1, 24.

180 Cant. r, 4.

181 Cant. r1, 5.

159 ex] R P, de IN Vega

171 Cant. 1, 4.

' 162 deberet P

175 Cant. 1, 4.

179/ -

163 et adiecit] R.. N, et addidit 74 B,

unde inquiens addidit P 163 introduxit] inquit 47. 4 B Vega — 163 cubiculo suo P 165 quid] quod N, qui B 166 et introduxit IN 167 sciat P 167 illic B

167 ecclesiam suam] detulisse add., red cuz lineola subd. R.

167 id est —

168 descenderat] suppl. sup. Jim. ef im marg. R 168 descenderat] zmzeriit in R. 168/169 i.e. in aditum (abditum IN) caelorum] RN, i.e. penetralia caeli B 169 apostolo] Paulo praem. B Vega 170 quod] quae JN 171 subiunxit] R. N, . subiungit B Vega 171 exultemus] a4. inquit B lega 171 ea] eum B P Vega 173 caelestis — 174 consequitur] R. IN, quam caelestis regni mysterium in quo (mysterium quam B, mysterium quem cum P) gratiam a Christo sponso (sponso om. BP) consequitur B 174 spes] oz. IN 174 ac] RN, et B Vega 194 nostrae] ad. dulcedo IN 175 haec sunt proptet quae] R. N, et addidit B l/ega 176 ubera] praez. de B P 177 caelestis doctrinae gratia] R. (doctrinae supp. in marg., lN, gratia (gratiae P) doctrinae caelestis B 177? mulgetur] R. N, emulgitur B Vega 178 et ecclesiae] ecclesiaeque IN 179 dedisse 24 181 et adiecit] R. P, ozz. N, et addidit 4 B Vega 181 inquit] ozz. IN 181 0] R. N, om. B Vega 181 filia P 182 fuscam se] R. IN, fuscam 24, et fuscam B Vega, et fusca P 182 decora P 183 testatur P 184 aut] ut B 185 attende... uide IN 185 mysterium — uidete] praeterzzisit B 183/186 quantam altitudinem 24

IN CANT. I, 23-27

190

195

200

altitudine sensus loquatur spiritus sanctus. 24, Fuscam itaque se dicebat ecclesia propter eos qui ex gentibus credituri erant, quique tetro idolatriae fumo et sacrificiorum busto infuscati uidebantur ; sed decora facta est per fidem Christi et sanctitate spiritus quem accepit. Denique et tunc eram, inquit, fusca, quoniam nondum me intuitus fuerat sol. 25. Nolite inquit aspicere me quoniam mon est intuitus me sol. Solem Christum probat Ezechiel propheta cum dicit : uobis qui timetis dominum orietur sol iustitiae, quod est Christus. Ante aduentum enim filii dei fusca erat, ut saepe dixi, ex gentibus ecclesia quia necdum in ipso crediderat ; sed cum a sole uero Christo est inlustrata, facta est decora nimis atque formosa, adeo ut diceret ei spiritus sanctus per Dauid : quoniam concupuit rex speciem tuam. 26, Iam enim aqua baptismatis lota est, iam ab omni macula uel ruga purgata, sicut apostolus ait : ul exhibeat sibi ecclesiam mon habentem maculam uel vugam, h. e. nullam maculam delicti, nullam rugam peruersae doctrinae;

205

210

177

iam

Christi

sanguine

rubicunda,

iam

sancti

spiritus

inlustratione composita, iam crismatum donis ornata. 27. Proinde manifestum nobis esse debet hac de causa fuscam se dixisse : uel propter uitia gentilitatis uel propter ueteris hominis delicta, ex cuius origine censebatur ; formosam autem propter assumptionem dei et fidei sanctitatem. Sed quia repetit : fusca sum sicut tabernacula Cedar, sicut pellis Salomo^is, ideo causas harum comparationum requirere et disserere debemus, quid tabernaculum Cedar, quid pellis Salomonis 192 Cant. 1, 6. 193/194 Mal. 4, 2. 27. 209 Cant. 1, 5.

186 sensus] ozz. IN P

198/199 cfr Ps. 44, 12.

186 fuscam] R. IN, fusca B

201 Eph. 5,

186 utique corr. R, ita JA

187 ex gentibus credituri erant] RN, erant ex gentibus credituri B. l/ega 188 quique — 189 uidebantur] R. IN, erat (erant B P) quippe tetro idolatriae fumo et sactificiorum busco fuscata (focata 24) B 188 idololatria IN 188 busto] ustione IN 189/190 sanctitate] R. IN, -m B Vega 190 denique — 191 sol] RN, denique tunc etat fusca (fuscata B) inquit cum eam dispexerat sol f 190 inquit] ozz. IN 191 quoniam] quando JN, aliter Quia me despexetit sol 77 marg. R. 192 nolite] praez. et JA 192 nolite — sol] ozz. IN 193 solem] add. autem B Vega 193 Christum] add. esse B Vega 193 Ezechiel] Malachias R in marg., A Vega, Malachiel B P 195 enim] ozz. IN 195 ut — 196 ecclesia] praetermisit B 196 ipsum IN l/ega 196 ueto] oz. P 198 adeo ut diceret ' ei] cui dicit B

198 ei diceret IN

198 sanctus] ozz. /À

198 Dauidem JN

199 iam enim] B, et (a27. iam sup. Jin.) enim R, etiam IN 200 ab omni iam JN 200 sicuti l/ega 200 sicut — 202/203 doctrinae] praeterzzisit A 200 sicut —

203 rubicunda] praeferzzserunt B P

202 h.e.] id est IN

204 iam — 208 sanctitatem] praeferziserunt A B matum IN Vega 205 fusca...207 formosa P

— 202 nulla ruga R

204 crismatum] R P, chatis207 censebatur] Wil/zar: Vega,

-bantur R IN P 209 sum] ozz. A B 209 pelles 74 210 ideo] oz. B 210 compatationum harum JN — 210 inquirere P — 210 et disserere] R. et edissetere IN Vega, om. B 211 quid — 212 indicet] praetermisit B

IN CANT. I, 27-29

178

indicet. 98. Cedar enim ex hebraeo in latinum sermonem tenebricosum interpretatur, — denique et apud Cedar ciuita215

220

225

tem gentilium tunc idolatria feruebat, — quia nihil est tetrius quam seruire daemonibus; unde dominus per Ieremiam prophetam populum Israel obiurgans, quod dereliquissent dominum et manu facta simulacra gentium adorarent, $/e inquit in Cedar et in Cethim mittite et widele sí facta sunt talia, si anutauerunt genles deos suos ; eb isti inquit mom sunt dii, gopulus autem meus immutat gloriam suam pro parua rationé ; et in loco prophetico Christus ex uoce ecclesiae, quae ex gentibus congreganda erat, exemplum posuit dicens : fusca sum sicut tabernaculum Cedar i. e. sicuti gentium congregatio. 99. Sed et sicut pellis inquit Salomonis. Pellem Salomonis carnem ipsius dicit, quae ueteris hominis lurido transgressionis uitio fuscabatur, quod ipse Salomon idola gentium Astarten et Camos, sed et lucos idolorum Sidoniorum et cetera simulacra

230

coluerit, uel quod amator fuerit mulierum ; ideo ab earum carne reuelli non poterat, quoniam necdum a Christo fuisset assumpta et quia generalem summam humani corporis domi217/221 Ier. 2, 10.11.

224. Cant. 1, 5.

212 enim] ozz. IN 212 latinum] alium IN 212 sermonem] R NN, oz. B Wilmart Vega 213 tenebrosum ;4 P 214 idololatria IN 214 feruebant Lp

214 quia] qua B

215 quam setuite daemonibus]

R IN P, praefer-

miserunt A B, quam daemonibus seruire Wil/zzart Vega — 215 unde] add. et P Vega 216 Israel] supp. sup. lin. R, om. P 216/217 quod (cum IN) dereliquissent dominum] RN, dicebat quod se dereliquissent (-linq- B) 44 B, quod deliquissent P, quod se dereliquissent lega 219 inquit] oz. IN 220 mutauit (-b- 74) A B 220/221 pro patua ratione] paruam rationem P 220 praua IN 221 et in loco — 222 dicens] praeferzziserunt 4A B 221 propheticus P 222 congregandae erant R. P 223 sum] R. IN P, add. itaque A B 223 tabernaculum] RNA,-aBP 223 i.6.] ozz. P 223 sicuti gentium] R P, sicut gentium IN, sicut gentilium 74 B 224 sed] oz. IN ^ 224 pellem Salomonis] ozz. B 225 dicit] «d. Salomonis 74 B 225 uetetis hominis lurido R (m zzarg. saria lectio 4.4. tetto), ueteris hominis lutido tetro (se, sed tetto cancellatum) IN, tetto uetetis hominis 7A B, tetro ueteris hominis lubrido P, ueteris hominis tetro l/ega 225/ 226 uitio transgressionis 44, transgressiones uitio B 226 fuscabantur B 226 quod] ?raezz. eo Vega 226 quod ipse — 239 in fide et sanctitate] R. IN Vega, praetermiserunt A B et eorum loco. babent : nam. idola gentium Astarten et Camos, sed et lucos idolis fabricauit ; amauit quippe mulieres Moabitidas et Amonitidas, quas secutus (add. est .A [R, cfr infra]) a priscae legis conuersatione declinauit (declinauit ozz. B spazio wacuo relicto). Fuscam itaque se dicit propter transgressionem Adae et peccata parentum, sed et decoram propter conuersionem Christi, quam habet in fide (-m 24) et sanctitate (-m 24) ; eadezz uerba nam idola...decoram propter e sequen!ia : conuersationem, quae sanctificatur in Christi fide. Nam et pelles quibus tabernaculum tegebatur : rubicundae propter passionem sanguinis Christi et iacintinae ptoptet operum sanctitatem afferuntur in zmarg. inf. in R. (ante uerba 226 quod ipse...sgno apposito) ; in IN nam idola...operum sanctitatem arZecedit in ipso fextu uerbis quod ipse eqs. ; in P ades? 226 quod ipse...228 mulierum szcu? in R. IN, e£ sequitur Moabitidas et Amonitidas...conuersationem...in fide et sanctitate sicut in A B

IN CANT. I, 29-II, 1

179

nus in semet ipso suscepit, unde et apostolus : feccatum inquit $xo nobis factus est, id est carnem hominis peccatoris induendo, quam carnem ecclesiam esse apostolus definiuit cuius nos sembra 235

uitium

sumus;

ideo et tabernaculum

gentilitatis $ellem Salomonis

conuersationem

ex

consortio

Cedar i. e.

i. e. ueteris hominis

eiusdem

carnis

esse

dicebat,

offuscatam propter transgressionem Adae et peccata parentum, sed decoram mimis propter conuersationem Christi, quam habet in fide et sanctitate. 30. Denique et in templo Salomonis 240 rubicundae et iacintinae pelles erant, unde et tabernaculum tegebatur : rubicundae propter passionem sanguinis, iacintinae uero propter firmitatem et splendorem uirgineae sanctitatis. Haec est ergo ecclesia caro Christi, per quam nos omnes credentes in Christo uelut membra corporis eius a delicto priscae 245 conuersationis purgati ornamentum decoris et speciem dignitatis accepimus. 91. Sed iam sufficiat modo de istis disseruisse ; reliquum quod sequitur fauente dei numine et clementia eius caritati uestrae disserere non retardabo. Deo itaque patri omnipotenti 250 gratias agentes per dominum nostrum Iesum Christum.

EXPLICIT LIBER PRIMVS INCIPIT LIBER SECVNDVS 1. Fili matris meae pugnauerunt aduersum me ; posuerunt me custodem 1n uineis ; wneam meam non custodius. Quae est haec mater ecclesiae, cuius filii oppugnauerunt eam ? matrem

231/232 cfr II Cor. 5, 21.

234 Eph. 5, 30.

243 cfr Col. 1, 24.

244 Eph.

5, 30. I531/2:Cant.

15:6.

239 denique — 240 erant] oz. B 240 prius et] oz. P 240 a/7. et] oz. A B 241 tegebuntur 74 241 sanguinis] «47. Christi 4 B 241/250 et iacintinae propter operum sanctitatem. Haec ergo est ecclesia...priscae conuersionis legis... accepimus per lesum Christum qui est benedictus in saecula saeculorum A, iacintinae ptoptet conuersionem B (sequentia om. spatio uacuo relicto) 247 iam] 07. IN 244 iam modo : abundantia, cfr praef. 172a, Tbes. s.u. zodo 1309, 11 244 sufficit modo istis capitulis P 248 quid P 248 nomine R IN P 248 eius] oz;. P 248 catitate P 249 edissetete IN lega 249 retatdabo] R. IN, tedatdate P, tatdabo WiLbzari Vega 250 agamus IN, ozz. P 250 per dom. nostt. I.C.] R, per dom. LC. NN, per I.C. qui est benedictus in saecula saeculorum AA (efr supra, appar. lin. 241/250), per I.C. dom. nostr. qui est benedictus in saecula saeculorum P, pet dom. nostr. I.C. qui est benedictus in saecula saeculorum Vega.

Explicit...secundus] B, ozz. R, Cap. II JN 1 pugnauerunt] R. IN, oppugnauerunt B Vega 1 posuerunt — 2 custodiui] oz. P 2 custodiuit me B 2 quae — 5 in lege] om. B (spatio uacuo relicto) 3 pugnauerunt 24

180

IN CANT. II, 1-4

utique suam secundum carnem synagogam dicit, quae anti; quior est in lege. Et exinde dei filius carnem hominis induit, quam ecclesiam dicit apostolus. Et quia dixit : non tw radicem portas, sed. radix te, per hoc matrem suam secundum carnem

synagogam appellat. 2, Filii ergo matris suae populi sunt synagogae, qui ecclesiam dei in multis malis et temptationibus ro persecuti sunt, primum quidem quod ipsi carnem domini crucifixerunt, deinde quod omnes credentes in eo uariis temptationibus et poenarum generibus adflixerunt. Vnde beatus Paulus dum adhuc Saulus diceretur, persecutor ecclesiarum fuerit destinatus. Ideo ait : filii mairis meae pugnauerunt 15 aduersum me. 3. Et adiecit

: Posuerunt

me

custodem

in wineis, wineam

meam mon custodiui. Quae est haec uinea quam non custodiuit nisi domus Israelis? Vineam autem populum esse probat Isaias propheta cum dicit : wimea inquit domini Sabaoth 20 domus est Israel, et Dauid : «uineam ex Aegypto transtulisti ; eiecisti gentes et plantasti eam et utique populum, non uineam transtulit ; sed hanc uineam populus Israel noluit custodire. 4, Et quidem beatus apostolus Paulus relicta hac uinea populi Israelis quam custodiendam acceperat, de persecutore aposto2 E] lus esse meruit, quia noluit iustitiam ut ipse dicit quae ex lege est facere, sed maluit eam quae ex fide est adimplere ; i. e. noluit legalem munificentiam obseruare, circumcisionem carnis, obseruantias escarum, sabbati curam, neomenias et dies

festos purificationis et cetera quae in lege Moysi inueniuntur 6/? Rom. 11, 18.

16/17 Cant. rz, 6.

19/20 Is. 5, 7.

5 et exinde] RN, et exinde ergo 74, exinde ergo B P Vega

20/21 Ps. 79, 9.

6 ecclesiam] a4.

8 suae] R. N, oz. B Vega 6 et quia — 8 appellat] praefermiserunt 4A B esse P 10/11 9 malis et] praeterzziserunt ^A B 9 in] oz. IN .A 9 qui] quia 44 410 10quidem]oz.B P primum quidem carnem quam ipsi crucifixerunt IN 11 11 quod] oz. IN 10 domini] ozz. P 10 ipsi] ipsam f quod] oz. 7A 12 poenarum] pres11/12 temptationibus et] Praefermisit B eo] eum IN 14 12 unde — 13 diceretur] R. IN, unde et Saulus (Paulus B) B suratum B 17 16 adiecit] RN P, addidit 74 B Vega ideo — 15 me] praezermiserunt AA B 19 18 Istaelis] braezz. populi 44 B Vega 17 haec est JN quae] quid 4 20 19 inquit] ozz. IN 19 uinea] adZ. enim B P lega propheta] oz. B est Israel] R, Israel est IN B Vega 21 af. et] 21 eiecisti eam] praezerzzisit B 22 sed hanc — 33 custodire] R. IN, hanc (oz. B, 07i. IN 22 transtulerat B spatio uacuo relicto, sed hanc P) uineam populi Israelis non (non om. B, spazio uacuo relicío) custodiuit (noluit custodire P) ecclesia (-as B). hanc (hanc ow. B, spatio uacuo relicto) derelictam (relictam B) apostolus Paulus uineam (uineam ow. B, spatio uacuo relicto) de petsecutote apostolus (-m B) meruit (meruit oz. B, spatio uacuo relicta) fieri nolens legalem obseruantiam (-tie B, obseruationem D) custodire, citcumcisionem carnis, neomeniae et sabbatorum dies festos et cetera quae in lege inueniuntur esse praecepta, sed mandata Christi maluit custodire B 25 noluit 2* legalem 26 adimplere] praez;. facete et IN ut ipse dicit iustitiam JN. munificentiam] cfr Tracz. Orig. 7,27 legalem munificentiam

IN CANT. II, 4-6

I8I

3o esse praecepta ; haec ergo omnia, quae in uinea populi deputantur, noluit seruare et ideo dicit : fii? matris meae, i. e. synagogae populi, oppugnauerunt me, quia relicta uinea Israel praecepta Christi maluit custodire. 9. Et adiecit : wb? jascis, ubi manes in meridiano ? hoc 3; quidem ecclesia loquitur sed quia uelut ignorans ab eo requirebat, quasi ipsa nesciret. Nulli quidem dubium est meridianum Aegyptum et partes Africae esse; et quia ilic infantia Christi delituit, quando eum Herodes quaerebat occidere, sicut in euangelio scriptum est, 4o quod angelus domini dixit ad Ioseph et ad Mariam matrem domini, ut tollerent infantem et in Aegyptum secederent, ut impleretur quod scriptum est : ex Aegyfto wocawi filium mewn, et alibi : deus ab Aegypto ueniet, et ideo hoc in loco spiritus dixerit : 4b? $ascis, ubi manes in meridiano ? 4; 6.Sed hociuxta simplicem historiam dici potest ; caeterum quantum ad spiritalem sensum pertinet, meridianum ipsum Christi corpus accipimus, primum quod meridianum prope finem est, non in fine ; sic et prope finem saeculi saluator induit corpus; deinde quod in meridiana parte quamquam sit so temperatus aer, tamen plus illic aestus quam frigus incumbit ; sic et in carne Christi licet sit permixta dei et hominis substantia et quasi meridiani climatis temperamentum spiritalis gratia praestet, tamen plus calor spiritalis quam carnalis fragilitas operatur; et proinde dei et hominis in eadem ut dixi carne 5; temperamentum est, (et? quod prope saeculi finem susceptum est, meridianum spiritaliter nuncupatur.

34/35 Cant. 1, 7.

39 cfr Matth. 2, 13-15.

42/43 Os. 11, 1.

43 Hab. 5, 5.

34 adiecit] R. IN, addidit B 34 ubi pascis] praezz. adnuntia mihi quem dilexit anima mea P (ex /in. 5*4/88 ?) lega 34 pascas IN 34 manes] R, cubas N B 34 meridie B 35 quidem] oz. A B 35 sed — 36 nesciret] R. IN D, et uelut ignorans ab eo requirit 4 B Vega 37 est] ozz. A B 38 esse — Chtisti] ozz. B 38 et] ut P

38 Christi delituit] delituit saluatoris 44

389 hetodes] oz. B

40 ad Ioseph — 41 secederent] R. IN, ad Ioseph : tolle infantem et matrem eius Matiam et fuge in Aegyptum f 42 uocaui] R. .N, uocabo .A (rorr.), B P Vega 43 ex egypto B P, ab africo ex egypto 74 43 al/. et] ozz. IN Vega 44 pascasIN 44 manes] R, cubas B Vega, uaria lectio in R., IN 44 in meridiano] abhinc denuo U 45 hoc] ozz. P

46 ipsum] ozz. B

47 primum] ozz. A B

47 quod] quia 74 B

48 non] fraezz. et IN 48 sic] a, ita B Vega 48 saeculi] mundi P 49 deinde quod in meridiana parte quamquam sit] a P, quamquam ergo in meridiano sit 4 B 50 illic] ozz. IN 50 frigoris IN 51 ct] a, etiam B 52 spiritalis gratia] R. U, spiritali gratia IN Vega, praeterm. B 53 praestat B P 53 plus calot spiritalis] a, calor spiritalis plus illic est 44, calot spiritalis B, calor spiritalis plus P 54 opetatut — 55/56 susceptum est] a P, praeterz. 4A B 54 prius et] a, ac P Vega B5 et] conieci 56 meridianum] a P, merito iamque meridianum 24, metito meridianum B . 56 spiritaliter] a, spiritali P, praeterz. 4A B

IN CANT. II, 7-10

182

6o

7. Cum ergo haec dicit : admuntia mihi quem dilexit anima mea, ubi bascis, ubi manes in meridiano ? adnuntiationem euangelicae moderationis et praedicationem nominis Christi per apostolos requirebat, mansionem quoque corporis ipsius ad pastum cibi caelestis quasi meridianum pro temperamento dei et hominis nominabat. Ipse est enim mediator dei et hominum, qui et deum homini in gratiam reuocauit et hominem

deo, quem 65 coniunxit.

7o

75

transgressionis

uitio

offenderat,

in sua

carne

8. Ne forte fiam circumamicta tamquam super greges sodalium tuorum — o altitudo sapientiae el scientiae dei, quam vnuestigabiles uiae eius, qui uocat ea quae non sunt tamquam ea quae sunt. Ac tali allegoria uerborum ea quae necdum erant iam tunc praescius nuntiabat et quae suis quibusque temporibus complenda erant per typos et imagines indicabat. 9. Annuntia mihi quem. dilexit anima mea : hoc utique Christo dicebat ecclesia ; ubi bascis, ubi manes in meridiano ? i. e. in euangelii tui temperamento et ratione et definitione notam ueritatem ostende mihi, ne forte efficiar tamquam super greges sodalium tuorum.

8o

10. Sodales hoc in loco Christi apostolos dicit, sicut ipse apostolos suos alloquitur dicens : 2a» mom dico wos seruos, sed amücos, et iterum : «os amüci mei estis, si feceritis ea quae dico wobis. Hi sunt ergo sodales apostoli, qui pari passionum sudore persecutiones saeculi istius pro iustitia sustulerunt, quos et amicos et fratres sibi dominus adoptauit, amicos ex fide, fratres ex consortio carnis, cohaeredes quoque

66/6* Cant. 1, 7. 29 Cant. 1, 7.

67/68 Rom. t1, 235. 68/69 qui uocat] Rom. 4, 17. 78/39 Ioh. 15, 15. *9/80 Ioh. 15, 14.

31/

D

D? haec] RU, hic IN, oz. B, hoc Vega 57 dilexit] dixit B 508 manes in meridiano] a, cubas in meridie B 59 euangelicae] R, diuinae 4.5. in R, ,

euangelicae uel diuinae U, id est euangelicae diuinae IN 59 moderationis] aZ. Christi 44A 59 ptaedicationis JN P 59 nominis Christi] munus JN, hominum A 60 requiret 44 60 mansionem] R B P, s. in U, passionem z./.s.J. in R, UN.A 61 ac R (ad sup. 4m.), IN 61 cibi] a, uerbi B 61 meridiani B 61 pro tempetamentum B 62 hominum 24 62 nominabat — 62/63 hominum] codZ., ozz. V'ega 62 nominauit B 63 homini] B, et hominem a 66 ne forte] praez;. et addidit (adiecit P) B Vega 66 fiam] a, efficiat B Vega 67 o altitudo — 76 tuorum] Praezerz. A B 67/68 inuestigabiles] a7. sunt IN 68 ea] oz. P 69 ac tali] actuali a, partuali P 69/70 tunc iam IN 70 nominabat IN 70 quibus P 93 manes] cubas IN 94 et tationem et definitionem totamque ueritatem P 96 meorum IN ** in hoc IN 77 in] om. A B 9* ipse apostolos — *8 dicens] a, ipse dominus ait f 98 suos apostolos JN 48/19 non dico (dicam U IN) uos] a P, non uos dico 74, uos non dico B Vega *9 ea] ozz. B Vega 49/80 eaque que U 80 dico] a, mando B Vega 81 persecutionem B $81 istius] oz. B 82 sustuletunt] a, pertulerunt B 82 prius et] oz. .À 83 amicos — $84 filiorum] praeterierunt ^A B

IN CANT. II, 10-13

183

regni ex adoptione filiorum. 11. Et quia multos pseudoaposto85 los et circumuentores

futuros sciebat Christus in ecclesiam,

certam definitionem catholicae eruditionis et pastum uerborum suorum et mansionem euangelicae praedicationis plenius uolebat addiscere. Ideo inquit : ne ?gnorans capiar et circumducar ac sequar per separationem nominis tui haereticam actionem et non magis sodales tuos, ueros apostolos. 12, Denique : ne forte inquit fiam circumamicta. Quid est ne forte fiam circumamicia ? id est ne forte sub uelamento

95

IOO

105

nominis

tui,

quod amictus uocatur, aut sub occasione euangelicae praedicationis a seductoribus haereticis uerborum sublimitate decipiar — sicut apostolus ait : widete ne quis uos depraedetur ber philosophiam et inanem traditionem secundum elementa mundi et non secundum Christum —, et ideo swper greges sodalium iuorum i. e. super apostolicas plebes aliquid nouum superinducatur scandalum. 13. Dixerat enim ipse dominus : qu unum ex minimis istis in se credentibus fuerit scandalizatus, oportebat illi homini ligare lapidem molarem. et mitti in. belagum. Et ideo hoc uereor, ne fiam circumamicia, i. e. per praeuaricationem falsorum sacerdotum efficiar a sola ueritate segregata et non magis nuda et manifesta ratione conspicua, ut a gregibus sodalium tuorum i. e. apostolica plebe integritas et simplicitas mea sine

88 Cant. 1, 7. 91 Cant^1/ 102 Matth. 18, 6. Marc. 9, 41.

$84 multo IN

spiritus B

93/97 Col. 2, 8.

97/98 Cant. 1, 7.

85 et circumuentotes] praeferzüserunt 4À B

$85 in ecclesiam] a. A, ecclesiae B P, ecclesia Vega

86 eruditionis] R. IN, traditionis

4 B U Vega, traditionem P

100/

85 Christus] a,

86 definiuit P 8? praedicationis]

pet Christum ag4. B V'ega 88 addiscete] ne forte ignorans caperetur ad4. B Vega 89 pet sepat. 89 ac] a, et B Vega 89 Ideo inquit] a, quasi qui diceret B 89 nominis] 89 separationem] reparationem cod. nom. tui] praeferiii B 91 inquit fiam circumamicta] 90 actionem] factionem 24 B munetis IN R U, circumamicta fiam (inquit oz.) IN, fiat inquit circumamicta B, fiam inquit 93 amictus uocatuf] a, amictum 91 a//. fiam] a, fiat B circumamicta l/ega 94/95 decipiat] 94 sublim.] o, subtil. B Vega, recte ? cfr p. 5, lin. «0 uocat B 96 secundum elementa mundi et non] oz. U N A P, decipit R, decipias B in fextu R, (scd absciso»m elem mundi. et (non ozz.) suppl. in marg., scám elementü 97 greges] teges B mundi. et (non oz.) U, cum elementis mundi et non JN 98 aliquid] a, aliquod f

98 nouum] comieci, R, no U, non IN Vega (corr.)

100 minimis istis] a, istis minimis 98/99 superinducatur] a, supetinduar B 101 ligare] R U, alligari 101 fuisset 44 B 101 se] a, me B Vega B Vega 102 pelagum] R (ex pelago), U, pelagus N, IN Vega, alligate 74, ligari B P 103 fiam] a, fiat inquit B, fiam 102 uereor] a, uetetur B profundum f 104 103 per prtaeuaricationem] a, ne per seductionem B V/ega inquit lega efficiar segregata] cfr Terz. fug. 11, 3 dispersam faciant ef Thes. s. 4. facio 119, 59 104 segtegata] a, coopetta B 104 a sola] a, a solida 74 Vega, solida B P 106 106 apostolica] Praez. ab 4 B 105 a] oz. P 105 ut] a, aut B Vega apostolicas plebes P 106 mea] mera JN

184

IIO

115

120

IN CANT. II, 15-16

aliquo circumuentionis fuco pura et inuiolata cernatur, non tamen circumamicta uelamine falsitatis. 14. Dixerat enim dominus uenturos ad ecclesiam suam quosdamin uestitu ouium, sed intrinsecus esse lupos rapaces, et beatus apostolus praemonuerat, quod fos discessum uenturi essent /wpi rapaces, non parcentes gregi i. e. haeretici qui deuorarent plebes Christi per doctrinam ob commissionem illicitam. 15. Denique post haec uerba quid ei dominus comminetur audite : nis? cognoueris le pulchram inquit et decoram inter mulieres, exi tu in uestiguis gregum. Quibus dictis hortatus est eam ad custodiendam fidem et religiosae fidei sollicitudinem adhibendam. Cum enim sancta et inuiolata simplex columba ecclesia falsos ut iam dixi doctores et corruptores uirginitatis suae grauiter pertimesceret, qui sub uelamine sacerdotum dei, h.e. qui sub uestitu ouium lupi rapaces ut praedixerat dominus uenturi erant, et certa definitione euangelicae ueritatis requireret

rationem, ubi pasceret, ubi maneret in meridiano, i. e. ut dixi

in temperamento dei et hominis, ne quis per uerisimilia exem125 pla aut deum ab homine aut hominem a deo separaret, tunc respondit ei dominus : nisi cognoueris te decoram «nter mulieres, i. e. nisi intellegas te solam uirginem esse et incorruptam atque decoram sime macula sime ruga et talem te praebeas qualem et dominus exhibuit et apostolus definiuit : exies, inquit, 130 iu in uestigiis gregum. 16. Sed quae sunt istae mulieres, inter quas se solam uirginem et incorruptam et decoram cognoscere debet ecclesia, diligentius debemus aduertere. Mulieres itaque has haereticorum plebes praédictas esse nulla est dubitatio, 108/110 cfr Matth. 7, 15. 111/112 cfr Act. 20, 29. 128 Eph. 5, 27. 129/130 Cant. z, 8.

114/115 Cant. rz, 7.

D

110 et] sed RU, sed et P 110 apostolus] a4. Paulus B 111 discessum] add. suum B Vega 112 gregi] gregibus IN, qui deuorarent plebes Christi agZ. Vega 112 i.e. haeretici] praezerii? p 112 plebes] greges 44 113 per doctrinam — illicitam] praezeriiz B 113 ob commissionem] ab eius iussione IN 114 ei] eis P 115 pulchram] oz. B, pulcherrima IN 115 inquit] ozz. IN 115 et] oz. B 115 tu] oz. IN 115 uestigiis] a, uestigio B l/ega 116 hortatus est] a, hottatut B Vega 117 et religiosae fidei] a, religiosam 74 Vega, ad religiosam B, et religiosam P 117 adhibendam] a, adhibere debere B 117 Cum — 127 i.e.] praeterierunt A B 120 h.e.] R U P, i.e. IN Vega i21 uestitu] scripsi, uestigio a P Vega 121 ut] in quibus P 122 certa] IN, ceteta R. U, ceteri P l/ega 124 quis] adZ. aut P 125 deum] dominum IN 126 ei respondit IN 126 decoram] add. inquid P 127 ie.] oz. P 127 nisi — esse] et intelligeret se solam sponsam uirginem esse 74 B, nisi ut intelligeret se solam uirginem P 128 a//. sine] a P, et 44 B Vega 128 et talem te praebeas] praezerierunt A B 128 preberet P 129 prius et] om. IN 129 exhibuit] a, uoluit B lega 131 quas se] quam 24 131 prius et] a. A, Dr BAD 132 debet] a, deberet B 132 ecclesiam 74 132 diligentius debemus aduettere] a P, perquitamus 74 B Vega 133 has] oz. /A B 133 est] oz;. A

IN CANT. II, 16-19 quae

adulterino

doctrinae

stupro

185

corruptae

et peruersae

15; doctrinae traditionis adulterio uiolatae iam non uirgines, sed

mulieres dici meruerunt. 17. Nam et synagogae plebes mulieres et ipsae esse dicuntur, quas meretricatas saepenumero post deos alienos sancta scriptura testatur, et proinde a- Christo admonetur

ecclesia,

ut inter has mulieres,

i. e. inter labes

140 haereticorum et synagogae congregationes quas mulieres appellat, nisi se uirginem in doctrina, incorruptam in fide, speciosam in bonis operibus cognouisset, talem exitum habituram esse, qualem pertulit populus Israel, quia qui naturalibus ramis non pepercit, ut apostolus dicit, nec uobis inquit arcet 14 A insertis. 18. Cum enim subiunxit : ex? tu in. uestigiis gregum, dicere uidetur : nisi eandem bonitatem participaueris, et tu hunc exitum habebis, — nisi te cognoueris speciosam inter mulieres —, quomodo secessit populus Israel, quos prae multitudine sua greges appellat. Comminantis uox est : "is? 1e 15o cognoueris. 19. Ouod ista ita se habeant, probat beatus apostolus, qui cum ad ecclesiam scriberet, «o/o inquit ?gnorare uos, fratres, quod batres nostri in mari el in mube sunt baptizats et omnes eundem cibum spiritalem manducauerunt et omnes eundem potum spiritalem biberunt ; bibebant inquit de spiritali conSed non bene inquit x5 sequenti eos petra, petra autem erat Christus. illis opinatus est dominus ; alii enim 2n deserto prostrati sunt, VA

143/145 Rom. 11, 21.

151/156 cfr I Cor. 1o, 1-5.

134 adulterinae IN, adultero 74 P, ozz. B et] oz. IN

137 et ipsae] a, oz. B Vega

134 doctrinae] a, ozz. B Vega

136

137 esse] sup. Jin. 1 zz. R, om. U

137 dicuntur esse P 137 quas metretricatas] a, quia fornicatam eam esse f, quas mer. esse l/ega 138 caelestis (sancta sup. //s.) scriptura R, caelestis sancta scriptura U, caelestis sacra scriptura JN 138 et] R. U, oz. IN B Vega 138 et proinde] cf. praef. III, 127 139 i.e.] ozz. IN 139 inter labes] R. U, ozz. IN B, intet plebes V/ega 140 synagogae] a, Iudaeorum B Vega 141 docttinam P 143 esset P 143 Israel] a, Iudaeorum f Vega 144 ut apostolus — 145 insertis] a P, nec uobis patcet inquit apostolus 744 B l/ega 144 inquit] eras. R, om. U IN 144 parcebit P 145 cum — 146 uidetur] is zarg. R. 145 cum — 147 habebis] nisi eadem bonitate qua subiungit : exi tu in uestigiis gregum. dicere uidetur : et tunc exitu habebis P 145 tu] oz. IN 145 in uestigia in uestigiis IN 146 nisi — participauetis] praeferierun? ^4 B Vega

146 participaris IN — 146/147 tu hunc] tunc 4 147 inter mulieres — 151 scriberet] praezerierunt 4A B et in eorum locum audi apostolum dicentem subszifuerunt 148 quos] quem JN 148 prae] oz. P 149 est uox P 149 te] oz. IN 130 quod ista ita se habeant] IN, quos cum ista se habeat R. U, quod quantum ista se habebat P 151 ecclesias P 151 scriberet] add. ait INN P 151 inquit] autem 44, oz. IN — 151 uos ignorare /4 P 132 quod] a P, quia 74 B Vega 152 mari] a 74, mate B P T/ega 154 bibebant]a4Z.autem U IN — 154 inquit] oz. IN 155 eos] a P, oz. A B Vega 155 sed non (in illis Vega) — 156 dominus] a V/zga, sed non bene in illis complacuit domino f 156 alii — prostt. sunt] « (enim] autem JN, sunt] oz. IN), prostrati enim sunt in deserto. haec in figura contigerunt (-ting- B) illis. scripta autem sunt ad nostram correptionem f (haec - illis] ozz. P) 16

C.C. LXIX

186

160

165

170

175

IN CANT. II, 19-23

alii ab exterminatore angelo occisi, alii a serpentibus deuorati, alii hiatu terrae ad inferos uiui descenderunt. 20. Et ideo ecclesiae, i. e. christianis omnibus, talia ingeruntur exempla, ne et nos similia facientes animaduersione consimili damnemur, qui ecclesia nuncupamur. Denique adhuc quasi comminantis uox subsequitur dicens : fasce haedos fuos in tabernaculis pastorum. Haedos peccatores homines intelligi oportet probat dominus in euangelio cum dicit : statuam vustos ui oues ad dexteram, peccatores ut haedos ad sinistram. 21, Et ideo proinde nisi cognouisset se ecclesia inter mulieres speciosam in fide et sanctitate et bonis operibus, inter mulieres haereticorum et [nisi] inter Israeliticas plebes pasceret haedos suos, i.e. peccatores suos; quae agnos uel oues pasceret, si se speciosam cognosceret, sicut Petro dictum est, super quem fundamentum est ecclesiae : fasce oues meas. 22, Ac per hoc ecclesia quamdiu catholicam integritatem tenet, non haedos, sed oues pascit ;at ubi non cognoscit speciem et decorem fidei suae et per transgressionem corrumpitur, statim audit : fasce haedos iuos, i. e. peccatores tuos, sicut Moysi dictum est : eccauit populus tuus ; dei esse desierat, ex quo a dei fide recesserat. 93. Sed à« tabernaculis inquit astorwm. Pastores apostolos dicit, tabernacula uero pastorum congregationes sunt ecclesiarum, ubi plebes apostolicae conueniebant. Et proinde 158 157 a serp. deu.] cfr I Cor. 1o, 9. 157 ab exterm. occ.] cfr I Cor. 1o, 1o. 171 Ioh. 164/165 Matth. 25, 35. 162/163 Cant. 1, 8. cfr Num. 16, 33. 17* Cant. 1, 8. 176 Exod. 32, 7. 174/195 Cant. r, 8. 2X I7.

158 158 uiui ad inferos B l/ega 157 deuotati] deforati 74, defurati P descenderunt] deuenerunt 44, add. et multa alia quae passi sunt persequi ( quod 159 i.e. christ. omnibus]a, persequi Vega, prosequi, P) longum est B Vega 159 talium B Vega ^ 160 animadu. consimili] a, simili animadom. B. Vega 160/161 damnemur] a P, plectamur 44, uersione B, consim. animadu. l/ega 161 qui ecclesia nuncupamur e/ adhuc quasi] praeferierunt 4A B flectamur B 163 oportet] R. U B, 163 intelligi] 5raezz. haec 74 162 pasce] praezz. et P

163 probat — 163 sinistram] a, secundum euangelium ubi dominus ait : et statuit agnos a (ad B) dextris haedos autem a (ab : beras.P)sinisttis 8.— 164 cum] ubi lV/egg — 166 et ideo — 174 statim audit] prae-

oportere IN Vega, cfr lib. 1, lin. 99

AB — 166 et ideo proinde] RU, proinde.N,et proindeP — 166 nisi] add. ferierunt

167 pos! operibus iferum ponunt 167 speciosa in qua P hoc modo IN Vega 168 nisi] RU : inter mulieres speciosam in fide et sanctitate (se calceat. in U) 168 plebes] ad4. 168 Israhelis P 168 inter] oz. P R U, om. NN, deleui 169 pascere 169 quae] neque IN zn zzarg. nisi se speciosam cognouisset IN 169 si] P, nisi R U 169/170 pasceret si se speciosam] oz. IN deberet P 172 integr. cath. IN 170/171 est fundamentum P 170 sicut] sed ut P 173 cognoscet P Vega, om. IN —— 194 suae tenet sed per IN 173 pascet P 174 pasce haedos tuos — 176 populus tuus] a, haedos inquit tuos pasce c peccatofes tuos quae agnos uel oues meas pascere noluisti, sicut (sicuti4) Moysi 176 pos; tuus rasura 6 uel ? litt. in R, dictum est : peccauit populus tuus p 176 ex quo — 176 esse] add. peccando f add. iam 44, add. iam enim B P 182 cognouetis] Praezerierunt A B

178 tabernacula] N, lum

R U P

IN CANT. II, 23-27

187

180 quamquam tabernacula pastorum i. e. fabricas ecclesiarum apostolicas teneas, tamen non oues Christi, sed haedos tuos pascis, nisi uirginem te et speciosam esse cognoueris. 24. Denique retro gesta.eius recensuit spiritus sanctus, ut uel sic fidem Christi custodiat, cum quid ei praestiterit re18; cognoscit ; subiungit enim dicens : equae inquit eae $n curribus Pharaonis, Fuerunt enim aliquando equae domini, i. e. plebes gentium in curribus Pharaonis, i. e. in diaboli potestate, cum necdum in Christo credidissent ; et ideo praemonet, ne iterum per contemptum fidei sub iugo ipsius reuer19o tantur. 25. Equas enim ut dixi iam plebes gentium requirebat, quas licet suas esse dominus ante praesciret, ante aduentum tamen suum sub iugo Pharaonis i. e. diaboli curribus tenebantur ; Pharaonem autem diabolum esse nulla est dubitatio,

quia sicut Pharao in Aegypto, sic diabolus in saeculo tyranni195 dem exercet, et sicut Pharao persequebatur filios Israel, sic

diabolus in hoc mundo persequitur sanctos. 26. Ac proinde cum equas in curribus Pharaonis diceret, plebes gentium ante aduentum Christi sub iugo et potestate diaboli subditas esse dicebat, eo quod ipso impellente praecipites urgerentur. Deni200 que apostolus ait : fuimus et nos aliquando filii irae, quando sub iugo Pharaonis i. e. quando uasa diaboli eramus. Quando uasa diaboli, nisi quando equae ad libidines hinnientes et luxuriantesin omni uanitate aurigae diaboli uitiorum curribus uacabant ? sicuti Ieremias ait : equ? inquit Jibidinantes ad. uxores 205 proximi sui himniebant. 24. Sed iam Christi gratia liberati de iugo tyrannicae seruitutis et filii dei per fidem effecti atque caelesti gloriae destinati puro corde et sincera deuotione in omni sanctitate et iustitia hanc eandem fidem teneamus, per 185/186 Cant. 1, 9.

200 Eph. 2, 5.

204/205 Ier. 5, 8.

181 apostolicarum P 182 nisi] si P 183 retro] p, Petro a 183 recensuit gesta eius IN 183 recensit B 184 cum — 185 subiungit] cum se dei esse cognoscit. subiunxit NN — 185 equae inquit meae] D, eque (z//. e sup. i ?) inquit R, equi inquit U, equitatus IN, heque inquid hec 74, aequae inquid hac B 186 equae] B P, equi a A 188 cum — credidissent] 744, sed haedum in Chtisto non ctedidissent R. U, dum in Christo non crederent IN, cum necdum credidissent B, cum necdum Christum credidissent P, cum necd. in Christum cred. Vega 189 per contemptum] a, pto contemptu f l/ega 189 sub iugum JN 190 equas] R U P, equos IN 190 equas — 192/193 tenebantur] praeferierun? 7A B 190 enim] ozz. IN 190 iam dixi P, iam ozz. IN 191/192 tamen ante aduentum P 193 esse] a P, figurari ^4 B 193 dubitatio] similatio 24 195 exercet] gerit 74 B 196 ac] oz. IN 197 equos NN 44 198 esse] fuisse 4A B Vega 199 eo] R U, oz. N, et B 199 ptaecipiter l/ega 199 praecipite surgerentur B 199/200 denique — 2135 ueniat] praeterierunt 7A B 199/ 200 denique] 244. et IN 200 filii] braezz. et eramus P 200 quando] Praez. nisi P 201 eramus diaboli N — 202 equae] R U P, equi IN 203/204 uacabamus P 204 sicuti] codd., sicut lega 204 inquit] ozz. IN 204 libidinantes. Item ad P 20* celestis P 208 tenemus P

188 210

215

220

IN CANT. II, 27-31

quam uiuimus et saluamur, quia fides inquit &wa te saluum fecil. 28. Semper haec incorrupta et inuiolata deuotione custodire debemus, quia per Christum dei filium diabolicae luxuriae curribus liberati sumus et iugo grauissimae seruitutis exuti, ne rursus interueniente perfidia ad eadem quae euasimus reuoluamur, dicente domino : ecce. ?am samus factus es, noli peccare, ne quid tibi deterius ueniat. 29, Et adiecit : quam. speciosae genae tuae sicut turturis. Vox haec Christi est ad ecclesiam, cuius non carnalem pulchritudinem laudat, sed per similitudinem turturis spiritalia eius membra designat. Genae inquit uae ut turiuris. Genae sunt in facie nostra malarum primae partes, quae subiectae sunt oculis, in quibus maxime

225

humani uultus decor elucet ;

quae ideo genae appellantur, quia in utero matris infantium genua oculis coniuncta haberi perhibentur ; hinc et caua sunt loca oculorum de impressione genuum. 30. Ac proinde duo ista oculorum lumina decori subiecta duo sunt genera sanctorum in capite ecclesiastici corporis constituta, patriarcharum scilicet et apostolorum, qui duobus

230

luminibus i. e. duobus testamentis uel coniuncti uel proximi dinoscuntur. Legis autem praecepta ecclesiasticis corporibus deputari probat Dauid cum dicit : fraeceptum domini lucidum inluminans oculos, et iterum : lucerna inquit pedibus meis lex tua et lux semitis meis. 31. Genua ergo impressa oculis hoc

209/210 Matth. 9, 22. 214/215 Ioh. 5, 14. Ps. 18, 9. 231/232 Ps. 118, 105.

210 haec] oz. P 213 ne] oz. P onm. IN 218/219 facies nostras R. U 221 decor elucet]

216 Cant. rz, 1o.

230/231

211 diabolicae] praez. a IN Vega

212 grauissimo P

214 euoluamur P 215 eueniat IN spititalia (-lis B) ecclesiae membra 74 B JA P, facies nostra B 221 maximo JN

216 et addidit 74 B, 220 facie nostta] IN, 221 humani] ozz. IN

P, decore lucent a, decore lucet 74 B

222 quia] quod IN

222 infantium] a, infantum B lega

223 genua] a, genue 24, gene B, oz. P

223 coniuncta] a, -te B 223 habete R U, esse IN 223 hinc] R (unde sz. uers. adito), IN, unde hinc U, unde B Vega 223 sunt caua JN 223 caue P 224 de] ex IN 224 genuum] a, generatum 24 B, genuarum P 225 duo ista — subiecta] a (duae istae genae oculotum luminibus cum suo decore subiectae

sol. in marg. R. ; aliter duae istae genae eqs. add. in fextu U ; quod attinet ad IN, cfr infra, lin. 229 in apparatu) ; istae duae (duae istae P) genae oculorum luminibus cum suo decote subiectae (P oz. subiectae) B P Vega, bic scriptura in.4A ita deleta est ut legi non queat 226 sanctorum] R (sacra sup. uers. zz. 1 addito), IN P, sacta sanctorum U, sancta 74 B 224 et apost. scilicet U 228 i.e. duobus] supra uers. m. 1 R 229 dinoscuntur] duae istae genae oculorum luminibus in suo decore subiectae add. IN (cfr supra, lin. 225 in apparatu) — 229 ecclesiasticis] in praem. B Vega 229 ecclesiastici corporis P 230 lucidum] supra mers. m.1R 231 inquit] R. U, ozz. IN B V'ega 232 lex (lux R. U) tua (tua est IN) et lux] a (cfr Hieron. in /Agg. cap. I), uetbum tuum (domine add. P) et lumen

B Vega 232 genua] a P, gene 74 B (sequentia legi nequit) A

232 impressa] a P, inpraese D, inpres

IN CANT. II, 31-34

23;

240

24;

250

189

significant, quod in utero matris ecclesiae tam tempore priores patriarchae, quos genas appellat, quam posteriores apostoli, qui pedes domini nuncupantur, in uno corpore coniuncti et posteriores prioribus adaequati unius honoris et dignitatis gloriae haberentur. Denique dominus in euangelio patriarchis prioribus posteriores apostolos coaequans sic ait : al laborauerunt ei uos n labores eorum tntroistis. 92, Sed in hoc sermo uerus est, quia et qui seminat et qui metet unam mercedem habet. Denique et in Apocalypsin uiginti quattuor seniores i. e. duodecim apostoli et duodecim patriarchae pariter coronati et similia tribunalia habentes beato Iohanni demonstrabantur. Et ideo genua oculis coniuncta posteriores apostolos patriarchis prioribus socios et participes ostendebat. 33. Verum quod turturis genas ecclesiae comparauit, de qualitate auis congrua similitudine euidenter expressit; haec enim auis hieme absconsa est, sed uerno tempore procedit, uariis et discoloribus plumis pennisque uestita est ; sic ecclesia absconditur quidem persecutione hiemis et iniuria tempestatis, quia fides multorum et caritas refrigescit, sed post hanc ut dixi persecutionem et tempestatem quasi iam in uernum tempus, domini scilicet aduentu, diuersarum gentium et nationum populis uelut plumis pennisque uestita uariis monstratur. 34. Variae etenim

255; plumae turturis uarietatem charismatum bonorum meritorum,

populorum quoque in Christo credentium perspicue manifestant. Et haec est uarietas plumarum quoque in similitu-

238/239 Ioh. 4, 38.

241 Apoc. 4, 4.

250/251 Matth. 24, 12.

233 tempore] praezerii? B

234 pattiarchas quas P 234 genas] B, genua « 236 dignitatis] et 27. IN 237 habentur IN 237 patriarchis — 238 apostolos] a, pattiatchas priores posterioribus apostolis B V/ega 238 sic] a JA, oz. B P Vega 238/239 laborauerunt] a 74, seminauetunt B P 239-240 sed — uerus est] praeterziserunt 4A B 241 habet] a, habebunt 24 B, habent P 241

et] praetermiserunt A B 241 apocalypsin] R. U 24 P, -si IN B Vega 241 uiginti] a4. et B Vega 242 duod. pattriatchae et duod. apostoli 74 242 prius et] om. B 242 patriatchas l/ega 243 demonstrabantur] R (demonstrata sunt sup. uers. additis), IN, demonstrata sunt U B Heine, -ti sunt Vega 244 et] oz. IN 244 et — 246 ostendebat] praeferierunt .A B 245 ostendebat] cfr praef. 163 246 genis turturis genas ecclesiae IN 246/24* congtuam. similitudinem IN P 248 sed uerno (uetis IN) tempote] a, uetno f 249 250 250 persecutione] praez. in B 249 sic] et adZ. P est] a, om. p quia] qua B 250 fidem .A, fideles P 251 ut dixi] praezerierunt 4A B 251/ 252 petsec. et tempest.] sub signis fransposit. in R. 251 z//. et] a, ueluti post B' 252 in uernum tempus] RU, in uerno temporeN,. 252 iam] praerzerierunt A B 282 dominici P' 252 [iam in] uetno tempore l/ega uetni tempotis f 253 aduentum 44 P 283 populi B 253 ueluti 24 IN 254 plurimis. 254 254 monstratut] add. ecclesia B 254 uatiis] ozz. P pinnis quae B 255 bonorum meritorum] donorum uatiae — 238 loco] praeterzriserunt 4À B 257 254 et haec] haec ergo IN 256/257 tanifestat codd. metitaque IN quoque] oz. IN 257/288 similitudine IN

190

260

265

IN CANT. II, 34-39

dinem turturis hoc in loco. Vnde et per psalmistam pro eadem ecclesia dicit spiritus : adstitit regina a dextris tuis in uestitu deaurato. circumamicta uarietate. 35. Et adiecit : ceruix inquit iua sicut redimiculum ornamenti. Quae est haec ceruix, quae redimicula, nisi quia cum ceruicem nominat, euangelicam disciplinam iugo Christi subditam laudat ? de quo ipse dominus dicebat : wenite ad »ne omnes qui laboratis et onerati estis et evo wobis vequses ; et tollite iugum meum super uos, iugum enim meum suaue est. 96. Et ideo ceruix ecclesiae euangelicae disciplinae subiecta sanctorum gemmis ornata laudatur, quia synagogae ceruix dura et superba saepenumero demonstratur; $fofpulus enim inquit

270 dura ceruice est ; sed nunc ecclesiae ceruix humilis et submissa

et caelestis disciplinae ut dixi iugo subdita martyrii et uirginitatis atque omnium bonorum ornamentis est decorata. 37. Nam et sicuti a ceruice descendunt nerui, qui totum corpus complectuntur et continent, sic a capite ecclesiae quod est 275 Christus per humilem euangelicae disciplinae ceruicem descendunt nerui caritatis et fidei, qui omnes credentes in uno corpore complectuntur se(d» et continent religionis uinculo ligati. 38. Quod uero adiecit : similitudinem auri faciemus tibi cum distinctionibus argenti, aurum cum dicit, sancti spiritus fulgodomino obtulerunt, ut 280 rem ostendit. Denique magi aurum maiestatem eius regiam indicarent. Argentum uero uirgineae carnis splendidam sanctitatem ostendit. Spiritus ergo sanctus cum pura et integra carne coniunctus similitudinem auri facit cum distinctionibus argenti. 39. Et quia nos membra corporis 285 Christi esse, quod est ecclesia, apostolo auctore didicimus, 259/260 Ps. 44, 10. 261 Cant. 1, 1o. Exod. 34, 9. 278/219 Cant. 1, 11.

264/266 Matth. 11, 28-30.

269/2170

D

258 pro] de IN — 258 per psalmistam] a, in psalmis B 258/289 pro eadem ecclesia] ad eandem ecclesiam B 259 dicebat B 259 spiritus] codZ., sponsus Vega 259 adsistit B, 74 Jegi nequit 260 circumdata IN 261 et adiecit] R U, oz. NN, et adicet P, et addidit 74 B Vega 261 cetuix] add. enim 74 261 inquit] oz. IN 261 ornamenti] aZ. similitudinetn auti faciemus tibi cum distinctionibus atgenti ex //z. 228/29 ? B Vega 262 est] oz. 4 262 ceruicem] crucem IN 264 ipse] a, iugo B Vega 263 laboratis et] oz. B 265 ero uobis tequies] a, ego uos teficiam 74 B V/ega, ego tef. uos P 265 Zertium et] om. B Vega 266 suaue] a (sua- i" ras. R), leue 74 B Vega, suaue est et honus meum leue P 266 et] oz. IN 263 ecclesia B 268 quia] R. U P, 07. IN, in quo JA B Vega 268 synagogae] ad. nero IN 269 saepenumero] om. A B 269 monstratur 44 B 269 populus — 277 ligati] praeferzmiserunt AB 272 bonorum] 227. operum P 213 et] R. U, oz. IN P Vega 273 sicuti] codZ., sicut Heine Vega 2436 credentes] P, sedentes a 2* sed] scripsi, se a. Vega, om. P 2? conligati P 278 quod u. adiecit] oz. IN 2348 cum] oz. IN 280 denique] et adZ. B Heine Vega 283 auti] ozz. B 283 facit] a 7A P, accepit, set B 284 quia et IN 284 nos] Praez. omnes 44 B Vega, add. omnes P 285 Christi] ozz. B

IN CANT. II, 39-41

IQI

proinde martyres auro sunt comparati, sicut scriptum est : tanquam aurum in fornace probabit illos, argento uirgines, et confessores iusti lapidibus pretiosis, quia ecclesiastici corporis ceruicem euangelicae ut saepe dictum est disciplinae iugo subiectantes uirtutum suarum mentes pulchro decore adornant ; ac per hoc dicit : ceruix tua sicut redimiculum ornamenta ; similitudinem auri faciemus tibi cum distinctionibus suis. 40. Spiritales homines in ecclesia ornamento futuros esse perspicue indicabat : quousque rex inquit sedeat in declinatione 295 sua. Quid est in declinatione ? Regem Christum esse nulla est dubitatio ; hic ergo rex regum non habuit in synagoga, ubi caput suum reclinaret, sicut ipse in euangelio testatur dicens : uulpes cubicula habent et uolatilia caeli nidos, filius autem homanis non habet ubi caput suum reclinet. 44, Non hoc de domibus

290

300 aut

505

ciuitatibus

manufactis

dicebat,

sed de uasis hominum

loquebatur, de quibus apostolus ait in interiore homine habitare Christum, eo quod omnium sensus ita obstruxerat et obsederat diabolus, ut nemo tunc dignus haberetur, in quo rex Christus caput suum declinans ingrederetur ; uasa enim diaboli adhuc omnes homines ante aduentum domini erant, quia necdum religatus fuerat ipse uir fortis a domino fortiore, necdum uasa ipsius direpta, necdum uasa ipsius erant aqua baptismatis lota necdum templum dei sancti spiritus dedicatione effecta.

287 Sap. 3, 6.

Eph. 5, 16.17.

294/295 Cant. i, 12.

298/299 Matth. 8, 2o. — 301/302

306/307 cfr Marc. 5, 27.

287 284 in fornace] ozz. P 286 comp. sunt IN 286 proinde] a4Z. et P 288 iusti] a, ozz. 4A D, praem. et P Vega 2841 et] a, oz. B Vega argentum P 290 sub289 ut s.d. est] praezerierunt 4A B 288 quia] a 44, qui B P Vega

290 uirtutum suarum mentes] iectantes] a, subiectam f, subiicientes lega 290/291 adornant] a B, exornant4 P pro uirtutes suarum mentium (praef. 17 8)

291 ac pet hoc — 294 indicabat] praeferierunt 291 ac per hoc] propterea IN 294 in293 ornamento] ornatos P 292 distinctione argenti P A B dicabat] R U, indicauit NN, indicabunt P, indicat cum

ait Heime

Vega

294

294/295 declinatione sua] a, declinatorium suum quousque inquit rex B 295 quid est in declinatione] a, quae est haec declinatio (-totium 244, -torio B) 295 esse] R (dici sup. uers. addito), dici esse U, regis f, quid est in decl. sua V/ega 296 ergo] 295/296 sine ulla dubitatione P dici N 4 B Vega, dicimus P 298 cubicula] R (-cula sup. wers. addito), U, 2937 declinaret 74 B ueto IN cubilia 44, cubiles B Vega, foueas IN, efr infra lib. 4, lin. 1*9

298 habeant IN

300 ciuitatibus] 299 non hoc] neque id IN 298 uolatilia] a, uoluctes f 301 801 in] ozz. P 301 apostolus] praem. et B. Vega praem. de B. Vega 302 Christum] add. pet fidem in cordibus intetiore homine] a, -em -em B Vega 303 quo] quem 302 obsederat] a, obsiderat f uestris IN — 302 ita] oz. A 304 declinans ingrederetur] 303 Christus rex U 303 rex] sub uers. R. IN 306 fuerat] 305 nondum 4 B 3805 homines] a4. hec 74 a, declinaret B 306 necdum] et praezz. U B 306 ipse uir] R IN P, oz. U A B Vega ori. IN 307 307 direpta] IN 74 P, directa R, diruta (ut in ras.) U, ditupta B Vega Vega .P oz; a, erant] ipsius uasa 307 B A praeterierunt quia] 320 — necdum

192 51 o

351

D

IN CANT. II, 42-III, 1

42. Vnde in euangelio dicit : quotquot ante me fuerunt, fures fuerunt et latrones ; antequam enim in hunc mundum Christus

adueniret, nox ignorantiae et tenebrae erroris erant, antequam lesus Christus uita ueniret, in nobis mors omnibus dominabatur, antequam fides ueniret, infidelitas grassabatur, antequam templum dei efficeremur, diuersorium daemonum eramus. 43. Hi sunt fures et latrones : ignorantia, perfidia, immunditia, spurcitia, auaritia, fraus, libido et omnis diabo-

lica operatio, quae in omnibus permanebant, antequam uerbum dei cavo fieret et habitaret 1n nobis. Et inde hoc in loco ait : quousque rex sedeat in declinatione sua, hoc est dicere, 32 o

quia in synagoga non habuit ubi dominus declinaret, donec ueniret ecclesia, in qua rex noster ueniens declinaret, pro qua et humiliauit se obediens factus usque ad mortem, mortem autem crucis, qua declinatione ingredi in ea et habitare possit, sicut scriptum est : inhabitabo et perambulabo in eis, dicit dominus,

32

A

et apostolus : £emplum dei wos estis et spiritus dei in uobis habitat. Ipsi deo patri omnipotenti gratias agentes per dominum nostrum Iesum Christum, qui est benedictus in saecula saeculorum. Amen.

EXPLICIT LIBER SECVNDVS INCIPIT LIBER TERTIVS 1. Nardwm inquit mewm dedit odorem. suum. Nardum est oleum ligno permixtum, quod et curationi corporis prodest et boni odoris fragrantiam praestat. Nardum enim crismatis

309/310 Ioh. 1o, 8.

16.

318 Ioh. r, 14. 325/326 I Cor. 5, 16.

TII P Cant. 1. 12.

322/323 Phil. 2, 8.

324 II Cor. 6,

D

309 unde] aZ. et dominus P 310/311 antequam Chr. in h. m. adueniret IN 310 hunc mundum] homine P 312 Iesus] oz. P 812 Chr. I. IN 312 nobis] nos JN 313 crassabatur R. U 314 diuersorum daemonum serui IN 315 ignorantiae dei P 317 omnibus] nobis IN 317 permanebat P 317/ 318 uerbum] NN, filius P (in zzarg.), Heine Vega, om. R. U 318 et inde] proinde N 319 sedeat] IN, oz. R. U DP, cfr supra lin. 294 320 synagoga] aZ. autem

AB 320 dominus ubi N — 321 uenit IN 321 prizqua] quam IN. 321 ueniens] ingrediens 24 321 ueniens declinaret] ingrederetur P 322 factus obediens P 323 qua — 328 amen] oz. B 325/326 habitat in uobis 24 326 omnipotenti] ozz. IN 326 agamus NN. Explicit — tertius] R. U B, oz. IN 1 prius nardus IN P i meum] mea NN, meus P 1 dedit] codd., edidit Vega 1 z//. natdus N P 1 est] praem. enim IN 2 ligno permixtum] oz. B P 2 curationis 74 2 prode est B (P corr.) 3 fragrantiam] IN, flagrantiam U 74 B Vega, fraglantiam R P, cfr lib. n D 112 3 praestat — 4 dicit] praezerierunz, dedit substituerunt B P 8 nardus

IN CANT. III, 1-5

193

gratiam dicit crucis uirtute perfectam, unde et bonum odorem ; notitiae suae dominus credentibus praestat, sicut apostolus alt : bonus odor Christi sumus ; et ideo nardum

meum

i. e.

crismatis donum passione crucis confectum dedit nobis odorem suum. 2, Et addidit : //gamentum guttae frater meus mihi. Gutta I o calida uis est, quae cum adhaeserit corpori, nullo modo euellitur. Hoc ergo ait ecclesia : Christus mihi sic adhaesit, ut nunquam a me euelli aut separari possit, sicut apostolus ait : quis nos separabit a caritate Christi ? Ergo calor spiritus in guttae comparatione demonstratur. I; 9. Et addidit : frater meus mihi inter media ubera mea vequiescit. Vbera ecclesiae euangeliorum sacri fontes habentur,

in quibus Christus requiescit ; exinde enim sanctis emulgentur alimenta doctrinae. 4. Et addidit : botrus inquit cifri frater meus in uinea En2 o gaddi. Hoc ecclesia de Christo loquitur ; sed uideamus quomodo botrus cipri Christus dici potest; ciprus enim Iudaea est, Gaddim autem trans Iordanem est quae terra gentium dicitur. Sic enim et Matthaeus euangelista testimonium prophetae posuit dicens : £erra Zabulon et terra Nephthalim - ;wia maris trans Iordanem. Galileae. gentium ;. bopulus. qui sedebat in: umbra. mortis, lux oria est allis. Exinde ergo Iesus cepit praedicare regnum dei. 5. Hoc enim intellegendum est quod Christus qui botrus appellatus est, eo quod multa in se credentium grana contineat quique uenerabili ligno com3 o pressus sanguinem suum uindemia passionis effusum non solum Iudaeis, sed et gentibus cunctisque nationibus in se credentibus propinaturus erat, sicut apostolus ait : av nwumquid ludaeorum deus tantum ? nonne et genitum ? immo et gentium ; proinde cum hunc botrum cipri et Engaddi nomina6 I1I:Gor 25 t5. 19/20 Cant. rz, 14.

9. Cant? 1; 15.

12/13 Rom. 8, 35. 15/16 Cant. 1, 135. 24/24 Matth. 4, 15.16.17. 32/34 Rom. 3, 29.

6 et] oz. IN , 6 meum] oz. IN 9 passionis 74, -um B P 9 et add.] oz. IN. 9 alligamentum P 10 qui 44 10/11 euertitur P, auellitur e7 12 auelli IN 11 sic] semper IN 12 aut] uel IN 13 sepatauit B P 15 et add.] oz. IN 17 exinde] ex eis IN 17 sanctae N — 17 emulguntut f 19 et add.] oz. IN 19 inquit] ozz. IN 19 uinea] uineis P, add. quae in 4A B, cfr infra, Jin. 91 19/20 Gaddin B 20 hoc] aZZ. est 74 21 ciptus] Z4 ao, -um B P 21 enim] ueto 74 22 Gaddi B P 22 aj. est] oz. B 22 terra] ozz. IN 23 et] oz. B P 24 tetta...tetra] trans...trans JN 25 Galileae] ozz. B 26 umbra mortis] tenebris Ip 26 illis] a 74, eis B P Vega 26 Iesus] ozz. B 27 hoc — 28 eo] botrus autem Christus appellatus est JN 27 enim] etgo IN 28 qui] oz. P 28 est app. B Vega, app. sit P 29 grana] regna B P 29 quodque IN 29 uenetabili] a7. ctuce B P 29 ligni A 33 tantum deus BP 33 gentilium A 33/34 immo et gentium] oz. IN 84 et cipri et P 34 Gaddim .A, Gaddi B P

I904

IN CANT. III, 5-10

3 ret, hoc indicabat, ut non tantum

Iudaeis, sed et gentibus in

Christo salus esset futura ; denique caro ipsius non solum ex Iudaeis, sed ex gentibus per patrum originem permixta descendit. 6. Vnde agnus in typo Christi qui in pascha immolandus erat, ab ouibus et haedis requiri iubetur, cum utique discordet fetus. Booz 40 horum animalium in coniunctione communis enim Israelita Ruth Moabitidem i. e. gentilem habuit uxorem de origine peccatorum, unde natus est lesse, qui fuit pater Dauid, unde secundum carnem natus est Christus, de quo apostolus ad Romanos et ad Timotheum scribit, ut memi4 nissent natum Christum ex semine Dauid ; Iohannes quoque euangelista audit per angeli uocem : ecce wicit leo de tribu A

A

Iuda, radix Dawid. ?. Et ideo non solum ex Iudaeis, sed ex gentibus secundum carnem Christus aduenit, ut ex qua-

cumque gente Christo credidissent, iam arram salutis suae in Christi carne haberent. Ac per hoc botrus cvpri i. e. ex Iudaeis et ex uineis Engaddin, hoc est de populo gentium fratrem suum i. e. Christum dicebat ecclesia quae corpus est Christi. 8. Hic est botrus quem in falanga speculatores a Moise missi de terra repromissionis adtulerunt ; terra repromissionis j j corpus erat Mariae uirginis, botrus in falanga corpus domini, inter duos populos falanga adlatus, ut qui prior ibat, Iudaeorum typum ostenderet, qui post se Christum relicturi erant; qui uero posterior ueniebat, Christianorum populum indicabat, qui praecedentem Christum tanquam magistrum 6 o discipulus et seruus dominum suum secuturus erat. 9. Et addidit : wide si speciosa soror mea, wide si decora. Hoc Christus pro ecclesia dicit ; dei speciem autem et decorem

$0

iam supra tractauimus. 10. Oculi tui columbae. 44 Rom. r1, 5. Cant. 1, 15. 35et]om.INP

44 II Tim. 2, 8.

Oculos

columbae

46/4* Apoc. 5, 5.

cum

nominat,

61 Cant. x, 15.

64

— 3? pet partem uirginem B, pet patres origine P — 38in typo] a 4

(abl. praed., praef. 59), in typum B P 40 coniunctionem 74 40 Booth R U 41 Istaelitatum et Ruth Moabitidem a 74, Istaelitam et Moabitarum P, filium et Moabitorum B 41 i.e.] a4. uox .4, add. Booz B, add. Boz P 42 de oti-

gine] de originem 4, originem B P 43 unde] a quo IN 44 apostolus] aZZ. et A B Vega 46 Cht. n. IN Vega 46 euangelistal add. apostolus 44, apostolus B P Vega 47 et ideo] idcitco JN 49 Christo] praezz. in B Vega, cfr lib. 4, lin. 13 : ut ctedertent Christo 50 carnem 74 P 50 ac per hoc] propterea JN 51 uineis] aZ7. quae in 74 B 51 Engaddin] R, Engaddi U IN P, Gaddim .A, Gaddin B 51 hoc] id 74 51 de] oz. B 52 i.] hoc A 53 Moysen R U 54 aj! tetta] add. enim B Vega 55 botrum B P B5 aji. corpus] zzasc. : Thes. 999, 19, cato A 56 falanga] ad. crucis B P Vega 59 praecedente Christo B 59 magistrum] in angariam JN (cfr Mattb. 27, 32) 60 suum] a 74, om. B P Vega 61 et add.] oz. IN 61 priu; uide si sis IN, uides speciosa P 61 z//. uides decora P 62 Christo R 62 pro] de IN P 62 de specie a.e. docore B P lega 64 columbae] praez. ut B P Vega

IN CANT. III, ro-12

I95

65 lumina spiritalis gratiae manifestat, quibus et praeterita et praesentia et futura uidemus. Columbam autem ecclesiam

1o

non solum propter simplicitatem et innocentiam nominat, eo quod nullo sit malitiae felle perfusa, sed et quod columba apud Graecos peristera dicitur, cuius nominis litterae per computum Graecum in summam redactae unum et octingen-

tos faciunt ; unum autem et DCCC a et « graece signantur ; 11. unde et ipse dominus, cuius est caro ecclesia, ego sum inquit a e£ «, quo numero nomen columbae signatur ; unde et spiritus sicut columba descendens super Christum in 7; Iordanen indicat trinitatem patris et filii et spiritus sancti: uox in patre, filius in Christo, spiritus sanctus in columba. 12. Et addidit : wide s? bonus frater meus et quidem speciosus. Duo sunt ista quae requirit in Christo : bonitatem quia deus est, quia nemo inquit bonus nisi wnus deus ; ideo hunc ut 8o deum esse ostenderet, bonum esse dicebat ; speciosum autem similiter et Dauid dicit : speciosus forma rae filiis hominum. Speciosus utique in resurrectione est uisus, quia iam fuerat in claritatem paternam reuersus, qui ante passionem omo $n plaga ei sciens ferre imbecillitatem est dictus. Vidimus enim 85 eum, inquit Esaias, e? non habebat sbeciem suam neque decorem. Quare non habebat speciem suam neque decorem ? Quia, ut apostolus ait, formam serui induit, semetipsum exinaniuit. e hwmiliauii se usque ad. mortem, mortem. autem. crucis. Ideo tunc non habebat speciem suam neque decorem, sed cum 9 o post resurrectionem clarificatus est, eo honore quasi specie ascendit in caelos. Et ideo ait : wide sí bomus frater meus et quidem speciosus, ut humanitatem et dignitatem ipsius declararet. 72/43 Apoc. 1, 8. 7*4 Cant. 1, 16. *9 Matc. 1o, 18. 52 0284/85 Is. 55, 2. 87/88 Phil. 2, 7.8.

81 Ps. 44, 5.

83/84

65 manifestat] designat P 68 nulla B V/ega 9*0 computum] B, compositum a 70 in summa redactum 274 B, P (reductum) 70 unum] zzze undecim 71 faciunt] a 74, efficiunt B P Yl/ega *1 DCCC]ozm.BP 71 signantur] 44, -atur U B P, -ant R, IN /egere non ualui 92 est cato] cogZ., cato est Vega 74 columbae B P 74 descendens super] IN, idem (id est U)a domino per (super 74) RUB

*5 Iordanen] R. U B, -nem .A, -ne IN P Vega

48 requiret B P

*8

bonitate qua B P 79 unus] solus P 81 et similiter Dauid IN, et Dauid similiter B P 83 claritate paterna IN B 83 reuisus R. IN 83 qui] adZ. autem est 7d, quia B P 83 homo ... 84 imbecillitatem] B P (cfr Tert. de carn. Chr. 15, 1 ; adu. Marc. III, 17, 4), in plaga hominis nesciens ferre imbecillitatem

homo R U, in plaga hominis positus patiens imbecillitatem homo IN, hominis in plaga et sciens ferre imbecillitatem homo 74, in plaga hominis positus sciens ferre imbecillitatem homo YT/ega 84 enim] R U, adZ. inquid 24, oz;. IN B P Vega 86 quate ... 89 decotem] oz. IN 86 quate ... decorem] R. U .A, oz. B P Vega 87 induit] a, induerat B Vega 90 clarificatus est] sit clarificatus IN 90 quasi] R. U, et N, qua B 91 caelis B P 92 dignitatem] a 74, deitatem B P Vega 92/93 demonstraret IN

196

IN CANT. III, 14-18

14. Et addidit

: cubile nostrum

wmbroswm,

asseres

nostri

os cedrini, braesepia nostra cypressi. In hoc loco cubile cum nominat, sepulturam dominici corporis dicit, ubi somno passionis soporatus iacuit dominus mortis umbra coopertus, sicuti apostolus ait : etsi mortuus est ex infirmitate, sed. utwit

in uirluie. Et ideo cubile umbrosum infirmitatem corporis i. e.

1oo sepulturam carnis mortis ut dixi umbra coopertum perspicue indicauit. 15. Asseres inquit nostri cedrini. Non hic de asseribus ligneis nec de domo manu facta loquebatur, sed cum asseres cedrinos nominat, patriarchas nobiles sublimi gloria elatos in domo 105 dei ostendit ; quos ideo cedros appellat, quia hoc genus ligni imputribile et nimis excelsum est, ut et immortalem gloriam patriarcharum et sublimem regni promissi dignitatem ostenderet. 16. Praesepia nostra cypressi. Cypressus magis est quam iro cedrus ; denique hoc genus ligni rex omnium arborum perhibetur. Proinde ut patriarchas cedros, ita et apostolos cypressos appellat, unde praesepia nostra, i. e. (ecclesia), euangelicae doctrinae cibis repleta sunt. Denique et ipse saluator cum secundum hominem nasci dignatus est in II praesepio positus, eo quod pabulum quoddam nobis pecoribus esset futurus, sicut in euangelio dicit : qw? wescitur corpus meum, ut banem witae, habebit witam aeternam. 1v. Haec sunt ergo praesepia apostolicae doctrinae praecepta, atque propter principalem regni caelestis gloriam cypressi nuncupantur, 120 Sacri scilicet corporis pabulo et potu sanguinis plena, unde credentium animae et corpora saginantur. 18. Et addidit : ego flos campi et lilium conuallium. Flos campi Christus est in saeculo, de quo flore Esaias propheta pronuntiauit dicens : exiet uirga de radice Iesse et flos de radice esse testatur scriptura 12 A eius ascendet. Saeculum autem campum quae dicit : exiwit uerbum. et. stetit in campo, i. e. Christus in saeculo. Sed e£ lilium inquit comualliwm : infernorum loca dicit quasi in depressa ualle dimersa, ubi descendit dominus A

94/95 Cant. x, 16.17.

2T.

97/98 II Cot. 13, 4. 124/125 Is. x1, 1. 126 Hab. 5, 5.

116/117 Ioh. 6, 54.

122 Cant.

94 et addidit] ozz. IN B 94 cubilem 4 B 94 assetens B 95 cipressina P 95 cubilem B 95/96 cum nominat] cognominat 74 97 mortis umbra] a 74, umbta mottis B P 98 sicuti] a Z4, sicut B P T/egc 99 in] ex P 99 cubilem A 103 nec] et B P 104 domo] a, domum B Vega 109 nostra] a, uero B 109 cypressus magis] R U, cfr Thes. 56, 21, -us maior IN, -um maius B 110 cedrum f 110 regina JN 112 cecclesia»] cfr Jin. 118 113 cibis] a 4, cibo B, cibi P 113 repleti 74 115 positus] a, inuenitur B 115 nobis quodam f 117 habet 6 118 ergo] oz. B P Vega 118 atque] quae B P Vega 122 et add.] oz. N P 124 exiit B 125 ascendit 4 B 126

campum B

127 et] om.

BP

128 dimersa] cfr praef. 4

IN CANT. III, 18-24 uelut

lilium

decore

resurrectionis

candidus

197 ascensurus,

ut

exinde patriarcharum animas liberaret. 19. Sed cum repetit : ut lilium in medio spinarum, sic Proxima mea in medio filiorum el filiarum, qui sunt isti filii uel filiae, inter quos proxima sua ut lilium in medio spinarum pronuntiatur ? Filios et filias credentes appellat. 20. Sed quia sunt multi in ecclesia, qui 135 spinas et tribulos generant, i. e. per sollicitudinem mundi, per diuitias et ambitiones et saeculares potentias spinas peccatorum producunt, de quibus spinis et in euangelio dicit swffocant bonwm. semen, ut fructum bonum non ossit afferre, inter haec ergo uersatur ecclesia, quia quidem maior pars creden140 tium his saecularibus curis intenta est, sed qui ea despicere potuerit, ille inter ceteros quos spinas appellat, fulgebit ut lilium. 21. Et addidit : l/amquam malum inter ligna siluae. Malum granatum quamuis in magna silua sit positum, inclusam tamen 145 intra se multitudinem granorum suorum ab omni ramorum conlisione defendit ac uindicat. Siluam autem hanc homines dicit infideles qui nullum diuinae religionis cultum habere uidentur. 22. Ergo ecclesia cum sit in medio Iudaeorum et gentium constituta, inclusam tamen intra se plebem suam 150 liberam et intactam praestat et continet et uindicat per spiritum sanctum, cuius munitione concluditur atque sal-

130

uatur. Sic frater meus in medio filiorum et filiarum, 1. e. in

155

160

medio populi Israel. 23. Denique addidit : concupiui in umbra eius et fructus evus dulcis mihi in faucibus meis. Vmbra hoc in loco Christi passio est, sicut alibi scriptum est : i» wmbra alarum tuarum sperabo,

donec transeat iniquitas. Fructus autem resurrectionis ipsius est, in qua resurrectione nos omnes resurgimus a mortuis. Sed quod ait : fructus eius dulcis in. faucibus meis, quid enim tam dulce credentibus esse potest, quam cum repromittitur resurrectio mortuorum ?

24. Et addidit : nducite me inquit m domwm wini. Quid

est in domum

uini nisi in sacramento passionis ? hoc enim

131/132 Cant. 2, 2.

137/138 Luc. 8, 14.

143 Cant. 2, 3.

152 Cant. 2, 5.

154/155 Cant. 2, 5.

156/159 Ps. 56, 2.

159 Cant. 2, 3.

162 Cant. 2, 4.

130 inde B P 131 priu: medium 74 135 germinant 74 136 diuitias] «44. honores 74 B Vega, add. et honotes P 136 et saeculates potentias] a, saeculares potentiae 44, saecularis potentiae B V/ega, saecularis potentia P 137 et in] etiam IN, et oz. Vega 137 dicitur IN lega 13" suffocant — 138 afferre] a. A, suffocate bonum semen ut fructum debitum afferre non possit B P Vega 139 quia] R. U, quando EN, quae f (cfr praef. 149) 143 et add.] oz. IN 148 et] ue] B P 151/152 saluatut] a, setuatur B lega 154 denique] aZ. et B P 155 mihi] a 44, ozz. B P Vega 155 umbra — 159 meis] praezerierunt B P 159 enim] cfr praef. 125 163 .sacramentum IN Vega

198

IN CANT. III, 24-29

uinum sanguis est Christi, qui in mysterio passionis ipsius semper in ecclesia credentibus propinatur, sicut ipse dicit : nisi manducaueritis carnem filii hominis i. e. panem uitae ef biberitis eius sangwinem, mon habebitis witam aeternam. 25. Et addidit : constitwile swper me dilectionem. Hanc dilectionem mandat dominus noster cum dicit : d:ligife «os 170 inwicem, et apostolus : sí. habeam inquit omnem. fidem ita wt monles iransjeram, caritatem. autem. mon. habeam, mahil. sum. 26, Et addidit : confirmate me in wnguentis. Vnguentum hoc fidelibus creditum est post lauacrum sumptae fidei i. e. crisma sanctorum. 27, Et addidit : constipate me in malis, quia wulnerata 175 caritatis ego sum. Hic cum constipari se in malis dicit, in magnis laboribus et aerumnis passionem suam ostendit aduersus saeculi persecutionem ; uult enim ecclesia pro Christo omnibus malis i. e. periculis et passionibus obici atque puniri sicut 180 apostolus ait : non sunt condignae passiones huius saeculi ad futuram gloriam quae reuelabitur in nobis. 28. Denique et addidit : quia wulnerata caritatis ego sum, 1. e. quia uulnus uiolentum mihi in passionibus infixit caritas Christi usque ad profusionem sanguinis, cum dicit : nom wen? 185 pacem mittere, sed gladium, et qui uult meus discipulus esse, abneget se sibi et tollat crucem suam et sequatur me, et iterum : qui animam suam perdiderit propier me in uitam aeternam inueniet eam. Hoc est autem uulnus, quod nos perducit ad

passionem, amor scilicet Christi quem habemus in eo; de

190

quo apostolus ait : quia propter te morti afficimur tota die, aestimatà sumus wt oues occisionis. Ideo se uulneratam caritatis esse testatur.

,

29. Et addidit : Jaeua eiws sub capite meo et dextera eus complectitur me. Manus istae duae duo sunt testamenta priscae [

166/167 Ioh. 6, 53. — 168 Cant. 2, 4. — 169/170 Ioh. 13, 34. — 190/171 I Cor. AE: DR 172 Cant. 2, 5. 175/176 Cant. 2, 5. 180/181 Rom. 8, 18. 182 Gante2 5. 184/185 Matth. 1o, 34. 185/186 Matth. 16, 24. 187/188 Matth. 1o, 39. 190/191 Rom. 8, 56 (Ps. 43, 22). 193/194 Cant. 2, 6.

164 Christi est IN Vega 167 eius] oz. JA B 167 aeternam] in uobis IN 170 inquit] oz. B P 170 omnem fidem] potestatem B P 172 et addidit — 174 sanctorum] oz. U 172 confirmate me] IN B, confirma me R 4, confirmate IP 172 in] praem. inquit B. Vega 173 sumptae] R, -um IN, succus B Vega 175 in] B, immo R UA, oz. IN P, cfr lin. 196 176, 182, 191 caritate IN 176 in malis] IN B, immo dum R, in medio 74, malis P 179 et] oz. R U 181 futuram] superuenturam B P Vega 181 uobis B 182 denique] ozz. P 182 denique — quia] oz. IN 183 passionibus] praez. his B P Vega 183 infixit] R. U .A, fixit IN, inflixit B P lega 187 propter] pro B P lega 190 motti] cfr praef. 3 191 ideo se] a 4, inesse B, in eo se P 193 et add.] ozz. IN 194 complectetur P

IN CANT. III, 29-IV, 3 195

200

I99

legis et euangeliorum. Laeua eius cum dicit, uetus testamentum adnuntiat; dextera autem euangelica praedicatio est. Proinde infra est uetus testamentum, quod subicitur capiti ecclesiae quod est Christus, et dextera eius complectitur eam, i. e. euangelica sacramenta unde operiuntur uetera peccata. Ergo qui in fide procedit et Christo deuote seruit, ueterem hominem infra se relinquit et denuo Christi corpus am-

plectitur quod est ecclesia. -

EXPLICIT LIBER TERTIVS INCIPIT LIBER QVARTVS

VA

1. Adiuero uos, filiae Ierusalem, n uirtutibus et botestatibus agri, si excitetis caritatem quousque uelit. Filiae Ierusalem plebes sunt synagogae, uirtutes autem agri fruges intelliguntur, quae sunt fructus sanctorum, de quibus fructibus Isaac filium suum lacob benedixit dicens : def £ibi deus de vore caeli et a fertilitate terrae abundantiam frumenti, uimi et olei. Quarum rerum

IO

I VA

20

abundantiam

non

solum

non

habuit

Iacob,

uerum

etiam et in Aegyptum prae fame fugit ; sed hanc benedictionem in persona Iacob consecuti sunt sancti, qui filii Abraham uel Iacob esse meruerunt. 2, Denique istae tres species continent frumentum in Christi corpore, uinum in sanguine, oleum in crismate. Hoc est per quod adiurat filias Ierusalem i. e. plebes synagogae spiritus sanctus, ut crederent Christo et hanc gratiam consequerentur. Sic enim ipse dominus dicebat : non sum missus misi ad oues quae berierunt domus Israel. 3. Ob hoc autem adiurat per has uirtutes, i. e. per abundantiam futuri regni et per sacramentum corporis et passionem sanguinis et crismatis unctionem, ut eleuarent et suscitarent caritatem super eam, quousque uelit. Haec est enim caritas quam ipse uult, ut ob amorem ipsius mortem IV, 1/2 Cant. 2, 7.

5/6 Gen. 27, 28.

15/16 Matth. 15, 24.

195 eius] a, ergo B Vega 196 euangeliorum B P 197 capiti] a capite B P, A (ti) 198 eius] ozz. B P 199 operiuntutr] B P, oriuntur R. U 74, temouentur IN 200 procedit] proficit JN 201 infra] Vega, intra codd. Heine 201 telinquet B P

Explicit - quartus] R. U B, oz. IN — 1adiutraui B Vega, -bo P 2 agti — uelit] ne euigilare faciatis caritatem donec ipsa uelit IN 2 excitetis] add. et suscitetis P 2 quousque] Z4. ipse P 3 uirtutum R U 4 BdelaP,a EJUD 8 et] oz. P 8 Aegyptum] a (cfr praef. 108), Aegypto B Vega 8 ptae] pto B, oz. P 9 persona] a, -am B Vega 9 consecututi B 9 sancti] a AA, ipsi BP 12 hoc est] oz. B P 12 per quod] cut IN 14 consequetentur] a 44, consequi mererentur B P lega 15 quae petierunt] a 74, petrditas B P Vega 18 eleuarent] praezz. non IN. Vega 19 uelit] Praez. ipse B ^ 20 ob amorem] a, hoc amore f

200

IN CANT. IV, 3-7

sectemur, quia qwi pro me, inquit, animam suam perdiderit, in uitam aeternam enuentet eam. 4. Et addidit : ecce hic saliens super montes, exsiliens super colles. Montes patriarchas dicit, uastos sanctitate, fide robus-

2A

350

tos, mole caritatis fundatos, colles uero prophetas in specula constitutos. Et ideo super omnium altitudinem montium i. e. patriarcharum et super omnes colles i. e. prophetas exsilire et eleuari eum testatur, quia ipse est super omnia dominus et omnia pedibus eius subiecta sunt. 5. Et addidit : simwlis esto frater meus ceruae aut. hinnulo ceruorum. De cerua et hinnulo ceruorum paulo post utilius disseremus, quia et infra hanc comparationem inducit. Verum quod ait : super montes Bethel, eo quod Christus in Bethleem natus est. Quod autem comparat eum ceruae aut hinnulo

3 ceruorum, VA

ostendere uult fugitiuae mentis infirmitatem ; hoc

enim animal cum persecutorem senserit, fugit, et eo modo fugisse eum legimus Herodis persecutionem, propter quem et omnes infantes interfecti sunt a bimatu et infra. 6. Et addidit : ecce fost parietem nostrum, prospiciens er 40 fenestram, auscultat per retia. Quid hic paries indicet, quid fenestra, quid etiam retia, per quae dominus auscultat, diligentius requiramus. Parietem corpus domini beatus apostolus manifestat cum dicit : unwm et medium parietem maceriae soluens inimicitias in carne sua, ut duos vungat dn. unum, et 4 Dauid corpus domini parieti comparat cum dicit : /amquam parieti inclinato et maceriae impulsae, quod scilicet paries ille bn]

in maceria

crucis inclinatus

esse uideatur ; sed et Habacuc

lapis inquit de pariete clamauit et scarabaeus de ligno adnumtauit ea. V. Lapis itaque Christus de pariete corporis sui cla-. 21/22 Matth. 10, 39. 23/24 Cant. 2, 8. 30/31.33 Cant. 2, 9. 38 Matth. 25 16. 39/40 Cant. 2, 9. 43/44 Eph. 2, 14.15. 45/46 Ps. 61, 4. 48/49 Hab. 2, 1x1.

23 et add.] oz. IN oz. IN.

23 hic] oz. IN

24/25 transiliens colles IN

24 dicit]

24/28 uastos sanctitate, fide robustos] a 74, uastos fide, spe robustos

B P, uastos sanctitate, fide [et spe] robustos lega 25 uero] a A, oz. B P Vega 25 specula] NN, -lo R U B Vega 29 i.e.] oz. B 30 et add.] oz. IN 30 est iN AP 31 paulo post ($ 27) — disseremus] 74 Vega, paulo ante — disseruimus cef. 32 qui R U 32 quia — inducit] oz. IN 32 infra] in P 32 inducit] 44, inducitur R. U, inducet B V/ega, indicit P 33 eo] add. dicit IN Vega 33 Bethleem] a P, Bethlem 24 B 35 infirmitatem] IN, infantiam R. U B 36 et] oz. p 37 fugisse eum] a, an f. eum JA, an f. eum B, aut(em) f. eum P, eum f. lega 39 et add.] oz. IN 39 ecce] add. hic B P, ad4. [hic] Vega 39 nostrum] add. stat IN. 40 fenestras IN P 40 auscultat] R. U, -ans IN Vega, -atut B (praef. 88) 41 quae] a, quam f 41 auscultatur B P 13 machertia B, -am P 45 comparat cum dicit] a 74, comparans ait B P l/ega 46 ille] a. D P, illic A 47 Abacuch R U, Abacuc IN P, Ambacum 274, Abacum B 48 clamabit 24 P 48/49 adnuntiabit 44 P lega 49 sui] oz. B P

IN CANT. IV, 7-11

20I

;o mauit ad patrem et scarabaeus de ligno, i. e. unus de latronibus pronuntiauit dicens : /w cwm sis filius dei, quare haec pateris ? Nam ideo paries dicitur Christus, qui, ut includat suos, seruet alienos. Fenestra autem lumina sunt charismatum

i. e. donorum, quibus ex pariete corporis sui humanum genus 55 prospiciens lumen credentibus praestitit. Nam subiunxit parietem nostrum, ut manifestaret corpus ipsius quod parietem dicebat nostrae condicionis et sortis materiam habere. 8. Et addidit : auscultat per retia. Auscultare autem est, quod per parabolas loquitur, sicut ipse dominus dicit : semile 6o esí regnum. caelorum reti quod mittitur in mari et capit pisces bonos et malos. Mare utique est praesens saeculum ; pisces in similitudinem hominum posuit, qui uerbo dei de mari saeculi per aquam baptismatis in ecclesia congregantur. 9. Merito hoc in loco uox ecclesiae dicit : simile est regnum caelorum et 65 reliqua. Ideo dicit : frater meus per retia auscultat, 1. e. uerbum

dei in parabolis loquitur, ut oculto sermone capiat audientes. Nam sicut in retibus nodi sunt multi et ligaturae quibus macularum spatia distenduntur, ita et in parabolis nonnulla quaestionum sunt uincula et obscuri nodi habentur, quaedam 7o uero aperta et perspicua ueritate patescunt, ut per haec homines capiant litus, i. e. ut ad regnum dei deducantur, ubi inter bonos et malos discrimen habetur. 10. Et addidit : respondit frater meus et dicit mhi : exsurge, ueni, proxima mea, speciosa mea, columba mea, quoniam ecce 75 hiems pertransiit, et bluuwia. abiit, discessit sibi, flores wisi sunt

in. lerra nostra, tempus melendi aduenit. 14. Quis est hic frater qui respondens dicit : exsurge, ueni, proxima mea ? Iam supra exposuimus quod uox haec Christi ad ecclesiam sit; sed et quare Christus columbam ecclesiam nominauerit, et hoc puto 51/52 Luc. 23, 39.

58 Cant. 2, 9.

59/61 Matth. 13, 47.

23/46 Cant. 2,

IOPLINE2.

50 scatabaeus] ad. i.e. U 50 ligno] z4Z. adnuntiauit ea B P Vega 50 de] codd., ex V'ega 51 quate] cut IN 52 qui] cfr praef. 153a B3 seruat B (-at sup. ras.), P. Vega 53 luminaria B P Vega 54 humano generi 74 P, -i -is B 56/57 parietem dicebat] a 74, paties dicebatur B P l/ega 58 auscultat] a, auscultans B Vega, cfr supra, lin. 40 58 retiam JA 58 auscultate] aZ. pet 60 60 retia quae B P, reti quae lega 59 quod] quando IN tetia IN capet B P 61 est praesens] ozz. B 62 saeculi] zz/. in i.e. de saeculo U — 64 67 sicut in tetibus] a, 65 ideo] idem U simile — 65 dicit] praezerierun? B P 7i 70/71 homines] B P Vega, oz. o. A 6*7 multi] oz. B P ut in retia B 7*1 ut] R. U, oz. IN B Vega 93 et 71 litus] praezz. et ad P Vega capiat B 74 speciosa mea] 93 respondit — mihi] suppl. im marg. IN add.] oz. NN 45 et] RU, oz. IN B scripsi (cfr lin. 86 et 88), suppl. in marg. IN, om. R. U B Vega 95 sibi] oz. IN, cfr 45 discessit] praez. et IN 45 abiit] oz. B P Vega 7 46 terram nostram P 76 ftater] super U 46 est] oz. P praef. 53

qui respondit exsurgens ueni B P ; 17

Ce. Xie

IN CANT. IV, 11-15

202

disserui. Sed si ecclesia secundum apostolum corpus est Christi, cur ei dicitur exsurge ? hoc enim aut sedenti dicitur aut iacenti. 12. Arbitror ideo dictum, quia caro Christi quae est ecclesia post passionem in monumento sepulta iacebat ; haec ergo tertia die in domino resurrexit et ipsi copulata pariter in 85 caelos ascendit. Et ideo hoc in loco uox Christi ecclesiae dice-

8o

bat : exsurge, ueni, proxima med, speciosa med, columba nea ; exsurge, utique ex mortuis, uen, in regnum caelorum, $roxima,

9o

95

100

105

in corpore, sfeciosa, in sanctitate, colwmba, in spiritu. Quoniam ecce hiems pertransiit, pluuia discessit sibi, flores wisi sunt 4n terra nostra. 13. Hiemem itaque duplicem habere significationem nulla est dubitatio, uel quod inest ei asperitas hiemis et rigoris aut quia cum opportunitate pluuiarum tempus est seminandi; ac per hoc cum hiemem nominat, mundi istius tempus inducit, quod et uerbum dei quasi quoddam semen iustitiae a prophetis et apostolis uel sacerdotibus in hoc saeculo seminatur et adsidua praedicatione uelut quodam caelesti imbre rigatur, ut centesimum, sexagesimum et tricesimum fructum possit afferre ;asperitas autem hiemis et rigoris ad persecutionis iniuriam pertinet, quam in mundo omnes sancti saepenumero patiuntur, sicut saluator in euangelio dicit : oportet nos per multas tribulationes introire in regnum dei. 14. Praedicationes autem doctrinae caelestis in pluuiam deputari probat Moyses dicens : attende caelum et loquar et audiat terra uerba ex ore meo, expecletur sicut bluuia eloquiwm. meum et descendant sicut vos uerba mea. el sicut imber swber gramen et sicut nix super faenum, quoniam nomen domini inuocawi et reliqua. Semen uerbum dei esse euangelista ex uoce domini testatur

dicens

: exei

seminator

semünare

semen

swwm,

et

iterum : bonum semen seminasti in agro tuo, wnde hwic ziza-IIO

nia? 15. Transacta hieme i. e. mundi tribulatione, cessante

quoque pluuia i. e. praedicatione uerbi dei, adueniente post laetum tempus uerni grata temperie — quod uernum futurum 97/98 cfr Matth. 15, 8. 101 Act. 14, 22. Matth. 123, 5. 109/110 Matth. 15, 37.

103/106 Deut. 32, 1-3.

108

80 disseri R U — 81 exsutge exsurge R U A4 82 ideo dictum] additum B $82 quae] a, quod f 85 caelos] a, caelis B. Vega 86 speciosa mea] o». R. U 86 columba mea speciosa mea 74 89 transiit P $89 sibi] ozz. IN 90 habere] om.BP 91 hiemis et] ozz. IN, frigotis et B P 93 quia] oz. B P 94 quod] R U f, quando NN, quo Vega 101 nos] R 4, uos NU B P 102 praedicationem B P 105 descendat B 106 sicut] B P Heine Vega, om. o .À 106/107 et reliqua] R. U, oz. IN B 107 semen est (et B) uerbum dei euangelista BP 109 huic] hic P 109/110 tanta zizania U 110 transacta] a2. ergo B 111 i.e.] oz. 44 111/112 adueniet post laetum tempus uetnum grato tempote N, aduenientem laetum tempus uerni grata temperies 74, adueniet (-nit P) uernum tempus tempus uerni grata temperies B P 112 uernum] uer IN 112/113 futurum Christi regnum] futuri de uirginum B P

IN CANT. IV, 15-18

203

Christi regnum in magna tranquillitate designat —, ubique sanctorum corpora uelut flores, rosae et lilia de sepulcris 115 terrae sanctitate candida et passione rubicunda procedent. Vox, inquit, zurturis audita. est in terra mostra, ficulneae jro-

tulerunt grossos suos. 16. Diximus iam superius turturem congregationem ecclesiae ex gentibus uenientem significari, quod ostendimus de uarietate plumarum ; unde et liber 120 Moysi in figura spiritaliter iwriurem et columbam in sacrificio spiritali offerri iubet. Sed quare inquit : 9» ferra nostra wox iuriuris audita est ? Dauid dicit : credo widere bona domini in terra wiuentiwm, et dominus : beati mansueti quoniam isi possidebunt terram. 12; 17. Et addidit : ficulneae protulerunt grossos suos. Non quod de ficulneis curam gerat spiritus sanctus, sed ficus imaginem prisci populi gerit, sicut dominus in euangelio dicit : quidam paterjamilias blantauit uineam ei 4n uinea sua plantauit ficum. Proinde hoc significat, quod ex populo Iudaeorum Elia Thes130 bite annunciante

in Christo

credituri

sunt

multi,

quorum

numerum spiritus sanctus per beatum apostolum Iohannem in Apocalypsin signauit ex duodecim tribubus duodecim millia signatorum ; et dominus in euangelio ait : cum wideritis ficum germinantem, scitote im broximo esse tempus aestatis, i. e. ex 13; Iudaeis cum uideritis credentes et fructum

euangelicae fidei

facientes, scitote in proximo aduentum esse dei. 18. Et addidit : Tempus metendi aduenit. Quid est hoc tempus metendi nisi tempus illud, quo Christus adueniet, quo sancti homines sicut frumentum in regno caelestis horrei 116/117 Cant. 2, 12.13. 120 Gen. 15, 9. 122/193 Ps. 26, 15. 123/124 Matth. 5, 4. 127/128 Luc. 15, 6. 132 Apoc. 7, 5. 133/134 Matth. 24, 32. 137 Cant. 2, 12.

113 in] N B, oz. R U — 113 ubique] R U, quando NN, ubi 8 Vega 114 cotpota (oz. B) flores uelut rosae B P 114/115 de sepultionis terra per sanctitatem B P 115 passionem P 115 procedent] a, -unt B T/ega 116 nostra] a, o7. B Vega 117 dixi P 117 per turtutem IN 118 aggregationem IN 118 significari — 119 ostendimus] ostendere B P 119 quod] 447. quidem IN Vega 119 de uarietate] ob uarietatem IN —— 120 liber Moysi] Moses B P 120 spiritaliter] R. U, specialiter IN, spiritali B 121 spiritali] R. U 74, speciali N, om. BP 121 quate] cur INN . 121 inquit] oz. U — 121 iubetur B P 126 gerat spititus sanctus] a 74, sanctus spiritus gereret B lega, spiritus sanctus gereret P 127 sicuti B P lega 127 dicit] a, ait B Vega 128 uineam] add. suam B P 129/130 thesbiten R (h s.), 44 B, thesbite IN, tesbiten U P 131 Iohannem apostolum B P Vega 132 apocalypsin R. U 24 P, -si IN Vega 132 duodecim] i. dwodena 133 ait] ozz. B P Vega 134 tempus — 136 esse] om. P 134/135 cum ex ludaeis B P Vega 136 aduentum esse] RU .A, esse aduentum IN B P Vega 137 et add.] oz. IN Vega 137 hoc] oz. IN B, [hoc] Vega 138 quo] quando B P 138 adueniat 74, ueniet B P 139 homines] a, omnes f 139 sicut] ut B P 139 regno caelestis horrei] cogZ., pro tegni caelestis hortea Vega, cfr praef. 178

204

IN CANT. IV, 18-22

140 recondentur, paleae uero i. e. peccatores et leues et irrationa-

biles homines igni inextinguibili comburentur ? Sicut liber Iohannis Baptistae de saluatore dicit : habens inquit wentilabrum in manu sua purgabit aream, ut. frumentum. in. horreo vecondat, baleas autem comburet igni inextinguibili. 19. Et addidit : uineae nostrae florebunt, 1. e. spes et merita 145 sanctorum in regno dei florebunt. Mamdragorae inquit dederunt: odorem. suum. In omni loco, sicut apostolus ait, nos bonus odor Christi sumus. 20. Et addidit : »andragorae dederunt odorem suum. Haec 150 est mandragora, cuius fructum Ruben primogenitus filius Liae, qui synagogae typum habebat, in agro inuenit, quam Rachel, quae similitudinem ecclesiae gerebat, concupiscens accepit, quae iam figuram domini nostri gerebat saluatoris aduenientis, quem ecclesia concupiscens accipere meruit. 155

16 o

: exswrge,

21. Et addidit

went, soror mea,

columba

mea,

speciosa mea. Sed quid opus est saepe hoc uocabulum disserere, cum iam supra quid sit exswrgere et uenire, quid soror et speciosa et columba indicauerit, ostenderim. 22. [Columba mea in foraminibus petrae, n cauerna maceriae]. Sed quod ait : ?n rotectione petrae continuatae murum, petram hoc in loco Christum intelligi fas est, sicut apostolus ait : fetra aulem erat Christus. In Christi ergo protectione ecclesiae ueniebat, ut continuaretur murus, i. e. sancto spiritui

165

iungeretur quem murum appellat, cuius defensione hostes daemonum expugnamus et uincimus. Huic ecclesia respondens 142/144 Matth. 5, 12. 145 Cant. 2, 13. 146/147 Cant. 2, 13. 147/148 II Cor. 2, 15. 150/153 Gen. 30, 14. 185/156 Cant. 2, 13. 159/160 Cant. 2, 14 (Vulg.). 160 Cant. 2, 14. 162 I Cor. 1o, 4. '

140 recondentur] Vega, -untur codd. 140 palea B P 140 rationabiles U 141 homines] 2447. haec A 141 igni] codz., -e V'ega 141 sic IN 141/142 liber Iohannis baptistae] R. U, liber -es -ta 74, Iohannes (-is) baptista IN B P V/ega 142 dicit] a, dicebat 8 Vega 143 aream] adZ. suam B P Vega 144 condat 74 144 igni] codZ., -e Vega 145 et add.] oz. IN 146 spes] species B P 146/ 147 mandtag. inq. dederunt] et dederunt inquit B P — 146 inquit] ozz. IN 147 loco] e47. odot B Vega 147 ait apostolus IN — 149 et add.] oz. IN — 149 mandtagotae] a4. inquit B P Vega 150 primogenituus R, primitiuus B P Vega 151 qui] a ZA( praef. 38), quae B P Vega 151 quam] a 44, quem B P Vega 152 concupiscens] se. f//iumz concipere 155 et add.] oz. IN. 155/156 speciosa mea columba mea B P l/ega 156 saepe hoc uocabulum disserere (ediss. IN)] a 24, saepe de hoc uocabulo diss. B V/egz, de hoc uocabulo saepe diss. P 158 indicauerit] a, indicaret B lega 188 ostenderimus IN 159/160 columba — tnaceriae (materiae R. U)] a (/nzerpolatio ex Vulgata), om. B 160 quod ait] 74 B, quid ait P, quia dat a (corr. a. zz. U) 160 protectionem 74 160 muro B P 161 sicuti B P Vega 163 murus] a, -um 74, -o B P 163 spiritui] a, spiritu

B Vega 165 daemonum] R U .A (cfr Kübner-Stegmann? I 418, 5 : gen. appositiuus, Caes. ciu. 1, 60, ó auxilia legionum), daemones IN Vega, et daemones B P 165 uincemus 74, uicimus B 165 huic] a, et haec B P Vega, haec ;4

IN CANT. IV, 22-26

205

dicit : ostende mihi faciem tuam et auditum da mihi uocis tuae. Faciem cum nominat, aduentum domini significat, ex uoce imperium regnantis adnuntiat. 23. Quoniam uox inquit tua suauis est et facies tua pulchra. 170 Quid enim suauius et dulcius quam audire : wenite, benedicti pairis mei, bercipite regnum, quod uobis praeparatum est ante mundi constituiionem ? Quid pulchrius facie dei i. e. eius praesentia in regno caelorum ? 24. Capite mihi uulpes busillas exterminantes uineas. Vulpes 175 hoc in loco haereticos designat exterminantes uineas i. e.

180

185

plebes sanctorum in fide et ueritate florentes. Denique ipse dominus et saluator noster qui est uerus cultor uineae suae, omnes subdolos et monstruosos uulpibus comparans ait : uade, dic wulpi illi i. e. Herodi, et iterum : wwuipes cubicula habent, eo quod omnes nequitiae et dolus in malorum hominum pectoribus speluncas habeant ubi filius hominis caput suum declinare non potest. 25. Sed $usillas inquit wulpes. Non sine causa uulpes pusillas nominat, nisi quia et maiores sunt. Maiores sunt utique principes saeculi potestates ad seuiendum

quam haereticorum fallaciae ad seducendum. Par quidem nequitia in utrisque, sed impar in ultione potestas : haeresis blanditur ut noceat, gentilitas saeuit ut uincat ; illa in per-

190

secutione crudelis, haec in pace deceptrix. Ac per hoc capi eas congrua dispositione a uinitoribus i. e. a praepositis ecclesiarum dominus iubet. 26. Et addidit : frater meus mihi et ego lli. Vnum sunt enim Christus et ecclesia, quia erunt inquit duo in carne una, i. e.

deus et homo. Sed quod ait qui $ascitur inter lilia, lilia iam diximus sanctorum corpora indicari. Sed quoadusque aspiret

166 Cant. 2, 14. 169 Cant. 2, 14. 170/172 Matth. 25, 34. 174 Cant. 2, 15. 179 Luc. r3, 32. 179/180 Matth. 8, 20. 191 Cant. 2, 16. 192 [Ephesus v Genou2124194/195 Cant. 2, 17.

167 ex uoce] et uocem P, uocem YT/ega 169 est] ozz. B Vega 169 pulchra] dulcis B 171 percipite] a, accipite B lega 172 eius] oz. B 173 praesentiam in regnum ;4 174 capite] 5raezz. et add. B Vega 175 in hoc loco B P 178 omnes] z47. homines B P, homines Vega 178 monstruosos] tortuosos P 179 ie.] oz. B P 179 cubicula] a 4A, cubilia B P, cfr supra, lib. 2, 298 180 omnes nequitiae] R. U, homines nequitiae 74, nequitiae IN, omnis nequitia B P Vega 180 hominum] omnium 4, ozz. P 181 pectorum 74 181 habeant] a, habent B P Vega 182/183 sed pusillas uulpes non sine causa nominat quod nimirum et maiores sint IN 183 uulpes] ozz. B P 183 nominat] a, nominauit B Vega 183 sunt et maiores B P 184 utique sunt potestates. Principes ad saeuiendum IN 184 principes saeculi] R U 74, principium gentium B lega, ptincipes gentium P 186 utrosque 74, utrumque B P 186 potestas] B P, potestatis a. 74 181 unum sunt enim] oz. P 191 enim] oz. U IN 192 una] ozz. a, add. in zzarg. 4A, cfr lib. 1, lin. 9.60 193 qui pascit 44 P, quia pascet B, quia pascitur lV/ega — 194 indicate IN l/ega

IN CANT. IV, 26-30

206

19; inquit dies e amowueantur tenebrae ; diem hoc loco euangelium

dicit, quia lux Christus apparuit ; adueniente itaque euangelica claritate umbras figurarum et typos futurorum amouenda esse dicebat.

27. Et addidit : conuertere, similis esto, frater meus, ceruae

2oo aut hinnulo ceruorum super montes aromatum. Ceruam hoc in loco carnem Christi appellat, quae serpentem diabolum absorbens omne ueneni illus uirus extinguit, sicut apostolus ait : de peccato peccatum deuicit, et iterum : absortum est mortale a uita. In hac denique figura et uirga Moysi, quae in ser205 pentem conuersa est, deuorauit serpentes, qui ex magorum uirgis effecti sunt, et iterum adprehensa cauda conuertebatur in uirgam ; deuorari enim peccatum de peccato non poterat nisi uirga i. e. potestate diuina ; qua uirtute superatur diabolus in carne hominis peccatoris, quae imaginem

210 principis transgressionis in se serpentis gerebat ; 28, potestas itaque diuina omnem potentiam serpentis diaboli in semetipsa deuorat et conuertendo rursum ad suam speciem digesto iam peccato reuersa est. Huius itaque rei causa carnem Christi ceruae comparat uel propter agilitatem pedum, qua uelociter 215 currit in saeculo, uel propter letale uirus, quod in semetipsa

decoxerit. 99. Sed hinnulus ceruorum populi nostri figuram, qui membra sumus corporis Christi, euidenter ostendit, quia

sicut hinnulus ceruorum uarium colorem habet, ita et diuersae

sunt gentium nationes uariaque merita credentium in eadem 220 figura monstrantur. 30. Quod uero subiunxit swper montes aromatwm, eo quod super omnes patriarchas, prophetas, apostolos omnesque sanctos excurreret spiritus sancti gratia; ipsi enim sunt montes aromatum, qui et uastae fidei mole fundati et arduae D

199/200 Cant. 2, 17. Exod. 7, 125; 4, 4-

203 Rom. 8, 3. 221 Cant. 2, 17.

203/204 II Cot. 5, 4.

204/207 cfr

197 typos] a, typus 195 loco] in praez. B Vega 195 tenebrae] umbrae B P 202 ex200/201 in hoc loco B, in loco hoc P 200 hynulorum U B 203/204 absortum —- uita] a, tinguit] a 74 P, extenuauit B, extinxit Vega absortum est mortale absortum est a uita 74, mortale absortum est a uita B P 207 enim] 207 in uitga 44 B 206/207 conuertatur B, conuertitur P

209 operatut 208 uirtutes B P 208 quia B P praem. ergo U 210 se] B P Heine Vega, om. a 4A, "'omissio fortassis ex 209 qui IN IBxp, 210 serpentis] P Heine V'ega, serpentes B, contractione cum syllaba sequenti ? Vega 214 212 deuotat] a 74, deuorauit B P Vega serpente R. IN .A4, serpentem U 215 propter 215 cuttit] « 74, cucurrit B P Vega agilitatem] habilitatem B 216 215 semetipsa] R. IN 74 P, -so U, -sam B V'ega quod letale uirus in 219 uatiumque B P 219 sunt] oz. B P 218 sicut] ozz. B hinnulo B 221 eo] add. dicitur IN Vega 219/220 eadem figuram B, eandem figuram P 224 uastae] R. U, uasta IN Vega, uasto 74, uatiato B P

IN CANT. IV, 3o-V, 4 225 celsitudinis fastigio eleuati omnem bonum secundum apostolum in semetipsis habent.

207 odorem

Christi

EXPLICIT LIBER QOVARTVS INCIPIT LIBER OVINTVS 1. In cubiculo meo in noctibus quaesiwi quem. dilexit anima mea; quaesiui eum ei mon inueni eum, inuocaui. ewm. ei mon obaudiuit me. Hoc quidem spiritus sanctus ex uoce ecclesiae adhuc apud gentes delitescentis loquebatur ; ecclesia enim ex ; congregatione populorum uocabulum sumpsit.

2, Sed quod ait n cubiculo in noctibus, quod est hoc cubiculum aut quae noctes in quibus ecclesia quaerebat quem diligebat anima eius, nisi in cubiculo cordis sui ubi sapientia requiescit, ubi dominum et saluatorem nostrum assidua cogi1o tatione requirebat ? Sed si cubiculum secretarium cordis est, quae sunt istae noctes, in quibus dominum requirebat nec tamen poterat inuenire ? quia nec fas erat, ut deus lucis inueniri posset in tenebris. 9. Noctes ergo has per allegoriam mundanae philosophiae doctrinas appellat, caeca errorum 1; caligine adopertas, de quibus apostolus ait : wedete, me quis uos depraedetur ber philosophiam et inanem traditionem secundum elementa mundi ei traditiones hominum et non. secundum deum. 4, Dum itaque adhuc in gentibus esset ecclesia i. e. in his, quae ex nationum numero crediturae erant, et philo20 Sophiae mundanae doctrinas uteretur, quas noctes appellat, putabat se in iisdem scripturis quibus de deo uel de deorum natura tunc temporis disputabant, uerum deum se posse cognoscere, et quia eum ibi inuenire non potuit, ideo ex uoce eius iam tunc praescius propheticus spiritus loquebatur. V, 1/3 Cant. 5, r.

15/18 Col. 2, 8.

225 eleuati omnem] eleuationem B

226 habent] a, habentes 74, haberent B P

Explicit — quintus] U p, Incipit liber V R, oz. IN 1 meo] a, oz. B 1in noctibus] P, per noctes a (Vulg.), oz. 4A B, cfr infra lin. 6 et 25 1 quaesiui] praem. inquit B 1 dilexit] B, diligit a (1/u/g.), cfr infra lin. 26 2 a/1. eum] B, illum a 24, ozz. P, cfr infra lin. 24 2 inuocaui] R. U, uocaui IN 7A B, et uocaui 6 4 etenim B 3 sanctus] oz. B P 8 audiuit P P, cfr infra, lin. 28 8 diligebat] R. U .A, diligit IN, dilexit 6 hoc] oz. B P sed quod ait] ozz. P BP 13 posset] DB, possit a 24 P 14 doctrinam B P 14 caeca] «a B, 17 15 caliginem P 14 errotum] a, erroris B caecas 44, caecam P 19 qui... 18 esset] oz. B 18 gente B, -es P traditiones] a 74, -nem B P 19/20 philosophiae 19 ex natione nominum B P credituri B, cfr praef. 38 mundanae doctrinas] 44 (cfr supra lin. 14), philosophia mundanae doctrinae a, 20 philosophiam mundanae doctrina B, philosophiae mundanae doctrinae p 21 hisdem R U B P, eisdem IN, 21 se] oz. B P uteretur] B P, -entut a À 22 natutatum .4 21 deorum] eorum P 21 a/;. de] oz. A B isdem 44 22 se] oz. B P 22 disputabant] a 74, disputabat B P 22 temporibus 24

24 loquitur B P

H

208

IN CANT. V, 5-9

2j b. In cubiculo meo i. e. in corde meo, in noctibus i. e. in doctrina

30

55

sapientiae saecularis, quaesiui quem dilexit anima mea, quaesiui eum et non inueni eum. Quem cum illic non inuenisset et ibidem inuocatus non audisset, tunc aliud genus inquisitionis adgressa est, ut in aliis scripturis eum requireret. 6, Exsurgam inquit e£ circuibo ciuitatem in foro et in blateis et quaeram quem dilexit anima mea. Quid est exsurgam ? iacebat enim ut iam superius diximus adhuc apud gentes inhaerens in terra, i. e. terrena sapiebat et terrena in cordis sui cubiculo cogitabat. Sed ubi illic deum uerum inuenire non potuit, 2» foro et in plateis inquit circuibo totam ciuitatem. «. Hic ciuitatem cum nominat, constitutionem diuinae legis adnuntiat, quia constitutio legis ut magna ciuitas habet forum et plateas, uicos et domos, muros magnos et altos inexpugnabili soliditate firmatos, i. e. munitione dei qua omnes defendimur et munimur, turres, unde hostes daemones expugnare consueuimus, uicos i. e. itinera uitae, domos i. e. conuersationis bonae utilitatem.

40 habet et charismatum

8. Sed circuibo inquit ciwitatem, i. e. perscrutabor omnem legem. Forum autem cum nominat, legem i. e. pentateucum, 45 scilicet quinque libros Moysi indicat, in qua uelut in quodam foro omne diuinum et humanum ius et legum constitutiones et decreta disciplinae continentur : hoc est forum diuini iuris. Plateas autem libros propheticos appellat, quibus recta iustitiae itinera ad deum commeantibus ostenduntur. 9. Et ideo ait : ?» foro et in plateis requiram eum. In foro $0 utique, ut dixi, legis Moysi et in plateis prophetarum et in omnes uicos diuinarum scripturarum requisituram se deum ecclesia promittebat. Denique et ipse dominus : scrutamama. inquit scripturas et widete ; illae enim de me dixerunt, et 55 iterum : seimile est regnum caelorum thesauro absconso 1n agro. Thesaurus utique i. e. Christus in scripturarum agro absconsus est et ideo requirendus est.

29/31 Cant. 5, 2.

50 Cant. 5, 2.

53/54 Ioh. 5, 39.

55/56 Matth. 13, 44.

25 pr. meo] oz. IN 25 alt. meo] suo 4 B 26 saecularis] singularis 74 26 diligit IN 28 ibi B P, adubi A 28 inuocatus] a, uocatus B 28 obaudisset B, ab- P 30 platea B, -eam P 34 atubi R, adubi 74 35 inquit] a 4A, ait B P 45 circumibo B 85 totam] oz. B P 40 et] etiam NN, oz;. B 41 prius ie.] om. B 41 domus B P 41 a//. ie.] IN, oz. R U B 41/42 conuetsationis] z77. uitae P 42 utilitatem] ozz. B P 43 citcuiui B P 43 petsctutabo B, prescrutabo P 44 i.e.] oz. B 465 scilicet] R. U, Seu N, i.e. B 45 quinque] oz. IN ^ 49 ostenditur B 50 et in] oz. B $2 diuinarum] om. B 52 deum] a 74, dominum B P 53 et] oz. p 53/84 scrutamini] a 24, prescrutamini B P 54 dixerunt] a, scripserunt B 56 thesaurum 24 B, -o P 56 utique] inquit IN, autem P B6 i.e.] qui est P, oz. A B 5? ait. est] R U A, om.NBP

IN CANT. V, ro-13

209

10. Sed inuenerunt me inquit custodes qui seruamt et custodiunt ciuitatem. Qui sunt isti custodes nisi scribae et Phari6o saei i. e. principes Iudaeorum, qui hanc ipsam priscae legis ciuitatem magna obseruatione custodiebant et omnia eius praecepta circumeuntes inuestigabant ? Hi ergo custodes et Sciscitores et inquisitores priscae legis inuenerunt quidem ecclesiam in Christi corpore natum, quando ipsi interroganti65 bus magis ubi Christus nasceretur, responderunt in Bethlehem Iudae Christum erunt.

nasci

debere, sed eum

retinere

non

meru-

11. Denique cum modicum inquit pertransiwi ab eis. Quid est hoc modicum, nisi quia apud deum nihil est grande ? et 79ideo modicum tempus ex natiuitate usque ad passionem suam pronuntiat; cum enim post uenerabilem passionem suam

resurrexisset

a mortuis,

tunc

eum

inuenit

ecclesia,

quem diligebat anima eius, a tempore enim dominicae resurrectionis missi sunt apostoli, ut ex gentibus ecclesiam congre7» garent. Et ideo ait : inueni ewm et non relinquam eum. per caritatem quam ipse usque ad effusionem sanguinis habuit, sicut apostolus ait : quis nos separabit a caritate Christi ? 12. Sed donec inducam, inquit, eum in domum matris meae

ei in secretum eius quae me concepit. Haec uox ecclesiae est. 8o Et si ecclesia mater est omnium, requirendum nobis est, quae sit mater ecclesiae, in cuius domum et in cuius secretum intro-

ducturam se eum dicebat. Iam ostendi superius, quid sit ecclesia, i. e. corpus Christi ex conuenientibus membris. Mater ergo ecclesiae est sancta caelestis Ierusalem, de qua apostolus 8s dicebat Paulus : z//a, inquit, quae sursum est caelestis Ierusa-

lem. 13. Quae est mater ecclesiae, i. e. nostra qui sumus ecclesia, misit nobis Christum quem in baptismo induimus, sicut apostolus ait : quicumque in. Christo baptizati estis, Christum induistis. Itaque qui habet in se Christum, deus in secretum 9o cordis eius ingreditur, quia et Christus in ecclesia et ecclesia in Christo manet, nec quisquam in illam domum caelestis 58/59 Cant. 5, 3. 64/66 cfr Matth. 2, 5. 68 Cant. 3, 4. 956 Cant. 3, 4. 7? Rom. 8, 55. *8 Cant. 3, 4. 85/86 Gal. 4, 26. 89 Gal. 3, 27.

58/59 custodiunt] a 74, circumeunt B P 61 et] codZ., ozz. Vega 63 sciscitores] circuitores P 64 ipsi] a, dixerunt B 685 responderunt] oz. B P 65 Bethleem cog. 66 debere] dicetent P 68 cum] a Z4, quam P, B /egere non ualeo 68 circumibi 74, transiui B P 69 hoc] oz. B P 69 grande] a 4, alium B P 91 suam] R U .4, domini B P, oz. IN — $2 tunc enim eum P 72 inuenit] aZ7. quidem Vega $3 enim] codZ., autem T/ega «5 prius et] R. U A, om. IN BP 76 ipse] in ipso B P 79 eius] oz. B P 82 sit] a 4, esset B P 84 qua] a, quo f $5 dicebat Paulus] a 74, Paulus dicebat B P 85/86 lerusalem, ipsa est mater nostra. illa ergo caelestis Ierusalem quae B P 91 illam domum] a, illam domo sic 4, in illa domo B, in illam domum P

210

IN CANT. V, 13-15

Ierusalem ingredi potest, nisi in se Christum habuerit et eum inseparabili caritate tenuerit. 14. Et addidit : i» secretum eius quae me concepit. Quid est

95 hoc secretum matris nostrae Ierusalem caelestis nisi illud, de

IOO

105

quo apostolus dicit : quae mec oculus widit nec auris audiwit nec in cor hominis ascendit, quae praeparauit deus sis qui diligunt eum ? Sicut autem mater est Ierusalem caelestis ecclesiae, quia illa antiquior est, haec posterior in terris, in illa plenitudo spiritus et repraesentatio rerum, in hac portio et arrha gratiae caelestis. 15. Modo inquit apostolus arrham spiritus accipimus, tunc plenitudinem ;: modo cognoscimus ex parte, tunc ex toto, modo uidemus in aenigmate et speculo, tunc facie ad faciem. Arrham hanc illa plenitudo generauit et portionem istam summa illa concepit Ierusalem. Ierusalem etenim caelestis quae est mater nostra ecclesiam hanc ex aqua et spiritu generauit in terris, quam in futuro saeculo in semetipsa est receptura.

94 Cant. 5, 4.

96/98 I Cot. 2, 9.

101/102 I Cor. 15, 11.

98/99 ecclesia R. 74 B 102 spiritum 24 102 accipimus] a, accepimus 74 P, B legere non ualeo 102 cognoscimus] a, concepit 74, oz. B P 103 ex toto] a, tunc totum B 103 uidemus] a, oz. B 103 in speculum in aenigmate B P 104 atrham] a, pattem enim 74 P, B Jegere non ualeo Explicit explanacio beati gregotii elibertitani episcopi in canticis canticorum R, Explicit feliciter 24, Explicit B, Explicit liber quintus P.

VI EXPOSITIO DE

PSALMO

ORIGENIS

NONAGESIMO

PRIMO

PRAEFATIO Expositionem De Psalmo nonagesimo primo ex cod. Escorialensi a. II. 3 wisigothico saec. X edidit A. Wilmart a. 1912 (Rev. Bén. 29, 285-287). Ex hoc quoque tractatu particula quaedam ($ 1) ab Ansileubo in glossarium suum (Spicilegium Solesm. III 396) recepta est sicut aliae ex Tractatibus Origenis ; cf. p. LIV. Wilmartii editionem repetiuit Vega (Espafía Sagrada, tom. LVI, Madrid, 1957, 27-30). Testimoniis Wilmarti nos quoque usi sumus.

EXPOSITIO ORIGENIS DE PSALMO NONAGESIMO PRIMO. 1. Psalterium genus organi musici est, quod artifex manu concinit; et licet per ordines symphoniarum psallente spiritu modulamine quodam expressa sonorum suauitas quasi cantatio uideatur, tamen, non canticum, sed psalmus de psalterio ; nominatur ; canticum uero simplici uoce cantantis exprimitur.

2. Ad adnuntiandam mane misericordiam tuam et ueritatem iuam per noctem. — Manifestum est quia misericordia minor est ueritate. Etenim ueritas ideo potior est, qui in statu suo semper inconcussa perdurat ; porro misericordia a[d] miseroro rum lacrimis prouocatur aut indigentia[m] inopis flectitur aut ad lapsorum indulgentiam inclinatur. Cernis ergo misericordiam pro necessitate nostra procedere, ueritatem autem ex dei arbitrio redundare. 39, Sed quia nouum genus miseriarum est, est et misericordiae : illam hoc in loco dicit misericordiam

1; adnuntiandam, qu[i]a saluator misertus humano generi post inuictam passionem suam tertia die mane quasi de somno mortis uictor ab inferis resurrexit et omnes patres, qui iam dudum in inferni nocte et tenebrarum caligine tenebantur, secum pariter excitauit, sicut in psalmo quinto ait : Mane 20 adstabo tibi et widebo te, quoniam deus nolens iniquitatem tu es.

4. Mane ergo quum dicit, resurrectionem dominici corporis indicat, quod Christus sol iustitiae resurgens nouum nobis aeternae uitae diem lumenque monstrauit. 9. Sed e£ ueritatem, inquid, fer noctem. Nox in qua ueritas 2; adnuntianda erat tempus est dominicae passionis, qui (cum? in crucem figeretur sol media die occidit ac perturbatis astrorum

cursibus

subita

confusio

dies euanuit, in cuius uicem

nox aduenticia furtuitu succedit ; de qua nocte Amos propheta praedixit : E? erit, in die illa, dicit dominus, obscurabitur 3o Sol (edo die.

2:

1/8 exsctipsit Ansileubus. 29/30 Amos 8, 9.

6 Ps. 91, 5.

19/20 Ps. 5, 5.

22 cf. Mal. 4,

1/2 quod concinit (continet z4useubus)] concinere Zransiziue : Thes. IV 58, 69 Catull, Cic., Vulg. af. 2 symphoniarum] i. aw; fidiwm aut sonorum 4 tamen non] amoenum .J4Ansileubus *? manifestum] W'z/zar:, manifestatus cod. 8 qui] 7. quia : praef. 153a 9 ad correxit B1., om. Wibzart, an aut ? Vega 10 indigentiam correxit Br. 13 miseriarum] W'ibzart, msrdarum co. 14 et est cod. (?), £ransposuit Bt. 15 quia correxit Bi. 18 inferni] corr. ex -no cod. ut uid. 22 ceo» quod Wl/zart 25 dominicae] W/art, -i cod. (de dominicae...qui cf. Hofmann-Szantyr, Lat. Synt. $8234 ILA add. B) 25/26 qui (cum? in crucem figeretur] Vega (cf. Thes. s.. figo 712, 63.65 Izala cod. e, Iob. 19, 10), qui in crucem figeretur cod., quia cum ctucifigeretur Wilzar? ^ 2* subita confusio] forz. tz. abs., (confusione W'i/zart, (facta) confusione l/ega)

214

3;

4o

45

;o

;;

6o

DE PS. XCI, 6-1x

6. Ergo ueritas dei, id est Christus, per noctem annuntiabitur 2» decacordo psalterio et cithara quattuor (cordarum». Ac per hoc psalterium decem cordarum decalogam legem significanter ostendit, id est decem uerba digito dei perscripta, quae in tabulis lapideis Moyses populo tradenda accepit ; cithara uero quadricorda quattuor euangeliorum sanctionem ostendit. ?. De his ergo iubemur ymnus deo canere et gratiarum actiones quasi quibusdam sonis mentis fid[ellibus dulciter resonare. Quid enim cithara nisi neruus ligno extensus, hoc est corpus Christi ligno crucis adfixum ? unde nobis omnis sermo dulcis et suabis in gratiarum praedicatione retinnit. 8. Et exaltabitur sicut unicornis cornu meum. Scio quidem cornu esse, quo retro olim aput maiores nostros sacrum conficebatur unguentum, ex quo ungebantur (reges) et sacerdotes : qui christi dicebantur in lege, quia ex cornu crismatis ungebantur. Sed aliut fuit illut cornu, quod plura cornua, id est plura regna faciebat. 9. Cornua autem regna esse probat Zacharias propheta, cum dicit : Quattuor cornua quae uidisti, quattuor, inquit, regna suni, quae disperserunt Iudam etl Israel. Quum ergo probatum sit cornua regna intelligi oportere, quod est hoc unic(um)» cornu[m], id est (uniycum hac singulare regnum, quod, inquam, aliut nisi regnum domini et saluatoris nostri ? 10. Ouum enim uenerit in uirtute magna et claritate praecipua regnare cum sanctis suis et iudicare saeculum, tunc omnia regna eradicabuntur et ipse solus regnabit in saecula et regni eius non erit finis sicut et Zacharias sacerdos dicit : E? suscitabit cornu salutis, id est regnum Christi, quod credentibus salutem et incredulis iudicium praestat. Et ideo unicornis dicitur, quia aliut regnum non erit nisi hoc unicum. ac singulare, quod per saecula cuncta manebit. 11. Sed requirendum nobis est, quae sit haec uox, quae dicit et suum cornu sic esse regnaturum et sicut unicum illut cornum esse exaltandum : Exaltabitur, inquit, sicut unicornis cornu meum. Quae est ergo haec (uox), quae et suum regnum

65 dicit similiter esse exaltandum ? Agnosco sane hanc uocem esse uenerandae

ecclesiae, quae cum

Christo est regnatura,

82 cf. Ps. 91, 4.

34/35 cf. Exod. 31, 18. 42 Ps. or, r1. 44 cf. I Reg. 16, I2. 46/47 cf. Dan. 8, 8.9. 48/50 Zach. r, 19. 93 cf. Matth. 24, 3o. 54/55 cf. I Thess. 5, 15. 95/56 cf. Apoc. 11, 15. 56 Luc. 1, 335. 5? Luc. 1, 69.

82 (cordarum)] suppl Wilzart 38 fidibus] Wi/zar?, fidelibus cod. i «reges»] suppl. Wilmart 50 quum] BZ., cum Wi/zart, quut cod. 51 quod] pro quid : praef. 81 51 unicum cornu] W/zari, unicornum cod. (de cornum 51 Quni»cum] Wi/mart (cf. lin. 59), cf Thes. 962, 76 : Varro, Hil., Itala, Ambr.) quum «cod. 54 praecipua] Wi/zart?, -e cod. 64 (uox»] suppl. Wilmart

DE PS. XCI, 11-13

215

quia nec Christus sine ecclesia neque ecclesia sine Christo (est» regnatura[m]. 12, Et senectus mea in misericordia uberi. Non hoc delongaeuo 7o sene, sed de illo uetere homine, idest Adam protoplausto loquebatur de quo apostolus ait : Exfoliantes uos ueterem hominem cum actibus suis, et induite nouum, qui secundum deum

creatus est. Proinde omnes ueteres et senes dicuntur, qui secundum priscam natiuitatem terreni hominis generantur. 13. Cum 75 ergo hic uetus, id est senex homo id quod prius fuerat in ecclesia deponit et, manente licet corpore, in nouam tamen uitam baptismi uitalis generatione mutatur, tunc senectus illius, id est antiqua corporis forma, in misericordia uberi, siue, ut in

quibusdam exemplaribus legitur, i» oleo Pingui, hoc est sancta 8o crismatis unctione larga et uberi misericordia refobetur, ut de uetere nouus fiat, de corrupto integer, de antiquo rudis, de sene infans, de caduco aeternus, per unicorni(s) illius unctio-

nem, qui cum patre et cum spritu sancto regnat in saecula saeculorum. Amen. 69 Ps. 91, r1.

71/42 Col. 5, 9.

67 (est»] suppl. Wilmart

72/43 Eph. 4, 24.

?8 Ps. 91, 11.

78 fotma] coni. Wilmart, palma cod. s suppl. Wilmart, unicotnii Vega.

82 unicorni(s)]

LEE

D ü

'

LI

z

T

i

" /

/

"

' ra

M

2 c-nÀI - pt2

"n 1

-

T T

-

d.

]

-

D

"— ws

49

^6.

due

3] eBb-

d

^

$

lecta) aet

eges]

ec R2

m

wu

[

(ri^ p

eg ——

VII DE

FIDE

ORTHODOXA

CONTRA

ARIANOS

C.C. LXIX

PRAEFATIO Libelli De fide (Iibellum ipse auctor appellat $ 2) duae extant formae : una legitur inter opera Ambrosii PL 17, 549-568 (579598), Phoebadii PL 20, 31-50, Vigilii PL 62, 449-463. 466-468, altera inter orationes Gregorii Nazianzeni, ubi quadragesima nona est : hanc Migne non expressit ; quod enim lectorem PG 36, 673 ad PL 20, 31 mittit, ludificat ; nam ibi non Nazianzena forma habetur, sed Ambrosiana; Nazianzena in antiquis

Nazianzeni doctoris editionibus quaerenda est (editor princeps fuit Knoblouch a. 1508). Hae duae formae eo congruunt, quod utraque omnes partes libelli continet, scilicet Credo ($1), Amore ($2-14), Mwltas (815-97), Haec ($98); discrepant, quod Nazianzena saepius uerba mutat atque orationem ampliat. Exstitit autem etiam tertia forma atque primaria, ut auctor ipse $ 2 aperte indicat dicens : Za $ridem aduersus Arianos libellum edideram ; cuius cum quaedam uerba scrupulum legentibus intulissent ($13), editionem nouam 'planiori sermone' digestam ($4) parauit, scilicet eam, quam nunc legimus. Primae autem illius, quae quibusdam scrupulum mouerat, uestigium editio Vigilii seruauit, quae Credo, Amore, Haec non habet ; scilicet Credo in recentiore editione additum est, ut lectores

confessionem fidei cum orthodoxa consonantem statim ante oculos haberent, praefatio Amore, ut refutaret, quae nimis scrupulosi lectores primae editionis auctori obicienda putauerant ; quod autem ad epilogum Haec ($98) a Vigiliana omissum pertinet, eum ego iam in prima adfuisse existimo, quia auctor Sabellianam sectam 2n eodem libello id est in prima editione damnauisse se dicit ($9); Sabellii autem mentio bis fit, $ 72 (quod ne putes me eo supercilio dixisse quo Sabellius fertur) et 8 98, ubi aperte Sabellius damnatur : Sabellii autem et Photini nec non Ari seciam ... condemnamus ; epilogus igitur non postea in secunda editione additus, sed iam in prima adfuisse et casu tantum in Vigiliana omissus uidetur. Ambrosiana forma cum Phoebadio praeter minimas differentias prorsus congruit, Vigiliana autem saepe ex Nazianzena mutationes aut additiones recepit. Ceterum ego meam editionem ita constitui, ut textu in Patrologia Latina et in editione Gregorii Nazianzeni expresso contentus essem, quos sane diligenter ut spero contuli ; codices autem non inspexi, quia oculis meis iuuenili acie atque uirtute iam carentibus laborem fere uiginti codicum legendorum imponere nequiui. Codices recensionis Ambrosianae enumerat Andreas Wilmart in Actis Academiae Scientiarum Austriacae (Sitzungsberichte der philoi.-hist. Klasse) 159, 1 a., 1908, p. ro sqq, Nazianzenae p. 20 sqq. Libellum De fide iam Que(s)nellius et Tillemont Gregorio Eliberritano ascripserunt, ut Maurini PG 36, 671 testantur,

DE FIDE, PRAEFATIO

219

Franciscus Florio a. 1789 denuo eidem uindicauit. Augustinus (epist. 148, 10) quaedam uerba ex $ 86 sub nomine Gregorii sancti episcopi orientalis affert,sine dubio recensionis Nazianzenae ; cf. G. Morin, Revue Bénédictine 19, 1902, 299 sqq. Inter sermones falso Augustino attributos centesimus tertius decimus (PL 39, 1969) libelli De fide paragraphos 59-69 exscripsit secundum formam Nazianzenam ; Vega ( Hispafüia Sagrada 55 1957 p. 86 sq.) non recte hoc excerptum pro primaria forma libelli De fide habet. In constituendo textu secutum se idem profitetur (p. 95) has leges : textum Ambrosianum praefert Vigiliano cum Nazianzeno, Ambrosianum cum Vigiliano Nazianzeno, Vigilianum cum Nazianzeno Ambrosiano, quamquam non semper. Quo fit, ut illa forma textus, quam quoque loco respuit, in abyssum apparatus critici mergatur. Nos omnes formas in textu ipso repraesentauimus iisdem signis usi, quae in Tractatibus Origenis adhibuimus.

Locos similes nobis suppeditarunt Germanus Morin (Rev. Bén. 19, 1902, 231 sqq.), Alfredus Feder (CSEL 65, 258), Fr. Regina (1/ "De fide" di Gregorio d'Eluira, Napoli, 1942, 112 Sqq., I22 sqq.).

CONSPECTVS

SIGLORVM

Ps. Ambrosii De fide orthodoxa contra Arianos, PL 17, 5494-

568A, 579A-598A. Ec

Ps. Phoebadii De fide orthodoxa contra Arianos, PL 20, 314-504.

Ps. Vigilii Thapsensis Tractatus de fide Nicaena aduetsus Atianos, PL 62, 466€9-468€. Contra Palladium Arianum liber secundus, ibid. 449D-4635.468D.

Ps.- Aug.

zn

Ps. Gregorii Nazianzeni oratio 49, ex editione Iac. Billii Prunaei (Iacques de Billy), Coloniae, M. G. Weidmann, 1690, p. 727-736, quam ipse contuli. Ps.-Augustini sermo 113, PL 39, 1969-1971. cod. Laetiensis(deperditus ?) fies , exadnotationibus Maurinorum2m cod. Tellerianus (— Paris, : B.N. 1758, s. XII) apud Migne PL 17 et 20 repetitis

sic includuntur ab recensione Nazianzena (IN aut /IN) addita. o RO 4

"hes.

sic includuntur ab rec. Naz. mutata. sic includuntur ab tec. Naz. omissa.

In longioribus discrepantiis intet recensiones secundam et tertiam textum secundae in sinistre parte posuimus, tertiae in dextta. Thesaurus linguae Latinae.

DE FIDE ORTHODOXA CONTRA ARIANOS 1. Credimus in (unum) deum, patrem omnipotentem, omnium uisibilium et inuisibilium factorem, et unum dominum

nostrum Iesum Christum filium dei, natum de patre unicum, hoc est de substantia patris, deum de deo, lumen de lumine, 5 deum uerum de deo uero, natum, non factum, unius substan-

tiae cum patre, quod Graeci dicunt óguoo/owo, per quem omnia facta sunt siue quae in caelo siue quae in terra, qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit et incarnatus est et homo factus est, passus est, resurrexit tertia

1o die, ascendit ad caelos ; inde uenturus fest) iudicare uiuos et mortuos, et spiritum sanctum. Eos autem qui dicunt : 'Erat quando non erat' et priusquam nasceretur, non erat' et mutabilem uel conuertibilem

esse filium dei, hos anathematizat

catholica et apostolica ecclesia. Amen. 15;

2, Amore catholicae fidei ductus iampridem aduersus Arianos libellum edideram ; quem cum amico legendum dedissem,

quia placuit, credidit transcribendum. A quo hoc ego magnopere postulaui, ut interim dissimulato auctore doctis uiris et prudentibus legeret, ut, si quem mouisset quod illic plus aut 20 minus positum uideretur, posset plurimorum consilio emendari — nemo est enim, qui sibi tam arroganter summam doctrinae caelestis assumat, ut putet se omnia mysteria liquido comprehensa retinere, cum Paulus apostolus dicat : Qu ergo putat se aliquid scire, necdum scit quemadmodum. oporteat scire, 25 et : Modo jer speculum in. aenigmate uidemus, tunc. facie ad faciem —, 9. sin uero cunctis omnia, quae illic scripta erant, iuxta fidem ueram constare uiderentur, tum et ipse petentibus non negaret ; quod eum ita fecisse manifestum est. Et quia res digna tam catholicae confessioni quam haereticae respon3o sioni uniuersorum iudicio aestimata est, multi eum uel legere uel describere uoluerunt. 4, Sed non defuit qui uel pro studio doctrinae uel pro charitatis officio ea, quae a nobis dicta sunt, scrupulosius retractaret

et quaedam ille uel superflua uel ambigua diceret, quae aliter 3; possent a quibusdam, quam a me dicta sunt, accipi. Proinde rursus ea ipsa planiori sermone in hoc libello digessi, ut et simplicitatem sensus mei ostenderem et scrupulum legentibus amputarem.

23/24 I Cor. 8, 2.

25/26 1 Cot. 15, 12.

1/2 inscr. om. /A P.— 4 de?...de? cf. $38.41. H. Brewer, Forsch. x. cbristl. Literaturgesch. 9, 2, Paderborn, 1909, p. 149! 10 (est) V IN 35 possint V/ IN

227 40

45

$0

55

DE FIDE 5-10

5. Nam hoc est quod aiunt posse reprehendi, quod ubi *uerbum dei' ex persona filii posuimus, tale hoc uerbum intelligere putemus, quale grammatici tradunt, spiritu oris aerem offensum intelligibilem auditu. Sed nos sapientiam non huius mundi quae destruitur, sed illam quae ex deo est, nouimus, quae uerbum dei deum (esse) insinuat, cum dicit : In $rincipio erat uerbum et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum. Omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil. 6. Vnde mirari me fateor hoc ita sentiri potuisse, quasi nos personam propriam uerbi, quod est filius, negaremus (quem tot locis uerum filium de uero patre natum, non factum ingessimus] : nemo uerbo tenus nominat, quem uere esse in persona sua saepius profitetur ; nam quomodo aut uerum filium aut uerum patrem confessi sumus, si non uere proprietatem personarum tam patris quam filii seruauimus ? *. Sed quia 'unius dei' uocabulum diximus, personas negasse putamur. Et hinc uerisimile uisum est, quod posuimus : "Nos patrem et filium ita nominamus, ut unum deum in his personis et nominibus assignemus' ; *Porro' iterum 'pater et filius etsi duo nomina appellantur, ratione tamen et substantia unum

sunt'; et : 'Cum

patrem

et filium statuo,

unitatem

assigno generis.' 8. Haec omnia intelligi posse aestimata sunt, quasi ista uocabula inter patrem et filium ita posita sint, ut est nomen et cognomen, unius tamen personae, cum ex superioribus aut inferioribus dictis potuerit haec suspicio non admitti. 9. Qui 65 enim filium dei non aliunde natum dixeram quam proprie de patre, totum de toto, integrum de integro, perfectum de perfecto consummatamque uirtutem, quomodo potui ipsum patrem ipsum sibi filium ponere et hoc modo unam personam duobus nominibus appellare ? quippe cum et hanc sectam, id 79 est Sabellianam, in eodem libello damnauerim et (ad)? perso6o

narum distinctionem secundum uocabulum scripserim ; nam et nemo pro una persona potest wnwm sunt dicere uel unitatem

75

generis nisi personis assignare. 10. Ouis autem catholicorum ignorat patrem uere esse patrem, filium uere filium et spiritum sanctum uere esse spiri41 cf. Tert. Prax. 7, 6 (C.C. 2, pag. 1166, lin. 33/354). Phoebad. c. 44r. 20 (P.L. 20, 28B) dei sermo, non sonus uocis, sed res substantiua. 44/46 Ioh. 1,3. 52 cT ert Praxi eco G C2 Dapgser r7» Alit9068)) 67 cf. Tert. Prax. 10, 1.2 (C.C. 2, pag. 1169). 90 cf. 980. 72 I Ioh. 5, 7

44 esse V. IN 56/0? cf. 653/685 nos autem...consignemus 7/59 cf. 698/629 potto..unum sunt 59/60 cf. 688/689 cum autem patrem...assigno 65 cf.

199 non aliunde. Chrozat. in Mattb. II, 2, 14 (C.C. IX, p. 393) 66 cf. 693/695 *0 «ad» Morin, Rev. Bén. 19, 1902, 233 (secundum ;. ro érepov

Ls de toto egs. 2

DE FIDE 10-14

223

tum sanctum ? sicut ipse dominus ad apostolos suos dicit : Euntes baptizate omnes gentes in nomine patris et filii et spiritus sancii. Haec est perfecta trinitas in unitate consistens, quam 8o

scilicet unius substantiae profitemur. Non enim nos secundum corporum condicionem diuisionem in deo facimus, sed secundum diuinae naturae potentiam, quae in materia non est, et

nominum personas uere constare credimus et unitatem diuinitatis esse testamur. 11. Nec extensionem partis alicuius ex patre, ut quidam 35 putauerunt, dei filium dicimus nec uerbum sine re uelut sonum

9o

uocis accipimus, sed tria nomina et tres personas unius esse essentiae, unius maiestatis atque potentiae credimus. Et ideo unum deum confitemur, quia unitas maiestatis plurium uocabulo deos prohibet appellari. 12. Denique patrem et filium catholice nominamus, duos autem deos dicere nec possumus nec debemus, non quod filius dei deus non sit, immo uerus deus de deo uero, sed quia non

95

aliunde quam de ipso uno patre dei filium nouimus, perinde unum deum dicimus. Hoc enim prophetae, hoc apostoli tradiderunt, hoc ipse dominus docuit, cum dicit : Ego et pater unwm sumus. 'Vnum' ad unitatem diuinitatis, ut dixi, refert 'sumus'

autem personis assignat. Sed (sic) et apostolus ait : Vnus est, inquit, deus pater, ex quo omnia et nos in ipso, el unus dominus IOO

105

Iesus Christus, ber quem omnia ei mos per ipsum. Sed non àn omnibus est scientia. 13. Qua de re explanatis his uerbis, quae scrupulum non mihi qui scio quod dixerim, sed aliis inferebant, puto occasionem malae interpretationis fuisse sublatam. Nam et professio fidei manifesta est et persona cum uocabulis constat et una diuinitas assignata est. 14. Vel si (est) adhuc aliquid quod legentibus ambiguum uideatur in uerbis, ad sensus debent uerba conferri, quia non simplicitas uerborum, sed mali intellectus obstinatio culpam olet. At cum sensus noster cum ueritate concordet, et uerba

IIO

debent cum ratione sincerissima. Vnde a simplicitate christiana 'academicus disputator' abscedat.

77/48 Matth. 28, 19. 48.c£. "Tert, Prax, 2, 4 (C.C. 2, pag. 116r). 'Thes. s.u. extensio 108r, 47 et Euseb. Vetc. (C.C. IX) 7rin. 5, 44.46.

84 cf. 85/86

cf. supta, lin. 39 sqq. 86 cf. Tert. Prax. 2, 4 (C.C. 2, pag. 1161). 88 cf. Gaudent. serzz. 7, 5. 90 cf, Tert. Prax. 22, 10.11 (C.C. 2, pag. 1190). 91 cf. Hil. synod. 11 (P.L. 1o, 4878) 94 cf. Hil. co//. anziar. (C.S.E.L. 65, pag. 79, 3). 95/96 Ioh. 1o, 30. 98/100 I Cor. 8, 6.7. 111 cf. 138 sqq.

85 ut uelut 4 97 sic IN 106 si est IN (rec. IT) 106 aliquid quod (rec. I). cf. Thes. I, 1612, 16 (Plaut. Vid. 67 nisi quid...aliquid. M/. 432 ne...quispiam... aliquis) :

224

115

I20

DE FIDE 15-19

I. 15, Multas quidem et graues haereses nouimus a plurimis ebullire et ueneni uice ad intimum pectus canceris (cancri) sui uirus infundere ; sed uinci illi uel facile possunt uel facile uitari, quorum prima propositione omne consilium pectoris proditur. At uero ii (hi) quibus multa nobiscum paria sunt, facile possunt innoxias mentes et soli deo deditas fraudulenta societate percutere, dum malorum suorum uirus per bona nostra defendunt. 16. Nihil enim periculosius his haereticis esse potest, qui cum integre per omnia decurrant, uno tamen uerbo ac si

ueneni gutta meram illam ac simplicem fidem dominicae et exinde apostolicae traditionis inficiunt. 17. Vnde uehementer nobis cauendum 125

155 nomen

140

est, ne se uel sensi-

bus uel auribus nostris huiusmodi aliquid latenter insinuet, quia nihil tam cogit in mortem, quam sub obtentu fidei fidem (integritatem eiusdem fidei) uiolare. Vt enim gypsum aqua permixtum lac colore (lactis colorem) mentitur, ita hic per uerisimilem confessionem traditio inimica suggeritur. Qua de re non similitudo confessionis, sed sensus mentis est ponderandus, quo confessio ipsa firmatur. 18. Denique si diligentius et accuratius attendatis, cur uoluerint (-erunt) de euangelica et apostolica fide et de patrum traditione subac aeque patrum traditione stantiae unius essentiae auferri, procul dubio probatis haeresim Arianam sub-

tili compendio breuiatam sublato hoc nomine intromissam. Nec hoc quidem ego suspicione aut opinione collectum affirmo, nec uti ipsi putant, 'academicus disputator' assisto, ut simplices sensus uerborum subtilitate contorqueam, sed ut contortos et prauos tenui argumento compositos in lucem cognitionis exponam, quo facilius possit cognita et comperta

iniquitas ab omnibus euitari. 19. Ouae etenim causa quaeue ratio exstitit (existit), ut, quod docendum et' quod credendum cunctis ecclesiis fuerat 145 traditum quodque patres nostri apostolici uiri contra uniuersas haereses et maxime Ariamam quasi quendam obicem ueritatis, quo

omnes

aditus

pestiferae

doctrinae

obstruerent,

sancto spiritu mundati catholica ratione posuerunt, non sine 113 cf. II Tim. 2, 17. 113 et 121 ueneni : cf. Hil. co//. anziar. (C.S.E.L. 65, pag. 8o, 5). 123 cf. lin. 111 sqq. 145 c£. Hil. col. antiar. (C.S.E.L. 65, pag. 8o, 2 sq.). 147 cf. ibid. (pag, 85, 13). 113 cancetis 4 P V, cancri IN 114 illi o». IN 116 ii 44 P, hi V IN 117 debitas IN 121 meram] uetam JN 121 dominicam IN 125/126 fidem Sd opintues fida IN. 127 lactis colorem IN 132 uoluerunt IN 133 etde 4 P ]W 134 unius oz. A P 135 haeresin JN 136 breuiatam 44 P, breui iam V IN 139 sensus oz. IN 142 hominibus 44 P 143 quae ueto IN, quae uera T JArerb. 143 existit IN T ;Amerb. 148 mundati 44 P N, inundati I/

DE FIDE 19-22

225

magno nisu (nunc magno nisu) ab his, qui nunc elogio Arianae 150 labisaddicti sunt, laboretur auferri, nisi ut filium dei mutabilem

15

A

160

et conuertibilem utpote non de propria patris substantia constitisse confingant ? cui et initium ex tempore et ortum ex nihilo, nomen ex altero ut (habere) semper docuerunt, propter quod et saepe damnati sunt, nunc iam libere et secure incunctanterque (cunctis) ecclesiis tradere et insinuare possint ? II. 20. Videtis! ergo omnia eos in tractatu ipsorum non euangelica fide, sed subdola malignitate ad seducendos simplices quosque posuisse. Non iam (Vnde non) tam suspectum quam manifestum omnibus esse debet ita eos 'deum de (ex) deo' posuisse, ut Arius tradere solebat, ut ex deo factus sit,

non ex (de) deo natus, Qui si natus est, unius substantiae est ; Si factus est, uerus filius non est ; et si uerus filius non est, nec

etiam uerus deus est ; aut si uerus deus est et de patre non est, duo sunt habentes singuli et uoluntates proprias et imperia 165 diuersa ; uel si concordia tantum et societate

unum sunt, non tamen et substantia, uerus, ut jam dixi, deus non est (erit),

170

21. et sic erit deus ut Moyses Pharaoni, potestate, non genere ; filius quoque ita credendus erit, ut per Isaiam populo dictum est : Filios genui et exaltaui et alibi : D?i estis et filii altissima omnes (uocamini). Sed et primogenitus ita habebitur, quomodo et Israel a deo primogenitus filius appellatus est, nec non et $rimogenitus totius creaturae, quasi in ordine factorum primogenitus habeatur, ut ex eo seriem quamdam creandis mundi rebus assignent.

175

22. Denique

uocabulo,

ópow civ, id factori suo suo posuerunt, 180

cum

sublato est

ópoojowv,

similem

similitudinem genitoris

aliud sit similitudo,

aliud ueritas.

Nam

et

homo ad imaginem et similitudinem dei factus est nec tamen deus est, nec quod nec tamen quod est deus hoc homo

constitisse

deus est, homo exstitisse cre-

etiam

similem uolunt,

ita dei similem uolunt,

dendus est. Ita et filium dei

185

id est unius substantiae

cre-

dendus est. Ita et filium dei

ut eum aliunde similem, non de ipsa una (u. i.) sancta et beata 172 171 Exod. 4, 22. 169 Ps. 81, 6. 169 Is. 1, 2. 167 Exod. 7, 1. 180 Gen. 173 cf. Hil. co//. anziar. (C.S.E.L. 65, pag. 151, r9). Coli 5.

1.27.

149 clogio 7. crizine 149 a//. nunc oz. JA P 149 nunc magno nisu N 153 ut JA P V, habete IN (Thes. 406, 11), cf. Tract. Orig. xiv, 188. xix, 82 154/155 incunctanterque 44 P V, cunctis IN (cf. Jin. 144) 154 prius et om. IN 165 uel 163 etiam oz; P 161 de NN 158 unde non INN . 159 ex IN 173 170 uocamini IN 167 et oz. A P 166 erit IN AED V2satuN: 185 17? similitudinem genitoris JN 175 óOnovcíov V. habeat JN aliunde o». IN — 185 una ipsa JN

226

DE FIDE 22-26

patris substantia dicant. 23. Qui si de patris substantia non est, é£ o)k Ovrov est, id est ex nullis extantibus, ut idem Arius

19 o

I9 A

tradidit (dixit) ; sublato enim eo, quod pater est, illo quod ex patre est, undecumque fuerit filius, inecesse est, ut et nitium ex nihilo et ortum ex tempore habeat ; nihil enim sine initio nisi solus deus. 24. Vnde et filius, sicut ipse dominus ait : Ego et pater unum sumus. Quod ideo dixit, ut duarum personarum uocabula in unius deitatis maiestate unius deitatis maiestatisque monstraret

20 o

205

21I o

demonstraret,

sicut (sicuti) et propheta ex uoce dei : Eructauit, inquit, cor meum, uerbum bonum, dico ego opera mea regi. Vides ergo hoc "uerbum bonum' filium dei esse, quem non aliunde quam de paterno pectore et, ut ita dixerim, de utero cordis dei credimus natum (exstitisse). Et proinde eum regem appellat (-auit), quia (qui) ipse est rex regum, deum dominum, rex regum et dominus domicui omnia diuina opera sucnorum, cui et opera diuina cumbunt, qui dixit : Omnia — subiecta sunt : Omnia inquit quae pater habet, mea sunt. patris mea. sunt. 25. De hoc et euangelista : I» $rincipio, inquit, erat uerbum et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum. Omnia per ibsum (ewm) facta sunt et sine ibso factum est nihil. Igitur quod in principio erat, semper fuisse credendum est, sed nec aliunde esse, quam ex eo qui principium : quam de deo quod principium non habet,

non erat,

id est, de corde patris, quia eructauit, inquit, cor meum uerbum 21 5 bonum. Non enim dixit : In principio factum est uerbum; sed àn principio, inquit, erat uerbum. 26. Quodcumque principium uerbi assignare uolueris, praeiudicatum habebis, quia ?n Principio, inquit, erat. Non quod duo principia ex rerum diuersitate dicamus, sed quia sermo filius semper cum patre o est et de patre natus est. Ac proinde cuius origo principium non habet, sempiternus cum patre credendus est, quia nec pater potest umquam sine filio nominari nec filius sine patre uocari ; 193/194 Ioh. 1o, ao. 197/198 Ps. 44, 2. 199 cf. lin. 65. Prax. 7, 1 (C.C. 2, pag. 1165, lin. 9). 205/206 Ioh. 16, r5. 7251.21

200 cf. Tert. 207/209: Ioh.

186 dicunt IN 188 dixit IN 195 unius...dem. N, unius deitatis maiestatem monsttatet I, 197 sicuti IN 201 exstitisse IN 201 appellauit IN 208/ 209 ipsum 74 P, eum V IN 209 ipso 4 P, eo V/ IN 212 quam de deo quod principium non etat IN 216 uerbum ozz. IN 217 signare 17 219 sermo -A P N, uerbum / — 220 pr. est om. IN 221 cum patre oz. V.

DE FIDE 26-30

227

ac per hoc semper filius, quia —ac per hoc 22

A^

semper pater.

24, Et Deus inquit erat uerbwm. quod deus est, semper est, ne si semper non fuerit, uerus deus esse non possit,

23 o

25

wA

240

sisemper non fuit, uerus deus esse non potest

sicuti (sicut) et in Sophiae nomine, quia secundum apostolum ipse est sapientia' patris, Ego, inquit, ex ore Altissimi frodiui. Non ergo aliunde quam de patre, quia semper cum patre. Et ideo sapientia dei appellatur, ut numquam pater sine sapientia, hoc est sine filio suo fuisse (esse) credatur. Haec est illa sapientia ineffabilis, quae initium (-0) uiarum dei apud Salomonem uel condita uel genita uel creata describitur ; 28, quam tamen sic conditam dicit, ut semper eam cum deo fuisse ostendat (demonstret). Ouod enim initium deo dabis (dabit), ut initium (quod Christus Iesus sapientia patris sit et numquam pater sine sapientia sua sit) possis (possit) sapientiae ipsius consignare ? Non enim ita deus sapientiam suam condidit, quasi aliquando sine sapientia fuerit ; sed cum initium uiarum suarum dicat, initium motus operis alicuius ostendit, ut hoc initium habeat sapientia dei, quod de deo processit ad

245 creanda omnia, tam caelestia quam terrestria, non quo coeperit esse in deo. non quomodo coepit esse, ita 29. Creata est ergo sapientia, creata est, immo genita, non sibi, quae (quia) semper erat, sed his, quae ab ea fieri oportebat, ut quia quanta et qualis (qualis et quan25 o ta) esset sciri non poterat, de effectu operum suorum uirtus eius et potentia nosceretur, ut quod deconditis aestima-

mus, tunc magis timeremus, cum facta miramur. 25 5

|ut dum conditorem de conditis aestimamus, timeamus,

tum

magis

30. Ceterum si tu ita creatam sapientiam dicas, ut filium dei creaturam intelligas, occurrit tibi apostolus, condemnans eos qui creaturam colunt, dicens : Propter quod. tradidit illos deus in desiderium cordis eorum in idmmunditiam, ut contume-

26 o

lis afficiant corpora sua in semetipsis ; qui commutauerunt ueritatem dei in mendacium et coluerunt et seruierunt creaturae potius quam creatori, qui est benedictus deus im saecula. 230 cf. Tert. Prax. 6, 1 (C.C. pag. 1164, lin. 2). 231 I Cor. rz, 24. 231 Sirach. 24, 5. 235 Prou. 8, 22. C£. Tert. Prax. 6, 1 (C.C. 2, pag. 1165, lin. 4-7). 257/261 Rom.

r, 24.25.

224. qq. rec. breuior IN — 234 esse IN 235 initium 74 P V (apy), initio IN T L Vulg. 238 demonstret IN 238 dabit IN 239/240 (quod...sit) IN 240 possit N —— 243 suatum oz. IN 245 creanda 4 P N, condenda V 245 terrena V/ IN 248 quia IN — 249/250 qualis et quanta IN 2585 Ceterum — 261 saecula A P V, oz. IN

228

DE FIDE 31-35

91. Haec est, inquam, illa (illa inq.) sapientia dei, quae dicit : Ego ex ore Altissimi frodiui, uniuersitatis conditrix et effectrix, id est filius dei, fer quem omnia et in quo omnia, quia ut apo265 stolus dixit: In ipso constitula sunt uniuersa n. caelis et an lerra, wisibilia

et. imuisibilia,

siue

throni

siue.

dominationes

siue uirtutes siue principatus siue potestates : omnia ber ibsum el. in ipso condita sunt et ipse est ante omnia et omnia in. ipso constant. Hinc et Salomon : Cum sit, inquit, wna, omnia. potest: 270 eb permanens in se omnia innoual eb ber nationes

in. animas

sancías se transfert. Quod confirmans (firmans) apostolus ait in interiore (-) homine habitare Christum, ut per quem a principio omnia facta sunt, per ipsum et in fine cuncta saluentur 2775;

III. 32, Sed dicis mihi, ópoosotov, id est unius substantiae nomen ob hoc potius quam creatorem adorant, seruantes ea-

dem utique quae apostolus dixit : Vt n nomine Iesu omnes genu flectant, caelestium,

terrestrium

et. infernorum,

et. omnis

lingua confileatur, et Moyses : Adorent, inquit, ewm omnes 28o angeli dei, et Dauid : Omnes veges adorabunt eum. Quod quidem in scripturis non diceretur, sed quia ipse est sermo filius omnium opifex. 39. Sed dicis ópooóowv nominari non oportere, quia in scripturis diuinis non contineatur. 28; Quaero et ego, homo, Quaero autem, o homo, qui hoc prohibes, si (utrum) ideo nominari non debet (-eat). quia pium non est an quia ita credi non liceat (credi ita n, licet)? 34. Quod si ita credendum est, cur non ita profitendum ? 290 Corde enim, inquit apostolus, creditur ad. iustitiam, ore autem

confessio fit (f. c.) ad salutem. 35. Aut si ideo nominandum non est, quia nec ita credendum, obtinuit Arianae labis assertio, quae ideo patrem et filium unius substantiae (essentiae) denegauit, quia filium dei 295; modo ex nihilo, modo ex patre, sed ab alia substantia, quando

uoluit et quomodo uoluit et unde uoluit factum inducit, dummodo aliunde eum et non de eo, quod pater est, exstitisse con-

fingat. Quem etsi natum dicit, sed hoc dicto tenus, quia rur-

263 Sitach. 24, 5. 265/269 Col. x, 16.17. 269/271 Sap. 7, 27. 242 Eph. 2 RIT. 272/249 Phil. 2, 10.11. 279/280 cf. Deut. 32, 45. 280 Ps. 71, 11.

283 cf. Hil. syyzod. 11 (P.L. ro, 4884).

290/291 Rom. ro, ro.

262 illa inquan: IN — 264 ut oz. IN 266/267 siue uitt. siue dom. IN 268. in ipso 44 P V, ipsi IN (év asrQ) 2*1 firmans IN 232 interiori IN 213 et oz. IN 2*5 si dicis mihió, ópoosatov quod est unius essentiae (substantiae l7) ob hoc nominati non oportere egy. in $ 33 V/ IN — 281 sed sc. dicitur (an scribendunr nisi ?) 285 quaero autem o homo IN 286 utrum...debeat IN

DE FIDE 35-39

229

sum omne quod natum est, factum intelligit, eo quod et nos 3oo a. deo geniti appellemur, quos constat esse facturam. 96. Vel si Arianus non es et uerum filium de uero patre natum, non factum agnoscis, cur non eum cum patre

unam substantiam dicis ? 3o5 Frustra

times, homo,

cum patre unius substantiae confiteris ?

profiteri quod credis, et (aut) frustra

credis, si ita non:credis (profiteris), et merito haereticus denotaris. 9*. Et quamquam (nunc) immutaueris dictum, quo putaris prohibuisse dei filium nuncupari facturam, sed cum subiungis : 'Sicuti (sicut) aliquid horum, quod factum est', ex 31o aperto ostendis non ob hoc facturam dici noluisse, quasi non debeat factus intelligi, sed non ita factum uis, sicut aliquid horum, quod factum est, sed tamen factum. Aliter enim dicis

factum, utpote perfectam creaturam omnia, dummodo

per quem

facta sunt

et ipsum factum intelligas, licet non ita ut

315 cetera.

98. Sed ut ad id reuertar, quod dicis in scripturis diuinis ópoo)ctov, id est, unius substantiae (essentiae) uocabulum non inueniri, finge hoc interim sic sit, eo quod (ut) ubicumque substantia legitur, res dei, non deus accipiatur ;quamquam 320 (quid quod) et aliud quod scriptum non est, pariter profitearis (-eris), id est deum ex deo fet) lumen ex lumine : quid ad haec dicis ? Aut totum mecum tene aut totum omitte. Si enim unius substantiae uocabulum inde (ideo) times dicere, quia scriptum non est, timere identidem debes deum ex deo et 325 lumen ex lumine profiteri. 39. Sed ego probo deum de deo, lumen de lumine et unius substantiae uocabulum in diuinis scripturis (scr. dominicis) contineri. Cum enim ipse dei filius, qui deus est, in euangelio suo dicat : Ego de (deo) patre exiui, iure et merito deum de deo 33o profitemur, quia de deo patre filium dei deum uerum de deo

uero natum esse cognoscimus, sed non eo genere, ut nos dii sumus appellati uel ut Moyses Pharaonis deus est dictus, sed quia uerus est filius de uero patre natus, non factus est, uere

et confidenter deus de deo dicendus est, et sic (s. et) lumen ex 335 lumine. 320 cf. Hil. syzod. 11 (P.L. 1o, 4894). 832 Exodo 7,1

829 Ioh. 16, 28.

331/332 Ps. 81, 6.

307 quamquam immutauetis 7/4 P, quam306 profiteris IN 3805 aut V IN 309 subiungit quam nunc immutaueris IN, quamquam non immutaueris / T 317 essentiae IN 310 uoluisse NN . 313 sint JN 309 sicut IN TN 320/321 protiteris V/ IN 320 quid quod V IN 318 eo quod 4 P V, ut IN 326 et lumen V — 326 323 ideo IN 322 enim oz. IN 3931 et / N 329 deo IN 328 enim oz. IN 32 in scripturis dominicis IN T et ozz. IN 330 priu in deo INN — 332 Pharaoni NN — 332 sit :N — 334 sicet V. IN

230

DE FIDE 40-43

40. Quod scriptum non est, mecum quidem dicis, sed mecum omnino non sentis. Et quia scriptum est de patre : Deus lux est, et de filio (hoc) : Evat lux uera, quae illuminat

—Verum lumen, quod. illuminat

omnem hominem uenientem in hunc mundum et : Lux lucet in tenebris, id est Christus in saeculo e£ tenebrae eam non sunt as-

54 A

350

secutae : ii (hi) scilicet homines quorum cor ignorantiae tene-

quorum ignorantiae tenebris

bris obcaecatum est,

Occaecatum cor

Christum uerum deum et uerum dei filium non agnouerunt (agnouit). Sed ipse dominus (dicit) : Ego swm, inquit, lux mundi ; qui me secutus fuerit, nom ibit in tenebris. (dn t. m. 4.), sed. habebit lumen witae. Ergo quia lumen pater et lux filius, recte lumen de lumine (credimus]. 41. (Tu autem non lumen de lumine,) sed lumen ex lumine ita asseris, quasi a patre, qui uerum lumen est, aliud lumen sit factum, quod de ipsa patris substantia non sit sed sicuti (sicut) aliud quodlibet lumen, quamquam a deo sit factum, longe tamen aliud sit ab eo, qui fecerit, et ideo lumen ex lumine,

35 5

non de lumine dicis. Cum ergo haec (quae) praelocutus sum licet mecum non intelligas, tamen quomodo cumque ipsa proeaipsa quomodocumque pronuntias,

36 o

36 wA

37 o

nuntias,

cum scripta non sint. 42, An (cur) non et unius substantiae uocabulum, quod in scripturis non putas contineri, mecum pariter profiteris, nisi quia illic (tu in illis tuis) habuisti, quomodo malignos sensus tuos occulta fraude in utroque contegeres, ut mecum hoc ipsum sono uocis exprimeres, sed (et) tamen longe dicti intelligentiam separares ? 43. Sicuti (sicut) et illi haeretici, qui resurrectionem carnis : negant, ad decipiendas animas simplicium (simplices) uae dicunt his qui in carne non (non in c.) resurgunt. Sed si discutias eos, cur (qui) hoc dixerint, cum scias illos carnis resurrectionem omnino negare, dicent tibi : 'Vae utique illi (i. u.) erit, qui in carne baptizatus non fuerit, ut anima ipsius dum in corpore est, de morte delictorum suorum ut de sepulcro criminum per baptisma (-um) 337/338 I Ioh. 1, 5.

339/340 Ioh. 1, 9.

340/341 Ioh. 1, 5.

346/347 Ioh.

8, 12.

337 quia ;. quod pertinet ad illud (quod scriptum est) — 39* patre deo IN — 338 hoc N . 339 uetum lumen quod illuminat INN — 340 hunc ow. N 342 hi V IN — 845 uetum oz, IN 346 dicit IN 347 in ten. non ibit IN 348 lux 44A P V, lumen IN

349 credimus IN 850 tu..de lumine IN 3523 sicut N — 8358 haec quae IN 955/306 cum...licet praef. 172 356 licet ozz. IN 35*caom.V . 3809curtN — 366etadN — 367qui.AP N,quiV X 371 ut«de APA etuN!

231

DE FIDE 43-48

57 A

58 o

in eadem resurgat. 44, Solius in eadem carne resurrectioenim animae per lauacri uitanem negat. lis gratiam resurrectionem in Sicut ergo hi uerbo tenus decarne defendunt, nam et ip- fendunt, (nam ipsius carnis sius carnis salutem exclusalutem excludunt), ita et hi dunt. Et hi per uerisimilem confessionem innocentium mentes occulta fraude seducunt..Et ut solet letale poculum mellis dulcedine temperatum suauitate fallente perimere, sic et hoc malum per blandimentum (-a) aurium audientium sensus quadam labe contaminans contagione uitii adhaerentis inficit.

38 A

45. Denique et nunc possent (potuissent) sicuti et cetera uerbo tenus nominare, si haberent (habuissent), quomodo illud ad aliam intelligentiam scaeuo sensu peruerterent ; sed cum uiderent se in hoc uerbo concludi, nullam omnino mentionem

390

huius (rei) fieri uoluerunt,

46. Deus

395

ne aut

profitendo

hoc;

credere[nt] aut credentes professi uiderentur, subtili ingenio excusantes, quod aut scriptum non esset aut deum in substantia dici non oportere (-ret), ne corporeus crederetur. etenim,

inquiunt,

efficit

ut sit substantia,

non

tamen ut ipse deus in substantia deputetur, quippe, aiunt, cum omnis substantia contraria recipiat ;deus uero, qui nihil diuersum admittere potest, substantia dici non debet. 4. Ignoscerem tibi si hoc simpliciter diceres, si rationem uei, uelles scire, si rudis ad hanc quaestionem accederes, si non ipse esses, qui semper ,uel, de alia substantia uel de nullis

exstantibus dei filium asserebas (-res) ; at cum idem ipse sis qui hinc saepe conuictus; saepe confessus,, saepe negasti (negando), saepius (utj aliter immutando damnatus es (sis), qui etiam nunc ui (me), ambitione et potentia exagitans turbas omnia, regum exagites ac turbes omnia, 40 w^ quomodo putas me (me p.) ignoscere tibi posse frequentius eadem retractanti ? Sed ne uideatur haec peruersitas praeiudicata magis quam examinata damnari, breuiter tibi de hac oppositione respondeam. 48, Prohibes itaque in deo substantiam nominari, quasi 410 omne quod substantia dicitur, res ipsa unius generis habeatur. An ignoras aliter caelestia, aliter (etiam) terrena constare, sed et in ipsis

400

382 sq. cf. Hil. co//. antiar. (C.S.E.L. 65, pag. 148, 12 sq.). 887 cf. Hil. smod. 11 (P.L. 1o, 4884). 390 cf. Hil. ;/;7. 402 cf. Hil. co//. antiar. (C.S.E.L. 65, pag. 97, 2. 186, 12 (regnum)). 383 adhaerentes IN 386 saeuo IN 389 374 etenim 17 383 uitii ozz. IN 411 etiam 7. q. aufez, C.$.E.L. ctedere B7. 896/397 si rationem...scire ozz. P 76, D. XXXIV, fi. 60b

232

41

A

DE FIDE 48-53

caelestibus atque mundanis caelestibus rebus atque munrebus danis magnam differentiam interesse ? Aliter enim angeli, aliter singulae (quaeque) uirtutes constitutionum suarum substantias acceperunt, sicuti apostolus ait : Alia claritas solis, alia claritas lunae, alia claritas stellarum. 49. Sic et in hoc mundo, ut diuersa genera (sunt) rerum, ita et diuersa corpora

animantium et omnibus sui animalium et omnia sui cuiuscuiusque generis substantia, ^ que generis substantia noscuntur,

sicut apostolus dicit : Non omnis caro (una atque) eadem caro. 50. Si ergo ea quae a deo facta sunt, diuersas qualitates 42 A substantiarum suarum habent, tu putas in deo talem esse substantiam, qualem habet aliquid horum quod factum est, ut possit contraria recipere ? Absit. Quae est enim substantia dei Quae est enim substantia dei? Ipsum quod deus est, nisi ipsum quod deus, 430 simplex, singulare, purum, nulla concretione permixtum, limpidum,

bonum,

perfectum,

beatum,

integrum,

sanctum

totum. 51. An tu putas inane aliquid esse et uacuum, quod est deus (d. e.) ? Hoc enim dici blasphemia est, ut inane putetur, per quem cuncta constiterunt (consistunt), qui omnia uerbo 455 edidit, ratione composuit, uirtute perfecit, cuius nutu et impe-

t

rio uni uersa reguntur, cuncta deseruiunt. Et bene quod de deo in lege Et bene de deo legisscriptum: scriptum est Ego sum qui sum, et : Qui est, jnisit me ; et ipse saluator (etj dominus : Haec est, inquit, wita aeterna, ut cognoscant te solum uerum deum et quem misisti Iesum Christum. Est ergo in substantia (essentia) sua deus, cuius cognitio uita aeterna est, qui et tantus est,

44 A

qui est tantus,

quantus dici non potest. Oui tunc digne. aestimatur, cum inaestimabilis dicitur, (e[s]t] utique uelis ac nolis. 53. Ergo ipsum quod est, hoc est (erit) substantia eius (huius) rei, quae esse defenditur ; quod tamen (ut) iam dictum est, quantum et quale sit, nec mente concipi nec sensu aestimari nec animo definiri potest, dummodo constet esse, quod

450 iesse; creditur, ut de eo ipso, quod deus est, inde sit filius, ut 417/418 I Cor. 15, 41. pag. 1166, lin. 33 sqq.).

423 I Cot. 15, 39. 439 Exod. 5, 14.

492 cf. Tert. Prax; 73, 6 (G.G. 2; 440/441 Ioh. 17, 5. :

416 quaeque / IN 429 nisi..deus NN, V (add. est) 433 deus est V IN 436 geruntur JN. 437 bene quod...egis I7 439 (et) V IN 441/442 substantia essentia 74 P IL ('n ordine substantiae per essentiam suam! Maur.), essentia IN, substantia V/, sententia T — 443 et qui tantus est / —— 445 et Br. 446 eius om. P 448 quantus et qualis IN — 450 ut Z4 P V, et IN

DE FIDE 53-58

45

VA

233

uerus sit filius et uerus sit pater in filio et filius in patre. Hoc erit óuoosotos (-ov), id est unius substantiae hoc est unius essentiae cum patre, sicut ipse dominus ait : Ego in patre et pater in me, et : Ego et pater unum sumus, et : Ego de (deo) patre exiui, et : Qui me uidet, uidet et patrem. 94. Non immerito, quia filius dei de deo patre natus est ; et ideo de unitate substantiae et de maiestate deitatis (diuinitatis) unum sunt, sicuti et Ieremias prophetauit (propheta ait) :

460 Quis stabit im substantia

domini

,et widebit. uerbum.

domina, ?

et iterum (apud eundem) : S2 stetissent in substantia mea et

si audissent uerba mea, auertissem eos ab studiis eorum pessimis, et apud Salomon (-em) : Substantia mea dulcedo mea est. 55. Cum ergo hanc unitatem substantiae in patre et filio 46

A

non solum prophetica, sed et euangelica auctoritate cognoscas, quomodo dicis in scripturis diuinis (d. scr.) óuoovovov non

inueniri ? quasi aliud sit ópoo/cwv quam quod dicit : ''Ego de deo patre exiwi" et : Ego et pater unum. sumus uel quod prophetae ex aperto substantiam dei intimabant (-arunt). 56. Haec est autem omnis ratio, iut; in patre et filio (ut) 470 unitatem substantiae credas, licet rem ipsam, quae est inenarrabilis,

definire

non

possis;

ut, siue lumen

de lumine

dicas siue uerbum de uerbo (s. uirtutem de uirtute) siue spiritum de spiritu siue dominum de domino (s. deum de deo), 47 quodcumque de eo dixeris, unius tamen essentiae patrem et filium credas et (id est) de eo ipso, quod pater est, filium (natum) intelligas. 57. Nam si aliquam comparationem de rebus his (de h. r.) quae uidentur, in eo facias, ipsa dissimilitudine rerum non rationem ostendes (-is), sed altercationem disputa48 o tionum induces (-is) ; et quia ex uoce dei scriptum est : Cui me comparabitis ? [ac] proinde deus cui assimilari nihil potest, sufficiat credi, quod ipse (esse) sentitur, quia ipse credi se uoluit, non iudicari (nec examinari). 58. Denique isi; de hoc ipso quod mecum profiteris, (sij 485 aliquam similitudinem uelis in deo conferre, nescio an, quod M^

4854 Ioh. 14, ro.

455 Ioh. ro, 3o.

456 Ioh. 14, 9.

460 let. 25, 18.

468 Ioh. 10, 467/468 Ioh. 16, 27. 461/463 Ier. 25, 22. 463 Sap. 16, 21. 482/483 cf. Tract. Orig. L, 327 sqq., Ambt. fi. 1, 480/481 Is. 46, 5. 30. 12, 78 credere tibi iussum est, non discutere permissum (C.C. 9, pag. 4, 51 c. adn.).

452 ónojciov V IN ^ 488 pr.etom.iN AP

463 Salomon

2.4 P

456 patrem meum P

469 intimarunt IN

459 Hieremias

470 omnis NN, nominis

480 et quia...scriptum est / IN, ut cuius uoce descriptum est 4 P AA P V 481 proinde 4 P V, perinde IN — 482 quia V N, corrupte —— 481 ac del. Br. 483 iudicati IN, non diiudicati nec examinari Ps. 74zg., indicari quem 44 P 484 alt. si N, ad A P, om. V 4S4 pr. si A P V APV 19

C.C. LXIX

234

DE FIDE 58-61

comparaueris, possis expressius definire; ut puta cum dicis lumen ex lumine, si ad explanandum illud scrupulosa narratione cogaris, quaero (quaeso) quomodo lumen ex lumine credas ? Vtrum quasi lucernam ex lucerna uel quasi solem ex 49o Sole, ut aut duas lucernas aut duos soles quasi duos deos sub

hoc exemplo inducas ? 59, aut splendorem luminis eiusdem (de lumine) lucernae uel claritatem solis de eodem sole fulgentem lumen de lumine consignes,

de lumine lumina signes,

49; ut in matricem (-e) luminis patris figuram assimiles, filium uero in splendorem (eiusdem) claritatis ostendas, quod de eo (ut ex eo) propheta dixerit : Aud te est fons uitae et in lumine iuo uidebimus lumen uel Salomon, cum dicit :

Apostoli $00

lectionem

mecum

pariter audistis, dilectissimi ;

Candor est lucis aeternae et speculum |sine macula dei maiestatis ei imago bomitatis 5o5 ?llius, uel apostolus hic (hinc) praedicauerit saluatorem nostrum imaginem esse inuisibilis dei,

ait enim de domino Iesu Christo : Splendor est enim lucis aeternae

ei imago inwisibilis dei. eo quod (et) imago solis lux sua sit, quae de eodem sole proce510 dit. 60. Sed quanta ad haec responderi possunt, quae lites generant, quod apostolus prohibet, longum est dicere, quippe cum 'constet lumen Quippe cum constet lumen illud quod deusest, aestimari, istud diuinitatis aestimari,

51; comprehendi et definiri non posse nec uere (debere) [aliquid] ex his quae in [hoc] mundo sunt maiestati diuinae (aliquid) comparari, quia ni52o hil de omnibus istis quae uidentur

aut

dicuntur,

comprehendi et defimiri non . posse,

secun-

dum id (hoc) quod deus est condigna similitudine aestimari potest, quippe cum ipsis 525 intellectibus et sensibus maior sit. 61. (Et) ideo praemonui,

ideo praemoneo,

495 cf. Tert. Prax. 8, 7 (C.C. 2, pag. 1168, lin. 45). 497/498 Ps. 55, 10. 505 Sap. 7, 26. 507/508 Col. 1, 15. 512 cf. II Tim. 2, 24.

487 illum P

505 hic 7.0, hinc ideo

526 praemonui V7 N, -uit 44 P

502/

DE FIDE 61-62

235

ut diuinitatem sub- N ut tantum de u- Ps. Aug. ut tantum stantiae crederes | nitate substantiae de unitate substantiae X spiritualiter 53o et uerum filium de uero patre cognoscecredatis et filium res, uerum de uero patre cognoscatis,

de qualitate autem rei requirere non deberes

de

qualitate autem rei requirere non debe-

555

tis,

quia deus credi se uoluit,

quia quale aut quantum sit, scire non 54o possis (potes) ;

non

diudi-

cari nec examinari quia qualis aut quantus sit, non potest ;

sciri

hoc enim prophetae, hoc apostoli praedicarunt. 62. Denique pro captu, pro uiribus, pro fide nostra, intueamur, deus quid sit, et uideamus, an ei aliquid possit com-

545 parari

Certe hic est, dequo

et

Certe hoc est deus,

quod

Certe hoc est deus,

quod et

cum dicitur, non potest dici, cum aestimatur non potest aesti-

mari, cum comparatus non potest comparari, cum definitur, 55o ipsa ,sua, definitione

crescit;

qui caelum

manu

sua operit

(cooperit). pugno omnem ambitum mundi claudit ; 55; quem [totum] omnia

pugno omnem mun- pugno omnem mundi ambitum conclu- di ambitum claudit ; dit ; nesciunt et metuendo sciunt, cuius no-

mini et uirtuti famulatur hic orbis et ipsa elementorum sibi succedentium et i. sibi el. succ. m. momentanea uicissitudo testatur. (Hoc u. seruiendum teinquis.) statur. 56o Vide ergo si potest aliquid esse, cui pos- Videte'e) si! pid? sit esse, cui p. pater comparari et pater et filius comparari, filius,

quia talis est filius, qualis et pater ; non enim ipse 565 se unum cum patre unum cum patre cum patre unum se diceret, nisi talem se diceret, nisi ta- diceret, nisi talem 542 cf. Hil. co//. at£iar. (C.S.E.L. 65, pag. 79, 3).

536 quia..538 examinari ex 482/483 542 praedicauerunt P;.-/4z. D44 possit aliquid Ps.-74g. 549 cum comparatus non potest comparati oz. IN 555 totum 74 P V Ps.- Aug. 550 qui] quia IN 550 operit 44 V/, aperit P IN 559/560 Hoc inquis serba zAriani ? B7. 562 pater et filius comparari IN Ps.-74ug.

236

DE FIDE 62-64

se qualis est pater lemsede patrequa- se de patre qualis sciret. lis est et pater sci- est pater sciret. Tet. 570

63. Ratio quaedam ,est;, quae apud Graecos Aóyos nuncupatur, quae inter patrem et filium personas uel uocabula distinguit, quia et ipse filius ratio dicitur; quae tamen ratio multis nominibus appellatur, modo uerbum, modo uirtus, modo sapientia, modo

dextera, modo

brachium, modo margarita, aratrum, modo fons, modo

57 3 modo thesaurus, modo retia, modo

petra, modo lapis angularis, modo agnus, modo homo, modo

uitulus, modo aquila, modo 1eo, modo uia, modo ue- modo uia et ueritas modo uia, ueritas et ritas, modo uita ;et et uita ; uita, $80

$8 w^

ita cum sit deus omnia in omnibus, ut per haec uocabula diuinarum dispositionum mysteria cognoscantur, non ut ipsa maiestas filii dei proprie definita monstretur. 64. Quid est enim filius de eo, quod Hoc enim filius dei pater est ? Alius idem, quod pater est, non per quem factasunt aliud, id est, per omnia; nam hoc quem facta sunt uerbum nuncupa- omnia ; nam et hoc nam et ob hoc uer-

tur,

uerbum tur,

599 bum nuncupatur,

59 5

quia ex proprio di- quia semper in patre et de patre et nihil uino ore processit etnihilpatersineeo sine eo pater aut pater sine eo iussit aut iussit aut fecit. iussit aut fecit. Vir- aut fecit. Virtus diVirtus dicitur, quia tus dicitur, citur, uere de deo et sem- quia proprie de deo est per cum deo est et omnis potestas patris in ipso consistit ; sapientia appellatur, quia APV de corde patris adueN Ps. Aug. non aliunde quam niens arcana caelestia credende patre ueniens credentibus tibus reserauit ;

6o

VA

nuncupa-

arcana caelestia reserauit ;

dextera (dextra) nuncupatur, quia per eum omnia opera diuina (d. o.) perfecta sunt ; brachium dicitur, quia ab ipso ipso omnia continentur; margarita appellatur, ut nihil illo pretiosius 970 cf. Tert. Prax. 5, 3 (C.C. 2, pag. 1165, lin. r4). 96 sqq. 515 atatrum : ubi ? (cf. Orient. 5, 128). dent. serz;. 14, 19.

972 sqq. cf. Otient. 5, 585 alius idem : cf. Gau-

567 de patre IN Ps.-4ug. 510 est oz. IN Ps.-/Aug. 9*0 nunc Aóyos IN 576 modo homo, modo agnus P;.-4zg. 584 de eo 4A P V, dei IN 589 hoc ;. 1deo, Thes. 2746, 7? 598 patris ozz. Ps.-7Aug. 603 diuina opera IN P;.Aug. 605 illo 44 P IN, eo Ps.-Aug.

DE FIDE 64-67

237

habeatur ; thesaurus dicitur, ut in ipso omnes opes et diuitiae regnorum caelediuitiae caelestium regnorum stium conditae reconditae agnoscantur (cognoscantur) ; 65. retia dicitur, quia per ipsum 6ro et in ipso de mari saeculi diuersa gentium multitudo sicut piscium per . more piscium per baptismum aquam baptismatis in ecclesia congregatur, ubi bonorum malorumque discrimen agnoscitur ; aratrum nuncupatur, quia signo crucis suae (eius) 615 dura pectora subiciuntur,

subiguntur,

subiugantur,

ut necessario semini [ipsa] praeparentur; fons aquae uiuae appellatur, quia ex eo sitientia (-ium) corda caelestis aquae gratia irrigantur ; petra dicitur, quia credentibus fortitudinem, 620 incredulis duritiam praestat; lapis angularis dicitur, quia utrosque parietes noui et ueteris testamenti (ipse) unus et mediator in semetipso continens copulauit ; 66. agnus dicitur (appellatur), ut innocentia Christi et passio demonstretur; homo dicitur, quia secundum carnem propter nos homines 625 nasci dignatus est; uitulus dicitur, quia propter nostram salutem pati (immolari) sustinuit ; aquila dicitur, quia post uenerabilem resurrectionem ut rex alitum ad patris peruolat (re- ad patris sui reuolauolat) sedem ; uit sedem ; 65o leo dictus est (e. d.), quia ipse est rex regum, qui mortem ac zabulum uirtutis suae potestate comminuit ; uia est, quia per ipsum ascensus est ;

accessus ad patrem est ;

ad patrem accessus SUE

65; ueritas (est), quia mendacium nescit; uita est, quia (dat uitam et) ipse uniuersa uiuificat. 67. Vides ergo per haec uocabula significationes ,et, dispositionum et operum diuinorum praeostensas (-a), 640 non tamen ipsum ,deum, proprie definitum. 638/639 cf. Tert. Prax. 16, 7 (C.C. 2, pag. 1182, lin. 55/56).

606 ut 44 P N, quia (e cognoscuntur) Ps.-74ng. 607 diuitiae cael. regn. reconditae IN Ps.-74ug. 610 diuersarum P.-74zg. 611 more pisc. per baptismum IN. Ps. Ang. 614 eius IN Ps. Aug. 616 subiguntut IN e£ cod. Rezzig. Ps. Aug. 618 sitientia /4 P Ps.-/Aug. 621 ipse IN P».-zAug. 623 appellatur IN Ps.-74ug. 623 innocentia et passio Christi IN Ps.-74zg. 626 immolari IN Ps.-7Az. 630 est dictus IN Ps.-4ug. 630 qui 44 P IN, quia Ps.-z4ug. — 681 zabulum 4 P N, diabolum P».-;4ug. 635 (est) IN Ps. Aug. 635/636 (dat uitam et) NN, Ps.zAug. (om. et) 636 uiuificat 44 P IN, significat Ps.-74ug. 639 praeostensa : praef. 61b

238

DE FIDE 67-69

Est ergo pater deus immensus, aeternus, incomprehensibilis, inaestimabilis, est et filius ;eius, deus et dominus noster tan-

tus, quantus ,est, et pater, sed non aliunde quam

de (deoj

64 patre, quia ego inquit de (deo) $atre exiui, hoc est lumen de A^

lumine. VII. 68, Sed ne ex eo occasionem aliquam haereticus capiat (rapiat), cum duo nomina uel duas personas, id est patris et filii statuo,

650

quasi duos deus dicam, utilh duosex diuersitate .confin-

quasi duos deos ex diuersitate confingam:

gunt : nos autem

nos uero

patrem et filium ita nominamus, ut unum deum in his personis 65 et nominibus consignemus. VA

Viderint philosophi, uiderint haeretici discipuli eorum, qui potesta- philosophorum cum tum diuersitate ua- dis et nominibus et

66 o riantur :

caelis

suis,

apud

quos iste numerus deorum potestatum diuersitate — uariatur. 66

VA

^obis tamen wnus deus est pater, ut apostolus dixit, ex quo omnia ei nos ex ipso, et wnus

670

dominus

lesus

Christus,

deus dei filius, ber quem omnia et nos per ipsum. 69. Nam per duo Nam duo quid aliud quid aliud intellegi- intelliguntur tur

quam duorum per partes diuisa (diuersa) substantia et cum nominibus 67 ipsis (1. n.) dissociata natura agendi ac iubendi tam uoluntas quam imperia diuisa ? Porro pater ac filius etsi duae personae creduntur, ratione tamen et substantia unum sunt, nam inaequalium societas 680 melioris offensa est VA

645 Ioh. 16, 28.

654 cf. Hil. co/l. aniar. (C.S.E.L. 65, pag. 148, 20).

. 665

I. Cot..8,. G.

643 eius ozz. IN Ps.- Aug. 644 [est] et 74 P, et NN, est Ps.- Aug. 645 (deo) IN. Ps.- Aug. 648 rapiat IN — 654/655 in his pets. et in omnibus assignemus Ps.- Aug. 668 est deus JN 670 per oz. V iN 671/672 intelligatur I 675 dissocia IN (wox alias ignoía) 679 nam 274 P NN, quia P;.—4zg. 680 unus P V

DE FIDE 69-72

685

et in iniuriam eius, qui uerus deus est, non uerus alius comparatur;

239

et iniuria eius, qui uerus deus est, si ei non uerus alius comparatur; deum

qui iniuste compa-

et iniuria est eius, qui uerus est deus, si non uerus alius comparetur;

deum enim qui in-

rat, uiolat.

iuste comparat, uiolat.

Cum autem ego patrem et filium statuo, unitatem generis assigno, et si illam in personis diuido, discretiones (-0) tamen 690 personarum rursus eadem nomina in unitatem sui naturalilegis focdere consig- naturalis foederis lege connant. signat. *0. Vnde et tantus est filius, quantus uidebitur pater, totus de toto, integer de integro, perfectus de perfecta consumma695 taque uirtute, sicut apostolus dicit (ad Colossenses) : I» quo omnis blenitudo diuinitatis corporaliter habitat (qui est imago dei inuisibilis, primogenitus omnis creaturae, quoniam ab ipso 7o

7o;

710

735

condila sunt uniuersa in caelis et in terra, uisibilia et imuisibilia, siue throni siue dominationes etc.). [Nam] et Ieremias receptisSimus prophetarum hanc unitatem diuinitatis (deitatis) in patre et filio sciens ait : Hc est deus moster et nom deputabitur (reputabitur) alius absque illo; qui inuenit omnem uiam rudentiae et dedit eam Iacob fuero suo et Israel dilecto suo (sibi) ; post haec in terris uisus est e cum hominibus conuersatus est. V1. Et Isaias hoc ipsum praeEt hoc ipsum praedicat Isaias dicat dicens : Haec dicit dominus deus : fatigata est Egyptus et negoliatio Ethiobum ; et Sabaim (-m), wiri excelsi, ad te transient, tui erunt serui et. post te ambulabunt uincii compedibus — wincti| compedibus ergent. et el te deprecabuntur in le jrecabuntur quoniam, in te deus est (e. d.) et non est alus deus praeter te ; tu es enim deus. iu enim es deus saluator Israel ei nesciebamus. 42, Quod ne putes me eo supercilio dixisse, quo Sabellius fertur, qui ipsum patrem ipsum filium profitetur : non ita nos totum in unam sententiam (essentiam) cogimus, ut aliorum haereticorum fraude capiamur; sed quia jin; ipso nomine

personarum

auctoritas indiscreta cognoscitur et filius non

691/692 7n uerbo consignat fini? Ps.- Aug. 695/696 Col. 2, 9. 696/699 Col. 1, 15.16. 701/704 Baruch 3, 26-38. 707/714 Is. 45, 14.15. Cf. Tett. Prax. 13, 2 (C.C. 2, pag. 1174, lin. 9 sqq.). 684 deum...686 uiolat V IN Ps.-ZAug. 689 discretio IN Ps.-74zg. 690 rursum Ps.- Aug. 691/692 naturalis foederis lege consignat IN Ps.-74zg. 903 sibi V, N (sibi et) 908 Sabaim 4 l/ — 709 transibunt et IN ?11 in te prtecabuntur V IN 716 fertur 4 P V, fratet IN 718 in oz. V IN

240 720

725

730

DE FIDE 72-74

genere, sed personaliter a patre nominatur, proinde totum patri ascribimus, quod est filius (filii), et totum filio, quod pater (patris) est. Nihil (enim) non uidebitur patris, quod iudicabitur filii, nec (nihil non) filii, quod defenditur (iudicabitur) patris, quia unitas maiestatis non sinit deos plurali uocabulo appellari (nuncupari), quippe cum constet patrem et filium unius esse substantiae, unde uterque unus deus est dictus. 73. Illud ante cuncta metuentes, quod ubi (ne sij pater et filius unum non sint (sunt), in inuidiam recurrat auctoris interpolata natiuitas ; hoc enim placuit haereticis, ut (si sit] deus ille omnipotens, inuisibilis, Àmmensus, degeneraret (-retur)in filio, non modo potestate, sed (et) condicione mutata, quasi non potuerit pater de semetipso talem habere [filium], qualis iet; ipse est. (Et) proinde nos uerum filium (f. u.) de uero pa-

755 ;BHS,

qui semper fuit et est natum non factum unius substantiae cum patre, defendimus. Et hoc est, quod Graeci ópooísvov appellant, id est alium ipsum, cum uno aliud ipsum, 749 ut personae audientia nominum (aud. n. p.) fierent ,et; non ut substantiam uocabula separarent. 74. Sed ut omne mysterium haeresis Arianae traducam (tradatur), cur nolint (noluit) filium (dei) de patris substantia credi, breuiter intimabo. Aiunt enim : Cum sit deus pater 745 omnipotens,

inuisibilis,

inconuertibilis,

immutabilis,

per-

fectus, semper idem, aeternus, filius uero uisibilis, quia saepe (a) patribus uisus est, et conuertibilis atque mutabilis, quia in, uariis figuris (singulis) quibusque sese monstrauit, qui si de patris, inquiunt, esset substantia (s. e.), nunquam fieri pos-

750 set,

755

utantecarnisassumptionem ut et carnem assumeret et inautuisibilis aut mutabilis ceruisibilis tamen atque immuneretur, quin potius tabilis cerneretur, sed potius in (ea) aequalitate, qua pater est, permansisset, ex cuius substantia erat, quia quod de patre est, nec uideri nec mutari nec conuerti posse credendum est. 724 cf. lin. 88/89. Gaudent. serz. 7, 5. 938 sq. cf. Hil. co//. antiar. (C.S.E.L. 65, pag. 153, 2I sq.). 746 cf. Hil. synod. xx (P.L. 1o, 4894).

720 personaliter 4 P V, persona alter IN

423 non nihil IN

728 quod ubi

edd. uett. (de quod pro ne cf. Greg. Tur. Franc. 3, 15 p. 113, 9 nec metuo, quod...

possit), quia nesi V IN CESIZSIN. tuum ?) 4, 748 singulis

nisi 44 P T L (quia 4 quod Pro ne ; nisi...non cw» abundante negatione), 429 authoris IN $29 inuidia (ozz. in) 'ue£z. edd. ac 55.) 732 733 fiium V/ IN 740 nominum I/ N, nominatum (/. nominanominatim P 740 et ozz. V IN 7443 dei IN 748 in oz. IN V/ IN — 748 quia IN 749 numquam oz. IN

DE FIDE 75-77 15. Accedit ad causam,

241

quia cum illapsus est in Mariam,

cum uirginis uterum oppleuit, aliud utique ex illa, quam quod uenerat, natum est. Vnde iam, inquiunt, corrupta substantia 76o statum uertit, ordinem perdit, continuo immutatione ipsa

formandus (formatus) de deo in hominem, de spiritu in carnem. Et utique translatio omnis interemptio est pristini. Ac per hoc aiunt : Si filius de patris substantia esset, iametpatrem minorem uideri posset etiam pater minor 765 substantiae suae uel tradiuideri substantiae suae uel tione translatione uel fine ; et proinde filium ex alia substantia credere maluerunt, quod conuerti (quae uerti) et mutari et uideri possit (posset), quia hoc (haec) de patris substantia credi non liceat. 770

46. Haec est causa erroris, haec origo haeresis Arianae, dum

non intelligunt uirtutem dei neque tanti sacramenti dispositionem agnoscunt, ut deum humanis condicionibus comparent. Quibus primo respondendum in loco primo in loco respondendum

775

est

filium dei non ita uisum, ut deus erat, sed ut homo ,capere,; poterat ,de deo, ; deinde (in) uariis figuris non mutabilem et

conuertibilem ipsum ,esse,;, sed hoc esse (e. h.) potentiae dei, ut cum se singulis, prout uult, reuelare dignatur (-etur), habi78o tum mutet, non substantiam uertat, nec proprietatem quali-

tatis amittat, sed iuxta meritum uidentis temperamentum maiestatis adhibeat, ipse tamen idem, ut semper est, in sub-

stantiae suae proprietate permaneat, sicut scriptum est : Mutabis eos et mutabuntur ; tu autem idem ise es et ammi tui 185 non deficient.

**. Nam etsi multa sunt ex his, quae in hoc mundo uidentur, quae ex alio conuertantur (-untur) in aliud, ut desinant esse quod erant et hoc sint quod retro non fuerant, ut limus cum in hominem figuratur, limus esse iam desinit jaut pisces aut

79o aues, cum de aqua procedunt, ex eo iam non aqua quia aliud ;, ut lutum figuli cum solidatur in testam ; ut lapis, cum dissoluitur decoctus (coctus) in calcem ; ut arena, cum mutatur in uitrum, et cetera, quae longum est recensere : sed multum interest, stulte haeretice, inter ea quae facta sunt, et eum

75 qui omnia uoluit fecit.

quemadmodum

qui fecit, cum omnia quemadmodum uoluit fecit.

981 sq. cf. Gaudent. serzz. 13, 5 - p. 116, 55 gl.

pag. 1199, lin. 35 sqq.).

262 cf. Tert. Prax. 27, 7 (C.C. 2, 984/185 Ps. ror, 27.28.

766 translatione IN 774 pr. resp. in loco 44 P, pr. inl. r. est in IN 789 conuertuntur V/ IN 992 coctus IN

VIN — vq

242

DE FIDE 78-83

*8. Quae (autem) facta sunt, ascriptae condicioni deseruiunt : qui uero fecit, suae uoluntatis et proprii iuris est neque potest in aliud, quam (quod, est aliquo cogente mutari, sed 8oo prout uult et cui uult se (sese) demonstrat. Nam si angeli in figura hominum saepe sunt uisi et tamen aliud non sunt, quam quod ,se, esse norunt neque substantiam mutant, cum formam humani corporis sumunt, quanto mágis ipse dominus ,noster;,

qui omnia fecit, qui ipsis angelis ut hoc possent, sua institu805 tione concessit !

*9. Huc accedit, quod sic filium dei, ut iam dictum est, uisum

quod si filium dei, ut iam dictum est, ita uisum

a patribus approbamus, ut non totum in illo, quod deus est 81o (e. d.), uideretur, sed (ut) dispositiones rerum futurarum, quae suis quibusque temporibus complendae erant, in illo per imaginem cernerentur. Nam quis filium dei uidere potuit, antequam conspicabilem materiam, sicut ei placuit (quae ei complacuit), assumpsit uel ipsum hominem induere dignatus est ? 81; 80. Qui etsi (si) Abrahae uisus est, sed in forma humani corporis uisus est, quo scilicet postreuisus ^ est; quod scilicet mis temporibus in homine postremis temporibus in houenturus esse ostenderetur. | mine uenturus esset ostendit. 820 Iacob etiam alibi in angelo, alibi aeque uidetur in homine. Cui ideo se in angelo demonstrauit, ut nuntium se magni consilii indicaret ; in homine uero, cum quo et, colluctatus fuisse de-

scribitur,

ut imaginem

futurae

Israel habiturus erat, 82; cum secundum hominem aduenisset,

colluctationis,

cum secundum cepisset,

quam hominem

cum ac-

perspicue indicaret. 81, Sed ut dominum crederet, cum quo tanto certamine sub figura hominis luctabatur, 'Israel' jid est,

homo uidens deum, nomen accepit. Vidi (enim) inquit deum 83o facie ad. faciem et salua facta est anima mea. Et utique figuram hominis uideràt, quam deus dei filius induerat. 82. Moysi in rubo in flamma ignis apparuit ,ut lumen credentibus, incredulis iudicium demonstraret (ostenderet), quia Christus credentibus salus est, non credentibus poena, ut apostolus ait : A/zis 855 odor witae in witam, aliis odor mortis in mortem. 89. Populum 813 conspicabilem materiam : cf. lin. 866/867. 815 Gen. 18, 1. 820 Gen. 28, 15. 821 Is. 9, 6 (9, 5 ueydAms BovAfs d»yyeAos). 828/829 Gen. 32, 24.28. 829/830 Gen. 32, 50. 831/832 Exod. 5, 2. 834/835 II Cor. 2, 16.

804. possint IN. 807/808 si e? ita V IN $09 est deus N 810ut V IN 813/814 complacuit IN 828/826 accepisset IN (secundum 7.4. róv 8ebrepov ?) 827 perspicue V/ NN, praecipue 44 P V — 829 enim V/ IN

DE FIDE 853-87

243

Israel i» columna nubis per diem et ber noctem in columna ignis quasi dux itineris praecedebat, ut baptismi gratiam per nubem et donum sancti spiritus per ignem ostenderet, quia (unde et) apostolus Paulus in nube patres baptizatos scribit $40 et spiritum sicut ignem esse apostolorum Acta declarant. 84. Vides ergo per omnia ,haeretice, characteres diuinarum scrisigna diuinarum dispositiopturarum in honorem dei panum in honore dei patris tribus praeostensos,

praeostensa,

34; non tamen ipsum deum, ut est, proprie reuelatum. Denique cum Moyses oraret, ut faciem dei pure uideret, quid ad illum continuo (dixit) deus ? Now $oleris, inquit, widere faciem meam ; non enim widebit homo faciem meam et uiuet. Hoc ipso, quod negatur aspectus, claritas assignatur (indicatur), quae 85o scilicet tanta est, quanta credenda est, quae inuisibilis indicatur. 85. Cum ergo Moyses, quietsitum caeli et ordinem qui scilicet caeli ordines, mundi et elementorum uices,

mundi

elementorum

uices,

totius denique orbis ornamenta digesserit, indicarit, expres855 serit, cui ipse dominus testimonium perhibuit dicens : Nemo

erit ex brophelis ut seruus meus Moyses, cui facie ad faciem, ore ad os locutus sum, deum tamen pure uidere non potuit, merito quidem prophetia omni (prophetiae omnis) dignus, sed non usque adeo, ut intueri deum ualeret (possit), qua (qui) homo 86o tantummodo esset. 86. Et utique haec (hic) omnia filii uerba defendimus, quem in monte Sina cum Moyse locutum esse scimus, qui agendis explicandisque rebus a patre aduenerat, quia omnia a principio per ipsum ,et, ordinari ,et; explicari et manere conuenerat, 865 ut habendi filii haec praecipua (-e) ratio constaret. Et tamen sic uisus (eius incarnatio) accipitur, ut alicuius conspicabilis, ut dixi, materiae dispositione (-0) assumpta uideretur, salua scilicet inuisibilitate eius, quam a conspectu omnium maiestas interfusa seposuit. 87. Non enim sic humanis aspectibus reue87o latus est, ut tota in illo deitas appareret,sed ad uicem speculi, 836 Exod. 13, 21. 839 I Cor. 1o, 2. 840 Act. 2, 5. 845 cf. Tert. Prax. 14, 1 (C.C. 2, pag. 1176, lin. 3 sqq.). 847/848 Exod. 33, 20. 855/80? Num. T2097.8 862 cf. Exod. 31, 18. 866/868 alicuius - inuisibilitate zer? Aug. epist. 148, 10, pag. 340, 19 g sub niozmine Gtegotii sancti episcopi orientalis 867 ut dixi : lin. 813.

$42 chat. uisibilibus 886 et ore qua JA P, plendisque 869 si IN

diu. dispositionum 17 ^ 847 non — 848 meam oz. IN 850 inAN: 852 qui oz. V $85 testimonium omnium JN (Zif/ogr.) IN 858 ptophetiae omnis JN az omni? Br. ; ef. praef. 54 859 qui N, quia V 861 hic V IN . $861 uerbo obscurum 863 exIN — 8685 praecipue V IN 869 dispositione z4 P V/ 7Aug., -tio IN

244

DE FIDE 87-90

cum conceptos intra lucem suam uultus quasi ad plenam effigiem hominis includit, ita maiestas eius praeeunte fulgore intra id uisum

esset, quod imaginem

ueritatis,

non

ipsum

deum proprie demonstraret. 87 5

880

88 w^

88. Sic et cum hominem aeternitati intulit,

induere dignatus est, non labem

ut spiritum in carnem muta-

ut spiritus se mutaret in car-

ret, sed ut suscepto homini

nem, sed ut susceptio hominis

immortalitatem atque aeternitatem caelestis uitae praestaret. Nam etsi apostolus semetipsum exinanisse dicit formam serui suscipiendo, non utique sic exinanitum accipimus (-emus), ut aliud quam quod fuerat, idem spiritus fieret, sed ut seposito interim maiestatis suae honore humanum corpus indueret, quo suscepto salus gentium fieret. 89, Vt enim sol cum nube tegitur, claritas eius comprimitur, non caecatur, et lumen il-

Iud, quod toto orbe diffusum claro splendore cuncta perfundit, paruo admodum obstaculo nubis includitur, non aufertur, sic et homo ille, quem dominus ,Iesus, saluatorque noster, id est deus deique filius induit, deum (deitatem) tamen in illo non

89 o intercepit, sed abscondit.

90. Denique cum in monte se (se in m.) paululum extra ipsum hominem extulisset, fulgore luminis eius paene obcaecati (occ.) apostoli in terram, quippe homines, ceciderunt periclitati uitam (de uita), nisi eis dominus compresso rursum

89 5

90 o

maiestatis suae honore ut misericors subuenisset, secundum

illam sententiam (scripturae diuinae dicentis) : Nemo widit deum (d. n. u.) et uixit. Vt ergo claritas solis, cum non usque ad nostros emicat uisus, sibi salua est, quia quod non uidetur, infirmitatis est nostrae, quorum oculos nubium texit obscuritas ita, (et maiestas illa diuina, quae ut dixi corpus induerat,) probat se non suo detrimento proprii latuisse fulgoris, proprio latuisse fulgore, sed carnis ut dixi, beneficio, cuius causa filius dei filius hominis

esse sustinuit.

876 cf. Hil. co//. anziar. (C.S.E.L. 65, pag. 154, 13). 880/881 cf. Phil. 2, 7. 891/893 Matth. 17, 6. 894 Cf. Tert. Prax. 15, 8 (C.C. 2, pag. 118o, lin. 56 sqq.). 896/89? Exod. 33, 20.

871 e; 873 infra IN $72 maiestas T' edd. we? (maiestas...uisum est : praef. 61a), maiestatis 4 P VV NL 873 intra id i. eo usque, bactenus. Bt. 813 esset T edd. uett., est ^ PVNL 873 quod] ut IN 882 spiritus] Christus T'ed4. uett. 884 in nube IN 888 Iesus oz. V iN 889 deitatem I/ IN, diuinitatem V/ ed. Chiffetius — 891 sein monte V IN — 893 apostoli sunt IN — 897 cum 077. IN (ideoque sed sibi Pabez) 897 non oz. A T L 900 et...induerat VIN 901suooz.V

DE FIDE 91-93

245

95

91. Nempe enim de spiritu dei uirgo concepit, et quod concepit, hoc peperit, id est, deum homini suo ut iam dixi sociacarni et animae suae, id est tum, homini ut iam dixi personae unitate sociatum 91o sicut ipse dixit (ait) : Quod nascitur de carne, caro est : et quod nascitur de spiritu, spiritus est, quia ,deus, spiritus est [et] de (ex) deo natus est, sicut.(-i) et angelus ad Mariam uirginem dixit : Spiritus dei ueniet 1n te et uirtus Altissimi obumbrabit te (tbi). Propterea (et) quod nascetur ex te sanctum, uocabitur 915 filius dei.

92. Vides ergo ipsum spiritum, id est filium dei ipsum dei filium uenisse ad (in) uirginem et inde (in) dei et hominis filium processisse, nec tamen ipso indumento carnis dei filium esse muta920 tum, sed eundem ipsum esse in homine, qui fuerat ante mun-

dum cum patre, apud patrem deus, per quem facta sunt omnia et sine quo factum est nihil, sicut euangelista ait : Mundus per ipsum (ewm) factus est et mundus 925 eum non cognowit.

93. Ceterum amentis (amentia) est credere ab eo posse (p. ab eo) liberari, qui ut liberaret amissus est, qui ut liberaretur, missus est, ut nasceretur oppressus est, qui ut ad immortalitatem re930 ut immortalitatem

reciperet,

transiuit ad mortem.

digeret, transiit

ad mortem,

qui ut nasceretur

oppressus

est.

Sed absit, haeretice, ut sensus tuae iniquitatis (tui iniquitas) a catholicis admittatur ; nos enim credimus immutabilem et 955 inconuertibilem

uerbum

et spiritum,

filium dei,

id est

sicut patrem ita et spiritum sanctum et filium dei,

qui cum hominem induit, non statum uertit, non ordinem perdidit, non substantiam immutauit, sed illuuias (indumento) 94o eiusdem corporis aeterno claritatis suae lumine illustrauit, ut ad nos

illustrato uirtute ad nos

905 cf. Tract. Orig. XX, 62-66. Tert. Prax. 27, 5 (C.C. 2, pag. 1198, lin. 22 sqq.). 910/911 Ioh. 5, 6. 913/915 Luc. 1, 55. 919 sq. cf. Tert. Prax. 27, 7 (C.C. 2, pag. 1199, lin. 37 sqq.). 923 cf. Ioh. r, 3. 924/925 Ioh. r, 1o. 934 cf. Hil. coZ.. an£ziar. (C.S.E.L. 65, pag. 154, 11 sq.).

910 pri; quod..caro est oz. IN 912 ex deo IN 912 sicuti IN — 913 dicit V/ — 914 tibi IN 914 propterea et IN 918 in (75) IN 931 qui ?ransp. Bf., qui transiit IN

246

DE FIDE 93-98

per tramitem corporis eius lux sancti spiritus et aeternae uitae gratia redundaret (-auit). 94. Quem etsi passum credimus et sepultum, sed homo ille 945 passus est, quem filius dei suscepit, quem induit, quem portauit. Sed quia totum ad auctorem referebatur quidquid homo ille patiebatur, ideo mors et passio domini indicatur (dicebatur); est enim in Christo sicut ge950 nuina et duplex, diuina scilicet humanaque substantia, ita una eademque persona. nam constat sed constat immortale

esse, quod dei est, hominis,

quod caducum.

95.

955 Tertia quoque die resurrexit non deus in hominem (-e), sed homo potius in deum (-0). Ascendit in caelos, obtulit patri suo hominem illum humanam illam quam suscepit pro hominum salute naturam 96o gratissimum munus, consedit (conseditque) ad dexteram patris secundum quod scriptum est : Dixit dominus domino meo : Sede ad dexteram meam. 96. Misit nobis spiritum sanctum de propria sua et ipsa una substantia sua ex una eademque substantia 965 protectorem, sanctificatorem (signatorem) et deductorem in uitam aeternam, sicut scriptum est ex uoce dei : Effundam de spiritu meo super seruos meos el ancillas meas, et iterum : Sjiritus ex me prodibit (brodiet). Et ipse dominus saluatorque noster : De meo, inquit, accifiet ex eo utique quod est filius, quia et 97o filius de eo quod pater est. 97, Exinde praefinito tempore uenturus, uiuos mortuosque

iudicaturus,

ut reddat credentibus.

praemia, non credentibus uero supplicia. Cuius regnum aeternum, immortale nec initium habet nec terminum ; cui (cuius)

975;

est honor et gloria in saecula saeculorum. (Amenj. 98. Haec qui legis, per deum obsecro, ne simplicitatem sensus in ambiguum torqueas aut alias, quam dicta sunt, trahas quia nos patrem uerum patrem confitemur et filium dei uerum filium dei et spiritum sanctum uere spiritum sanctum credimus, tres personas unius substantiae, et unius diuinitatis con-

98o fitentes, Sabelli autem

et Photini

necnon

Arii sectam

et si

qua alia sunt, quae contra regulam ueritatis ueniunt, condem-

954 cf. 'T'ert. Prax. 29, 2 (C.C. 2, pag. 1202, lin. 8). 961/962 Ps. 109, r. 966/ 967 Ioel 2, 29. 967/968 Is. 57, 16. 969 Ioh. 16, 15. 971 cf. Chromat. zr Mattb. 2, 2 pag. 3314B.

9503 nam et /

— 960 conseditque IN

964sua ox.

V IN

9934 amen V IN

DE FIDE 98

247 namus. Nicaenae autem synodi tractatum omni animi nisu ex

tota fide seruantes amplectimur ; hunc enim tractatum scimus

contra omnes haereses inuicta ueritate oppositum.

983 hunc tractatum ;. Nicaenae synodi symbolum. Morin.

i

,

LN

E 2]M dd te

;

CON

gute

!

nt dt

a yg geb,

308

Y veil sais TR. 4 5317 m

m

xt

roms cie m" $475.05

*

PIT lup yen

IS/jcm e Aaa

gest s T

LI

ARE 2* T

^

EO

px

-

" Suj$

dide

Mn

MOSES V '

—

4

^

f

KY. Miet

EXP Mole" e E

DVBIA ET SPVRIA

C.C.

LXIX

VIII DE

SALOMONE

PRAEFATIO Inter sermones Ambrosio falso attributos quadragesimum sextum (PL 17,693 [716]) episcopo Eliberritano attribuit post Wilmartium Vega (Espatia Sagrada, tom. LVI p. 34). Ex argumentis quae ibi p- 43 sqq. protulit, hic repeto, quae mihi certa uidentur. Atque primum in hoc tractatu (de uerbis Prou. 30, 19) quater (81.4.8. 37) auditores appellat dilectissimos fratres sicut frequenter in Tractatibus Origenis; resurrectionem Christi wenerandam dicit (rx), in Tract. Orig. 7, 28 wenerabilem ; locutioni dulcem euangelii suawitaiem (20) simillima est Tractatum Origenis 13, 35 dulcem. domini graedicationem et. suauitatem euangelicae doctrinae. Ceterum Gregorio hoc opusculum abiudicat I. Madoz, cf. PLS r, 357. Bene Vega ostendit Photinum, Vrsacium, Valentem, qui $ 27 nominantur, coaeuos Gregorii fuisse ; habitus est ergo sermo, cum Photinus a. 375 decesserit, uersus finem uitae Gregorii, qui a. 392 mortuus est.

*In omnibus Ambrosianis editionibus libelli titulum in fronte tulit haec opella, cum tamen uerus sermo sit." Nos De Salomone ex editione Migneana retinuimus, Vega De jrouerbiis Salomonis inscribit.

CONSPECTVS SIGLORVM Bt.

Bulhatt.

ed. Rom. Ambr.

uatiantes lectiones editionis S. Ambrosii operum, cuta et labore card. de Monte Alto (Romae 1579-1587), prout eas in PL teppetimus. Patrologia Latina (a. 1879), t. 17, 716-722, cuius textus hic exscribimus.

PIL

DE SALOMONE I. 1. Mirum satis est, dilectissimi fratres, quod in hoc capi-

Io

15

tulo sapientissimus omnium hominum Salomon propheta proposuit tria impossibilia esse, quae scire non posset, quartum adhuc esse, quod non ualeret agnoscere : Vestigia aquilae uolantis, uias serpentis super betram, el semitas nauis nawigantis, et uias uiri 1n uuentute. 2, Haec se nescire testatur ille propheta Salomon, qui, ut primum transactis infantiae rudimentis annos iuuentutis ingressus est, in quibus posita adhuc infirma aetas quem cursum uitae deligat nutat incerta, nihil aliud a deo quam sapientiam postulauit, inter ipsa, ut dixi, uitae tentamenta iam sapiens, qui in delectione rerum, quod omnibus praeiret, elegit. 3. Sic enim ipse in libro Sapientiae suae se dominum omnipotentem deprecatum fuisse commemorat : Da mihi, inquit, sed?um tuarum assistricem sapientiam, ut sciam dispositionem orbis terrarum, uirtutes elementorum, initium et consummationem

et medietatem

omnium rerum,

diuisiones et mutationes temporum, anni cursus et dispositio-

20

25

30

55

nes stellarum, naturas animalium et wires bestiarum, uim uentorum et cogitationes hominum, differentias arborum et uirtutes radicum : omnium enim artifex, ait, docuit me sapien-

tia. Et alibi ipse in eodem libro : Inwocawi, inquit, e£ uenit in me spiritus sapientiae. II. 4. Et quid est, dilectissimi fratres, quod tam locuples possessor sapientiae Salomon, cum omnia cognouisset, quae in arcanis abditarum dispositionum tenebantur absconsa, haec sibi impossibilia esse praetendit ? Quippe qui a deo esset sapientiam consecutus, qui nouerat mundanae dispositionis introitum, qualiter esset hoc caelum omne, quod cernimus, ardua sublimitate suspensum, quemadmodum fieret aeris istius circumiectus et fusus aequo moderamine libratus in medio, quibus modis pigro ad imum dilapsa pondere terra subsisteret,qua ratione intracertas littorum metas liquidi elementi impatiens fluctus lapsus exaestuet, quod principium rerum, quis finis et quae essent media, 5. quem iterum diuisiones et mutationes temporum non latebant, qui comprehenderat, qualiter sibi annorum mutua uicissitudo redeunte orbe succederet, qua causa uarios stellarum ageret cursus, praecedendo se nonnunquam

aut subito subsequendo,

unde earum

esset

ortus aut obitus, et alia multa, quae sapientia docente cogno4/6 Prou. 30, 19.

14 Sap. 9, 4.

20/21 Sap. 7, 21.

De Salomone] ;. de Joco quodam Salomonis. Br. dilapsa] i. delapsa B7.

21/22 Sap. 7, 7.

18 uires] B/., iras PL,

31

254

DE SALOMONE

II, 5-V, x1

4o uerat. Mirum, quod ista, quae sibi impossibilia esse dicit, aut scire non potuit aut uidere. III. 6, Sed quia omnia, quae in libris diuinis prophetarum annuntiatione congesta sunt, suis sunt temporibus reseruata, merito Salomon ante aduentum domini nostri Iesu Christi, 45 quid aquila uolans, quid serpens in petra, quid nauis nauigans, quae iuuenis uia in iuuentute esset, scire non potuit : adhuc

non erat tempus, quo de umbra corpus fieret aut ueritas de figura. 7, Nobis uero, quibus dominus noster Iesus Christus ostendit, quod omnia de ipso essent in lege conscripta, quibus so nihil est occultum, quod non reueletur, et posteaquam signatum illum septem sigillis librum nemo alter potuit reserare quam Christus, permissum et indultum est nobis, ut omnia et uidere possimus et nosse, sicut ipse dominus ait : Pater, confiteor tibi,

quia abscondisti haec a sapientibus et reuelasti ea paruulis, et : Vobis, inquit, permissum est scire mysterium hoc. Quae

5 VA iterum

ideo retulijiut non tam Salomonem

quod non

potuisset scire

reprehenderem, quam quod non fuisset temporis, ut sciret. IV. 8. Sed iam ne proposita lectio diutius differatur, pauca uobis, quae ita in quaestionem ueniunt, propitio deo nostro 6 o cogitaui exponere. Ta sunt, inquit, 4mpossibilaa mihi scire et quartum quod. non cognosco : uestigia aquilae wolantis et wias serpentis swber petram et semitas nawis nauigantis et. wias wiri in iuuentute. Quis enim umquam, dilectissimi fratres, potuit ista cognoscere ? 9, Quasi uero sit facile, ut suspensa aquila 6 in altum celeri elatione pennarum plausus sui et lapsus uestigia manifesta constituat aut uiam signet in uacuo et lineam sui uolatus ducat fieatque in liquido! Quis cursum nauis deprehendat in fluctibus ? quis indicium eius, per quos aggeres et limites feratur, intelligat ? Crebra semper et inquieta muta7io tio, cum undis sequacibus aut obruitur, quod praecessit, aut opprimitur, quod secutum est ! Quis in petra signum aliquod VA

serpentis agnouit, cum et materia sit dura saxorum et lubrica

natura serpentum ? 10. Aut quomodo possunt uiae uiri in iuuentute cognosci, qui, unde ueniat et quo eat, non potest 75; deprehendi ? Haec sunt, quae sapientissimus Salomon propheta dixit se non posse cognoscere. Nunc ergo de singulis rebus istis quid dicamus, audite. V. 11. Aquilam in hoc loco Christum dominum nostrum debemus accipere, qui post uenerandam resurrectionem, qua 8o docuit humanum genus in uitam redire posse post mortem,

50 Matth. 1o, 26.

50/52 Apoc. 5, 1.

60/63 Prou. 30, 18.19.

97 reprehenderem] B7., -tim PL

63/64 Matth. 11, 25.

B5 Luc. 8, 1o.

DE SALOMONE VY, r1-VII, 16

255

uelut aquila reuolauit ad patrem, praedam secum referens, id est hominem, quem rapuerat de faucibus inimici. 19, Haec est aquila, quam Ezechiel propheta in illam quadriformem sedem et cherubim uidisse se retulit inter animalia, quae 85 mysticum uehiculum rotis iuncta portabant ; unum enim animal simile uituli, aliud leonis, tertium hominis, quartum aqui-

lae, sicut in Apocalypsi Ioannes se uidisse conscripsit : P;mum,

inquit, animal

simile wituli, secundum

leomis, tertium

hominis et quartum aquilae. Sed de hac animalium [ae]qualitate alter locus ad tractandum necessarius est. Nunc interim quod coepimus, explicemus. VI. 13. Haec est aquila, de qua scriptum est : Sicut aquila tegit nidum suwm, id est, Christus ecclesiam. Et iterum inquit : In umbra alarum tuarum sperabo, et iterum : Renouabitur sicut aquilae iwuentus tua. Nam ut aquila t colona quasi ita f mater nidi semper unius est nec ad procreandam sobolem aliud aliquando cubile perquirit, et cum primum calidis ouis maturo ortu fetus eruperit interior, pullos educit implumes, hos contra faciem feruidi solis opponit, et qui aegram et inualidam corusco radiorum appulsu aciem submiserit oculorum, materno damnatus arbitrio et a fratrum consortio separatus deicitur

9o

EM)

IOO

in terram, 14. et sicut auis ista inimica serpentum est, quos

IO

VA

dum in aere alarum remigio subuectando supportat, hos obunco rostro et armatis quasi quibusdam telis pedibus suis lacerat ac diuellit, quos cum deuorat, calore suo interno noxium illud uirus exstinguit : ita ergo et Christus dominus unam diligit ecclesiam, ut aquila nidum suum, quam ab aestu persecutio-

IIO

num alarum suarum defendit umbraculo, sic quoque extra ecclesiam proicit, in quibus fidei lumen infirmum est, qui igneam euangeliorum lucem uitiis saecularibus inquinati ferre non possunt.

VII. 15. Et ut aquila serpentes deuorat et eorum uenena calore coquit interno, ita et Christus dominus noster percusso dracone, id est diabolo lacerato, quod humanum sibi corpus IIS assumit, peccatum illud quod hominem tenebat obnoxium tamquam perniciosum uirus exstinxit, sicut apostolus ait : Et de peccato damnawit beccatum in carne sua, et alibi : Qui cum. peccator mom esset, pro nobis peccatum. fecit. 16. Ad hoc 83 Ezech. 1, ro.

87/89 Apoc. 4, 7.

89/90 cf. Tract. Orig. XII, 149-158.

92/93 Deut. 32, 11. 94. Ps. 56, 2. 94/95 Ps. 102, 5. 103 cf. Vetg. Aen. 1, 3o1 remigio alarum. 117 Rom. 8, 5. 117/118 II Cor. 5, 21.

83/84 in illam quadriformem sedem et cherubim] obscurum. Bf. horum animalium qualitate eZ. Roz. ;Azzbr., inde [ae]qualitate Bz.

89/90 de 95 colona

quasi ita] eorrup?a. Bi. (debuit ordo esse aquila mater quasi colona unius nidi est. Mewaldt, ita del.) :

DE SALOMONE VII, 16-IX, 21 quoque Moyses serpentem aeneum in eremo suspendit in ligno, qui proprius erat typus corporis Christi, ut quicumque in eum aspiceret, non periret ; corpus enim hominis per transgressionem uas fuerat serpentis effectum. Sic et alibi ipse Moyses uirgam proiecit in terram, quae in similitudinem est corporata serpentis ; quae (quia) et ipsa imago erat corporis domini, ideo tantae uirtutis in se typum gerebat is qui absor256

I2 o

12

A

buit omnium Aegyptiorum potestatem. VIII. 17. Hoc est ergo quod ait : Vestigia aquilae uolantis,

quia etsi post passionem et resurrectionem suam praesentibus apostolis dominus noster ascendit in caelum, tamen cuius

15 o hominis

15 w^

tam altus sensus et tantus est, ut explicare possit,

quomodo illa tanta maiestas de caelo aut uenire dignata fuerat aut redire, cum hoc solum nobis scire liceat, quod aut uenit aut rediit ? 18. Quis enim cognoscere potest, quemadmodum uerbum in uirginem uenerit, ut repente conciperet, ut tam felicem fetum partus uirginalis effunderet, ut hominem deus

indueret, quem totus mundus non potest nec sufferre nec capere ? id est, quod ait : Vestigia aquilae wolantis, id. est Christi domini aduenientis ad terram ac redeuntis ad caelos uestigia comprehendi enarrarique non posse. 140 IX. 19. Et wias, inquit, serpentis super petram. Dixi iam caritati uestrae quod sinuosis labens membris nitidus et uolubilis coluber tractibus suis uestigium aliquod in petra, quia

res est dura, non faciat. Indicium enim monstri huius non nisi molli impressione signatur in puluere. Nunc ergo uideamus,

14 quis sit iste serpens aut quae petra, in qua serpentis uestigium non apparet. Hanc petram dominum nostrum esse ambigere non debemus. 20. Sic enim apostolus ait : Bibebant autem de . spiritali sequenti betra, betra autem. erat. Christus, et psalmoV

graphus : Jn etra, inquit, exaltasti me, et Moyses in cantico

15

o

1j A

Deuteronomii : Lactawit eos mel ex petra et oleum de solida etra, id est, quod dulcem daturus iis esset euangelii suauitatem aut spiritum sanctum per chrismatis unctionem. 21. Et alibi ait : Beatus qui tenet, et allidet infantes tuos ad. petram, quod utique in religiosis parricidium erat, si petra ista figuram Christi corporis non haberet. Nemo enim beatus in funere est, qui infantes suos allidit ad petram ; sed ideo beatus est, quod illos coniungit ad petram. 119/120 Num. 21, 9. I Cot. 1o, 4.

123/124 Exod. 7, 1o.

149 Ps. 6o, 5.

Orig. XI, 241-248. XIII, 253-262.

12? Prou. 50, 19.

150/151 Deut. 32, 13.

147/148

151/152 cf. Tract.

153 Ps. 126, 9.

124/126 quae quia et ipsa imago etat corporis Christi et tantae uirtutis in se typum gerebat, omnium Aegyptiorum potestatem absorbuit ed. Rom. z4mbr., inde (quia? Bf. 133 redit PL 155 in funere] suspectum. Bt.

DE SALOMONE

X, 22-XII, 29

257

X. 22, Dixi ergo petram dominum et saluatorem nostrum in scripturis omnibus inueniri. Serpens autem ex ipso nomine, 160 quod sit diabolus, apparet sicut callidior omnium bestiarum, quae sunt supra terram, id est, diabolus ; qui ideo serpens

dicitur, quod occulte serpat et quod sensus hominis tenuiter illabendo pertentet ; quos si conuicerit, medullis se hominum atque ossibus implicat et immergit. 23, Qui in corpore hominis, 16; quod omnipotens Christus deus induerat, nulla malitiae suae

potuit imprimere uestigia, quamuis illud ausus fuerit saepe tentare, sicut ipse dominus in euangelio ait : Ecce wenit $rinceps mundi huius et nihil in me inuenit, et alibi : Nihil proficiet

inimicus 1n €o el filius iniquitatis non nocebit ei. 24, Haec est 17o ergo petra, id est caro Christi, nulla inimici iniquitate respersa, in qua serpentis, id est peccati alicuius uestigium non apparet, ut scriptum est : Qui $eccatum non fecit nec dolus inuentus est in ore eius. XI. 25. Adhuc quid subiungat, audite : E? semitas, inquit,

17; hawis nawigantis. Nauem adaeque ecclesiam debemus accipere in salo mundi istius constitutam, quae crebris uentorum flatibus, id est, tentationum plagis et uerberibus fatigatur, quam turbidi fluctus, id est huius saeculi potestas, conantur ad saxa

perducere. 26. Quae etsi undarum fluctibus aut procellis saepe 180 uexatur, tamen numquam potest sustinere naufragium, quia in arbore eius, id est in cruce, Christus erigitur, in puppi pater residet, gubernator proram paracletus seruat spiritus. Hanc per angusta huius mundi freta duodeni in portum remiges ducunt, id est duodecim apostoli et similis numerus propheta185 rum.

XII. 27. Inde Montani antra latratu falsi carminis resonant,

qui duabus feminis prophetissis, Priscillae et Maximillae, tamquam alicuius Scyllae rabidis succinctus est canibus. In ista naue ecclesiae ea feliciter praeterimus, inde in Photinia-

19o nam Charybdim non incidimus, inde nullo modo in illud barathrum quasi Dathan et Abiron, id est in profundum mortis Vrsacii et Valentis non incurrimus, 28. inde Arium archipiratam, qui nos per mare saeculi ad instar Pharaonis insequitur, non timemus, illam stellam seruantes in caelo, quae magos per195 duxit ad Christum, per quam nos regnum dei, qui malorum omnium futurus est portus, exspectat, inde numquam nos de hac naui ecclesiae praecipitatos Marcion ille cetus absorbuit,

29. inde Sabellius pirata non cepit, inde nobis aquilo nocere 167/168 Ioh. 14, 30.

168/169 Ps. 88, 23.

172/173 I Pett. 2, 22.

160 quod sit callidior omnium...apparet quod est diabolus ; qui eZ. Ros. ZAmbr. (ex boc quod est diabolus or£umr esse uidetur [in. 161 id est diabolus, quod delendum uidetur. B1.)

258

DE SALOMONE XII, 29-XV, 33

non poterit, quamuis inde sint Antichristi uiolenta flabra 200 uentura, sicut scriptum est : Ex aquilone exardescent mala, inde Syrtes gentilium et periculosas haereses et scopulos euitamus, quos superiacens aquae tenuis occultat allapsus, quia haeretici sub praetextu nominis Christiani absconsa perfidiae saxa fallaci confessione oris obducunt, in quae homines, dum

205 illis, quod Christiani sint, fides habetur, impingunt. XIII. 30. Haec ergo nauis ecclesia est, quae etsi quotidie saeculum istud tamquam aliquod pelagus sortitur infestum, numquam eliditur ad saxum nec mergitur ad profundum. Nauem autem ecclesiam esse diuinis testimoniis probamus, 210 Sicut ait : llic transierunt naues Tharsis, et alibi : Aduersus

omnem nauem maris, quia sunt ecclesiae saeculi, quae totam sibi spem, quod fit in hoc tempore, non tam de deo quam de potestatibus huius saeculi repromittunt. XIV. 91. Sed quod ait : Vias mawis nauigantis, proprie 215 significat, quod in tempore dirae modo persecutionis .comprehendi omnino non posset, quemadmodum uiuida per interitum et diues per damna reddatur, sicut ait ex persona ipsius psalmographus : Zn tribulatione dilatasti me. Quae ob hoc multis in locis aut soli comparatur aut lunae ; quae etsi 220 tunditur, non mouetur, et si moueatur, resurgit.

XV. 92. Et was, ait, wiri in iuuentute. Vir iste Christus

dominus noster est, sicut in Actibus apostolorum scriptum est : Viri Israelitae, audite haec uerba : Iesum Nazarenum uirum

a deo electum $n uobis, uirtutibus et signis et. bortentis approba225 tum, et apostolus : Vt omnes in wirum perfectum occurrere bossimus, in mensuram Christi, et alibi : Destinaui uos uni wivo wirginem. castam exhibere Christo. 33. Hic est uir, cuius uiae

cognosci in iuuentute non possunt. Quis enim aestimare animo possit aut capere, quanta ille opera exercuerit, cum secundum 230 hominem moraretur in terris, quae itinera uirtutum duxerit,

in quas uias beneficiorum circa humanum genus fuerit ingressus, dum claudis pedum restituit firmitatem, dum caecis lumina amissa reddit aut imponit condita, dum eloquium praestat mutis et surdis insinuat auditum, dum largum san255 guinis fluxum siccat in Martha, dum daemones pellit ex Maria, dum corpus rediuiui spiritus calore constringit in Lazaro, ut

quod mors sibi uindicarat ad poenam, lux denuo recepit ad 200 Ier. 1, 14. 210 Ps. 47, 8. 210/211 Is. 2, 16. 218 Ps. 4, 2. 223/225 JACE2, 122; 225/226 Eph. 4, 13. 226/229 II Cor. 11, 2. 235 Martia: Marc. 16, 9. Luc. 8, 2.

208 ad] ab PL 211 sunt (etiam) ? Bf, dirae] B7., miro PL (modo 7.4. nunc)

condita] ;. sepulta, Thes. 150, 83. Br.

211 saeculi] ;. haereticae B7. 219 quae] 7. nauis ecclesiae B7.

236 ut] B7. (praef. 159), et PL

215 233

DE SALOMONE XV, 33-XVI, 37

259

uitam ? 34. Ouid ille solidus gressus in fluctibus, quid reliquiae, de paucis panibus plus superesse saturata multitudine 24o quam fuisse ? Quid inopem in uino Galilaei coniugis apparatum, sed domini operibus pretiosum ? Et alia multa, sicut in euangelio dictum est, quae si omnia scripta essent, mundus ea capere non posset. Aut quid postremo descensus ad inferos aut ascensus ad caelum.? Quid illud, quod in passione ipsius

24; integram lucis consuetudinem sol habere non potuit, ut taceam

ruptum uelum, lapidem reuolutum ? Hae ergo uiae sunt in iuuentute, quas non tam deprehendere propheta quam enarrare se non posse testatus est. XVI. 35. Tales hic etiam dicit was meretricis, quae postea-

250 quam abluta est, dicit se nihil mali fecisse. Meretrix ista eccle-

siae typus est, aliquando in gentibus constituta, idolorum cultibus uitiata, quam uanae superstitionis stupra polluerant ; quam falsorum deorum adulteram fecerat multitudo, lasciuosque ac turpes incompositis motibus saltus (saltans» nemorum

255 et lucorum inculta lustrabat, dedita luxuriae, pompae genti-

lium mancipata. 36. Hanc posteaquam dominus noster Iesus Christus puro baptismatis fonte perfudit, ablutionem et criminis accepit et nominis per gratiam fidei. Post meretricem fit uirgo, quia uni se destinauit sponso. Nam et Raab illa 26o meretrix Hierichuntis, quae speculatores Iesu Naue excepit hospitio, et quod signo cocci signata est, qui color figuram Christi

sanguinis

indicabat,

et

quod

euersionem

ciuitatis

euasit ecclesiae typum habuit, quae per sanguinem Christi ruinam mundi istius secura non metuit. 37. Sic enim ait 26; propheta : Accife, inquit, tibi uxorem fornicariam et fac filios fornicationis.

Vbique enim, dilectissimi fratres, cultura ido-

lorum fornicatio nuncupata est, ut in Apocalypsi scriptum est : Et sinis fornicari seruos meos et manducare idolis dqmmolata. Denique Ierusalem ciuitas illa quondam nobilis Hebraeo-

270 rum, quotiescumque a ueritate deflexerat et idolis seruiebat, statim meretricis uocabulo nominabatur, sicut clamat Isaias :

Quomodo facta est meretrix ciuitas fidelis Sion ? Inde est ergo quod ait Salomon : Talis autem wia mulieris meretricis, quae

posteaquam abluta est, dicit se nihil mali fecisse.

242 cf. Ioh. 21, 25. 249/250 Prou. 30, 20. 259/261 Iosue 6, 25. 265/266 Os. 1, 2. 268/269 Apoc. 2, 20. 222/15: 1,02 T 243/244 Prou. 30, 20.

284 (saltans» B7.

RE :

be

)

4

»

ENT

"m NOS

E

240NOXAS B

JU

IX FRAGMENTA

EXPOSITIONIS

IN ECCLESIASTEN

PRAEFATIO Haec duo fragmenta Hispaniae Sacratae tom. LVI pag. 97 edidit et Gregorio uindicauit Vega, non indicato fonte, unde ea sumpserit ; post plus quam centum demum paginas, p. 225 **cod. no. 2 de la Catedral de Lérida" ea in commentario Taionis habere dicit ; in hoc commentario exhibentur p. 371 sq. : post quosdam Ecclesiastae uersus secundum ordinem eius, capitulorum a Taione expositos duorum uersuum (3, 2 et 3, 6) expositiones adduntur, quae aperte ex alio auctore sc. Gregorio excerptae sunt.

FRAGMENTVM

I.

Tempus nascendi et tempus moriendi.

Videtis ergo, dilectissimi fratres, de temporibus dominicae

natiuitatis et mortis haec fuisse praedicta. Sic autem natum de uirgine debetis accipere, ut non solum illud principale ; uerbum, quod dicitur 'est', sed et hominem ut dixi, quem suscepit, quem induit, hunc dominum et hominem natum credamus, quia qued nascitur, inquit, de carne, caro est, et quod nascitur de spiritu, spiritus ; passum autem et mortuum et sepultum et resurrexisse non deum, sed hominem, quia non

1o deus in homine, sed homo in deum resurrexit.

FRAGMENTVM

II.

Tempus custodiendi et tempus expellendi. Fuit itaque tempus quo custodita est a domino et protecta ciuitas Iherusalem, quae fuit mater ciuitatum Iuda, et fuit tempus, quo relicta est et expulsa. ; Sic enim Esaias praedixit : E? derelinquetur filia Sion sicut [umbraculum] casa in uinea. Quando autem reliquitur casa in uinea, nisi cum uindemia consummatur ? Sic et consummata

uindemia dominicae passionis botrus ille uenerabili crucis ligno compressus nouum nobis sanguinis salutare poculum 1o propinauit. Tunc ergo relicta est Iherusalem w£ casa in winea, quia iam passo Christo custodes angeli ab ea cum eodem domino recesserunt. Nam sicut culmus in segete non propter se, sed propter spicam a domino custoditur, collecta autem fruge 15 stipula in perditione relinquitur, ita Iherusalem non propter se principaliter, sed propter Ihesum Christum dominum nostrum,

qui exinde

secundum

carnem

nasci habebat,

ali-

quandiu est custodita ; collecto autem frumento, id est Christi corpore, unde panis uitae caelestis effectus est, tunc desolata 20 et derelicta est Iherusalem sicut stipula post messem, sicuti post uindemia casa in uinea. Et hoc est quod ait hoc in loco scriptura diuina : Tempus custodiendi et tempus expellendi. Fuit enim tempus, quo custodiretur, et fuit tempus, quo ex-

pelleretur. I, 1 Eccle. 5, 2.

II, 1 Eccle. 5, 6.

7/8 Ioh. 5, 6.

5/6 Is. 1, 8. Cf. Tract. Orig. II, 67.

l S

2

f. M

d

MTS

-

"e

is ; td

' i

/'à

*

E

»

.

7,

cS

EL

«tyi

j^ '

D»

ATMSDI stadi E

4

u gue

Yu

!

acer

"

Vn

*

*

a

fh

ahi

IN -

t

,

1.

tdo^

» P

£

e

ei

&

"

*

MEM

1v

5

eim

1

mm

;

9) An.

"L3 otio

^

T5

:

él

fex

ranged aiitem fe cp

L

LI

MA

pes

»

i

4

'

421

,

A^

-

"

"3"

i

]

y

&pmb

e

,

B

!n4 E

-

pi

oi uhi i—

En nx

-

PM

;

y

À

s

E

A

"

i)

artnet

-

ure

Vv

Ds

i

i347

MI.

ner

C dim (me nos 2

sob

)ilk

^

r

EM

hte

Basti

im

[euge

" -

vu

(8465

"

!

&

]

!

"T

,

Y

*? a6

"

hos

E55;

Ihe

oT

desur n

nw

: ü

.

;

Mna

pet

m

Ll

.

&lilulet

)

4n

a'revmut

suos de

T*rQuPq

"—

2 "Enea adip

i$

i

i

"ong

fas

hos

Tu

DIS

amr b

amit

Ji

wea

qutd ot

is E-

^ J -

ungmeea

fiu

j

d M.

Des

dl

M

53 nio"*?*

* i

itt iui qe uie x x

|

^ TABITTSELELI

dito éinaq' Shan. 0190 it»edytbil ZLU

Wut fe casvyiletess

P

I

;'

OE B

i

Ne "p

nisi. Eig

bà Holdg d

1o

aAnzsmdbeq

hm

oU Ji e. rant D

B

6 üom qnesd enia est.

:

b.

o IRR

!

[i

FI iitenb 10 EM synsbaugs feog

i5hotebéfua

ud

"

53 sedis)

]

Aa abd rdi B m

i

53

noQues ehuumrs bip RMNDE du3 ; £2:501e) dep pibitedp

si sardo

salate

e

-

uim IR

cae otzj .oitrisurn eret

a0!

wee

*s.;

MES "

abl q. Sod ua Deor i

E di tH

«

nm

Ae fein npo n» là

Meunsb

|

€ ]

VQ ma & ÉMaeuaepb

AM

;

d

j rabat - xfi

MN

43

m

Limdurumvilaemi

*t.

d

,

ud

] E

X FIDES

ROMANORVM

C.C. LXIX

PRAEFATIO Inter dubia collocamus tria symbola fidei quae Gregorio attribuuntur, Fidem Romanorum, Fidem Catholicam (ad Damasum) et Fidem Sancti Hieronymi. Fidem Romanorum a. nobis iam in uol. IX p. 129b editam hic repetimus, ut facilius cum Fide Catholica comparari possit ; praeterea in apparatu critico addidimus collationem cum aliis editionibus, scilicet I Ps. Phoebadii libello fidei, PL 20, 49,

II

Gestis Liberii, PL 8, 1388? inde a uerbis lin. 8 deum de

III

Libello fidei PL 56, 583^-585^, quem Gregorio Baetico Eliberritano episcopo tribuit Quesnelius (PL 39, 2180 b), Ps. Augustini serm. 235 PL 39, 2180 : qui ex Fide Romana et Fide Catholica conflatus est sic : l. 3-21 ex Fide Romana ; l. 21 ideoque - 36 de uirgine Maria ex Fide Cath. ; l. 36 uerbum carnem facium - 43 ambigamus ex Fide

deo,

IV

Rom. ;

V

l. 43 non enim amüsit - 59 regni caelorum ex Fide Cath. Gregorio Nazianzeno falso adscripta oratio quinquagesima, ed. Iacobus Billius Prunaeus, Coloniae, sumptibus

Mauritii Georgii Weidmanni 1690 p. 736 sq. (est Ps. Hier. epist. 15, quam Migne non expressit). De uerbis 1l. 7 id est siue ut,est notandum est hoc : genuit filóum uerum, id est deus de deo recte se habet, haud ita raro

enim in oppositione nominatiuus non constructus legitur, cuius exempla in praefatione sub numero 44) congessimus (quod post nominatiuos dews et wiia accusatiui sequuntur, huius quoque inconcinnitatis exempla habes ibidem). Qui nominatiuos ab norma grammatica abhorrere putauit, «£ est scripsit, accusatiuos autem mutare non ausus retinuit. Codices adhibuit in editione sua A. E. Burn (An Introduction to the Creeds, London 1899, p. 216 sq.) hos : 4A L M*

Partis. B.N. 3836 in Gestis Liberii, saec. virI Leidens. xvirr. 67 F, saec. vir/rx Monac. lat. 6330, saec. virr[1x Monac. lat. 14008, saec. x Patris. B.N. 1451, saec. vim ex.

Paris. B.N. 38484, saec. vir/1x Patis; BN: 2341) Saec. X

Vatic. 1342, saec. 1x/x NUOvTE Nos apparatum eius criticum contraximus.

Litteris CAPITALIBVS expressimus ea, quae Fides Romano-

rum et Fides Catholica habent communia.

FIDES ROMANORVM 1. CREDIMVS IN VNVM DEVM PATREM OMNIPOTENTEM ET IN VNVM unigenitum filium eius IHEsvM CHRIsTVM, deum et dominum saluatorem nostrum, ET SPIRITVM SANCTVM DEVM ;

NON TRES DEOS, SED PATREM ET FILIVM ET SPIRITVM SANCTVM 5 VNVM DEVM esse CONFITEMVR ; 2, NON SIC VNVM DEVM QVASI SOLITARIVM NEC EVNDEM, QVI IPSE SIBI PATER SIT, IPSE ET FILIVS, SED PATREM uerum, QVI GENVIT filium uerum, id est deus de deo, lumen de lumine, uita ex uita, perfectum ex

perfecto, totum a toto, plenum a pleno, non creatum, sed 1o genitum, non ex nihilo, sed ex patre, unius substantiae cum

patre. 9. SPIRITVM NEQVE

GENITVM,

VERO

NON

SANCTVM

CREATVM

NEC

deum

NON

FACTVM,

INGENITVM

sed patris et

filii, semper in patre et filio COAETERNVM ueneramur, unum tamen deum, quia ex uno patre totum quod patris est deus 1; natus est filius et in patre totum quod inest totum genuit filium. 4. Pater filium generans non minuit nec amisit plenitudinis suae deitatem. Totum autem quod est deus pater id esse et filium ab eo natum certissime tenentes cum spiritu sancto unum deum piissime confitemur. 5. Credimus Ihesum Chri:0 Stum dominum nostrum dei filium per quem omnia facta sunt quae in caelis et quae in terra uisibilia et inuisibilia propter nostram salutem descendisse de caelo, qui nunquam desierit esse in caelo, et natum de spiritu sancto ex uirgine Maria. 6. Verbum caro factum NON AMISIT QVOD ERAT, SED 25 COEPIT ESSE, QVOD NON ERAT, non demutatum, sed deum

permanentem etiam hominem natum, non putatiue, sed uere, non aerium, sed corporeum,

non phantasium,

sed carneum,

1 patrem V, I II III IV, oz. cetz. alf. in unum ozz. IV V 2 Ihes. Chr. oz. Y TIT 4 sed Zabent ante 6 unum I III esse] colimus et IV unum I IIT IV, oz. Burn (errore ?) 6 eundem] eum denique IV ? id est P R pr. z., IV (e£ deum e uitam), ut est M? Q V, T III (ez PL, 62, 287€] deum ... uitam), et est L. 8 lumine, deum uerum de deo uero, omnipotentem de omnipotente, uitam IV

uita-perfecto ozz. II ex a/7. L. P, IL IV, de cez. 10 cum patre, quod gtaece dicitur ópovouov IV 11 deum nostrum II 12 sed de patre procedentem (et filio a4. IV), patris 4 M* R, ILIV 13 filii spiritum IV in L M* POV,lIIIIV,cum.4 M! B, lI coaet. et coaequalem et coopetatorem confitemut et uen. IV Veneramurt tamen unum deum I III — 14/15 natus est f. d. IIII 15/16 genuit in filium V 17 deus p. est d M*? Q V, TTIIII 18 ' ab eo natum oz. Il tenentis 4 P V7, confitentes 74! (sic Burz), I1, credentes V^ una cum M! credimus oz. Q, I III (;deo 22 descendit 4 OQ, T IIl) 21 quae (2/7.) om. A4 Q R. V, I1 V 23 desiit L. R. et natum] natus I III 23/24. Martia uirg. M? V II 24 carnem IV 24 amisisse e7 28 coepisse V/ — 35 fuerat M! O R. V, I III demutatum] deum mutatum 7 ^ deum oz. I III 26 etiam ozz. IV 24 aereum JA L| M! II IV, eteum M? V, hereum R pr. z. phantasium 74 M?, f- M! Q R, fantasia L (-am), P V, phantasticum I II III IVV

268

FIDES ROMANORVM

ossa, sanguinem, sensum et animam habentem. Ita uerum hominem ut uerum deum, unum eundemque uerum hominem 3o et uerum deum intelligimus, ita ut uerum deum uerum hominem fuisse nullo modo ambigimus confitendum. ?. Hunc

eundem Ihesum Christum ADIMPLEVISSE LEGEM et prophetas, passum

sub Pontio Pilato, crucifixum secundum

scripturas,

mortuum et sepultum secundum scripturas tertia die a mortuis 5; resurrexisse, adsumptum in caelis SEDERE AD DEXTERAM PATRIS, inde uenturum iudicare uiuos et mortuos. 8. Exspectamus IN HVIVS MORTE ET SANGVINE MVNDATOS remissionem peccatorum consecutos RESVSCITANDOS nos in his corporibus et IN EADEM CARNE QVA NVNC sumus, sicut et ipse in eadem 4o carne,

qua natus,

passus

et mortuus

est, et resurrexit,

et

animas cum hac carne uel corpora nostra accepturos ab eo AVT VITAM AETERNAM PRAEMIVM BONI MERITI AVT sententiam PRO PECCATIS AETERNI SVPPLICII. 28 Ita - 31 confitendum] ita u. deum et u. hominem int., ita u. hominem u. deum f. n. m. ambigimus. Confitendum est I III, hoc est perfectum hominem uerum hominem et uerum deum intelligimus, ut uerum deum uerum hominem fuisse nullo modo ambigamus IV 29 ut oz. V^ alf. uerum A L, TII HI IV V, uero cec. Burn 29 a//. hominem - 30 deum uerum oz. Il (per borzzoeotel.) 31 ambigamus V 32 dominum nostrum I. Chr. Q R, TIIT, dominum I. Chr. ZA Mi pz TT 384 mortuum - scripturas ozz. IL (per bomoeotel.) 38 surrexisse I 85 caelis 44 L, M! P Q R, 1L, -os T III V,-um M? I 36/3* exspectamus. In 1 III, expectamus et saeculum per ignem 4A (spect.), lI, ozz. cefera 37 emundatos V 88 nos ab eo LL M13? Q V, TII 40 natus est LL Q, I TII V et passus I est et ozz. I TII 41 acceptutos ozz. Q, T TII 42 aut]ad P 43 suppl. recepturos Q, I III

XI FIDES

CATHOLICA

PRAEFATIO Fidem Catholicam Burn p. 245 sq. edidit ex his codicibus : G' G*?

Sangallensi 125, saec. vri Sangallensi 159, saec. x Augiensi (Karlsruhe) xvi, saec. 1x (quid K* significet, non indicauit)

Leidensi xvir. 67 F, saec. vii[ix Mediolanensi Ambrosiano O. 212 sup., saec. VIII Eq dej jedesParisino B.N. 1684, saec. x1 ex.

Accedit ad hos testes ut in Fide Romanorum Ps. Aug. serm. 235 PL 39, 2180 (V). In codicibus auctor indicatur Hieronymus ; inscriptiones singulorum sunt hae : Fides Hieronimi ad Damasum Papam Epistola Hieronimi ad Papam Damasum de symbolo Fides beati Hieronimi presbyteri ad Damasum Papam Exemplar fidei chatolice sancti Hieronimi presbiteri Hieronimi incipit fides IU ium se Hieronimi de Fide apud Bethleem.

Vltima uerba huius fidei: « Christo domino et witam consequeris braemia supplenda uidentur fere sic : (et? a Christo domino (eb remissionem jeccatorum» et wilam |(aeternam) consequeris praemia (praemio?).

FIDES CATHOLICA 1. CREDIMVS IN VNVM DEVM PATREM OMNIPOTENTEM ET IN VNVM dominum nostrum IuEesvM CunisTVvM filium dei ET IN SPIRITVM SANCTVM DEVM ; NON TRES DEOS, SED PATREM ET FILIVM ET SPIRITVM SANCTVM VNVM DEVM colimus et CONFI5 TEMVR ; 2. NON SIC VNVM DEVM QVASI SOLITARIVM NEC EVNDEM, QVI IPSE SIBI' PATER SIT, IPSE ET FILIVS, SED PATREM esse QVI GENVIT,

SANCTVM

filium esse, qui genitus sit, 9. SPIRITVM

NON

GENITVM

NEQVE

INGENITVM,

NON

VERO

CREATVM

NEQVE FACTVM, sed de patre procedentem, patri et filio 10 COAETERNVM et coaequalem et cooperatorem, quia scriptum est : Verbo domini caeli firmati sunt, id est a filio dei, et : Spiritu oris eius omnis uirtus eorum, et alibi : Emitte spiritum tuum et creabuntur et renouabis faciem terrae. 4, Ideoque in nomine patris et filii et spiritus sancti unum confitemur 1; deum, quia deus nomen est potestatis, non proprietatis : proprium nomen est patri pater et proprium nomen est filio filius et proprium nomen est spiritui sancto spiritus sanctus. 5. In hac trinitate unum deum credimus, quia ex uno patre quod est, unius cum patre naturae est uniusque substantiae 20 et unius potestatis. Pater filium genuit, non uoluntate nec necessitate, sed natura. 6. Filius ultimo tempore ad nos saluandos et AD IMPLENDAS SCRIPTVRAS descendit a patre, qui nunquam desiit esse cum patre, et conceptus est de spiritu sancto et natus ex uirgine, carnem, animam et sensum, hoc 25 est perfectum suscepit hominem NEC AMISIT QVOD ERAT, SED COEPIT ESSE QVOD NON ERAT, ita tamen, ut perfectus in suis

sit et uerus in nostris ; nam qui deus erat homo natus est, et qui homo natus est operatur ut deus, et qui operatur ut deus, ut homo moritur, et qui ut homo moritur, ut deus surgit. 7. 3o Qui deuicto mortis imperio cum ea carne qua natus et passus et mortuus fuerat, resurrexit, ascendit ad patrem SEDETQVE

AD DEXTERAM EIVS in gloriam quam semper habuit habetque. 8. IN HVIVS MORTE ET SANGVINE credimus EMVNDATOS nos ab 11.12 Ps. 232, 6.

12 Ps. 105, 50.

2 nostrum oz. L, P 3 deum oz. M 5$ deum oz. L P 9 de patre et filio G! L (K*) 12 emittes Gt? 18 nomen est p.d. K LL. M 18 In hac trinitate] Hanc trinitatem IV

19 est a/7. IV, oz. cett.

20 nec] non IV

21 tempore, per quem omnia facta sunt quae in caelis et quae in terra, uisibilia et inuisibilia ad nos salu. IV ex Pde Roz. 22 discendit K* L M, uenit IV 23 desiuit M et conceptus] quem credimus conceptum de sp. s. et natum de u. M. IV 24ex Matiau. GGKL.M 25 suscipit M 26 ita tamen ozz. IV ut

petf. sit in s. et uetus sit in n. IV 27 nam qui d. e. h. n. est ozz. IV surgit ut d. IV 80 imperio diabuli K* M L (-boli) — 31 sedit K M gloria IV eius IV 33 mundatos K pr. »., LL.M nos em. et ab IV

29 32

272 55

FIDES

CATHOLICA

eO RESVSCITANDOS die nouissima IN HAC CARNE QVA NVNC uiuimus et habemus, consecuturos ab ipso AVT VITAM AETERNAM PRAEMIVM BONI MERITI AVT poenam PRO PECCATIS AETERNI SVPPLICII. 9, Haec lege, haec retine, huic fidei animam tuam subiuga,

a Christo domino et uitam consequeris praemia. 34 in qua n. u. et quam h. IV 35 ab ipso] nos IV 36 praemium] pro praemio IV poenas IV 38/39 Haec lege ... praemia] Haec retinete ... animas uestras subiugate ... a Chr. d. ptaemia consecuturi tegni caelorum. Amen IV. 39 praemium Gt! K, Pr. z. M, et pr. G! M

XII FIDES

SANCTI

HIERONYMI

PRAEFATIO Hanc

fidem edidit

G. Morin

in Anecdotis

Maredsolanis,

III 3, 1903, 199 sq.. Gregorii nostri esse censet Wilmart, RB 30, I913, 274 n. 8.

Codices adhibuit in editione sua G. Morin hos : s. Michaelis ad Mosam 28, saec. 1x, fol. 145".

Oxon. Bodl. 147, saec. xri, fol. 78. Cantabrig., Colleg. Trinitat. O. 5. 5., saec. xv, fol. 96. oim Londin. Musaei Brit. Reg. 6 B. xirt., saec. xrr, fol. roo. de. gi

FIDES SANCTI HIERONYMI 1. Credo in unum deum patrem omnipotentem, uisibilium et inuisibilium factorem. Credo in unum dominum Iesum Christum filium dei, natum

de deo, deum de deo, lumen de

lumine, omnipotentem de omnipotente, deum uerum de deo ; uero, natum ante saecula, non factum, per quem facta sunt omnia in caelo et in terra. 2, Qui propter nostram salutem descendit de caelo, conceptus est de spiritu sancto, natus ex

Maria uirgine, passus est passione sub Pontio Pilato, sub Herode rege, crucifixus, sepultus, descendit ad inferna, cal-

1o cauit aculeum mortis, tertia die resurrexit, apparuit apostolis. Post haec ascendit ad caelos, sedet ad dexteram dei patris,

inde uenturus iudicare uiuos et mortuos. 3. Credo et in spiritum sanctum deum non ingenitum neque genitum, non creatum neque factum, sed patri et filio coaeternum. Credo 1; remissionem peccatorum in sancta ecclesia catholica, sanctorum communionem, carnis resurrectionem ad uitam aeternam.

Amen. Inscriptio : Incipit de fide sancti Hieronymi presbyteri M O L, Fides beat Iheronimi ad Augustinum C 3 deum de deo o». M (?) 4 est om. M 8 passione oz. C sub. Herode rege cuz crucifixus commectunt O C L 10 resurrexit a mortuis IL 11 sedit M

i pvosfi GRON TRO NE r

J

oc sedia comuni 0 m Maie E015 784 wet ui HY Pat xh bab Nes A

E

Eu

-

T4

b.

EE

-— 20

Á d

asm

JE

E

died

N

Croat

15

yr ied MINj/t-dr

e *

san ido b rel

4 D"

8A b«gs - rin iliam

Mar Nw

obe

7

hd) Fus - E

E

E

E

wrgitien abri E E ttis wu)

T 16 din UE cefinin Pa sooner mE wat €wpRR dgipiitt9^! ng) gem

arureiis02

25

DS.

MU »" (d»s3 edi

Miisheat v neqqa remus aded ots pronti cn eu eu M NU remos: bos thin puli, bu tna det 1u0 UL

|

Br :

multis:

LUE se [da

E

Fit'é

xir: de

im d RD

"e"

ies uh

40

u umag i dad

EL —

Y d BEEN

n

pat adt

etd.

,

24

bi

alba 9o Pih De soobice! *npesi ctnbum

uibus .asibelieo alieni ce 532045 0$ tOredehpen Cyn decorar auris Iw preritveriuen (Gio. petentem Kum -—

CUP TT 4 f3 MP 5 * aJ M coy ome

m

bala sn dein

NETT

opm

dmi

jessil "een

oe

ei

s

ata) Ma

diu MEXI—E

E

I

XIII DE

DIVERSIS

GENERIBVS

LEPRARVM

PRAEFATIO Tractatum hunc in Hieronymi operum appendice editum (epist. 34 PL 30, 245 [253] Gregorio attribuit Wilmart (Bulletin. d'ancienne. littérature. chrétienne latine 1, n. 112) assentiente Vaccari (Biblica, 3, 1922, pp. 188-193), Vega inter opuscula dubia collocauit (Espafia Sagrada, 56, 1957, p. ror). Certe stilus a Gregoriano quam maxime abhorret et, quod maximi est momenti, Leuitici locos de lepra agentes auctor indiligentissime e memoria affert : lege ex. gr. quae $ 13 de mundatione leprarum dicit. Prorsus autem ineptum est, quod in ultima sententia paragraphi quartae profertur : s? homines lepra polluantur, quid hi faciunt, qui grawioribus morbis corporum. praegrauantur ? Hoc enim ad propositum tractatoris minime pertinet neque uerum est lepra grauiores esse morbos. Textus compluribus locis corruptus etiam ex cod. Escorialensi a-II-3 f. 10 emendari non posse dicitur a Vega p. 201. Nos potissimum ideo hoc opusculum repetimus, quia aliquot locis corruptelas emendasse nobis uidemur.

I. 1. Admirabile diuinae dispositionis examen : quae exhiberi sibi deus ac deferri uoluit, magno consilio et solerti scientia ac ratione mandauit. Diuersa enim hominum moribus genera naturarum diuersis statuit praeceptorum sententiis ; gubernari, aliis enim imaginarium legis opus quasi sub ueritatis colore depinxit, aliis corpus ipsius ueritatis declarauit. 2, Quos enim obuolutos adhuc mundi caligine ad comprehendenda ea, quae germana erant ac solida, perpendit, eis obseruantiae ordine(m) suspenso subtili(que» quodammodo 10 examine susurrauit ; quos autem deprehendere posse absolutum praedicationis carmen agnouit, eis deus perfectam harmoniam solidae uocis intonuit. 3. Inde est, quod figuris et aenigmatibus lex prisca depingitur, quoniam, dum infirma Iudaeorum acies hebetatur et candidum scientiae claritatis 1; uigorem inspiciendi lumen non habent, necesse est, ut in uariis figuris figurarum color adhibeatur. Nam illis et uirtutum praemia supposita spe promittuntur et peccatorum notae inuruntur in corpore, his enim confirmantur alii, quibus alii transferuntur. 20 4, Praesens lectio exigit huiusmodi facere sermonem, quae diuersa leprarum genera deprehendenda in diuersis materiis designauit. Alia enim lepra in parietibus demonstratur, alia humano

notatur

in corpore, alia in uasculis, alia in ueste, alia

designatur in stamine, deinde quae injfhuiusmodiTquulneris 25 loco crebra ac uaria pellicula deputa[n]tur. Quid enim dicam ?Tot sunt genera, quot colores : alia pallida, alia tetra, alia rubicunda. Deinde si homines lepra, quod est insitum naturae uitio, polluantur, quid hi faciunt, qui grauioribus morbis corporum praegrauantur ? io II. 5, Sed ageiam uideamus genera leprarum, ut medelarum causas agnoscere atque probare possimus. Si fuerit inquit lepra alba uel rubicunda siue tetra uel pallida uel si florens, ait,

hoc est toto corpore decurrens. Nam est detestabilis lepra, quae omnino mundari non possit, est et quae facilem habeat 22 in patietibus : Leu. 14, 34. 23 in corpore : Leu. 13, 2 sqq. 23 in uasculis : Leu 13, 49 ? C£. Aug. Quaest. in Hept., Leu. LI (C.C. 35, p. 210-211) : in omni uase operario pellis. 23 in| ueste :: Leu. 13, 47. 14, 55. 24 in stamine : Leu. 15, 48. 24 sq. Leu. r3, 18 sqq. 31/32 aec uerba sic in Leu. non leguntur (alba : 13, 10. subrufa : 13, 19. tufa : 13, 42. subobscura : 13, 21.26).

1 examen 7.q. documentum 3 moribus : de dar. cf. praef. 52 9 ordinem Br. 9 subtilique Maresch 10 examine 7.q. diligentia ; an praecepto ? 10 deprehendere z.g. cozzprebendere 11 carmen : cf. Thes. 466, 80 (Zeno 2, 1, 1 in exordio catminis sacti 7. Geneseos) 19 transferuntur 7. zuantur 20 facete B7., ferre ed. 21 deprehendenda : praef. 93c 24 huiusmodi] alicuius ? 25 deputatur B/. (demutatut ?) 30/31 medelarum causas abundanter pro medelas :

praef. 1??

280

40

45

50

5p]

DE DIV. GEN. LEPRARVM

II, 5-IV, 1o

mundationem ; alia quoque aduentitia, alia innata deprehenditur; quae omnia nisi spiritaliter sentiantur, rationem intelligentiae simplicis non admittunt. 6. Nam diuina sapientia legis suae profundum in huius extrema. saeculi regione quasi templum suo nomine consecratum intra ciuitatisjfalteriusT moenia collocauit, cuius constructio atque opus quamuis magnificum uideatur, interior tamen aditus non omnibus reseratur. Multi enim mirantur ornamenta uit(r»iorum, sed interioris scientiae aditus reserare non possunt. III. 7. Quare oranda est diuina dignatio, ut pulsantibus nobis intelligentiae patescat ingressus. Iubetur igitur diuersa leprarum genera sacerdos templi diligenter inspicere atque earum habitus uel colores pleniori consideratione deprehendere. A coloribus enim lepra refertur posse agnosci, quos tamen ad peccatum magis animae quam ad morbum corporis manifestum est pertinere. Diuersi etenim colores diuersas animi indicant maculas. 8. Cum igitur pallida lepra conspicitur, languens et aegra fides animae denotatur ;cum autem rubicunda deprehenditur, mens furore atque iracundia inflammata et homicidii cruore respersa cognoscitur ; cum uero alba, tunc haereticorum

fucata et male munda

conscientia

condemnatur. IV. 9, Sed alia lepra in capite, alia oriri perhibetur in barba. Sunt enim haeretici, qui deum patrem uidentur tantummodo blasphemare ut Manichaeus, qui non solum eum factorem 6o denegat mundi, uerum etiam malorum profitetur esse auctorem. Hi sunt, qui lepram in capite portare uidentur. Cafut enim inquit apostolus wi/à Christus est. Quae uero lepra in barba portatur, hi sunt, qui blasphemare uidentur in filium ; Christum enim in aduentu pristino perfecti uiri aeuum agen- 65 tem quasi tricenariae aetatis uirilitas decorauit. 10. Sed et si tetra inquit et liuida fuerit, quid aliud quam liuidam et liuoris maculis exsecrandam designat ? Si autem ait nigra fuerit lepra, fumo utique idololatriae et sacrificiorum nidoribus est notata. Si autem inquit florens lepra [uerit et cooperuerit omnem 79 pellem) flore(m|] maculationis a capite usque ad. pedes, uisu sacerdotis diiudicabitur. Videbit enim sacerdos : et ecce lepra cooperuit omnem. pellem. corporis, ei mundabit illum sacerdos a maculatione, quoniam in albumt mutabitur. B7 Leu. 15, 29. 61/62 I Cor. rr, 3. 65/66 Leu. 13, 21.26 subobscura. 6? Leu. 13, 31 capillum nigrum. 69/13 Leu. 13, 12.13. Cf. Hesychii cozzz. in Leu. IV, xiii (P.G. 93, col. 929 C-D).

42 uittiorum Ve£fers (i. fenestrarum. uitrearum coloratarum) ; aicorum Mewald? ; aedificiorum B£., Egger, Hornstein 66 liuidam et] uitam? v0 suppl. ei corr. Bt.

DE DIV. GEN. LEPRARVM

V, ir-VII, 17

281

V. 11. In hac lepra, quam quasi albam et florentem desig7; nat, diuersa crimina uarie deprehendit, quia cum mundialis uitae uoluptas quasi candida et florens existimatur, tum graue uitiorum contagium grassatur in corpore ; nam aut auaritiae aut libidinis maculae perpatescunt. 12, Sed hanc lepram cito dicit posse mundari; auaritiae enim crimen facile curare 8o potest, qui conuersus ad dominum et ea quae possederit indigentium alimoniae ministrauerit ita, ut dominus in euangelio ait : Verum date eleemosynam. et ecce omnta uobis munda sunt. 13. Libidinem quoque celeriter mundare poterit, si ieiuniis frequentissimis et abstinentia corpus retinuerit. Sed his 8s omnibus medelam per sacerdotem praecepit dominus adhiberi; dicit enim esse lepram, quae sacrificiorum oblationibus emundetur, aliam uero quam aquae facilius abluant necnon et quae extra castra posita mundetur ; esse quoque lepram asserit quae mundari omnino non possit. 9o VI. 14. THorum igitur secundum figuram grauiorum peccatorum crimina congreganturf. Alia sunt, quae ante baptismum uidentur esse commissa, quae tamen per gratiam baptismi diluuntur ; alia uero, quae post lauationem baptismatis perpetrantur, quae siue grauiora siue minora peccata sint, 95 uisus tamen sacerdotis emundat. Quodcumque enim modicum delictum fuerit, potest a sacerdote omnino relaxari; quae autem grauiora sunt, disciplina debent ecclesiasticae regulae et oratione purgari; quae uero insanabilia sunt, deo iudici reseruantur. 15. Et inde est, quod in hoc loco ait, unumquem100 que secundum quod habet, (in? propriam curationem sacrificium offerre debere, id est, unusquisque (qui» secundum quod se deliquisse cognoscit siue per carnalem concupiscentiam seu per idololatriam seu periurio seu mendacio quasi leprae se uitiis intelligit maculatum prout potuerit, deo 105 sacrificare non desinat. 16, Sed dicit genus esse leprae, quod omnino mundari non possit, et ideo huiusmodi homo extra castra iubetur expelli. Hoc est sane crimen, quod admittitur in spiritum sanctum, blasphemiae scilicet, sicut ipse dominus in euangelio ait : Qu? $eccauerit in. spiritum sanctum, non ve110 snilletur ei neque hic neque in. futuro. VII. 17. Adiecit autem scriptura diuina lepram esse in uasculis, lepram in parietibus, lepram in uestibus, lepram in 82 Luc.

xi, 41.

86/89 Leu.

14, 4 Sqq.

S7 aquae : cf. Leu.

14, 51 sqq.

105/106 99 Leu. 14, 21. 88/89 ubi? 88 extra castta : cf. Leu. 15, 46. 112 in parieti112 in uasculis : cf. lin. 23. 109/110 Matth. 12, 32. ubi ? 112/113 in stamine : 112 in uestibus : 13, 47. 14, 55. bus : Leu. 14, 34.55.

13, 48.

$80 et : praef. 176 22

100 (in» Bt. 2 Leu. *

14, 32

101 (qui? Br. C.C, LXIX

282

IIS

I20

DE DIV. GEN. LEPRARVM

VII, 17-IX, 21

stamine ; sed quomodo in his rebus lepra esse possit, penitus ignoro ; quae quia uita carent, etiam sensu carere necesse est. Sed ego arbitror, cum in parietibus domus lepra esse referatur, haereticorum perfidiam notari. Quid enim non polluitur, ubi adulterinae doctrinae blashemia praedicatur ? 18. Ideo hanc lepram sacerdos iubetur a parietibus emundare, ut catholicae ueritatis doctrina maculosa haereticorum uerba depellat. Cum autem lepra in uasculis dicitur esse, proprii corporis delicta

monstrantur; uasa autem hominum corporibus comparat apostolus : Habentes inquit thesaurum hunc in uasis fictilibus.

In stamine autem quomodo lepra esse potest, nisi quia stamine anima hominis fidelis designatur ? Quae cum tentationibus 125 ut fusum filorum tenuitate torquetur, firmioris uirtutis soliditate constringitur. VIII. 19. Stat ergo anima ut densissimum stamen erecta, corporis uero sensus ut trama stamini subiacebit. Et ideo etiam in trama lepram esse designat, quia alia corporis, alia 130 animae peccata significat. Sed quid pro mundatione leprarum aut duo agni anniculi aut tortula olei aut duae gallinae iubentur offerri? In duobus ergo agnis duo Christi significantur aduentus, in quibus credere oportet, ut —|emundari a lepra peccatorum prius mereamur, unum cum uenit et 155 passus est, alium quo est uenturus in gloria. 20. Sed uitulum inquit offerat : hoc animalium genere gentes crucis Christi iugo subiugandas esse demonstrat. Duae gallinae animam indicare uidentur et carnem. Sed unam inquit gallinam occides, alteram aqua ablues et dimittes. Caro utique in passione 140 iubetur occidi, anima uero, quae per naturam

aeternae morti

uidetur esse subrefta abluta aqua baptismatis a criminibus relaxari. IX. 21. Sed et lignum inquit cedrinum. Imputribile hoc ligni genus esse nemo est qui nesciat. Ergo per cedrum incor145 ruptam mentem et stabilem fidem uoluit ostendi ; hyssopum autem preces orationesque demonstrat. Sed et coccum scilicet martyrii gloriam manifestat. Qui mediocris est, ait, quod ualet offerat, id est, si quis non omnes diuitias caelestium est cha150

rismatum consecutus, uel potest etsi minimum deo deuotionis suae deportare obsequium, ut, si uirginitatem quis obseruare non potuit, unius coniugis saltem castum cubile custodiat,

129 in trama : Leu. 13, 48 subtegmine. 130/132 Leu. 14, 1o. 135/136 ubi ? 138/139 cf. Leu. 14, 5.6. 143 cf. Leu. 14, 4. 145 hyssopum : Leu. 14, 4. 146 coccum : Leu. 14, 4. 147/148 cf. Leu. 14, 21.

121 autem 7.q. enizz, Thes. 1588, 38

129 trama /.q. subzezzen

141 subrepta Marescb, subiecta ed.

142 relaxati pro relaxatut : praef. 90.

130 quid Z.4. cur

DE DIV. GEN. LEPRARVM

IX, 21-23

283

uel qui martyrii tropaeum non ualuit reportare, fugae se praesidiis deo seruet inuictum. 22, Et olei inquit tortulam offerat, utique misericordiae gratiam : etiamsi clarissimam 15; sanctimoniae facem praeferre non ualuit, lucernam saltem fidei non exstinguat. 23. Videtis ergo, dilectissimi fratres, nullam esse tam exiguam spiritalis gratiae paupertatem, quae ad offerendum sacrificium deo non quamcumque possit sanctimoniae oblatio16o nem offerre. 183 Leu. 14, 10.

154 misericordia e7 186 fides inuicem repugnant.

)

EN

aab *

E

Le

ud

*

1

"i

iv

F

uu

D

TT B

[

ond DRM

d

ai

2)

$

' n

TSUSITD.

ix

res

E

ctun

" "

iei

ABLT

ORT. H

-

CAD

d ü

-—

L3

Man by

LE

uti

]

b

Pm

PP Wo

b L

-—

WIN

OFEN

-

ie

- kd

"US

^de)

ap E

Li

—

ie ean,

id

: 2174

PE

ORRECAMOE

-

e T[

3

FAVSTINI OPERA

EDIDIT M.SIMONETTI

PRAEFATIO Perpauca de Faustino comperta habemus, ex ipsius operibus hausta : nam ex hoc fonte manasse uidentur illa quoque quae de eo scripsit Gennadius in libello De uiris illustribus (c. 16). Saeculo quarto uergente fuit Romae Faustinus Luciferianorum (!) presbyter. A Flaccilla, Theodosii uxore, rogatus, ante annum 386:(?) libellum De Trinitate scripsit contra Arrianos

et Macedonianos

: Hilarium

haud

dubie

secutus,

Athanasium quoque atque Ambrosium, quos autem non sine

ulla libertate adhibuit ac suo ingenio accommodauit (3), Faustinus primum Arrianorum dogmata in uniuersum adducit et refutat, deinde singillatim de singulis disputat quaestionibus, praecipue de nonnullis Scripturarum locis, quos Arriani ad doctrinam suam fulciendam adducebant, peculiari singularique ratione eos interpretantes. Circa eundem annum, ab orthodoxis incusatus qui Sabellii haeresim tueretur, professionem edidit, qua ostendit fidem suam integram esse nec non cum Nicaenae synodi fide congruentem, et miratur catholicos probari posse suos aduersarios, qui Patris et Filii et Spiritus Sancti tres substantias confiterentur ; his uerbis Faustinus haud dubie impugnat Orientalium doctrinam ad tres hypostases pertinentem, et praecipue decreta Alexandrinae synodi anno 362 habitae : nam eum fugiebat Graecum uerbum tam diuersa significatione adhiberi posse, ut de Trinitate liceret uel unam hypostasin (id est substantiam, naturam), uel tres hypostases (id est personas) profiteri (5). Faustinus

affert,

Libello precum, qui uulgo nuncupatur (5), anno Theodosio imperatori oblato (7), in quo amare queritur rianos crudelibus insectationibus uexationibusque episcopis affici qui antea Arrianis fauerant et postea, Constantio, nimia facilitate in fidelium communionem

Eandem

criminationem

in aduersarios

384 (9 Lucifeab illis mortuo recepti

(1) Hoc nomine Romae appellati sunt illi seueriores Christiani qui a fidelium communione desciuerant, mitiora reputantes Catholicorum agendi rationem nec non Alexandrinae synodi (an. 362) decreta de episcopis, qui Arrianis nimis indulserant Atriminensique perfidiae subscripserant. Non satis constat num Lucifer ipse hoc schisma iniuerit. (2) Nam hoc anno Flaccilla supremum obiit diem. (3) De Faustini fontibus cf. quae sctipsi in Sacris Erudiri, XIV, 1965, p. 70 sqq. (4) Nullo certo testimonio Mabillonius existimauit hanc fidei professionem a Faustino scriptam esse inter annos 379/381 : cft PL, 15, 51. (5) Proptie uereque libellus inscribitur : de confessione uerae fidei, ostentatione sacrae communionis, et persecutione aduersantium ueritati, preces Valentiniano "Theodosio et Arcadio oblatae. (6) Cfr A. FERRUA, Epigrammata Darmasiatta (Città del Vaticano 1942), p. 68, adu. 4. (7) Simul cum Faustino libellus Theodosio oblatus est a quodam Marcellino, de quo nihil compertum habemus : docti autem uiri consentiunt librum reuera 2 Faustino scriptum esse.

288

PRAEFATIO

erant. Etiam si non omnia quae Faustinus refert fide digna uideantur, attamen hic libellus magni momenti est, quippe qui nos multa de Luciferianorum secta doceat : nam Faustinus Theodosium certiorem facit quibus uexationibus Luciferiani in Italia, in Hispania, in Aegypto et in aliis imperii Romani partibus afficerentur (5). Libelli oblatio felicem habuit exitum : 'Theodosius enim rescripto statuit illis qui Gregorio Hispaniensi et Heraclidae Orientali (?) communicarent sine oppugnatione alicuius ac molestia uiuere licere nullisque eos appetentium insidiis circumuentionibusque pulsari debere. M. Simonetti. (8) Ex c. 107 huius opetis comperimus annis circiter 379/81 Faustinum se contulisse Eleutheropolim, in Palaestinam, ubi acerbe a Turbone uexatus est, illius urbis episcopo. (9) Gregorius Iliberitanus et Heraclidas fuerunt illis temporibus Luciferianae

sectae principes.

FAVSTINI DE TRINITATE

RECOGNOVIT

M. SIMONETTI

s

V

PERO

a

PECES MN

BATES

fie i

x;

cei

Vari m

Poseuel pum

"to

| pc " erar Ned 114

pou us

Nada

*

EIE

EN

mpliluz(5

j«s *

eile t * arri

ii epo

xeferilaus

unm

«tins

!

Ns

NEL

"

EE

ers

o

NE

erai

Sce

c, f

PX

;A

" TAM

"W2^

]

DA

J I -

v Ex i'

"

Pres: "

"

DNE ! D

i

Ex

"

EN

x

MT

NES.

|

E

"d

$^

"n

"

v

»

2i Á Mex EM | 4 dM Bde!

VIS

E e

"

-

r

i

v

d

f

le rds H

"d

"e

-

;

—

UY

fle

L'A

H

n]

E

L

|

2

K Ld

NY

B

s

B

M

B

» AN-

! l

í

A TUE Nw SALAM ol I-A!

Cw

j

pe»

jid. "eterne

MF 2Ho mius

I4

an Lors

eti

bi

ihre ID LIT.

CuMNTESINE aie

"d "e

fuceta

9

E

,

4 MK -

^p

i

ID

H quas (dyfu. crema ds itae AL ch TATE urbe dei

Dese S^.

e

UIT

.

mo Fede $554 ur

e

d PC e

ni df iles

uschid ipo

E

PMENS

edd 3 va diit nr

CN

Libellum (!) Faustini De Trinitate omni ex parte integrum unus tantum codex, simul cum Ambrosii Augustini Rufinique operibus, tradidit : Coloniensis XXXIII (Darmst. 2029), saeculo IX ex Viuariensi exemplari fortasse exaratus (C) (2). Codex neglegentius descriptus uidetur, qui compluribus erroribus, nonnullis lacunis, quibusdam quoque interpolationibus sit affectus : quae menda, magna ex parte, corrigere possumus subsidio editionis typis impressae, quam anno 1575 Romae Achilles Statius in lucem prodidit. Nam Statius Pomposiano quodam codice usus est, nunc amisso, breui tantum praefationis parte mutilo, quem ille doctus uir affirmat a se fideliter descriptum (St). Ex editione satis patet Pomposianum codicem non ab eodem archetypo manasse a quo Coloniensis descriptus est,nec non ilum textus recensionem praebuisse haud recentiorem nec prorsus deteriorem quam illam in Coloniensi codice traditam. Quae cum ita sint, ad rectam orationem constituendam, C et

Sí tam aequi parisque uidentur ponderis, ut cum diuersas tradant lectiones, nulla praeiudicata ratione, eas deligere debeamus quae singulis locis potiores uideantur. Vbi autem lectiones uariae in C et S? traditae eiusdem sunt ponderis, illas in Coloniensi codice traditas deligemus : nam eas in codice inspicere possumus,

cum

contra alia traditio, codice

Pomposiano amisso, ex editione typis impressa tantummodo cognoscatur. Non autem me fallit quam difficile sit eruere quae fuerit in his locis Faustini lectio. Aliquid auxilii afferre possunt nonnulli codices, qui singula libelli capita tradiderunt : Vaticanus Latinus 1319 (saec. XIII in. sub nomine Athanasii tradidit cc. 1-5 ex parte (V); Augiensis CCLI (saec. IX; A) Sangallensis 94 (saec. IX; G) Valencianensis 247 (saec. IX ; Va) Atrebatensis 620 (saec. XI; At) Londiniensis Mus. Brit. Add. 24902 (saec. XI/XII ; L) Parisinus 1754 (saec. XII; P) tradiderunt cc. 16-37 (3) ;Berolinensis 17 (Phill. 1674; saec. IX ; B) tradidit CC. 43-51 ex parte (*). Codices classis W consentiunt cum C in tot tantisque erroribus ut nullum dubium sit quin et illi et hic ab uno archetypo originem duxerint. V quoque consentit cum C in nonnullis erroribus, sed hi tales non sunt qui nos (1) Cfr Sacris Erudiri, XIV, 1963, p. so sqq., ubi fusius de huius opetis codicibus scripsi, nec non A. Wilmart, in $77. 44K. Wien, 1908, p. 24 sqq. (2) Cfr P. CoURCELLE, ILes Jeffres grecques en Occident, p. 571. (3) Siglo W hanc codicum classem designamus, cui adscribimus codices quoque Bononiensem 36 (saec. XII) ac Berolinensem "Theol. fol. 465 (saec. XIII). In omnibus codicibus huius classis Faustini libellus traditus est sub nomine Ambrosii, inter alia huius scriptotis operta. (4) Huic codici arte adhaeret Veronensis XV (13), saec. VIII exaratus, in quo tamen admodum corrupto perpauca tantum leguntur. In his codicibus Faustini opus sub nomine Ambrosii traditum est inter Hieronymi epistulas.

292

PRAEFATIO

affirmare pro certo cogant hos quoque codices ab eodem exemplari manasse, etiam si hoc ne ausim quidem negare. Editio princeps libelli, auctoritate codicis C nixa, in lucem prodiit Basileae apud Ioannem Fabrum Iluliacensem anno 1528. Romae anno 1575, ut supra diximus, Achilles Statius opus edidit sub nomine Gregorii Iiberitani : eum fugit libellum iam typis impressum esse sub nomine Faustini, nec quisquam aliquamdiu hoc animaduertit, ita ut semel atque iterum opus editum sit et uni et alteri auctori tributum. Detecto tandem errore, in Bibliotheca Patrum anno 1690 excusa liber editus est sub nomine Faustini sed ad fidem praesertim Statianae editionis, ut in insequentibus quoque editionibus. In Patrologia Latina, 13, 37 sqq. impressa est editio Gallandiana anni

1770.

FAVSTINI DE TRINITATE AD

AVGVSTAM

FLACCILLAM

CONSPECTVS CODICVM ET EDITIONVM

AY; Gal

Coloniensis XXXIII (Darm. 2029), ff. 67-101Y ; saec. IX. editio Achillis Statii (Romae 1575). editio Gallandii (a. 1770) in PL, 15, 57 sqq.

continet tantum cc. I-5 ex parte : Vaticanus Latinus 1319, ff. 258Y-259Y ; saec. X111 in.

Oa Va

Af

OUES

continent cc. 16-37 : Augiensis CCLI, ff. 1-26 ; saec. 1x. Sangallensis 94, ff. 2-31 ; saec. 1x. Valencianensis 247, ff. 54Y-69Y ; saec. Ix. Atrebatensis 620, ff. 34Y-38Y ; saec. XI. Londiniensis Mus. Brit. Add. 24902, ff. 108-124 ; saec. x1/xrt. Parisinus 1754, ff. 119-125" ; saec. XII. consensus codicum 44 G Va A£ L P

continet cc. 43-51 ex patte : Berolinensis 17 (Phill. 1674), ff. 316-318Y ; saec. 1x.

Bas

paucae tantum adducuntur lectiones ex Veronensi XV (13), ff. 119-122 ; saec. viri, admodum corrupto (— B). : editione principe ; Basileae 1528 (— C).

aceto et

DE TRINITATE 1. FAvsrTINVS AVGVSTAE FLACCILLAE.

Reginam te orbis Romanus suspicit ; et quia iam nihil est, PL 15, quo amplius crescere debeas in rebus humanis, sublimitatibus 57

non contenta terrenis, sacra in Deum fide caelestia desideras

; possidere, quae uerus Filius Dei in se pie credentibus pollicetur. Et hoc quasi una de sapientissimis elaboras, intellegens omnem hanc regni sublimitatem nihil profuturam, si non ad caelestem gloriam consequendam uerae fidei cognitione et defensione contendas. Et tamen apparet quam grata sis in

1o Christo Deo et Domino nostro, qui uobis hoc regnum tribuit,

cum sollicita interrogatione perquiris quomodo capitula illa soluantur, quae ab Arrianis aduersus catholicos sacrilegis interpretationibus opponuntur. Habens affectum uerae fidei, cupis, prout possibile est, intellegere quod fideliter credis, 1; quia et tunc magis anima religiosa uelut diuinis epulis pascitur, si quod credit intellegit. Sed et cum exsecraris impias uoces haereticorum, tamen religioso studio instrui aduersus eos desideras, ut et rationem iam respuas, ne hoc quod ex-

secraris, quasi ex regni potentia, praesumptionis uideatur esse, 7o non probationis. Sed huic tam pio tam necessario et pulcherrimo desiderio tuo, etsi me inparem uideo, tamen ut resistens

obuiam uenire non audeo. Confiteor enim quod hac me inhabilis conscientia et inperitia squalidi sermonis suffundit, ut taceam ; hac feruor fidei periculum credit esse, si taceam : 2; quomodo enim periculum non uidetur, si aduersus hostem impium prouocati, conscientia eloquendique uerecundia quasi terga uertamus ? Maxime cum in causa fidei non sermonum sublimitas requirenda est, quando ipsa sola testimonia diuina sufficiant, quae potentius operantur quam quaeuis facundi 3o oris eloquentia. Sed nec uitiorum conscientia cogitanda est, quando potius releuatur, si primo Deum non trepidet confi- PL 58 teri, exemplo illius euangelici latronis, qui quo die confessus est Deum, ipso die meruit in paradiso cum eo, quem confessus INSCRIPTIONES. incipit lica V, liber de trinitate ad gallam placidiam .$7, flaccillam imperatricem

ad augustam flaccillam C, incipit IIII de professione cathosancti gregorii hispaniensis heliberitanae sedis antistitis faustini episcopi de fide contra atianos opus egregium ad Bas, faustini ptesbyteti ad gallam placidiam de trinitate siue de fide contra arianos Ga/. C. 1, 1 faustinus 44. inueniti (. 34) ozz. $7, faustinus augustae flaccillae oz;z. 1^ 2suscipit 3sublimitantibus C 4noncontinentaterrenis / — indeo V^ Bpieoz.V 6hoc]C V,haec Ga] sapientissimi C Suera lV/ | cognitionem et defensionem C — 9/10 in christum deum et dominum nostrum l/ — 11 inquisitione V/ — 12 sacrilegis] C, sactae legis V Ga/ ; cf. c. 2,7 — 14 intellere C 16 si] C V, cum Bas Ga] exsectatis] C, -cretis Bas Gal, oz;. V. 17 aduersus] adcontra / | 18 et oz. V . ratione V . 21 uides C Gz/ 22 hec I 23 scientia I^ 24 hac]at l . credit esse si taceam pos/ hostem (/. 25) £rai. C Bas 26 aduersus] adcontra I^ 26 conscientiae loquendique C, conscientia eloquendi quae Bas Ga/ 29 potentius] V, potius C Ga facundi otis] V, fecundi otis C, fecundior Bas Gz/ 31 releuantur V — domino V 33 dominum I —inpatadisocumeo] V,cumeoinparadisum CGz/ — confessusest I7

DE TRINITATE 1-2

296

fuerat, inueniri. Incipiamus ergo, oboedientes religiosissimis 3; praeceptis

tuis, collidere

cum

aduersario,

non

quidem

de

nostris uiribus praesumentes, sed habentes fiduciam de patrocinio Saluatoris, aduersus quem more gentilium et furore Iudaeorum bellum exagitat impietas haereticorum. Sed quia in his quae scribere dignata es ex persona haeretico4o rum, uidi plurima esse confusa ita ut uidereris mihi non plenius nosse quae adserant Arriani, melius opinatus sum si primum liquido palam facerem quomodo credant et quomodo sub ambiguitate sermonis simplices animas capiant, et tunc maxime, cum sub communi confessione impia sua uerba 4; commendant : quia et tunc demum absolutionum fidelis responsio manifesta est, si prius sacrilegae sectae impia tergiuersatio propaletur. 2. (I, 1) De professione impia Arrianorum. Arriana impietas adserit multa quidem nobiscum iisdem sermonibus,

sed non iisdem sensibus,

cum

ad diuinae fidei

confessionem uocatur. Nam iisdem quibus et nos uocibus ; personat Deum Patrem et Deum Filium, et omnia a Deo Patre per Filium facta, et Filium ante saecula genitum. Sed cum nobiscum per haec uerba concordet, nihilominus sacrilegis uerborum interpretationibus a piis ecclesiae catholicae sensi-

bus abrumpit, ita dicens Patrem, ut non uere genuerit ; ita

r0 Filium quoque pronuntians, ut apud eum adoptione non natura sit filius, id est : ut aliunde ad filii nomen adsumptus, non uere de Deo Patre sit genitus. Nam licet et ante saecula

Filium natum esse fateatur, tamen ei initium tribuit dicendo :

Erat quando non erat. Sed et sic quoque per eum facta dicit PL 59

1; uniuersa, ut eum

adserat ex nullis exstantibus substitutum,

quia praesumpsit non uere de Deo Patre genitum. Et inde est quod ita uult haberi persuasum, Christum Deum quidem

esse, sed non uerum, cui initium deputetur ; et Filium quidem

ita, ut factus intellegatur esse, non natus. Si quidem non uere

20 de Patre natus est, sed de nihilo substitutus, ob hoc quoque

et mutabilem credit, quia in fide eius non uere Deus neque 34 cf. Lc 23, 43. c. 2, 8 cf. Alex. Ep. enc. 7 sqq (Opitz, p. 7 ; PG, 18, 573) ; Athan. v. dr. 1, 9 ; De syn., 15 ; Hil. De Trin. 4, 3 sqq. ; Ambr. Defide, 1, 5, 34 sqq. 34 inueniri] C V/, introire Bas Ga/ — incipiamus accedit 57 3 praesidiali ze pattocinio add. C Bas Ga] — 40 ita oz. C Ga] — 41 sumsi] C V 57, sumpsi Ga/ 42 facete Ga7 468 commendat C absolutionum] ad solutionem Ga7 47

praepaletur C. c. 2, 1 de professione impia artianorum oz. C, qui aufe multa (/. 2) add. de ptofessione arrianorum 2 nobiscum quidem 57 Ga/ 3 confitetur fos? sensibus add. $7 Ga] ^ idem corr. isdem C 5 deum az/e filium oz. V — 9 abrumpit] C V7 $7 Gal, -pitur coniecit in marg. 51 ; sed cf. abrumpere intransizive adbibitum T. |. L. 1, 141 10 pronuntias C 13 ei oz. V^ 17 habere $7 Ga/ 18 cui] cum C filius quidam C — 21 credidit corr. credit C —— quia oz. .57 deum C neque uete] non uerus 57 Ga/

DE TRINITATE

25

30

A

IO

15

2-3

297

uere Filius est. Et ut hos impios sensus apud ignaros uel simplices commendet, adhibet quoque, ut sibi uidetur, Scripturarum diuinarum testimonia, dicens ex persona sapientiae prolatum : Dominus creawit me inilium wiarum suarum in opera sua. Christum autem sapientiam esse apostolus quoque confirmat dicendo : Christum Dei uirtutem et Dei sapientiam. Constat ergo Christum, qui est — apostolo interprete — sapientia, esse creaturam : et iam, inquit, consequens est ut non sit uere Deus, qui sit creatura ; iam nec uere Filius, qui non sit a Deo genitus, sed creatus : et si creatus est, erat ergo

quando non erat. 3. (L, 2) Haec sunt nequitiae arma proposita, aduersus quae ire prouocamur, ut adsertionis aduersae propaletur impietas, non quidem nostro, ut diximus, ingenio, sed gratia Dei adiuuante semper pios conatus. Tu modo, quaeso ne squalido sermone fatigeris, sed rerum intenta uirtutibus da calculum ueritati. Hoc autem non ut librum scribimus, sed quasi cum praesente aduersario certis disputationibus dimicamus. Et in primis contra hoc quod dicunt : Erat quando non erat, occurrendum est quod semper fuerit, et opponendum de Euangelio testimonium, dicente Iohanne : Z*« $rincipio erat Verbum. Sicut enim Christus Dei sapientia et Dei uirtus est, ita et Dei Verbum est. Cum ergo ait : n frincipio erat Verbum, quomodo Arriana impietas dicit : Erat quando non erat ? In $rincipio — inquit — erat Verbum ; non dixit : In principio factum est Verbum : et utique quod in principio erat, semper fuisse credendum

est. Si enim, ut putat impietas, factura est Filius,

sine dubio Scriptura diuina hoc ipsum quod factus est in principio prodidisset, ex illa utique institutione, qua et Moyses locutus est dicendo : In $rincipio fecit Deus caelum et terram. 20

Si enim et Filius Dei factura esset, dixisset Iohannes

: In

principio factum est Verbum. Sed praeuidens euangelista, magis autem Spiritus Sanctus per euangelistam, futuros impiae mentis homines, qui dicerent de Filio : Erat quando non erat, ideo sic coepit : In $rincipio erat Verbum : nihil 25 Prou. 8, 22. 29 | Cor. 1, 24. €. 5, 10 Io. r, 1; cf. Athan. c. 74r. 1, 11; Hil. De Trin. 2, 13 sqq.

I'Cot. 1, 2422S.

14 cf. Greg. Ilib. Defide, 2.

11 cf.

19 Gen. 1, 1 ; cf. Athan. vc. Zr.

24 Io. 1, 1.

22 uel simplices oz. 57

25 probatum .$7 Ga/ deus C initium] 57 Ga, initio C V ; cf. ápyiv LXX, in initio Vg. 29 cteatura C — et iam inquit om. C 30 uere deus] C, uerus deus V/ 57 Ga uere filius] C V, uetus filius $7 Ga/ 31 et si creatus est oz. 57 Gal. c. 3, 1/2 quae ire prouocamur] quate precamur C 2 ptaepaletur C 3 4 ptaeut diximus nostto 57 Ga/ — 3/4 adiuuantis C V — 6 scripsimus C in oz. Ga] | 18 factum $7 Ga/ 17 ipsud C in oz. C sentem C 19 dicendo] scribendo C prodidisset] 57 Ga/, prodidisse et C, -diisse et I7 21 est oz. C 22 futurus C 23

"

C.C. LXIX

298 2)

DE TRINITATE 3-4

enim illo anterius est, qui inuenitur ante principium. Scripturae diuinae ob hoc editae sunt, ut secundum illarum sensum

nostram fidem dirigamus, non ut nostros sensus illarum sacris dictionibus

inseramus.

Viderit,

si sunt

quaedam

capitula,

quae sui obscuritate dare putantur occasionem ambiguitati3 o bus : certe in hoc capitulo nulla ambiguitatis occasio est. Non PL 4o licet interpreti aliter sentire, quam scriptum est, nec opus est ut nunc nostros sensus ingeramus : sufficit ad plenam percipiendae fidei notitiam, ut diuina uerba recitemus : Iq jrincipio — inquit — erat Verbum. Numquid aliqua hic est opinio temporis, numquid aliqua suspicio saeculorum uel aliquod interuallum puncti aut momenti alicuius, ut dicere audeas : Erat quando non erat ? 4. (L,.3) In frincipio — inquit — erat Verbum, et ne forte uerbum intellegas, quod est loquentis officium, sequitur : Et Verbum erat apud Deum : non dixit : Et uerbum quod 1ocutus est Deus, sed : Et Verbum erat abud Deum. Ipse postremo interpretatus est quid sit Verbum, dicens : E? Deus erat Verbum. Siin principio erat Verbum et hoc ipsum Verbum apud Deum erat et Deus erat Verbum, confusa est impietatis intentio. Probatur enim de hoc capitulo Christum Filium Dei et semper fuisse et semper inseparabilem a Patre et semper IO Deum. Sicut enim sine initio est, cum dicitur : /» $rincipio erat, sic et cum dicitur : apud Deum erat, inseparabilitas eius a Patre sine initio declaratur. Sed et cum hoc Verbum Deus esse definitur, non est ambiguum quod sine initio Deus creditur. Hoc enim quod praemisit dicens : In principio, ad omnia I I referendum est, id est : In $rincipio erat Verbum ; et cum sequitur : E? Verbum erat apud. Deum et Deus erat Verbum, sine dubio In principio subaudiendum est. Denique et ipse ita concludit dicens : Hoc erat in frincipio apud Deum. Quomodo ergo erat quando non erat, qui semper est ? quomodo ex nullis 20 exstantibus est, qui semper apud Patrem est ? quomodo creatura, qui semper Deus, immo et per quem uniuersa creatura est ? Sequitur enim : Omnia per ipsum facta sunt. Quomodo ergo ex nullis exstantibus factus est, per quem omnia facta E

883 Io. 1, 1.

c. 4, 1 Io. z, 1 ; cf. Hil. De Trin. 2, 14 sqq. ; Athan. c. Zr. x, 11. S IO. X BOTONES Sicf- Elo Do Trin Tos TA TI. 18 Io. r, 2. 22 To. ur. u3sich

Hil. De Trin. 2, 18 sqq. ; Ambr. Defide, I, 14, 88. 25 enim] ergo 17 inueniuntur C mus] suggeramus I7 uidetitis I

26 aedita C illorum C 29/30 ambiguitatis .$7 Ga/

28 inseta$1 quod

post quam add. V 32nostro C 34 inquit oz. C. c. 4, 1 inquit oz;. $7 Gal 8 in pos? non add. C et 5os/ dixit oz. 57 Gal 4 et pos? sed oz. V' — erat uetbum Ga/ postremo] post rem C B et ante quid adZ. C 6 ipsud C 6/? erat apud deum C 7/8 intettio C 8 de capitulo hoc $7 Ga/ — 23 ergo om. 57 Gal

DE TRINITATE 4-5

299

sunt ? Si enim et ipse factus est, quomodo per ipsum omnia 2; facta sunt ? Non enim cum fieret, potest sui auctor esse, qui non fuit : atque ideo infectus esse credendus est, per quem omnia facta sunt ; quia uanum est et absurdum, ut et ipse, cum

non exstaret, factus per se esse dicatur.

9. (I, 4) Similiter et Paulus docet Christum semper fuisse et Deum esse et aequalem Patri. Tunc enim uere Deus est, cum aequalis est Patri : quia nec aequalis diceretur, si non uere Deus haberetur. Iniuria est enim Dei ueri, si ei non Deus

; uerus dicatur aequalis. Ponit itaque in epistula sua : Hoc enim existimate in uobis, quod in Christo Iesu : qui cum n forma Dei esset constitutus, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinaniuit, formam. serui acci-

jiens. Si uere homo est Christus, cum formam serui accipit, ro uere quoque Deus est, cum in forma Dei esse perhibetur; nec alia ratione aequalem diceret Deo, nisi in forma Dei esse uerum Deum esse uoluisset intellegi. Et qui uerus Deus est, utique semper Deus est, et qui semper Deus est, non potest dici de eo : Erat quando non erat. Sed et per ipsum omnia PL 41

15 facta ait apostolus Paulus scribens : Quia 4n 4bso creata sunt ommia,

siue quae in caelis siue quae 4n lerris, inwisibilia. et

uisibilia, siue throni siue dominationes siue principatus siue potestates : omnia ber ipsum el in ipso creata sunt, el ipse est ante omnes. Ergo ipse semper est, per quem et in quo omnia 2o facta sunt. Sed et hymnidicus cantans ait : Omnia in sapientia fecisti. Non tamen ipsam dixit factam esse sapientiam, quia et apostolus, cum dicit : Ef ipse est ante omnes, factum negauit. Si enim eum qui non erat, factum credi uoluisset, ita posuis-

set : Et ipse factus est ante omnes ; at cum dicit : Ef ?se est 25 anie omnes,

omnibus

dedit initium, quorum

anterior, immo

et factor est ; ipse uero sine initio est, qui ante omnes non factus sed esse memoratur. Item apostolus : Vnus — inquit — Deus Paler, ex quo omnia et nos in ipso, et unus Dominus noster Iesus Christus, ber quem omnia. et nos ber ipsum : et hic c. 5, 8 Phil. 2, 5-7 ; cf. Hil. De Trin. 8, 45 ; 12, 6, 15 Col. rz, 16-17 ; c£. Hil. 20 Ps. 105, 24 ; cf. Athan. v. Zr. De Trin. 2, 19 ;Athan. Deer. INic. syn. 17. 2171 C0t::80): cfc 2d CO DEI. I, 19; 2, 51 ; Ambr. Defide, 1, 14, 88. Hil. De Triz. 4, 16.

25 sui ozz. S57 26 esse pos? infectus oz. 57 Gal. c. 5, 2 tunc usq. patti (/. 3) oz. V^ est 505? deus oz. C 8 nec aequalis est 4 ueri dei $7 Ga/ — 6 et diceretur C (rece ?), nec aequalis esse diceretur Ga/.— 9 si uere se oz. Gal. ? constitutus ozz. C V (— Vulg.) os! quod add. V^ 4sq. accipit oz. V' ^ accepit C — 11 diceret deo] C, deo diceret V7, diceret .57 estanfe utique ozz. C — 13 deus post 12 esse om. 57 Ga] Gal . esset V. deus est non] V, utique semper oz. 57 Ga] — et qui semper deus est oz. C 14 ipsum] semetipsum C — 16/17 uisibilia et inuisibilia est deus non .$7 Ga/ 24 at usq. 22 factam C 21 dixit ipsam 1^ 18 et in ipsum C Gal 29 noster omnes (J 25) om. V — 25 anteti- dee? V. — 28et nosin ipsum C om. C (— Graec. et Vulg., sed. cf. c. 6, 11) heic Ga/

300

DE TRINITATE

5-7

3o cum dicit per Christum esse omnia, apertissime factorem discreuit a factis, nec posse intellegi naturam facturae in eo qui fecit omnia. 6. (L, 5) Sed uideamus si et Moyses hoc idem docuit, quod apostoli adnuntiauerunt, id est, omnia ex Deo facta esse per Filium.

Inter cetera,

cum

fabricam

mundi

refert, ait : Ef

dixit Deus : Fiat firmamentum in medio aquae, et sit diwidens inter aquam et aquam, et factum est sic. Et fecit Deus firmamentum, et diuisit Deus ber medium aquae. Cum dicit : Et dixit Deus : Fiat firmamentum, in dicente Patris intellegenda persona est ; cum autem dicit : Ef fecit Deus, in faciente Filii intellegenda persona est. Nam si non putas ita intellegendum, 10 apostolica periclitabitur adsertio, dicens : Vnus Deus Pater, ex quo omnia et nos in ipso, el unus Dominus noster lesus Christus, ber quem omnia et nos ber ipsum. Nisi enim totam fabricam mundi per Filium factam esse credideris, immo et omnia inuisibilia siue et uisibilia, quemadmodum in fidem I recipis uocem apostoli dicentis : Vsus Dominus noster lesus Christus, ber quem omnia, et illud quoque quod supra retulimus : Quia 1n ipso creata sunt omnia, nec non et illud : Omnia in sapientia fecisti ? Sed et hoc quod Iohannes prosecutus est : Omnia per ipsum facta sunt, quomodo omnia, si negas de Filio 2 o Dei dictum : £Eí fecit Deus firmamentum, et dàuwisit Deus per medium aquae ? Ergo et Moyses factorem Filium inducit, A

EE

non

factum.

Si enim

factum,

Sancto

Spiritu reuelante,

di-

dicisset, inter cetera quae facta describebat, ipsum quoque

prius factum esse memorasset.

E]

*. (L, 6) Sed absolutius inferius prosequitur, ubi iam fabricati mundi incola faciendus est : Ef dixit Deus : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Non est enim : unius personae dicere : Faciamus ad imaginem et similitudinem nostram, sed neque diuersae deitatis. Nam pluralitas horum PL 42 uerborum, id est, 'faciamus' et 'nostram', Patris et Filii per-

sonas significat. Quod autem singulariter 'imaginem' dicit, una deitas una uirtus utriusque personae manifestatur. Si creatura est Christus, quomodo in opere Deo consors adhibetur ? ad 1o ipsum enim dicitur : Faciamus. Si non est uerus filius, quomodo una illi cum Patre imago est ? Adoptiuus filius non habet imaginem adoptantis : potest quidem habere munificentiam, non exor dicto Hil- De Tris. 4; r6: 3 Gen. 1, 6-7. 10 I Cor. 8, 6. 15E16; IPs T1028 24 18 To: r,0320 Gen. r1, 7.

c. 7, 4 cf. Hil. De Trin. 4, 17-18.

17 Col.

2 Gen. 1, 26.

30 apertissimo C C0» 1360 077.57 4 sit] sic C 9 aqua et aquam C 11 et nos om. C 12 et nos per ipsum oz. C 13 factum C 14 uisibilia uisibilia C ; cf. v. 5, 16/17 17 in ipso] 57 Ga/, per ipsum C 18 quod hoc ane est add. 5; 21 inducit filium $7 Ga/. c. 7, 8 enim oz. C 6/? personam C 9 opera Ga/ 12 quidem]

in ipso siue inoz. Gal quid C

DE TRINITATE 7-8

3or

autem potest imaginis habere naturam. Scio quidem esse discretiones imaginum, quas nunc exsequi longum est et non neces15 sarium. Sed quod facit ad causam, uindico dicens : Hoc in loco nulla discretio est imaginis, ubi et Patris et Filii una imago per-

hibetur. Non enim dixit : Faciamus ad imagines nostras, sed,

ad imaginem nostram. Et ne forte stupida mente, o quisquis ille es haereticus, usurpares etiam de una persona dici potuis20 $e : Faciamus, ut sit scilicet apud se cogitantis affectio, non designatio personarum, subsequitur : E fecit Deus hominem, ad imaginem Dei fecit eum. Quae coram in luce posita sunt, si quis non uidet, caecus est : Deus — inquit — fecit, ad imaginem. Dei fecit. Nonne apertissimum est quod iam tunc 2; Spiritus Sanctus per Moysen euangelica sacramenta tractabat, dicens : Deum et Deum, non tamen duos deos, quia una imago est Patris et Filii ? Et, o quam omnia prospecte edita sunt ! Deum et Deum sacra Scriptura pronuntiat, ut Sabellium excluderet defendentem Patris et Filii unam esse personam. Sed 3o ne iterum Arrius sub occasione personarum

duos deos intro-

duceret, inter uerba quibus pluralis significatio personarum est, unam imaginem inseruit. Hoc ita esse inuenies, intendens

testimonio dicenti : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Quid agis, impietas Arriana ? Si creatura 35 Christus est, quomodo creaturae et creatori una imago est ? Diuersitas naturae non admittit unius formae communionem. 8. (L, *) Multae sunt uoces in libris Moysi, quibus redargui possint impii in Filium, immo et in Patrem : nam quomodo non et in Patrem haec tendit impietas, quae profano spiritu exercetur in Filium, cum Patri adimunt quod uere patris est, ; auferentes Filio quod uere filii est ? quomodo enim uere Pater est, qui secundum ipsos non genuit ? quomodo Christus uere Filius eius est, quem negant uere de ipso Patre generatum ? Sed, ut dixi, multae sunt uoces in libris Moysi, quibus redargui haec eorum possit impietas ; sed quia haec ipsa non studio 1o librum scribentis exsequimur, sed ueluti in scida certas summas quasi properantes deliniamus, ut tuo qualitercumque uideamur oboedisse praecepto, ceterae uoces praetereundae . 21 Gen. 1, 27.

33 Gen. 1, 26.

c. 8, 1 cf. Hil. De Trin. 2, 23 sqq. 13 esse oz;. C 14 imaginem corr. -um C 16 et az/e patris ozz. 57 Gal 20 sit 5o5£ affectio Zrai. 97 Gal effectio C 27 prospecte omnia .$57 Ga 29/30 sed 4sq. personarum] C, et ne 57 Gal ; cf. apparatum ad I. 36 — 33 et similitudinem 07. S1 Gal 36 sed ne iterum arius sub occasione personarum diuetsitatem induceret naturarum ae diuetsitas add. $7 Ga/. c. 8, 4 et ante in add. in marg. 51 5/6 pater est uere 57 Ga] * eius oz. 5t

Gal. patre oz. $7 Ga] | 10 uelud C ^ in scidam C 11 deliniamus] seribsi, delinamus C, delimamus .$7 Ga/, delibamus ze/ delineamus conieci? in marg. $1; cf. Sacris Erudiri, XIV,

1963, p. 67

12 praetereundum est C

302

IA

20

DE TRINITATE 8-9

sunt, maxime quia et in diuinis uocibus non numerus testimoniorum sed auctoritas requirenda est, quae idonea est etiam si una uoce proferatur. Sufficit interim de hoc uno capitulo Moysen concordasse cum Euangeliis et apostolis. Deum et PL 45 Deum praedicat Moyses, sicut superius de Genesi testimonium loquitur. Ita et Iohannes Deum et Deum adnuntiauit dicens : In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat. Verbum. Nemo dixit duos deos, licet Deum et Deum diceret ; nemo non unam imaginem Patris et Filii adnuntiauit;

et ideo unum Deum nouit dicere in confessione fides catholica : non tamen ut per confessionem unius Dei Filius negetur esse 2^

quod Deus est, quia sicut Pater Deus est, ita et Filius Deus est. Nam si non sicut Pater Deus est, ita et Filius Deus est,

quomodo illis una imago est, secundum

Moysen ? uel quo-

modo, secundum Paulum, in forma Dei Christus est aequalis

existens Deo ?

9. (I, 8) Sed et Iohannes cum Verbum

Deum

adserit in

principio apud Deum esse, non extra Deum esse, per hanc Verbi Dei a Deo inseparabilitatem idem mihi uidetur significare, quod in significantia imaginis et formae est. Nam si per imaginem eandemque formam Patris et Filii inseparaVA unam bilitas ostenditur, cur non cum Iohannes Dei et Dei inseparabilitatem adnuntiat, per hoc quod ait : Et Verbum erat apud Deum et hoc erat in principio apud Deun, unam imaginem eandemque formam Patris et Filii significasse credatur ? uideatur ambiguus, si non idem euangelista IO Plane hic sensus hoc ipsum paululum infra apertius prosecutus est, dicens : Et uidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a. Patre: sicut et una imago eademque forma, ita et gloria non alia est Filii, quam quae Patris est. Interea, qui Christum de adoptione 1 filium dicis, quomodo intellegis gloriam eius quasi unigeniti a Patre ? Quod si plures esse Dei filios de adoptione profiteris, quod si et Christus adoptiuus est, quomodo unigenitus a wA

Patre est, cum non sit unigenitus, existentibus quoque aliis

20

per adoptionem filiis ? Quod si uere unigenitus a Patre est ideo quia ipse solus de ipso uere Patre generatur, quomodo

20 cf. Hil. De Trin. 4, 18. c. 9, 4 cf. Athan. c. Ar. 5, 5 ; Decr. INic. syn. 17 ; Hil. De Trin. 8, 48. 7/8 1o. I5, 24 12 Io. rt, 14. 13 cf. Hil. De Trin. 9, 39. 15 cf. Athan. Sen. Dion. 23.

13etom.Bas Gal ^ Av/AS testimonium loquimur de genesi. $7 Ga/ — 21 dicerent C X28unus deus C 25 est pos/ filius deus oz. 57 Gal. c.9,1 deum om. C . adseret C — 4 forma C — * hoc ante quod om. C 10 uidetur C 12 gloriam az/e quasi oz;. C 13 et pos? sicut oz. 5$? Ga] — eadem C 16 si] scio C

DE TRINITATE

9-ro

303

adoptiuus adseritur, cum adoptiuus inter plures adoptiuos proprietatem unigeniti a patre habere non possit ? Sed etsi adoptiui sunt, de nullo tamen eorum dictum est : Et uidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a Patre. Sed de Christo 25 solo dictum est : Et uidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a. Patre : non ergo adoptiuus est, de quo hoc dicitur quod de adoptiuis dici non potest. Et merito una illi imago cum Patre est, quia ipse solus unigenitus a Patre est. Quid ergo mirum, si in Filii imagine Patris imago signatur ? Ideo 3o et ipse Saluator dicebat : Qui me widit, uidit et Patrem : non hoc ut Sabellius dico, quasi se ipsum Patrem dicat esse, qui

sit et Filius. Confiteor enim Patrem esse, qui genuit ; Filium uero esse, qui natus est. Sed cum dicit : Qui me widit, uidit et

Patrem, sicut Patris et Filii non unam ostendit esse personam,

35 ita unam

ostendit esse deitatem, cum in Patris et Filii sub-

stantia nulla diuersitas inuenitur. 10. (I, 9) Iterum in hoc quoque loco dicam : Si creatura est Filius, quomodo qui uidet Filium, uidet et Patrem ? PL 44 Nemo enim in uisione creaturae Patrem uidet : de inspectione enim creaturae creator uideri potest ; Pater autem non ; uidetur nisi de inspectione Filii. Si ergo Christus creatura est et non uere Filius, non potest in creaturae uisione Pater uideri; et quomodo

ait : Qui me widit, uidit et. Patrem, nisi

quia uere Filius de Deo Patre natus est ? Et ideo cum uideris Filium, necesse est ut et Patrem uideas. Sine Filio enim Pater

1o non est, sicut nec Filius sine Patre. Inde etiam subdidit : Ego in Patre et Pater in me, non utique per quandam passiuam confusionem, sed quia consequens est ut ubi Pater est, illic esse cognoscatur et Filius ; et ubi Filius est, illic etiam Patrem

exstare cognoscas. Est et alius sensus dicti istius : Qwi me 15 uidit, uidit et. Patrem : non qui corporeis oculis in corpore uidisset Iesum, uidisse Patrem refertur : alioquin absurda est increpatio. Domini ad Philippum dicentis : Tanto tempore uobiscum. sum, e mon me nosti, Philippe ? Secundum corpus enim non solus Philippus uidebat Iesum, sed et omnes Iudaei, 20 qui ei aduersabantur : nec tamen per hoc quod uidebant secun23 Io. 1, 14. 28 cf. Hil. De Trin. 8, 49. 30 Io. 14, 9. c. Io, 7 Io. 14, 9. 10 Io. 14, 1o. T9 co Athance 4r v1, 16. 1) 10501242275 EL De). 64:5 De" Tr. 77 31.5 10, 014 Io. 14, 9. 17 Io. 14, 10; cf. Hil. De Trin. 7, 56 sqq. 22 etsi] si C 24 adoptiuis] optibis C illi una $7 Ga 29 ergo] enim C 30 et oz. C uidit uidit] C, uidet uidet 57 Ga/ (cf. ó évpakós ... éópakev INT graec., uidet uidet lig.) 33 uidet uidet 57 Ga/ — 38 ut pos? ita add. C. c. 1o, 2 et oz. C 8 enim os? nemo oz. 57 Ga] 6 uetus C 4 et ante

qui add. 5: uidet uidet 57 Ga 9 uideas] uideris 57 Ga/ 10 sicut nec] sed sicut quod nec C 16iesus C ^ uidisse] uidisset C 19 solus] C, solum 51 Gal ; cf. c. 18, 5 ; 19, 40 sqq. 20 uidebat C

304

DE TRINITATE

ro-r1

dum corpus lesum, Patrem quoque uidisse credendi sunt. Quid ergo est : Qui me uidit, uidit et Patrem ? Intende cordis aciem et uide, secundum fidei spiritalis obtutus, Christum Filium Dei non creaturam esse sed creatorem ; intende eum

2; uere esse Deum sine initio sempiternum ; et secundum hoc quod Deus est, inuisibilem inaestimabilem incorruptibilem indemnutabilem et per omnia talem, qualis est et Pater eius qui eum genuit : et ita uidens Filium, Patrem quoque te uidisse non dubium est. 11. (I, 10) Hoc sensu accipe et illud quod ait : Ego ?n Patre et Pater in me. Pater cum enim sit perfectus, perfectum Filium genuit ; et cum sit inuisibilis inconprehensibilis inaestimabilis Deus et uerum lumen, et Filius talis natus est, qualis est ille ; qui eum genuit : et ideo ait : Ego in Patre et Pater in me. Cum enim omnia quae sunt paternae uirtutis et deitatis, habentur in Filio, Pater in Filio est et Filius in Patre. Et ideo praemisit : Si me scirelis, et Patrem meum sciretis : et hic ostenditur quod eadem sit Patris et Filii substantia eo quod sit una utriusque ro cognitio. Sed creaturae et creatoris non est una cognitio, quia non et una substantia est. Patris autem et Fili una cognitio est : ergo non est Filius creatura, sed creator est, sicuti et Pater creator est ; et Deus est, sicuti et Pater Deus

est : non tamen per haec duos deos dicimus. Hic est ubi, impie 15 haeretice, diabolico furore quasi in stultitiam istius confessionis inardescis, cum Deum et Deum audis, nec tamen duos deos dicimus. Inflatus enim de littera saeculari, in hac

quaestione insanabiliter aegrotas, et putas te debere constringere ut duos deos dicamus, cum Deum et Deum confitemur. 20 Noli, infelix, aduersus Christum Dominum totius creaturae. Aristotelis artificis litium argumenta colligere, qui te Christianum qualitercumque profiteris, nec aduersus piam confessionem inenarrabilis de Deo sacramenti ut calculo calumniator,

quasi ex disciplina terrenae supputationis circumscriptor ad- PL 45 2; uenias. Inspice potius diuinos libros et de diuina fide diuinis utere sermonibus. Legisti utique : E£ in lumine tuo uidebimus 22 Io. 14, 9.

c. 11, 1 cf. Hil. De Trin. 7, 38 sqq. Io. 14, 10. $8 Io. 14, 7. 26 Ps. 35, 10 ; cf. Alex. ad JAlex Thess. 40 (Opitz, p. 26 ;PG, 18, 565) ; Greg. Ilib. De fide, 5 ; Ambr. De fide I, 7, 49 ; Hil. De Tr. 7, 29.

22etom.C 926estom.S$t Gal ^ 88 patrem patrem C. c. I1, 2 enim ozz. $7 Gal 6 habeantur Ga7 9 eo] et C 11 et(pas? est Ga/ est ozi. $1 Gal 13 et afe patet oz. C 13/14 deus est pos? om. 51 Gal 17 literatura C saecularis C 18 aegrotos C 19 deos 20 dominum] deum C 21 episcopus est a5fe atistotelis add. C ; cf. c. artificis litium] C, attificiosa 57 Ga/ 24/25 aduenias] aduersus C de oz. C

non)] pater oz. C 27, 9 265

DE TRINITATE

r1-12

305

lumen. Quae hic distantia luminis a lumine est ? Posuisset enim et distantiam, si fuisset, ne quis luminis a lumine nullam

distantiam crederet. Quod si nulla distantia est, non ergo duo 3 o lumina sed unum

55

lumen est, cum in lumine Patris Filii lumen

agnoscitur. Hoc lumen est de quo et Danihel loquitur dicens : Ei lumen cwm ipso est : non enim de aliqua creatura hoc dicitur, sed de splendore ipsius Dei existentis sempiterni luminis. Si Pater sempiternum lumen est, sine dubio et Filius lumen est sempiternum. Si uero negatur Filius Dei lumen esse sempiternum, quomodo in Patris sempiterno lumine lumen Filii, quod non est sempiternum, uidetur ? Sed in laudibus Dei non est haec falsa dictio sanctorum : Eft in lwmine tuo uidebimus lumen. Exgo et Filii lumen sempiternum est, quod non distat a Patris lumine sempiterno : et ideo licet lumen sit Filius et Pater lumen sit, unum tamen Patris et Filii lumen

est, quia in Patre et Filio nulla discretio est, nulla separatio luminis est, quomodo nec imaginis secundum Moysen, nec formae secundum apostolum Paulum. 12. (I, 11) Sacramentum autem inseparabilis unitatis secundum hoc quod uterque, id est, Pater et Filius aequaliter et

E

Io

indiuise, neque secundum portionem, Deus unus, et pluralitatis secundum hoc quod unus Pater est et unus Filius, etiam de hoc capitulo manifestatur quod legimus in Euangelio, ipso Saluatore dicente : Ego et Pater unum sumus. 'Sumus' enim pluralitatem significat personarum, quia hic Pater et hic Filius ; 'unum' autem unam eandemque in Patre et Filio substantiam deitatemque consignat, ut uere Pater et Filius unus Deus sit, cum ambo, id est, Pater et Filius unum sunt secun-

dum deitatem, non unus secundum personas. Ego et Pater unwm sumus : hac una uoce et Sabellius excluditur et Arrius confutatur. Sabellius enim ipsum dicit Patrem, qui sit et Filius, hoc modo, tamquam si unus habeat duo nomina, et X II interpretatur 'unum' ideo dictum, ut unius personae singularitas crederetur.

20

Contra

uero Arrius, respiciens ad hoc quod

ait 'sumus', in hoc sermone pluralitatem intellegens, introduxit impiam pluralitatem deorum, credens unum sempiternum Deum, et alium qui esse coeperit deus ;unum omnipotentem et alium qui non sit omnipotens. Sed, o caecitas in utrisque ! Habent ante oculos quod pie uideant, et incautis offen32 Dan. 2, 22. 38 Ps. 55, 10. c. 12, 6 Io. ro, 3o; cf. Hil. De Trin. 7, 5 sqq. ;8, 36; Ambr. De fide, I, 1, 9 (Tert. ^Adu. Prax. 22 ; Nouat. De Trin. 27). 11 Io. ro, 30. 98 si ozz. C 31 et oz. C 34/35 lumen est 4:q. sempiternum ozz. C 38 et oz. C (— LXX, sed ef. J. 26) 39 filium C 42 est pos; discretio ozz. C. c. 12, 4 et au£e secundum hoc add. C — 13 confundatur C 20/21 utriusque corr. -iisque C

306

DE TRINITATE

12-13

sionibus impie litigare contendunt : saltem commodent sibi sensus suos, et piae fidei perspicient ueritatem. Sabellius admiratione uirtutum quas Christus operabatur, Christum Deum 2 IA uerum esse credit, et non qui aliquando coeperit, sed qui semper fuerit et possit omnia : credat hoc Arrius et non PL 46 blasphemet in Christum, quem Filium confitetur. Item Arrius negat Christum esse Patrem : neget hoc et Sabellius, et pie praedicet quod Christus uere Deus est, non existens Pater sed 3 o Filius. Adhuc apertius dicam : Sabellius uincat Arrium, quod Christus uerus Deus est; et Arrius uincat Sabellium,

quod

Christus sub confessione ueri Dei uerus et Filius est : et mihi catholico ambo uicerunt, immo et mecum

ambo uincunt im-

pietatis errorem, cum mecum ambo intellexerint sacrae fidei 3 v^ ueritatem, quae et pluralitatem personarum et unitatem deitatis intellegit in hac pronuntiatione Domini dicentis : Ego et Pater unum sumus. Sed hanc diuinam pronuntiationem et hanc piam diuinae pronuntiationis intellegentiam Arrii sectatores, cum quaerunt subuertere, alio modo interpretantur, et dicunt : Vnum sunt quidem, sed non substantia non

45

deitate non potestate sed uoluntate : id est, quia unam eandemque habeant uoluntatem, ideo ait : Ego et Pater unum sumus. Dicite, o haeretici impii, si qui substantiuum Verbum Dei est et qui linguae sermonem dedit, nescit loqui et ignorauit altum sensum uestrum propriis et conpetentibus sermonibus explicare, et inefficax fuit dicere : Ego et Pater unum uolumus, si tamen hoc in loco unitatem uoluntatis, et non substantiae

ac deitatis uolebat intellegi. 13. (I, 12) Sed nunc, quaeso, regina, memineris quae capi-

A

tula ex persona haereticorum scribere dignata es. Ipsi haeretici | aiunt : Qui me misit. Pater, ipse mihi fraeceptum dedit, quid dicam et quid loquar, et : Descendi de caelo non ut faciam uolunlatem meam, sed. uoluntatem eius qui me misit Patris. Hoc artificium haereticorum est, ut alibi negent quod alibi confitentur, ut cum se uident praesentium quaestionum absolutionibus uehementer adstringi, serpentino lubrico semper elu80 cf. Hil. De Tr. x, 26; 7, 4 sqq. 34 Io. 1o, 3o. 40 cf. Hil. De Trin. 8, 5 Sqq.; 9, 7o. 42 Io. 1o, 3o. c. 13, 1 cf. Hil. De Trin. 8, 5 sqq. ; 9, 70. 3 Io. 12, 49. 4 Io. 6, 58. 25 non qui] non quia C 24 blasphemet] Ga/, -mat C .$7 Bas arrianus C 28 neget] ne ex C, negat Bas 29 praedicet] seripsz, praedicat C Bas, credat 57 Ga/ 30 uindicat C 31 uindicat C 32 confusione C uerus] uere C 34 ambo afe intellexerint oz. $7 Ga/ 36 intelligit az/e et unitatem £rai. 57 Ga] dei C — ai deitatem C 41/42 eademque C 43 haeretici ozz. 57 Ga] impii si qui] serip;7, impiis qui C, impiissimi 57 Ga/. 44 qui ane linguae oz;. C 46 altum] alium C 48 uolebatis C. C. I3, 1 regina memineris] reginem enim eris C B me misit] C, misit me 57 Gal(— Graec. Vulg. ; cf. c. 37, 15 ; 34, 30) pater C

DE TRINITATE 13 dant.

Certe

dicitis,

o haeretici,

praeceptum

307 dedisse

Filio

Patrem, quid dicat, quid loquatur : et quomodo, quasi nesciat loqui, uos uerba eius emendatis, immo iam Patris, quia Filius quod dicit, quod loquitur, secundum praeceptum quod dedit ei Pater, et dicit et loquitur ? Iamne intellegitis quia, cum profano spiritu aduersus Filii deitatem exercere uestram I I contenditis amentiam, etiam in Patrem prorumpitis insanientes ? Clamat Filius ::Ego et Pater unum sumus ; et uos quasi grammatici, ueluti inefficaciam dominicae pronuntiationis suppositi uerbi demutatione supplentes, emendatis et dicitis : Hoc quod ait 'sumus' 'uolumus' intellegendum est, ut 2 o scilicet sic dictum sit : Ego et Pater unum uolumus. Sed reclamat Filius etiam contra uos, dicens illa quae dixit ad uestrae impietatis participes Iudaeos : Quare loquelam meam non cognoscitis ? Habeant locum suum parabolae et allegoriae et aenigmata : hoc tamen loco apertissime et plene dictum 2 ^ est : Ego et Pater unum sumus ; et quomodo unum sunt, alibi quoque declarat, cum dicit : Credite miht quia ego in. Patre PL 47 ei Pater in me ; et ne uideretur ipse de se usurpare quod non erat, ut ueritatem dictionis ostendat, praemisit dicens : Non creditis quia ego in. Patre et Pater in me ? Verba quae ego loquor 3 o uobis, a me ipso non loquor : Pater autem in me manens ipse loquitur; e obera quae ego facio, tpse facit. Sed et alibi : S2cut docuit me Pater, haec loquor ; et qui me misit mecum, est ; non reliquit me solum, quia ego quae placita sunt ei, facio semper. Non quia Filius ignoraret quid sibi loquendum erat (quid 3 A est enim quod Dei sapientia ignoret ?), sed ut duritiam indomitae fidei tuae ad piam diuinae unitatis intellegentiam Patris quoque auctoritate molliret, ait : Pazer n me manens ibse loquitur ; uel illud : Sicut docuit me Pater, haec loquor. Sicut autem opera Filii opera Patris sunt, eo quod, faciente 40 Filio, Pater in ipso manens faciat, ita quae loquitur Filius, Pater in ipso manens loquitur non aliud quam quod loquitur Filius, quia nec Filius aliud loquitur quam quod loquitur Pater in ipso manens. Eadem ergo Patris et Filii loquela est, sicut eadem et operatio; et ideo dicebat : Aloquin propter IO

9 cf. Hil. De Trin. 6, 7. 16 Io. 1o, 30. 22 Io. 8, 435. 25 Io. 1o, 50. 26 Io. 1o, 58. 28 Io. 14, 1o. 31 Io. 8, 28-29. 37 Io. 14, 1o. 88 Io. 8, 28. 39 cf. Hil. De Tr. 7, 40-41. 44 Io. 14, 12.

13 pater ei C — dicet C — 14/15 contenditis uestram 57 Ga/ 15/16 insapientes C — 17 uelut 57 Ga/. — 20 et pater oz. C —— 23 habeat C — locum] cum C 27est ost in me add. 57 Gal ; cf. Graec. et Vulg. —29inpattem C — ego ante loquot om. C ; ef. Graec. et Vulg. 31 et pos? sed ozz. C 32 et ane non add. $t Gal (— Vulg.) 33 relinquit C — ego om. 57 Gal ; ef. Graec. et Vulg. semperfacio C ^37 auctoritate oz. 57, qui nomine in zzarg. coniecit moliTetW 40 ficiat C ita quae] szripsi, itaque C, ita quod $7 Gal 42 aliudJaliquid C — 44 et oz. C

308

DE TRINITATE

13-15

45 opera ipsa credite : quae utique similiter faciebat ut Pater, ut postremo uel auctoritate operum crederetur quia Filius in Patre est et Pater in Filio est. 14. (I, 13) Hoc autem quomodo intellegendum est quod ait : Ego in Patre et Pater in me, iam supra expositum est. Sed et nunc breuius dicam. Secundum indifferentiam substantiae audiendum est : Ego in Patre et Pater in me ; sed et illud ait : Ego et Pater unum sumus, secundum indifferentiam I quod substantiae unum sunt Pater et Filius. Nolo ergo, impie haeretice, ut indifferentiam substantiae Patris et Filii adimas,

et inportune unitatem uoluntatis interseras, quam alibi impie negas dicendo : Scriptum est : Descendi de caelo nom ut faciam sed uoluntatem eius qui me misit Patris. Qui I o uoluntatem meam, in hoc capitulo ignorans dictionis eius sacramentum, tam impie negas Patris et Filii unam esse uoluntatem, quomodo tibi credam quia sinceriter confiteris quod una eademque uoluntas Patris et Filii significatur in hoc quod pronuntiauit 15 Dominus dicens : Ego et Pater unum sumus ? Tu si uere credis quod Pater et Filius unum sunt uoluntate, non uideo quomodo negare possis quia et substantia et diuinitate et potestate unum sunt. Quare enim non una substantia sit, una diuinitas et potestas, quibus una uoluntas est ? Si enim ex aequo illis 20 uoluntas est, ex aequo et diuinitas est. Si non ex aequo diuinitas, nec ex aequo uoluntas. Dei enim uoluntas et cuiuslibet, non tamen Dei, uoluntas pariare non potest, quia alia est uis uoluntatis eius qui Deus est, et alia uis uoluntatis eius PL 48 qui Deus non est. Voluntas Dei naturaliter bona est, perfecta 2 vA

est, indemutabilis

est, semper eadem

existens et sine initio

existens et sine fine perseuerans. Voluntas uero eius qui non est Deus, eo quod habeat initium, sicut et ipse qui non est -

Deus, potest et nutare, potest et uerti, sicuti et ipse qui non est Deus; ac per hoc nec uere bona, quia non naturaliter 3o bona, nec uere perfécta est, quae potest uerti et minui, ita ut quod

hodie

uoluit,

crastino

nolit,

uel quod

hodie

noluit,

crastino uelit. 15. (I, 14) Dicam exemplo apertius : angelus iste qui nunc diabolus est, antequam fieret diabolus, bonam habuit uolunC714, 2 10: 14; 10:

Io. 6, 38.

3 cf. Hil. De Tr. 8, 10.

4/5 Io. 14, 10; 10, 30.

9

15 Io. 10, 30; cf. Hil. De Trin. 9, 70 sqq.

46 quia] qui C

44 est pos; in filio oz. 57 Gal c. 14, 2in patrem C S3 indefferentia C — 4 et pos; sed oz. C 8 et om. C 10 eius oz. C me misit] C, misit me 57 Ga/ ; cf. c. 13, 5 pater C — qui ante in hoc oz. C 13 eadem .$7 Ga/ 14 significetur 57 Ga/ 15 deus C 16 non oz. C 17 negati C et an£e diuinitate ozz. C 20 et ante diuinitas om. Gal est pos? diuinitas ozz. C 21 neque C 22 parete C 24 bona est] bona et C 25/26 et sine initio existens oz. C, qui et sine initio supra script. add.

29ac]a C

nec] non .$7 Ga/

30 est ozz. $7 Gal

31 uel] et 57 Gg/.

DE TRINITATE 15

309

tatem ; sed ubi factus est diabolus, proprii arbitrii agitatione amisit bonam uoluntatem : ideo scilicet, quia ex factura subsi-

»stit, et non naturaliter Deus est. Hoc et de omni creatura

rationabili sentiendum est : etsi enim quidam eorum non declinauerunt neque declinant a bona uoluntate, tamen in natura habent posse declinare, quia creaturae sunt et non Deus. Hoc enim quod non declinant, ex disciplinae perpetua

10 obseruatione obtinent, non ex naturae indemutabilis ueritate.

Deus autem, sicut ipse solus sine initio bonus et perfectus et inconuertibilis est, sine initio quoque habens bonam et perfectam et inconuertibilem uoluntatem, non institutione neque ex profectu obseruationis habet bonam et perfectam et in-

15; conuertibilem

uoluntatem,

sed

ex

naturae

indemutabilis

ueritate, qua et bonus et perfectus et inconuertibilis Deus est. Viderit,si qua fortassis est haeresis quae hunc sensum respuat ; tu tamen praecipue ad hoc, Arriane, consentis, qui et ipsum Filium Dei, quem totius creaturae Dominum

confiteris, con-

20 uertibilem et mutabilem dicis, quod eum a Deo factum de nihilo praedicas, non tamen de Deo uere natum. Si haec tibi sententia est, quod omnis creatura uertibilis est et mutabilis, Christum autem dicis esse creaturam, ergo et ipse, secundum te, ex conditione creaturae conuertibilis et mutabilis existens,

25 non habet inconuertibilem et indemutabilem uoluntatem. Et quomodo interpretaris quod Pater et Filius unum sunt uoluntate, cum Patris et Filii, secundum te, diuersae sunt uolunta-

tes et contrariae ? Quia scilicet una est indemutabilis et inconuertibilis, alia uero mutabilis et conuertibilis est, depre-

3o henderis et detegeris, haeretice fraudulente, quomodo conaris simplices animas circumuenire et capere. Constrictus enim et coarctátus testimonio dominicae pronuntiationis dicentis Ego et Pater unum sumus, ut de hac uoce qualitercumque euoles, quae claris sermonibus in Patre et Filio unitatem deitatis 3; ostendit, subcubuisti necessitate, non arbitrio, ad hoc ut uel

ad momentum in praesenti capitulo summis labiis et, ut ita dixerim, superficie sola uerborum, unitatem uoluntatis inter- PL 49

seras,

quo

expressius

et uiuacius

et medullitus

deitatis excluderes. Tollis enim sensum

unitatem

'unitate substantiae',

4o qui facile creditur ex ipsa simplicitate uerborum, et interc. 15, 33 Io. ro, 30. c. 15, 4/8 substitit C * a bona] ab una C 7/8 in natura] innotum C 8 creatuta C 1isicutoz. $7 Gal ^ 12habens quoque .$7 Ga] ^ 192/13 uoluntatem et perfectam et inconuettibilem $57 Ga/ 13institutionem C — 16 qua et] quae C 19 dominum] deum C 19/20 uettibilem $57 Ga/ 20 quod eum]

quo deum C . 24 naturae uertibilis $7 Ga/ — et mutabilis ozz. C, qui add. supra seriptum 27 sint; Ga] 29 est pos? conuettibilis ozz. $7 Ga] — 30 tegetis C 33/34 teuoles C 36 monumentum Ga/ 38 medullius corr. -litus C, medullitius Bas

310

DE TRINITATE

15-16

pretaris sensum 'unitate uoluntatis' ut, quia supra dicta ratio eius non facile apud omnes intellegitur, interim simplicem decipias auditorem, cum illud agis ne unitatem diuinitatis intellegat. Nam et unitatem uoluntatis in Patre et Filio fides 45

catholica sincerissime et uerissime credit, non labiis tantum

sed et toto corde, quae et unitatem substantiae et diuinitatis agnoscit. Sicut enim indemutabilis et inconuertibilis substantiae est cum Patre Filius, ita et indemutabilis et incon-

5o

55

uertibilis uoluntatis est cum Patre Filius. Atque ideo una uoluntas est Patris et Filii, sicuti et una uirtus et una imago : magis enim dixerim quod ipse Filius uoluntas est Patris. Sicut enim Patris et Filii una imago cum sit secundum Moysen, tamen et ipse Filius ?mago Dei inuisibilis scribitur ab apostolo, ita et una uoluntas cum sit Patris et Filii, pie definitur quod uoluntas Patris est Filius. Sicut est Dei inuisibilis imago, similiter et de uirtute intellege. Fides enim catholica dicit unam

uirtutem esse Patris et Filii; et tamen

scribit apostolus Christum Dei esse uirtutem et Dei sapientiam. Pie ergo dictum est quod Filius uoluntas est Patris, 6 o sicut idem ipse est et sapientia Dei. Et tamen si adhuc mouet hic sensus, intende ad ea quae dicimus. Certe Dei sapientia Christus est : quid autem est Dei uoluntas quam Dei sapientia ? Non enim in Deo aliud uoluntas est et aliud sapientia. In hominibus quidem potest esse uoluntas, non tamen 6 5 haec ipsa et sapientia, quia uoluntas hominis eruditione et meditatione et profectu ad sapientiam sibi possibilem peruenit. Dei autem uoluntas non eruditione non meditatione non profectu peruenit ad sapientiam, sed ipsa nihil indigens, naturaliter substantiua sapientia est. Vnde et Christus Dei quia in Deo: o 7 sapientia existens, Dei quoque et uoluntas est, non aliud uoluntas et aliud sapientia. 16. (II, 1) Quod non sit ex nihilo factus Filius sed uerus sit Filius de ipso Patre uere et sine initio genitus. 47 cf. Athan. c. zAr. 3, 66. Athan. c. ZÁr. 2, 38 sq.

53 Col. 1, r5.

58 cf. I Cor. r, 24.

63 cf.

ut]aut C 43 agis oz. S7, qui in zarg. conieci — 45 tantum ozz. G Aiunitatem C 50 47/48 est substantiae 57 Ga/ 47 conuettibilis C 46 et pos? quae oz. C DD sicut est] et C 54 pie oz. C 51 enim] C, aut $7 Ga sicut $7 Ga/ 60 et an/e sapientia ozz. 59 est 5057 dictum oz. C 58 uirtutem esse 57 Ga 63 est pos? uoluntas oz. 57 Ga] ^ 68 et anfe 62/63 sapientia oz. C $4 Gal 68 ad sapientiam peruenit] per C 66 profectum C sapientia oz. 57 Ga]

$0 et oz. 57 Ga] ^ quia] qui C 69 substantia C peruenit $7 Ga] c. 16, 1 accedunt .A G A? Va LP (— W) | 1 quod usq. genitus] C Bas, de eo quod haeretici dicunt ex nihilo inquiunt deus sibi filium fecit si fecit eum ex nihilo cteatura est et non filius 57 Ga/, liber sancti ambrosii episcopi contra haereticos AA, incipit libet sancti ambrosii episcopi contra haereticos G, epistula domini ambtrosii contra haereticos qui dominum nostrum iesum christum adoptiuum esse et non uetum dei filium fatentur 447, incipit primus liber sancti ambrosii contra

DE TRINITATE

16-17 AII Dauid uno lapidis ictu. Goliae frontem percutiens magni corporis fortem strauit inimicum. Sed nostrae non est uirtutis ; de uno lapide uincere, duplici, ut opinor, ex causa : quia nec nos tales uires habemus, quales habuit et Dauid ; et isti nimis irontem praeferunt inpudentiae impietatibus obduratam, unde iam licet multos lapides non in uacuum miserimus, PL 5o tamen adhuc in Dei gratia repetendum nobis est, et inpudens 1o frons eorum, illa quae est sine signo Domini, crebris testimoniorum lapidibus elidenda est, ut, etsi non caro eorum effundit

cruorem multis effossa uulneribus, tamen uel pudor suffusione sanguinis erubescat, si etiam ex iis quae illorum scripseras opprimantur. Haec uerba ais esse haereticorum : Ex nihilo 1; — inquit — Deus sibi Filium fecit. Si fecit eum ex nihilo, creatura est et non filius. Et quid est quod filium dicis, quem creaturam

esse

confirmas,

cum

dicis eum

factum

esse

ex

nihilo ? Non ergo potes et filium eum dicere et creaturam :

filius enim ex natiuitate consistit, creatura uero ex factura.

29 Quid tibi contraria profiteris ? unum elige de duobus : dic aut filium uere filium aut creaturam uere creaturam. Si ita filium dicis ut uere filium dicas, negasti eum esse creaturam. Et quomodo eum de nihilo factum esse dicis, quem uere filium confiteris ? Si autem dicis eum uere esse creaturam, cur

2; eum filium nominas, cum in eo istius nominis abneges ueritatem ? i 17. (1I, 2) Sed de uiuis lapidibus diuinae uocis percutiamus frontis eius inpudentiam. Tu dicis eum esse creaturam ; ego dico eum esse filium : quis inter nos de professionis ueritate pronuntiet ? Puto quod libenter habeas ut ille iudicet, a quo ;tu,

renuentibus

nobis,

factum

dicis

Christum

ex

nihilo.

Audiamus ergo quid de caelis ipse pronuntiet : Hic est Filius c. 16, 3 cf. I Reg. 17, 50. c. 17,2cf.c. 2,29. — 6 cf. Hil. De Trin. 6, 25 sqq. ; Athan. e. "Ar. 2, 25 ; Ambr. Defide, 1, 15, 83. 6 Mt; 5, 17.

eosdem feliciter l/z, incipit liber sancti ambrosii episcopi contra eosdem haereticos feliciter L, incipit liber primus beati ambrosii episcopi ad gratianum imperatorem de sancta trinitate contra attianos P 6 ut az/e quales add. A G, Va (antecorr. etanie dauid oz.W/ vinpudentia 4G 8in uacuum] ut bacuum A G, om. Af 9 nobis repetendum est — 10 eorum frons 57 Ga/. — 10/11 sine z;q. elidenda est oz. C 11 effundit cruorem] effunditoruuotem ;4 G, effunditutuorem Ta, effuso tobore L P, effuso rubore 747 12 effusa C 13 ex iis] 57 Ga/, et is C, ex his W . illi L P, illorum corr. illi Va esse afe scripseras ad. Bas Ga/ sctipserint W^ 14 opprimatur W (in G corr. ex -mantut) ais esse haeteticorum] 44 G 747 L, esse haereticorum C, ais haeteticorum esse P, haereticorum ais esse $7 Ga/ 15 inquiunt $7 Ga ; cf. c. 20, 3 ; 24, 24 filium sibi z4 G 747 Va L;, 16 creatus C — 17/18 esse ex nihilo] C, ex nihilo esse 57 Ga/, ex nihilo / — 18 eum oz;. L. P JA, meum corr. eum Va — 19 ueto] enim 44 G 747 L, autem P, ras. V/a 20 de] 57 Ga/, e C W ; cf. c. 19, 58 22 esse ozz. C 23 eum de nihilo factum esse] C, de nihilo factum eum esse .$7 Gal, eum de nihilo esse factum WW 24. uete dicis eum IF. con ulidiuae C 2 eius] ipsius C eum oz;. C 4 iudicet] dicet C

DE TRINITATE

3I2

17

meus dilectus, in quo mihi bene conplacui. Numquid dixit : Hic est quem ego feci ex nihilo ? Et uide quia hoc tunc primum dixit, quando Iesus ut homo accessit ad baptismum ; et, puto,

non alia ratione quam quia poterat credi non esse Filius Dei, qui corporeus uidebatur, et inter ceteros homines ipse quoque ut homo peccator ueniebat ad baptismum, cum peccata propria non haberet. Ne ergo, cum sacramentum baptismatis in homine adsumpto consummat lesus, non uere Dei Filius

Io

T

A

20

crederetur, clamat de caelo Pater : Hic est Falius meus dilectus.

Intellexerat quidem et Iohannes suum illum esse Dominum quando et uenienti ad baptismum ait : Ego debeo a te baptizari, el tu uenis ad me ? Sed ne forte apud aliquos Iohannis testimonium non tam magnum uideretur, ut uinceret fidem carnis et humilitatis in Christo, et omnia omnino quae per carnem eius agebantur, ipse quo nemo maior, ipse quo nemo melior cognitor, dat testimonium de caelis dicens : H?c est F ilius meus dilectus, in. quo bene conplacui. Inquantum enim manifesta fides erat

2

A

fides esse Deus est, hominem Sed illud

circa carnem

uideri per naturam 30

Saluatoris,

intantum

et manifesta

debuit circa deitatem Saluatoris : tunc enim et uerus si sit et uerus Filius. Carnem quidem eius, uel potius dicam, nemo ambigebat, quia nec ambigi poterat. PL 51 quod in homine erat et natum cum homine, quia non poterat, ne esset incertum, uoce et

quasi digito Patris ostenditur dicentis : H?c est Filius meus dilectus, ?n quo bene conplacwi : et interea pari auctoritate fides utriusque substantiae, id est, Dei et hominis, commendatur

in Christo. Hominis enim in se fidem Dei Filius ipse significabat per conceptionem et partum Virginis, per infantiae uagi-

35 tum,

per cunas

et inuolumenta,

per ipsa matris ubera, per

ipsa materni lactis alimenta, per incrementa corporeae aetatis, per hoc ipsum quod uenit ut baptizaretur. Vides quomodo interim usque ad baptismum expressit in se hominis ueritatem,

tanto

15 Mt. 5, 17.

pressius

hoc

17 Mt. 5, 14.

agens,

quanto

22 Mt. 5, 17.

et difficilius

credi

30 Mt. 5, 17.

9 tum C 8 hoc oz. $2 conplacuit G 74 4 mihi ozz. W (praeter G) 10 ob alia ratione 44 G, ob baptisma W^ dixit] P $7 Gal, -cit cez£. codd. 13 cum fos ergo oz. C quia] qua Va L P, oz. A G aliam rationem 2747 16 quidem et oz. W filius dei Va IL, P in om. W' | 14consummans C suum illum esse dominum iohannes W^ 17 et] A G Va, L (ante corr.), 52 a te debeo baptisma W^ aduenienti C Gal, ei P A7, L (post corr.), om. C 19 ut] et C aliquos] alios 57 Ga/ 18 uenisti 57 Ga/ $2 Gal (— Vulg.) 24 et] ut C, oz;. W? 28 et oz. W. 26 est deus C 28 cum homine] hominem AG At 29 non poterat per naturam L P, per naturam oz. 44£ 30 ostendetet JA G 747 Va, -ditut ex corr. L dicens 74 2747 31 intetea pati] inter patris C 32 hominis] domini C commendantur C 33/34 signabat $7 Gal 34 contentionem C 36 materna 74, aetetna G, materno Va, L. (ante £ofr.) corporea coniecit im marg. $2 38 baptisma 44 G L P expressit]

exutesxit C —— potestatem am/e ueritatem add. /4 G .4f, potestatem uirtutem 89 et oz. C

add. P L, Va (Va L om. uetitatem, quod in I, additum est in marg.)

DE TRINITATE

r7-18

313

4o poterat Deum in hominem fieri. Et ne forte ad hoc coactum putes et non sponte Filium Dei filium quoque factum esse hominis, audi apostolum dicentem de eo : Qui cum in forma Dei esset constitutus, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semetipsum

exinaniuit,

formam

serui accipiens.

Si

ergo semetipsum exinaniuit formam serui accipiens, non coactus est, sed sponte factus est filius hominis, existens in forma Dei Deo aequalis. Habes igitur Filium exprimentem in se fidem hominis. 18. (II, 3) Item uideamus fidem in eo diuinitatis expressam ; et licet sufficienter supra de fide eius diuinitatis expressum est, et adhuc sint alia quoque multo copiosiora quibus fides in Christo diuinitatis appareat, tamen illa nunc taceo : enim mihi si fidem in Christo diuinitatis solus interim II sufficit Pater ostendat dicens : Hc est P?lius meus dilectus, in. quo bene conplacu:. Quid ais, haeretice ? credis sine dubio Christo, quod se filium hominis fecerit. Quid censes de Patre ? estne ueridicus apud te, cum Christum Filium suum esse testatur ?

4m

IO

Si non credis Patri, cum Christum Filium suum esse testatur,

iam maioris apud te auctoritatis est Christus, cui de fide in se hominis credis ; et minus idoneus Pater est, cui de Filii testa-

I

5

2o

tione non credis. Et quomodo Patrem maiorem Deum uindicas, cuius uocem quasi minimi depretias ? uel quomodo Christum Deum minorem adseris, cui tantum credis quantum nec ei, quem maiorem praedicas ? Magnus iste honor tuus est quem Patri defers, ut ei non credas de suo Filio profitenti. Qui tamen iterum et alibi profitetur esse illum suum Filium, quando cum apostolis Petro et Iacobo et Iohanne Dominus ascendit in montem et refulsit facies eius ut sol. Percutiat iterum diuinum testimonium tuae frontis inpudentiam : Et

42 Phil. 2, 6-7. c. 18, 6 Mt. 5, 17.

40 in oz. C W ; cf. hominis esse C (ane Vulg.) tapina C c. 18, 3 sint alia] 1963, p. 68 —multa Gal | apparet Gg.

19 cf. Mt. 17, 2.

21 Mt. 17, 5.

c. 32, 29 ; Sebmalz-Hofmann, Lat. Gramm. p. 073 41/42 corr.) 42 formam 44 G 43 constitutus om. C JA; (— se oz. C 46 est pos? factus ozz. C. W .$7 Ga/, intalia C, sunt alia Bas ; cf. Sacris Erudiri, XIV, W Ga/ — quibus «sg. appareat oz. 57? — 4 in chtisto oz. Bas nunctaceo]nontango W ^— Bsiom.C fide C di-

uinitatis in christo $7 Ga/

6 ostendit .$7 Ga/

* christum VW

8 se] ne C

censis C 10 si non oz. C credes corr. -is C 11 motis corr. maiotis C ^ auctotitatis apud te C —— 12 est pater 57 Ga] 12/13 testationem C 13 non add. supra script. C — 18 deum oz. C — 16 honor tuus] honoratus C 17 defetas L, defras A G, defferas Va filio suo 447 .$7 Gal 18 illum suum filium esse 57 Ga/

19 et ... et oz. A G Va L P, et ante iacobo oz. 4A£

eius] os 4 G ut] sicut 57 Ga/ (— Vulg.) ante et ecce add. C 24 à

21 inprudentiam C

20

excludit GIC EXDX

314

2

I

3o

5E

ecce — inquit — nubes lucida inobrumbrawit eos, et ecce uox de wube dicens : Hic est Filius meus dilectus, in quo bene conjlacui : ipsum audite. Certe Moyses et Helias pariter uide- PL 52 bantur cum eo loquentes, quos utique de adoptione factos esse filios Dei negare non potes : et quomodo de solo Christo uox diuina testatur dicens : Hic est Filius meus dilectus, in quo bene conplacui : ipsum audite? Si enim et Christus de adoptione filius est, cum staret inter duos filios adoptiuos, dixisset utique : Et hic Filius meus est, ne Christus solus filius esse crederetur. At cum dicit : Hic est Filius meus dilectus, adoptionis filios separauit, ut proprietas uerae natiuitatis in Christo solo Filio crederetur. Sed non sufficit ut Christum tantummodo suum Filium esse profiteretur ; addidit enim quod uero filio debebatur, dicens : Ipswm audite. Magnam, immo et parem sibi auctoritatem ostendit in Filio, cum

45

DE TRINITATE 18-19

ita audiendus

est Filius, ut audiendus

et Pater est :

Ipsum — inquit — audite. Quicquid ergo iam dixerit Christus, audiendus est. Et uideamus si nusquam se dicit esse Filium Dei, si nusquam se Deum patrem habere profitetur. Ipsius uox est : Omnis jlantatio quam mon blantawit Pater meus, eradicabitur. Et iterum : Domum Patris mei fecistis domum negotiationis. Alibi quoque : Ef tw credis im Filio? Numquam praesumeret dicere : Pafer meus, et : Patris mei, et : Tw credis in. Filio Dei ?, nisi esset confidentia naturae, quae uindicat uocabulum ueritatis in Patre, de conscientia propriae natiuitatis. Quid enim insolenter ille loqueretur, qui semetipsum humiliauit, factus oboediens usque ad mortem, et mortem crucis ? 19. (II, 4) Sunt et alia testimonia plurima ; sed nos nunc

24 cf. Ambr. De fide, I, 15, 81 ; Hil. De Trin. 6, 24. 24 Mt. 17, 5. 35 Mt. 17, 5. 39 cf. Hil. De Trin. 6, 25. 41 Mt. 15, 15. 42/43 Io. 2, 16; 9,

25.

41 cf. Phil. 2, 7.

22 nubes inquit I

inobumbtauit] 57 Ga/, obumbrauit C P 747, L ex corr. (— Vulg.), inumbrauit G 744 Va, L ante corr. 24 et ante moyses add. A A? LL P 25 cum eo /rai. ante certe moyses C — de optione C, de oz. W . factus C 28 bene] mihi $7 Ga/ (mihi bene V/4/g.), mihi bene G eadem pos? de add. W^ 30 dixisse 4 G 80/31 nec chtistus esse solus crederetur C 31 at] G 57 Gal, ad (— at) C, aut W (praeter G) dixit 57 Ga/ 32 pietas WV 34 tantum I7 suum filium] C, filium suum $7 Gz/, oz;. suum W^ addit C G 36 parem] patrem G 34 et pater est] est pater I/ — 38 quicquid] L G P Vz, quid C, quidquid 74 747.57 Ga] — 42 domus patris C —— eam posz fecistis add. W^ 43 et ane alibi add. C credes 44 G Va, L (anfe corr.) 44 et ante patris oz. Gal 46 credes 7A V'a, L (ante corr.) 46 patrem W^ 47 ille insolenter C 48 et mottem] mortem autem W'(— V'ulg.), om. $t Gal c. I9, 1 nunc nos I

DE TRINITATE

I

r9

315

non librum scribimus ut omnia prosequamur, sed causa breuitatis paucis testimoniis summas claudimus, ut uox illa obruatur, quae negat Christum uerum esse Filium Dei. Sane dicit se Christus filium esse quoque hominis, cum ait : Ef widebitis filium hominis, et : Quem me dicunt esse filium hominis ? Hoc est enim sacramentum fidei in Christo, ut cum illum

Eo

Filium Dei esse credideris, credas quoque et filium hominis esse eum factum. Illud enim quod Filius Dei est, naturaliter possidet ; hoc autem quod filius hominis factus est, qua beneficus nobis praestitit : et ideo qui Christum Filium Dei . esse non credit, impius est ; sed et qui Christum filium hominis esse factum confiteri dedignatur, ingratus est. Tu tamen, haeretice,

I

5

credis quod Christus filius hominis

dixerit Pater : Hc

20

factus est, et

cum hoc ipsum de se Saluator dicat, non abnuis. At uero cum esí Filius meus, et cum

dixerit Filius :

Pater meus, tu ut cor Pharaonis obduras et non credis. Superest inpudentiae tuae ut quasi melancholicus non uera perspiciens, Patrem et Filium dicas esse mentitos. Non — inquit — PL 55 nego Filium ; sed nego uerum Filium : ergo et Petrus ideo beatitudinis uocem meruit, quia Christum uerum Filium esse non credidit, licet Filium Dei uiui sit confessus. Magnum reuera confessae fidei sacramentum est in Petri conscientia, ut cum labiis dicat : T'w es Christus, Filius Dei wii, in corde

25

3o

tamen habeat quod non sit uerus Filius Dei uiui. Ego homo sum : uerba audio, uerba intellego, interpretationem tacitam cordis audire non possum. Christum Filium dixit Dei uiui : nisi et adoptiuum adiecerit, ego aliud nihil intellego quam quod et loquitur. Viderit si Christus, qua Dominus et Deus, cor adspicit : mihi tamen qui auribus tantum audio, debuit c. 19, 5/6 Mt. 14, 62 ; 16, 5; cf. Hil. De Triz. 6, 25. 16/1? Mt. 5, 17; 17, 5 ; 15, I3 ; lo. 2, 16 ; cf. Hil. De Trin. 6, 26. 1* cf. Ex. 7, 15 ; Faust. Lib. prec. 6.

22 cf. Hil. De Trin. 6, 36 sqq. ; Ambr. Defide, II, 15, 129.

24 Mt. 16, 16.

2 non az£e ut add. W persequamur C 24 G ;4£ 2/3 breuitatis] ueritatis C 4 obstruatut / — uerum oz. Ga] B5 esse quoque hominis] IW, esse hominis quoque C, quoque esse hominis 57 Ga] 6 quem me] C IZ, quem 57 Ga (cf. Sabatier, Vers. anz., à, 96) homines os dicunt add. A G 747 Va esse oz. A VaLP,de.G 4 illum filium hominis az/e illum adZ. C S8etfilio C 10 quia C W 11 beneficus] codd. $7, beneficiis Bas, beneficius Ga/, beneficia se/ beneficus nobis petstitit conzeci? in zzarg. 57 praestitit] C 57 Bas Gal, factus est 4A Va L P, est factus G, est /A7, perstitit conieci in zarg. $2 ; cf. Saeris Erudiri, XIV , 1963, b. 566 — 13 dignatut /4 G, dedignabitur C — 14 filius dei ane filius a47. C quoque az/e hominis 47. C Ga] — factusoz. VaL P X 15ipsud C saluator dese C P abnues C 17 es anfe tu add. W — phatrao cot P, L (ex corr.) 18 melanchonicus C 18/19 praespiciens C 4 G Va, prospiciens 747 LP 19 mentitus JA G, Va (ante corr.) 21 promeruit 57 Ga/ 23 confessae fidei] 57 Gal, confessa fidei C, confessus magnum autem reuera confessionis fidei I/ 24 christus oz. Va L, P 27 audete C 29 uideris JU si] scilicet comieci? in marg.$1 qua].$7 Gal, quo C, quia ut ze/ qui aut / — et deus oz. W — 30 qui] quia 4A G 747

316

35

40

45

5o

DE TRINITATE

19-20

etiam per uocem fieri cordis eius manifesta confessio, propter quem et Petrus interrogatur : non enim sibi soli Petrus interrogatus est, sed et omnibus nobis, ut cum ille de Christo bene confitetur, et nos similiter disceremus pari confessione ad beatitudinem peruenire. Et interea uideamus si digne Petrus beatitudinis praeconium consequitur, credens in corde quod non sit uerus filius sed adoptiuus ; si digna haec Patris reuelatio est, et non potius carnis et sanguinis. Plurimi certe adoptione sunt filii Dei : et non solum Hieremias, qui adhuc cum

esset

in uulua

matris,

sanctificatus

est; neque

solus

Iohannes Baptista, qui in utero matris infans exsultauit in spiritu; sed neque solus Helias, qui mortem adhuc usque non passus est, uel quilibet ex numero prophetarum, ex quibus unus, ut in Euangelio relatum est, putabatur Christus : sed ad hoc nomen adoptionis meretrices et publicani, quamuis emendatione, uenerunt. Et ne quis me putet blasphemare, audiat in Euangelio dici : Meretrices et publicani praecedunt uos 1n regno caelorum, ubi non nisi filii adoptionis sunt. Cum ergo nec blasphemis nec turpibus adoptionis gratia denegetur, si corrigant, hoc pro magno sacramento Pater Petro reuelauit quod scilicet Filius quidem Dei uiui est, sed adoptione potius et non natiuitate, et tantum nomine, non etiam et nominis ueritate ? Plane qui hoc credit, non beatus est ille, sed miser-

55

6o

rimus omnium hominum, habens non solum intellegentiam carnis et sanguinis, uerum etiam et spiritum diaboli. Sed quaeso, regina, sentias quod multa in hoc loco dici poterant, quae ego ad consequentia festinans, praetereo, credens quod, data occasione, quasi una de sapientissimis, plus possis sentire quam loquimur, secundum sententiam Salomonis : Da sapienti occasionem, et sapientior erit. ] 20. (II, 5) Haec uestra, Arriani, doctrina est, haec uestra

39 cf. Athan. c. Zr. 3, 33. cto ler? 15. Reg. 2, 12(Eccli. 48, 13). |44 cf. Mt. 14, 14.

41 cf. Lc. 1, 44. 42 cf. IV |4€ Mt.21, 31. — 59 Prou. 9, 9.

31 eius om. C 32 interrogatur] -tus C 33 nobis oz. C 34 pari] 57 Gal, patti C A G Az, V'a (ante corr.), petri L. P, Va (ex corr.) confessionem 7 35 pertinere W' — et] sed conieci im marg. 5 — 3* digne IW. — 39 adhuc oz. Va TP 40 uuluam 44 Va L P est oz. C 43 passus non $7 Ga/ . 44 reuelatum C 4A G 4f et ane chtistus add. W' —— 45/4? quamuis z:4. publicani

om. C

45/46 quamuis enim in emendationem I — 47 praecedent G 57 Ga/

(2 Vulg. ; cf. mpo&yovow Graec.) 48 regno] C Gal, G (ante corr.), tegna cezz. codd. (— Graec., Vulg. ; cf. Sabatier, Vers. ant., 8, 127) 49ne CA G blasphemiis C denegatut 747 Ga/ 50 corrigant] C, -gantur I, corrigant se $1 Gal, se corrigant Bas ; cf. cotrigere »zediali significatione adhibitum in T. I. L, 4, 1035 51 filius dei quidem uiui est Va L P 52 et ane nominis ozz. W' 53 illeest.$7 Ga] — 54hominum oz. 57 B5 spiritu 4 G 447 Va(corr. G Va) 5T ego oz..$57 Gal ^ consequentiam W'( praezer P). c. 20, 1 arriana C IW (praeter P)

DE TRINITATE 20

317

interpretatio singularis, hoc secretum fidei uestrae mysterium : Adoptione — inquit — Christus filius est, et non uerus filius. Interrogemus et Iohannem : potest et hic uerum didicisse, ; siue quia interfuit cum

Petri laudata

confessio est, siue ex PL s4

peculiari dilectione Saluatoris, qua ita erat ei proximus, ut etiam supra pectus eius recumberet. Videamus quid haerens pectori eius hauserit : Dewm memo widit umquam, misi unigemitus Filius, qui *est in. sinu. Patris. Nulla creatura uidet 10 Deum, secundum hoc quod Deus est ; et ideo ait : Dewn nemo

uidit unquam. Sed sequitur et dicit : nsi unigenitus Filius : ergo unigenitus Filius non est creatura, qui Deum uidet, quem nulla uidit creatura. Et ne forte unum eum de adoptiuis filiis

crederes, amputauit occasionem sensus impii, cum eum dixit

1; non solum Filium, sed etiam unigenitum Filium. Hoc nomen non habet socios : et licet dicantur alii filii, adoptione tamen,

non natura sunt filii. Sed Christus solus unigenitus Filius est, quia solus uerus Filius est, non adoptione sed natura, non nuncupatione tantum sed et genere : solus — inquam — uerus 20 Filius est, qui etiam in sinu Patris est. Filii adoptiui in sinu Abrahae sunt : qui autem uerus Filius est, et unigenitus Filius est, in sinu Patris est. Intellege tamen et in hoc inseparabilem paternae substantiae Filium, quod in sinu Patris esse dicitur. Item legimus : S7c enim dilexit Deus mundum ita wt. Filium 25 Suum wnigenitum daret, ut omnis, qui credat im eum, mon bereat sed. habeat uitam aeternam. Non uideo quomodo dilectio Dei commendetur

ad mundum,

si non

uerus

et unigenitus

est

Filius, quem dedit pro mundi redemptione. Mundus sine dubio creatura est : si et Christus creatura est, quid contulit mundo, 3o dans pro creatura creaturam ? Omnis creatura seruili conc:20, G'cf. To. 15,23.

8 Io. r, 18; cf. Hil. De Trin. 6, 39 sqq. 18 cf. 24 Io. 5, 16; cf. Hil. De Trin.

ERIDDonUL106: 225 25 11v 20 cf. Lc. 16, 22. 6, 40. 29 cf. Athan. c. Zr. 2, 67.

2 fides uestra lV/a L P, fide uestrae G hoc anfe mysterium filius .$7 Gal 4 et (anze iohannem)] inquit 44 G 747 Va, L dixisse L| P, Va (ex dicisse) B quia] qua 4 G laudem ex corr. L 6 qua ita] 57 Gz/, quia ita C, qui ita L P, quiait eile * supta] $7 Ga/, supet C W ; cf. c. 24, 27

peccatori

C ^ inquitpos;deumadZ.W

^ 9uiditC

ad. C — 83 est (ante ras.), om. P 4 G Va, laudat 44 G T/a, ita 4A£ uidens C 8.

^ 10deumaz/enemo oz. C

11 et dicit ozz. C 18 eum de] eundem V'a L P, eum deum de C adoptiuum filium L P, Va (ex adoptiuis filiis) 14 ctederes sq. et in- (c. 22, 17) oz. Af

sensus impii occasionam $7 Ga/ 15 filium non solum filium Va L P filium fos? unigenitum oz. Va L P 16 dei pos? alii filii adZ. W' — 19 filii sunt L/ P, Va (ex corr.), sunt oz. A G, Va (ante corr.) 19etoz.W in-

quam] quam C estoz. W 21 est os/ uerus fllius oz. C — et unigenitus. filius est ozz. W . 22 separabilem 44 G 23 dicitur esse 57 Gz/ 24 deus mundum] C (— Graec.), mundum deus W 5; Ga/ ita ut] C A G, Va (ante corr.), ut L| P, Va (ex corr.), 57 Gal ; ef. dore Graec., ut Vulg. 27/28 si non est filius uerus et unigenitus C 28 redemptionem 24 G Va, L (ante corr.) 29 est anfe si om. L, P et oz. 57 Gal

318

DE TRINITATE

20-21

dicione censetur : si Christus creatura est, seruus est : et quomodo. redemit ad libertatem, cum seruus nullo iure possit conferre libertatem ? Et tamen

| dilectionem 3 unigenitum A^

quam

habebat

et dilectissimum

Abraham,

ad Deum,

ut commendaret

proprium

et uerum

filium obtulit in holocaustum,

cum hoc ipsum Deus ad probandam cunctis eius in se dilectionem, fieri praecepisset. Et tu dicis, impie, quia Deus uolens

commendare

dilectionem

suam

mundo,

non

habuit

uerum filium quem daret, sed usus est necessitate, more sterilium, ut, quia uerum de se genitum filium non habuit per

40

naturam,

A

uel ex nihilo factum daret ?

21. (II, 6) Dic, impie : Ergo maiori uirtute dilectionem commendauit Abraham, proprium et unigenitum filium offerens, quam Deus, qui non proprium neque uere unigenitum dedit ? Et est quod uelit Deus magnopere commendare : et inferius commendat quam commendauit homo. Et ille Deus, quem maiorem praedicas, minor est homine in commendanda di-

lectione : minus enim commendauit dilectionem, si non uerum

et unigenitum filium dedit pro mundi dilectione. Et Abraham plus commendauit, qui proprium et unigenitum obtulit. Sed absit haec impietas, ut uel in dilectione commendanda

IO

minor PL 55

sit Deus, qui est per omnia inaestimabilis : uerum enim et unigenitum Filium dedit, diligens mundum. Hoc etiam Paulus, uas electionis, exsequitur, uolens Dei in nos commendare 1 V^

20

dilectionem, dicens : Qui suo Filio non pepercit, sed bro nobis omnibus tradidit illum. Cum dicit : suo Filio, proprietatem ueritatis expressit in nomine. Et uide tamen quo sermone usus est, dicens : Qui suo Filio non pepercit. Legisti utique dicentem Deum ad Abraham, cum filium pro Dei dilectione uellet occidere : Ie nicias manum tuam àn puerum, ne facias: illi quicquam : nunc enim cognouit quia times Deum twwm et mon bepercisti filio tuo dilecto propter me. Dicit et Paulus : Qui Filio suo nom pepercit, sed bro nobis omnibus tradidit eum :

- 88 cf. Gen. 22.

c. 21, 12 cf. Hil. De Trin. 6, 44-45. 19 Gen. 22, 12. 21 Rom. 8, 32.

38. cf ACESQILIS.

14 Rom. 8, 32.

:

31 et oz. $7 Gal 32 redimit C 44 G 36 probandum C (anre corr.), Gal cunctis 0zz. $7 86/34 dilectionem oz. W (Va, ex corr., L| P ante in se add. fidem) 387 et oz. W dices AA G L Va (G L corr. -is) 39 necessitatem ote 44 G, Va (ante corr.). c. 21, d ergo oz. C maiote $7 Ga] et dilectione 44 G L, Va 2 et oz. Va LP 3 habuit az/e proprium add. 5? Ga] et uerum an/e neque uete ad4. W | 4quod|qu(C | commendatet C non p05/ inferius add. 57 Ga/ 5 quam commendauit] quam P, cum commendauerit $7 Ga/ — 12 etiam] enim 57 Ga] . 18 exsequimur C 158 eum ]/ ^ cum dicit suo filio non pepercit sed pro nobis omnibus tradidit eum a2/e cum add. W — — dixit C filio suo 57 Ga/ 16 in homine Va L P 18 dicente domino I7 ad om. JA Sf, G (ante corr.) 19 ne (an/efacias)] nec W/. — 20 quidquam 44 .57 Ga/ — timis C 22 proprio

post suo add. W'

DE TRINITATE 21-22

2A

3o

dicit apostolus ex Dei uoce quomodo commendaret dilectionem : improprie usus fuerat uerbis diuinis, si non et hic de uero filio loqueretur. Et tamen quis fidelium nesciat in patre Abraham et filio eius Isaac imaginem praecessisse futurae ueritatis ? In Deo Patre et Christo unigenito Filio eius sacramentum praecedentis figurae monstrauit et apostolus, consignans ipsis sermonibus ueritatem, quibus et primum figura signata est, dicens « Qui Filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum. Si ergo figura erat in Abraham, cum offerret filium ; ueritas autem

3

wA

319

in Deo

Patre, cum

tradidit

Filium : quid ais, doctor impietatis ? ubi maior uis uersari debet : in figura an in ueritate ? Sine dubio in ueritate. Et quomodo tu minorem exhibes ueritatem, pleniorem uero figuram ? Plenior enim est figura, ubi uerus filius offertur; et minorest ueritas, ubi, secundum te, non uerus filius traditur.

4O

Sed plane maior est ueritas et minor est figura. Hoc si uis probari, crede uerum unigenitum Filium Dei ; et intelleges quod multo plus quam Abraham, gessit Deus, dans Filium suum unigenitum pro mundi dilectione, secundum Euangelium ; uel cum, secundum Paulum, swo Filio non bepercit sed

45

jro nobis omnibus tradidit eum. Abraham enim, licet filium suum obtulerit, tamen pro Dei dilectione obtulit, cui quicquid obtuleris, non aequas ad quod dignus est ; et obtulit filium, quem posteaquam per naturam habere non potuit, per Deum tamen contra naturam adeptus est : obtulit ergo Deo quod ei contra spem naturae Deus dederat, et obtulit filium. 22. (II, 7?) Facit ad causam, si dixero se minorem et sine illa condicione praesenti quandoque mortalitatis lege mori-

A^

turum. Contra examina quid Deus praestiterit : Filium suum praestitit unigenitum, quem non sero ex alicuius adeptus est gratia, sed semper habet sine initio ex proprietate naturae natum de se, qualis et ipse Pater est qui eum genuit, inuisibilem inaestimabilem sempiternum inpassibilem et inmortalem et omnipotentem, sicut et ipse Pater est, et postremo per PL 56 30 Rom. 8, 32.

40 cf. Io. 5, 16.

42 Rom. 8, 32.

23 didicit 44 G quomodo] modo C commendarit conieci? in zuarg. Si 24deoz.W 925ettamen]etiamne W/ — qui C fidelium oz. $57 Ga] 26 in az/e filio add. W — isaac filio eius $7 Ga/ 28 et ozz. W Gal 80 filio suo] C, proprio filio suo P 57 Ga/, filio proprio 44 G Va IL 32 offert C 35 uero om. C 86 est enim 44 G, est oz. Va L. P 88 est pos; hoc add. C 39 intellegis C A4 V2, LG (ante corr.) 41 dilectionem 24 G TV/a 41/42 euangelium 4sq. secundum oz. W. — 48 omnibus nobis C — 44 suum oz. 57 Ga] quidquid 44 .$7 Ga] 46 dignum W 46 postea W 49 tamen oz. W est adeptus.$7 Ga] ^ 48 dederat deus 57 Ga/ c. 22, 1 se] esse W ; ef. Saeris Erudiri XIV, 1968, p. 57 2 mortali lege 44 G I Va, lege mortali P 2/3 legem motitura C ^ 5 habet oz. W/ 6 talem ane qualis a27. C Ga/ 4 et ... et afe inaestimabilem e£ inpassibilem a4Z. C et ane inmortalem oz. W' 8 et pos? sicut oz. G 57 Gal

320

DE TRINITATE

22-23

omnia, secundum hoc quod Deus est, aequalem ei qui eum ro genuit. Vides qualem dedit Filium Pater. Ecce iam Deus inaestimabiliter superior inuenitur in Filio : et nunc considera quod hunc talem unigenitum Filium pro mundi dilectione praestiterit ;et expende nunc quidnam sit mundus : utique creatura est ; similiter et Deus quid sit expende : utique creaI E] tor est. Et nunc iam conpara quem dilexerit Abraham et quem dilexerit Deus : Abraham quidem dilexit Deum. Sed recense quanta Deus Abrahae praestiterit, et inuenies quod Abraham multo minus Deo dilectionis debitum reddidit quam debebat, licet reddiderit quantum reddere potuit. Deus autem mundum sibi ab eo data gratia. Vides quia multum 2 o diligit pro nulla commendabilior est dilectio Dei, quae non ex debito praestatur, quam illa Abrahae, quae praestatur ex debito. Sed uide adhuc supereminentiam dilectionis, qua Deus diligit mundum, non solum sibi, qui eum condidit, nullo merito iustitiae

2

A

commendatum, uerum etiam peccatorem et aduersum se impium. Mundum ergo dilexit Deus peccatis et impietatibus reum, non quia peccata et impietates dilexerit mundi : sed dilexit mundum, ut de peccatis et impietatibus mundus ipse liberetur. Et audi apostolum per haec mire commendantem

;o Dei dilectionem, cum scribit ad Romanos : V£ quid enim Christus, cum adhuc infirmi essemus, secundum lempus pro

impiis mortuus est ? uix enim pro iusto quis moritur. Nam pro bono forsitan quis audeat mori. Commendat autem suam caritatem Deus in nobis : quoniam, si cum adhuc peccatores essemus, 5 vA Christus fro nobis mortuus est, multo magis justificati nunc in sanguine ipsius, salui erimus ab ira per ipsum. 23. (II, 8) Intellego quidem quod hoc testimonium discuti desiderat : sed nunc quod facit ad causam breuiter pandimus. : Mundum habitatores mundi interpretatus apostolus ostendit, quod pro impiis et peccatoribus mortuus est Christus, ut suam caritatem commendaret in nobis, qui sumus in mundo : et a

c. 22, 90 Rom. 5, 6-9. c. 23, 4 cf. Rom. 5, 6-7.

13 expone L P, Va (ex exponde) 14 expone L P, V'a (ex expende) 15 quae W quaeW 416dilexitoz..57 Ga] ^ 1*9 inuenis C, -uenies accedi? JA?; — 18 dei C 19 reddiderit] reddidit W^ reddire 57 20 ab eo data] C, data ab eo 57 Gal, conlata IW multum] C IF, -to 57 Gal ; cf. Lib. prec. 924 21 est commendabilior.$7 Ga«/ 23 qua] quia C 24quieum]quem W . 25 etoz. (6; 27 dilexerit] dilexit C 30 dilectione C ad romanos] romanis IW enim] et C 33/34 deus caritatem suam $7 Ga/(sed cf. Graec.) 34siom.W. 35 nunc ozz. 57 36 ipsius] eius I c. 25, 1 quidem] quid C, quid est L P discuti] sicuti C 2 faciat Ga/ 8 mundum oz. W | 4nobis anfe impiis add. W

DE TRINITATE 23

321

moritur — inquit — Christus pro impiis et peccatoribus, quandoquidem uix pro iusto quis moritur, licet forsitan pro bono quis audeat mori. Iamne intellegis quam inenarrabiliter praecellat dilectio Dei, ubi est ueritatis expressio, et quam ro minor sit dilectio Abrahae, ubi figura signata est ? Non hoc dico quasi non multum dilexerit Abraham : immo tantum dilexit Deum quantum et potuit, quantum nemo ex natis mulierum supergredi potest. Sed licet multum dilexerit Deum, et de toto corde et de totis uiribus animae

suae

dilexerit,

1; tamen inenarrabili supereminentia diuinae dilectionis in infinitum superatur. Quis enim possit explicare dilectionem quam Deus mundo praestitit, dans unigenitum Filium suum ita ut homo

nasceretur qui Deus est, et haberet, secundum

carnem, humanam sortem initium natiuitatis, qui sine initio 20 de Patre natus est ; et ille aequalis Deo in forma Dei semper PL 57

existens, accepta forma seruili minor fieret non solum Patre, uerum

E E

etiam

angelis, immo

et hominibus,

nescio si non et

multum infra, uermi quoque conparatus ; et postremo, ut secundum naturam susceptae humanae animae, usque ad mortem tristitiam pateretur, qui totus gaudium est, non solum Abrahae, qui dzem eius cupiens widere, uidit et gauisus

esí, sed et omnium sanctorum ? Praestitit ergo mundo unigenitum Filium suum, ut qui uera uita est, pendens in ligno secundum carnem, mortem crucis pateretur, occultata interim 3o sempiterna et inuiolabili diuinitate eius, quae illi una cum Patre est. Vide dilectionem, ut pro mundi salute Dominus maiestatis crucifigatur in terra, qui se Filium Dei credentibus uitam aeternam praestat in caelis. O te beatissimum, patriarcha Abraham,

cuius maxima

dilectio in Deum

non nisi

3; inexplicabilis diuinae dilectionis inundatione submergitur : et nescio si non hoc tantum pro respectu tuae dilectionis et fidei Deus impio praestitit mundo. Tibi enim et semini tuo promiserat Deus, ut Ares esses mundi per vustihiam fidei, sicut docet apostolus Paulus. 21 cf. Io. 14, 18 ; Ps. 8, 6 (Hebr. 2, 7)20 cf. Phil. 2, 6-7. doct MtoTIDY. 25 cf. Mt. 26, 23 cf. Ps. 21, 7 ; Hil. De Trin. 11, 15 ; Ambr. Defide, 1I, 8, 16. 38. 26 Io. 7, 56. 38 Rom. 4, 13.

13licet oz. C ? licet 44. quis] nam pro bono forsitan quis W' — 12etom. W 17 dans] deus 4A G A7, in oz. W/ 15 inenarrabilis C deum ozz. W. 20/21 existens i8estdeus W ^ 19 humanasorte $7 Ga/ Va L (ante corr.)

23 uermi] C 57, seruo I, uermis Ga/, uermium «conieci $7 in sempet $7 Ga/ 24 humanae conparatus] IW/Bas, corporatus C, conparatione 57 Ga/ margine 2*9 hominum ane qui diem] quidem C 26 abraham W/ om. $t Gal occulta C W/ — 30 inuiolabile 74 29 peteretur C sanctorum add. $7 Ga/ 31 30/31 cum patre est] C W, est cum patre eius 57 Ga7 ZA, Va (ante corr.) 32 crucidominus] deum C salutem W (praeter P) dilectione C 36 33/34 patriarcham W^ se oz. C figeretur W, -gitur corr. -gatur C tantum] I, totum $7 Gal, si oz. 5/4, qui num uel si non im margine coniecit om. C

322

DE TRINITATE

24

24. (II, 9) Sed satis tardo, si hunc locum uoluero plenius

exsequi : ad te conuertar, haeretice, conmonens

ut intendas

non perit sed habebit uitam aeternam,

cum credere

quomodo Deus diligens mundum, dedit unigenitum Filium suum, uel — ut ait apostolus — quomodo swo Flo non pesed ro nobis omnibus tradidit eum. Si sacramentum IA percit, istius ineffabilis diuinae dilectionis agnosceres, numquam aduersus Filium Dei impias conponeres quaestiones, quas qui piae mentis est, per illa quae supra diximus, intellegit absolutas. Sed adhuc reliquam partem propositi testimonii uideaIO mus, ut tuae frontis inpudentia multo pressius obteratur. Nam cum dixisset : Sic emim dilexit Deus mundum ita. ut Filium suum unigenitum daret, prosequitur et dicit : ut omnis qui credit in eum, non pereat sed habeat witam aeternam. Iterum dicam : Si creatura est unigenitus Filius, quomodo qui credit 15 in eum,

20

25

30

in creaturam sit diuinitatis offensio ? Respice ad apostolum Paulum, considera quae opprobria, quas obscenitates de his referat qui, ut ipse ait, conmutauerunt ueritatem. Dei in mendacio, el coluerunt et seruierunt creaturae potius quam creatori. Tu si sic credis et sic colis et seruis unigenito Filio Dei, ut eum dicas esse creaturam, illa te mala miser exspectant, quibus illi puniuntur qui conmutauerunt ueritatem Dei in mendacio, et coluerunt et seruierunt creaturae potius quam creatori. Adoptione — inquit — Christus Filius Dei est, et non uerus filiu. Omnia leguntur Euangelia, et nusquam scriptum est quod Christus adoptione est filius et non uerus PL 58 filius. Et bene quod Iohannes, ille Iohannes recubans supra pectus Domini, causas scripti Euangelii referens posuit, et dixit : Multa quidem et alia signa fecit Iesus coram discipulis suis, quae mon sunt scripta in hoc libro : haec autem scripta sunt, ut credatis quoniam Iesus est Christus Filius Dei, et ut c. 24, 4 Rom. 8, 32; cf. Hil. De Trin. 6, 45.

11 Io. 5, 16; cf. Hil. De Trin. 29

6, 40. 18 Rom. 1, 25 ; cf. Ambr. Defide, I, 16, 10 ; Greg. Ilib. Defide, 2. Io. 20, 30-31 ; cf. Hil. De Trin. 6, 41.

c.24,iplenius]explenius C 2conuertor C — intendans C — 3/4 suum filium $£Gal 4uelut]uelut C4 G 47. filiosuo W — 6agnoscetis C — 8 intellegi C 10 frontis] fortis C obtutetur C 11 mundum deus C W ; ef. c. 20, 24 ita oz. L P, Va (ex corr.),.5: Gal (— Vulg.) 14 si creatura ozz. Ga/ filius unigenitus I7 ^ 185 habebit uitam aeternam] szrips;, habet uitam aeternam C, uitam habebit aeternam .$7 Ga/, uitam aeternam

habebit I7

16 creatura

W^

1" et an/e considera add. IV. — 18/19 in mendacio] 57 Ga/, in mendacium C W ; ef. & 1Q Ves8e. Grac., in mendacium Vulg. — 20tusiccolisetsiccredis P ^ ut] et cum W^ 21 expectant miser W^ 22 mutauerunt C qui ueritatem dei commutauetupbt in mendacium I 24 est] sit $7 Ga/ 24/25 et non uetus filius oz;. C 24 recumbans C, recumbens Va L P 28 causam P $7 Gal, causa L sctiptis 447 G, Va (ante corr.) 30 libro hoc P, G (ante corr.), 5? Gal (2 Graec. Vulg.) 31 creatis C uiui 5057 dei add. W (praeter P) ut post

et oz. A G At, Va (ante corr.)

DE TRINITATE 24-25

323

credentes witam aeternam habeatis in nomine eius. Estne opus adhuc apertius explanare ? Mita — inquit — et alia signa fecit Iesus ; et licet non sint omnia scripta, quia nec scribi 5; poterant infinita rerum copia, tamen haec ipsa ideo scripta sunt, ut credamus

quod Iesus est Christus Filous Dei ; et, ut

fidem singulorum prouocaret, ostendit et praemium dicens : ut credentes witam aeternam habeatis im nomine eius. Si uere adoptione esset filrus Dei et non natura, si sola nuncupatione 4o et non etiam quod in nuncupationis intellegentia est, nusquam magis hoc ipsum explanasset quam in ultimo scriptionis, ne fides in ambiguo derelicta, uitam aeternam perderet per credulitatis incertum. Sed euangelista, qui ad hoc positus est, ut, habens gratiam Sancti Spiritus, illa maxime lucidius panderet, 45 quae ad uitae aeternae praemia pertinerent, non in ambiguo clausit Euangelium, sed manifestissime expressit ideo scripta Euangelia, u£ credatis — inquit — quoniam lesus est Christus Filius Dei, el ut credentes uitam aeternam habeatis in nomine

eius. Etiamne hic suspicio est creaturae in Filio Dei, ubi qui ;o crediderit quod Filius Dei est Christus, aeternam uitam possidet, et non aliter quam in nomine eius ? qui utique non est creatura sed creator, et non adoptione filius sed uerus Filius Dei : in nomine enim creaturae ne quidem uitam temporalem potest quis adsequi, nisi si aliquis eam non auferendo praestare 55 dicatur. 25. (II, 10) De nihilo — inquit — fecit sibi Deus Filium. Praetereo multa testimonia : loquatur Iohannes Christi Domini dilectione perspicuus. Scribens epistulam ait : Omnis qui diligit Patrem, diligit eum qui ex eo natus est : numquid ait : ; Diligit eum quem Deus fecit ex nihilo ? Sed nec Patrem omnino nominasset, nisi scisset de eo natum Filium. Et fac

nunc quia ita intellegendum est, ut tu, haeretice, interpretaris : quod scilicet ab eo factus sit ex nihilo quem ex Patre natum dicit Iohannes; et quaero numquid, secundum te, 1o solus Christus factus est ex nihilo. Nonne, ut taceam de aliis, 41 Io. 20, 31. 62254 2/cf AT0:19:206

21720;

31Io. 5, 1; c£. Hil. De Trin. 6, 42.

ipsius 32 aeternam oz. C At (— Graec., Vulg. ; cf. Sabatier, Vers. ant., 3, 486) 34 omnia estne opus] 57 Ga/, estne ne C, estne IW 51 Gal ; cf. I]. 38 e? 49 38 uere] ueto 35 potuerant C, poterat Va (ex corr.), Gal non sint scripta C coniecit in marg. $t —89 adoptionis JA G Va, L (ante corr.) ^40 in nuncupationi ^45 pertingerent 44 spiritus] christi W' 42/43 crudelitatis 4G 247 Gal A6sunt pos sctipta add. W' —— 46/41 ideo scripta euangeinom.C Ga| W 51 et oz. W. 47 ut] aut C lia] descripta euangelii C, descripta euangelia Bas 53 nec W/ — 54 sio. C W. 52 uere C A; 3 dilectio C — 4 in2 praeterea G L P Va c. 25,1 deus sibi 57.Ga/ 6 sciset L P, sciret 4 G 5 fecit deus 57 Ga] quit 44 G, dixit 47 Va L P fac] factum C 4 est ozz. À G Af

324

IA

20

DE TRINITATE

25

etiam mundus ipse ex nihilo factus est ? Ergo et mundus a nobis diligendus est, si diligendus est Pater. Sed clamat idem Iohannes : Nolite diligere mundum. Numquidnam tam leuis est Iohannes, ut ipse sibi contraria praedicaret ? Absit haec impietas, ut dicatur Iohannes repugnantia sibi loquitur, qui in Sancto Spiritu loquebatur. Scit distantiam facti et nati in ipso iam principio Euangelii sui, sicut supra expositum PL 59 est, cum de ipso capitulo tractaretur : et ideo non ut facturam intellegit eum, quem dicit ex Patre natum, quia nec singulariter poneret, si hoc quod ex Patre natum est, facturam uoluisset intellegi, sciens multos factos esse ex nihilo ; sed singulariter ponens, de solo uero Filio posuit dicens quod ex Patre natus est, quia uere ipse solus ex Patre natus est, ceterl autem

omnes facti sunt ut a conditore. Noli ergo facere uim diuinis sermonibus : quid inseris quod ille non loquitur ? quid doces quod ille non docuit ? Si Christianus es et si apud te uerus doctor est Iohannes, crede quod docuit. Ex Patre — inquit — natus est : hoc si credideris, diligis Patrem, et diligendo Patrem, diligis Filium, qui ex eo natus est. Quod si non crediE o deris quia ex Patre natus est, neque Patrem diligis neque eum qui ex eo natus est : non autem diligis hoc modo, cum in Patre negas esse quod Patris est, id est, generare, et in Filio negas esse quod Filii est, id est, nasci. Et audi nunc quale tibi beatus Iohannes nomen inposuit, dicens : Hic est antichristus, 5 A qui negat Patrem et Filium. Tu quidem falso Christiani cognomen tibi inponis; sed a ueridico Iohanne pro sectae tuae merito antichristus uocitaris. Mentior si non tu in Patris uocabulo intellegis creatorem, si non in Filii nomine adseris creaturam. Iohannes Patrem et Filium nuncupat, et tu in 4 o his nominibus creatorem et creaturam interpretaris. Merito ergo uocaris antichristus, qui negas Patrem et Filium sub interpretatione impia.

2^

13 I Ioh. 2, 15.

34 I Io. 2, 22; cf. Ambr. De fide, 1l, 15, 135.

36 cf. Io.

I9, 55. 11 ipse 4s. mundus oz. A G 4? 13 numquid L P $7 Ga] 15loquatur C, loqui P, L (ex loquitur) ; cf. Sacris Erudiri, XIV, 1963, p. 57 — 16 scit] iscit 4 G, Va (ante corr.), is cito L. P, Va (ex corr.), distit 447 distantia 44 747, substantia G factiet] faciet Va LP — 1vinipso «sq. suiom.24 G 747 — 23 quia usq. ex patre natus est oz. $7 — uete oz. Ga] 24 homines pos? omnes add. W ^ ut a] ut C, uia A G noli usq. pto se (c. 35, 12) om. A G Af uim oz. $7, post sermonibus 7rai. Ga], uim ze/ iniuriam confeci? 57 in margine 285 inseris] infers Ga/ 26 non docuit] non loquitur decuit L P, V'a (ex docuit) 27 credere L,. P 28 si anfe diligis add. Ga] 890 quod ane neque patrem add. Ga] 33 audiui L. P 84 iohannes beatus Va L P 35 christiani tibi cognomen .$7 Gal, tibi christiani cognomen V/a L P 86 pro sectae tuae] prosecte tu /a, profecto tu L P 87 uocitatis] est corr. es C 38 intelleges corr. -gis C si non 4sq. patrem (/. 39) om. C 41 etgo oz. C antichtistus uocitaris Va L P.

DE TRINITATE 26

325

26. (II, 11) Sed adhuc audi, o quisquis ille es insolens et contumax in Filium et de Patris persona gloriaris, et intellege quia Patrem habere non potes, si non confitearis et Filium. Idem prosequitur Iohannes : Qu negat Filium, neque Patrem s habet : qui confitetur Filiwm, et. Filiwm et Patrem habet. Vides ubique Iohannem ipsa nomina ponere, ut nihil aliud intellegatur quam quod est in natura nominum : et tamen, si adhuc frons inpudentiae tuae potest ictus lapidum sustinere, et si tanta obstinatio duritiae tuae est, ut cum

audis Patrem

et

1o Filium, non tamen uerum Patrem neque uerum Filium credas : ecce idem Iohannes qui est dilectus a Domino, uicem reddens dominicae dilectioni, fortiori lapide iam non tantum frontem, sed ipsum caput serpentinum tuae conquassat impietatis, scribens in ultimo epistulae suae : Scimus quia Filius 15 Dei uenit, et incarnatus est propter nos et passus est et resurgens de mortuis adsumpsit nos, e£ dedit mobis intellectum bonum, ut cognoscamus ipsum uerum et simus in ipso uero Filio eius Iesu Christo. Hic est Deus uerus et wita aeterna et resurrectio nostra 1n ipso. Explicari non potest quantos aduersum 20 te sermonum lapides et saxa congessit sub uno hoc testimonio. Scimus — inquit — quia Filius Dei uenit. Habes unam de Filio confessionem, et paululum infra post sacramenta incarnationis et passionis eius et resurrectionis, quae utique PL 6o propter nos in se exercuit, subsequitur dicens : ef dedit nobis 25 intellectum bonum : sine dubio quia ipse dator bonus est, dat intellectum bonum. Non impie intellegimus, si hunc intellectum bonum dixerimus esse Spiritum Sanctum, qui et dicitur Spiritus intellegentiae, in quo cognoscimus ipsum uerum. Sine Spiritu enim Sancto non potest ueritas cognosci :

5» habes enim testimonium in Euangelio, ubi et Dominus ipsum Sanctum Spiritum pollicetur, et de ipso ait quod : J$se mili testimonium berhibebit :utique per apostolos uel per quoslibet Fili Dei praedicatores, dans eis intellegentiam, tamquam c. 26, 4] Io. 2, 25; c£. Hil. De Trin. 6, 42:sqq. 14 I Io. 5, 20. 28 cf. Is. 11, 2. 31 Io. 15, 16.

d3*Cf*102510:925 1: 12

12020.

c. 26, 1 0 oz. C ille oz. Va L P 2 et anfe intellege ozz. Va L P 3 confiteris Va L P 4 persequitur C D et patrem et filium Va L P 8 ictum VaL P ne ane et add. Va L P et ante si ozi. C 9 eum o5? cum add. Va L P 13 ipsud C quassat Va L P 16 de] a VaL P intellectum] 57 Gal, sensum C Va L P (cf. &dvovav Graec., sensum Vulg.) 16/17 bonum zsq. omnes (v. 29, 22) om. Va L P (explicit liber primus incipit liber secundus l/a P, amen explicit primus incipit secundus L) 17 uero] uere C is iesum christo C deus ozz. C 19 uete filio eius iesum christo hic est uerus et uita aeterna et resurrectio nostra in ipso pos; ipso add. C non oz. C 20 concessit C 22 paulum corr. -lulum C 24 in se ozz. 57 Gal 25 dat] dans 57 Ga] 99 dilexerimus C esse spiritum sanctum] scripsi, spiritum sanctum esse $7 Gal, esse christum sanctum C —— 29 cognosco eorr. -sci C enim

om. St Gal

deum $7 Ga]

33 tamquam] C, qua $7 Gal.

DE TRINITATE 26-28

326 55

Spiritus intellegentiae uerum cognoscendi. Vnde et apostolus Paulus scribens ad Corinthios, ait : Nos autem mon spiritum huius mundi accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae a Deo donata sunt nobis. Dedit ergo intellectum bonum, id est, Spiritum Sanctum, ut cognoscamus ipsum uerum. 27. (II, 12) Adhuc si non intellegis de tot supra editis

dictionibus, uel ex consequentibus animaduerte omnes suspiciones impiae interpretationis exclusas : Vf simus — inquit — in ipso uero Filio eius Iesu Christo. Et adhuc amplius piam

fidem densat, dicens : Hc est uerus Deus ; et nondum tacuit,

sed cumulat et exaggerat, ut impius sensus sophisticis confidens argumentationibus obruatur : subsequens enim ait : Et

IO

wila aelerna el vesurrectio mostra in ipso. Vbi nunc sunt illa impia uestra sophismata quae Aristotelis episcopi uestri magisterio didicistis dicentes : Filius est, sed non est uerus filius ; Deus est, sed non est uerus Deus ? Ecce uno testimonio

tot modis filii uerum nomen

expressum est, immo quia et

uerus Deus est. Quomodo enim non uerus Deus est, qui uerus 15

est Filius ? quandoquidem non solum de ueri Filii nomine Deus uerus probatur, sed etiam per hoc, quod uita aeterna est. Vita enim aeterna non habet initium neque finem : ergo uerus

20

2j

Deus

est Christus, non habens

initium neque

finem,

existens ipse uita aeterna, quae est sine initio et fine. Sed et cum resurrectio nostra est, potestas in eo uerae diuinitatis agnoscitur, cum mortem per uirtutem resurrectionis excludit, exemplo sui quem adsumpsit hominis, in quo et de uirgine nasci dignatus est, in quo et nos iam resurreximus, habituri unusquisque nostrum specialem resurrectionem pro merito uerae fidei ac uitae, siue ad refrigerium siue ad ustionem.. Vide, miser, ne adhuc non credas uerum esse Filium, et incipias

habere resurrectionem

ad poenam

perpetuam

gehennae in

tenebris exterioribus, ubi fletus oculorum est et stridor den-

tium, si tamen non adhuc aliquid tetrius manet impios in Filium. 28. (IT, 13) Satis, ut opinor, licet pauculis testimoniis conprobatum est quod sit uerus Filius Dei, natus de Patre, non 35 I Cor. 2, 12. 84 cf. I Io. 5, 20. c. 27, 8 1 Io. 5, 20; cf. Hil. De Trin. 6, 43. 26 cf. Mt. 8, 12.

B IIo. 5, 20.

7 IIo. 5, 20.

c. 27, 1 editis] 57 Ga/, dictis C 4 iesum christo C 4/5 densat piam fidem $2 Gal | B deusom.C ^ nondum]dum C ? sequens C 8 sunt nunc 57 Ga] 9 qui C 10 dicente C — est angle uerus ox. C 12 expressus C 13 est pos? non uetus deus o». 57 Ga 14 quando C filio C 15 per] pto G 17 deus uerus 57 Ga/ 19 in eo] ideo C 24 uerae or. 57 Gal 95 erat fletus oculorum C, erit fletus oculorum Gg/. c. 28, 2 dei filius 57 Ga/

DE TRINITATE 28 factus ex nihilo. Sed adhuc, quaeso,

exhibe

327 infatigabilem PL 6x

patientiam, ut hoc ipsum de ueteris Scripturae uel uno testi; monio conprobemus. Dicis, haeretice, ex nihilo factum Filium, cum hoc nusquam legeris; negas illud quod scriptum est quia ex Patre natus est. Dic mihi cuius uerba sunt : Ex utero

ante Luciferum genui te. Si ambigis, respice ad initium psalmi eius, et lege scriptum : Dixit Dominus Domino meo : Sede ad 1o dexteram meam, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum. Hoc testimonio ipse Saluator usus est, cum uult se Dominum credi, loquens ad eos qui illum solum in hominem putabant natum ex semine Dauid, non etiam et Deum qua Dei Filium. Sed et Paulus apostolus hoc ipsum credens quod 15 et olim Spiritus Sanctus in Dauid locutus est et postea Saluator exposuit, ait in epistula sua : Ad quem autem angelorum dixit aliquando : Sede ad dexteram meam :?, hoc explanans quia nemo de angelis talis est, qualis est Filius :omnes enim angeli facti sunt, solus autem Filius natus est, cui et dicit : Sede ad

20 dexteram meam, quia et solus ipse est wnigenitus Filius qui est in sinu Pairis. Non autem nunc expositio totius psalmi necessaria est, sed illud solum probandum fuit quia Dominus Pater dicit Filio Domino meo : Sede ad dexteram meam, ut et

illud quod in sequenti dicitur, non alius quam Pater dixisse 25 credatur, id est : Ex utero ante Luciferum genui te. Nonne etiam hoc testimonio uerissimo probatum est sepultam uocem impiam esse dicentium quod ex nihilo fecerit Deus Filium? Quomodo enim ex nihilo, cum ipse Pater clamat : Ex utero ante Lucijerum genui ie? Et uide ne putes nos intellegere ;o quod Deus membrorum partiumue conpositione subsistat. Absit haec impietas. Deus enim, quodcumque illud est, simplex est : totus idem est secundum substantiam, non pars et pars, non membrum et membrum; sed, ut diximus, simplex nescio quid, quod sit integrum et perfectum et inaestimabile

3; tamen et inexplicabile. Licet ergo talis est, ut non membris €128: 9 cf. T To./5; T. 14, 89 9 Ps. 109, 1.

Ps. 109, 1

Ps. 109, 5 ; cf. Hil. De Trin. 6, 16; Ambr. De fide I, 12 cf. Mt. 22, 41-46. 16 Hebr. rz, 55. 23

28 Ps. 109, 5; cf. Hil. De Trin. 12, 8-12 ; Ambr. De fide, IV, 8, 88.

4 ueteris scripturae] $7, uetetis scriptura C, ueteri scriptura Bas Ga/

5 filium

factum $7 Ga] "dicit C — 11 utaz/e cum add. Ga] 12dominus C — 12/13 qui illum solum in hominem putabant natum ex semine dauid] scr55;, qui in illum solum (in illo solo Bas) hominem putabant natum ex semine dauid C Bas, qui illum solum hominem natum ex semine putabant dauid $7 Ga ; cf. Sacris Erudiri, XIV, 1963, B. 67 nec non cc. 17, 40 ez 32, 29 13 qua] qui C 15 sanctus oz. C 15/16 saluatorom..$/ Ga] 18 est post talis ozz. $2 est(pos? qualis)] et $7 Ga/ — 20 meam oz. C 21 nunc oz. 57 22 fuit oz. Ga] 924 esse om. C 28 clamet 57 Ga]

29 uides C 380 conpositione subsistat] Bas, compositione consistat $7 Ga/, conpositionis obsistat corr. conpositionisubsistat C 35 tamen] tantum conieci? in zzsarg. St

328

DE TRINITATE 28-29

partibusue subsistat, tamen Scriptura diuina, cum uult nobis Dei fabricatoris ueram intellegentiam commendare ex his quae nouimus, loquitur dicens opera manuum eius esse caelos, uel unamquamque creaturam, quia apud homines uere et 4o proprie opus uel fabrica intellegitur quod efficitur manibus : denique cum uisum est arte aliquid fabricatum, ad manus refertur artificis. Et similiter autem inter nos uolentes filii designare naturam, uteri facimus mentionem : nemo enim de ueris filiis non de utero nascitur. Et Deus ergo uolens ex se 4 ^ natum Filium demonstrare, dixit quod eum ex utero genuerit,

ne tu, haeretice, calumniareris ex nihilo. Sed sicut, cum Deus

manibus fecisse dicitur, ut Deo dignum intellegendum est, ita et cum ex utero genuit, non contra quam Deo dignum est PL 62 opinemur. Illud tamen certissime confitendum est, quod uerus conditor in significatione operis manuum, et uerus est est jo Pater in significatione uteri gignentis, etsi nihil in se membrorum habeat. 29. (II, 14) Sed quia soletis dicere, o Arriani : In Deo id ipsum est facere, quod et generare, opportune et hanc uestram peruersitatem de praesenti occasione conuincam. Multa sunt nempe opera manuum, sed unus est unigenitus Filius uentris : non ergo id ipsum est facere quod et generare : et omnia quidem per Verbum et in sapientia facta sunt : Verbum autem siue sapientia non per aliquem, sed ex Deo nata est : unde non id ipsum est facere, quod et generare. Nisi enim esset distantia inter facere et generare, nihil prohibebat ut diceret : 1o Manus meae generauerunt te, et : Caeli uentris mei sunt opera. Sed sicut dictio multam habet differentiam, ita et res quas dictio determinat. Ex wtero — inquit — ante Luciferum genui ie. Hoc autem dicit Pater ad Filium, non quod Filius ignoret, sed ut nos scire possimus proprietatem Patris ad Filium, uel 15 Filii ad Patrem : ideo ita scriptum est, sicut et ipse unigenitus Filius existens sapientia ait : Ante omnes autem colles genuit me. Vnde et hoc in loco ante Luciferum genitus esse dicitur. In Luciferi uocabulo omnis ubi ubi lucidior creatura signatur : unde cum dicitur ex utero ante Luciferum genitus, hoc A

38 cf. Ps. ror, 26.

c. 29, 1 cf. Ar. ad Eus. 5 (Opitz, p. 3) ; Athan. v. Zr. 2, 58. Ps. 103, 24. 12 Ps. roo, 3. 16 Prou. 8, 25.

6 cf. 1o. 1, 5;

37 dei oz. Ga] — 38 manum C . 39 quiaput C 40 manibus oz. C — 42 referatur C et ane similiter ozz. 57 Cal autem] aut C 46 ne ... calumniareris] 57 Ga/, nunc ... calumniaris C cum] eum C 49 tamen] tantum coniecit in garg. 5t 50 manu C c. 29, 4 nempe ozz. C manus C 4 siue oz. C nata sunt $4 Gal 9 prohibebatur dicere 57 Ga/ 13 ignoraret 57 Ga] 14 possimus] seripsi, possumus C, possemus 57 Ga — 15 ad patte C 17 hoc loco 57 Ga/ genitus] genuites corr. genuitus C

DE TRINITATE 29-30

329

20 specialiter docetur, quod uere ex Patre sit natus, et non factus; quod autem ait : ante Luciferum, ante omnem creaturam significat, secundum quod dictum est : Ef ?pse est ante omnes. 30. (III, 1) Quod Dei Filius sit omnipotens et indemutabilis, et quod una sit omnipotentia Patris et Filii, sicuti et una deitas ; et de sacramento incarnationis Filii, uel potius suscepti ab eo hominis. ; Percutiamus et aliam eorum blasphemiam, per quam, ut scribis, dicunt quod non sit omnipotens Filius. Et hoc breuiter faciam, ne longius extendens laborem legenti tribuam. Dicant quomodo non est omnipotens, per quem, ut ipsi quoque confitentur, omnia facta sunt ; dent unum opus Patris quod non

1o fecerit et Filius, ut probent non esse omnipotentem Filium : at cum nullum sit opus, quod non et Patris existat et Filii, sine dubio ommipotens est et Filius, faciens quaecumque facit omnipotens Pater. Sufficit, si hoc ipsum etiam diuinis testimoniis adprobemus. Apud prophetam Zachariam legimus : 15 O, o, fugite a terra Aquilonis, dicit Dominus, quoniam a quat-

tuor uentis caeli colligam uos, dicit Dominus ; in Sion resaluamini, qui inhabitatis filiam Babylomis, quoniam haec dicU Dominus omnipotens : Post honorem misit me swper gentes quae exspoliauerunt uos, quoniam qui tangit wos, sicul qui PL 65 2o langit pupillam oculi ipsius : quoniam ecce ego infero manum meam swpber eos ; el erunt. spolia, qui spoliauerunt 1llos : et scietis quia Dominus omnipotens misit me. Si intendas huic capitulo, inuenies quod Filius omnipotens a Patre omnmipotente sit missus, ut positis in captiuitate subueniat. Considera 2; enim prophetam dicere : Haec dicit Dominus omnipotens ; et audiamus, propheta referente, quid dicit Dominus omnipotens : Post honorem — inquit — misit me super gentes : sine dubio Filius est, qui post honorem missum esse se dicit super gentes, quem propheta dicit Dominum omnipotentem. Hic ergo 21 cf. Hil. De Triz. 11, 8. 22 Col. 1, 17. 13 cf. Ambr. Defide, 1l, 4, 55-36. c. 50, 6 cf. Ambr. Defide, 1, 5, 19.

15

Zach. 2, 6-9.

20 et] sed C

1/2 c. 3o, 1 quod dei »4. hominis (/. 4) oz. 57, quod dei accedunt Va L p 2 sicut Ga] 4 glotia patti et filio 50:7 hominis a4. inmutabilis Va L P alia ... blasphemia C Va, L 8 caput 5057 percutiamus ad. Va L P "Zap ri 6 quod] quoniam Va L P (ante corr.), aliae ... blasphemiae P, L (ex corr.) 11 non et] 10 et oz. VaL P 8 quomodo] quando 57 Ga/ legentibus C 16 dicit dominus oz. 12 et oz. Va L P 5: Gal Va L P, non $7 Gal, ex C deus pos? me add. L P — 19 spoliauerunt 18honoreC 1*fülium C $2Gal 22 21 spoliati L P, V (ex corr.) inferam Va L P 20 ecce oz. C G 24 possitis C — 25 dominus sciebatis C —— ego az/e dominus adZ. Va L 29 28 se esse Va L P 26 prophetam referentem C Va L P om. L P prophetam C 25

C.C. LXIX

330

DE TRINITATE 30-31

3o Filius existens Dominus omnipotens ait in ultimo testimonii : el scielis quia Dominus omnipotens misit me. Exgo omnipotens Filius, ut supra dictum est, ab omnipotente missus est Patre. Sed et apostolus Iohannes in Apocalypsi haec dicit : Amen, lestis fidelis, initium creaturae. Dei, qui est et qui erat et. qui

3 uenturus est Dominus Deus omnipotens. Sed et Salomon inter cetera ait de sapientia, quae utique Christus Filius Dei est : Splendor est enim lucis aeternae, et speculum sine macula. Dei maiestatis, et imago bonitatis illius : et cum sit una, omnia. potest. Quomodo non omnipotens est, cum possit omnia ? Nam $ et supra de eadem sapientia dixerat : Omnem habens wirtulem : ergo omnipotens est, omnem habens uirtutem. Sed adhuc ipse Salomon ait de eadem sapientia : Et permanens in semelipsa, omnia innouat. 31. (III, 2) Agnosce omnipotentiam eius, cum omnia inA

nouat;

agnosce

interea et quod indemutabilis

est, cum

in

semetipsa permanet omnia innouans : id est, licet omnia innouet, ipsa tamen indemutabilis perseuerat, quod non nisi Dei ommipotentis est. Sed quia uere indemutabilis est Filius et conditor omnium, etiam his psalmorum uersibus adprobatur : In initio terram tu fundasti, Domine, et obera manuum tuarum sunt caeli : ipsi peribunt, tu autem permanebis ; ei omnes sicut uestimentum. uelerascent, el sicut. opertorium mulabis eos e 1o snutabuntur : tu autem ipse es et anni tui non deficient. Hoc de Filio Dei scriptum interpretatus est Paulus, scribens ad Hebraeos. Habes ergo per haec capitula et omnipotentem PL 64 A

88 Apoc. 2; 145; 1, 8; 4; 85 c£. Athan: e Zr. 3, 4. 87 Sap. 7, 26-27. Sap. 7, 25. 42 Sap. 7, 27 ; cf. Greg. Ilib. De fide, 2. C. 31, € Ps. 101, 26-28 ; cf. Athan. vc. Zr. 1, 36. 11 cf. Hebr. 1, ro-12.

40

30 ait sq. omnipotens filius (/. 31) oz. 57, ait oz. Gal testimonio Ga/ 391 ego ange dominus add. Va L 31/32 ergo omnipotens filius oz. Gal 33 et alibi iheremias quia qui fecit omnia ipse est az/e sed et add. C et oz. C, add. in marg. IL apocalypsin l/a L 34/35 et qui uenturus est dominus deus omnipotens oz..$7 38 dominus deus oz. L| P — sed om. $T Ga] solomon C 3? dei o». Ga] 38 dominus omnipotens nomen est ei item ipse est qui redimit (-emit Ga/) illos dominus omnipotens nomen est illi item in machabaeorum nondum enim omnipotentis et omnia possidentis dei iudicium as/e maiestatis agg. C Gal ; cf. Sacris Erudiri, XIV, 1963, p. 61 42 solomon C de]et C 43qui uenturus est dominus deus omnipotens sed et 5057 semetipsa add. 57, buc fraiciens e J. 84 omnia innouat] l/a L P $7, manet et alibi ipse (ipse o». Ga/) solomon (salomon Ga/) ait dicit (ait dicit ozz. Ga/) non enim inpossibilis est omnipotens tua manus item ipse omnipotens sermo tuus exsiliens de regalibus sedibus C' Gg/. c. 41, 1 omnipotentia C 2 et] eo C 3/4 innouet] innoua C 4 nisi non Gz/, non oz. 5f, qui in zarg. adiecit — 4/6 omnipotentis dei C 5 qui C 6 his] hic Va, L (anze corr.) psalmi P, L (ex corr.), psalmus Va, L (ante corr.), psalmistae G«/. " in oz. C Va L P (— Vmlg.)) ^ tu domine terram fundasti $2 Gal(— Vulg.) 8 permanebis] $7 Ga/(— Graec.), permanens C, permanes l/a LP(-—Vwug) omnia VaL 9 ueterascunt C — sicut opertotium] uelut amictum P

(— Vulg.)

eos] ea Va L

10 ipse] C, idem 57 Ga/, idem ipse Va L P

. iisctriptum] dictum est l/a, dictum esse L P

DE TRINITATE 3r Filium

et indemutabilem.

et omnium

331

conditorem,

sicut et

omnium artificem, dicente Salomone : Omnium enim artifex 1; docuit me sapientia. Sed ne duos omnipotentes intellegas, praecauendum est : licet enim et Pater sit omnipotens et Filius, tamen unus est omnipotens, sicut et unus est Deus :

quia Patris et Filii eadem omnipotentia est, sicut et eadem deitas, secundum quod supra pro uiribus et pro condicione 20 temporis coartantis expressum est. Sed et nunc inferius explanabitur testimonio Esaiae prophetae : Fategaíta est Aegyptus et negotiatio Aethiopum, et Sabain wiri excelsi ad. te transibunt e tui erunt serui el post ie sequentur alligati uinculis et adorabunt te et in le deprecabuntur, quoniam qn, le est Deus, 25 el mon est Deus raeter te. Tw enim es Deus, et nesciebamus,

Deus Israhel Saluator. Erubescent et confundentur omnes. qui aduersantur ei, ei. ibunt. cum confusione. Intende quia ad Filium dicitur : E twi erunt serui et post te sequentur allagati uinculis et adorabunt te et in te deprecabuntur. Exgo et hinc 3o Deus

uerus

ostenditur

Filius, cum

adoratur.

Dei enim est

adorari, siquidem et alibi docet apostolus de Filio Dei esse scriptum : Et adorent ewun omnes angeli Dei : scilicet quia uere Deum

et Dominum.

Sed

in praesenti

testimonio

Esaiae,

sicut ipse Deus est, sic etiam in ipso Deus est : ait enim : 35 Quoniam 4n ie est. Deus, et mon est Deus praeter te. Et cum dixerit in Deo Deum esse, subsequitur et dicit : T'4 enum es Deus, et nesciebamus, Deus Israhel Saluator. Ergo cum Deus in Deo est, et non est Deus praeter eum in quo Deus est, et ipse est Deus Israhel Saluator, ostenditur unitas diuinitatis 4o in Patre et Filio, sicut et omnipotentiae, et quicquid omnino diuinae

substantiae

est : hoc solo differens

a Patre Filius,

quod ille Pater est et hic Filius : id est, quod ille genuit et hic natus est ; non tamen, quia natus est, minus habet aliquid quam quod in Deo Patre est, ?mago Dei inwisibilis existens, 4; et splendor gloriae et character substantiae eius. Hoc qui de 15 cf. Hil. De Trin. 4, 538 sqq. ; Ambr. De fide, I, 5, 20 sqq. 14 Sap. 7, 21. 41 cf. Athan. 32 Hebr. 1, 6. 21 Is. 45, 14-16; cf. Greg. llib. De fige, 7. CAP 2 ETE. 44 Col. 1, 15 ; Hebr. rz, 5.

17 sicut est unus deus 15 sapientiam Va L P 13 et fos sicut ozz. Va L P 18etfpostsicut oz. Va L P — 19 pto ... pro oz. Va IP, Va LP,estom.C 21 testimonium Va L P 20 sed] crede Va L P . pto post et om. 57 Gal secuntur 23 tu corr. tui C 22 sabain] Va .5/, saba in C, sabaim L P Ga/ 24 cum] 25 es oz. C, L (ante corr.) 24 in oz. VaL. P Va, L (ante corr.) 28 seconfusionem P (— Vulg.) Va L 5$£ Gal, in C P (— Graec., Vulg.) 81 adorare 80 uerus deus C 29 in te ozz. C quuntur C Va, L (ante corr.) 34 sicuti C 33 dominum et deum nostrum /a L P 32 adorabunt C C cf. 38 est deus] deus est Va L $7 Gal(— Graec., sed est ante sic oz. St Gal 40 quidquid 7 Ga/, Va (ante corr.) — 42 |89saluator israel 57 Ga/ |.24) 42/43 et natus est hic Va L P est ante et omz. Va L P

332 Filio Dei non

5o

DE TRINITATE 31-32 credunt,

Esaiae

sententiam

sustinebunt

di-

centis : Erubescent et confundentur omnes qui aduersantur ei, et ibunt cum confusione. Sed et Ieremias de Filii deitate exprimit dicens : Hic Deus noster et non debutabitur alius absque eo : qui inuenit omnem uiam prudentiae et dedit eam Iacob puero suo ei Israhel dilecto sibi ; post haec in terra wisus est et cum hominibus conuersatus est. Non utique Pater Deus, sed Filius factus homo in terra uisus est et cum hominibus conuersatus PL 65

55

est, naturam in se hominis sine peccato exercens propter nostram salutem, de quo et legimus : E? Verbum caro factum est el habitawit im nobis : et uidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a. Patre. 32. (III, 3) Si ergo Verbum caro factum est et habitauit in nobis, natus ex uirgine nobiscum Deus, quo nunc, haeretice,

proficis, si infirmitates adsumptae carnis obicias, si animae humanae, quam cum carne susceperat, utiles nobis aestus A

Io

15

describas, cum constet eum, secundum quod Deus est et Dei

Filius, esse per omnia ut Patrem inpassibilem ? Ideo enim et illa quae sunt deitatis eius praemisimus, ut iam si quid humilitatis et infirmitatis in Christo legitur, non deitas eius uiolata credatur, sed naturae suscepti hominis, et disciplinae quam tradebat, exsecutio probetur. Vanum est enim uoluisse ut hominem nasci, licet ex uirgine tamen hominem, nec infirmam hominis in se designare naturam. Vanum est praecepta dare, quibus homines uiuerent, et ipsum iam, quia semel homo esse dignatus est, sine praeceptorum obseruatione cucurrisse. Ille si non hominis infirmitatem factus homo exercere uoluisset, quis crederet quod homo factus fuerat ex originis nostrae matrice, licet sine uiri conplexu ? Quandoquidem hodieque non desint qui negent eum nostram gestasse corpulentiam, 45 Is. 45, 16. 49 Bar. 5, 36-38 ; cf. Hil. De Trin. 4, 42 ; Ambr. Defide, I, 5, 28 ; Greg. Ilib. De fide, 7. |. 99 Io. z, 14. C. 32, 6 cf. Ambr. De inc. 5, 39.

48 cum] in C P (— Graec, Vulg.) ^ confusionem P (— Vulg.) et post sed om. C 49 hic deus noster] V/a L, hic est deus noster C P (— Vz/g.), hic deus noster est 451 Gal ; cf. Sabatier, Vers. ant., 2, 745 ; Sacris Erudiri, XIV, 1963, 5. 68 — aestimabitur C alter ad eum Va L P 51 haec oz. C terris Va L P (— Vulg.) 52 estozm. C . deus pater Va L. P 53 conuetsatus est cum hominibus l/a L $7 Gal ; cf. 1. 51

54 in se oz. C

habitabit C quasi] tamquam etiam c. 9 bassin.

exercens

sine peccato 57 Ga/

56

Va L P ; ef. Sabatier, Vers. ant., 3, 389, sed

c. 32, 1 habitabit C — 2 quo] quid Va L P 8 infirmitatem C Va L P ; DO 9C 33207. 4 utiles] utile est C 6 inpossibilem C Vetom. VaL P praemisimus] exptessimus C 9 uiolatur C ^ crederetur Va L P 10 probaretur C Va L P noluisse Ga 11 tamen] tantum conieci? in ziarg. 51 i3ipsam G&á/ — quia]ja C 14concurrisse C Ga/ — 15/16 uoluisset zq. fueratom. IL, P i6 quis]quise C — 17 matricem C, matti l/a(anzecorr.), matte V/a (ex corr. L, P ^ scilicet VaL P quod dicerent haeretici a//7e quandoquidem add. P, L (in marg.) 18 desint] Va L P, sint C, desunt $7 Ga/ negant Va L P, C (ante corr.) ^

DE TRINITATE 32-33

333 etiam posteaquam infirmitates carnis exercuit. Ille si factus 20 homo non seruasset quam docere uenerat disciplinam, non bonum magisterii dedisset exemplum. Quis enim discipulorum seruare conaretur quod non magister ipse seruauit, factus ut homo, cum hodie iam quicumque seruat, ipsius exemplo releuatur ut seruet ? Vides quia et infirmitates pati debuit, ut

2; homo natus probaretur, et factus homo obseruare quodcumque docuisset, ut ceteros inuitaret, magis autem dixerim ut ceteros

subleuaret : iam enim caro nostra didicit in eius carne releuari. Si enim infirmitates hominis pati noluisset, ut quid et de uirgine in hominem natus est ? et si nolebat obseruare prae3» cepta, quia Dominus, ut quid et formam serui acceperat, quae praeceptis et oboedientiae obnoxia est ? Atquin totum sacramentum a Deo adsumpti hominis hoc est, ut quod in Adam non est de inoboedientia seruatum, in Christo homine

de oboedientia seruaretur. Hoc ipsum apostolus Paulus inter 3; cetera quae diuine tractat, adserit : Sicut enim per inoboedienLiam unius hominis beccatores constituti sunt multi, iia. et per unius obauditionem vusti constituuntur multi. Sicut enim per unius hominis contemptum peccatores constituti sunt multi, ita et per sacramentum obauditionis in Christo, quam non ex 4o infirmitate sed ex bonitate deitatis praestat in salutarem PL 66 hominis disciplinam, saluantur multi. 33. (III, 4) Videamus nunc et sacramentum passionis. Totus Adam peccauerat ; totus Adam expulsus de paradiso fuerat : totum expulsum suscipere debuit, qui totum saluare uenerat. Non autem uidebatur totum expulsum in se suscesuscepisset per substantiam carnis et animae A pisse, nisi illum eius : hoc enim totus homo est per naturam. Hoc autem tunc probari potuit, si ipsas infirmitates carnis eius et animae sustineret, licet sine uitio peccatorum, ut uere non aliam substantiam carnis et animae suscepisse putaretur : ut, cum 85 Rom. 5, 19. C. 33, 1 cf. Pseudoathan. c. 74po//. 1, 17 ; Otig. Dial. Heracl. 6 ; Greg. Naz. ep.

10, 7; 30, 5 ; Hil. De Trin. xo, 20. 19 infirmitatem Gag/. 22 conetur Va LP — seruasset 57 Ga«/ — 23/24 reuelatur C, reueletur Va, IL. P (ante corr.), teleuetut L, P (ex corr.) 25 ut pos? factus add. VaLP obsetuatet C — 2v in oz. Gal teleuari in eius carne Va L. P 29 in hominem] homine .$7 Ga/, homo coniecit in marg. S1 ; cf. Schbmalz-Hofmann, Lat. Gramm., p. 537 30 quia] quae C, ut L P 31 atquin] atque I/a L P, aliquid C, atqui coniecit in zarg. 51 32 est ut oz. Gal, ut oz. $1, qui addendum in marg. coniecit 33 hoc azfe in christo adZ. Va L P 358 diuine tractat] diuina et tecta sunt Va L P 36 et oz. C 37 oboedientiam Va L P, oboeditionem $£ Gal (— Vulg.) constituentut C (— Vjs.) 37/39 sicut usq. ita et per] $2 Gal, habes C Va L P ; cf. Sacris Erudiri, XIV, 1963, p. 55 40 salutate C 41 saluantur multi oz. C Va L P. c. 35, 9 suscipere debuit expulsum 57 Ga/. — 6 eius de/. Va L, om. P $7 Gal ; sed. ef. 4. 7 9 probatevorr.-ti C ^ siinfirmitates eius carnis C

334

DE TRINITATE 33-34

1o in se hominem ab infirmitatibus et passionibus liberat, etiam hos, qui secundum uestigia eius sectantur, liberatos esse crederemus. Sed patrocinetur huic sensui gentium doctor apostolus uiuacius et ut mysticus scribens : Sécué emim in Adam omnes moriuntur, ita et 4n. Christo omnes wiwificantur.

15 Sed naturam suscepti in eo hominis melius describat Esaias : Domine, quis credidit auditui nostro ? et brachium Domini cui reuelatum est? Adnuntiauimus coram ibso sicui puer, sicut vadix in terra sitienti : et non est species ev neque honor formae : el uidimus eum, et non. habebat speciem meque decorem : sed 2o species eius sine honore, deficiens praeter ceteros homines : homo in plaga positus, et sciens ferre infirmitatem, quia, auersa. est facies eius : depreliatus est mec aestimatus est. Hic peccata nostra. fert et bro nobis dolet : et aestimauimus eum 4n. dolore esse el in plaga et in malo : ipse autem wulneratus est propter 25 iniquitates nostras ei infirmatus est propler peccata mostra : doctrina bacis nostrae super eum : plaga eius nos sanati sumus. Omnes sicut oues evrauimus : homo a wia sua errauit, et Doma-

nus tradidit eum bro peccatis nostris : et ipse, propter quod male tractatus esi, non aperuit os. Sicul owis ad. occisionem adductus 3o est el sicut agnus coram tondente se, sic non aperuit os suum :

5

^

A

in humilitate iudicium eius sublatum. est. Generationem. evus quis enarrabit ? quia aufertur a terra uita eius : ab iniquitatibus plebis meae adductus est ad mortem ; et dabo malos bro sepultura eius el ipsos diuites bro morle eius : quia iniquitatem non fecit, neque dolum in ore suo locutus est. 34. (III, 5) Sufficit hoc testimonio probatum quod omnem in se hominis naturam peregit, sine peccato tamen suo, licet peccata nostra portaret. Sed ne homo tantummodo crederetur, interposuit et dixit : Generationem eius quis enarrabit ? : illam utique qua de Deo Patre generatus est, quae sine initio est : et ideo de ea ait : Generationem eius quis enarrabit ?, non quasi ignorabilem sed quasi inexplicabilem dicens. Omnes 13 I Cor. 15, 22. 16 Is. 55, 1-9. C. 34, 4 Is. 55, 8 ; cf. Hil. De Trin. 2, 9 sqq.

11 secundum oz. Va L P 11/12 sectantur uq. sed oz. L, P 13 ait pos; scribens ad. Va L P 14 uiuificabuntur Va L P 18 in eo oz. Va L. P desctribet C 17 pueri Va L. P 18interra] inuetetata $7 Ga — honore G 20 eius oz. C 21 imbecillitatem in az/e infirmitatem add. C ; cf. imbecillitatem 5ro infirmitatem n Sabatier, Vers. ant., 2, 608 22 eius oz;. 57? Gal 23 et ane aestimauimus oz. Va L P dolorem C 28etom. VaL P 27 a]in P, L (ex corr.), oz. V'a, L (ante corr.) 29 suum os? os add. Va L. P ductussl za dup 30 sic] sicut C 31 in humilitatem eius iudicium C 82 enarrauit C, la (ante corr.) auferetur V/a L P 57 Gal ; cf. aipero. LXX. 34 quia] qui coniecit in zarg. 51 85 in oz. Va L P. C. 34, 9 nostra oz. C pottatit conieci? im marg. St 4 generationem sq. enatrabit (/. 6) oy. L, P enattauit C 5 quia Ga 6 enarrauit C, T/a (anze corr.) *? omnis Va L

DE TRINITATE 34

325

enim catholici scimus quia de Deo Patre natus est, sed in-

enarrabiliter : et ideo ait : Generationem eius quis enarrabit ? 10 Hanc autem generationem, qua de uirgine secundum carnem nascitur, refert Euangelium, eius quoque tempora describens. Diuinae

15

20

2;

3o

autem

eius generationis

initium,

ut diximus,

in-

uestigari non potest, sicut nec diuinitatis, quae illi una cum Patre est : et ideo ait : Generationem eius quis enarrabit ? Si PL 67 ergo in sacramento fidei hoc accepimus, ut Christum et Deum credamus et hominem : Deum quidem, qua de Deo sine initio natum, hominem autem, qua de uirgine in temporibus natum : non calumniemur diuinitati eius, cum pro nostra medela quae sunt hominis exsequitur, habens in se acceptam hominis naturam : quia nec homo negandus est, cum propriae diuinitatis naturalem exerit potestatem, accepta in se forma seruili. Si ergo et orat Patrem et si nihil ab se facere se dicit, nisi quod Patrem uiderit facientem, ut nihil nunc aliud dicam, certe humanae extollentiae modum, qua magister, inponit : ut tanto magis discat homo Deo deferre, quanto detulit et uerus Filius, qui causam subiectionis propriam non habebat, qui et formam orandi dederat, ut non tam fieri nostram uoluntatem rogaremus, sed woluntatem Patris qui est in caelis. Et ideo, ut quod docuerat inpleret, ait : Non went meam uoluntatem facere, sed uoluntatem. eius, qui me misit. Sed et quod minor factus est, quod crescit, quod proficit, quod esurit, quod sitit, quod laborat, quod flet, quod dolet, quod tristis est, postremo quod moritur : ad naturam adsumpti hominis referendum est, quam pro sacramento nostrae salutis mystice exercuit,

5; sub illa intellegentia qua supra in testimonio Esaiae relatum est. Sub hoc fidei sacramento non solum illa capitula soluuntur de quibus interrogare dignata es, sed et ommes quaestiones quas contra Filii diuinitatem coaptant impii haeretici. Vict. Lc-2. a9 cE Mc313555 bes 22; 41/5 10.1175: lo sso: 28 cf. Mt. 6, 9. 28 Mt. 7, 21 ; Io. 6, 58. 29 cf. Io. 14, 28. 30/33 cf. Lc. 2, $2 ; Mt. 4, 2 ; Io. 19, 28; Lc. 22, 43 ; Lc. 19, 41 ; Io. 11, 55 ; 10,.11,35 ; Mt. 26, 38 ; Mt. 27, 50.

9 enarrauit C, Va (ante corr.) 10/11 nascitur secundum carnem 57 Ga/ 11 teferet C 12 eius oz. 57 Gal, pos? generationem 7rai. P ut diximus initium VaLP 14 enarrauit C, T/a (ante corr.) 15 in sacramento] sacramentum C accipimus V L, P et om. 5t Gal | 16 qua] $7, quia C Va L P, om. Gal 17 natum] tantum $7 Gal qua] $7, quia C Va L P Ga] 18calumniemur] C Gal, -mus .$7, qui in marg., -mut coniecit, -ntur Va L P 21 exetit] exercuerit C 22 et orat] adorat C ab] a P, L (ex corr.), 5t Gal 24 qua] quam C, quem 29 98 in caelis est $7 Ga/ (— Vulg.) 26 qui ] qua C Va, del. L, om. P utanmfe meam add. C — uoluntatem meam Va L P quod docuerat ut $7 Ga] 33 31 et az/e quod ctescit add. C 30 misit me P Ga/ (— Graer., Vulg.) 85 sub] sed L. P 34 nostrae sacramento $7 Ga/ moritur oz. Va L, del. P 38 soluantut C 36 illa ozz. C Va, L (ante corr.) illa oz. Ga diuinitatem] unitatem V/a L P, diuinitate C.

336

I

Io

DE TRINITATE 35-36

35. (IV, 1) De hoc quod ait Filius : Pater maior me est. Accipe nunc et has quaestiones, quas ex diuersa parte proposueras fortiores, specialiter absolutas. Dicunt — inquis — haeretici ad depretiandam Filii perpetuam et perfectam in omnibus deitatem : Pater maior me est. Sed requirendum est quando hoc dixit Filius : nonne quando inpletum est in eo quod scriptum est : Minorasti ewm paulo minus ab angelis, gloria et honore coronasti eum? Quomodo minoratus est, exponat apostolus Paulus tertii caeli conscius : Paulo minus — inquit — ab angelis minoratum widemus Iesum propter passionem mortis ; gloria et honore coronatum, ut gratia Dei fro omnibus gustaret mortem. Pro omnibus, ait, non : Pro se : ergo

1j

2o

2)

qui pro omnibus gustauit mortem, quid mirum si pro omnibus et minoratus est ? Pro omnibus autem gustauit mortem, non pro se eo quod, omnibus in peccati reatu positis, ipse homo factus nullo proprio peccato tenebatur obnoxius. Et uide quomodo hoc ipsum, quod minoratus est propter passionem PL 68 mortis et quod gratia Dei pro omnibus gustauit mortem, ad decorem operis mterpretatur sapientissimus Paulus ita subsequens : Decebat enim. eum jropter quem omnia el per quem omnia, multis filiis im. gloriam adductis, ducem salutis eorum jer passiones consummare. Vides quam pulchrum quamue decorum nostrae salutis sacramentum in eo quod Filius est minoratus, ostenditur. Quomodo ergo ad obfuscandam diuinitatem eius inproperas quod exsequitur ad decorem ? Pater maior me est : hoc tunc dixit posteaquam Verbum caro factum est et habitawit in nobis. ; 36. (IV, 2) Et uide ne demutabilem credas, quasi desierit esse Verbum, posteaquam caro factum est ; sed manens semper Verbum Deus, et caro quoque factum est. Etsi enim dixit : Et Verbum caro factum est, pressius loqui uoluit, ne c.35, 110. 14, 28. ' 4 cf. Hil. De Tris. 7, 6; Ambr. Io. 14, 28. 4 Ps. 8, 6; cf. Ambr. De fide, II, 8, 63. Hebr. 2, 1o. 25/26 Io. 14, 28 ; Io. 1, 14.

Defice, 1I, 8, 59. 9 Hebr. 2, 9.

5 20

c. 36, 4 Io. 1, 14.

c. 35, 1 de hoc x4. me est] Gal, C (oz. me), oz. 57, explicit liber secundus incipit liber tertius feliciter de eo quod ait filius pater maior me est V/a L, explicit liber secundus incipit liber tertius P 8 inquit Va L P Ó scriptum fos deitatem adZ. C 6 dixit filius] C, filius dixit $7 Gz/, dixit Va L P hoc ane inpletum add. C 9 testi C 10 uidimus Va L. P 11 gloria et] gloriae C gratiam C 12 mortem gustatet pro omnibus 57 Ga/ 12/13 ergo qui accedunt A G. 2At 13 gustauerat JU 14 et minotatus est pro omnibus om.VaL?P et ane non add. W. 15 pro ante omnibus add. 57 Gal omnibus oz. W positisi Va L P 16 peccatu C iv7ipsud C . 18 quod om. C | 19 ita oz. W . 20 dicebat C 4 G 247 Va 21 gloria W 22 passionem C W'(— Vulg.) uidens 44 G pulchrum] paucorum C quamque . 24ostendit C W ; cf. Sacris Erudiri, XIV, 1963, p. 69 25 inproperans G, exsequitur] exquititur W/ 26 filius pos; dixit a4Z. C. c. 56, 1 mutabilem C quasi] quod P L, Va (ex quam ?) 2 uetbum esse C 8 deus] dei Va L P 3/4 etsi usq. factum est oz. C 4 expressius C

DE TRINITATE 36

337 ; quis in eo non ueram carnem crederet. Siquidem et post tam pressam locutionem non desunt qui dicant carnem illum habuisse putatiuam. Vt autem manifestum sit Verbum carnem factum non demutatione diuinae substantiae sed susceptione carnis humanae, intende quid sequitur : E habitawit in Y o 4Àobis. Non ergo interceptum est Verbum demutatione, quod per carnem adsumptam habitauit in nobis : habitatio enim probat perseuerantiam Verbi. Hoc ideo interposui, ne quis Filium Dei demutabilem credat, cum legit : E£ Verbum cavo factum est. Dicit ergo Filius : Pater maior me est, posteaquam I ; Verbum caro factum est et suscepit officium ministrantis : uenit enim non ministrari sed ministrare. Pater maior me est : quid ais, ueritas ? quomodo dicis Patrem te esse maiorem ? Certe una tibi et Patri imago est secundum Moysen, eademque forma secundum apostolum Paulum, qui me etiam docuit 2 o quod sis splendor gloriae et character substantiae eus. Sed et tu ipse docuisti dicens : Qui me widit, uidit Patrem, et Ego àn Paire et Pater in me, et Ego et Pater unum sumus. Sed et quaecumque facit Pater, facis et tu similiter : tua enim uerba sunt : Quaecumque enim ille facit, haec et Filius facit similiter, 2 ; et Sicut Paler suscitat mortuos et wiwificat, sic et Filtus quos uult wiuificat, et Vt honorificent Filium sicut honorificant Patrem. Cum ergo eadem tibi imago est, eadem forma eademque substantia,

eadem

naturae

unitas,

eadem

potestas, eadem

libertas uoluntatis, idem honor, et omnia omnino quae Patris 5 o sunt, tua sunt, quia et quae tua sunt, Patris sunt : quomodo ergo dicis : Paíer maior me est, cum in omnibus quae sunt deitatis, talis es qualis et Pater ? Loquatur apostolus Paulus, in quo Christus loquebatur, secundum quod ipse ait : Am

9:107 1314: 10 cf. Hil. De Trin. 1o, 26; 9, 66 ;Ambr. Defide, II, 8, 65 ; De inc. 6, $5 sqq. 13 Io. r1, 14. 14 Io. 14, 28. 16 Mt. 20, 28. 18 cf. Gen. 1, 26. 19 cf. Phil. 2, 6. 20 Hebr. 1, 5. 21 Io. 14, 9 ; 14, 10. 22 cf. Hil. De Trin. 7, 16 ; 9, 23 ; «. Const. 17 ;Ambr. De fide, II, 8, 69 ; Orig. Ho. Gen. 1, I3. 22 Io. 1o, 350. 24 Io. 5, 19. 25 Io. 5, 21. 26 Io. 5, 23. 31 Io. 14, 28. 33 II Cor. 15, 3.

8 post tam] 57 Ga/, positam C 4 G A7, post istam L P, posita corr. postistam Va 6 dicunt 57 Ga/, Va (ante corr.) 9 quod V . habitat C — 13 leget C 24, G te] 17 ueritas] deitas 57 Ga/ 15 et oz. W (ante corr.), lege corr. -it Va 20 character] figura moysem C 18 patris C tibi C W (praeter P), Bas et ane patrem expressa / —— 21 uidet uidet G 247 L. P, Va (ex corr.) — Vulg. 22 et ante et anfe ego in patte oz. C add. At G P, L (ex corr.) — Vulg. 23 patet facit JA et oz. /À G At Va ego et patet oz. Ga] ^ sedom.L P similiter facit facit om. C 24 ille] pater W et] ut 44 G G A; Va 25 quos] quod C $4 Gal P (— Graec., Vulg. ; ef. Sabatier, Vers. ant., 3, 407) 28 substantia eadem ozz. W^ sicut] quomodo 44 G 447 Va L. 26 ut ozz. W 84 ergo om. 5t 30 et pos; quia oz. Ga] 29 uoluntatis] eadem uoluntas W/ Gal] 32]loquatur] propterea loquitur L P "

DE TRINITATE

338 5^

4.o

VA

36-37

experimentum quaeritis qui in me loquitur Christi ? : quid dicit apostolus ? Qui cum in forma Dei esset constitutus, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo. Exgo secundum hoc, quod in forma Dei est et quod aequalis est Deo, non est maior Pater. Et quomodo maior est Pater, subsequentia demon- PL 69 strant : Sed semetipsum — inquit — exinaniwit, formam serui accipiens. 37. (IV, 3) Vide ne et hic interceptionem diuinitatis intellegas, cum audis quod semetipsum exinaniuerit : intende enim ad hoc quod sequitur : formam serui accipiens. Manere ergo in suo statu ostenditur, qui formam serui dicitur accepisse. Sed quamuis maneat et perseueret in eo status diuinus, tamen

semetipsum exinaniuit, scilicet per occultationem diuinitatis,

formam. serui accipiens, in. similitudine hominum. factus, ei habitu inuentus ut homo : humiliauit seipsum factus oboediens usque ad mortem, mortem. autem crucis. lam talis si dicat : IO

15

Pater maior me

ipsum

20

est, non

inpugnat

aequalitatem

diuinitatis,

sed designat sacramentum susceptae humilitatis per hoc quod semetipsum exinaniuit formam serui accipiens. Iam talis si dicat : Qui misit me Pater, mandatum mihi dedit quid dicam et quid loquar, et Descendi de caelo mon ut faciam uoluntatem meam. sed. uoluntatem eius qui me misit, ostendit quod semetexinaniuit,

formam

serui

accipiens,

in similitudine

hominum factus et habitu inuentus ut homo : humiliauit seipsum factus oboediens usque ad mortem : et tamen quae est in his diminutio eius diuinitatis, si ad amputandam in hominibus arrogantiam, ipse non sibi arrogans loqueretur ? Mentior si non hoc ipsum testimonium ideo posuit apostolus Paulus, ut ad humilitatem, Saluatoris exemplo, singulos prouocaret.

25

Hoc ita inuenies, si eandem epistulam quam scribit ad Philippenses, intentius legeris. Sed et si haeretici nolunt ob sacramentum exinaniti Dei per acceptionem formae seruilis esse

35Phil2,6.

39Phil 2, 7.

c. 37, 8 Phil. 2, 7. — 8 cf. Hil. De Trin. 11, 485 8, 45 ; 9, 14. 13 Io. 12, 49. 11 cf. Hil. De Trin. 10, 7. 10 Io. 14, 28.

3 Phil. 2, 7-8. 14 Io. 6, 58.

38 constitutus oz. C P, del. L(— Vulg.) 34 eius qui ... christus C W'(— Vulg.) 36 se om. A,del.G 39 inquit oz. W. exinanierit W, -uit $7 Ga/ .8 hoc] c. 37,1 hinc / | 2 quod om. S57 Gal $ semetipsum C P 4; Dstatu W/ — "similitudinem C Z4z(— Vulg.) id C 9 estanfe siadd. Ga] — si 9 iam talis 4:4. accipiens (/. 12) ozz. 57 (2 Vulg.) 19 diuinitatis] dignitatis W/ —— 11 susceptae oz. Ga/ ^ humilitatis] om. W 15 misit 13 dicit C si oz. W 12 talis] tale est C humanitatis Ga/ 16 similitudinem C 247 $7 Gal (— Vulg. ; cf. /. ?) me C (— Graec., Vulg.) 21 paulus oz. W/ — 23 eadem 18 qua C 17/18 et habitu usq. factus oz. C ob] 57 Ga/, hoc si oz. $2 Gal 24 et oz. .À G At E E Va (ante corr.)

DE TRINITATE 37-38

339

dictum : Paler maior me est, dicamus et nos Patrem maiorem

de solo sacramento generationis : et hunc enim pium sensum nonnulli catholici prosecuti sunt dicentes Patrem et Filium eiusdem 3o

esse

substantiae,

et ideo

secundum

substantiam

alterum altero non esse maiorem. Qualis enim Deus Pater est, talis et Deus Filius est : nihil enim minus ex se genuit quam ipse est : perfectus enim existens perfectum genuit, et plenitudo existens plenitudinem genuit. Etsi ergo qua Deus, Deo aequalis est Filius, tamen

qua filius, minor dicitur Patre : autem genuit Filium ; et ideo non dixit : Deus maior me est, sed Pafer maor me est.

5 id est, quia filius de patre sit ; Pater MA

38. (V, 1) Quod in Actibus apostolorum legitur : Certissime ilaque sciat omnis domus Israhel quia et Dominum illum et Christum Deus fecit hunc Iesum, quem uos crucifixistis. Inter cetera haereticorum,

VA

ut scilicet Filius Dei factura

credatur, etiam hoc ex persona diuersae partis posuisti, quod legimus in Actibus apostolorum, beato Petro dicente : Certissime itaque sciat omnis domus Israhel quia et Dominum allum et Christum Deus fecit hunc Iesum, quem wos crucifixistis. Sed PL 7o

Io

huius quoque quaestionis absolutio manifesta est secundum superiorem expositionem, in qua diximus Filium Dei etiam filium hominis factum. Qui, etsi pati non potest, quia Filius Dei est Verbum et sapientia Dei existens, quia secundum hoc

Pi VA

semper inpassibilis perseuerat sicut et Pater eius : tamen per hoc quod homo factus est, natus de Maria uirgine, passibilis est : quippe qui et mortem sustinuit, et mortem crucis, manens in se semper quia Deus inuiolabilis, etiam cum in homine et uersatur et crucifigitur. Hunc ergo Iesum, qui est secundum carnem, Dominum illum et Christum fecit Deus. Nam secun-

2o

dum hoc sapientia motiones, et Pater

quod est unigenitus Filius Dei, qui est Verbum et Dei, non est aliqua factura neque exspectans proquippe existens in omnibus Deus perfectus, sicut eius. Hic autem Iesus secundum carnem Christus

26 Io. 14, 28. 928 cf. Hil. De Trin. 9, 56 ; Athan. c. Zr. 1, 58. B cf. Athan. c. ZÁr. 1, 53; Ambr. De fide, I, 15, 95. C. 38, 1 Act. 2, 36. 15 cf. $8 cf. Athan. c. Zr. 2, 11-12 ; Ambr. Defide, 1, 15, 95. 6 Act. 2, 56. Phil. 2, 8.

28catholicacorr.-ci C ^ dicens 26 hoc non est bene dictum 5os/ me est add. C pater est deus 57 Ga/ 80 altero oz. W' 29 esse oz. 5? Ga] corr. -ntes C 33/84 qua ... 32/33 et plenitudo 4:4. genuit pos/ de patre sit (J. 35) /rai. 57 Ga] 33 de ane deo add. W' — 36 et (anre ideo)] etsi qua] 57 Ga/, quia ...quia C W/ me est desunt .À G A£ Va LL. P (amen amen 74, amen explicit liber tertius (e beati ambtosii 7a L, explicit liber tertius sancti ambrosii episcopi de trinitate P). 2 et aue dominum oz. Ga] — 4dei c. 58, 1/3 quod sq. crucifixistis ozz. 57 dominum] 7 itaque oz. C quid C 5 posuistis 57 Ga filius $7 Ga] 16/17 cum uersatut in homine et crucifigitur 57 9 manifestata C deum C Ga] 22 christus] dominus G

340

DE TRINITATE 38-39

factus est, quando primum forma illa seruilis quam acceperat de Adae peccato, liberata est. Adam enim de dominio in 25 seruitutem recidit ex commissione peccati : omnis enim qui facit peccatum. seruus est. Saluator autem reuocauit multo firmius, immo et incorruptibilius in adsumpto homine dominium, cum in eo ipsum peccatum, quod per Adam fuerat causa abiectae seruitutis, absterserit.

Sed factus est iterum

;o uere Dominus, cum in illum populi credentes, se eius dominio subdiderunt. Prouocatus enim per hortamenta sacrae Scripturae dicentis : Serwite Domino in timore, unusquisque iam cognoscens in Christo salutare dominium, ait : Nonne Deo subdita est anima mea ? Huius enim seruum fieri summi decoris ;; est, et quasi quaedam supereminens mundo nobilitas. Ideo et apostolus ad gloriam suam scribit : Pawlws seruus lesu Christi. Vides quomodo sit factus Dominus, quando illum et is, qui persecutus fuerat, suum Dominum pro summa sui gloria confitetur. 39. (V, 2) Factus est autem Iesus secundum carnem non solum Dominus sed et Christus. In Christi autem nomine regis et sacerdotis sacramenta uersantur. Legimus in ueteri Scriptura sacerdotes et reges apud Israhelitas olei unctione consignatos : atque ideo christi uocabantur. Christus enim quod Graece dicitur, hoc apud Latinos unctus siue linitus est interpretatus. Sed Saluator noster uere Christus secundum carnem factus est, existens uerus rex, uerus et sacerdos utrumque idem ipse, ne quid in Saluatore minus haberetur. 10 Audi itaque ipsum regem factum, cum dicit : Ego autem constitulus sum rex ab eo super Sion montem sanctum eius. Audi quod etiam sacerdos sit de Patris testimonio dicentis : T'w es sacerdos in aeternum. secundum ordinem. Melchisedech. Aaron primus in lege ex unctione chrismatis factus est sacerdos : et A

15 non dixit : secundum ordinem Aaron, ne et Saluatoris sacer-

dotium successioné haberi posse crederetur. Illud enim sacer- PL 7: dotium quod fuit in Aaron, successione constabat : sacerdo285 Io. 8, 34. 82 Ps. 2, 11. 33 Ps. 6r, 2. 36 Rom. 1, r. c. 39, 4 cf. Ex. 30, 30; Leu. 8, 12; I Reg. 10, 1 ; II Reg. 12, 7; cf. Cyr. Hier. Cat. 10. 6 cf. Athan. c. Zr. 1, 46. 10 Ps.2,6. 12Ps. 109, 4; cf. Athan. 015747:02519; 13 cf. Leu. 8, 12.

24 domino C 26 peccati 5057 seruus est conieci? in marg. $t (— Graec., V'ulg.) renouauit Ga/ 381 prouocati C 33 salutare] saluatorem C 34 enim om. 5$: Gal | 88 etom. C suptaeminens 57 36 ad oz. $7 Ga] iesum C 38 is oz. C sui] sibi 57 Ga/. c. 39, 1 est om. C iesus] dominus C 3 et sac-] sacerdotisque 57 Ga/ ; cf. infra I]. 21/92, 28, 24 ueteris C 4 israhelitas olei] israhelita solet C D christi ozz. C — uocabuntur C 6/* interpretatio est C 11 sum add. supr. strip. C — 16 otdinem oz. 57 Gal — 16 successionem habete C

DE TRINITATE 39-40

341

tium uero Saluatoris non in alterum successione transfertur, eo quod ipse sacerdos iugiter perseueret, secundum quod 20 scriptum est : T'w es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech. Est ergo Saluator secundum carnem et rex et sacerdos, sed non corporaliter unctus sed spiritaliter. [lli enim apud Israhelitas reges et sacerdotes, olei unctione corporaliter uncti, reges erant et sacerdotes :non utrumque unus, 25 sed singuli quique éorum aut rex erat aut sacerdos: soli enim Christo perfectio in ommibus et plenitudo debetur, qui et legem uenerat adinplere. Sed licet non utrumque singuli eorum essent, tamen regali aut sacerdotali oleo uncti corporaliter, christi uocabantur. Saluator autem, qui uere Christus est, 3o Spiritu Sancto unctus est, ut adinpleretur quod de eo scriptum est : Propterea unxit te Deus, Deus iwus oleum laetitiae prae consortibus tuis. In hoc enim plus quam consortes ipsius nominis unctus est, cum est unctus oleo laetitiae, quo non aliud significatur quam Spiritus Sanctus. 40. (V, 3) Hoc uerum esse ab ipso Saluatore cognoscimus. Nam cum accepisset et aperuisset librum Esaiae et legisset: Spiritus Domini super me propter quod. unxit me, adinpletam tunc dixit prophetiam in auribus auditorum. Sed et Petrus ; princeps apostolorum illud chrisma unde Saluator Christus ostenditur, docuit esse Spiritum Sanctum, id ipsum et uirtutem Dei, quando in Actibus apostolorum ad fidelissimum et misericordem, qui erat tunc centurio, loquebatur. Nam inter cetera ait : Incipiens a Galilaea post baptismum quod. praedi10 cawit

Iohannes, Iesum. Nazaraeum,

quem unxit Deus Spiritu

Sancto et uirtute, hic circuvwit faciens uirtutes ei magnalia, atque omnes liberans obsessos a diabolo. Vides quia et Petrus dixit hunc lesum secundum carnem unctum esse Spiritu Sancto et uirtute. Vnde et uere ipse Iesus secundum carnem factus 15 est Christus, qui unctione Sancti Spiritus et rex factus est et sacerdos in aeternum. Haec autem ideo prosecutus sum, ut liquido appareat Iesum Filium Dei non secundum quod est 20 Ps. 109, 4. 31 Ps. 44, 8 ; cf. Cyr. Hier. Caz. Mysz. 5 ; Athan. c. Zr. 1, 47. C540, 8. cf. Lc. 4, 18. 8 Is. 61, r. 9 Act. 10, 357-38 ; cf. Athan. c. Zr. 2, z2. 21 ergo] enim C 25 quique] quoque $7 Ga/, quique coniecit in zzarg..7? ^ soleo corr. solo C 26 debebatur conieci? in marg. 5t 28 regalia C 28/29 uocabuntur C 31 oleum] C, oleo $7 Ga/ (— Vulg. ; cf. éAauov LX X) 32 ipsius] istius 57 Ga] — 33 quo] quod C. C. 40, 2 cum accepisset et apetuisset] scripsi, cum aperuisset et accepisset C, cum accepisset 57 Gal ; ef. Sacris Erudiri, XIV, 1963, p. 69 6 spiritum] christum C $8 cornelium $057 misericordem add. 57 Gal ; ef. Sacris Erudiri

10 nazataeum] C

Bas, a nazateth .$7 (— Graec., V'ulg.), nazateth Ga/ ; cf. Sabatier, Vers. ant., 3, 536 11 circumibit C et magnalia oz. $7 atque] et C 12 omnes liberans] sanans omnes C (— Graec., Vulg.) opptessos C (— Vulg.) 15 spiriti C

342

DE TRINITATE 40-41

Verbum et sapientia Dei, crucifixum uel factum esse Dominum et Christum, sed secundum hoc quod adsumpsit de Maria, 20 quamuis per adsumpti hominis passionem et unigenitum Filium Dei passum esse dicamus : non quia uere ipse unigenitus Filius, qua est Verbum et sapientia Dei, passus est, sed quia quicquid in adsumptum hominem eius iniuriae uel passionis illatum est, id totum ad ipsum unigenitum in2; passibilem Deum quadam ratione reuocatur. Vnde et apostolus Paulus scribens ad Corinthios ait : S? enim cognowissent — scilicet principes huius saeculi —, »umquam Dominum maiestatis crucifixissent. Si ista manifesta sunt, apparet iam quomodo PL 72 dictum sit : Certissime itaque sciat omnis domus Israhel quia 3o e£ Dominum illum et Christum Deus fecit hunc scilicet Jesum, quem. wos crucifixistis : quem et idem Petrus supra uirum nominauit dicens : Viri Israhelitae, audite uerba haec : Iesum

Nazarenum, uirum a Deo jrvobatum 4n uobis wirtutibus et jrodigiis e signis : hunc scilicet Iesum Christum, quem et 5; Paulus hominem

dixit scribens ad Timotheum

: Vnus Deus,

wnus ei mediator Dei et hominum, homo Iesus Christus : qui et dicebat in Euangelio : Nwnc autem quaeritis me occidere, hominem qui ueritatem locutus sum uobis. 41. (V, 4) Non pro impio Photino haec loquimur, qui nudum uult esse hominem

sine Dei Verbi incarnatione,

sed contra

Arrium antichristum recitamus, qui uult ipsum unigenitum Filium, qui est Verbum et sapientia Dei, qua Deum et non qua hominem crucifixum, et ipum factum esse Dominum et Christum. Sed etsi durissima obstinatione contendunt, dicentes de ipso Deo Verbo scriptum esse quod Deus illum fecerit et Dominum et Christum, nec sic pertimescimus fiducia ueritatis, ne forte per hoc quod scriptum est, Verbum Dei factura . ro credatur. Fac enim Verbum Dei factum esse Dominum et Christum : quid hoc praeiudicat eius substantiae, qua semper est Verbum Dei ? Intende enim quia non substantiam Verbi Dei dixit esse factam, sed hoc ipsum Verbum, quod semper VA

est Filius Dei, factum esse Dominum et Christum. Non enim I VA

id ipsum est hoc quod omnino non erat fieri, et id quod erat aliquid fieri. Nam et Deus fit aliquotiens adiutor et protector ; non tamen quia factus est adiutor et protector, iam etiam hoc 26 I Cot. 2, 8. Defide, YII, 2, 8.

29 Act. 2, 36.

32 Act. 2, 22.

38 I Tim. 2, 5 ; cf. Ambr.

37 Io. 8, 40.

c. 41, 1 cf. Hil. De Trin. 7, 7 ; Ambr. Defide, 1, 1, 6.

45-

14 cf. Athan. c. zr. 2,

22 qua] qui C 23 quidquid $57 Ga/ — 99 et anfe principes ad. C 29 domus oz. 51 Gal 32 haec uetba C 33 adeum C 38 deus] dominus 57 36 etunus et C — 38 uobis locutus sum C (— Graec., V'ulg.). c. 41, 1 fotino C $7 (recze ?) 4 deum] dominum C non oz. C B esse

factum 57 Ga

18factum C

19 tamen oz. C

DE TRINITATE 41-42

343

quod Deus est, factus esse credendus est. Nam et Moyses, posteaquam diuinum sensit auxilium ac protectionem, de 2o Deo qui contra Pharaonem et adiuuerat et protexerat, dixit : Adiutor el protector. factus est. mihi in. salutem ; et multa simillima testimonia

inuenies,

quae ego, ne multum

adhuc

prolongem, praetereo. Si ergo, cum Deus sit adiutor et protector, non hoc quod Deus est, fieri creditur, sed hoc ipsum

25 quod adiutor et protector esse dignatur : quid est quod, cum Verbum

Dei

factum

esse

Dominum

et Christum

dicunt,

putemus Dei Verbi substantiam factam ? Numquid, quia legimus : Et Verbum caro factwm est, ideo ipsum quoque Verbum factum esse credendum est? Sed manifestissime 3o expressum est non tam Verbum esse factum quod erat in principio apud Deum, sed ipsum Verbum quod semper erat, postea factum esse carnem, ut factura non tam in Verbo sit, quam in hoc quod caro factum est. Ita ergo et cum dicitur Verbum

Dei factum

esse Dominum

et Christum,

non

tam

3; substantiam Verbi Dei factam esse intellegendum est, sed quia Dominus et Christus factum est hoc ipsum Verbum, quod semper Deus erat. 42, (V, 5) Fit autem Dominus eorum, qui se eidem manci- PL 75 pant proposito seruiendi. Et da mihi ueniam, beatissime Mathaee, si dixero quod nondum tibi Christus Deus erat Dominus, quando adhuc teloneo seruiebas. Sed et apostolis

; uniuersis tunc primum Dominus factus est, quando derelictis omnibus, eidem seruire maluerunt. Ipsarum quoque gentium tunc Dominus factus est, quando idolorum uana superstitione derelicta, ipsae gentes se eius dominio tradiderunt : inquantum enim quis peccati seruus est uel mammonae, intantum

1o Dei seruus esse non potest. Cum ergo peccato et mammonae

quis abrenuntiauerit, faciens iustitiam habendique cupiditatem respuens, tunc Iesus Dominus eius efficitur. Eadem quoque ratione eum etiam Christum fieri intellegitur : siquidem, ut supra dictum est, reges et sacerdotes Christi uocabulo 1; taxabantur. Factus est ergo Saluator rex eorum, qui regno mortis

ulterius

non

tenentur

adstricti,

in quorum

mortali

21 Ex. 18, 4. 28 Io. 1, 14. 80 cf. Io. 1, 3. 9 cf. Io. 8, 34 ;Mt. 6, 24. c. 42, 2 cf. Mt. 9, 9 (Mc. 2, 14).

18 etaníe moyses oz. C ^ i9ac]et.7 Ga] ^ 20 eum amie contra add.Gal | et 26 dicant 57 Ga/ 25 designatur Gg] aníe adiuuerat oz. Ga] — 24 ipsud C 32/33 tam in uerbo sit quam in quoque ipsum C 28 legemus corr. -imus C om.Gal | 834tam]eam 5; Ga] — 35 uerbiom. C ^ 36factus C — ipsud C 11 habendi quae C 4 dominum C eidem] ei C c. 42, 1 domino C 18 taxabuntut C

344

DE TRINITATE 42-43

corpore cessauit regnare peccatum, posteaquam per diuina magisteria didicerunt, docentibus apostolis : Non ergo regnet peccatum in. uestro mortali corpore. Sed et cum fungitur pro 2o nobis sacerdotis officio, Christus uerissime factus est, maxime defensor et aduocatus pro nobis semper adsistens, interpellans quoque Patrem, qua solus purissimus sacerdos, ut, expiata labe delinquentiae, diuina eius propitiatione seruemur. Per haec ergo, quod Iesus factus est et Christus et Dominus, non 2; tam substantiae eius diuinae aliquid confertur, quam nobis prospectum

est, quibus regni eius et sacerdotii ac dominii

potestas uelut munus salutare conlatum est. Non uidetur absurdum si et illud similiter intellegas, quod ait :Ego autem constitutus sum rex ab eo supra Sion montem sanctum eius : etsi 3o enim constitutus esse rex dicitur, tamen cum additur swpra Sion montem sanctum eius, ostenditur quod non de illo regno eius dicat, quod habuit etiam ante quam constitueretur rex supra Sion montem sanctum eius. Rex enim est ante omnia aeua aeuorum,

continens potestate sua omnem,

quam

condi-

3; dit, creaturam : unde et omnipotens adprobatur, quod possit omnia continere quae facta sunt. 43. (VI, 1) De hoc quod ait Salomon : Dominus creauit me initium uiarum suarum 1n opera sua. Tangamus et illam in ultimo quaestionem, quam inter ceteras addidisti : Dominus — inquit — creawit me anitium ; warum suarum in opera sua. Dicit haereticus : Vides creaturam esse sapientiam, quae utique, interprete Paulo apostolo, Christus est. Ergo Christus — inquit —, qui est sapientia, non est uerus Filius, sed, creatura existens, adoptione factus

est Filius. Hoc uenenum Arrianorum est. Sed o quam caeca 10 est impietas ad id uidere quod pium est ! Iam semel quia, utscriptum est, oderunt sapientiam. et. uerbum. Domini non. ad- PL 74 D

18 Rom. 6, 12. 28 Ps. 2, 6; cf. Athan. c. ZÁr. 2, 52. C. 45, 1 Prou. 8, 22. 4 Prou. 8, 22. 5 cf. Athan. c. Ar. 2, 1 ; Hil. De

fI BUEETR

11 Bar. 5, 20.

17 pet redundare putauit in marg. S1 19 et oz. C 22 qua] quia C 23 deliquentiae C 24 et ante chtistus oz. 57? Ga] 28 nobis oz. 5t Gal 28 et oz. 57 Gal 29 super C(— Vulg.) 30 esse oz. 57 Gal tex ozz. C addidit 57 Ga/ super C 32 antequam etiam C 33 super C $4 aeua aeuotum] aeuaetuotó C 34/38 potestate 454g. omnipotens oz. C. , c. 45, 1/2 de hoc usq. in opeta sua] ozz. $7, accedunt B (incipit sancti ambtosii ad flaccellam reginam de eo quod scriptum est deus creauit me), Ve (in quo perpauca Tantum leountur) 1 ait oz;. Gal 3 in ultimo] ultimam B 4 inquit oz. B initio corr. -tium C Ó suatum oz. C 6 interpretante B apostolo pauloC S/9creatura usq. filius] creatura factus et (et oz. Ga/)adoptione existens filius 57 Ga/ 8 adoptionem B 10 est ane impietas ozz. 57 Gal] ^ ad id uidere] ad uidendum B quia semel B 11 domini et uerbum Ga/ 11/12 adsumpsetunt] intellexerunt B

DE TRINITATE 43-44

345

sumpserunt, nihil in illa sincerissimi decoris adspiciunt : sicut et lippientibus oculis nulla est uisio ueritatis, quandoquidem aliter eorum renuntiat adspectus, quam in fide rerum est ; 15 sed et cui saporem proprium redundans sui fellis amaritudo uitiauit, si dulcia mella degustet, ut amaram dulcedinem mel-

lis infamat, non recognoscens malum propriae amaritudinis. Sed, o miser haeretice, quid potes ueri luminis

uidere, cum

caecutias uel ambules in uiis tenebrarum, omnia quae sunt 2o impietatis excogitans ? Clamet licet uir ille spiritalis suauissimo experimento diuinae epulationis inuitans : Gwstate et uidete quam suauis est Dominus, sed tibi, si gustaueris, nihil suaue sentitur in Domino, eo quod, sicut scriptum est, wene-

num aspidum sub labiis tuis est, eo quod os tuum maledictione 25 et amaritudine plenum est. Denique cum infinita et ipse Salomon de Dei sapientia praedicauerit, et ita diuine de ea fuerit prosecutus, ut non aliud in illa crederetur, quam quod in natura Dei est : in illis omnibus haereticus caecutiens hoc solum uidere se credidit, per quod. probaret eam esse creatu3o ram.

A

Sed scriptum

est —

inquit —

: Dominus

creauit me

initium wiarum suarum im opera sua. Sed nos non ibimus longius, neque de aliis libris Salominis, quae sunt pro sempiterna Dei sapientia, proferemus. Sufficit nunc si de hoc ipso loco, unde testimonium protulit, pars diuersa superetur. 44. (VI, 2) Ais, haeretice, scriptum : Dominus creauit me initium wiarum suarum in opera sua : sed intende quia haec ipsa sapientia nihilominus ait : Ane omnes autem colles genuit me. Quomodo ergo haec ipsa sapientia in eodem loco et creatam se esse dicit et genitam ? Et prius est ut uideamus quid primum sit : utrum quod genita an quod creata est. Sed licet primum dixerit : Dominus creauit me initium. wiarum suarum in opera sua, tamen, ne se creaturam putares, recurrit

ad illud quod prius est, in sequenti dicens : Ante omnes autem xo colles genuit me. Vide enim ne putes postea genitam, quia pri30 Prou. 8, 22. 23 Ps. 15, 5. 21 Ps. 55, 9. 4 Prou. 8, 22. 8 Prou. 8, 25. c. 44, 1 Prou. 8, 22.

9 Prou. 8, 25;

cf. Athan. c. ZÁr. 2, 2 ; 2, 44 ; 2, 60.

19 caecutias] 15 suae C 14 aliter] alter C 12 sicut uq. sed (/. 18) om. B 19/20 B atmbulans ambules] uel Ve B sis caecus C, uiuas caecus 5? Gal, eo quod 24/25 B propheta inuitans] 4:4. ille uir 20/21 B impietatis sunt 28 haereticis C — caecutiens] 57 Gd/, caecae intuens os z5q. plenum est oz. B 32 salomo31 sed usq. sua (v. 44, 2) oz. D 30 inquit est B C, caecus B Ve 33 se corr. 5i C. quae] qui C nis ozz. C 5 4 haec ipsa sapientia ozz. B c. 44, 2 sed intende] intende haetetice B genita] C, genita est 57 Gz/, genita 6 primum ozz. D et anfe prius oz. Gal 4/8 initium 9 primum oz. B est oz. B an quod] aut quo C sit B in sequenti — C esset 9 — C cucurrit — C $se]esse B 45q. sua] et teliqua 10 uide z;4. opera sua (/. 25) om. B om. B 26

C.C. LXIX

346

DE TRINITATE 44-45 mum praemiserit se creatam. Etsi enim in ordine sermonum primum positum est quod creata est, deinde autem quod genita : tamen sensus hoc indicat, quod primum est genita quam creata, ut sit sensus ita sapientiae dicentis : Dominus 1j creauit me initium uiarum suarum in opera sua : sed ne quis me putet per hoc esse creaturam, aut tunc primum esse coepisse quando creauit me initium uiarum suarum in opera sua, subsequor et dico : Am«te omnes autem colles genuit me : ut scias prius me genitam quam creatam. Cum enim dicit : Anfe 20 omnes autem colles genuit me, facit illud esse postea quod creata est, ut praecedat et sit anterius illud quod genita est. Si ergo sic creata est, ut ante fuerit genita, sensus impietatis exclusus est, qua ideo eam dixerat creatam, ut tunc primum substitisse sapientia crederetur, quando et retulit se creatam a Domino 2 A initium uiarum suarum in opera sua. Ecce enim sensus mani- PL festat etiam antequam crearetur, sapientiam substitisse, quippe quae prius est genita quam creata. 45. (VI, 3) Sed magis commendabitur hic sensus catholicus,

si et ipsa uerba, prout nobis possibile est, discutiantur, quibus uel genitam se refert sapientia uel creatam. Dominus — inquit — creauit me initium uiarum suarum in opera sua. Intende

I

IO

15

quia cum

dixerit : Dominus

creauit ?e, non tacuit, ne uere

creatura putaretur, sed prosequitur explanans quid sit creata et ob quam causam sit creata. Ait enim : Creawit me initium wiarum suarum : et cum sequitur : in opera sua, palam est quod ostendit et causas cur creata sit initium uiarum Domini. Non ergo sapientia, quasi quae non esset, creata est ad hoc ut esset : sed cum semper substantialiter fuerit, tunc creata est secundum dispensationem initium uiarum Domini, et in opera Domini creata est. Initium ergo uiarum Domini creata est, et in opera Domini creata est sapientia : non tamen, quia substantialiter ante non erat, ideo creata est sapientia. At uero cum dicit se ante omnes colles genitam, non propter D 14 Prou. 8, 22.

18 Prou. 8, 25.

C. 45, 8 Prou. 8, 22. 10 cf. Hil. De Triz. 12, 45; Greg. lib. De fide, 2 ; Orig. ( ?), in Prou. 8, 22 : Noua Patr. Bibl. 7582 4153 12 cf. Athan. c. Zr. 2, 45 Sqq.

i3iudicat Ga/. — 14cteatam C 1? mecteauit.7 Ga/ ^ 20fecit$7?Ga/ 91 anterior C 23 qua] quae C ideo om. $7 Gal ; cf. cc. 24, 35 ; 41, 26 eam om. C 26 sapientia B c. 45, 1 hoc C 2 nobis oz. B 3 genita C refetat $7 Ga]. — creata C 4 initio B 5/1 non tacuit sg. ob quam causam sit creata] nec creatura putaretur prosequitur ob quam causam sit creata B 6 quid] quod C 7 initio B 8 in opera sua 7257 suatum add. B et cum 4. domini (7. 9) oz. B 9 ei anfe causas add. C 10/11 creata est ad hoc ut esset] ut esset creata est B 13 cteata est z54. sapientia (/. 15) oz;, B 14 et in opera domini creata est o»; C ióideoque C . sapientia oz. C

75

DE TRINITATE 45-47

347

aliquam rem dicit se esse genitam ; sed existens semper Patris sempiterna progenies, ob quasdam causas creatam se dicit initium uiarum Domini, id est, in opera Domini. Ergo et ex 20 hoc manifestum est non esse creaturam sapientiam, quae in aliud creata est, id est, in opera Domini, cum ipsa sit genita, non in opera, sed de Patre existens, ut diximus, sempiterna

progenies. 46. (VI, 4) Sed et hoc intendendum est, quod aliud est dicere creari sapientiam, et aliud est dicere quod sit creatura. Quamuis enim legatur creata esse sapientia, nusquam tamen legitur quod sit creatura. Non enim omne quod creatum est, s iam et creatura dicendum est, licet omnis creatura creata sit :

1o

1

20

2;

sicut nec omne quod factum est, iam factura adseueranda est, licet omnis factura facta sit. Si uidetur obscurum, exemplo dilucidabo. Legimus quendam gratulari ac dicere ad Deum : Ego aulem cantabo wirtulem tuam et exaltabo mane misericordiam tuam, quia factus es susceptor meus el refugium meum in die tribulationis meae. Ecce Deus factus est susceptor et refugium : non tamen Deus factura est ; et hoc est quod dixi : Non omne quod factum est, iam factura dicendum est. Deus enim non existens factura, qui semper est, factus est susceptor et refugium in die tribulationis homini, ut quod factus est susceptor et refugium in die tribulationis homini, uideatur contulisse quod factus est; non tamen quia susceptor et refugium homini factus est, etiam Deus quoque factura esse credendus est, cuius diuina substantia sempiterna est. Similiter et sapientia si creata dicatur, non tamen creatura est, quae semper est : sed cum existat semper, creatur ad aliquid ut prosit, non ut creatura dicatur quasi facta quae non fuit. Erat enim inseparabilis a Deo Dei sapientia : et haec ipsa existens Dei sempiterna progenies, creata est initium uiarum Domini. 47. (VI, 5) Sed adhuc apertius edisseram. Certe sapientia PL 76 Dei ipsa est, quae et Verbum Dei esse scribitur, ut in superioribus ostensum est. Et numquid, quia de Verbo Dei scriptum

c. 46, 1 cf. Athan. c. Zr. 2, 45. Ambt. Defide, III, 5, 55.

9 Ps. 58, 17.

17 aliquam sq. semper oz. C —— genitam se dicit B

12 cf. Athan. c ZAr. 1, 62;

18 ob] ut C

19 ergo

22 ut diximus existens 57 Ga/. usq. domini (/. 21) oz. B 3 creatam 2 sapientia C c. 46, 1 sed et uq. opera eius (c. 47, 24) om. B S8 gratulati ac] gtatulatotiae C —— ad D etom. 5; Ga| esse sapientiam C in psalmo LVII 057 deum add. C ; cf. Sacris Erudiri XIV, 1963, dominum C 15 meum pos 11/12 factus 2:4. tamen deus oz. C 9 et ozz. 51 Gal p. 60 20 est ozz. C. quoque deus C 18 hominis C tefugium add. C

c. 47, 2 dei pos? uerbum oz. 57 Gal ^ scribitur] dicitur C — in om. C

348

DE TRINITATE 47-48

est : Et Verbum caro factum est, iam et Verbum facturam esse IX

IO

adseueramus, quasi tunc primum esse coeperit, cum caro factum est ? Sed bene, quia apertissime demonstratum est per Verbum omnia facta, et in ultimis temporibus hoc ipsum Verbum carnem factum. Non ergo factura est Verbum Dei, licet factum caro esse dicatur : ita et sapientia, licet dicatur creata esse initium uiarum Domini et in opera, non tamen creatura

15

est,

quam

constat

ante

omnem

esse

existens, quod ei erat sordidum, crearet mundum. 20

25

30

creaturam,

quandoquidem omnia in sapientia facta sint. Addo et hoc quia non omne quod creari dicitur, quasi fiat in substantia intellegendum est. Denique quidam uir uidens cor suum esse quibusdam sordibus infectum, precem fundit ad Dominum dicens : Cor mundwm crea in me, Deus : non utique cordis substantiam in se fieri precabatur, sed ut hoc ipsum cor in eo Non ergo

omne quod creari dicitur, iam statim et secundum substantiam fieri intellegendum est : quandoquidem cor quod erat, id ipsum ut mundum crearetur a Domino precabatur. Ergo et sapientia cum creari dicitur, non tam substantia eius, quasi quae non erat, facta est, sed ipsa existens, ut saepius dictum est, creata est initium uiarum Domini in opera eius. Ergo quod creata est sapientia, ad mysterium uel rerum creandarum uel humanae dispensationis intellege, quam cum Dei sapientia dignanter adsumit, creata dicitur : quod uero se genitam dicit, ut nihil in illa minus diuinitatis agnoscas, quam habet ille qui genuit. Valde enim impium est credere quod aliquando Deus sine sua fuerit sapientia. Vnde et quia uere genita est a Deo sapientia, id existens secundum substantiam quod est genitor, sapientia autem ipsa Christus est : ergo Christus, qui est sapientia, non est adoptione filius, sed uerus Filius, existens

Dei progenies, et non factura.

]

48. (VII, 1) De Spiritu Sancto.

Vniuersas

quas de Patre et Filio scripseras quaestiones,

prout Dei gratia praestitit, arbitror absolutas : si tamen hoc apud te uerum est, tua religiosa prudentia iudicabit, quamuis C. 47, 4 Io. r1, 14. 12 cf. Ps. 103, 24. 16 Ps. 5o, 12 ; cf. Athan. c. Zr. 2, 46. 29 Athan. c. Zr. 1, 19; Ambr. De fide, I, 15, 79 ;Greg. Ilib. De fide, 2. 32 cf. I Cor. 1, 24.

4 esse om. $7 Gal — 10 domini oz. 57 Ga/ — eius post opera add. Gal (recte 2?) 414 esse oz. 57 Gal 18 eierat]ierat C — creati 57 Ga] — ergo oz. t Gal 20/21 ipsum corr. id ipsum C 22 creari] creata 57 Ga/ tam] tum .$7 24 domini om.S$t Gal | in om. C ergo quod accedi? B 26 dispensationes corr. -nis C 26/2 quam zsq. dicitur ozz. B 26 sapientiam C —— 30 et oz. B 31 id] idem ipsa oz. B. $7 Gal . 32 etante genitor add. B C. 48, 1 de spiritu sancto] ozz. 57, incipit VII de spititu sancto B 8 si] sit corr.

sint B, oz. C tamen oz. B sed (/. 11) oz. B

4 est] esse B

iudicauit B

quamuis z7.

DE TRINITATE 48-49

349

; fatear et coartatione temporis et rei festinatione et ipso arido angusti mei sermonis eloquio, summas earum me potius tetigisse, quam plenitudinem prosecutum : quia non ut librum, sicut praedixi, scribere coeperam, sed ut quasi cuiusdam adbreuiationis de fide quaedam taxatio signaretur, ne ad hoc 10 me de tua mira beneuolentia prouocatum infidelem crederes,

si tacerem. Sed nunc de Sancto Spiritu, etsi breuiter, confitendum est, ne si non aliquid de eo specialiter dixerimus, credamur similiter blasphemare, sicuti et illi qui dicunt illum esse creaturam

: quorum

tamen

miramur

insaniam,

quod impie PL 77

1; sentiant de eo quem Sanctum Spiritum confitentur. Si enim Spiritus sanctus est, quomodo creatura est ? Non enim sic sanctus

est, ut ceteri qui ad sancti uocabulum

fide et Deo

placita conuersatione atque ipsius Sancti Spiritus sanctificatione uenerunt : sed ipse naturaliter semper sanctus est ita 20 ut alios sanctificet, non tamen ut ipse, quasi ut qui ante non habuerit, extrinsecus acceperit sanctitatem : hoc nomen sancti ita possidet, ut possidet Pater et Filius : possidet autem non ipse aut Pater existens aut Filius, sed Spiritus Dei. Sic autem Spiritus Dei dicitur, non ut angelus Dei neque ut homo 2; Dei, quorum natura a diuina substantia inaestimabiliter discreta est : sed sic est Spiritus Dei, ut sit eiusdem substantiae cum Patre et Filio, quia et una sanctitas est Patris et Filii et Spiritus Sancti : quandoquidem idem Spiritus Sanctus usque adeo uere et naturaliter sanctus est, ut hoc ei naturali3o ter et uerum sit uocabulum. Intende enim ad uerba Saluatoris

dicentis : Euntes ergo nunc docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Sicut enim uerum uocabulum

uerum

Patris est et uerum

est uocabulum

uocabulum

Filii est, ita et

Spiritus Sancti. Et quomodo uerum

5; uocabulum Patris dicatur, scire poterimus, si animaduertamus

quomodo uerus Deus dicitur. 49. (VII, 2) Multi dicuntur dii sed non sunt uere dii : et taceo nunc de Satana ac daemoniis eorumque similibus, qui usurpatione impia dii uocantur. Dicti sunt quidem et homines c. 48, 16 cf. Ambr. De spir. s». I, 5, 65 ; Did. De Spir. s. 5 sqq. 25 cf. Ambr. 31 Mt. 28, 19. 32 cf, Pseudoathan. De Triz. 10 ; CC,

De Spir. s. III, 4, 28. 9, 145.

8 ut ozz. C 10 de oz. Ga 11 etsi] et sibi B 12 ne si] nisi C 13 et oz. B illum] eum B 14 quorum] C B Ve, horum 57 Ga quod] qui B Ve iósentiunt B V/e 16sicorr.sic C 18/19signatione $7 Ga. 20/21 non tamen 45q. sanctitatem ozz. B 22 spititus fos£ ita possidet add. 57 Ga/ 23 ut post sed add. C — 23/24 sic autem spiritus dei ozz. B — 23 sic] si .$7 Ga/— 24 dei post angelus ozz. C 22/28 quia usq. sancti] quia sanctitas una est trinitatis B 28/30 quandoquidem 4:4. uocabulum ozz. B 30 enim oz. B 31 nunc oz. B 33. est patris 57 Ga/ 33/34 uocabulum filii 4:4. quomodo uerum oz. B 33 et postita om. $7 Ga] — 80 poteremus C — 36 dicatur 57 Ga/. c. 49, 1 ueri C B 1/2 et taceo sq. petseuerent (/. 11) ozz. B

350

DE TRINITATE 49

dii secundum hoc testimonium : Ego dixi : Di estis et filu ; Excelsi omnes : sed quam uere sint dii, subsequentia manifestant, quae ita se habent : Vos autem sicut homines moriemini, el sicul unus de principibus cadetis. Si ergo ubi ubi quilibet sancti dii uocantur, hoc illis pie et cum iustitia uiuentibus ex Dei gratia prouenit, maxime cum in eis Sanctus Spiritus 10 inhabitet ; de quo quidem uocabulo excidunt, si non ambulare in uiis Domini perseuerent : nemo ergo de creaturis uerus Deus est, quia nemo naturaliter Deus est. Solus autem Deus naturaliter uerus Deus est, hoc ipsum existens sine initio et fine. Per hanc nunc ueri Dei intellegentiam intellegamus et 1; uerum uocabulum Patris. Apud homines enim exinde pater quis dicitur, ex quo genuit filium : sed licet ex se genuerit filium, tamen non proprie uerus est pater, cui accessit hoc uocabulum, et hoc ipsum a Deo praestitum : qui quidem et tam diu pater dicitur, quam diu eius uiuit et filius. Sicut enim, 20 nato ex se filio, uocabulum patris adeptus est, ita et morte filii uocabulum patris amittit. Deus autem solus proprie uerus Pater est, qui sine initio et fine Pater est. Non enim aliquando coepit esse quod pater est, sed semper Pater est, semper habens Filium ex se genitum, sicut et semper uerus Deus est, 25 sine initio et fine perseuerans. Ergo sicut uocabulum ueri Dei solus obtinet Deus, ita et uocabulum

ueri Patris ipse solus

obtinet, qui sine initio et fine solus Pater uocatur. Ita intelle- PL 78 gamus et uerum uocabulum Filii Dei. Apud homines enim qui filius est, coepit esse quod filius est, et morte patris amittit 3o hoc uocabulum. Frequenter autem et de filii uocabulo transit in uocabulum patris, cum genuerit filium : non est ergo proprium et uerum uocabulum filii in creatura, quia et esse coepit filius et potest hoc uocabulum non habere uel patris occasu uel cum idem ipse transfertur in uocabulum patris, etiam 3; antequam condicio mortis obueniat. Solus autem Filius Dei uerus est filius, existens hoc sine initio, sine fine, semper habens Patrem, et numquam ipse, uti est genitus, generans,

accipit uocabulum patris. Vnde et proprium et uerum uocabulum filii in solo Filio

Dei est, habens hoc naturaliter, sicut et

c. 49, 4 Ps. 81, 6; cf. Hil. De Trin. 6, 185; 7, 10; Athan. c. Zr. 1, 9 ; Greg. llib. De fide, 2. 6 Ps. 81, 7. 15 cf. Athan. c. zÁr. 1, 21-22 ; ad Ser. 4, 6.

4 in psalmo LX XXII o;/ testimonium add. C ; cf. Sacris Erudiri, XIV, 1963, 5. 60 5 non anfe uete add. 5? Gal V ubi ubi] ubi Ga 9 ex] et C spititus sanctus 55; Gal 11/12 uetus est deus $7 Gal 12/13 solus 4/4. uetus deus est oz. B 13 deus uetus C 14 nunc oz. B 18 enim oz. 5; Ga] | 18 qui] quo C 18/21 qui 4:4. amittit ozz. B Ve — 19 et oz. $5? Ga/ 22 est pater $57 Ga/ 23 sed semper pater est ozz. B 24 uetus oz;. B est deus 57 Ga] 26/29 deus ita 4$q. obtinet ozz. 5? Ga] — 26 ipse] ille .B 27 ita intellegamus 2:4. patris (7. 38) om. B 380 uocabulo] -Ium C 32 in oz. C quia] qui 57 Ga/ 37 uti] ut $7 Gal genitus] unigenitus $7 Ga/ 38 accepit C 39/40 sicut et natutaliter ozz. C

DE TRINITATE 49-50

4vnaturaliter

uerus

Deus est. Si ergo cognouimus

351

quomodo

proprium et uerum uocabulum Patris est, et quomodo proprium et uerum uocabulum Filii est, sequitur ut ita intellegamus quomodo proprium et uerum uocabulum est Spiritus Sancti, scilicet cum hoc ipsum est naturaliter Spiritus Sanctus,

45 sine initio, sine fine :numquam enim ex aequa nominis auctoritate cum Patris et Filii ueris uocabulis Sancti Spiritus uocabulum iungeretur, si non et Sancti Spiritus proprium uerumque uocabulum probaretur. 90. (VII, 3) Si ergo hoc ei proprium et uerum et naturaliter, sine initio et fine uocabulum est, non est igitur creatura Spiritus Sanctus, qui ita proprium et uerum uocabulum Sancti Spiritus habet, sicut nulla potest habere creatura. Sed et cum ; praecipit Dominus ut gentes in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti baptizentur, apertissimum est Spiritum Sanctum non esse creaturam, uel ex ipsa societate quae illi una cum Patre et Filio est, uel quod numquam praeciperet Dominus ut in creaturae nomine aliquis baptizaretur : multum 10 enim diuinae potentiae derogaret, si cum confessione diuini nominis par quoque creaturae confessio poneretur. Et bene quod unum nomen posuit dicens : /» nomine Patris et Filii ei Spiritus Sancti, ut una principalis auctoritas crederetur indiuisibilis et perfectae Trinitatis. Ouomodo enim Spiritus 1; Sanctus a principali auctoritate discretus esse credatur, quando de ipso scriptum legimus in quinquagesimo Psalmo: Et spiritu principali confirma me ? Exgo et per hoc ostenditur quod una est principalitas Patris et Filii et Spiritus Sancti, siquidem et in omni condicione Patri et Filio consors inueni20 tur. Accipe interim uel unum

testimonium : Verbo Domini

caeli firmati sunt, et spiritu oris ejus omnis utrius eorum. Et per

hoc ostenditur Spiritus Sanctus non esse creatura, siquidem et ipse cum Patre et Filio conditor adprobatur. Dicam plane et Deum et Dominum Spiritum Sanctum, doctus a maioribus 2; ecclesiasticis uiris, qui et ipsi per testimonia Scripturarum c. 5o, 12 Mt. 28, 19.

17 Ps. 50, 14.

20 Ps. 32, 6; cf. Athan. ad Ser. 1, 31 ;

3, 5 ; Ambr. De spir. s. IL, 5, 55.

41/42 est et 454. uocabulum] et B 42/43 intellegamus ita 97 Ga/ 465/46 sine initio 454. uocabulis sancti spiritus oz. B. c. 50, 2 igitur ozz. B 3 ita ozz. B B praecepit B 6 sancti spiritus B Ve 7/8 una illi B (sed illi una Ve) 8 praecipere C 9 nomen B Ve aliqui C 10 derogatetut 57 Gal; cf. Sacris Erudiri, XIV, 1963, p. 69 si cumfessione C 11 par quoque oz. B patquo quoque creatura C et] sed B 13 ut] et C 13/14 inuisibilis C 16 scriptum ozz. B in psalmo L. C, oz. B 20 in psalmo XXXII fos; testimonium ad4. C ; cf. Sacris Erudiri, XIV, 1963, p. 60 22 spiritum sanctum ... cteaturam Ga/ 22/29 siquidem sq. tradiderunt oz. B 23 plane] plene 57 Gz/ — 24a maioribus] amatotibus C —— 25 pet oz. Ga]

352

DE TRINITATE 50-51

diuinarum prius a uiris apostolicis eruditi, suis posteris tradiderunt. Exsequerer et ego singula illa quaeque testimonia, PL 79 nisi apud animam fidelem de his quoque quae supra breuiter intimata sunt, Sancti Spiritus diuinitas eluceret : maxime ;o quia et nunc mihi non tam disputatio de Sancto Spiritu proposita est, quam ut de diuino eius nomine pia confessio signaretur. Hoc tamen ad compendium probandae diuinitatis eius subdam, quod etiam per hoc ipsum Deus probatur Spiritus Sanctus, per quod ostenditur non esse creatura. Omne enim 3; quod est, aut diuinitas aut creatura est : sed Spiritus Sanctus hoc ipsum existens, sine initio et fine, non est creatura : ergo

Spiritus Sanctus res est diuinitatis, qua incorruptibilis et indemutabilis et sempiternus Spiritus Dei. Vna est ergo diuinitas Patris et Filii et Spiritus Sancti, sicut et una sanctitas 4o eiusdem perfectae et inseparabilis Trinitatis. 51. (VII, 4) Sed hic finem faciamus : inquantum enim quis intentior ad sacras Scripturas de fide loqui uoluerit, intantum non deerit quod loquatur. Hoc autem non ambigo, quod si quis forte eloquens haec ipsa legerit, delinquentiam incompti ; sermonis inueniet : non tamen, si fidelis est, piae confessionis

errorem, quam quidem in nobis ex Dei gratia praestitam cupimus usque ad mortem, auxilio eius qui praestitit, uindicare sine labe communionis haereticorum atque praeuaricatorum, quia et Deo teste metuimus eorum damnationis participes in10 ueniri. Viderit si quis putat se de eorum societate reum non PL 8o posse fieri, habens fiduciam propriae conscientiae, qua integram fidem uindicat ita, ut numquam ipse eius fidei praeuaricator exstiterit : tamen ego in causa Dei cautius timere conpellor, siquidem et de ipsis cautum legimus : Haereticum 15 hominem ost unam correptionem dewita, sciens quoniam peruersus est huiusmodi, et peccat et est a semetipso damnatus. Sed. et de poena praeuaricatorum legimus, dicente Esaia : E£ wenzet omnis caro 1n conspectu meo adorare in Hierusalem, dicit Dominus Deus. Et procedent sancti, el widebunt membra hominum,

20 qui. praeuaricati sunt in me. Vermis eorum non morietur. et 34 cf. Hil. De Trin. 8, 26 ; Ambr. De Spir. s. III, 16, 109. c. 51, 14 Tit. 5, 10-11. 17 Is. 66, 23-24.

26apostolis Ga. 2? exequere B et ego] ergo B illa ozz. B 28 quoque om. B 29 sancti spiritus ozz. B 30deoz.C spiritu sancto $7 Ga 31 de diuino] deuino C, diuino B 32/36 hoc usq. est creatura ozz. B 35 diuinitas estaut creatura $7 Ga] — 3? qua] quia C Ga. 38 et] est B Ve. c. 51, 1 facimus C

2 intentior ad] intentiora ut C, in B

3 loquatur desunt

B Ve 4/5 incompti sermonis] incurrentis C 8 acommunis corr. acommunionis C 9 damnationis ozz. C 10 de eorum] deorum C 11 conscientiae ptoptiae fiduciam 7 Ga/ ^ qua] quia 57 Ga/ 11/12 fidem integram 57 Ga/ 15 una C 17 dicente] dicit C 18 dicit oz. C

DE TRINITATE 51

25

B2 ignis eorum non exslinguetur : el erunt in uisionem omni carni. Sed et apostolus ait : Nolite jugum ducere cum infidelibus, quia et alibi idem apostolus post descriptionem malorum : Non solum — inquit — qw? faciunt ea, sed eliam qui consentiunt facientibus ea. Et multa sunt alia testimonia diuina, quibus supradictorum consortium prohibetur. Sed ego haec ideo ipsa, licet breuiter, intimaui, ne nos de uana superstitione

30

credat aliquis nolle communicare cum talibus, quos perspicit per diuinam sententiam reprobari. Diuinitas te incolumem ac beatam in fide sui nominis etiam in regno caelorum praestet cum tuis omnibus affectibus inueniri.

22 II Cor. 6, 14.

24 Rom. r1, 32.

21 in uisionem] C, in uisione $7 Ga ; cf. eis ópaow LXX 22 quia] qui C 95 quibus] qui C ^ 26 ideo ow. 57 Ga] 27? intimaui ne] intima ut ne C — 31 effectibus C Explicit faustini episcopi de trinitate C.

CET -

5-4

- "

wo

[id 492

ILI "A " Im. MuR Aog , $4

«9.e "FN

£3 eo à af.

aget

B,

—

Ba

"i

"e

i

FAVSTINI CONFESSIO

FIDEI

RECOGNOVIT

M. SIMONETTI

CONSPECTVS (6 A

CODICVM

ET EDITIONVM

B P VW

Augiensis XVIII, ff. 19-19 ; saec. Ix in. Ambtosianus D 268 inf., ff. 48-48Y ; saec. Ix (pauca tantum leguntur). Berolinensis 78 (Phill. 1671), f. 2v ; saec. 1x. Parisinus 3848, ff. 80Y-81 ; saec. viri/1x (Collectio Quesnelliana). Vindobonensis 2141, ff. 49Y-50 ; saec. 1x (Collectio Quesnelliana).

Ques.

Quesnellii editio in PL, 13, 79.

In codice Ambrosiano I ror sup (saec. VIII) sub nomine Luciferi fidei professio traditur quam ignotus quidam ex media Faustinianae fidei parte (ll. 11-20) excerpsit. Cfr. Sacris Erudiri, XIV, 1963, p. 92 sqq.

FAVSTINI PRESBYTERI CONFESSIO VERAE FIDEI QVAM BREVITER SCRIBI ET SIBI TRANSMITTI IVSSIT THEODOSIVS IMPERATOR

sufficiebat fides conscripta apud Nicaeam

aduersus haere- PL 15,

sim Arrianam : sed quia prauo ingenio quidam sub illius fidei ; confessione impia uerba commendant, nobis inuidiam facientes quod uelut haeresim Sabellii tueamur, paucis et contra Sabellium primae fidei confessione signamus et contra hos qui sub nomine catholicae fidei impia uerba defendunt, dicentes tres esse substantias, cum semper catholica fides unam 10 substantiam Patris et Filii et Spiritus Sancti confessa sit.

79

Nos Patrem credimus, qui non sit Filius, sed habeat Filium de se sine initio genitum, non factum ; et Filium credimus,

qui non sit Pater, sed habeat Patrem, de quo sit genitus, non factus ; et Spiritum Sanctum credimus, qui sit uere Spiritus 1; Dei. Vnde et diuinae Trinitatis unam substantiam confitemur : quia qualis est Pater secundum substantiam, talem PL 8o genuit et Filium ; et Spiritus Sanctus, non creatura existens sed Spiritus Dei, non est alienus a substantia Patris et Filii,

sed est et ipse eiusdem substantiae cum Patre et Filio, sicut 20 eiusdem deitatis. Nam qui nos putant esse Apollinaristas, sciant quod non minus Apollinaris haeresim exsecramur quam Arrianam. Miramur autem illos catholicos probari posse, qui Patris et Filii et Spiritus Sancti tres substantias confitentur. Sed et si dicunt non se credere Filium Dei aut Spiritum 2; Sanctum creaturam, tamen contra piam fidem sentiunt, cum dicunt tres esse substantias :consequens est enim ut tres deos confiteantur, qui tres substantias confitentur. Quam uocem catholici semper exsecrati sunt.

3 bitiniae 5057 nicaeam ad. B 4 fidei oz. B $ confessionem C — commendant] committant I/ P, commutant (Ques 6 ueluti Qzes et| ut BLTZP 8 qui quibus V P 11 patre P 12 a se ane factum add. C, esse add. JA (sec. gan.) non factum om. B 14/15 spiritus paraclytus procedens de ote patris B 16/17 talem et genuit filium C 19 sed z;4. deitatis] sed sicut eiusdem deitatis ita eiusdem est substantiae B eiusdem et ipse Qzes et post sicut add. C — 22 imitamur B 25 piam] impiam I/ P Quwes et catholicam

ost piam add. B 26 unum os; deos add. B om. C 28 semper catholici Qzes.

27 qui ttes substantias confitentur

^

rnm "TO FAEVUT Co Fable erri MOT Á M TWI RYLIUISEE m

aee dt

E

vd n

fs

"Utt ny "cele

nd

quum es o tigza ifs LALE

uen

»

j4

aims.

x

|

k

tandb snperVise aye emen

'"W1

A

|

eye eA MOSenim"

«ili

j fia te

dine» -madtiretedus. nem

|

A

eri

;

ES.

gerer 2 "rait

LERTHIL

T

jl

E

wu Hrifag Gon.Iun EC

Tori odes granyrssat

pori

E

J,

siterinát: eroi *s sa

unaltcsfedus mbbueee *als^f den HM Duas driiuyvo gem siTogee nodnEa 29. ny ie-r9 séSEpis á po get ux—cT Ec

ANT

es imaVere s I

N | e esEA eM eer 71548 j^ 3^ Sumilis105 "^

CM

E

mors dosi om Eu est ast: -ne ysquseb a

pmes pie

Ant

-

1

/

E.

eodeni entifadifs iir datei

-

MARCELLINVS

ET FAVSTINVS

PRESBYTERI DE CONFESSIONE

VERAE

FIDEI

ET OSTENTATIONE

SACRAE

(LIBELLVS

AD

FIDEM

OTTONIS

COMMVNIONIS

PRECVM)

EDITIONIS

GÜNTHER

MONITVM A a o Pp 7 K [^H

$ x $ X a

Vaticanus Latinus 3787 (Coll. Auellana) ; saec. XI. Vaticanus Latinus 4961, saec. XI (ex 74 descriptus). Vaticanus Ottobonianus 1105, saec. XVI (ex a descriptus). Vaticanus Latinus 5671, saec. XVI (ex o descriptus). Parisinus Latinus 12097 (Coll. Corbeiensis) ; saec. VI-VII. Parisinus Latinus 1564 ; saec. IX. Sangallensis 190 ; saec IX. Albigensis 147 (2) ; saec. IX. Tolosanus 364 ; saec. VII. consensus codicum m o « $ x. consensus codicum m c x. consensus codicum 4 x.

In codicibus classis 6 desunt lin. 139-677. editio Iacobi Sirmond, Marcellini e? Faustini libellus precum, Parisiis, 1650). editio Gallandii (a. 1770) in PL, 15, 83 sqq. TIE Günther editio Ottonis Günther, Vindobonae, 1895, in CSEL, 35, 1, p- 5 sqq. (paginae in margine adnotantur sub siglo 17). De tradi-

Sirmond

tione textus egit editor p. LVIII-LX.

In omnibus

fere secuti sumus

editionem laudatam

Ottonis Günther,

officiosissime nobis licentiam concedentibus moderatoribus CSEL.

A

EXINDE PRESBYTERI DIVERSIS MODIS AFFLICTI PER EXILIA PL 13, 93 ET PEREGRINA LOCA DISPERSI SVNT. Ex QVIBVS MARCELLINVS V 55,5 ET FAVSTINVS PRESBYTERI DE CONFESSIONE VERAE FIDEI ET OSTENTATIONE SACRAE COMMVNIONIS ET PERSECVTIONE ADVERSANTIVM VERITATI PRECES VALENTINIANO THEODOSIO ET ARCADIO PRINCIPIBVS OPTVLERVNT ITA :

1. Deprecamur mansuetudinem uestram, piissimi imperatores Valentiniane Theodosi et Arcadi, ut haec in contemplatione Christi Filii Dei, qui uestrum iuuat imperium, infatigabiliter 1o legere dignemini. Sublime regnum uestrum tunc ad sublimiora Dei Patris omnipotentis et Christi unigeniti Filii eius opitulatione conscendit, cum nec in exiguis hominibus despicitis ueritatem nec in multis uel potentibus mendacium roboratis. Hoc enim iustissimum est et saluberrimum apud regnum 15 iustitiae, ut personae probentur ex merito ueritatis, non ueritas praesumatur ex potentia personarum ; siquidem ius saeculi ideo scriptum est, ne contra uerum aequumue potentia uel multitudo praeualeat, etiamsi ab exiguis uindicetur. 2. Quod PL 84 si haec tanta cura etiam in rebus rei publicae a uestra tranquil- V6 2o litate et prouisione seruanda est, ut contra omnem uim potentiamue etiam in minimis ius ueri optineat, quo possit tradita uestro imperio dei nutu florere res publica, quomodo in negotiis diuinis sanctae fidei ueritas impiorum caterua et fraudulentissimis eorum circumuentionibus obfuscatur et premitur ? 2; Maxime cum uos principes Romani imperii piam Christianae religionis fidem puritatemque tot uestris constitutionibus uindicetis : totum quidem quia ueneratores Christi Filii Dei pro fide catholica decernitis et omni nisu contra haereticos et perfidos imperii uestri auctoritate conscribitis, non quasi 3»aliqua propriae sententiae noua temptantes, sicut quidam anteriores principes in suam aliorumque perniciem conati sunt, sed ut ostendatis uestras sententias uestramque piam fidem cum sacris scripturarum diuinarum sententiis et piis confessionibus conuenire. 3. Sed hoc cum magis post atrocissimas

1/6 exinde usq. ita] A om.

qui titulum Incipit de confessione uere fidei et

ostentatione sacrae communionis (communis x c) et persecutione (persecutionis « c) aduetsante (aduersanti Y) uetitati (ueritatis x o) praeponi! O, nisi quod bis omissis Incipit epistula episcoporum ad imperatores breuis statutorum praefigit « 8 faustus 44, corr. o uere 7A et] ex A 6 ita] EXPLICIT LIBELLVS QVORVMDAM SCHISMATICORVM. ÍNCIPIT EPISTOLA CATHOLICORVM add. JÁ 9 Christi om. o fli o 12 conscendet 74 inoz. Y dispicetis 7, dispicites c, dispicitis «, despectis $, dispectis x 14 etenim Ó 15/16 uetitas ozz. 16 ius saeculi] 5irz., eius saeculi 44, o7. 0 ^ 20seruandaeistud Ó — 21 ius] Q,, eius 23/24. frau22 uestri imperii ueti].4, ueritatis Ó —— obtineat o .A dolentissimis 9 26 putitatisquae 24 quia] 4, qua X, quae Y — 28 omni nisu] 44, omnes Y z, ofis o, omnis « — 31 suam] X, sua 4 Y — quanati o 32 piam fidem] 9, fidem piam 74 27

C.C. LXIX.

362

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 3-6

55 prioris temporis persecutiones iuuare sanctam deberet ecclesiam, magis affligit, cum idem ipsi egregii episcopi, qui eam ante hoc sub adsertione uel adsensu haereseos persecuti sunt, nunc quoque sub auctoritate catholici nominis persecuntur et,

quanto nunc sub ementita piae fidei professione hoc fraudu4olentius agunt, tanto et perniciosius grassantur et dolentius aestuat ueritas, quod ei adhuc non licet nec sub uobis imperatoribus, qui piam fidem defenditis, respirare. 4. Sed ne hoc ad inuidiam sine rei probatione referre uideamur, causam ut possumus explicamus ; quaesumus autem, supplices quaesu4; mus, ut regias aures uestras nobis exiguissimis commodetis,

dum ostendimus non nos esse haereticos et tamen quasihaere- V 7 ticos uehementer adfligi, cum nec ipsi, qui nos uehementer adfligunt, uel socii eorum possint nunc dicere uel probare, quod simus haeretici, sed ne quidem de se negare, quod superiori ;o tempore haeresim aut acerrime uindicauerint cum intolerabili supplicio fidelium aut certe ei manus dederint damnata catholica fide, quam prius adserebant, dum metuunt pro Christo Filio Dei exilium perpeti, pro quo etiam laico fideli quaeuis mors atrocissima subeunda est, quia nobis donatum est, ut ait 5; apostolus, fro Christo, non tantum ut in eum credamus sed ut

III

eliam fro illo patiamur ; talis enim mors uel passio beatae inmortalitatis occasio est. 5. Non latet mansuetudinem et deuotam deo religionem uestram, quam impia quamue pestifera sit haeresis Arriana, 6o contra quam a patribus nostris apud Nicaeam spiritali uigore conscriptum est, ita ut et apostolicae fidei pia confessio seruaretur atque Ipsius haereseos perpetua damnatio seruaretur, ne quis falli posset in posteris. 6, Sed Arrius ut cor Pharaonis non credens diuinam in se tunc datam fuisse sententiam nescio 65 qua ratione subripuit apud Constantinum sperans, quod ipsius :

suffragio spiritalium sacerdotum sententia rescissa recipi posset in Ecclesiam. Denique idem Constantinus iusserat, ut eiPL 8; sanctus ac beatae memoriae episcopus Alexander communica54/56 Phil. 1, 29.

63 cf. Ex. 7, 15.

35 proprioris o 39 ementia 44, corr. o, mentiti X, mentite Y ^ piae] X, pia 4, pii Y 40 et o». k crassantut 24 m 41 aestuat ex aestuas corr. 4d, est ut ei om. x sub o». Y 42 respirare 44 43 inuidam ;4 44 possumus (possimus X) explicare o autem oz. 44/45 quaesumus oz. 47 cum necipsiom. 4 ^ 48 eorum].4d, quorum uel probare o»;. 53 loico 4 BB a//. ut oz. vr 60 nicheam 9 spiritali] -4, tali O — 61 conscripta O — et om. Ó confessio] 44 - « x, confessione c à. 92 atque ipsius ... seruaretur 07. T damnatione O seruaretur] 44 O, firmaretur i5 zmarg. o? Sirzz. 68 posset] o, posse zd, possit O arius 44 — 64 diuina O 66 spiritalium] 24 c, spirete talium c, speret et talium x, spiret et alium 4, spiret et talium y, specialium Sirz. rescissa om. O 6? deneque 44 — constantius O ei] 74, eis X, eius Y — 68/69 communicaret non ille alexander o». Y

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 6-9

363

ret, non ille Alexander, qui fuit diuinae fidei episcopus in Alexandria (qui et plenus sapientia et spiritu sancto feruens eundem Arrium primus et detexit et expulit et in perpetuum damnauit), sed iste Alexander, qui in hac Constantinopolitana V8 urbe fuit et ipse admirabilis episcopus. 7, Qui cum uideret, quod Arrius saeculi istius rege niteretur, exclamauit ex imo 75 pectoris dolore stans in loco sacrarii ad Christum uerum et sempiternum regem et dominum omnium regum, ne illam labem in Ecclesià pateretur intrare. Cuius oratio quam constans fuerit, quam fidelis, hinc probatum est, quod idem Arrius, antequam intraret ecclesiam, dedit poenas nouas et gra8o uissimas usque ad turpem interitum. Nam cum pridie quam se putauit sanctam ecclesiam imperatoris auxilio homo impius intraturum, cum nihil languoris, nihil doloris in corpore pateretur sed, quod grauius est, solo animi morbo insanabiliter aegrotaret, humana consuetudine secessum petit atque illic 85 cum sedit, grauissimo repente dolore cruciatus omnia sua uiscera et ipsum cor, quod erat thesaurum impietatis, effudit in stercora atque ita (mirabile dictu !) internis omnibus euacuatis attenuatus est uel ad momentum sicut luridati corporis tabe resolutus est, ut per angustias foraminis et sedilis totus 9o ipse laberetur. 8. Digna haec poena impio, digna haec mors turpis pestifero haeretico atque de spiritu diaboli foetidissimis membris digna haec sepultura : nouo enim exemplo et cruciari debuit et perire, qui nouas aduersus unigenitum Filium Dei commentatus fuerat impietates, dicens eum non uere de Patre 95 natum et quia erat, quando non erat, et quia ex nihilo substitutus est, ne eiusdem substantiae et diuinitatis et sempi- V9

79

ternitatis

IV IOO

et omnipotentiae,

cuius et Pater est, crederetur.

9, Hoc ideo retulimus augustae mansuetudini uestrae, ut uero intenta uestra prudentia animaduertat, quam uenerabilis fides sit conscripta apud Nicaeam aduersus Arrium, cui et Deus non solum per auctoritatem scripturarum diuinarum sed etiam per sacratissimam orationem sancti quoque Alexandri testi-

70 fruens "i perpetuo 9 72 hac oz. o *3 uiderit o 74 regni (regno Y) teneretur (teneret 7) eximium 9 45 dolo o loca A riri ecclesiam Szrzz. 48 hic A 80 quam] 24, iam 9 $1 homo] 74, immoe S2langoris;.4 m c — S3quodom.$ S4petiit& — 85 cum sedit] X, dum sedit Y, cum sederet 74 repente oz; Y 86 thesaurus o* 8? dictum 9 intetaneis o 88 monumentum 44 ludridati z, lurididati o «, iuriditati Y 89 tabes est lotus est x x, tabes est solutus est 9, tabes lotus est o, tabis est lutus est ut ozz. Ó 90 haec poena impio digna ozz. haeo mots 24 92 men93 perire qui] f/mis folii 4? in x; haec] 44, ac o digna oz. o bris 44 exciderunt duo folia, ita ut folium, quod hodie est 48, incipiat inde a uerbis fidem integram et om. X 95 qui etat quod non o 94 impietatis dicente nec sub ($ 83) 97 creditur o 96/97 et diuinitatis ... omnipotentiae oz. 44 96 nec X c, nicenam $, nycheam 100 nichenam 98 auguste 74 $, augusti x, agusti y c K 102 quoque oz. $

364

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 9-13

monium dedit, et quam execrabilis est impia doctrina Arrii, quam in ipso Arrio nouo genere supplicii sententia diuina 105 damnauit non expectans in illo diem iudicii, ut exemplo poenae eius ceteri perterriti praecauerent. 10. Quo utique exemplo nec illud dubitandum est, etiam hos apud Deum

110

II

A

120

12;

130

13;

esse damnatos,

qui Arrii impiam doctrinam renouandam uel suscipiendam esse crediderunt. Quomodo enim eos perpetua poena disiungit, quos impia doctrina non separat ? Pares reos etiam uestris legibus unus carcer includit atque una ferit sententia. Sed et illud ambigi non potest, hos esse uere catholicos, qui per exilia, per genera suppliciorum, per atrocitatem mortis illam fidem sine dolo uindicant, quae apud Nicaeam euangelica atque PL 86 apostolica ratione conscripta est, quam Deus apertissime probauit supplicio Arrii impugnantis eam. 11. Quod si haec apud uos uera sunt, quae apud scripturas diuinas uera roborantur, aduertite, piissimi et religiosissimi imperatores, in quo rei sint, qui sub his diuinis regulis et professionibus fidem suam ac deuotionem Christo Deo consecrauerunt nullum timorem diuino timori praeponentes. 12, Sed licet Arrius sit sepultus in stercoribus, reliquit tamen suae impietatis heredes ; denique non defuerunt uermes, qui de eius putrido cadauere nasceren- V 1o tur. Per quos quae gesserit diabolus artifex erroris, longum est exsequi, etiamsi exsequi possemus ; infinita sunt enim et incredibilia, non tamen falsa. Illud uero nunc, quod ad praesentem causam facit, exponimus, quod imperatorem Constantium per fraudulentam disputationem Arrianae impietatis participem fecerunt. Dedissent et isti in praesenti poenas, si non oporteret secundum apostoli sententiam et haereses esse, ut probati manifesti fierent. 13. Habentes ergo hi, quos diximus, uermes Arrii adsistentem sibi regiam potestatem primum . quidem per singulos in euersionem catholicae fidei et in excidium sacrae religionis pro Arriana impietate contendunt, ita ut resistentes aut calumniis adpeterent uel poenis uel exilio cruciarent et necarent. Vbi tamen amplius per suam rabiem grassati sunt et fecerunt sui ubique terrorem, non iam contenti ire per singulos, postremo cogunt undique in unum episcopos conuenire et datur locus ad synodum Orientalibus 130/131 cf. I Cor. 11, 19. 104 in oz. Ó attiano Ó 103 illo diem] p?, illo die 74 X, illum diem $ ut] A, sed ut o 106 praecauetint z x $ 107 eum Ó 109 poena oz.

$ 112 hos] 7 c, os $, hoc A « 115 aplica 74 119 diuinis ozz. 121 atius 44 in oz. 44 122 stercotibus aliquos tamen suae impietatis heredes dereliquit o reliquid ;4 123 qui de] A, quid « c, qui 7 $ putredines c $, putridines x, putritudines c 1258 possimus 126 ueto oz. v 127/ 128 constantinum 6 132 adsentientem primus ;4 134 arrianam impietatem o 134/669 ita ut resistentes 4q4e ad inuadere non potuerunt ($ 75) on. o 135 penis 4 137 ctassati /4 sui] Gaaber, sibi 44

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 13-19 140

365

quidem Seleucia Isauriae, Occidentalibus uero ciuitas Ariminensis. 14. Atque illic primum quidem episcopi pro sancta fide

uenientes confirmant illam expositionem, quae apud Nicaeam conscripta est, ita ut nihil inde minueretur, eo quod euangelicam fidem uerbis inexpugnabilibus explicaret et Arrii im145 piam doctrinam diuina auctoritate damnaret. Tunc demum oblatam

150

155

160

VI 165

170

rT75

ab Vrsacio,

Valente,

Germinio

et Gaio huiusmodi

fidei conscriptionem, quae et fidem catholicam reprobaret et Arrium absoluerét, immo et introduceret pestiferam eius doctrinam, execrantur et damnant tam impiam fidem eorum quam etiam ipsos, inexpiabile scelus esse iudicantes, qui patrum fidem uenerabilem uiolent, si hos tam impios atque impiam eorum conscriptionem pateretur Ecclesia. 15. Mittunt quoque decem legatos ad imperatorem Constantium scribentes, quae gesta sunt, et hortantes simul, ut ipse quoque decreta patrum pro fide uenerabili contra haereticos inuiolata seruaret. 16. Mittunt sane et haeretici legatos : quos tunc familiarissime et ut suos suscepit Constantius ; eos uero legatos, qui pro fide catholica contra haereticos uenerant, reprobat et per suos nunc gratia inuitat, nunc minis perterret et interim sola dilatione

V r1

discruciat, ut in ultimum, cum iram regis metuunt, cum non

dignantur pro Christo Filio Dei exilium perpeti, cum propriis PL 87 sedibus et ecclesiarum perniciosissimis possessionibus oblectantur, rescindant, quod pie uindicauerant, et suscipiant, quod ut impium damnauerant. 17. Liceat in hoc apud uos religiosos imperatores in causa Dei dolentius ingemiscere : episcopi plus iram regis terreni timuerunt quam Christum uerum Deum et sempiternum regem ; grauius exilium temporale esse crediderunt quam perpetuam poenam secundum Esaiam indormitabilis uermis et ignis inextinguibilis ; suauiora habuerunt propria domicilia et possessiones quam in regno Christi beatam et perpetuam habitationem. 18. Sed Constantius non contentus ruina et labe decem legatorum mittit Ariminum, ut omnes illic episcopi similiter uerterentur. Qui et ipsi malo illo exemplo legatorum suorum piam fidem patrum, quam uindicauerant, reprobant subscribentes in illa fide Arrianorum, quam integro et libero iudicio damnauerant. 19. Aduertit sapientia uestra Ariminensem synodum piissime coeptam sed impiissime terminatam. Eadem autem et apud Seleuciam Isauriae ab episcopis impietas commissa est. Iudicate, piissimi et religiosis168/169 Is. 66, 24. i 140 isautite 74

140/141 areminensis 7A

162 perniciosis siriis 74, corr. o si 4 165 ingemissete 74 piunt .4, corr. o

146 ursatio 74

isa 150 qui] Guler,

susci176 damnauetunt .A, corr. Sirzz. 163 rescindunt 24, corr. o

366

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 19-26

18o simi imperatores, in quo rei sunt et in quo merentur adfligi, qui nolunt cum talibus episcopis conuenire, qui cum primum fidem integram uindicarent et impiam fidem reprobarent, postea, cum metuunt exilium, cum rebus suis et sedibus oblectantur, uertunt sententias, damnantes ad nutum haere-

185 tici imperatoris illam apostolicam, quam uindicauerant, fidem V 12 et suscipientes illam Arrii, quam reprobauerant, impietatem. 20. Nonne. gratum habere debuerunt, si tamen credebant VII futurum Dei iudicium, omnia mala perpeti quam esse uenerabilis fidei proditores, cuius uirtus sancti quoque Alexandri 19o orationibus et Arrii supplicio fuerat adprobata ? Maxime cum et gloriosae passionis praecessisset exemplum licet paucissimorum episcoporum, qui ne euangelicam apostolicamque fidem uiolarent, ne impiis adquiescerent, non exilium, non supplicium nec aliquam atrocitatis mortem recusauerunt. 195 21. Denique ante synodum Ariminensem Paulinus de Triueris constantissimus episcopus datur in exilium piam fidem uindicans et execrans consortium Arrianorum. 22. Sed et apostolicus uir Lucifer de Sardinia Caralitanae ciuitatis episcopus ob hoc, quod bene esset agnitus per contemptum saeculi, per 200 studium sacrarum litterarum, per uitae puritatem, per con"' stantiam fidei, per gratiam diuinam, a Romana ecclesia missus est legatus ad Constantium et ob hoc, quod fidem uenerabilem uindicauit, quod detexit et conuicit haereticos, ductus est in exilium cum omni atrocitate iniuriarum. 29. Similiter et PL 88$ 205 Eusebius a Vercellis nec non et Dionysius Mediolanensium, Constantio regi primum familiaris, cum adhuc ignoraret eum fautorem esse haereticorum ; postea tamen quam ei cognitum est et probatum, quod haereticos uindicaret, respuit regis impiam familiaritatem, malens exilium, ne Christi Dei amici210 tiam perderet, ne sanctorum consortium non haberet. 24, Sed et Rodanius mittitur in exilium nec non et Hilarius, qui etiam scripta contra haereticos et praeuaricatores edidit, licet postea uero interrüperit fauens praeuaricatoribus, ut non dicamus interim, quia Tf ubi et haereticis, in quos eloquentiae v 15 21; suae uiribus perorauerat. 25. Maximus quoque de Neapoli Campaniae, eo quod esset inhabili stomacho et corpore delicatior, primum quidem, ut cederet, diu adflictus iniuriis, deinde

ubi ob constantiam animi fideique uirtutem carnis infirmitate non uincitur, ductus est in exilium atque illic martyr in 220 Domini pace requieuit. 26, Sed et Rufininus, mirae quidem 181 qui]Ja, qu zd — 189 uirtus] 4, ueritas SZrz. attocitatis mottem]

24, mortis atrocitatem .$7rz.

192 qui nec .A, corr. p?

194

200 sacrum 44, corr. Sirz.

205 dionisius 74 209/210 amicitias 44, corr. p 214 ubi et corrupte 4A, fauit Mazochius, Commentar. INeapol. Kalend. b. 576 ; interim (haereticis? quia ubi (praeuaticatoribus ibi» et haereticis ediZor Oxoniensis (1578) 217 adflictis A, corr. o 220 Rufinianus Szrzz.

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 26-30

VIII

367

simplicitatis sed admirabilior in tuenda fide, effusione sui sanguinis praeuenit exilium. Denique cum pro fidei integritate persistit, hunc Epictetus atrox ille et dirus de Centumcellis episcopus ante raedam suam currere coegit et, cum diu currit, 225 Sic in uia ruptis uitalibus sanguinem fundens expirauit. Sciunt hoc Neapolitani in Campania, ubi reliquiae cruoris eius in obsessis corporibus daemonia affligunt, pro gratia utique fidei illius, pro qua et sanguinem fudit. 27. Fuerunt et alii episcopi de Aegypto, licet pauculi, quorum alii in fugam uersi sunt, 23o alii uero in exilium dati, eo quod nollent cum episcopis impiis

et crudelibus conuenire. Quam utique salubre fuerat, quam

235

240

24;

250

25;

pulcrum quamue gloriosum, si omnes illi episcopi pari uirtute et simili conspiratione fidem, quam recte semper uindicauerant, in finem usque seruassent, non exilia neque supplicia pertimescentes ad capiendam utique futuram in Dei Christi regno perpetuam beatitudinem ! 28, Et tacemus, quod fortassis ipsum illum. Constantium, quamuis regni potestate terribilem, tantorum tamen episcoporum unita constantia confutasset et frangeret, fortassis etiam et intellegere fecisset magnum pretium esse istius fidei, pro qua nullus episcoporum exilium proscriptiones tormenta mortemque recusaret. Sed paululum territus tantus episcoporum numerus cateruatim dederunt manus impietati et ad maiorem iam uesaniam incalluit impietas tam facili strage multitudinis. 29. Non hoc minus sacrilegium est, non haec minor impietas, quam si sub persecutore gentili idolo sacrificatum est, quia et in haeresi V x4 perterritum subscribere daemoniis sacrificare est, siquidem docentibus scripturis diuinis doctrina daemoniorum est haeresis, sicut et idolatria. 30. Interea quia apud quosdam multitudo praeponitur ueritati, eo quod pauculos habeat sectatores, et ob hoc affligimur, quod in paucis sequimur in- PL 89 uiolabilem fidem et multos uitamus propter impias haereses et sacrilegas praeuaricatorum subscriptiones : quid censetis in hac causa, o iustissimi imperatores et catholicae fidei uindices ? De his duabus partibus cui calculum datis ? Vna est pars, in qua multi sunt episcopi; sed ubi multi sunt, illic

per praeuaricationem sacra Christi fides uiolata est semper ante defensa, illic metu regis Arrii suscepta impietas est semper ante damnata. Vbi uero paucissimi sunt, illic per 26o exilia, per cruciatus, per effusionem sanguinis, per ipsam mor248/249 cf. I Tim. 4, 1.

243/244. in241 psctiptiones 74, corr. o? 229 egypto J4 223 dyrus A call////uit 4 (eras. a), incallauit a, incaluit o, inclinauit coz. zAngelic. 292 saec. xvi247 est] p? 245/246 super secutote 24, corr. o xvii ex p descriptus, Sirm. 252 uitemus 244, corr. Sirg:. 249 idololatria Sirzz. Sirm., et .ÀA

368

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 30-34

tem fides Christi uindicatur et Arrii impietas atque omnis haeresis ut summum malum execrabiles sunt. 31. Sed etsi non est dubitandum paucos episcopos esse pretiosos de merito confessionis et inuiolabilis fidei, multos uero nullificari merito 26 ^

270

haereseos uel praeuaricationis, quia in causa ueri, maxime in causa religionis et sacrae fidei, non numerus numero comparandus est sed pura illa apostolica fides probata exiliis, probata cruciatibus licet unius, multorum infidelitatibus praeponenda est : tamen necessarium est damnatae praeuaricationis diuinum quoque praesens proferre documentum, ut sicut in Arrio impia secta eius diuina animaduersione punita praeiudicat et de sectatoribus eius, quod eadem illos poena maneat,

IX

N -A

qua torquetur et Arrius, ita et de praeuaricatoribus sacrae fidei nihil aliud sentiendum sit, quam quod in uno uel duobus praeuaricatoribus poenis praesentibus diuino iudicio determinatum est. 32. Potamius Odyssiponae ciuitatis episcopus primum quidem fidem catholicam uindicans, postea uero praemio fundi fiscalis, quem habere concupiuerat, fidem praeuari-

catus est. Hunc Osius de Corduba apud ecclesias Hispaniarum et detexit et reppulit ut impium haereticum. Sed et ipse Osius Potami querela accersitus ad Constantium regem minisque perterritus et metuens, ne senex et diues exilium proscriptionemue pateretur, dat manus impietati et post tot annos praeuaricatur in fidem et regreditur ad Hispanias maiore 285

29 o

29 A

300

V 15

cum auctoritate, habens regis terribilem iussionem, ut si quis

eidem episcopus iam facto praeuaricatori minime uelit communicare, in exilium mitteretur. 33. Sed ad sanctum Gregorium Eliberitanae ciuitatis coristantissimum episcopum fidelis nuntius detulit impiam Osii praeuaricationem ; unde et non adquiescit memor sacrae fidei ac diuini iudicii in eius nefariam communionem. Sed Osius, qui hinc plus torqueretur, si quis ipso iam lapso staret integram fidem uindicans inlapsa firmitate uestigii, exhiberi facit per publicam potestatem strenuissimae mentis Gregorium, sperans quod eodem terrore, quo ipse cesserat, hunc quoque posse cedere. Erat autem tunc temporis Clementinus uicarius, qui ex conuentione Osii et generali praecepto regis sanctum Gregorium per officium Cordubam iussit exhiberi. 34. Interea fama in cognitionem rei cunctos inquietat et frequens sermo populorum est 'quinam est ille Gregorius, qui audet Osio resistere ?' Plurimi enim et Osii praeuaricationem adhuc ignorabant et», quinam esset PL 9o sanctus Gregorius, nondum bene compertum habebant. Erat

enim etiam apud eos, qui illum forte nouerant, rudis adhuc 236 potamus 4 odyssipene 44, Olysippone p? zn zarg. 219 ossius 4d ef sic semper per duplicem s hyspaniarum 24 281 Potamii Jzrz;. querela 44 281/282 minisque].$/rz.,in his que z4 — 288 eliberitarie 44, corr. p? 294 quod del. p?, oz. Sirm. 301 et] add. Sirz., om. .À

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 34-38 393

episcopus, licet apud Christum non rudis uindex fidei pro merito sanctitatis. 959. Sed ecce uentum est ad uicarium et multi ex administratoribus

310

515

369

intersunt

et Osius sedet iudex,

immo et supra iudicem, fretus regali imperio, et sanctus Gregorius exemplo Domini sui ut reus adsistit non de praua conscientia sed pro conditione praesentis iudicii, ceterum fide liber, et est magna expectatio singulorum, ad quam partem uictoria declinet. Et Osius quidem auctoritate nititur suae aetatis, Gregorius uero auctoritate nititur ueritatis ; ille quidem fiducia regis terreni, iste autem fiducia regis sempiterni. Et Osius scripto imperatoris utitur, sed Gregorius scripto diuinae uocis obtinet. 396. Et cum per omnia Osius confutatur, ita ut suis uocibus, quas pro fide et ueritate prius scripserat, uindicaretur,

commotus

ad

Clementinum

uicarium

V 16

'non'

inquit 'cognitio tibi mandata est sed exsecutio. Vides ut resistit praeceptis regalibus : exsequere ergo, quod mandatum est, mittens eum in exilium'. Sed Clementinus, licet non esset

325

Christianus, tamen exhibens reuerentiam nomini episcopatus in eo maxime homine, quem uidebat rationabiliter et fideliter obtinere, respondit Osio (non audeo' inquiens 'episcopum in exilium mittere, quamdiu adhuc in episcopali nomine perseuerat. Sed da tu prior sententiam eum de episcopatus honore deiciens et tunc demum

exequar in eum quasi in priuatum,

quod ex praecepto imperatoris fieri desideras'. 9*. Vt autem uidit sanctus 359

535

Gregorius,

quod Osius uellet dare sententiam,

ut quasi deiectus uideretur, appellat ad uerum et potentem iudicem Christum totis fidei suae uiribus exclamans 'Christe Deus, qui uenturus es iudicare uiuos et mortuos, ne patiaris hodie humanam proferri sententiam aduersus me minimum seruum tuum, qui pro fide tui nominis ut reus adsistens spectaculum praebeo, sed tu ipse, quaeso, in causa tua hodie iudica, ipse sententiam proferre dignaberis per ultionem. Non hoc ego quasi metuens exilium fieri cupio, cum mihi pro tuo nomine nullum supplicium non suaue sit, sed ut multi praeuaricationis errore liberentur, cum praesentem et momentaneam uiderint

ultionem'. 38. Et cum multo inuidiosius et sanctius Deum 340 uerbis fidelibus interpellat, ecce repente Osius, cum sententiam

331 cf. I Petr. 4, 5 (II Tim. 4, 1).

310 at 4, corr. o 314 utitur] 4A, nititur Sirz. scripta Jr. $17 iudicaretuf o 321 exibens 74 322 in eo] o, meo 4 homine ras. ex homine A 326 deicient 44, corr. o* 327/339 uerba ut autem uidit uique ad iudicare (8 40) fere ad uerbum adfertIsidorus de uiris Minuive c. 14 828 date] A, ferre Isidor. 329 deiectum .A, corr. p? ad uetum] o?, aduersum 24 330 uisceribus I;zdor. 335 dignare Isidor. 335/336 non ego quasi exilium metuens fugere cupio Isidor. 336 metues 4, eorr. o 340 Osius residens fastu quasi regalis imperii

cum Isidor.

V 17

370

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 38-43

conatus exprimere os uertit, distorquens pariter et ceruicem de sessu in terram eliditur atque illic expirat uel, ut quidam uolunt, obmutuit, inde tamen effertur ut mortuus. Tunc ad345

mirantibus cunctis etiam Clementinus ille gentilis expauit et, licet esset iudex, tamen timens, ne de se quoque simili supplicio iudicaretur, prostrauit se ad pedes tanti uiri obsecrans eum, ut sibi parceret, qui in eum. diuinae legis ignoratione peccasset et non tam proprio arbitrio quam mandantis imperio. 39. Erat tunc stupor in omnibus ac diuinae uirtutis admi- PL 9:

559 ratio, quod in illo spectaculum totum nouum

AI

uisum est : nam

qui proferre uoluit humanam sententiam, mox diuinam perpessus est grauiorem, et iudex, qui iudicare uenerat, iam pallens ut reus timebat iudicari, et qui quasi reus in exilium mittendus adstiterat, a iudice prostrato rogabatur, ut parceret 355 quasi iudex. 40. Inde est, quod solus Gregorius ex numero uindicantium integram fidem nec in fugam uersus nec passus exilium, cum unusquisque timuit de illo ulterius iudicare. 41. Videtisne damnatae a Deo praeuaricationis mira documenta ? Scit melius omnis Hispania, quod ista non fingimus. Sed et 360 Potamio non fuit inulta sacrae fidei praeuaricatio. Denique cum ad fundum properat, quem pro impia fidei subscriptione ab imperatore meruerat impetrare, dans nouas poenas linguae, per quam blasphemauerat, in uia moritur nullos fructus fundi uel uisione percipiens. 42, Non fuit auari hoc tormentum leue : 365 moritur, qui propter concupiscentiam fundi fiscalis fidem sacram uiolauerat et, cum ad fundum properat, poenali morte praeuenitur, ne uel uisionis solatio potiretur. In sacro euangelio legimus uerba improperantis ad diuitem, qui sibi de conditis uanissime gloriabatur : séíwife, inquit, hac mocte 570 anima iua abs te auferetur ; quae praeparasti, cuius erunt? Si quis hoc scriptum et de Potamio conuenire consideret, intelleget in eum non leuiter iudicatum, maxime passum linguae supplicium, in qua et diues ille apud inferos uehementius cruciatur. 43. Sed et Florentius, qui Osio et Po375 tamio iam praeuaricatoribus sciens in loco quodam communicauit, dedit et ipse noua supplicia. Nam cum in conuentu plebis sedet in throno suo, repente eliditur et palpitat atque foras sublatus uires resumpsit. Et iterum et alia uice cum

369/340 Luc. 12, 20.

341 conatus] GZn/ber, conatur 74, conaretur lsidor. 341/342 ceruicem ac de Isidor. 342 illico I;dor. 346 tanti] 4A, sancti Is;dor. Sirzz. 348 mandantis Isidor., mandatis 74 350 nouum] Garzs (Kircbengescb. von Spanien II, 277), nouimus z4 356/304 uersus est nec passus est exilium Is;dor. 35* iudicare] Isidor., uindicare .4

V 18

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 43-48

ingressus sedisset, similiter patitur nec

adhuc

371

intellegens

38o poenas suae maculatae communionis. Nihilominus postea cum intrare perseuerasset, ita tertia uice de throno excutitur, ut quasi indignus throno repelli uideretur, atque elisus in terram ita palpitans torquebatur, ut cum quadam duritia et magnis cruciatibus eidem spiritus extorqueretur, et inde iam tollitur 38s non ex more resumendus sed sepeliendus. 44, Scit hoc, quod referimus, magna ciuitas Emerita, cuius in ecclesia plebs hoc

39o

XII 39;

4oo

455

ipsum suis uidit obtutibus. Sed et hoc considerandum est, quia Florentius haec passus est, qui nondum subscripserat impietati, sed tantum quod communicauit praeuaricatoribus fidei non ignorans eorum praeuaricationem. 45, Hoc ideo intulimus, ut uideant illi, quid sibi agendum sit, qui cum non subscripserint ut praeuaricatores, tamen per communionem praeuaricatoribus sibi cognitis copulati sunt, et puto quod intellegant, quid exemplo Florentii timere debeant. 46. Sed longum est referre alia quoque documenta poenis praesentibus damnatae praeuaricationis, quae diuinum iudicium uariis in PL 92 locis exercuit, ad hoc scilicet, ut qui scripturas diuinas quadam ratione non respicit, uel praesenti ultionis diuinae animaduersione intellegat, quid sibi sectandum sit quidue uitandum. Vindicare uoluit Deus uel in paucos sine dubio et illa ratione, V 19 (ne), quae per scripturam diuinam de praeuaricatorum futuris suppliciis minitatur, uelut fabula putaretur, si nunc in hoc saeculo in neminem uindicaret. 47, Intellegant nunc omnes episcopi praeuaricatores fidei, quam grauissimis suppliciis reseruati sunt, quando in suos socios in hoc quoque saeculo ad stuporem omnium uindicatum est. Ad hoc enim etiam praesentes poenas praeuaricationis exposuimus, ut quod in paucos uindicatum est, credatur et in omnes eorum similes uindicari, maxime cum et scriptura diuina hoc ipsum adse-

410 ueret, quod et per praesentia documenta monstratum est, et

hoc consideretur, piissimi imperatores, in quo rei sunt, qui cum talibus diuina sacramenta non copulant, quorum et perpetua supplicia sacris leguntur in libris et suppliciorum exempla uidentur in saeculo.

41;

48. Sed quaesumus miram beniuolentiam uestram, ut adhuc

nobis pro contemplatione Christi Dei infatigabilem audiendi patientiam

XIII

commodetis,

dum

adhuc,

summatim

licet, ex-

ponimus, in quantum creuit impietas. Execrabiles enim Arriani in partibus Orientis et maxime in Aegypto non

420 fuerunt hoc solo contenti, ut episcopi damnata fide integra in eorum impiam sententiam declinarent, sed hos ipsos, qui

390/391 retulimus SJzrz. 385 mote] 74, morte inepte Gazis L. c. p. 315 3899 uitandum] o?, utendum 74 ultionis] GZz/ber, ultione 44 — diuina o

ne add. p?

418 execrabilis 24, corr. o

419 egypto A

398 401

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 48-53

372

primum fuerant per catholicos episcopos ordinati, ubi pro eorum desideriis subscripserunt, in laicorum numerum exigebant et postea iterum eos idem haeretici episcopos ordina-

425 bant, ut non solum fidem catholicam damnare uiderentur sed

etiam ordinationem factam per catholicos episcopos. 49. Intendite in hoc aduersus catholicos quasi quendam triumphum haereticorum

et miseram

et quasi ultimam

et foedissimam

captiuitatem in his episcopis, qua damnata pia fide et catholio 43 cis episcopis in eorum se dominium delusionemque tradiderunt metu exilii et ut episcopale nomen apud homines retinere uiderentur, quod utique iam apud Deum post subscriptiones impias non habebant. Sed ideo nominis istius etiam cum omni V zo dedecore quaerebatur auctoritas, ne illis possessiones Ecclesiae 45; tollerentur, quas utinam numquam possedisset Ecclesia, ut apostolico more uiuens fidem integram inuiolabiliter possideret ! Et nunc his talibus non communicare summa impietas dicitur et hoc sub uobis imperatoribus, qui, ut uestrae constitutiones elocuntur, uenerabilis Ecclesiae diuinam sanctimo-

niam uindicatis (non est autem mirum, si haec tam atrocia eorum commissa occupati rei publicae prouisionibus ignoratis). 50. Has eorum impietates execrantes episcopi, qui pro fide poenas exilii perpetiebantur uel qui se in fugam dederunt, licet essent corpore discreti per interualla regionum, tamen spiritu PL 9; 44; in unum positi per mutuas litteras apostolico uigore decernunt nullo genere talibus episcopis posse communicari, qui fidem illo modo, quo supra retulimus, prodiderunt, nisi si laicam postulauerint communionem dolentes suis impietatibus. 51. Sed mortuo Constantio patrono haereticorum Iulianus solus 450 o tenuit imperium, ex cuius praecepto omnes episcopi catholici de exiliis relaxantur. Solet hoc facere Diuinitas, ut etiam per. aduersarios Christianae religioni suae consulat, ut tanto magis, qui cultores sunt Christi, pro fidelibus elaborent. 52, Sed non multo post Iuliano intercepto Iouianus efficitur imperator, qui 45 I uindicans fidem catholicam dedit calculum episcopis catholicis. Sed illi egregii episcopi, quam(quam) sub Constantio integram, quam uindicauerant, fidem haeretica subscriptione damnauerant, uidentes quod imperator pro catholicis episcopis interuenit, iterum se ad confessionem fidei catholicam 46o transtulerunt. Et ubi iam fides et ueneratio Christi est, quando pro terreni imperatoris arbitrio episcopi nunc ex catholicis fiunt haeretici et idem ipsi ex haereticis ad fidem catholicam reuertuntur ? 53, Sed etsi quidam confessores fatigati in ultimo talium se communioni iungendos esse crediderunt euertentes

44 o

XIV

n

421 à dam .4 429 qua damnata Gnber, quadam nata 74, condemnata Srz. 431 pertinere ;4, corr. p? Sirzz. 452 religionis 4, correxi? Günther —— 484 iobianus 24 4506 quamquam] Gzzber, quam 74

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 53-57

XV

373

465 illa statuta, quae prius aduersus eos prophetica et euangelica atque apostolica auctoritate decreuerant, numquid hoc potest diuinam obruere ueritatem ? Numquid hoc potest euangelicis praeiudicare doctrinis ? Numquid apostolicas labefactare sententias et illam praesertim Dei uocem dicentis : qwi ferse470 uerauerit usque in. finem, hic saluus erit ? 94. Sed et apostoli Pauli uasis electionis a Christo Domino pronuntiati, cuius ad Galatas scribentis haec uerba sunt : sed etsi nos aut angelus de caelo euangelizauerit praeterquam |euangelizauimus |uobis, anathema sit! Vnde et idem ipse inferius in eadem epistola 47; prosequitur dicens : s? enm, quae dextruxi, haec idterum aedifico, $raeuaricatorem me constituo. Confessor utique factus est de euangeliis, de uocibus prophetarum, de doctrinis apostolorum : quis fidelium dubitet hunc confessionis meritum non habere, si scripturarum diuinarum iura subuertens inci480 piat aedificare, quae destruunt euangelia ? 55, An non scripturae diuinae impugnantur, quando cum episcopis Filii Dei negatoribus pax ecclesiastica copulatur ? Quis est enim, qui considerans uim diuinae religionis pacem perfidorum Deo

V 21

placere confidat, nisi si, ut a patribus decretum est, in laicorum

48; se numerum tradant suae perfidiae dolentes ? 56. Sed esto, habeant pacem cum infidelibus : in quo tamen offendunt, in quo laedunt imperatores, in quo rem publicam uexant, qui diuini contemplatione iudicii huiusmodi pacem respuunt, quae sacrilegos recipit, praeuaricatores fidei honorat, fauet hypo490 critis, despicit ueritatem, Christi Dei ueri Filii negatores tamquam dominos Ecclesiae constituit, populum perfidiae labe contaminat, euertit euangelia ? Hinc rei sumus, hinc sub nominis uestri auctoritate patimur persecutiones ab hisPL 94 episcopis, qui pro nutu prioris imperatoris haeresim uin495 dicantes contra fidem catholicam perorabant. Heu gemitus : idem episcopi aduersus fideles et catholicae fidei defensores haeretici prius imperatoris decreta praeferebant, idem et nunc iVe22 episcopi aduersus fideles et catholicae fidei defensores catholicorum imperatorum iura proponunt! 57, Haec cum dolore soo omnium uiscerum loquimur deflentes, non quod non sit fidelibus gloriosum sub quolibet pro uero perpeti, sed quia

469/470 Matth. 1o, 22. Gal. 2, 18.

471/472 cf. Act. 9, 15.

472/474 Gal. 1, 8.

475/476

471 uasis ... pronuntiati GZz/ber, uas ... pronuntiantis 44 465 statua JA, corr. o? fidelium] 4, fidelibus a, z:de fidelis 472 galathas /4. — 478 quis] Hare, qui 44 484. si om. S$irzz. hunc] ZA, tunc Sirz. dubitat $zrzz. p^, fideles Sirz. 499 praeponunt 4985 pethorabant 74 491 dominus ecclesia 44, corr. p? Sirzz. Sirm. 501 pro ueto, quod coniecerat Sirm., babet A

374

595

510

515

520

$2 A

559

XVI

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 57-62

tantus est stupor in saeculo, ut haec illorum tantis inuoluta perfidiis non agnoscatur impietas, ut nemo intellegat, quomodo etiam regias aures semper inludunt in uexationem Christianorum et fidelium sacerdotum sed sub uocabulo pacis impietas tegitur et speciosum nomen unitatis opponitur ad patrocinium perfidorum. 58. Sed bene, quod ipse Saluator uirtutem suae pacis exposuit, ne quis simplici pacis uocabulo caperetur et eam quibuscumque saeculi impietatibus copularet, dicens facem meam relinquo uobis, bacem meam do wobis ; non sicut hic mundus dat, ego do uobis. Pacem suam a mundi pace discreuit. Nam si haec pax Deo grata est, quae in Ecclesiam recepit episcopos infideles, quid ergo opus est in persecutionibus aestus perpeti, carcerem sustinere, ire obuiam gladiis atque omnia genera suppliciorum mortisque tolerare, quando quidem post negationem, post perfidiae sacrilegia propter pacem hanc, quam Deo placere confidunt, securus unusquisque infidelium tamquam inlibatus saluo episcopali honore suscipitur ? 59. Vani iam secundum hanc adsertionem et martyres iudicandi sunt. Ad quos enim fructus poenas mortemque ferre maluerunt ? Si enim, qui metu persecutionis negauerunt Filium Dei, non habent poenam, immo potius honorantur, nec martyres coronam passionis sperare debuerunt, immo potius pendunt supplicia suae temeritatis. Hoc enim necesse est consequatur; non enim fieri potest, ut non ubi T contraria iudicentur. Nonne manifestum est, ad quam uocem coartantur uocabulo pacis istius uel quod pronuntiare cogantur, ut si negatores Filii Dei recte in honore corroborantur, credamus martyres tamquam pro sua temeritate puniri ? 60. Sed absit : absit, ut hoc admittat conscientia Christiana ; credimus enim Filio Dei pronuntianti : qui me megauerit coram. hominibus, et ego negabo eum coram Patre meo, e qui me confessus fuerit coram hominibus, et. ego confitebor eum

coram Patre meo.

61. Verumtamen

et in hac

causa diuinum iudicium cognoscite prolatum praesentibus documentis, ne quis putaret acceptandam pacem talium episcoporum, etiamsi ad uerae fidei confessionem reuerterentur post subscriptiones impias uel nefarias haereticorum communiones, quibus scientes subcubuerunt, ne aut posses540 siones Ecclesiae perderent aut honores. 62. Sanctus uir 535

510/511 Ioh. 14, 27.

532/834 Matth. 10, 33 et 32.

509 et eam] 5Z,z., etiam 4 —quibuscumque] GZxiZer, quecumque 24, quicumque 519 uano .4, corr. Sirzz. 526 ubi] 44, ibi Szrzz., sibi Hare, sed post ubi a/iqua excisa uideníur ^ 899 quo artantur 24, correxi? Güntber 534 confiteot ZA, corr. Sirgz. 535 probatum Srzz.

Sirgi.

V 23

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 62-66

»4;»

55o

55;

56»

;6;

57e

XVII

57;

375

Maximus episcopus, cuius supra meminimus, fidem uindicans rectam consortiumque reprobans haereticorum ductus est PL 9; in exilium. In loco eius praeuaricatores ordinant nomine Zosimum, qui et ipse prius quidem catholica uindicabat. Res ista in Neapoli ciuitate Campaniae acta est. Cognoscit hoc sanctus Maximus et de exilio scribens dat in eum sententiam non solum episcopali auctoritate sed etiam aemulatione ac uirtute martyrii feruens in gloriam diuinam. 63. Sed post aliquot annós beatus Lucifer de quarto exilio Romam pergens ingressus est Neapolim Campaniae, ut diximus, ciuitatem, ad quem Zosimus uenire temptauit illa forte fiducia, qua scilicet iam de impietate correxisse uidebatur. Sed hunc confessor Lucifer suscipere noluit non ignorans, quae gesserat, immo et sancti Spiritus feruore episcopi et martyris Maximi sententiam robustius exequitur dicens, quod episcopatum ipsum, quem sibi ut adulter uindicat spiritalis, animaduertentis Dei iudicio non habebit (et» hic quoque sentiet poenam suae V 24 impietatis. 64. Sed non post multum temporis idem Zosimus cum in coetu plebis uult exsequi sacerdotis officia, inter ipsa uerba sacerdotalia eius lingua protenditur nec ualet eam reuocare intra oris capacitatem, eo quod contra modum naturae extra os penderet ut boui anhelo. Sed ut uidit se linguae officium perdidisse, egreditur basilica et (res mira!) foris iterum in officium lingua reuocata est. Et primum quidem non intellegitur compleri in eum sententiam martyris et confessoris, sed cum hoc totiens patitur, quotiens et basilicam diuersis diebus temptauit intrare, ipse postremo recognouit ob hoc sibi linguam inter pontificii sollemnia uerba denegari, ut sanctorum episcoporum in eum rite prolata sententia probaretur. Denique cessit episcopatum, ut ei lingua, quae cesserat, redderetur. 65. Non res antiquas referimus, quae solent quadam ratione in dubium uenire : uiuunt adhuc praesentia ista documenta, nam et Zosimus hodieque in corpore est usum iam linguae non amittens, posteaquam maluit cum amissione episcopatus uiuere dolens suis impietatibus. Nonne etiam de similibus praeiudicatum est nihil illis prodesse, quod. quasi sub correctione episcopi esse perseuerant ? Non enim correctio est ista sed inlusio, prout sunt imperatorum tempora, fidem

uertere. 66. Haec, haec res decepit et Valentem imperatorem, 58o cum in haereticis uidet constantiam defensionis, in istis autem

543 exilio JA, corr. o 543/544 praeuatricatorem ... Zosimum quia et Mazochius J. c. p. 078 544 fort. quidem (fidem) catholicam 548 feruens] Mazochius I. c, fruens,A 557 et] add. Sirm., om.A hic.A, sic Szrz:. 561 capatitatem 24, meatum Szrzgz. 562 os] o, hós z4 563 basilicam 24, corr. Sirgz. 566 et 44, in Szrz. 568 ob] p?, ab 74 510 episcopatu a? rec/ius ut uidetur, episcopatui Sirgi. 914 correptione JA, correxi? Gantber — correptio a

376

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 66-70

egregiis catholicis inconstantiam fidei. Nam utique probatur illi, quod hi, qui se catholicos adserebant, subscripsissent prius cum haereticis damnantes quam primum defenderant fidem, et dicebant haeretici 'si nostra fides mala est, quare sub 58 A Constantio pro ipsa subscriptum est ab his, qui nunc se catholicos dicunt hanc fidem uindicantes, quam cum primum defenderent

conuicti

rationibus , sub

Constantio

damna-

PL 96

uerunt ?' His rebus Valens motus ignorans uirtutem uerae fidei et constantiam cum inconstantia conferens impietatem haereticorum cum quadam iustitia uindicabat. 67, Et tacemus, quod etiam sub Valente iterum se quidam haereticis tradide-

59 o

runt, quos nunc nihilominus uidemus inter catholicos nomi-

29 5

XVIII

6o o

6o wA

nari. Inde est, unde etiam plebes haereticorum ad fidem impiam roboratae sunt, dum haeretici in malo perseuerant et, qui putantur catholici, de bono recedunt aliquotiens subcumbentes haereticis. Qua enim auctoritate hi tales episcopi contra haeresim praedicant, cui se subscripsisse negare non possunt ? Et qua fiducia catholicam fidem plebi suadere nitantur, cum constet, quod eam impiis subscriptionibus reprobauerint ? 68. Videtisne etiam uestris temporibus, sed ut credimus ignorantibus uobis, fidem quidem piam, atque utinam uel uere, sed etsi uere cum quadam tamen iniustitia uindicari, cum per indignos episcopos uindicatur in afflictionem piam fidem defendentium sacerdotum et in perniciem fidelium laicorum ? Sed nefas putatur tot praeuaricatores deicere et conscientem ad iniustitiam turbam reprobare. Et ubi est iustitia uerae religionis, si addicenda est impiae multitudini et hoc sub piissimis et religiosissimis imperatoribus ? 69. Non sic in diluuio iudicatum est, ut turba uinceret infidelium, sed et Noe ille iustissimus ideo magis Deo placuit,

quod in illo excidio mundi solus iustus inuentus est. Nihilominus et in Sodoma et Gomorra graues poenas dedit impia multitudo, unde hospitalissimus Loth ob iustitiam liberatus est cum duabus tantummodo filiabus. Sed nec Dei aemulator 61

^

Helias, qui fuit singularis, obtritus est, cum

aduersus illum

quadringenti quinquaginta falsi sacerdotes niterentur, sed omnis turba illa impia sacerdotum luit poenas sub unius fidelis manu et hoc spectante rege Achab, qui falsos sacerdotes impie uindicabat. 70, Sed nec Iehu rex Israhel detulit impiae 609/611 cf. Genes. 7, r. 612/614 cf. Genes. 19. 619/624 cf. IV Reg. 1o, 19 sqq.

614/619 cf. III Reg. 18.

587 conuinti 4A, corr. o

o*

consentientem p? iz zurg., Sir.

591 quidem .A, corr. p* 596 quam 4A, corr. 607/608 multitudini//// (eras. s) iustissimam .4, corr. o 615 forz. quia obttitus] GZzzber, obtentus quadtingenti] o, contingenti 74 618 manum 44, corr. o 619 ieu

44

74 4

606 613 616

V 26

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 70-74 620

625

XIX

630

multitudini

sacerdotum ; denique

omnes

324

falsos sacerdotes,

qui sub rege Achab fuerant in culmine, cum religiosa fraude in domum religionis impiae conuocasset quasi eos post ritus religionis remuneraturus, iussit occidi, ita ut nemo de his superesset, et legimus quia ob hoc factum ita placuit Domino, ut filii eiusdem regis quarta progenie sederent in throno Israel. Sunt.et alia multa simillima exempla. ?1. Quae quidem nos non ideo dicimus, quasi qui uelimus alicuius sanguinem fundi : absit hoc a uotis nostris ;hoc enim qui nunc fieri cupit, exorbitat a legibus Christianis. Factum est quidem tunc, quia et illo tempore id ipsum diuina lege fieri licebat, quando adhuc totum corporaliter agebatur, donec cresceret PL 97 instructio spiritalis. Sed non, quia quidem nunc non licet bonis et fidelibus falsorum sacerdotum sanguinem cupere, idcirco fideles falsis sacerdotibus addicendi sunt, ita ut grauis-

655 simis eorum persecutionibus affligantur. 72. Falsum uideatur,

quod dicimus, si non uariis in locis ecclesiae fidelium sacerdotum alibi inuasae et alibi destructae sunt, si non interpellationibus illorum sancti quique comprehensi et diu ad iniurias

inclusi et postremo missi sunt in exilium, si non etiam et 64 o ceteri quidam in carcere, alii autem tractu et caede mulcati

XX

animas reddiderunt, ob nullam aliam causam, quam quia metu diuini iudicii nolebant communicare cum perfidis uel sociis perfidorum. 73. In Hispania Vincentius presbyter uerae fidei antistes quas non atrocitates praeuaricatorum passus est, 645 eo quod nollet esse socius impiae praeuaricationis illorum, eo quod beatissimo Gregorio communicaret, illi Gregorio, cuius supra, ut potuimus, fidem uirtutemque retulimus ? contra quem primum quidem interpellauerunt Baeticae prouinciae consularem, tunc demum sub specie intercessionis postulatae 65 o ex aliis locis plebeia colligitur multitudo et irruunt die dominica in ecclesia et Vincentium quidem non inueniunt, eo quod ipse praemonitus etiam populo praedixerat, ne illo die procederent, quando cum caede ueniebant. Hoc enim putauit fieri melius, si irae locum daret. 74. Sed illi, qui ad caedem parati 655 uenerant, ne sine causa furor illorum uenisse putaretur, certa Christo Deo deuota ministeria, quae illic inuenta sunt, ita fustibus eliserunt, ut non multo post expirarent. Sed quia plebs sancta Vincentii presbyteri magis eos execrabantur post

624/626 IV Reg. 1o, 50.

629 exorbitat a] o, 621 achah .4 620 multitudini] o 5/rz;., multitudinis 74 632 quia quidem] GZm/ber, quicquid .4, 631 agebantur74 euotbitata 24 648 643 hyspania 74 640 mulctati o 634 adicendi 44, corr. o quia o* 652/653 procederet Szrzz. 651 ecclesiam a? Sirzz. beaticae 24, corr. o* 28

CC. LXIX.

L2

378

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 74-78

illas eorum

caedes,

quae in dominico factae sunt, egregii terreretur, ab ipsis principalibus incipiunt ; denique postulant exhibitionem decurionum ciuitatis illius et ut includantur in carcerem. Ex quibus unus principalis patriae suae, eo quod fidem firmiter ut fidelis in Deo retineret execrans labem praeuaricationis, inter eos et 66 A ipse catenatus fame frigore necatus est cum fletu et gemitu illius prouinciae, quae honestam uitam eius optime nouerat. 7*5. Egregii et catholici episcopi Luciosus et Hyginus huius crudelitatis auctores sunt. Et interea inuaserunt quidem basilicam, sed fidem plebis inuadere (non) potuerunt. Denique 67 o alibi in agello eadem plebs basilicam sibi ecclesiae fabricauit, ad quam cum sancto Vincentio conueniret. Sed Satanas, qui nusquam patitur Christum pie coli, inflammat eos et iterum deposita postulatione ex diuersis urbibus decurionum ac plebeia multitudo colligitur. 76, Simul etiam et presbyteri 67 A eius ad locum ueniunt, ecclesiae illius ianuas confringunt diripientes inde, quicquid ad sacra ecclesiae ministeria pertinebat, et postremo, quod horroris est dicere, ad cumulum perpe- V 28 66 o episcopi, ut plebs uniuersa

trati sacrilegii ipsum

XXI

altare

Dei

de dominico

sublatum

in PL 98

templo sub pedibus idoli posuerunt. Haec utique illi faciunt, 680 o qui paenitentes de impia subscriptione suscepti sunt ad catholicam disciplinam propter bonum pacis et unitatis! Quid grauius gentilis cultor idolorum faceret, si haberet licentiam Ecclesiam persequendi ? 77, Sed apud Triueros Bonosus presbyter inclusus intestatus ac diu poenas senex 68 A dedit propter obseruantiam intaminatae fidei illius, pro qua et inclytus Paulinus eiusdem ciuitatis episcopus in exilio martyr animam dedit. In ipsa quoque urbe Roma quam graues persecutiones fidelibus inlatae sunt! Vbi et beatus Aurelius episcopus communicans beatissimo Gregorio ali69 o quotiens

afflictus

est; sed hic uir sanctus, licet sit saepe-

numero afflictus, tamen propria accersione requieuit. 78, In Macarium uero presbyterum multa impiorum commissa sunt. Hic erat in eadem urbe Roma presbyter mirae continentiae, non uino stomachum releuans, non carnis esculentia corpus

659 50:; dominico de. cede 4 A, om. Sirz.

egregii] Ganzber, egressi 4

includantur 24 sed a ex u corr.

669 non add. o, oz. .4

denique] rursus incipit ^ (excepto x)

4A «, ecclesiam z 4, eclesia o, oz. Sirm.

662 et supra Jin.

668 sunt] 44, fuerunt Sirz:.

671 sathanas 24

670 ecclesiae 674 plebeia] 7 c,

plebea 4, plebia x, plebem iam $ et 0m. K 616 sacrae 6** posttremo erroris cum ilum X, cum illo $ 617/678 perpetratis J4 648 altarem v o $ 678/639 sublatum ... idoli oz. à 681 catholica disciplina [^

682 quid] 44, que o

si haberet oz. $

683 treuiros x, treuetos oc, tre-

uetus 7 $ 686 inclytus oz. $ 688 grauis v k $ persecutionis o « 4, persecutionibus zr 689 communicat X, commune cum $ 691 arcessione 692 macharium 274 9 (machatio « 4) multa] 44, uitia 693 in] 44, de o

eadem oz. o

694 escolentia $, excolentia X

DE CONFESSIONE

XXII

VERAE FIDEI, 78-82

379

69; curans, sed oleo solo escas asperiores mitigans, ieiuniis et orationibus uacans. Sane pro merito fidei et abstinentia habebat gratiam sancti Spiritus in hoc, ut de obsessis corporibus eiceret daemonia. Ideo uitam eius meritumque memorauimus, ut tanto magis impii iudicentur hi, qui tales uiuere non sinunt 7v»oin Romano imperio. 79. Eodem tempore grauis aduersum nostros persecutio inhorruerat infestante Damaso egregio archiepiscopo, ita ut fidelibus sacerdotibus per diem sacros plebis coetus ad 'deseruiendum Christo Deo conuocare libere non liceret. Sed quia pro conditione rerum quolibet tempore V 29 75 uel clam

sanctus

salutis

nostrae

sacramenta

presbyter Macarius

conuocans

fraternitatem,

facienda

sunt,

dat uigilias in quadam

ut uel noctu

diuinis

idem

domo

lectionibus

fidem plebs sancta roboraret. 80. Sed diabolus, qui fauet impiis, quia et impii fauent diabolo, nec in occulto patitur diuina 710 sacramenta celebrari. Denique tendunt insidias clerici Damasi et, ubi cognouerunt, quod sacras uigilias celebrat cum plebe presbyter Macarius, irruunt cum officialibus in illam domum et plebem dissipant non resistentem ipsumque presbyterum comprehensum non iam ducere dignantur sed per silices 71 IX trahunt, ita ut in coxa eius perniciosum uulnus fieret, atque alio die sistunt eum ante iudicem ut magni criminis reum. 81. Cui quidem iudex ueluti sub imperiali rescripto et minis extorquere contendit, ut cum Damaso conueniat. Sed presbyter memor diuini iudicii praesentem iudicem non timens reppulit 720 perfidi communionem atque ideo datur in exilium et, cum est apud Ostiam, atrocitate illius uulneris moritur. 82, Cuius quidem tanta fuit sanctitas, ut eum etiam episcopus loci illius nomine Florentius communicans Damaso cum quadam ueneratione suspexerit. Namque cum in quodam uetusto monu72; mento eum fratres sepelissent, non est passus idem Florentius PL 99 iacere eum illic, ubi indigna sepultura uideretur, sed transfert eum inde et sepelit in basilica martyris Asterii, ubi in loco presbyterii qui f iuxta sepulturam. Hoc pio suo obsequio, in 698 eicetet] o, eicere 696 abstinenti $, abstinentiae S/rzz. 695 solo] 4, et senunt X, sustinent $ uidere o 699 hiio «x ó A, eiecerit Ó (eieceret a) 403/104 coetus] .A, colligere (collegere X) et 703 plebes « o $ 702 dies o

705 uel clam ... facienda 703 setuiendum c $ eos Ó (et eos ... liceret ozz. «) 40? conuocans] o, conuocati//// (eras. s) 44, 406 macharius 24 9 sunt 077. K 709 in 707/708 diuina fide ... roboraretur ut oz. o conuocant 8

officiliabus 74 inruunt 7312 macharius 44 o 711 etoz.ok 919 praesente 717 uelut 716 sistunt] .4, statuunt 915 coxsa Jd 921 420/721 est apud oz. Ó $20 perfidiae 9 (perfidei 4) iudice 926 transfert] attocitatis ostiam] $, hostiam x oc, hostia//// ^4, hostia qr sepelliit X, sepeliens $ 4954 et oz. 4A, transfetens $ x, transfets v o 128 presbyterii] 44, presbiteri X, presbiter$ ubi] 4, ibi basilica 74 sepulturam] 74, sepulturam habent Ó ; /oeus corjuxta]44 v $, iusta k o ruptus ; fort. ubi in loco presbyterii quiescit iusta sepultura

oz. o

380 XXIII

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 82-86

quantum poterat, Damasi scelus a se facere contendebat V so 73oalienum. 83. Aduertat tranquillitas uestra : si haec fieri uultis in Romano imperio aduersus sanctos et fideles ab his qui praeuaricatores sunt, nonne metus est, ne sanguis fidelium Romanum grauet imperium ? Nam idem Damasus accepta auctoritate regali etiam alios catholicos presbyteros nec non 755 et laicos insecutus misit in exilium perorans hoc ipsum per gentiles scolasticos fauentibus sibi iudicibus, cum utique uestrae constitutiones aduersus haereticos decretae sint, non aduersus catholicos, et tales catholicos, qui fidem integram nec sub haereticis imperatoribus reliquerunt, et quidem grauia 74o multa perpessi. 84. Sed et nuper temptauit grauiter persequi beatissimum Ephesium episcopum sanctae fidei aemulatione feruentem, ordinatum intaminatae plebi Romanae a constantissimo episcopo Taorgio et ipso inlibatae fidei uiro, sub inuidia falsi impositi cognomenti per suos defensores inter745 pellans iudicem Bassum quasi aduersum Luciferianos. 85. Sed Bassus olim catholicam fidem uenerans sciebat in Lucifero nullam haereseos fuisse prauitatem, quippe quem et bene nouerat pro fide catholica decem annos exilia fuisse perpessum, et pro constantia suae integritatis reppulit accusationes Dama75o si negans se facturum, ut homines catholicos et integrae fidei uiros insequeretur, dicens maxime, quod ipsae constitutiones imperatorum contra haereticos solummodo promulgatae uideantur, non contra hos, qui sanctissimam

XXIV

fidem sine saeculi

ambitione conseruant. Et tunc primum erubuit Damasus, 755 quod inuentus est iudex, qui solus imperialia scripta piissime interpretans tueretur. 86, Nam et hoc ipsum necessarium est, ut falsi cognomenti discutiamus inuidiam, qua nos iactant esse Luciferianos. Quis nesciat illius cognomentum tribui secta- v 51

toribus, cuius et noua aliqua doctrina transmissa est ad disci76o pulos ex auctoritate magisterii ? Sed nobis Christus magister est, illius doctrinam sequimur atque ideo cognomenti illius sacra appellatione censemur, ut non aliud iure dici debeamus quam Christiani, quia nec aliud sequimur quam quod Christus per apostolos docuit. Haereses autem ideo hominum appel765 lationibus denotatae sunt, quia et hominum commenta tradi4333 romanorum 9 936 sibi oz. $ 938 fidem integram] zmeipit rursus x 741 effesium 74, eresium x o x, heresium v $ sanctitate 742 feruente intemante X, intimante $, intimanite x plebe (plebem x) romana ^ 743 uero o 744 inuidia a falsi 4 746 luciferum 945 hereseus o x, hetesius Y 749 constantiae suae integtitate «91 ipse 74 Ó, corr. o 452 modo ex modi corr. 44 453 fide v o $, fidei x *54 consetuans Y o *56 et 07. Gc

ipsoz4

758 tribuisse iute Zrsp.

757 falso X, falsum Y

959 et] 44, in 163 quia] $, qui 4

952/158 iactant esse] 7A, iactantes

462 apellatione 74

dici (dicere Y)

*41 sqq. Ephesium] Heuresium zauu/? Ferrua (cf. Cod. Theod. xvi, 5, 28).

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 86-91

381

derunt. Perdit enim in se Christiani nominis appellationem, qui Christi non sequitur disciplinam. 87. Dicant nunc, quid Lucifer nouum docuerit, quod non ex Christi magisterio traditum est, quod non ab apostolis discipulis Saluatoris transmis77o sum est in posteros. Et bene, quod libros scripsit ad Constantium, non, ut plerique, gloriam captans ingenii sed diuina testimonia aptissime congerens contra haereticos et contra ipsum patronum haereticorum, ad diuinam aemulationem pro Filii Dei amore succensus. Denotent, quid illic contrarium 775 Scripturis,

XXV

quid nouum

quasi haereticus

PL 100

scripsit. 88. Quos

quidem libros, cum per omnia ex integro ageret, suspexit et Athanasius ut ueri uindicis atque in Graecum stilum transtulit, ne tantum boni Graeca lingua non haberet. Parum est : quin etiam propriis litteris idem Athanasius eosdem libros prae78e dicat ut prophetarum et euangeliorum atque apostolorum doctrinis et pia confessione contextos. Et quamuis plurimis in eum laudibus erigatur, tamen non aequat ad meriti eius praeconium, et quidem cum amplius laudare non posset : ita rerum eius supereminentia quaeuis laudans lingua superatur. 785 89. Sed Lucifer ignarus licet artificiosae eloquentiae, tamen ut prophetico et euangelico atque apostolico more scriberet, quod super omnem humanam eloquentiam est, habuit gratiam sancti Spiritus ex merito rectae fidei et sincerissimae conscientiae. Per quem etiam diuinas uirtutes operatus est non solum 79o in Sardinia sed in ipsis quoque quatuor exiliis usque adeo, ut eum aduersarii magum dicerent, cum apostolicas uirtutes per eum fieri negare non possent. 90. Venit ad hunc et sanctus Gregorius et admiratus est in illo tantam doctrinam scripturarum diuinarum et ipsam uitam eius uere quasi in caelis con795 stitutam. Iam quantus uir Lucifer fuerit, cum illum admiretur

et Gregorius, qui apud cunctos admirabilis est non solum ex conlisione illa Osii sed etiam ex diuinis uirtutibus, quas habens in se gratiam sancti Spiritus exsequitur ? 91, Quid ergo ? Et in hoc impii sunt, (quod? cum Lucifer secundum scripturas 749 Athanasii ad Lucifer. epist. (VI, Luciferi opp. ed. Hattel p. 325, 8 f£.).

764? quid] 44, qui 9 (quae oc) 768 luciferum magisterium Y s 733 patronum] 24, tronum 9 7*6 cum oz. 77? uiti Ó uindicis] 4, uindices X, uindex Y *?48 graeca oz. à qui 44 780 euangelistatum Szrzz. *81 doctrinis] re//qua om. a 481/782 plurimis meritis eius Ó ozzissis intermediis 488 posset] JA, possit et o 484 cius oz.A supereminentiam Yx 785 artificiose 74, artificium reus Y, attificio reus z, attificior eos x 788 ex] 9, et 4 789 quem] X, quae 4 Y 9491 magum Ye/ ex magnum corr. x, magnum 24 m 792 fierint X, fierent $, fierent et x 994/495 constitutam] Sirm., constitutum 74 (constituti o?), constituta o 795 quantum uis Ó 793 condicione (-nem « x) illa (-am v) hostiaeo habent 999 quod znseruit Günther, oz. A

V 32

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 91-94 8o diuinas et crediderit et docuerit et uixerit et in nomine Christi sit uirtutes operatus, ad opprimendos uerae fidei uindices Luciferi nomen imponant, nescientes miseri summum se committere sacrilegium, cum doctrinam Christi sub hominis appellatione designant, sicut et in hoc impii sunt, quando $o5 sacrilegas institutiones pro arbitrio hominum editas sub Christiani nominis auctoritate defendunt. An non summa impietas est iniquitates suas et sacrilegia sub Christi nomine uindicare ? An non summa impietas est piam doctrinam sub Christi nomine consecratam humanis appellationibus deno382

$10 tare ? Sed

XXVI

$15

$20

$2;

83o

33;

haec

fraus,

haec

atrocitas

aduersus

fideles

in

Hispania et apud Triueros et Romae agitur et in diuersis Italiae regionibus. 92. Adserendum nunc necessario est, quod in his partibus V 35 gestum est, ubi egregii episcopi non fidei ueritate sed sola catholici nominis appellatione uestiti non solum per iudices neque tantummodo per manum militarem fideles et ueros catholicos dissipant sed etiam interdum per suos clericos ignorantibus iudicibus uel etiam dissimulantibus atrocia PL exercent. Et qui finis erit, si cuncta referamus, quae singuli IOI quique fidelium passi sunt atque patiuntur ? Vnum tamen atrox persecutionis facinus ad compendium referendum est, quod in Aegypto apud Oxyrynchum commissum est sub totius testimonio ciuitatis. 93. Certa pars est apud Oxyrynchum sanctae plebis, in cuius sacro numero plerique quanto intentius ad res diuinas studium curamue posuerunt, tanto sollicitius diligentiusque fidem catholicam inuiolabiliter seruare contendunt, ita ut se nullis haereticis nullisque praeuaricatoribus per diuina commisceant sacramenta. Ad hanc obseruantiam plerique eorum eruditi sunt exemplo et motu. beatissimi Pauli, qui isdem fuit temporibus, quibus et famosissimus ille Antonius, non minori uita neque studio neque diuina gratia quam fuit sanctus Antonius. Nouit hoc et ipsa ciuitas Oxyrynchus, quae hodieque sanctam Pauli memoriam deuotissime celebrat. 94, Sed haec ipsa pars plebis, ubi uidit episcopum illius ciuitatis nomine Theodorum in impiam

praeuaricationem fuisse conlapsum, ita ut non solum fidem

S00 pr. et om. 801 primendos 4 802 opponant O, imponunt Sirz. 804 sint 4d 803 edita 4 807 est] d, et S08 pia (impia Y) doctrina $09 consecrata 809/810 donari 9 S11 hyspania 2d triberos 24, treueros x, treuerus Y m 812 re////gionibus (eras. li) 44 813 adserendum ... partibus oz. 7 necessarium $814 egrigii (7/c) 4, aegri 815 iudicem $ sSi6 neque].4, aeque 7 x, et que Y — militar: O — uiros Y 7» Si?clos 4 $19/820 referimus singilatim quique 9 821 persecutiones x, persecutionem A 822 egvpto 44d oxorynchum A, exorynchum z x, exorincum Y e£ siprilifer per exo etiam ceteris locis 824 sancte 4, sacre 835 posuorum 4 826/ 823 seruare 07. 7 821 ita o». 827/828 praedicatoribus 829 monitu K o Sirm. 831 minor Hari] ^ 832 noü 4 833 sancti Ó memoria o $838 impiarum 7 x, impiorum errorum Y

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 94-97

383

integram condemnaret neque ut tantummodo impie subscriberet sed ut etiam laicum se fieri ab impio Georgio pateretur et denuo ab ipso haeretico episcopum ordinari, exsecrata 840 est eius communionem habens secum presbyteros et diacones iliibatae fidei, per quos fruebatur diuinis sacramentis una V34 cum supra memorato beatissimo Paulo. Sed postea etiam episcopum sibi per tunc temporis episcopos catholicos ordinauit sanctum Heraclidam, tanto magis idoneum, quanto et 845 firmius contra haereticos et praeuaricatores debuit ordinari, qui et in uita esset perspicuus, a prima aetate Deo deseruiens

contemptis bonis saecularibus et in fide et doctrina perfectus existens. Vnde et pro apostolica fide, pro doctrina euangelica, pro conuersatione caelesti apud cunctos illic uenerabilis est, 85o solis tantummodo haereticis et praeuaricatoribus displicens ; unde et magis deo placet, cum talibus displicet. 95. Sed hic tantus ac talis ita coepit exercere pontificium, ut ad opinionem fidei eius et doctrinae atque ipsius sanctissimae conuersationis

plerique etiam de longissimis regionibus aduenirent execrantes 85; nefariam praeuaricatorum societatem eiusque sacrosanctum consortium desiderantes. 96, Sed ille egregius bis episcopus hoc non patitur. Et primum quidem uexat per publicas potestates, ita ut aliquotiens solum intempesta nocte raptum per lancearios de urbe sustulerit. Sed cum eaedem potestates non in 86o hoc perseuerant, in quo temerarie coeperant (quod enim ius habere poterant contra episcopum catholicum ? unde et merito a coepta persecutione cessarunt, maxime unus ex ipsis etiam diuina plaga admonitus), tunc egregius iste bis episcopus iam propriis uiribus nititur et mittit turbam clericorum ad 865 ecclesiam beati Heraclidae catholici episcopi eamque euertit destruens undique parietes, ita ut ipsum altare Dei securibus PL 1o2 dissiparet, cum horrore totius ciuitatis et gemitu, quod illa V s; ecclesia euerteretur, cuius episcopum etiam diuersae partis XXVII

homines

rectae et illibatae fidei confitentur.

97, Aduertite,

87» quaesumus, piissimi imperatores et rectae fidei uindices numquid pro tam impiis episcopis edicta proponitis, ut hi 839 exsecreta (corr. o) est 74, exacratam 841 fouebatur Ó (fabebatur 7) diuinisacramenti O — una]z4,suntz,oz.x,sententia Y ^ 842super;4 — 843

eps v, episcopis x, episcopus Y ^ catholicus Y « 844 sanctam etaclidam 24, hetaclidem 9 ^ idoneo 847 sclatibus 4 848 p aplica ;4 849 conuetsione 74 apud] 24, a populo o cunctus x, uinctus z « $ 851 deo ozz. $53 atque ipsius] finis folii 49 in codice x ; excidit folium unum ; quod bodie est folium 50 incipit a uerbis ubi autem idem (7. 968) 854 aduenetint $ « 853 societatem eiusque] A, societate que v x, societate atque $ 855/856 sacrosancto fidei consortium znZerpolatà 858 intempestate x $ 888/859 lanciarios $, lanciarius v «

859 eadem 24 9, corr. o

860 temerarie ceperant 74

861 habere ozz. episcoporum 74 et oz;. 862 a cepta o, accepta 24, accepta 865 heraclyde 4 868 uerteretur 74 parti o 869 hominis T ó fidei oz. o auettite 74 810 recte Jd m $, tictae « 871/812 hii adfligant o

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 97-100 affligantur, qui ob meritum fidei et sanctissimae uitae mundo ipso pretiosiores sunt ? Credite, religiosissimi imperatores,

384

875

88o

beatum

Heraclidam

uiuens,

sic incedens,

unum

esse de illo numero

sanctorum,

de quibus refert scriptura diuina dicens : circwierumt in melotis et. caprinis pellibus, indigentes, in tribulationibus. e&t doloribus affücti ; quorum non erat dignus mundus. 98. Quomodo enim beatus Heraclida non talis est, qui omnia saecularia respuens oblectamenta per ipsas amaritudines confragosae uitae istius aemulans dominica uestigia nudus expeditusque uirtutum iter salutare sectatur, qui sic pro diuinae fidei amore conspirat, sicuti et sanctos legimus conspirasse, nihil habens de saeculo quam pro fide tribulationes et dolores, sic sicuti et illi sancti,

de quibus

supra

positum est testimonium ? Merito ergo et beatus Gregorius ceterique sancti episcopi sanctimoniae istius uenerabili consortio in tot malis afflictae Ecclesiae uelut diuinis solatiis releuantur. 99. Non solum autem in tam uenerabilem episcopum grassatus est Theodorus sed et in ipsam sanctissimam 890 plebem eius, quae pro sincerissimi et fidelissimi sacerdotis doctrina et moribus instituta est. Et longum est referri, quae contra pudorem propositumue sacrarum uirginum molitus est, quarum monasteria pro merito sanctimoniae earum ciuitas ipsa ueneratur. Sed et ipsos seruos Dei aliquotiens 895 atrocibus afflixit iniuriis, quos magis probauerat sanctiores. Sed quid mirum, si oues ut lupus affligeret, quarum bonum pastorem frequenter affligit ? 100. Ecce, qui sub uobis piis XXVIII imperatoribus et pro fide catholica uenientibus iactat se esse catholicum, euertens Ecclesiam catholicorum, persequens 900 catholicos sacerdotes et seruos Christi nec non et sacras eius uirgines impie affligens ! Hic est egregius et sanctissimus ille episcopus, qui cum fuisset primum a catholicis episcopis episcopus ordinatus, postea ab impio Georgio in laicorum numerum redactus nihilominus ab ipso Georgio episcopus 885

995

ordinatus est in uexationem fidelium, sedens et communicans

in una eademque ciuitate cum Apollonio Melitianorum episcopo consentienti impietatibus Georgii et cum ipso item Apollonio idem Theodorus persequens beatum Heraclidam catholicae 875/8*« Hebr. 11, 57 sq.

872 meritis o 875 in oz. o etat numerus

874 heraclydam .4, eraclidam $, hetaclidem x

esse om. ó

$176 melotias x, melotic. s 7, melucias $ 87? quorum non salutaria (salutatique $) sacramenta fidelium e/e. (/. 934) & ozzissis

intermediis 878 heraclyd//// A non talis bs scripsit 4A, corr. o bis scripsit 4A, corr. o scos (pro scos) 44 889 crassatus 74 890 892 sacratum 44, corr. Sirz. 895 quos o?, hos 74 897 affligitur 904 numero .4, corr. Sirm. 905 uexatione 244, correxit Günther Sirzi., idem 74 908 heraclydam 44

882 sicuti eiusque 74 74, corr. o 907 item]

V 36

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, roo-105

385

fidei uindicem ! 101. Ecce, cui quasi catholico basilica nunc 910 tradita est Apollonii ex generalis edicti uestri auctoritate, cum

utique idem Theodorus, qui quasi catholicus haeretici Apollonii basilicam accepit, similiter impie gessit, ut gessit et Apollonius, nisi quia atrocius gessit Theodorus, cum de episcopo catholico fit laicus, damnans piam fidem et subscribens Arria- PL 91 nae impietati, ut ab haeretico iterum episcopus ordinetur! 103 Sane hinc se uult catholicum uideri, quod et ipse nunc quosdam presbyteros seu diacones Apollonii facit suasu quodam laicos et eos iterum ordinat, ut uideatur turpissimae istius ordinationis uicem referre, quam passus est. Numquid non 920 excedit omne sacrilegium haec ludibria sub nomine catholico uindicare in afflictionem fidelium sacerdotum atque laicorum ? 102. Sed et apud Palaestinam in Eleutheropoli est sacra uirgo Christi nomine Hermione, generosis quidem edita natalibus sed fide et sanctimonia multum facta generosior, ipsam uir92 ^ ginitatem condecorans contemptu rerum saecularium et hu- V357 manae gloriae, ad quam plerique affectant, etiam qui se saeculo et concupiscentiae carnis abrenuntiasse gloriantur. 103. Haec in quantum castimoniam corporis sacro rigore custodit, in tantum animae puritatem casta piae fidei obser939 uatione conseruat, non haereticis, non praeuaricatoribus communicans, eo quod intellegat uirginitatem corporis nihil prodesse, nisi et integritatem animae sacra confessione tueatur, labem adulterinae communionis effugiens et sectans salutaria sacramenta fidelium sacerdotum. Denique supplicat religiosis 955 litteris apud beatum Heraclidam, ut eius sacris uisitationibus iuuaretur. 104. Sed pro beato Heraclida sanctus Ephesius uisitat, qui id temporis ob utilitates ecclesiasticas ad episcocum Heraclidam de urbe Roma uenerat. Hic est Ephesius, quem supra diximus inlibatae plebi Romanae episcopum a 940 constantissimo Taorgio episcopo ordinatum. Sed cum uenisset Eleutheropolim, non solum Hermione cum suo sacro monasterio releuatur sed et quidam fidelissimi serui dei ; inter quos etiam nobilis domus religiosi ad catholicam fidem Seueri ex tribunis, diu quidem non communicans haereticis et praeuasacram 945 ricatoribus sed nondum qui inuenisset catholicorum Ephesium, sanctum uidit autem Vbi 105. communionem. -

XXIX

923 918 turpissime 24 91* dicones A, corr. a 909 catholica 24, corr. o? 930 non praeuatic.] 57777., cum 926 quem .4, corr. o hermiome 44, corr. o

936 beato heraclyda .4, beatum eracli935 heraclydam ;4 prtaeuatic. 74 937 qui id] dam d$, batum (beatum z^. 2/7.) heraclidam x, bato heracledav 937/938 episcopum heraclydam 24, episcopatum hetaclidem 4A m, quid « $ 938 hic est] 4, et 9 «, x, episcopatum eraclidem $, episcopatum heraclide 941 cleuteropolem 4, tome 44 plebis o 939 inlibatae oz. O em etminioni $, herminioni x, hermioni zr eleutheropolem x, eleuteropolim « 944 for?. communicantis 943 etiam ozz. o 941/942 eum suo ... releuauit $ inuenisse z $, uenisse x qui oz. 7 k 945 necdum

386

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 105-108

post multas examinationes probans eum catholicum tradidit se ei in sacram communionem, beatum se iudicans, quod domum suam ex insperato diuina misericordia uisitasset 950

XXX

tam sancti sacerdotis aduentu, ductus in eius admirationem

non solum uitae eius puritate sed et quibusdam caelestibus V 38 documentis. Est enim tantae fidei et sanctimoniae beatus Ephesius, ut quocumque perrexerit, eum gratia diuina comitetur. Probauit hoc et plebs sancta apud Oxyrynchum beato 955 Heraclidae communicans, quae illum ob meritum diuinae gratiae pia eius dilectione constricta ut quondam Asiani apostolum Paulum cum magno fletu deduxit proficiscentem. 106. Non haec laudandi studio loquimur sed ut scire possitis, quam sanctae et fideles animae sub uestri nominis auctoritate gra960 uissimis persecutionibus affliguntur ab his, quos constat ignorantibus uobis etiam nunc usque aut haereticos esse aut praeuaricatores aut socios talium. 107. Sed aduersus sanctum PL Ephesium modicum quid conati in Palaestina hi, quibus sacra 104 ueritas onerosa est, postea destiterunt metuentes in illo et 965 fidei libertatem et constantiam animi et hoc ipsum cogitantes, quod magis haeresis eorum et impietas prodi poterat, si sub uobis catholicis imperatoribus integrae et constantis fidei episcopum acrius inquietassent. Vbi autem idem beatus Ephesius inuitatus fidelium litteris in Africam nauigauit nobis apostolico 970 more dans praeceptum, ut circa sanctam fraternitatem diuinis et ecclesiasticis officiis incubaremus, id ipsum sancta illic fraternitate poscente, egregius Turbo Eleutheropolitanae episcopus ciuitatis nostram exiguitatem despiciens in nos coepit uelle consummare, quod in sanctum Ephesium consummare 975 non ausus est, nesciens quod Christi Dei gratia etiam minimissimis seruulis eius patrocinetur, maxime pro causa rectae .V 539 fidei laborantibus. 108. Namque hic Turbo, posteaquam audiuit quosdam se integrae fidei copulare et per Dei gratiam rem ueri crescere, nobis exitia minitatur et turbas. Sed et Seueri 936/95? cf. Act. 20, 37 sq.

947 examinationis $, examinacionis « 950 tam] seripsi? Güntber, tamen74 45, tantam Szrzz. sacerdotes 953 effesius 74, efesius x, ephisius $ gratia] AA, iustitia 954 hoc] A, eos o et oz. $ xyrinchum 24, oxiscum 9, Oxyrcum m, OXys cum « 955 heraclyde 74 ob] 4, ut 936/957 apostolo

Kk $ Sirm.

95? Paulum oz. O

deduxetint v x, deduxerunt $

961 aut] 44, ut v &, oz. o

ephisium d 967 uobis ozz.

quod ;4

esse oz;. o

palestina. 24d

integre et constanter 9

960 affligantur

963 effesium 24, efesium x,

hii 7 $

964 distiterunt v $

968 ubi autem] Zncipit rursus cod. x

efesius 74 x, ephysius x, ephisius $ 969 in] 4, ad o 910 dat o 971 incumberemus o sca illic] A, illic se a o 974 quod in sanctum Ephesium (efesium 74 x) consummare ozz. Y 915 nesciens ozz. $ dei ozz. 978/979 rem ueti] 4, rem uiti x, remoneti et Y — 979 exiit a x, exiet a Y minitatut et tutbus (corr. p?) /4, me negatus (necatus v) tutbo o

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, ro8-iri0 980

985

990

XXXI

995

IOOO

domui incendium minitatum ueritati, qui tanto magis fidem Dei uindicat, quanto et Romano imperio fideliter militauit. Temptat quoque et sacram uirginem Hermionem insequi, illam feminam, quam quicumque didicit, ut aliquam de euangelicis feminis admiratus est. Sed et singulis quibusque tendit insidias, qui nobiscum sacrae communionis consortio copulantur, ueluti nefas obiciens ex lege illa Babyloniae, quod intra nostra domicilia sine labe haereseos et sine communione perfidiae secundum euangelicas et apostolicas traditiones desiderantibus fidelibus diuina sacramenta celebremus. Simili enim furore et quondam Babyloniae sanctum Danihelum hostilibus odiis insecuti sunt, quod in sua domo Deum obseruantia diuinae legis adoraret. 109. Hic est Turbo, qui diaconus fuit Euthychi haeretici, sub quo beatus Lucifer Eleutheropolitanae ciuitatis patiebatur exilium, qui et ipsum Luciferum fidem libere uindicantem multis atrocitatibus uehementer afflixit. Sunt adhuc hodie in Palaestina, qui illo tempore istis insequentibus poenas grauissimas dederunt, eo quod cum catholicae fidei episcopo Lucifero conuenirent. Negent, si non inter cetera sua atrocia ianuam clausam securibus effregerunt, si non inruentes in Luciferum fidelissimum sacerdotem diuina quoque sacramenta euerterunt, unumquemque illic de his fratribus, qui conuenerant, impia caede mulcantes ; negent, si non hodieque apud se mystica uasa, quae tunc impie Lucifero

1005

IOIO

387

diripuerunt,

cum

sacris codicibus

possident.

110.

Tunc utique Turbo cum Eutychio haeretico uersabatur extunc se catholicum dicens catholicos persequitur sub auctoritate uestri nominis. Auctoritatis piae contemplatione fidem catholicam uindicatis : permittetis, piissimi imperatores, ut sub uestri nominis auctoritate aduersus fideles diu ubique dominetur impietas ? Expedit enim hoc Romano imperio (quod tamen affectu et fide eius, quam Christo Deo exhibetis, obseruantiae dicimus), ut qui Christum pie praedicant, per990/992 cf. Dan. 6.

980 domui] 7A (cf. Rónscb, Collectan. philol. p. 380), domi 6, domus Sirz. tem Ó

minita-

uetitate v, uetitatem x, pro uetitate y, pro ueritatem d, ueritati de/. a*

983 quam oz. 988 tend 74 986 uelut ó 989 celebramus .7rz. 990 Babylonii Szrzz. Danielem .$7rz. euthyti x, euthyci xy, liberam ei indicantem multantes 1003 dent 74

nefando m x, nefandi Y sanctum] 9, secundum 74 991 odii 24 domum Y x 993 euthici 274 T, eutici $ 995 libere uindicantem] (uindicante z «) 9, 74 998 non] 6, fic A 1001 uerterunt 74 1002 se mystica] 44, se habent (habens z) sancta o 1004 ossi-

1005 euthycio «, euthicio z, euticio $

1006 et tunc 74

V 40

catho-

licos] 24 v, catholicus Y « 1007 auctoritate uestri nominis oz. 74 auctotitatis piae] O, auctoritate spei 74 contemplationis $ (contemplacione x) ^ 1008 uindicantes x, uindecates x petmittetis o, permittens 44, permittentes O 1009 aduersum 1012/1013 persecutionis (-nes x 9) mottisque o

PL 105

388

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, rro-114

secutiones mortesque patiantur, ita ut nusquam liceat Deo pia altaria conlocare aut certe, cum conlocata fuerint, destru1015 antur ? 111. Sub impio Achab rege Israel occisis prophetis altariisque destructis interpellat Helias Deum aduersum Israel in libro regnorum dicens : domine, prophetas tuos occiderunt, altaria tua destruxerunt et ego relictus sum solus et quaerunt animam meam : hanc inuidiosam interpellationem etiam IO20 uestris temporibus sinitis ad Deum fieri a singulis quibusque fidelibus sacerdotibus ? 112, Si enim et taceant, numquid Deus haec ipsa fieri ignorat ? Quid ? Putamus, quod sine offensione Dei haec in ueros catholicos et in ueram eius Ecclesiam perpetrentur, quae olim aduersus seruos Dei per1025 petrata grauissime diuinis animaduersionibus uindicata sunt ? Et unde sunt tot plagae, quibus orbis Romanus quatitur et urguetur ? 113. Non opus est nunc nos singula quaeque plagarum recensere, quae tranquillitas uestra recognoscit cum aestu et sollicitudine imperii sui : communem istum dolorem 1030 uel tacendo mitigemus, ne non tam compati quam exulcerare uideamur. Sed hoc, quaesumus, piissimi imperatores, cogitare XXXIII dignemini, quibus ex causis ista proueniunt, utrum quia fideles serui Christi metuentes leges diuinas nolunt cum infidelibus conuenire an quia ueri catholici a falsis sacerdotibus obterun1055 tur. 114. Quomodo enim non falsi sacerdotes sunt, qui iam non solum ob causam praeuaricationis supra expositam deuitandi sunt sed etiam quod plurimi quique eorum proprias etiam nunc haereses uindicant sub ementita apud uos catholici nominis professione ? Quis enim iam timeat episcoporum 1040 impia praedicare, quando totiens commissa impietas honorata est, cum minime deicitur sacerdotio ? Denique cum sint alii eorum Origenistae, alii anthropomorphistae, alii autem Apollinaris impii sectam tuentes, triplici cuneo alii aduersum sanctum Spiritum diuersis studiis solis blasphemantes, sed 1045 et ipsi quoque, qui pie inter eos putantur credere, Patris et Filii et Spiritus sancti tres esse substantias uindicantes uel 1017/1019 III Reg. 19, ro (et 14). 1013 mortesque JA ut 07. ó 1015 regem Y 1016 altariisque] 4, altaresque Y, altatisque (-quae «) m x, altaribusque o deum] 44, dominum 9 1018 sum solus] (sum ego solus Vz/ga/a), solus sum 4 1020 sinites x, senetis x, finetis 7 a om. Y 1021 sacertibus 74 1022 sine] Z4, sint 1023 uiros Y m, ütos « in oz. k eius ozz. k 1024 seruos oz;. o 1028 recognoscat 9 1029 communem] 274, communione Y c, communionem x 1031 sed oz. A 1031/1032 excogitare dignamini 9 1032 proueniunt] 74

K, proueniant Y z utta 4 1034 an oz. uiti o 1034/1035 obtinentur 1036 exposita 74 Ó, corr. o 1036/1037 diuitandi v « x 1041 sacerdotium 1041/1042 alii eorum Z4, aliorum o 1042 antromotphiste 4, anthomorphste x, anthtomophitae mz, anthropitae Y 1043 apollinatiis 74, apollenariis x, apollenates Y cuneo] A, cuti eo 7 x, etrore Y aduetsus 1044 solis oz;. 1045/1046 ct ipsi ... filii oz. Y

V 41

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 114-118

389

respicientes : nihilominus hi omnes de uestris gloriantur edictis et sibi ecclesias uindicant, cum has impias sectas patres nostri apostolica semper et euangelica auctoritate damna105» uerint. 115. Quas quidem nunc discutere non est praesentis opusculi; sed tamen, quod moueat ad horrorem intentum uerae fidei animum uestrum, dicimus. 116. Vna, ut opinamur,

haeresis apud Ariminum sub haeretico rege suscepta est et nunc sub uobis piis catholicis imperatoribus tot haereses uin1055 dicantur non minus impiae quam est Arrii impietas. Et cum aduersus se libros uel epistolas singuli quique conscribant, tamen sibi omnes uel ex directo uel ex obliqua concatenatione communicant, inani studio philosophorum solis disputationibus litigantes, non etiam ut Christiani ex deuotione sacra1060 menti alter alterum uelut impium deuitantes, ut iam sicut in scolis ingenii uideatur inter eos esse certamen, non autem sacra defensio uerae religionis, quandoquidem inter se sacramenta non separant, cum impiis sententiis ab inuicem separentur. 147. Hoc autem ideo faciunt, quia quidam eorum

V 42 PL 106

1065 gloriae humanae, quidam uero auaritiae student ; et inde est,

quod sibi inuicem sub impia dissimulatiane conludunt,ut nec possessiones perdant ecclesiae nec honores. Et interea, ut tot suas uelent impietates, ad inlusionem singulorum ueluti benignissimae mentis indicia praeferentes aiunt ideo se etiam 107o contraria

sentientibus

ecclesiasticae

communionis

consortio

copulari, ne bonum pacis in Ecclesia pereat, quasi uero huiusmodi pax Christo Deo placeat, quae in eius Ecclesiam tantas recipit impietates. 118. Sed hoc qui ita putant, audiant de se scriptum : e£ uiam pacis non agnouerunt ; non est timor Dei 107; ante oculos eorum. Sed apertius quoque et apud Hieremiam legimus de ea pace impia et iniqua, sicut exequitur subiectum testimonium : a $usillo eorum usque ad magnum cuncti berpetrauerunt iniqua, a sacerdote usque ad pseudoprophetam uniuersi operati sunt falsa et meditabantur obtrition; bopuli mei 108o fro nihilo constituentes et dicentes '"bax, bax !', et ubi est pax ? Et intendendum est, quam atrocia de illis prosequatur, qui hac uanissima pace gloriantur ; sequitur enim : confusi sunt, V 43 1074/1075 Psalm. 15, 5. 6; 1S.

1077/1080 Ierem. 6, 15 sq.

1082/1083 Ierem.

1047 respuentes rz. hii 1049 semper apostolica /rsp. 1051 ab errorem 9 1052 unam o 1055 impie 44 v $ 1057 ex an/e obliqua oz. A obliqua] v, obliquam 24 «, sub aliqua Y ^ concatinatione «v x $, concatenationem 74 1060 alterum] 9, utrum ;4 1063 separant]o, sperant -"Amk,spitant Y ^ 1065 auariti Y, abasiae » x — 1066 sibi ozz. sub oz. kx 1067 ecclesiae ozz. 1068 suos JA uelent ex uelint corr. 74, uellent

1069 addunt o 1073/1074 audiant descriptum 24 1076 ea oz;. A eotum 4A, et k,0zz. Y 1079 obtritione y, obtritioni v, obtricioni 74 et ane ubi oz. a

1077 1080

DE CONFESSIONE VERAE FIDEI, 118-123 quoniam defecerunt et mec sic quidem confusionem sustinentes erubuerunt et. ignominiam suam mom cognouerunt. Propterea 1085 cadent in ruina sua el in tempore wisitationis infirmabuntur. 119. Quid mali committimus, quid impie facimus, si seruantes XXXIV fidem Christo huiusmodi pacem respuamus, cuius tanta confusio et ignominia grauissimique exitus describuntur ? Sed isti egregii pacis amatores fidelibus sacerdotibus bellum exagi1090 tant. Quid enim uult diabolus, quam ut impii et praeuaricatores saeculi pace glorientur ? Quid enim uult diabolus, quam ut hi, qui pii sunt et fideles, infestantium persecutione uexentur ? 120. Haec ideo prosecuti sumus, ne per uestri ignorantiam sanguis Christianorum piissimam fidem defen1095 diu fundatur enim prodest, si sitis catholicae fidei uindices Quid dentium. et patiamini catholicae fidei sectatores ubique cruciari, ubique effugari, nusquam libere piam fidem praedicari ? 121. Habeant illi basilicas auro coruscantes pretiosorumque marmorum uestitas uel erectas magnificentia columnarum; IIOO ambitione habeant quoque porrectas in longum possessiones, ob quas et fides integra periclitata est : quid etiam suis impietatibus 390

uindicant communes Romanis omnibus ciuitates, ut neminem IIOS

IIIO

IIIj

II2O

in his pie uiuere permittant, in quibus a plurimis etiam uana superstitio sine periculo colitur et sine illorum inuidia uin- PL dicatur ? Liceat saltem ueritati uel inter ipsa uilissima et 107 abiecta praesepia Christum Deum pie colere ac fideliter adorare, ubi et aliquando natus secundum carnem idem Christus V 44 infans iacere dignatus est. 122, Hoc, quod petimus, non ideo petimus, quasi expauescamus pro uero interfici : Deus testis est, qui uerus speculator est cordis, quia per Dei gratiam nobis ut summum refrigerium est et certa spes futurae beati- . tudinis, si pro hac fideli adsertione iugulemur. Non ergo quasi qui timeamus perpeti, ideo sumus ista prosecuti, sed ne aliorum impietatibus et crudelitatibus sanguis effusus fidelium Christianorum diu piissimum uestrae principalitatis grauet imperium. 123. Maxime sub te, religiosissime Auguste Theodosi, qui mira deuotione contra omnes haereticos Christianae religionis pia confessione conspiras, magnum nobis apud Deum fore supplicium credidimus, si apud te tam religiosum, [d

1083 ne Sirz. si 4 d, six confessionem cz Y 1084 et ignominiam ... cognouerunt ozz. 1086 fecimus o 1087 christi 1088 discribuntur 1089 amatoribus 1090/1091 quid enim ... glorientur ozz. -4 1092 hii o 1094 uestram S/rzz. 1096/1097 catholicae ... patiamini ozz. $ znserens uerba et patimini catholice fidei paulo inferius ante nusquam 1097 patimini 9 1103 communis

periculo

9

D

1104 uana] o, uasa 44, ozz.

1105 sine periculo] 44, cum

1106 saltim O — 1110 quasi 24, ut Ó—

1112 ut 44 O, et Sirz.

futura et 4 m x 1112/1113 beatitudines 24 1113 si oz. m petpeti ozz. o sed ne oz. « 1115 aliquorum effundatur o diu] 4, ne diu z x, nedum Y iii7teoz.O religiosissimi augusti omnes] 4, eos 1119 conspirans

1114 1116 1118

DE CONF., 123 LEX AVGVSTA, 4 301 tam piissimum imperatorem et Christo Deo diuino ac plenissimo timore consecratum, quem uere ad imperium Deus Christus elegit, quae sunt uerae fidei ac uerae Ecclesiae, taceremus. Post haec non ambigimus, quo sollicitus agas qua pater 112; imperii, ne in orbe Romano professae fidei communionisque sinceritas affligatur. Quicquid in causa sacrae fidei ac professae ueritatis sanctius gesseritis, tanto gloriosius et hic et in perpetuum Christi fauore regnabitis. 124, Ego Marcellinus presbyter optans felicissimo imperio uestro securam quietem et 1150in regno Christi et Dei perpetuam beatitudinem, piissimi imperatores. Ego Faustinus, qui non possum dignus uocari presbyter Dei, optans ut et hic multos annos clementissimae diuinitatis auxilio feliciter imperetis et in futuro Christi Filii Deiregno perpetuam cum sanctis beatitudinem consequamini, 1155 gloriosissimi imperatores. AD HAS PRECES ITA LEX AVGVSTA RESPONDIT :

V 45

1. Salue, Cynegi carissime nobis. Etsi nulla humanis pectoribus maior quam diuinae legis debet esse reuerentia nec adici quicquam ad eam possit, cuius ambitiosa praestantia, mundi ; terraeque moderatrix, omne, quod sub nobis esse uoluit fauor

omnipotentis Dei, propitiata custodit : 2, tamen, quia per Faustinum atque Marcellinum plenissimos fidei sacerdotes PL interpellata clementia nostra, ueriti sumus ne, si per nos nihil

fuisset responsum petentibus, nos uideremur annuere his, qui ro diuinae legi, cui seruimus, contra propositum nostrum aliquid addidissent, atque ideo ita utrumque moderamur, ut petitionem, quae est oblata, ueneremur, fidei autem nihil ex nostro

arbitrio optemus uel iubeamus adiungi. Nemo enim umquam tam profanae mentis fuit, qui cum sequi catholicos doctores 1; debeat, quid sequendum sit, doctoribus ipse constituat. 3. Et sane probabilis et iusta laudatio precum est, quae omnem prope seriem haereticae superstitionis, quae contraria est fidei catholicae, ordinemque complexa est. Nam et unde exorta et quo prouecta auctore fuisset, aperuit, quippe cum persuasu 20 quorundam totius saeculi antiquitate mutata acti pro fide in exilium innocentes uitam cum summa laude posuerunt. 4, Sed circa eos non est dilata ultio, qui insidiati bonis moribus et 1122 dei o bigemus

1123/1124 taceremus post 74, acerrimus pontifex 1124 amsollcitius Har/e] — 1125 in oz. o communionisquo 9 1126 in oz;. Ó 1127 sanctius] 74, sanctae 1128 regnabitis (regnauetis 7) Matcellianus presbyter obtuli v « re/iquis ozzissis, regnabitis Marcellinus presbyter obtulit epistola explicit feliciter y, regnabitis Marcellinus presbyter obtulit epistolam $ reliquis omissis 1132 dei] p, dedi 4. 3 addici JA, corr. o 6 quia oz. Sirzz. * marcellum .A, corr. Szrzr. 8 fort. (est» interpellata ne si o? Sirzz., nisi 4 16 laudatio] 24 ; fort. illatio,

e. $6

ros

392

LEX AVGVSTA, 4-8

caelestibus institutis paulisper ex contentione non fide sed factione multorum mentes detestanda insinuatione peruerteest, 25 rent. Nam usque adeo omnipotentis Dei mota patientia ut poenam, quae criminosis post fata debetur, in exemplo omnium ante fata sentirent. 5. Sed ne hoc quidem facto conuerti ad praeceptum Dei flectique potuerunt : catholicos occultis molitionibus urguent insequuntur oppugnant ; tanta 30 perseuerantia erroris est, ut cum aliis diuersae obseruantiae sectatoribus cottidie peccare malint quam cum catholicis recta sentire. 6. In quo petentum laudanda illatio est, qui communicantes Gregorio Hispaniensi et Heraclidae Orientali, sanctis sane et laudabilibus episcopis, optant in fide catholica oppugnatione alicuius ac molestia uiuere nullisque apsine 35 petentum insidiis conuentionibusque pulsari, quippe quibus placeat susceptam semel fidem omni in aeuum religione seruare. 7, Sit itaque inuiolatum, quicquid esse meruit aeternum; non conuentio aliquid, non appetitio, non fraus at40 temptet aliena ; utantur, quo in loco uoluerint, proposito suo, utantur ad catholicam fidem amore diuino, Cynegi parens carissime atque amantissime. 8, Sublimitas tua praeceptum nostrae serenitatis, quo catholicam fidem omni fauore ueneramur, sine qua salui esse non possumus, ita iubeat custodiri, 45 ut Gregorium et Heraclidam sacrae legis antistites ceterosque eorum consimiles sacerdotes, qui se parili obseruantiae dederunt, ab improborum hominum atque haereticorum tueatur et defendat iniuriis sciantque cuncti id sedere animis nostris, ut cultores omnipotentis Dei non aliud nisi catholicos esse $0 credamus. 26 poena .4, correxit omnium] 24, extemplo circumuentionibusque a. a. uulgo coniungebantur 45 heraclydam .4.

Güntber 26/2? facta ufroque loco Sirm. in exemplo omnia Jirz. 32 recte Har/e/ — 33 heraclyde .4 36 Jirz. 37 omne ... religiose Har/e/ | 41 Cynegi p. c. cnm eis quae sequuntur — A4 sine] scripsi? Günther, et sine 4

V 46

INDICES AD

GREGORIVM

ILIBERRITANVM

C.C. LXIX

SIGLEA Tract. rca in Gen. III, 22

in Gen. XV, 9-11 Cant. Eccle. de ps. 91 fide Sal. Fid. Rom. Fid. catb. Fid. Hier. diu. gen.

Tractatus Origenis De arca Noe Fragm. tract. in Gen. III, 22 Fragm. tract. in Gen. XV, 9-11 In Canticum Canticorum libri quinque Fragmenta expositionisin Ecclesiasten De psalmo nonagesimo primo De fide De Salomone Fides Romanorum Fides catholica Fides sancti Hieronymi De diuersis generibus leprarum

INDEX LOCORVM Genesis : I, 26

1.27

Genesis :

Tract. 1, 45/46 Tract. 1, 161/163 Tract. x1v, 185/186 Tract. 1, 82/84 fide 180 Trac. v111, 198/199 Tract. 1x, 164/165 Tract. 1, 42 Tract. xiv, 167 in Gen. 111, 22, 13/14 Tracz. 1x, 188 Tract. 111, 41/42

Cant. 1, 9 Cant. 1, 61/62 Cant. 1v, 192 Tract. xui, 166/167 Tract. V, 314 Tract. 1, 286/287 3, 19 Tract. x1, 116 in Gen. 11, 22, 1/2 3, 22 Tract. V1, 74/75 "Arca 21/25 5.29 ZÁrca 3/6 6, 13.14 ZÁrra 11/16 6 3155210 rca 157 6 7, 7 uel 15 "Arca 56/51 ZÁrca 183/185 8, Io.II Tract. 1, 54/55 8 Tract. 111, 237 Tract. xiv, 153 14, 14 Tract. 1v, 83/84 I4, 20 Tract. 1v, 112/113 15, 6 Cant. 1, 91 15,9 Cant. 1v, 120 Tract. 11, 51. 17,4 Tract. 1v, 1/3 17, 9.10 Tract. 1v, 201/202 F7; IO.LI Tract. v1, 380/381 I7, I5 Tract. 11, 1/2 I8, 1 fide 815 Tract. 11, 20/27 18, 1-4 Tract. 11, 134/135 18, 6.7 Tract. x11, 85/86 18, 12 Tract. 111, 1/4 21, 9.IO Tract. 111, 136/139 21, 14-16 21, 16.17-19 Tract. x11, 201/202 Tracz. 111, 211/214 21, 17-19 Tract. 11, 121 228517 Tract. 111, 231/232 Tract. 11, 50 22, 18 27, 28

S. SCRIPTVRAE

Cant. xv, 5/6 Tract. v, 295/297

27, 28.29 28, 13

fide 820

50, 14 32, 24 22, 28

Cant. 1v, 150/153 fide 828/829 fide 828/829

32, 30

34, 2 sqq. 2727] 37, 9 39, 1 39. 7 39, 14 39, 20 4I, 43 49, I-4 49; 5-7 49, 8-9 49, 9 49, IO 49, 1I

49, 12 Exodus : 1, 6 1.8 1, 8-10

fide 829/830 Tract. V1, 101 sqq. Tract. v, 146/148 Tract. v, 145/146 Tract. v, 1/5 Tract. v, 171/172 Tract. v, 49/50 Tract. v, 202 Tract. v, 242 Tract. v1, 12/18 Tract. v1, 94/100 Tract. v1, 226/229 Tract. x11, 195 Tract. N1, 314. Trac£. V1, 330/331

Tract. V1, 390/391 Tract. Y1, 56, 425/426 Tract. vit, 22 Tract. vix, capit. 1/3 Tract. vix, 1/6

3, 8-10

Tract. v11, 28/31 Tract. v11, 56/58 Tract. vix, 80/82 Tract. vir, 105 Tracz. v11, 95/102 Tract. vix, 195 fide 831/832 Trac£. vx1, 20

5, I4

fide 459

T2 IP. Fd! I, 16 I, 20 25.2

2, 3-6 2, 7-9

552

15x

7, IO 7,12 XX qr» 1292 12, 5 12, 5.6 12:8

12, 9 T2 KO TOIT

12:21 15, 25

I5, 27

16, 4.26 16, 18

Cant. 1v, 204/207 Tract. xx, 13/14 Tract. v1, 23/24 fide 171 fide 167

fide 332

Sal. 123/124 Cant. 1v, 204/207

Tract. vt, capit. 9/12. LET aU: EXQUT Tract. 1x, 62/65 in Gen. XV, 9-11, I3 Tract. 1x, 29/32 Tract. xx, 121/122 Tract. 1x, 154 Tracz. xx, 161 Tract. 1X, 155 Tract. xx, 84/85 Tract. xx, 168/169

Traci Ex 0/ 17x fide 836 Tract. xv, 63/64. Tract. xv, 96 Tract. vix, 159/16r Tract. xv, 114

396

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

Exodus : 17, 6

Tract. 17, IO-12.14 Tract. Tract. 20, 8-10 Tract. 29, 41 Tract. 31, 12:15 Tract. 31, 14 31, I8 32, 7 35, 20

34, 9

37, 23

xv, 71 1v, 43/50 v11, 2/9 x, 81 v11, capit. 5/8 V1, 379

de ps. 91, 34/35

fide 862 Cant. 11, 176 Tract. xv1, 195/196

fide 847/848 fide 896/897

Cant. 11, 269/270

"Arca 46

Leuiticus :

5,6

II, 44

15, 2-46 135512:13 13, 18 sqq.

15, 21.26 15, 29

15, 92

15, 46

13, 47 13, 48

Tract. xim, 111 Tract. 1, 236 diu. geu. 25

diu. diu. diu. diu. diu. diu. diu. diu.

gen. gen. gen. gen. gen. gen. gen. gen.

69/73 25 65/66 57 67 88 106/107 25

diu. gen. 112

diu. gen. 25 diu. gen. 24

diu. gen. 111/112 diu. gen. 112/113 diu. gen. 129

14, 4 14, 4 Sqq. 14, 5.6 14, IO

14, 21

14, 34

14; 51 sq. 14, 55 21,T 22, 17-21 22, 21-25 225125 24, 9 Numeti : 12578 1341/2

diu. get. 145 diu. gen. 146 diu. gen. 86 diu. gen. 138 diu. get. X31 diu. gen. 153 diu. gen. x41/148 diu. gen. 22 diu. gen. 112 diu. gen. 87 diu. gen. 23 diu. gen. 112 Tract. x1x, 148 Tract. x, 2[5

Tract. x, 25/33 Tract. X, 290 Tract. 111, 149/150

fide 855/857

Tract. x1, 2/5

Tract. Tract. 13, 25 I5, 32-14, 2 Tract. 15; 32 Ux Tract. Cant. 16, 55

x1, 36/39 x1, 39/43 xx, 46/65 vin, 163 11, 158

Numeti : 21, 6 21, 9

Tract. 1v, 73/15 Sal. 119/120

Deuteronomium : 6, 5 Tract. 6, 16 Tract. 8, 5 Tract. 9, IO Tract. 16, 16 Tract. 215122 Tract. 22,5 Tract. 23,3 Tract. 26, 8 Tract. 51; 12.17 Tract. 31416 Tract.

x1, 244/245

xix, 56/57 v, 285/286 x, 60/61 1v, 138/139 x11, 231 X, 272 1x, 54/56 xx, 83 v1i, 1/2 v, 174

32, I-3

Cant. 1v, 103/106

32, I1 32, 13 92522

Tract. xv1, 160/162 Sal. 92/93 Sal. 150/151 Tract. xu, 46/47

32, 45

fide 279/280

33, 6

Iosue : 2,

22 2, 6

2,18-19 6, 25 9, 15

Tract. v1, 86/87

Tract. xut, 2/5 Tract. x11, 14/18 Tract. xit, 130/135 Tract. xxt, 155 Tract. x11, 140/141 Tracf. x11, 180/183 Sal. 259/261 Tract. 1v, 70/72

Iudices : 6, 5 75.5 7,7 ND S3 IO 7, 12 7; 13 7, 16.20 13, 2-4 X352 13, 9 13, I9 E3224 14, 5 14, 5-6 14, 8.9

Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

Ruth : 4, 21

Tract. 1x, 58

x11, 38/39 xiv, 129 x1v, 2/4 xiv, 35 xiv, 46/47 xiv, 86/88 xiv, 104/108 x1v, 144/149 x11, 26/51 xx1, 55 xit, 76/78 xit, 106 x1t1, 132/133 xii, 155 x11, 178/180 x11, 241/245

;

I Reges :

16, 15

de bs. 91, 44

III Reges :

I, 23 22. TT

Tract. x1t, 106 Tract. 1x, 76

AD GREGORIVM ILIBERRITANVM IV Reges : 2, 20-22

4, X6 sqq.

Tract. xv, 2/4 Tract. xv, 9/11 Tract. vin, 86

II Paralipomenon : Tract. x11, 172/175 15, 5 Tob:

72, 74. 71, TT,

28 9 8 25

78, 13 79, 4 79, 9

Tract. x, 146/147 .

T

81, 6 Psalmi : I,.2 4,2 929

7, 6

710 9,9 II,7 15, 5 17, 45 18, 9 18, 1I

21224 26, 13

32, 6 33,9

Tract. x, 146/147 Sal. 218 de ps. 91, 19/20 Tract. x1, 125/126 Tract. N1, 439/440 Tract. xit, 177 Tract. v, 215/216 in Gen. Xv, 9-11, 6/8 Tract. V1, 338/339 Cant. 11, 230/231 Tract. xui, 256/257 Tract. v, 278/279 Cant. 1v, 122/123 Fid. catb. 11.12 Tract. X1, 197 Tract. xii, 255/256

82, 6 84, 11 84, 12

88, 25

88, 55

89, 4

91, 5 91, 4 91, 1I IOI, 27.28 102, 5 105, 15 1053150 IO9, I

Cant. 1, 107/108

33, 16 35, IO 44, 2 44, 5

44, IO

44, 47, 50, $56,

56, 60, 61, 62, 64, 64, 67, 67,

12 8 I9 2

5 5 4 5

6 12 11 18

67, 19 67, 27 67, 28 TIT

397

Psalmi :

Tract. 1, 53/54 fide 59

Tract. 1, 57 Tract. V1, 452/453

109; 4 I14, 9

117, 16 IIS, 70

fide 197/198

IIB8, 105

Cant. 1, 41. Cant. x1, 81 Tract. v, 140/141

156, 9

Tract. v, 168/169 Trac?. vix, 109/110

Cant. x1, 259/260 Cant. 1, 198/199 Sal. 210 Tract. x, 56/57 Tract. 11, 61 Tract. 1x11, 195/196 Tract. xv1, 178/179 Cant. x11, 156/157 Sal. 94 in Gen. XV, 9-11, 9 Sal. 149 Cant. 1v, 45/46 Tract. x11, 171 Tracz. v1, 320

Tract. xx, 108/109 Tract. Tract. Tract. Tract. Trac?.

x1, 196/197 v, 245/246 v11, 53 xv, 98 xv, 102/103

fide 280

130, 2 155, I2

145, 8

Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

V1, 355 x11, 47/49 x1, 75/76 xv1, 134/135 1x, 76 1, 58 x1, 150/151

Tract. xix, 210 Cant. 11, 20/21 Tract. x, 274 in Gen. 111, 22, 25/26 fide 169

fide 331/332

Tract. V1, 34 Cant. 1, 62/63 Cant. 1, 65 Sal. 168/169 Tract. 1, 55/56 Tract. vir, 223/224 de ps. 91, 6 de ps. 91, 32 de ps. 91, 42.69.78

fide 784/185 Sal. 94/95

Tract. x11, 43 Fid.catb. 12/15 Tract. v1, 247/249 fide 961/962 Tract. xxx, 26/27 Tract. v, 280 Tract. 1, 59 Tract. x1, 185 Cant. 11, 231/232 Tract. v1, 473 Tract. 1, 62 Sal. 153 Tract. v, 206

Prouetbia : 2921122 5,22 8, 22

9, 30, 50, 30,

I 5 18.19 19

30, 20

"Arca 18

Tract. x11, 202/203

fide 235

ZÁrea 49 Tract. 1x, 154/155

Sal. Sal. Sal. Sal. $al.

60/63 4/6

127 249/250 273/274

Ecclesiastes : 5,2

3, 6 4, 12

Eccle. 1, 1 Eccle. 11, 1 Tract. xit, 226/227

Canticum Canticorum :

Ij2

Trac?. x11, 100/101 Cant. ptaef. 15/16 Cant. 1, 1/3.37/38.82

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

398

Canticum Canticorum :

L4

Cant. 1, 310/111.121.144/

1,4 E] 5$ I,

1, 6

145 Cant. X, 149.163.171.175. 179/180 Cant. 1, 181.204.209 Cant. 1, 192 Cant. 11, 1/2.16/17 Cant. 31, 34/35.66/67.71/ 72.88.91.97/98.114/115 Cani. 11, 129/130.162/

Sapientia : 16, 21 Sirach :

24, 5

34, 22 Isaiàs :

To

165.174/175.177

Cant. x1, 185/186 Cant. 11, 216.261 on oM MM

Cant. 11, 278/279 Cant. 11, 294/295

x11, 111, x1, 111, Y11,

Cant. x11, 162.168 Cani. NI, 172.175/176. 182

Cant. 111, 193/194 Canf. 1v, 1/2

Cant. 1N, 23/24.

vwv"v NMSNM NM v CON oo-41 No

» »

»

IO.II.I2

9

Cant. XV, 30/31.33.39/40. 58

Cant. 1v, 73/16 Cant. 1v, 137

12.13 15

Cant. 1v, 116/117 Cant. IV, 145.146/147.

14

Cant. 1v, 160.166.169 Cant. 1V, 174 Cant. 1V, 191 Cant. 1v, 194/195.199/ 200.221 Cant. v, 1/5 Cant. v, 29/31.50 Cant. v, 58/59 Cant. v, 68.75.78.94 Tract. x11, 200 Tract. xit, 208 Tract. x11, 207

N MSN v»

15

; 16 MOM ; 17

5; 5; 5; Q2) Mo 3.4 4, 5 5, 1O

6, 7

155/156

40, 12

1, 4

Tract. xx, 148 Tract. xv1it, 127/128

3,6

Cant. 11, 287 Sal. 21/22

2 EP 7.7

7, 26

2, 2f 9, 4

TIMS II, T7T-9

Sapientia :

fide 502/505 fide 269/271 Sal. 14

xv1, 2/5 xv1, 18/19 xvx 47 v1, 33 xv1, 28/29 xv1, 99/100

Tract. xv1, 182/188

19/20

155.159

MOM v» cR

Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

Tract. XVI, 111

61.64 77 Qv 4o E" Due 94/95 ONs m 122 9 Cant. XII, 131/132 v* NLl Caní. YD, I43.152.154/ M oH MONMNM i MS I LIMEN

fide 231 fide 263 Tract. X1, 440

fide 169 Tract. XV1, 139/141

Cant. 11, Y Cant. Y1t, 9.15/16

Cant. Cant. Cant. Cant. Cant.

fide 463

40, 51 45, 19 45, 14.15

Tract. x1, 76/78 Tract. xv1, 204/205 Trac£. xv1, 210/211 Tract. 11, 67 Eccle. 11, 5/6 Tract. x11, 223/224 Tract. x, 41/49 Tract..v1, 168/175 Tract. 1, 57/58 Tract. v1, 178/181 Tract. x11, 235/236 Sal. 272 Tract. v, 185 Sal. 210/211 ZÁrca 47 Tract. x1, 154 Tract. x11, 212/213 Cant. 11, 19/20 Tract. x11, 203/204 Tract. xv1, 45/46 Tract. xv1, 85/86 Tract. 1v, 167 Tract. x1, 122/123 Cant. 5, 4 Tract. x11, 268 fide 821 Tract. x11, 225/226 Tract. v1, 282/284 Tract. 1x, 69/70 Cart. 1x11, 124/125 Tract. v, 230/232 "Arca 61/63 Tract. V, 307 Tract. x, 63/64 "Arca 117/119

Tract. 1v, 235/236

fide 707[711

49, 18

fide 480/481 Tract. v, 136/157 Tract. x1X, 75/76

52,6

Tract. x11, 267

46,5

AD GREGORIVM Isaias :

52,7 55, 2 53.3 55, 7.8 53. 7 53.9 53, 12 54, I

57, 16 58, 13 58, 14 59,9

61, 66, 66, 66,

1 1 22 24

Tract. xit, 110 Tract. 11, 115 Traci xIX, 110 Cant. 111, 84/85

Cant. 111, 83/84 Tract. 1X, 22/25

4.4 5,8 8, 7 Bi I0 II, I9 T6: ur 18, 3-4

23, 18 23522 25,24 24. 2

'Threni :

Tract. x11, 230 Tract. x11, 82/84 fide 967/968 Tract. Vit, 233 Tract. 1, 55 Tract. 11x, 230 CanEW 115/117 Tract. 1, 61/62 ZÁrca 102/105 Tract. xvi, 268/269

Oseas : T2

Tract. 111, 208

Tract. vx, 254/255 Tract. 1v, 139/141 Cant. 11, 204/205

15 IO

9, 4.6 36, 25

57. 1-4 37, 12-14 57, 12.13 Daniel :

v

3,4

TIT

fide 966/967

2520 Amos

:

8,9 75

fide 461/463

Tract. 1, 131 Tract. x1, 177/178

Tract. x1, 174 de ps. 91, 29/30

6, 15 Michaeas

:

fide 701/704

2,4 2 IT 3,2 3,3 3, 5 I, I9 2, 1755.1 3,2 3. 5 3,4

4, 10 8, 19

TI

Sal. 85 Tract. V1, 288/289 Tract. xv, 75/78 Tract. v1, 176 Tract. xvit, 3/9 Tract. xvi1, 63/69 Tract. xv1t, 208/210

Malachias :

4. a

I Machabaei :

2, 54-58 Tract. xvitt, 3/4 Tract. XVIII, 105

5.7

Tract. 11, 202

Tract. xvitt, 28/51

Tract. x1, 172

Habacuc :

Zacharias :

3, I

25 BTE TO

Tract. xt, 27/29 Sal. 265/266 Tract. x11, 123/124. Tract. xix, 119 Tract. xit, 121/123 Cant. 1, x5 Cant. 1, 6o Tract. xxx, 172/173 Cant. 11, 42/45

MS Il ,20 ue eu p

Tract. xxt, 46/47 Tract. 1x, 20/21 Tract. xix, 166/167 Jah, tS Tract. xiv, 811/182 fide 460

Tract. 111, 196

7, 10

xvii, 74 11, 202 xvii, 101 x, 52/53

de ps. 91, 46/47 de ps. 91, 46/47

»

Tract. xv1, 148/149

4, 20

Ezechiel :

Tract. Tract. Tract. Tract.

Ioel :

Sal. 200 Cant. 1, 217/221

Tract. 11, 211/212 Tract. xix 236/237

3,36-5 8

Tract. xvtt, 45

7. 7 Sqq. 7.9 8,8 8,9

4» 7

Baruch :

Daniel : 5, 5I 3, 91.92 5,19

Tract. x1x, 167/168 Tract. xix, 238

Ieremias :

I, I4 2, IO.II DIIS 2.27

ILIBERRITANVM

2, 39-44 Matthaeus :

1, 5.6.19 1, 19

Tract. Cant. Tract. Cant. Cant.

xv, 166 1v, 48/49 X1V, 34/55 X1, 45 xit, 126

de ps. 91, 48/50 Tract. x1x, 3/6 Tract. x1x, 48/49 Tract. x1X, 95/96 Tract. x1x, 66 Tract. x1x, 114/115 Área 44 Tract. vx, 63/67 Tract. v, 161/162 Tract. 1X, 197 de ps. 91, 22 Cant. 1, 193/194 Tract. v111, 119 Tract. vir, 121

Tract. 1X, 56 Tract. 1x, 65

399

400

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

Matthaeus : 2, 5 2, I5-15

Cant. v, 64/66

2 I6 3, 3

5, 7-10

5 7

5,8

5,9 3, 12 4» 15717 5,4

58 5» IO 5; by

5, 13 55117

9, 22 IO 16, 26 IO, 28

1o, 54 1o, 59

Matthaeus :

Cani. Cant. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

11, 39 1v, 38 xx, 177/178 v, 255 x1v, 69/70 11, 171/175 v11, 234. 11, 221/222 v1, 361/365 1v, 241/242

Cant. 1v, 142/144

Cant. ZÁrca Cant. Tract. "Arca Tract.

1x11, 24/27 113/114 1v, 123/124 x, 67 108/110 1x, 119/120

Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

xv, 31/32 v11, 210/211 x1iv, 113 xut, 13/15 x, 105 Tract. x, 18/20 Tract. xvt, 11/12 Tract. xvui, 22 "Arca 149/150 Tract. xv11, 23/24 Cant. 11, 108/110 Tract. V, 319 Cant. 11, 298/299 Cant. 1v, 179/180 Cant. 11, 209/210 Trac. X1, 231 Tract. x, 20/21 Tract. xv1, 12/13 Sal. 5o Tract. xvii, 187/189 Cant. x11, 184/185 Tract. xvin, 178/179

Cant. x11, 187/188 Cant. 1v, 21/22

II, I3 I1 I4 II, I$ 3.025 II, 28-50

I2, 29 12:52

12, 47-50 13,3 13, 4.5.6 12, 8

120022 I3, 25 I5, 27

Tract. x1, 169 Tract. 11, 255 Tract. 11, 164/165 Tract. X, 226/227

Sal. 53/54

Cant. 11, 264/266 Tract. v11, 47 Tract. xx, 124/125

diu. gen. 109/110 Tract. viz, 173/177 Cant. 1v, 108

Tract. "Arca Cant. Cant. , 4Arca Tract.

x11, 123/127 125/126 xv, 97/98 5, 20 125/126 x, 166

I3, I3, I3, I5, I3,

31 57 38 45 44

I5, 47 15, 52 I2 Tf I5, 18

15, 24

16, 6 x6, 22 16, 24.

17, 4 17, 6 20, 9 20, 16 21525 21, 53-41 21, 35 21, 4I 22, 8.9 25, 55

23, 24, 24, 24, 25, 25,

57 I2 50 52 6 33

Tract. Tract. Cant. Tract.

X, 174/175 vix, 186/187 1v, 109/110 x, 176/177

Tract. r1, 255 Tract. v11, 116/117 Tract. x, 177/178 Cant. v, 55/56

Cant. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Cant. Tract. Tract. Tract. Cant. Tract.

1v, 59/61 x1, 23/24 xii, 11/12 xu, 62/65 1v, 130 v11, 204/205 1v, 15/16 v, 191/192 x1x, 56/57 x1, 134/135 111, 185/186 11, 94/95

fide 891/893 Tract. Trac. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

xv, 112 xv, 120 xiv, 21/22 x11, 75/76 vx, 144/149 x1, 147/148 v1, 154/155 11, 34/57

Tract. Tract. Tract. Cant.

vix, 177/178 X1t, 34, 250 xvt, 153/155 11, 250/251

de ps. 91, 53

Cant. 1v, 132/134

Tract. x1v, 208/209 Tract. 1x, 48/49 Tract. x1i1, 113/114

Tract. x11, 228/229

25, 54 25, 41 26, 28

26, 55 27,25

28, 19

Cant. 11, 164/165 Cant. 1v, 170/172

Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tracz. Tract.

xvxi, 270/272 xxx, 60/62 X1ix, 103/104 v1, 395 1x, 125 111, 147 1X, 127/128 vit 222/223

fide 77/18 Marcus : 2, 22 3, 27 3, 29 4,4 7,9 7, 27.28 7,27

Cant. Cant. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

1, 98/99 11, 306/307 xx, 124/125 xv, 133 v, 189/191

x1v, 133/135 vit, 205/206

AD GREGORIVM ILIBERRITANVM Iohannes :

Area 54/55 Arca 54/55

Cant. X1, 100/102 Cant. xit, 79 Tract. xvii, 50

Tract. xvin, 51/52 Tract. xxv, 51/54 Tract. de ps. Tract. Tract.

I, I8 I, 29

I, 47 5; 5

11, 158 91, 56 111, 197/198 xx, 64/65

Tract. xx, 48/49

Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Cant. Cant. Tract.

fide 913/915

8, 10 8, 14

16, 5.6 IO, 30 PIX 12, 57

I2, 50 I5, 6

13, 32 15, 23

16, 16 16, 19

25, 39

de bs. 91, 57 Tract. v11, 214/215 Tract. xit, 145 ZÁrca 204 Tract. xix, 56/57 Cant. 1, 115/117 Tract. xx, 57/58 Tract. x11, 90/91 Tract. v, 295 Tract. v1, 242/244 Tract. xxv, 78/19 Tract. xit, 55/36 Tract. X, 226/227 Sal. 55 Cant. 111, 137/158 Arca 174/177 Tract. Xv1, 225 Tract. x, 63/64 diu. gen. 82

Tract. Tract. Tract. Cant. Cant. Tract. Cant.

Iohannes :

PUES I, 3

»

NO oH AM MO v"9 nMoHM oH » M 4A

fide 95/96 fide 193/194 fide 455 13, 54 T4512

fide 44/46

14, 6 14, 9 14, IO

fide 923

14, 16

Tract. Y1, 262/265

14, 50 IS 102

fide 207/209

fide 340/341 fide 339/340 fide 924/925

14, 27

Tract. xv, 33/34 Tract. xx, 63/64

15, I4 15, 15

Cant. 11, 318 Cant. 1, 56/57

X, 281/282 X1iv, 114 V1, 395/398 x11, 166/167 111, 116/117 xv, 69/70 Xv, 79 v11, 220

Tract. x11, 48/50

Cant. 1v, 51/52

fide 207/209

v, 269/271

Tract. v111, 230/231 Tract. 11, 106/107 Cant. 11, 309/510

Tract. 1, 184/188

Tract. 1, 145

1, 134 11, 238/239 11, 214/215

fide 346/347

1v, 123/124 1v, 179 x1x, 169 1, 55/56

24, 39

24, 56

Tract. Traci. Tract. Cant. Can?. Tract. Tract. Tract.

x1, 147/148

Tract. xx1, 183/184 Cant. 1, 65

v1, 91/92 x11, 166/167 x11, 208/209 xv, 86/87 x11, 32 v1, 27 vi, 217

Cant. v, 53/54

V, 319 V1, 399

24, 51

Tract. 1x, 165/166 Tract. xv1, 197/198 Tract. 1x, 106 Tract. xxv, 81/82 Tract. x1, 256 Tract. v11, 230/231 Tract. xv, 59/60 Tract. xvii, 165 Eecle. x, 7/8 fide 9xo[911 Tract. 1, 104/105 Cant. 1, 12/13

15, 26 16, 2

fide 468 Cant. x11, 169/170 Tract. x11, 264 ZArca 95/96 "Área 107/108 Tract. x13, 175

fide 456

Tract. v1, 297

fide 454

Tract. xx, 140/144

Tract. x1t, 105 Cant. 1, 67 Sal. 167/168 Tract. v1, 342/344 Cant. 11, 79/80 Cant. 11, 78/19 Tract. xx, 140/144 Tract. X, $9

401

402

INDEX

Iohannes : 16:MI2TA. 16, 16, 16, 16,

15 22 27 28

LOCORVM

Tract. xx, 140/144 fide 205/206

8, 18 8, 21

Tract. x11, 91/95

8, 26

fide 467/468

8, 55

fide 329

fide 645 16, 55 17,6

10:332:15

19, 15

23.417 21, 25

S. SCRIPTVRAE Ad Romanos

Tract. 1x, 119/120

8, 36

fide 440/441

9; 4.5

Tract. v1, 201/202 Tract. v1, 66 Cant. 11, 171 Sal. 242

Actus Apostolorum : 2, I-4 Tract. xx, 30/36 Tract. xx, 3/5 2, I-2 2,19 fide 840 Tract. x1, 142/145 2. X5 Tract. xx, 38 Cant. 1, 103 Tract. XX, 39/45 2, 14-17 Sal. 223/225 2:122 Tract. v1, 366/370 2, 37.38 Tract. x1, 223/224 2, 38 Tract. xir, 145/146 2, 4I Tract. x11, 145/146 4, 4 Tract. v1, 83/84 5,14 Tract. 1, 59/60 7. 49 Tract. 1, 59/60 7, 50 Tract. xir, 130 7, 51 Tract. x11, 145 TOL Tract. 11, 45/47 13, 46

9, 5

9, 25

9, 26 9, 27 10, 4 IO, IO 10,055 IO, 16 TI, 18

TIS II, 25.26 II, 35 NU

12,4 12, 6-8 I, 18

17; 51 20, 29

Tract. xit, 177 Cant. 1, 111/112

2519

:

2»IO

5, 12

6, 25 y. 12

7.

54

7,14 5322 7.25 8, 3 8, 8-9 8, 11

Cant. X11, 44. Tract. xvi, 51

fide 257/261 Tract. xvt1, 94/97 Tract. X, 232 Cant. X11, 32/34 Tract. 11, 100/101 Cant. 11, 68/69 Tract. X, 91 Tract. xvxir, 167/168 Tract. x11, 80/85 Tract. v, 181 Tract. x11, 84/86 Tract. v11, 249 Tract. vii, 19 Tract. 1, 174 Tract. 1, 175/176 Cant. 1v, 203 Sal. 117 Tract. xvit, 160/162

Tract. v1, 300/301

Tract. 11, 62/65 Tract. 1X, 134/135 Trac?. x1, 128

I, 24

Tract. v11, 142/145 Cant. 1V, 101

I, 3 ub I, 24.25 2, 4.5 DET 3, 29 4, 17

Cant. x1, 180/181 Tract. v, 316 Tract. xx, 96/97 Tract. V1, 352 Cant. 111, 12/13 Cant. v, 77 Cant. 111, 190/191 Tract. V1, 29/31 Tract. v, 276 Tract. viz, 200/201 Tract. x11, 121/123 Tract. x11, 122/124 Tract. x1v, 22/23 Tract. vit, 247 fide 290/291 Tract. 11, 115 Tract. x, 224 Cant. 11, 6/7 Cant. 11, 143/145 Tract. x11, 250 Cant. 11, 67/68 Tract. x, 70/72 Tract. x, 80 Tract. x, 107/108 Tract. xvitz, 57/58 "Arca 65/67 Área 43

Ad Corinthios I :

14, 22

Ad Romanos

:

2: I2 3,2

5, 16

Traci. Xv, 30 Cant. 1, 155 fide 231 Tract. xvui, 63/65 Cant. v, 96/98

Tract. V1, 434/455

Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

x1, 13/14 xx, 111/112 1x1, 151/155 v1, 466/467 v11, 209/210 X, 78/79

Cant. 11, 325/3526 Tract. 11, 142 Tract. 1x, 89

»7

5,8 , 9-1O IO

II

1 17 14 US29 Mo

QNwww. OS ON

Trac£. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

184/185 11, 214/215 11, 245 x, 187/188 .

x, 276/277 v1, 412/413 xit, 54 V1, 348 xi, so[s1 x, 66 1v, 252/253 v, 315

AD GREGORIVM

Ad Corinthios II :

Ad Corinthios I : m

Tract. xvirr, 131 Tract. XX, 113

o

fide 23/24

w

fide 665 fide 98/100 Tract. xui, 61/62 » Tract. X, 242 Cant. 11, 151/156 Oo 9o oo vo 1O nMNDOCNONNG w

-

fide 839,

TICUT II, 5 TII. 27

12,4 12.6

I2II I2. 12 12, 20 P2127 252 IST 13. 12

Tract. xxi, 120/121 Tract. xv, 75/16 Cant. 1v, 162 Sal. 147/148 Cant. 11, 157 Cant. 11, 157 Tract. 1v, 105/107 Tract. x1, 92/94 Irach 2255 diu. gen. 61/62 Tract. NX, 375 Tract. x1, 239/240 Tract. x1, 21/22 Tract. xx, 138/139 ZÁrca 41 "Área 41 Tract. 1x11, 43

Cant. 1x11, 170/171 Cant. 5, 15 Tract. vi11, 249/250 fide 25[26 15; 12-13.17. 18.20 Tract. xvi, 76/86 Tract. xx, 76/77 2155 22 Tract. xvit, 70/71 15, 32 fide 425 15, 59 Tract. xvit, 128/129 I5, 40 fide 417/418 15, 41 Tract. 1, 244/246 15, 45 in Gen. 111, 12/14 Tract. xvit, 112/113 15, 47 Tract. xx, 75/16 Tract. xvir, 117/118 5,48 Tract. XV1I, 133 15, 49 Tract. xvit, 48/49 15, 50 Tract. xv1t, 109/110 Tract. xvit, 50/51 15,5: Tract. X, 9o[91 15, 56

Ad Cotinthios II :

2, I4 2, 15

Cant. Cant. Tract. Cant. Cant. Cant. Cant. Tract.

ILIBERRITANVM

1, 117 1, 140 x, 82 1, 106/107 1, 135 111, 6 1v, 147/148 1X, 135/136

fide 834/835

Tract. 1, 178/179 Tract. x1iv, 169/170

diu. gen. 122.

4, 16 5,4

5, 16 5; 2I

6, 16 8, 12

"been 12,4 15,4 Ad Galatas :

3, IO 3, 13 3, 19 222 3, 27 2, 28

4,4 4, 24-26

4, 24

4» 26

Tract. x, 193/194 Cant. 1v, 203/204 Tract. x1x, 124/125 Tract. x1x, 87/88 Cant. 1, 231/232 Sal. 117/118 Cant. 11, 324 Tract. x, 85

Sal. 226/227 Tract. xv1t, 167 Cant. x11, 97/98 Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Cant. Tract. "Arca

Tract. xiv, 112

Tract. Tract. Tract. Cant.

Ad Galatas :

4, 29

5, 19-21

Ad Ephesios : I2IS

2, 5

2, 14 2, 14.15 22:10. T7 3, 17 3, 18

4, I2 4, I3 14

4» 24

5, 18 5.27

xix, 65/68 x11, 101/102 x1X, So[/51 v, 85/86

Tract. 1x11, 113/115 Tract. xx, 103/104 Tract. xvit, 145/149

5, 17

ied: I, IO

Nx, 376/377 x11, 232 v1, 317 V, 213 x, 126/127 v, 89 1x, 100/101, 160/161

Tract. Tract. Tract. Tract.

v, 251 1X, 114 111, 183/184 x11, 207

Tract. vit, 231 Cant. 11, 200 Cant. 1, 66 Cant. 1v, 43/44

Cant. 11, 301/302 fide 272 Tract. 1, 182/183 Tract. 1, 254 Cant. Y, 30/31 Tract. v1t, 52 sqq. ZÁrca 207 "Arca 32. 208/210

Sal. 225/226 "Arca 208/210 Tract. x, 193/194

Tract. XVII, 125 Tract. xv11, 139

de ps. 91, 72/75

Tract. x11, 44 Cant. praef. 8[9 Cant. 1, 201 Cant. 11, 128

403

404

INDEX

LOCORVM

Ad Ephesios : 5; 30 Tract. v11, 241

$5 5T

ZÁrca Cant. Cant. Cant.

6, 12

Cant. 1, 61/62 Cant. 1v, 192 Tract. x, 250/252

6, 16.14

6, 16

24 1, 234 1, 244 1, 9

2, 7.8

Tract. v11, 185 fide 880/881 Cant. 111, 87/88

2,8

Tract. x1x, 32/55

2, IO.11

Cant. 11, 322/323 Tract. v, 261/264

2 2I

fide 277/219

Tract. xvni, 51/52

1215.16 13 16:17 I, I8

I, 20 I, 24

ZÁrca 72 fide 172

fide 507/508 fide 696/699

fide 265/269 Tract. x11, 40 Cant. 1, 59 Tract. xix, 142/143 Tract. 1x, 95/96 Cant. 1, 58 Cant. 1, 170 Cant. 1, 243 Tract. viz, 113/115 Cant. 1, 68 Cant. 11, 95/97 Cant. v, 15/18 Tract. 11, 144/145 Tract. v1, 62/65 Tract. 1x, 110/111 Cant. 1, 128

2, I4 2, 15

2WTJ

3,9

fide 695/696 Tract. 11, 57/58 Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

v, 198/199 V1, 311 xiv, 37/38 x1ix, 78/79 111, 6 virt, 246 xii, 21/22

de ps. 91, 71/72

Ad Thessalonicenses I :

3» 15 4, 15 Yee)

2, 7

de ps. 91, 54/55 Tract. Traci. Tract. Tract.

v, 256/257 x, 97/98 xit, 166/167 xvit, 88/92

"Arca 27/28 Tract. xvii, 108 Tract. xvii, 151/152

Ad Timotheum I : Tract. X, 102 I, 5 Tract. 111, 52 1,9

ONONBON oHMA Mo 0^S

Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

x1, 159/161 xvit, 177 xx, 114/119 x, 128 v1, 268 xitt, 194

Ad Timotheum II : Cant. 11, 44 2,8 d iT 2, 22 2, 24 LA

4, 8

Ad Colossenses :

1X I, I5

Ad Thessalonicenses II : Tract. xit, 177 1,8

Tract. x1V, 92/94 Tract. xvii, 169 Tract. N1, 69

Ad Philippenses : 2;

S. SCRIPTVRAE

4, 18

Ad Titum : 3.9

fide 113 Tract. X, 85 fide 512 Tract. x, 205/206 Tract. v, 291 Trac?. 111, 62 Tract..X, 207/208

Ad Hebraeos :

5,6 24 9, 14 IO,

E

II,9 I5, 15

Tract. Tract. Trac?. Tract. Tract. Tract. Tract.

X1X, 19 1v, 83/84 x1x, 118/119 11, 6 x1, 244/245 x, 41 x, 73/14

Petril: 1,8

2,22

3, 20

Tract. 111, 92 Tract. xv, 51 Sal. 172/173 "Arca 56/51

Petri II :

3,7

3, 8

3, IO-12

Área Arca Tract. Arca "Arca

27.28 36 vii, 223/224 27/28 36

Iohannis I :

I, j 2, I9

fide 337/338

Tract. X, 216

Apocalypsis :

1,4 16

1, 8

i512 TII

Arca Área Cant. "Arca ZÁrca

6.7.51 3 111, 72/75 45 45

AD GREGORIVM ILIBERRITANVM Apocalypsis : "Arca 45 x1 Tract. xviu, 54/55 2,7 ZÁrca 111/112 Tract. xvin, 51 2, IO Tract. xvii, 56 Tract. xvin, 144 2, iT Tract. xvin, 57 2, 17 Sal. 268/269 2, 20 Tract. NX, 439/440 . 2, 25 Tract. xvii, 60/61 2:27 Tract. xvir, 58 2, 28 Tract. 111, 159/160 5, 16 Tract. xvin, 59 3, 20 Tract. xvin, 62 Cant. X1, 241 4» 4 Sal. 87/89 4, 7 Sal. 50/52 $. Tract. v1, 235 $5.5 Tract. v1, 271 Tract. 1x, 68 Tract. x1itt, 199/200 Cant. x11, 46/47 Tract. v1, 429/431 5,6 "rca 44

405

Apocalypsis : 7.5

2,3

8,5 8,4

8, 6 TIT 12, 5 12, 9 I5, I4.15 I3, 18

15, 7 19, 16

20,5 20, 6

20, IO 21 Z1 DIES 21,8

21,10 22417

Cant. 1v, 132 "Arca 47 Tract. x, 88 Cant. x, 141/142 Tract. 1, 309/311 "Arca 47

de ps. 91, 55/56

Tract. xvi, 147 Tract. xvii, 76 Tract. xvii, 120 Tract. xvni, 105/107 "Arca 47 Tract. vx, 268

Tract. x11, 194 Tract. xvxir, 129 Tract. xvxx, 55/57 Tract. x1x, 58 "rca 100/102 "Arca 1oo/102 Tract. x1x, 53/54 ZÁrca 99 Tract. xviir, 148 "Arca xoo[102 Tract. xv, 69/70

INDEX SCRIPTORVM Aluarus Cordubensis Trac?. xiiz, 196 sq.

3, 21 Y

Ambrosius Mediolanensis

De fide 1, I2, 78 — fide 482/483

13, 4 15, $ 14, 19

Ansileubus Tract. 11, 166 sqq. Tract. x1, 180

Tract. xit, 241 sqq. Tract. xix, 8 de bs. 91, 115 Arnobius "Aduersus nationes TE Tract. 1, 331

Caesarius Arelatensis Serm.

Tract. cap. 5

42

Hieronymus Stridonensis Tract. in ps. 93 Tract. 1, 319 9

654, 758, 876, 934 De synodis

fide 91, 283, 320, 387,

II

390, 745

In psalmos 118 IOD$

Tract. X1, 1

129, 4

Chromatius Aquileiensis In Matthaeum 08x Tract. xv, 56 sqq.

fide 971

129, 5 129, 6

il V, v, v, v,

Tat Y, XTE Tract. 1, 45 sqq.

Tract. Tract. Tract. Tract.

1, x, 1, 1,

123/129 129/131 155/158 172

Iract.0 222

Tract. XV, 31 sq.

Ps.-Cyptianus De bono pudicitiae 8 Tract. IO Tract. II Tract. I2, I Tract.

24 sqq. 66/88 115 115/120

Euagtius Alfercatio

Tract. 1v, 223 Tract. v11t, 233 Tract. x1, 128 sqq. Eusebius Vercellensis De Trinitate

1, 6 3, 9

Tract. x, 331 Tract. x, 331

$44.46

fide 84

5: 45

Gelasius papa Epist.

147, 173, 382, 402, 542,

Tract. x1v, 26/31

2515

fide 757

fide 585 Tract. x1, 248

fide 94, 1153, I21, 145,

Beatus Liebanensis Tract. 1, 195/206 Tract. 1, 230/277

2,2

16, 7

Tract. 1x, 101 sqq. fide 88 fide 724 Tract. XX, 71

Hilarius Pictauiensis Coll. antiar.

Augustinus Hipponensis Epist. 148 IO fide 866/868

106

Gaudentius Sergi.

Tract. 1, 331

Tract. 1, 224

Isidorus Hispalensis De fide catholica 25 1992 2 TS 02

Tract. vuiz, 69 Tract. vxi, 121

25115. 0

Tract. vx1t, 44

In 14, 14, 14,

Genesim 4 5 8.9

Tract. x1, 63 Tract. 11, 78 sqq. Tract. 11, 149 sqq.

I4, II

Tract. x1, 214

145 13

Tract. x11, 86 sqq.

XT T 177252

Tract. xix, 24 Tract. 111, 45 sqq.

17,3 1713.4 E754 17555

Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

xix, x11, 1x1, xxx, 111,

142 149 sqq. 167 181 202

AD GREGORIVM Isidorus Hispalensis In Genesim 17, 6 Tract. Tract. 30, IO.II Tract. 30, I3 Tract.

: x11, 237 111, 258 sqq. 1v, 173 sqq. v, 207 sqq.

30, I4

Tract. v, 216 sqq.

30, I5 30, 16 30, 17 30, 19.20 30, 20 $123

Tract. Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

31, 9

Tract. v1, 56

21.10 31.12 31, 24 21.25 31:032

Tract. Tract. Tract. Tract. Tract.

v1, v1, V1, v1, V1,

129 sqq. 198 349 555 324

Tract. Tract. Tract. Tract.

vit, v1t, v11, vit,

71 sqq.

In Exodum 4,4

OCT $52 EY]

v, 224 v, 246 v,:238 v, 253 v, 258 v1, 78

In Leuiticum 16. 5 Traci. X, 16, 4 Tract. X, : Tract. X, I TACÉ So 16, 5 raci- x

sqq. sqq. sqq. . sqq.

sqq.

147 Sqq. 166 sqq. 135

114 128 143 sqq. UST ers

Tract. X, 221 sq. Iuuencus Euangeliorum lib. 45227 Tract. Xv1t, 104

Lucifer Calaritanus Moriendum esse pro 4 Tract. 6 Tract. Trac£.

12

Dei Filio xvni, 176/177 xvni, 170 xvui, 172

Traci. xvii, 180/183 Tract. xvni, 186

Tract. X1, 119 sqq.

18, 8 34, IO.II 24, 12 2512 Nouatianus

6 29

Tract. Trac . Tract. Tract.

1, 327 xv1t, 212/228 xvii, 241/248 xvxx, 272/277

De cibis iudaicis I Tract. x11, 59 Sq. 3 Tract. X, 272

Tract. x, 295 Tract. x1x, 54/61 Tract. xx, 89-150 sqq.

Orientius Commonitorium

3, 96 sqq. 3, 128

fide 572 sqq. fide 575

Pelagius Epist. ad adolesc. 6 Tract. v, 115 Phoebadius

Contra ZArianos 6 Tract. xvit, 30 20 fide 4x Rufinus

Conment. in symbolum apostolorum Tract. xvit, 104

29

Rufinus-Otigenes In Genesim zb Tract. x1, 124/131 Soctates Historia ecclesiastica

2597,

Tract. x, 331

'Tertullianus "Aduersus Iudaeos 2, II-I4 Tract. 1v, 24 sqq. "Aduersus Praxean

2,4

fide 18

$3

fide 570

6, 1

8, 7

1021-2 II, IO

Minucius Felix Octauius

407

Nouatianus De Trinitate

TET mu

Maximus Tautrinensis

Homiliae 79

ILIBERRITANVM

fide 86

fide 230

fide 235

fide 200 fide 41

fide 432 fide 495 fide 67 fide 52

13,2

fide 107/114

15, 8 16, 7

fide 894 fide 658/639

27, 5 n7

fide 905 fide 162

29, 2

fide 954

14, I

22, 10.11

fide 845 fide go

fide 919

408

INDEX SCRIPTORVM

"Tertullianus De anima "

Tract. x, 184

Tract. x, 190/191 De motogania 739 Tract. X1X, 138

De resurrectione mortuorum 8,5 Tract. xvit, 189/193 9, I Tract. xvii, 184/188 9, 2. Tract. xv1t, 47, 14

Tract. xvi, 87

Venantius Fortunatus Mart. 5 Tract. vix, 48

Vetgilius "Aeneis T4307

$al. 103

Zeno Veronensis

Sermones 1,1232 1,33, 2 1, 13545

Tract. 1, 159 Tract. 1v, 55 Tract. 1v, 28

INDICES AD FAVSTINVM

CVRA ET STVDIO M. SIMONETTI C.C. LXIX

SIGLA Ir Co Li

De Trinitate Confessio fidei De confessione uerae fidei, e/z (Libellus precum)

INDEX LOCORVM Genesis : IJ

1, 6-7

1, 7

1, 26 1527

8, 22

T6625

Tr 7,25;7, 53 5 56, 18 3, 21 610 : 612 20, 34

227 12

Tr 21, 19

30, 30

I Regum :

IO) 17, 50

Tr 19, 17 ; Li 65 Tr 41, 21

I9, IO et I4

Tr 39, 4

Isaias :

Tr 39, 4

Irr6,5

Tr 39, 4

DELI 8, 6 15, 5 2197 32, 6

33, 9 35, IC

44, 8

50, 12 59, 14

58, 17

61,2 81, 6

81, 7

IOI, 26 IOI, 26-28 05, 24

109, I 109,

35

109, 4

112

Tr 26, 28

45, 14-16 45, 16

WT

53, 1-9

17:35. 16

OTT

Tr 40, 5

53, 8

Tr 34, 4

66, 23-24

Tr 51, 17 ;Li 168

I, 5

Tr 19, 42 Li 619 Li 624

To; X077

6, 15

Li 1082

Baruch : 25120

Tr 39, 10 ; 42, 28

22022

11,58

Tr 47, 16 TEPOYer t) Tr 46, 9

Tr 38, 53 Tr 49, 4 Tr 49, 6 Tr 28,38 Tr31,37

Tr 5, 205 6, 17; 29, 6;

47, 12

(Dr128:9/5:28525 T1528) 7;28,255 29,12

Tr 39, 12 ; 39, 20

Tr 51, 49 Li 990 TEADIN22

Zachatias :

2, 6-9

Tr 59, 40

Tr 45, 11

Daniel :

Tr 38, 32

Ir239 23;35,7 Tr 45, 25 ; Li 1074

Tr 19, 39

6, 15

5; 36-358

1222802 Tr 50, 20 Tr 45, 21 EruT426

AT

Ir 51, 47

Ieremias :

Li 614 Li 1017

Psalmi : 2, 6

7» 27

14 40 237 42

Ecclesiasticus : 48, 13 Tr 19, 42

IV Regum :

pa IO, I9 IO, 30

7, 26-27

Tr 31, Tr 30, ris Ir 30,

Tr 39, 4

III Regum : 18

Tr 19,59

T7; 23

II Regum :

1227

9,9 Sapientia : 7, 21

Leuiticus : 8, 12

91525

44, 18

Exodus :

T7» 13 18, 4

Ih os DS EB ota deep

43, 30 5 44, 11 44, 7 ; 445 14; 45, 3 Tr 29,165; 44,5; 44, 9;

Tr 6, 20

22

I9

Prouerbia :

Tr 5, 19 Tr Li Li Tr

$3

S. SCRIPTVRAE

I? 30,5

Matthaeus :

3, I4 5, 17

4,2 6, 9 6, 24 7, 21 8, 12

IO, 22 . IO, 53-32

14, 14. 14, 62 I5, I5

16, 5

Ir

17

Tr 15,6217, 15 ; 17,22 ; 17, 30 ; 18, 6 ; 19, 16 Tr 54, 20 sqq.

Tt $4, 27 Ir 42,9

Tr24w28 Tr 27, 26 Li 469 Li 532

Tr 19, 44 Tr 19, 5

Tr 182405019, 717.

Tr 19, 6

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

412 Matthaeus :

Ioannes :

16, 16 17:2 17, 5

Tr 19, 24 Tr 18, 19 Tr'18, 21; 18,275: X8;

20, 28

Tr 56, 16

21, 51 22, 41-46 26, 58 27,50 28, 19

Tr 19, 47

Marcus

35 ; 19, 16

:

1, 55 2, I4

Ir 28,12

Tr 34, 30 sqq. Tr 34, 30 $qq. Ir 34, 22 Tr 42,2

I, 44 2 2s

Tr 19, 41 12524, Xt

14, 18

Tr 40, 2 Li 569 Tr 20,20

loannes : HAS

Tr 34, 50 sqq.

T4, 1939/2) 24 32899008 4,18;9,8

Tr9,1259,25; 31, 55;

35, 26 ;36,4556, 9 ;56, I3; 41, 28, 47, 4

5, 21

5, 25

Tr 20, 8 Tr 18, 42 ; 19, 17 Tr 26, 4

J'ri20, 2434 21, 4015 24; II Tr24::22 256,24 Tr 36, 25 Tr 36, 26

6, 58

Tr 13, 45 14, 9; 54, 28 ;

7, 56.

Tr Tr Jp Tr

8 28, 8, 28-29

8, 34 8, 40

8, 45 9, 35 IO, 30

57, 14.

25, 13, 12; 38,

15, 16

TUNE 19, 25 19, 26 19, 28

20, 3I

IO, 22 ; 36, 21 Thito0; 4195 10, HT2SLE,

Tr 13, 44

Tr 25, 21 Li 509

Ir 54,29;35, 13 35 5; 35, 25 ; 36, 14 ; 56, 31; 37, 10 ;57, 26

Ir 26,31 1f34,22

T7126, 1I Ir253

Tr 54, 30 sqq.

Ir25,36 Tr 24, 29

Tr 24, 47

Tro$925260. 1

Actus Apostolorum : Tr 40, 32 2, 22 2, 36 Tr 58, 1 5 38, 6; 40, Tr 21, 15; Li 471 9, I5

IO, 57-38 20, 57

Rom. : IST 1, 2$ 1:122 4, 15

5, 6-7

Tr Tr Tr Tr

38, 24, 51, 25,

356 18 23 58

Tr 235, 4

5, 19 6, 12 8, 32

Tr 42, 18 Tren 4345 21, 215.21,

Tr 32, 55

30 ;21, 42 ;24, 4 Tr 2, 2755, 11 5.35, 58;

47, 52

Tr 40, 26

Tr 26, 55 Tr 39257 :6, 10 Lit13o0-

519.22

Tr 18, 45

Tr 55, 15

T7$22.6:12; I5E2; 2775 14, 5 5;14, 15 ; 15, 5355

Tr 40, 9

Li 956

Tr 22, 30

Tr 40, 57

36, 22 Tr 15, 26

29

5» 6-9

26 58 5I 2$ 542, 9

I2, 42 ;.15, 16; 15, 25; 10, 58

Tr 9, 30; 10,7;10, 14;

Tr 1, 54

41, 30

5, 19

14, 28

21, 20

Tr

3, 16

Tr 20, 6 Tr 11, 8

14, 4; 36, 21

14:12 14, 18 14, 27

Tr 34, 30 sqq.

lr 34,22

Tr 34, 30 sqq.

Tr 54, 30 sqq. Tr 13, 55 57, 13

I;13,28 ;13,37 ;14, 2;

Tr 34, 30 sqq.

Tr4, 22;6, 185 29, 6

I, 18

14, IO

I9, 55 20, 30-31

45 15:45 5.5 45» 55 8, 19; 9,7

2, 16 2223

35 35 49 25 7 9

Tr 48, 31; 50, 12

Lucas :

12220 16, 22 29, 41 22, 4I 22, 45 3, 43

II, II, 12, 15, 14, 14,

II Cot. :

Ir 51,22

155.5

Tr 56, 55

413

AD FAVSTINVM Tit. :

Li 472

3, IO-II

Li 475

Hebr. : I, 3

Li If Tr Tr Tr Tr

54 $5 36, 17, 18, 57,

19 ;36, 55 42 ; 25, 20 47; 56, 39 1 37, 5 7

Tr 38, 15

Tr 15, 33 ; 31,44

116,17

Tf sus Ir.5322 29, 22

1, 6 I, IO-12 » 33 » Y 9 » 10

I m€MwNMNM 319

248

Tr21825 1r 931; Y* Tr 28, 16 TrT:25)21

Tr 355,9

Tr 55,20 Li 875

T3351

IlIoann.: 2, I5 25229 5,1 5, 20

Tr 25, 34

Tr 25, 13 T5/99131228, 7

Tr 26, 14; 26, 57527, 3527,5527,7

Apoc. : TAS

2, 14

IX53x

Tr 51, 44 ; 36, 20

I Petr: 4, 5

Ir 40, 55

Li

Tür. 1t

4, 8

Tr 50, 55 Ir 30, 55 Tr 30, 55

'

INDEX SCRIPTORVM Athanasius Contra Arianos

Alexander Alex.

Epist. encycl. 7

Jr255

Epist. ad Alex. Thess. 40 JTr2r1:026 Ambrosius

Defide IETG 9 I, 5, 20

Tr 41, 6 UDETO Trips

L, 5, 28

Ir 51, 49

1, 53

Tr 38, 5 Tr 57, 28

162 2, 1 2:02 2,9 2, II-I2 25.02 22125

Tr 46, 12

1, 58

L 5, 34 sqq. Tr 2, 8

2, 58 2, 44 2, 45

I:13,79

2, 46

I, 5, 19

Tr 30, 6

1; 7,49

TAE S249 T 251:25485 I, 14, 88

Lo211526

. Tr47,29

Tr 18, 24 TALIA Tr 4, 22; 5, 20

1, 14, 89

115,95

I, 16, 1o

Dr'2852

. 1738,5;538,8 dhp ex es

1L, 4, 35-36

Tr 30, 15

IL, 8, $9 II, 8, 65

Ir 55,4 Tr35,7

1l, 8, 16

Tri22 005

II, 8, 65 IT 36, 10 1i, 8, 69 Titi20:022 [Ir ecoo E lirevo 2

IL 15, 135

Tr 25, 34

JURE 2-8 Ir 40, 35 TII MS Tr 46, 12 IV, 8, 88 Tr 28, 25 De incartat.

5, 39

Tr 32, 5

6,55 sqq. dr 36, 10 De Spiritu Sancto Ji ry 5a Ir 48,16 . TIxcu25 Ir 50, 20 11, 16, 104 E. 50, 37 III, 4, 28 Tr 48, 25 Arius

Epist. ad Eusebium INicom. 5 JP SY. o

2551 25152 2, 57

Tr 45, 5 Tr 44, 9

Tr 59, 12

Tr 58,8 Tr 40,9 Tr 17, 6 Tr315162

Tr 44,9 Tr 41,145; 46,1 545, 12 ;

47, 25

Tr 47, 16 Tr:5,20 Tr 42, 28

Tr 5, 19

2, 58

Tr 29, 1

2, 60

Tr 44,9

2, 67 3.4 35,5

25 IT 3, 35 3, 66

Tr 20, 29

Tr 30, 35 Tr 9,4 Tr 31, 41

Tr 19, 359 Tr 15, 47

Deer. INic. Synodi Tf.511559,4 mi Sentent. Dionys.

Tr 9, 15 23 Epist. ad Se rap. Tr 50, 20 1,3 [Athanasius] Epist. ad Lucif.

Li 719

Contra AApollinarem TT Tr 35,

De Trinitate

1

X(CC 9, 145) Tr 48, 52 Cyrillus Hierosol. Catecb.

Io

Tr 39, 4

3

Tr 39, 3o

Catecb. Mystag.

-Athanasius Contra JArianos

1, 9

Ir2,8;49,4

1, 16

TUTO, T8

TÉUTUE

1, I9

TIS SE ONEADOT

Tr 5, 20; 10, 13 ; 47, 29

I, 21-22 15523

1774,95 15 UL ONT

1, 56 1, 46 1, 47

Tr 51, 7 Ir 39,6 Tr 39, 30

Didymus De Spiritu Sancto 5 sqq. Tr 48, 16 Gtegotius lliberitanus De fide

2

Irs, 14; 34, 18; 30,

42 ;45, 10; 47, 25 ; 4], 29 ; 49, 4

415

AD FAVSTINVM Gregorius Iliberitanus Defide 5 7

Tr 11, 26

Ir351,215 31,49

Gregorius Nazianzenus

Epist.

10, 30, 5

If 35,1 TT em:

Hilarius De Trinitate Ir 12,30 I, 26 2,

2, 2,

2, 2,

Sid. I3 Sq. 14 Sqq. 18 sqq. I9

2,

23 Sqq.

5;

EI

4; 3 sqq. 45 16 4, 17-18

ds 18 4» 38 4» 42 6, 4 6, 16 6, 18

6, 23 sqq.

6, 24 6, 25 6, 26 6, 32 6, 36 6, 39 6, 40 6, A41

6, 42 sqq.

6, 45

6, 44-45 6, 45 7, 4 sqq. 7, 5 sqq. 7,16 T» T; T T» T» T; DE

9 IO II 16 29

31

7. 56 sqq.

Tr 54, 4 TIr:x0 Jta Ifra422

7,.40-41 8, 8, 8, 8,

s sqq 10 26 36

TEES n Tr 20, 18 dns.8 Jv. 256.3 T roter Tr 8, 20 Jr 31,05

Tr 51, 49

Tr 15,9

Tr 28, 7

Tr 49, 4

217,46 Tr 18, 24

Tr 18, 39; 19, 5

Tr 19, 16 Tr 20, 18 Tr 19, 22 Tr 20,8 Tr 20, 24 ; 24, 11 Tt24529

Ir25,5526,4 Ir 27,5 po

Tr 24, 7

Tr 12, 50 rux2.06

Tr 55,4 Tn 43,1

Tr4,8

Tr 49, 4 Tr4,8

11.56,,22 d5.31,206 Tr 10, 13 Tr 10, 17

Tr 15,39

T7124: T 14,35 Ir 50,37 Tr 12, 6

1251

8, 45 8, 48

Ir.$,55:5743 Tr 9,4

9, 14

Tr 357,5

9, 39 9, 56

Tr 9, 15 Tr 57, 28

9, 70

Tr 12, 405 15, 1; 14, 15

8, 49

9, 23

9, 66

Tr 5,.x5

fao

Hilarius De Trinitate g:aBisqdquedfii v

10, 6 106, 7 IO, 20 10, 26 11, 8 TINI

Tr 9, 28

1T36, 22 Tr 36, xo

Tr 1o, 15 L0:37:13 T5i2359x Tr 36, 1o Tr 29, 21 d 22525

11, 48

Tr 37,5

12, 35 12, 45

Tr 45, 5 Tr 45, 10

12, 6 12, 8-12

Sus Tr 28, 25

Contra Constantium 17 Tr 36, 22 De synodis 64 Tr 10, 15 Nouatianus De Trinitate 27 Tr 12, 6 Origenes

Dialect. Heraclid. 6 7532 0T Homel. Genes. TIS Tr 56, 22 [Origenes] In Prou. 8, 22 (Nou. Patr. Bibl. 7, 2,

15)

Tr 45, 10

Tertullianus "Aduers. Praxean 22 Tr 12, 6

INDEX VERBORVM a : Eusebius a Vetcellis L; 205 Aaron primus in lege ex unctione factus sacerdos Tr 39,14 eiussacerdotium successione constabat Tr 39, 17 Chtistus sacerdos non secundum otdinem Aaron T7 39, 17 ablatiuus : ynaioti Tr 21, 1 fortiori Tr 262 supetiori I 49 resus peccatis Tr 22, 26 Abraham : in sinu Abrahae sunt filii adoptiui Tr 20, 20 Abrahae oblatio cum Dei oblatione conparatur Tr 20, 33-Sqq.; 21; 22 Abraham et Isaac imago futurae uetitatis T7 20, 26 figutae Patris et Filii Tr 20, 27 et passim Abraham dilexit Deum quantum nemo ex natis mulierum supergredi potest Tr 23, 12 Chtistus gaudium Abrahae T7 23, 25 eius maxima dilectio in Deum Tr 25, 24 Abraham pattiarcha Tr 32, 34 Abrahae et semini eius promiserat Deus ut heres futurus esset mundi Tr 23, 38 abrenuntiare —

renuntiate TT 42, 11 ;

Li 927

abrumpete izzrans. adbibitum Tr 2, 9 absolutiones quaestionum Tr 1:3, 7 absolutionum responsio Tr r, 45

accersione proptia requieuit Ii 69r Achab Li 618 ; 621, 1015 ad : uide dicete, commendare, dilectio, aequare, facere, loqui, uidere, imptopetate, consciens, affectare, religiosus.

Adam : quid in Adam non est de inoboedientia seruatum, de oboedientia seruatum est in Christo T7 32, 33

pet

eius

contemptum

peccatores

constituti sunt multi Tr 32, 38 totus Adam peccauetat Tr 33, 2 Adae peccatum [Tr 38, 24 de dominio in: seruitutem recidit ex commissione peccati Tr 38, 25 adbreuiationis taxatio TT 48, 9 adiectiuum pro aduerbio Li 27 ; 1044 adinplere prophetiam Tr 40, 3 adoptio : de adoptione plures filii Dei Tr 9,16 adoptionis nomen T7 r9, 45 adoptionis filii in regno caelorum Tr19,48 adoptionis gratia nec blasphemis nec tutpibus denegatut si

corigant Tr x9, 49 adoptiuus filius non potest imaginem

habere adoptantis Tr 7, 1r

po-

test habere munificentiam 7r 7, 12 ;

uide filius

ET LOCVTIONVMadsertio Li 520 efc Li 1114 apostolica adsettione haereseos adsumere hominem TT

adsertio fidelis Tr 6, 10 sub L7 37 17, 14. carnem

Tr 32, 5 ; uide Christus

adsumere hominem T7 17, 14.

Tr 52, aduerbium Aegyptus aemulare aemulatio diuina

carnem

5 ; uide Christus : uide adiectiuum Li 229 ; 833 dominica uestigia I; 880 martytiil; 548 fidei L; 741 aemulatio Li 773

aemulator Dei Helias L; 614

aequalitas diuinitatis Tr 37, 1o aequare ad 4- acc. Tr 21, 45 ; LL 782 aeterna : uide uita aeua aeuotum Tr 42, 34 affectare ad gloriam Li 926 Africa Li 969 agete : totum corporaliter agebatur LL; 631 pet omnia libros agere Li 776 agitatio arbitrii Tr 15, 3 Alexander Alexandtiae episcopus L/ 69 Alexander Constantinopolis episcopus Li 68 ; 105 ; 189 alius — altet Tr 12, 19 ; 12, 20 ; 15, 29 ; Li 716 allegoria Tr 13, 23 ambigete catnem Christi Tr 17, 27 ambigere quo -- eoniuncz. Li 1124 ambitione marmorum basilicas uestitas Li 1100 ambulare in uiis tenebrarum Tr 43, 19 in uiis Domini T7 49, 11 amputate arrogantiam TT 37,20 Ooccasionem Tr 20, 14 anacolutba : credis Christo quod fecerit Tr18,7 aequas ad quod dignus est Tr 21,44 Si cui uitiauit ... infamat Tr 45, 15 itaut nusquam liceat altaria conlocate aut certe destruantur L; IOI3 angelus olim fuit diabolus Tr r5, 1 minor angelis Christus in forma serui Ir23,22 angelifactisunt Tr 28, 18 angelus Dei Tr 48, 24 ; 4ide homo Dei anima religiosa Tr rz, 15 simplex Tr 15, 31 anima humana suscepta a Ghristowiri 23921585285 substantia carnis et animae est totus homo pet natutam Tr 33, 6 animae infirmitates sustinuit Christus T7 35, 7;anima — homo Li 959 anterior Tr 3, 25 -]- genet. Tr 5, 25 antichtistus Tr 25, 37 Arrius antichristus Tr 41, 5

AD FAVSTINVM Antonius eremita IL; 831 antropomorphistae

I; 1042

Apollinaris secta L 1043 haeresis Co 2I Apollinatistae Co 20 Apollonius Melitianorum episcopus L7 906 sqq. apostolicus uit-Tr 50, 26 ; Li 197 efc. adsertio Tr 6, 1o fides Li 6r efc. traditio L; 988 ratio L; 115 .mos mos L; 436 uigor 445 auctoritas Li 466 sententia L; 468 apostolicas uirtutes facere Li 791 apostolico mote scribere L; 786 apostolus Tr 2, 26 e£. apostoli concordant de Christo cum euangeliis et Moyse TT 8, 16 apostolorum princeps Petrus TT 40, 5 apostolis Christus factus est Dominus quando ei seruire maluerunt Tr 42, 6

apud : supplicare apud -- acus. Li 935 si apud te taceremus L; 1120 apud Constantinum — subripere Li 65 apud Nicaeam — Nicaeae Co 5 ; Li 60 efc. apud Ostiam L; 721 apud Triveros Lj 683 apud Palaestinam Li 9o2 apud regnum Li 14 apud ecclesias detegere IL; 279 arbitrii proprii agitatio T7 15, 3 Arcadius imperator I; 8 archiepiscopus I; 702 argumentatio sophistica (haereticorum) Tr 27, 6 Ariminensis ciuitas L/ 140 synodus Li 177 gesta synodi Ariminensis Li 141 sqq. Ariminum Li 172 ; 1053 Aristoteles artifex litium Tr 1r, 21i episcopus haereticorum Tr 27, 9 Artiana haeresis apud Nicaeam damnata Co 5;Li6o Arrianae impietatis patticipes Iudaei Tr 13, 22 Arrianorum uenenum Tr 43, 9 Arriani uerba sua commendant sub communi confessione Tr 1, 44 adserunt multa nobiscum iisdem sermonibus sed non iisdem sensibus Tr 2, 2 petsonant Deum Patrem et Deum Filium et omnia a Patre facta per Filium et Filium ante saecula genitum JHETEAE Da sed dicunt Patrem ut non uere genuerit Tr 2, 9 Filium ut adoptione sit fllius non natura Tr 2,10;20,5 aliunde ad Filii nomen adsumptum non uere dr Deo Patre genitum Tr 2, 11; 15, 21; Li 95 dicunt Christum Deum non uerum cui intium deputetur et Filium factum non natum Tr 2, 17 tti-

417

buunt ei initium dicendo : Erat quando non erat Tr 2, 145 2, 31; L7; 95 eum adsetrunt ex nullis exstantibus (de nihilo) substitutum Tr 2, 15 ; 2, 20/5019:

20:225910

3 T2r29s0dicunt

Filium mutabilem Tr 2, 21 dicunt Christum non uere Deum qui sit creatura Tr 2, 30; 16, 16. nec uere Filium si a Deo non genitus sed creatus est Tr 2, 31 ; 16, 16. Dicunt Filium facturam Tr 3, 16; 38, 4

auferentes Filio quod uere Filii est adimunt Patri quod uere Patris est Tr 8, 4. dicunt Patrem et Filium unum esse non substantia non deitate non potestate sed uoluntate Tr 12, 40 sed unitatem uoluntatis alibi adfirmant alibi negant Tr 14, 8 Christum dicunt conuettibilem et mutabilem Tr r5, 20 dicunt Deum ex nihilo sibi fecisse Filium Tr 16, 15 interpretantur Patrem creatorem Filium cteatutam [IT 25, 40 negant Patrem et Filium T7 25, 41. dicunt in Deo id ipsum esse facere et genetate 17:29. 1 Filium non omnipotentem Tr 30, ; minorem Patre Tr 35, 3 quomodo interpretentur Io. 16, 30 Zr 15, 31 Io. 14, 28 T7 35, 5 Act 2, 36 Tr 58, 4 Prou. 8, 22 T7 2, 25/30043291$ dicunt Filium non omnipotentem Tr 30, 5 dicunt Christum creatutam existentem factum esse adoptione Filium Tz 45, 8 Filium non esse eiusdem substantiae diuinitatis sempiternitatis et omnipotentiae cuius Pater est Li 96 Arrianorum gesta Li 126 sqq. eorum persecutiones in catholicos L 195 sqq. nonnullos episcopos laicos fecerunt et denuo episcopos otrdinauerunt Li 421 sqq. ; 838 ; uide Arrius Arrius [wide Arriani] sub occasione personarum duos deos introduxit Tr*37,5305 9127916 credit unum Deum sempiternum et alium qui coeperit esse Deus, unum omnipotentem, alium qui non sit omnipotens Tr 12, 18 negat Christum esse Patrem Tr 12, 27 Attius antichristus Tr 41, 3 uult Filium Dei qua Deum, non qua hominem crucifixum etfactum esse Dominum et Christum Tr41,5 eius gesta Li 65 sqq. eius turpis mots L7 80 sqq.

Asiani Li 956 asyndeton : fame frigore necatus est Li 665

Asterius martyr Li 727 Athanasius in Graecum transtulit Luci-

418

INDEX VERBORVM

ferilibros Li 777 eius epistulae ad Luciferum Li 779 auctoritas par in Patre et Filio Tr 18, 36 auctoritas una Trinitatis Tr 50, 13 scripturarum diuinarum Li 1or prophetica euangelica apostolica Lj 465

episcopalis L; 547

Aurelius episcopus Li 689 Babylonia L; 986 ; 990 Baetica prouincia Li 648 baptismatis sacramentum Tr 17, 13 baptismum Tr 17, 9 ; 17, 12 erc. baptizare Tr 17, 37 efc. in nomine Patris Filii et Spiritus Sancti Tr 5o, 6 basilica (Chrisfiano semsu — domus ecclesiae) Li 563 ; 669 erc. basilica ecclesiae Li 670 Bassus iudex Li 745 beatitudinis uox Tr 19, 21 ad beatitudinem peruenire Tr 19, 35 beatitudinis praeconium Tr 19, 36. futura perpetua beatitudo in regno Christi Li 235 blasphemare Tr 12, 27 ; 19, 46 erc. blasphemus Tr 19, 49 Bonosus presbyter L; 684 caecutire Tr 43, 19 ; 45, 28 caelestis gloria Tr 1, 8 conuersatio L; 849 caelestia. documenta Li 951i caelestia possidere Tr 1, 4 caelorum regnum Tr 51, 3o efc. in regno caelorum non nisi adoptionis filii sunt Tr 19, 48 tertii caeli conscius Paulus Tr 15,9 uita in caelis constituta Li 794 calculo, onis Tr 11, 23

calculum dare ueritati Tr 5, 5 calumniati ex nihilo Tr 28, 46 Campania Li 215 ; 226 ;,545

capacitas : intra capacitatem oris linguam reuocare Li 561

capitulum — caput Tr 1, 11; 3, 28 erc. Caralitana ciuitas I. 198 caro

Saluatoris

Tr

17, 4

carnis

et

sanguinis intellegentia Tr r9, 55 dignus carnis et sanguinis TT 19, 38 infirmitates carnis adsumptae Tr 32, 3; 32, I9 efc. caro nostra in carne Christi didicit releuari Tr 32, 27 substantia carnis et animae est totus homo per naturam Tr 53, 61 carnis concupiscentia Li 927 ; side Christus catholicus subs/an? Li 738; 817 erc. catholicae ecclesiae sensus Tr 2, 8 catholica fides Tr 15, 45 ; 8, 22 Co 9; Li 133 eic. ad fidem catholicam reuerti Li 463 catholica disciplina Li 681 catholicum nomen Lj 581

ET LOCVTIONVM catholica uindicare Li 544 —catholicos — -us Lj 843 causa Dei Tr 51, 13 ; Li 165 efc. causa fidei Tr 1, 27 ; Li 1126 Centumcellae I; 225 chrisma Saluatoris Spiritus Sanctus, id ipsum et uirtus Dei Tr 40, 5 chrismatis unctio Tr 39, 14 ; uide unctio Christianae religionis fides Li 26 Christianae religioni Deus consulit etiam per aduersarios religionis suae Lj 451 Christiana conscientia Lj 531 Christiani nominis appellationem perdit qui Christi non sequitur disciplinam Li 766 christus apud Latinos unctus siue linitus interpretatus est 39, 6; uide unctio, sacerdos

Christus Filius lesus Verbum [wide Deus, Spiritus Sanctus] : Artianorum dicta de Christo Tr 2; 29, 1;

30, 5;7,50; 8, 4; 12, 16 ; 15, 19; 16, 14; 20,35; 25, 15 25, 37 135 55 38, 4; 41, 3; 43, 5 ; "ide Arriani,

Arrius; Christus sapientia Dei T* 2, 26 ; 29, 16; 47, 32 efc. sapientia uirtus uerbum Dei fr 311 fon factura Tr 3, 16 sqq. ;29, 20 aetetnus Tr s5, 15 sqq. Verbum non loquentis officium Tr 4, 21 Chri-

stus Filius Dei semper fuit, semper inseparabilis a Patre, semper Deus Tr4,8;9,3 ef passim sine initio Tr 4,10 .semperest [r4,18 nonerat quando non erat Tr 4, 19. non ex nullis exstantibus

Tr 4, 20; 28, 3

semper apud Patrem Tr 4, 20 non. creatura qui semper Deus per quem uniuersa creatura est Tr 4, 21 per eum omnia facta sunt Tr 4, 23 ; 5, 14 infectus Tr 4, 26 non factus per se Tr 4, 28 testimonium Iohannis Euang.de Christo 3; 4; 9 testimonium Pauli de Christo 5 ; 8 semper Deus et aequalis Patri Tr 5, 1 ; 17, 47;36,37 uere homo cum formam serui accepit Tr 5, 9 ; 17, 47 ; uete

Deus cum in forma Dei esse perhibetur Ir 5, 10 3:17; 4758527 uerus Deus Tr$, 15; 12,3127, »6 |)per eum et in eo omnia facta Tr 5, 19;

29,6

testimonium Moysi de Chris-

to6;7;8

omnia ex Deo facta per

Filium Tr 6,2 persona Patris persona Filii Tr 6, 7 sqq. uisibilia omnia et inuisibilia facta per Filium Tr 6, 14. factor non factus Tr 6, 21 Pater et Filius non unius personae e;7,4:9,34 neque diuersae deitas Ir 7, 5 una deitas Patris et Filii

AD FAVSTINVM

319

'una

uetus Filius Tr 12, 32 ; 17, 26 ; 20,

uirtus Patris et Filii Tr 7, 8 ; 15, 5o Christus in opere Deo consors adhibetur Tr 7, 9 Christo una imago

17; 25 Vetbum Dei substantiuum Tr 12, 43 unitas substantiae et deitatis in Patre et Filio Tr 12, 47

cum Patre T 7:7. 115:75365:7,205:8,

Filius loquitur secundum praeceptum Patris: huius obiectionis explicatio Tr 13, 12 sqq. eadem operatio Patris et Filii Tr 13, 39 sqq. Pater et Filius unum secundum indifferentiam substantiae Tr 14, 5 unum uoluntate substantia diuinitate Tr 14, 12 Sqq. ; 15, 26 ; uide uolun-

Jt35 85:95:59 5:22; 9.550,:5.020.

21;9,5 efc. Filius imago Patris Tr 15,53; Mideimago non filius adoptiuus Tr 7, 11; 24; wide adoptiuus

Pater et Filius Deus et Deus non tamen

duo dei Tr 7,:26;

8, 16 erc.

Sabellius defendit unam personam Patris et Fili Tr 7, 28; 12, 13 impietas in Filium tendit in Patrem Tv 8,53 unum Deum nouit dicere fides catholica non tamen ut Filius negetut esse quod Deus est Tr 8, 22 sqq. sicut Deus Pater est ita et Filius Deus est Ir 8, 24 eadem forma Pattis et Fili Tr 9, 5 e£ passim glotia Filii non alia quam quae Patris est Tr 9, I5 ; si Christus est unigenitus a Patre non est Filius adoptiuus TT 9, 17 solus unigenitus TT 9, 19 e£ passiz ; 29,4;19,35 inFiliiimagine imago Patris signatut Ir 9, 29. Sabellius dicit Patrem se ipsum esse qui sit et Filius Tr 9, 31 Pater qui genuit, Filius qui natus est Tr 9, 32 nulla diuersitas in Patris et Filii substantia 1r9,35;47,31 in uisione creatutae Pater non uidetur, de inspectione Filii uidetur Tr 10, 3 sqq. qui uidet Filium uidet Patrem 10, 2 &£ passiz uere Filius de Deo Patre natus est Tr1o,8 ubiest Filius est Pater Tz Io, I3 Christus non creatura sed creator Tr 10, 24; 11, I2.

Christus

Deus sine initio sempiternus inaestimabilis inuisibilis incotruptibilis indemutabilis Tr 10, 25 ; 11, 4 € passim 30,1; 31,2 $q0q0; 149,55 pet omnia talis qualis Patre est Tr 1o, 27:091, 14:522,' 728qq'. Patet; petfectus genuit Filium perfectum Tr II, 2 omnia quae sunt patetnae deitatis et uirtutis habentur in Filio Tr11,6;36,29sqq.; 37,30 Patet in Filio et Filius in Patre Deus in

Deo Tr 11, 7; 13, 47; 31,37

una

substantia Patris et Filii Ir 11, 9;

12, 8 una cognitio Patris et Filii Tri 9 unum lumen Patris et Filii Tr11,27sqq. Pateret Filius lumen sempiternum Tr ir, 34 Pater lumen Filius lumen, unum tamen lumen Patris et Filii Tr 11, 41 Pater et Filius unus Deus non secundum portionem Tr 12, 5 unum sunt secundum deitatem non unus secundum personam Tr 12, 11 Chtistus

tas;

unitas

substantiae

diuinitatis

uoluntatis Patris et Filii Tr 15, 44 indemutabilis et inconuertibilis substantia et uoluntas Patris et Filii Tz 15, 47 Filius uoluntas uirtus sapientia Patris Tr 15, 15 sqq. in Deo non aliud est sapientia aliud uoluntas Tr 15, 65; uide Deus, homo Iesus ut homo peccator accessit ad baptismum, cum peccata ptoptia non haberet Tr 17, 9 sqq. consummat sacramentum baptismatis in homine adsumpto

Tr 17, 14

testimonium

Patris de Filio 17; 18 fides utriusque substantiae, id est Dei et hominis, commendatur in Chtisto Tr 17, 32 Filius Dei expressit hominis uefitatem Tr 17, 34 Ssqd. non coactus sed sponte Filius Dei factus est Filius hominis Tr 17, 41 sqq. ; 18, 7 auctoritas pat in Patre et Filio T7 18, 36 Christus Filius Dei naturaliter Tr 19,9 filius hominis qua beneficus nobis praestitit Tr 19, 10 Do-

minus et Deus Ír 19, 29; 31, 33 ptopheta putabatur Ir 19, 43 nomen Filii unigeniti non habet socios Tr 20,15 Filius in sinu Patris est Tr 20,20 sqq. Deus dedit Filium pro mundi redemptione et dilectione Tr 20, 27 ; 21, 8 e£ passiz si Chtistus creatura est, nihil contulit mundo Tr20,29 sicteatura, seruus est nec

potest redimere ad libertatem Tr 20, 31 oblatio Patris conpatratur cum oblatione Abrahae Tr 21 ;22 Abtaham et Isaac figurae Patris et Filii Tr

21,26 sqq. Deus gessit multo plus quam Abraham dans Filium pro

mundi dilectione Tr 21, 39 Filius natus a Patre ex ptoptietate naturae Tr22,5;28,2;29,20e/c. Christus mottuus est pro impiis et peccatoribus Tr 23,4 sqq. sine initio de Patre natus, habuit humanam sortem initium natiuitatis Ir 23, 18 sqq. aequalis Deo in forma Dei, accepta forma setuili factus est minor non

420

INDEX VERBORVM

ET LOCVTIONVM

solum Patre sed angelis et hominibus

tum obauditionis in Christo saluan-

Tr 23, 20 secundum naturam susceptae humanae animae pasus est mortem crucis Tr 23, 24 Christus

totum

gaudium Abrahae et omnium sanctorum Tr 25,25 uera uita Tr 23, 28 secundum carnem mortuus Christus,

occultata diuinitate Tr 23, 29 uitam aeternam praestat in caelis credentibus se Filium Dei Tr 23, 32 ; 24, 15 e passim Filius solus a Patre natus ceteri omnes facti ut a conditore Tr 25, 22 Patris est generare, Filii nasci Tr 25, 32 Christus propter nos incarnatus et passus est, et resurgens adsumpsit nos Tr 26, 15 sqq. dedit nobis Spiritum Sanctum, id est intellectum bonum in quo uerum cognoscimus Tr 25, 25 sqq. Christus probatur uerus Deus de ueti Filii nomine Tr 27, 14

uita aeterna, ideo

Deus Tr 27, 15 resurrectio nostra Tr 27, 19 sqq. de Virgine nasci dignatus est Tr 27, 21 nemo de angelis qualis Filius Tr 28, 18 interpretatio psalmi 109, 3 Tr. 28, 25 Sqq.; 29 uerus Pater in significatione uteri gignentis Tr 28, 51 propietas Patris ad Filium et Filii ad Patris Tr 29, 14 Filius omnipotens 30 una omnipotentia Patris et Filii 30, 2 sacramentum incarnationis Filii uel suscepti ab eo hominis Tr 30,3 opera Patris facit et Filius Tr: 30,9; 36,28; 31, 6sqq.

missus est

a Patre ut positis in captiuitate subueniat Tr 30, 23 e? passim non duo omnipotentes quia una est omnipotentia sicut et una deitas et quicquid omnino diuinae substantiae est Tr 31, 18; 31, 39 Filius Deus Israel Saluator Tr 31, 39 Pater differt a Filio quod ille Pater et hic Filius, ille genuithicnatusest Tr 31, 41 Filius factus homo in terris uisus est, naturam hominis sine peccato exercens propter nostram salutem Tr 31r, 53 Christus, secundum quod Deus est, inpassibilis Tr 32, 6. si quid infirmitatis et humanitatis legitur in Christo, non deitas eius uiolata credatur, sed natura suscepti hominis Tr 32, 8 ef passim non desunt qui negent eum nostram gestasse corpulentiam Tr32,18;36,6 quodin Adam non est de inob5oedientia seruatum, in Christo homine de oboedientia seruatum est Tr 532, 33 sicut per unius hominis contemptum peccatores constituti sunt multi, per sacramen-

tur multi Tr 32, 38 hominem

Christus qui

saluare

uenetat,

totum suscipere debuit, id est ani-

mam et carnem Tr 33, 1 sqq. liberat in se hominem ab infirmitatis et passionibus Tr 33, ro generatio qua a Patre generatus est, inenarrabilis Tr 34, 7. Deus et homo 34, t5

minor Patre ut homo 35; 36, 58 non desiit esse Verbum posteaquam caro factus est Tr 36, 1 sqq. habuit ueram carnem non putatiuam Tr 36, 6 Verbum factum est caro non demutatione diuinae substantiae Tr 56, 8 caro factus suscepit officium ministrantis Tr 36, 15 Verbum factum cato mansit in suo statu Tr 37, 4

exinaniuit semetipsum per occultationem diuinitatis Tr 37, 6 dicere possumus Patrem maiorem Filio de solo sacramento generationis Tr 37, 26 secundum substantiam aequales Pater et Filius Tr 37, 3o Pater genuit ex se nihil minus quod ipse est, plenitudo existens plenitudinem genuit Tr 37, 32 sqq. non Deus sed Pater maior Filio Tr 37, 36 Filius dicitur factura ut homo 38 ut Deus inpassibilis et inuiolabilis, passus es ut homo T7r.38, 13 sqq. ut Deus non expectat promotiones Tr 38, 20 Filius Dei factus est Christus cum illa forma seruilis, quam acceperat de Adae peccato, liberata est Tr 30, 25 Christus in adsumpto homine multo firmius reuocauit dominium quod Adam amiserat Ir 38, 26 Filius factus est Dominus cum populi eius dominio salutari se subdiderunt Tr 38, 30 sqq. lesus uerus Christus uerus rex et sacerdos non secundum ordinem Aaron Tr 39, 8 sqq. wide Aaron sacerdotium Saluatoris non transfertur in alterum eo quod ipse sacerdos iugiter perseueret Tr 39, 17 Christus spiritaliter unctus Tr 39, 22 simul rex et sacerdos Tr 39, 21 sqq. ; uide sacerdos legem uenerat adinplere Tr 39, 27 unctus oleo laetitiae, id est Spiritu Sancto Tr 39, 29 ; 40, 5 unctione Spiritus Sancti et uirtutus Dei Christus secundum carnem factus est Saluator et rex et sacerdos in aeternum 490, $5 sqq. Christus passus est qua homo non qua Verbum, etiam si Filium Dei passum esse quadam ratione dicamus Tr 40,16 sqq. non substancia Dei

Verbi facta est sed Verbum factum

421

AD FAVSTINVM est Dominus

et Christus Tr 41, 12 sqq. factura in Verbo est sed in eo quod cato factum est Tr 41, a2 Verbum fit Dominus eorum qui se ei mancipant Tr 42, 1 sqq. factus est rex eorum qui regno mortis ulterius non tenentur adstricti Tr 42, 1; cum fungitur pro nobis sacerdotis officio, Verbum factum est Christus,

defensor et aduocatus pro nobis Tr 42,19 ut Verbum est rex ante aeua aeuorum Tr 42, 34 solus purissimus sacerdos 1r 42, 22 omnipotens quod potest continere omnia quae facta sunt Tr 42, 35 Sapientia

prius genita quam creata Tr 44 sapientia cum semper substantialiter fuerit, creata est secundum dispensationem initium uiarum Domini Tr 45, II Sqq. ; 46 ; 47 ; uide sapientia uerum uocabulum Patris et Filii et Spiritus Sancti Tr 48, 33 sanctitas una Patris et Filii et Spiritus Sancti Tr 48, 27; uide Spiritus Sanctus credimus Patrem, qui non sit Filius et Filium qui non sit Pater Co 11 sqq. qui tres substantias Patris et Filii et Spiritus Sancti confitentur, tres deos confitentur Co 26; Li 1046 Chtistus uerus sempiternus tex et dominus omnium regum lI; 76 in tftegno Christi perpetua beatitudo et beata habitatio Lj 170; 235 ; 1130 Chtistus uetus et potens iudex l7 3530 uenturus iudicare uiuos et mortuos Li 331: Chris pax L4 s$1x disciplina Li 767 magisterium Li 778 Filium Dei negare Li 522 in Chtisti nomine uirtutes operari I; 800 Christi sacra uirgo Li 9o3 Christi seruus Lj 1033 natus secundum catnem in praesepio iacuit 17 1107 circa fraternitatem incubare IL; 970 circumuentio Li 24 claudere summas Tr 19, 5 cleticus I; 710 e/c. clericorum turba

Li 864 Clementinus 296

uicarius in Hispania I

coaptare quaestiones Tr 54, 58 coartate ad uocem L/ 527 coartatio temporis T7 48, 5 cognitio una Patris et Filii Tr 11, 9 sqq. non una cognitio creatoris et creaturae Tr 11, 10 cognitor — qui cognoscit Tr 17, 22 commendare

dilectionem ad mundum

Tr 20,27 mundo Tr 20, 358 caritatem in nobis Tr 23, 5 intellegen-

tiam Tr 28, 57 sensum Tr 45, I impia uerba Co 5 commentati impietates aduersus Filium Dei L; 94 commissio peccati Tr 38, 25 committere impietatem L; 179 sactilegium IL; 803 multa impiorum commissa sunt in Macarium Li 692 communicate (Christiano sensu) cum -abl. Tr 51, 28 efe. communicare -dat Lii 68 ; 286 etc. communio haereticorum et praeuaricatorum Tr 51,8; Li 539. nefatia I; 291; 539 adulterina Li 953 maculata IL; 380. ecclesiastica I; 107. petfidiae Li 987 unius formae Tr 7, 36 sacra communio catholicorum

li 945

sactae

communionis

consortium Li 985 se nionem tradere L.; 948 munionem postulare IL; commutare ueritatem in Tr 24, 22

in commulaicam com448 mendacium

comparatio [uide ablatiuus] anterior Jgenit Tr 5, 25 ; multum generosior L;

924 multum commendabilior Tr 22, 21 quanto fideliter — quanto fidelius Li 981 concatenatio : uel ex obliqua concatenatione L; 1057 concupiscentia carnis ILL 927 condecotare — decorare IL; 925 condicionalia enuntiaa : uide consecutio Zemporum

conditio creaturae Tr 15, 24 conferre : ut quod factus est susceptor

et tefugium uideatur contulisse quod factus est Tr 46, 15

confessio pia Tr 11, 22; $0, 531 efe. communis Tr 1, 44 fidei Tr 2, 4 eic. ueri Dei Tr 12, 32. cordis Tz I9, 31 cteatutae Tr $0, I1 confessionis meritum LL; 478 per confessionem T7 8, 25 in confessione dicere Tr 8, 22 confessot Li 463 ; 476 erc. confidentia naturae Tr 18, 45 confiteri Deum TT 1, 32 er. confragosa uita I; 879 coniunctiuus : uide modi conpendium : ad conpendium proban-

dae diuinitatis Tr 50, 32 conpetens sermo Tr 12, 45 conponere quaestiones Tr 24, 7 consciens ad iniustitiam IL; 606 conscientia Christiana L7 551 conscribere inzrans. Li 29 ; 61 efc. fidem Co 5; /i 100 consctiptio fidei Li 147 conseculio temporum : formae rariores : si

422

INDEX VERBORVM

Christus de adoptione filius est, cum statet ... dicisset Tr 18, 28 ne usutpates ... ut sit ... subsequitur T7 7, 19 interpretatur ... ut crederetur Tr 12, 15 ne uideretur ... ut ostendat ...

praemisit Tr 13, 26 subscubuiti ... ut interseras ... quo excluderes TT 15, 35 sufficit ut profiteretur Tz 18, 33 cum deberet ... affligit I; 34 damnant ... qui uiolent ... si pateretur Li149 cognoscite ... ne quis putaret Li 535 quid mirum ... si affligeret ... quarum affligit L; 896 consignare (— signate) olei unctione Tr39,4 uetitatem Tr 21, 28 conspitate pia confessione contfa haefeticos.Li 1119 sicuti sanctos legimus conspirasse 1L; 882 Constantinopolitana urbs L 72 Constantinus Li 65 sqq. Constantius" 1.7 127; 3535371 0£c. haeteticus imperator Lj 184 patronus haereticorum LL 773 constituo : uita in caelis constituta L7 794 peccatotem constitui Tr 32, 38 consttingi (— coniungi, ligari zzerali sensu) Li 1057 contemplatio Christi L7 8 conuenite de -- ab/az. Li 371 conuersatio caelestis I. 849 sanctissima L; 855. Deo placita Tr 48, 18 conuettibilis Tr 15, 19 ezc. copulare -- daf. Li 509 ; 1071 cordis tacita interptetatio Tr 19, 26: confessio Tr 19, 31 in cotde credere Tr 19, 36 in corde habere quod 4- eomiumc? Tr 19, 25 cotdis speculator Li 1111 Corduba Li 279 cotpotaliter unctus Tr 39,22 agete Li 631 1 cotpulentiam gestare T7 32, 18 corpora obsessa Li 227 de obsessis cotporibus daemonia eicere I; 697 in cotporte esse Li 573 cottigere — se corrigere Tr 19, 50; Li 552 cotroborare in honore Li 529 create : 4ide cteatuta, facete creator Tr 7, 35 ; 10, 24 efc. uidetur de inspectione cteaturae TT 10, 4 nec una cognitio nec una substantia cteatotis et creaturae Tr 11, 1o creator Deus Tr 22, 14; uide Deus Attiani Patrem creatorem Filium creaturam interpretantur Tr 25, 40 creatura Tr 2, 29 ; 4, 21 efe. uniuetsa creatura Tr 4, 21; 4ide cteatot cteatura rationabilis in natura habet posse declinare a bona uoluntate Tr 15,

ET LOCVTIONVM 6 sqq. totius creaturae dominus Christus Tr 15, 19 cteatuta omnis uertibilis et mutabilis Tr i5, 22 creaturae conditio Tr 15, 24 creatura ex factura consistit Tr 16, r9 nulla creatura uidet Deum secundum

quod Deus est TT 20, 9 omnis cteatuta seruili conditione censetur Tr 20,30 mundus cteatuta est Tz 20,28;22,13 ctedetre in creaturam est diuinitatis offensio Tr 24, 16 creatutae suspicio Tr 24, 49 in nomine creaturae ne quidem uitam tempofalem potest quis adsequi Tr 24, 55. lucidiot creatura Tr 29, 18 Filius natus ante omnem creaturam Tr 28,21

aliud est dicete creari sa-

pientiam aliud est dicere quod sit creatura Tr 46, 2. non omne quod creatum est creatura dicendum

est,

licet omnis creatura sit creata Tr 46, 4 Sqq. nemo de creaturis uetus Deus T7 49,11 omne quod est, diuinitas aut creatura est Tr 50, 35 ctedere isirats Ir 1, 1345; 1, 165 1, 42

efc. ; credere in -- accus. Tr 1, 5 ; 24, 14; 38, 30 efe. credere Christum

Filium Dei I7 23, 32. credere Patrem Co 11 pie credere Lj 1045 credulitas Tr 24, 42 crescere in rebus humanis Tr 1, 3 crucifigere Tr 23, 32 efr. crucis mots Tr 18, 48 ; 23, 29 culmen : in culmine esse 177 621 cum -- indicat. pro coniunct. Tr 11, 5;

II, 30; 12, 10; I5, 27; 15, 435; Li

160; 183 erc. . cum Modum actionis significans saepius adbibetur Li $90; $74; 602; 6535; 665 ; 723 ete. cumulus : ad cumulum perpetrati sactrilegii L; 677 daemonium [zide Satanas] : daemonii sacrificare Li 247 daemoniorum doctrina idolatria et haeresis Ii 248 daemonia eicere de obsessis corpotibus Li 698 Damasus episcopus Li 7o1 sqq.

Danihelus L; 990 datiuus : uerba cum datiuo : praeiudicare (2 nocere) Tr 41, 11; L£ 468 | ptospicere Tr 42, 26 communicare IL; 68; 286 efc. copulate Li 509 efc. diripuerunt uasa Lucifero L; Io04 episcopum otdinatum plebi q3342

dator bonus Tr 26, 25 Dauid Tr6, 5 de : conuenire dealiquo L; 371

geni-

423

AD FAVSTINVM tus, natus, generatus de Tr 2, 12 ; 2, 20; 8, 7; 15, 21 efc. factus, substitutus de nihilo Tr 2, 20 ; 15, 20 efc. de caelis Tr 17, 6; 17, 22 ex.

de uoce euolate Tr 15, 33 liberate de peccatis Tr 22, 28 de mortuis resurgere Tr 26, 16 de Patre esse Tr 37, 55 de Patre progenies TT 45,22 deexilio Romam pergere L; 549 de impietate corrigere Li 552 deepiscopumlaicumfieriL;913 de Aegypto episcopi L; 228 de Triueris episcopus L; 195 Lucifer de Sardinia L; 198 Maximus de Neapoli Li 215 Osius de Corduba L; 279 ; efc. insir. praesumere de uiribus Tr 1, 35 fiduciam habere de patrocionio Tr z, 36 probare, concordare de capitulo Tr 4, 8; 8, 16 de adoptione filius Tr 9, 14 e/z. de inspectione uidere Tr 10, 5 inflatus de littera Tr 11, 17 manifestare de capitulo Tr 12, 5 delapide uincete, percutere Tr 16, 5; 17, 1. de conscientia uindicare Tr 18, 46 decorde diligere Tr 23, 14 de conscientia reus Li 308 de occasione conuincete Tr 29, 53 Patrem maiorem de sacramento generationis T7 37, 27 de hoc loco supetate Tr 43, 35. de dictionibus intellegere Tr 27, 1. de nomine ptobate Tr 27, 14. sacerdos de testimonio Patris Tr 39, 12. de inoboedientia seruare Tr 32, 33. de beneuolentia prouocatum TT 48, 10 reus de societate Tr 51, 10. de superstitione communicare Tr 51, 27 de merito pretiosus L:/ 263 de euangeliisfacrus est confessor [477 de subscriptione paenitere I; 680 de edictis gloriari Li 1047; efc. part. una de sapientissimis Tr r, 6 ere. nihil de saeculo habere I; 885 aliqua de feminis Li 983. unum de duobus Tr 16, 20 unus de filiis Tr 20, 13 nemo de angelis T7 28, 18 nemo de creaturis Tr 49, 11 unus de illo numero L; 847 cui de his partibus Li 255 de euangelio testimonium opponere Tr 3, 9 de Genesi testimonium loquitur Tr 8, 17 de scripturis uno testimonio conptobemus Tr 28, 4 ; erc. debitum dilectionis 17 22, 18 declinare a bona uoluntate Tr 15, 7 declinatio : uide ablatiuss, episcopus, catholicus, Danihelus deferre — honorem deferre Li 619 deitas Tr 7, 5 e£. una deitas utriusque personae Tr 7, 8; 15, 34 e/c. Patris

GcUEMIt. [0473883059825 312 0062; omnia quae sunt paternae deitatis habentur in Filio Tr 11, 6 Pater et Filius unum secundum deitatem Tr 12, Io. deitas Saluatoris Tr 17, 25 Spiritus Sanctus eiusdem deitatis cum Patre et Filio Co 19 ; z/de Deus diuinitas Christus Spiritus Sanctus deliniare (ex coniecfura) certas summas Tr8,r delinquentia sermonis Tr 51, 4 delusio : in delusionem tradete I 430 demutabilis Tr 36, 1 ezc. denique — nam Tr 4, 17 ; 28, 41 ; 43, oS UIETATS EDO2 ETOSRÉTZ: densare fidem Tr 27, 5 deponete postulationem — postulare Li 673 deputare initium alicui Tr 2, 18 designare in se natutam hominis Tr 32, 12 determinare — statuere I; 275 deuotionem consecrare Christo I7 120 deuotio sacramenti L 1059 Deus [side Chtistus, Spiritus Sanctus deitas diuinitas] : gratia Dei T7 3, 5 ; 16, 9 e£. omnia ex Deo per Filium Tr 6,2 Deus et Deus non duo dei 7512654185

20513,

T4 sdqo*

unutn

Deum nouit dicere fides catholica Tr 8, 22 non tamen ut Filius negetur esse quod Deus est 17r 8, 25 plures filii Dei adoptiui Tr 9, 16 de Deo sacramentum Tr 11, 23 inuisibilis inconptehensibilis inaestimabilis T7 IIl, 4 uerum]lumen Tr 11,4 sempiternum lumen ir, 33 Patet et Filius unus Deus non secundum pottionem Tr 12, 5 uoluntas Dei et cuiuslibet pariare non potest Tr 14, 21 Dei uoluntas natutalitet bona efc. Tr 14, 24 ; 15, 21 : uide uoluntas in Deo non aliud est uoluntas aliud sapientia Tr 15, 62 wide sapientia Deus sine initio bonus perfectus inconuertibilis Tr r5, 11r : uide filius adoptio Deum nulla creatura uidet secundum quod Deus est T7 20, 9 Dei dilectio commendatur ad mundum Tr 20, 26 dedit Filium pto mundi redemptione Tr 20, 27 pet omnia inaestimabilis Tr 21, rz Deus creator TT 22, 14 dilexit mundum peccatotem r 22, 27 commutare ueritatem Dei in mendacio Tr 24, 22 Deus non subsistit membrorum pattiumue conpositione Tr 28, 5o semplex Tr 28, 31 totus idem secundum substantiam Tr 28,32 Scriptura cum uult nobis

424

INDEX VERBORVM ET LOCVTIONVM

Dei fabricatotis ueram intellegentiam commendare, ex his quae nouimus loquitur dicens opera manuum eius esse caelos uel unamquamque creaturam Tr 28, 36 Deus uolens ex se Datum Filium demonstrare

dixit quod eum ex utero genuerit Tr 28,44

Deus uetus conditor in signi-

ficatione opetis manuum uerus Patet in significatione uteri gignentis T7 28,50 in Deo non id ipsum facere et generare Tr 29, 5 Deus israel

Christus Tr 31, 39.

Deus in Deo

est Ir 31, 37. sacramentum exinaniti Dei Tr 537, 25 quomodo Deus fiat protectot et adiutor Tr 41, 16

Sqq. peccati sersuus non potest esse Deisetuus Tr 42, 9 Deus factus est

susceptor et refugium, non tamen factuta est Ir 46, 12. substantia Dei

sempiterna Tr 46, 19 Deus numquam fuit sine sapientia Tr 47, 29 nemo de creaturis uerus Deus Tr 49,

ii solus Deus naturaliter Deus et uetus Patet sine initio et fine T 49, 12 sqq. uocabulum ueri Dei solus obtinet Deus Tr 49, 25 ttes deos confitentut qui tres substantias Patris et Filii et Spiritus Sancti confitentut Co 26 Deus consulit religioni Christianae etiam pet aduersatios Li 451 in Deo fidelis L; 665 Deus uetus speculator cordis I; 1111 dii multi sunt dicti sed non sunt uere dii Ir 49, 1. usurpatione impia Satanas daemonia eorumque similes diiuocantur Ir 49, 2 homines dicti sunt dii, sed non sunt uere dii T7 49, 4 diidicti sunt sancti ex gratia Dei, cum in eis inhabitet Spiritus Sanctus Tr 49,8 excidunt de hoc uocabulo si non perseuerent ambulare in uiis Domini T7 49, 11 diabolicus furor Tr 11, 15 diabolus [wide Satanas]: olim angelus TIr15,2 amisit bonam uoluntatem ptoptii arbitri agitatione TT 15, 3 ex factura subsistit nec naturaliter deusest Tr15,4 diabolispiritus T7 19, 55. diabolus fauet impiis, quia impii ei fauent Lj 708 diacon L; 840 efc. diaconus L; 992 dicere ad -4- accus. Tr 10, 17 ; 13, 21 e£c. dies iudicii L; 105 dignantet Tr 47, 27 dignus 4- gemef. Tr 17, 37 -- infin. Li II3I dilectio Dei commendatur ad mundum per Filium Tr 20, 26 dilectionem

habere ad Deum TT 20, 34 dilectio mundi, dilectio Dei T7 21, 8 ; 21, 18 dilectionis debitum T7 22, 18 di-

lectio diuina Tr 23, 15 dilectio in Deum Tr 23,535 inundatio diuinae dilectionis Tr 23, 35 dilectionis sacramentum — 1724,6 dilectio dominica Tr 26, 12 diluuium L; 609 Dionysius Mediolanensis episcopus I7 205 diripuetunt uasa Lucifero L; 1004 discretio Tr 11, 42 disciplina salutatis Tr 32, 40 catholica Li 681 Christi Li 767 discutere testimonium Tr 23, 1 uerba Tr 45,2 sectas Li 1050 dispensationis humanae mysterium Tr 47, 26 secundum dispensationem Tr 45, 12 dispensationem adsumete Tr 47, 26 diuetsitas naturae Tr 7, 356 diuinitas [z;de Deus deitas Christus] : diuinitate unum Pater et Filius Tr 14, I7. diuinitatis unitas in Patre et Filio Tr 15, 46; 30, 39. diuinitatis fides Tr 18, 1 diuinitas in Christo Tr:8,4 offensio diuinitatis credere in creatutam Tr 24, 16 diuinitatis intertuptio Tr. 37, 1 occultatio 37, 6 aequalitas Tr 37, 10 diminutio Tr 37, 19 diuinitas Spiritus Sancti Tr 50, 19. omne quod est aut diuinitas aut creatura est Tr 50, 35 Spiritus Sanctus res diuinitatis Tr 50, 37 diuinitas — Deus Tr 51, 29 diuinus timor L; 121 dilectio Tr 23, 15 doctot impietatis Tr 21, 33 gentium JC Sl doctrina euangelica Li 468 e/c. dolere perfidiae Li 485 dominica pronuntiatio Tr r3, 17 e£. dilectio Tr 26, 12 uestigia L; 880 Dominus totius creaturae Christus Tr 15, 19. Domini signum T7 16, 10 Dominus et Deus Christus Tr 19, 29 Dominus maiestatis Christus Tr 23, 32; uide Christos in uiis Domini ambulare Tr 49, rir Dominus Spiritus Sanctus Sanctus Tr 50, 24 Christus dominus omnium regum Li 76 in Domini pace requiescere L; 220

dubitare 4- zzfin. Li 107 ; 263 ; 478 dubium esse -- i5fin. Ir 1o, 29

dutitia fidei indomitae Tr 13, 35

ecclesiae, catholicae

sensus

Tr 2, 8

sancta ecclesia Li 35 efc.

in eccle-

425

AD FAVSTINVM siam recipere I; 67 ecclesiarum possessio Li 163 ecclesiae possessiones Li 435; 540 utinam numquam possessiones ecclesia possedisset ut apostolico more uiueret Lj 435 ecclesia — templum, domus ecclesiae Lj 651; 675 efc. ecclesiae basilica Li 670 ecclesiastici uiri Tr 50, 25 pax Li 482 L 1070 officium L/ 971 communio " effugare Li 1098 Eleutheropolis Li 902 Eleutheropolitana ciuitas Li 972 ; 993 Hliberitana ciuitas Li 287 ellipsis : negauit factum Tr 5, 22 si didicisset factum Tr 6, 22 suffici probatum TT 34, 1 aduertiti synodum coeptam L; 176 inde est quod Gregorius nec in fugam uersus nec passus Li 355 ; saepius est, esse efc. omittuntur. Emetita Li 386 enim — autem L7 1021 efr. Ephesius Luciferianorum episcopus

Li 741 ; 938 sqq.

Epictetus de Centumcellis episcopus Li 223 episcopalis honor Li 519 auctoritas Li 547 nomen Li 324; 4351 episcopatus Li 321 ; 325 efc. episcopum otdinate Li 424 e/c. episcopi infideles L; 513 ^ Aristoteles haereticorum episcopus 1r 27, 9 nonnullus episcopos Artiani laicos fecerunt et denuo episcopos otdinauerunt Li 421 sqq.; 858 ille bis episcopus L; 856 episcopos — -us Li 843 esculentia carnis Li 694 esse de Patre Tr 37, 25 non est expectans Tr 58, 21 sint tuentes L; 1041 erat quando non erat I7 2, I4 ; 2, 51 e£c.

et non Tr 12, 26 ; 12, 47 ; 19, 17 ec. et nusquam Tr 24, 25 euapgelista Tr 3, 21 e/c. euangelicus latro Tr 1, 32. sacramenta Tr7,535 tatio Liir4 fides Li 192 auctoritas Li 465 doctrina Li 468 efc. femina Li 984 traditio I; 988 euangelico more scribere I; 786 euangelia concordant cum Moyse et apostolis Tr 8, 17 de euangelio testimonium Tr 3, 9 euolate de uoce Tr 15, 55 Eusebius a Vetcellis episcopus L7 205 Euthychius haereticus Li 993 sqq. ex tunc Liroo6 ex tribunis Seuerus (2 qui tribuni munere functus erat)

Li 945 51

exanimatio L/ 947 exercere potestatem Tr 34, 21 infirmitatem hominis, carnis Tr 32, 15 ; 32, 19. impietatem TT 8, 4 naturam hominis T7 31, 54 ;34, 34 exhibitionem decurionum postulare Li 661 exigere in numerum laicorum Li 425 exiguus homo L/ 12

existens (— dv, ómndpycv) Tr 8, 29; 9, 18 ; 11, 33 ; 12, 29 ; L1 848 etc.

exotbitare a legibus I 629 expauesete J- zzfim. Li 1110 expressio ueritatis Tr 23, 9 expedit ut J- coniunct. Li roro

exprimere ueritatem hominis T7 17, 38 fidem hominis Tr 17, 47 fidem diuinitatis Tr 18, 1 exsecutio naturae et disciplinae Tr 32, IO non cognitio sed exsecutio L7 318 exstate (— esse) saepius adhibetur : Tr 4, 28 ; 10, 14 ; 51, I3 ec. ; ex nullis ex-

stantibus (d£ oi» óvrov) IT 2,15; 4,22 efc.

exteriores tenebrae Tr 27, 27 extollentiae modus Tr 34, 24 fabrica mundi Tr 6, 3; 6, 13

fabricator mundi Deus Tr 28, 55 fabricatus mundus TT 7, 1 factot Tr 5, 26 facere 4- infin. Tr 44, 20 ;Li 239 ; 293 ef.; fac quia -- indic. Tr 25, 6 facere ad causam Tr 22, 15 23, 2; Li 127 facete sacramenta I; 70$ apostolicas uirtutes Li 791 iustitiam Tr 42, 11 fieti secundum substantiam Tr 47, 19. factus de nihilo Tr 15, 20 oboediens TT 18, 48 e/c. ex nihilo Tr 20, 41 in similitudine hominis Tr 37, 17. quomodo uetbum fieri intellegatur de Christo T7 41, I2. ef passiz de Deo Tr 41, 16 sqq. non omne quod creari dicitur, quasi fiat in substantia intellegendum est Ir 47, 13. non id ipsum est hoc quod non erat omnino fieri et id quod etat aliquid fieri Tr 41, 15 sqq. factuta Tr 5, 16; 3, 20 e/c. ex factura subsistere Tr 15, 1 factura non in Vetbo est sed in hoc quod caro factum est Tr 41, 32 non omne quod factum est factura dicenda est, licet omnis factura sit facta Tr 46, 6

sqq. falsus sacetdos Li 653 Faustinus Luciferianorum presbyter L7

1131 fidelis (Chrisziano sensu) Li 453 ; 495 ete. laicus fidelis L; 55 C.C. LXIX

426

INDEX

VERBORVM

ET LOCVTIONVM

fides catholica Tr 8, 22 ; 15, 44 ee. dei confessio Tr 2, 5; Co 4 efc.

fisunt proptie ueti filii Tr 49, 28 sqq. af- — fiscalis fundus Li 278 ; 365 fectus Tr 1, r4 in causa fidei Tr r, —Flaccilla Augusta Tr zr, 1 regina Tz 27; Li 1126 se fidei copulare L; 1520) T25RT 978 fidem roborare L; 708 fidei ^ Florentius Hispaniensis episcopus L7 aemulatio L; 741 fidem catholicam 374 uenerare Lj 746 in fide perfectus — Florentius Ostiae episcopus L7 723 Li847 tecta etillibata fides IL; 869 forma serui Tr 5, 9 ; 17, 45 ; 37 pessim fidei catholicae uindex L; 9o5 fidei efe. forma Dei Tr 5, 105 8, 27; 17, obseruatio L/ 929; 685 libertas IL 47 etc. ; uide Christus formae unius 965 fidesin Deum Tr 1, 4. fidem communio Tr 7, 36 forma setuilis dirigere secundum Scripturas Tr 3, 17.22, 521:50540922 in Pfofba Det 27 infidemrecipete Tr 6, 14. fidei Chtistus est aequalis Deo Tr 8, 26

spiritalis obtutus TT 10, 23 fides diuina Tr r1, 25 piae fidei ueritas Tr 12, 23 fidei indomitae duritia Tr15,36 fidescatnis et humilitatis in Christo Tr 17, 19. fides utriusque substantiae Tr 17, 31 fidem hominis significare Tr 17, 33 fidem hominis, diuinitatis exprimere Tr 17, 48;18,9 fides diuinitatis in Christo Tr 18, 4 sacramentum fidei in Christo Tr 19, 7 fidei mysterium Tr20,2 fidem prouocate Ir 24, 37 fidem densare Tr 27, 51 fidei praeuaticatot Ir 51, 12 ;Li 275 efc. in fidenominis Tr 51,30 contrafidem sentite Co 25 fides Christianae religionis Li 26 fides apostolica L; 61; 192 fidem consctibere Co 5 ; Li 100 fidem uindicate lI i13 err. fidem

Christo

consecrate

I.;

eadem forma Patri et Filio Tr 9, 5 Sqq.;36,27 formaorandi T7 34, 27 ^ fortassis Tr 15, 47 ; Li 236 erc. — fortiori a/7. T'r 26, 12 — fraternitas (— fratres Chrisiamo sensu) Li 701; 970 ftatres (Chrisziano sensu) Li 725 ete. fundus fiscalis L 278 ; 365 ^ Gaius episcopus L7 146 ^ gaudium sanctorum Christus Tr 23, 27 Gehennae poena perpetua Tr 27, 26 — generale praeceptum L/ 297 edictum L; 910 ^ generatio Tr 34, 1o e/e. uide Christus generatio diuina Christi inexplicabilis Tr 34, 8 geneftiuus : dolere -- gemet. Li 485 dig-

120

fidei catholicae euersio I; 133. fidei | consctiptio L; 147 in fide subsctibere L 175 euangelica fides Li 192 fidem, in fidem praeuaticari Li 278 ; 284 fidei subscriptio L 361: ad fidem catholicam reuerti I; 465 fiduciam habere de -- ab/a£. Tr 1, 36 figuram signare (in Scripturis) Tr 21,

30;

23,

IO

figurae sacramentum

Tr 21, 28 maior uis in uetitate quam in figura Tr 21, 34 Filius : zide Christus

filius adoptiuus non potest habere imaginem adoptantis Tr 7, 11 potest habere munificentiam Tr 7, 12 de adoptione plures filii Dei Tr 9, 165019) 585.20, 16 Moyses Tr 18, os diclis Tr v9 2st Too Hieremias Tr 19, 4o Iohannes (Baptista) Tr 19, 41 prophetae Tr I9, 44 meretrices et publicani T7 I9, 45. non nisi filii adoptionis sunt in regno caelorum Tr 1i9, 48 filii adoptiui in sinu Abrahae Tr 20, 20 filius ex natiuitate consistit T 16, 19 fillas hominis Christus Tr 17, 46; uide Chtistus ; intet homines filii non

nus 4- genet. Tr 19, 37 formae rartores : confidentia naturae Tr 18, 45 uocabulum uetitatis Tr 18, 46 crucis mots Tr 18, 48 uox beatitudinis Tr

I9, 21

adoptionis filius Tr 19, 48

dilectionis debitum Tr 22, 18

metri-

tum iustitiae Tr 22, 24 dominus : maiestatis Ir 23, 32 suspicio creaturae Tr 24, 49. sermonum lapides Ir26,20atrocitatis mots L 194 ex conlisione Osii(— contra Osium) L;

797

genitus de -- ab/az. Tr 2, 12 erc. gentilis persecutor I 246 cultor idolorum L; 682 gentilium more

Tr 1,37

scolasticus Li 736

gentium doctor TT 33, r2 Chtistus factus est Dominus gentium quando, idolorum uana superstitione. derelicta, ipsae gentes se eius dominio tradiderunt TT 42, 6 Georgius Alexandrinus episcopus L;

838 ; 905

Germinius episcopus Li 146 gestare corpulentiam Tr 32, 18 gloria Filii non alia quam quae Patris est Tr 9, 14 Gomorta Li 612 Golia Tr 16; 3

427

AD FAVSTINVM gratia Dei Tr 5, 5 e/r. adoptionis TT 19,49 Spiritus Sancti Tr 24, 44 ; Li 697 etc. gratus in -|- ab/az. Tr 1, 9

Gregorius Eliberitanus episcopus L7 287 sqq. ; 646 uenit ad Luciferum Li 7192 sqq. ; 885 gustare mortem T7 55, 14 habere libenter ut -|- coniuncz. Tr. 17, 4

in natura J- Zzfin. Tr 15, 8 in corde quod -- coniunct. Tr 19, 25 habitu inuentus ut homo Tr 37, 17 haeresis [z/de Arrius Arriani Photinus Sabellius] Tr 15, 17 e/v. haeresin tueri Co 6 haereseos adsettio L7 57 in haeresi subscribere est daemoniis sacrificare Ij 246 haeresis daemoniorum doctrina sicut idolatria IL 249 haereses uindicare I; 1054 haereticus Tr 1, 17 efe. — Iudaei et gentiles Tr 1, 38 alibi negant quod alibi confitentur Tr 13, 6 haereticus fraudulentus Tr 15, 30 impius sensus (haereticorum) confidit sophisticis argumentationibus Tr 27, 6 eorum sophismata Tr 27, 9. Atistoteles eorum episcopus 1T 27, 9 eorum quaestiones contra diuinitatem Christi soluuntur sub sacramento suscepti hominis pro nostra salute

Tr 34, 38 haereticorum communio Tr $1, 8 haereticorum plebes L; 593 ; uide haeresis Helias de adoptione filius Dei Tr 18, 25 aemulatot Dei L; 615 Hertaclida Luciferianorum episcopus L7 844 sqq. Hermione sacra uirgo Christi L7 905 ; 982

Hieremias adoptione filius Dei T7 r9, 40 Hilarius episcopus L7 211 Hispania Li 559; 648; Hispaniarum ecclesiae Li 279 holocaustum T7 20, 55 homo : in homine potest esse uoluntas, non tamen haec ipsa et sapientia Tr 15,64. hominis uoluntas eruditione meditatione et profectu ad sapientiam sibi possibilem peruenit Tr r5, 65 ; uide uoluntas ;hominis ueritas Tr 17, 38 fides Tr 17, 48 hominem adsumete Tr 17, 14 ; de Christo bomi4e uide Christus Christus in forma setui minor hominibus TT 253, 22 homo susceptus a Christo TT 30, 4 adsumpti hominis sacramentum Tr 32, 32. totus homo pet naturam est

substantia carnis et animae Tr 33, 6 Chtistus in se liberat hominem ab infirmitatibus et passionibus Tr 33, 10 Christus docuit homines tantum Deo deferre quantum detulit et ipse Tr34,25 in homine uersari et crucifigi Tr 37, 17. in adsumpto homine Tr 38,27 petadsumpti hominis passionem dicimus Filium Dei passum Tr 40, 20 hominis Dei et angeli

Dei natura inaestimabiliter discreta a substantia Dei Tr 48, 25 homines dicti sunt dii sed non sunt uete dii Tr 49, 4 pattes inter homines Tr 49, 15 ; ide patet ; filii inter homines Tr 49, 28 ; uide filius honot idem Patti et Filio Tr 36, 29 humiliate Tr 37, 17 humilitas : ad humilitatem prouocare Jr 222022. Hyginus episcopus Li 667 hymnidicus Tr 5, 20 idem — is ille Tr 37, 23 ; 42, 1 ; Li 286 ; 625 ere.

idolattia daemoniorum doctrina IL; 249 idolorum uana superstitio Tr 42, 8 idolorum cultor L; 682 idolo sactificare Li 246

Iehu Li 619 ieiuniis uacate Li 695 Iesus : zide Christus imago una Patris et Filii Tr 7, 11 ; 7,

16; 7,275; 8,215; 9, 5 Sqqd. ; 15, 50 €

passim ; 36, 571 efc. filius adoptiuus non habet imaginem adoptantis Tr 7, 11 imaginis natura Tr 7, I3 imaginum

discretio Tr 7, 14.

non

una imago creatotis et creaturae Tr 7,35 inFilii imagine signatur imago Patris Tr 9, 29 Filius imago Pattis Tr 15, 53. imago futurae uetitatis Tr 21, 26 imperator terrenus L; 461 imperiale rescriptum Li 747 scriptum

Li 755

impietas — impii Tr 2, 2; 5, I3 e£. impietas in in Filium tendit in Pattem Tr8,5 impietates inpudentiae Tr16,7 impietatis doctor Tr 21, 53 heredes Li 122 patticeps li 128. impietatem committere IL 179 efc

impietati subscribere IL; 588 ez. impius : 4/de peccator immortalitatis beatae occasio mors uel passio pro Christo Li 56 in Eleutheropoli Li in NeapoliLi545 9o2 in quantum ... in tantum Tr 17,23; 42, 8; Li 928 efe. gratus in aliquo Tr 1, 9 commutare uetitatem

INDEX VERBORVM ET LOCVTIONVM

428

in mendacio Tr 24, 23 intrare in ecclesia Lj 77 mittere in carcere Ii 641 irruere in ecclesia Lj 650 sacramentum fidei in Christo Tr 19, 7 fides diuinitatis in Christo T7 18, 4 uocabulum ueritatis in Patre T7 18,

46

in Dei gratia repetere Tr 16, 9

in stultitiam inardescere Tr 11i, rs in cotpore uidere lesum Tr ro, r5 in uisione cteaturae uidere Patrem

Tr ro, 5 efe. 17, 40

in hominem fieri Tr

in hominem

nasci 32, 29;

(ex conieciura) lr 28, 13

non expectans in illo diem iudicii L/ 105

in hoc ingemiscere L; 164 in fide subscribere Lj 175 in quo adfligi

Li 180 in haeresi subscribere L7 246 in cognitionem inquietare I7 298 reus in aliquo IL; i18; 180 ere. crescete in rebus humanis T7 rz, 3 fides in Deum Tr 1, 4 ctedete in aliquem Tr 1, 5 e£. in nobis catitatem commendare Tr 23, 5 Deus supetior inuenitur in Filio Tr 22, 1o in nomine Christi uitam aeternam prouidere Tr 24, 51 in nomine creaturae uitam adsequi Tr 24, 53 loqui in Spiritu Sancto Tr 25, 16. in Spiritu uerum cognoscere T7 26, 28 in disciplinam praestare Tr 32, 40 in similitudine hominis factus Tr 37, 16 in oleo unctus ÍT 39, 32 in substantia fieri Tr 47, 13 in causa in causa, IDcu Dr TT 276365 fidei L 1126 in pace requiescere Li 220 inlingua ctuciati Li 373 in fide nominis Tr 51, 30. uindicate in aliquem Li 403 in quo laedunt, offendunt Li 486 in corpore esse Lis573 indeofidelis 665 inhoc gratiam habete L; 697 perdit in se appellationem Li 765' in hoc impius Li 799; 804 in fide perfectus Li847 in Artio secta punita L; 270 in pfaeuaticatoribus diuino iudicio determinatum est Li 274 in paucis (— pauci) sequimur fidem L; 251 inaestimabilis Tr 21, 11; 22, 7 inaestimabiliter Tr 48, 25 inardescete in stultitiam T7 1r, 16 incatnati Ir 26, 15 incatnatio Christi Tr 26, 22 incatnationis sacramentum T7 30, 5 inconuertibilis Tr 15, 13 ezc. incorruptibilis Tr 1o, 26 ; 50, 37 incubate circa fraternitatem Li 971 indemutabilis Tr 10, 27 efe. indicatiuus : uide modi indiuise TT 11, 5

indifferentia substantiae Patris et Filii Tr 14, 5 etc. indiuisibilis Tr 50, 13 indormitabilis L; 168 ineffabilis Tr 24, 6 inefficacia pronuntiationis Tr 13, 7 inefficacem esse -- izfin. Tr 12, 46 inenarrabiliter Tr 23, 8; 34, 9 inexpugnabilis uerba L 144 inextinguibilis I; 169 infatigabilis L7 416 infatigabiliter Li 9 infectus (— non factus) Tr 4, 26 infinitus : uide modi infirmitates catnis Tr 32, 3 efc. animae

Tr 35, 7

inlapsa firmitas IL 292 inlusio L; 578 ; 1068

inpassibilis Tr 22, 7 e£c. inportune interserere Tr 14, 8 inpropetare Tr 535,25 adaliquem L; 568 inquietate in cognitionem IL; 299 insanabiliter Tr 11, 18; L 83 ere. inseparabilis T7 20, 22 inseparabilitas Patris et Filii Tr 4, 11 ; 9,5 VetbiDeia Deo Tr9,53 Dei et Dei Tr 9, 6 inspectio — uisio TT 1o, 3 ezc. instructio spiritalis I; 632 intellegentia pia Ir 13, 36 carnis et sanguinis Tr 19, 55 intellegentiae spiritus Tr 26, 34 intellegentiam

commendare Tr 28, 57 intendere — intellegere Tr 24, 2

intentio impietatis Tr 4, 8 interceptio diuinitatis Tr 37, 1 interpretatio tacita cordis Tr 1:9, 26 singularis (Scripturarum) Tr 20, 2 interrogationes obliquae cum indicat. saepius adhibentur : Tr 13, 135 12, 25 ; 14, 13 15, 30; Li 154; 318 ; 404 etc.

interrumpo 7z£rans. Li 213 intestatum includi (in carcerem) L; 684

intimate -- dicere, adfirmare T7 50, 29 etc.

inueniri in paradiso Tr 1, 34 inuentus ut homo Tr 57,17 inueniti participes damnationis Tr 51, 9. in regno

caelorum Tr 51, 30 inuidiosa interpellatio Li ro19 inuidiosius et sanctius Deum interpellate Li 339 inuisibilis Tr 1o, 26 e£e. omnia uisibilis et inuisibilia a Patre per Filium Tr 6, 14 inuolumentum — inuolucrum T7 17, 35 inundatio diuinae dilectionis Tr 23, 35 Iohannes (Baptista) adoptionis filius Tr

19,41

'

429

AD FAVSTINVM Iohannis (Euangelistae)testimonium de Christo Tr 3; 4;9 concordat cum Paulo et Moyse Tr 9 peculiari dilectione a Deo diledtus Tr 20, 6 ; 25, SAO. TT

Iouianus imperator Li 454 ipse — is, ille Tr 4, 24; 5, 195 8, 6 ; 13, 40 ; Li 65 efc. — idem Tr 12, 15 ; 21, 293 264 0 27

Isaac : uide Abraham ' Isauria L; 140 Israhel Deus Chtistus Tr 31, 39 Istrahelitae Tr 39, 4 iste — hic Tr 10, 14; 11, 15 ; 135,15; Li 74 5 240 etc.

Iudaei participes Artianae impietatis Tr 13,22 iudicii dies Li 105 iugiter Tr 39, 19 Iulianus Li 449 ius saeculi Li 16 iustitiam facere Tr 42, i1 iustitiae meritum Tr 22, 24

laetitiae oleum Tr 39, 33 laicus Li 918 efc. fidelis Li 53; 605 in numerum laicorum exigere L7 425 redigere Lj go4 laica communio L;

448

:

lanceatius L; 858 lectio diuina L; 707 legisti dicentem Deum Tr 21, 17 lex — Vetus Testamentum T7 39, 14 legem adinplete Tr 39, 27 libenter habere ut J- coniumct. Tr 17, 4 libertas : ad libertatem mundum fedimetre Tr 20, 32 litteta saeculatis Tr 11, 17 litterae sacrae Li 200 longus — longinquus LL; 854 loquela eadem Patri et Filio Tr 15, 45 loqui ad -- accus. Tr 28, 12 efe. Loth Li 613 lubricum serpentinum Tr r3, 8 Lucifer : in Luciferi uocabulo (Ps. 109, 3) omnis lucidior creatura signatur Tr 29, 18 : uide Christus Lucifer de Sardinia Li 198 ; 549 sqq. ;

746;

168 sqq.;

995

sqq.

eius

scripta contra Constantium L; 768 sqq ; 4/de Athanasius ; ad eum uenit Gregorius Eliberitanus Lj 792 sqq. Lucifetiani episcopi pet mutuas litteras decernunt nullo modo posse cum episcopis ptraeuaricatoribus communicare nisi si laicam communioorigo nem postulauerint Li 443 Luciferiani nominis L; 745 sqq. quae Lucifetiani passi sint in HispanialLi643sqq. in Germania Li 685

sqq. Romae i687 sqq. in diuersis Italiae regionibus Li 811sqq. in Aegypto Li 820 sqq. in Palaestina Li 922 sqq. eorum aduersarii haeretici sunt, Origenistae antropomotphistae e/c. Lii 1035 sqq. Luciosus episcopus Li 667 lumen uerum Deus Tr 11, 4. unum lumen sempiternum Patris et Filii Tr 11227 luridatum corpus I; 88 Macatius Luciferianus presbyter Li 692 maiestatis dominus Christus T7 23, 32 maiori aD]. Tr. 21, 1 mammonae seruus T7 42, 9 mancipare (spir. sensu) se Christo Tr 42,

I mansuetudo augusta imperatoris I; 98 Marcellinus Lucifetianus presbyter Lj 1128

martyr Li 520 ezc. martyrium Li 548 Mathaeo nondum Christus erat dominus cum teloneo setuiebat Tr 42, 5 Maximus de Neapoli episcopus Li 215 ;

541

Melitiani Lz 906 mendacium toborare LL 13 meretrices et publicani ad nomen adoptionis, quamuis emendatione, uenetunt TT 19, 45 metitum iustitiae Tr 22, 24 pro metito sectae Tr 25, 36 minimissimus Li 975 minitatus passzue adbib. Lii 980 minorate Tr 35, 8 modi uerborum : indicat. pro coniuct. : Tr 11516::111,305 12) 10/513, 1551251255 1598271815

efe.

343 PI57 160;

185 ; 318

coniunct. pro indicat. : Tr 11,9;

547, 12 ; Li 230 ; 250 ; 13, 395 39, 19

645 etc. —uerba cum infinito : trepidare Tr z, 31. usutpate Tr 7, 19 dignum esse Li 1131. dubium esse Tr 10, 29 dubitare Li 107 efc. inefficacem esse Tr 12, 46 facere Tr 42, 20" 676: praeiudicate Li 576 respicete L/ 1047 timere Li 353 efc. expauescete li 1110 farficipium : non est expectans Tr 58, 20 adsttictum teneri Tr 42, 16 sint tuentes Li 1041 parie. pro infin. Tr

21,18

partic. pro indicat. : 'Theodo-

fus ordinatus est ... sedens et communicans cum Apollonio et cum Apollonio ... Theodorus persequens Hetaclidam Li 908 indicat. pro infin. dicatur Iohannes fepugnantia sibi loquitur Tr 25, 15 gerundium :

INDEX VERBORVM ET LOCVTIONVM

430

a nobis diligendus Tr 25, 12. a uestra tranquillitate seruanda est LL; 20 gerund. ablat. pro partic. Ir 2, 15; 2, 27;25,28 etc.

uariationes modorum :

licet expressum est ... et sint Tr 18, 2 cum afferret ... cum tradidit Tr 21,

32

munionem Tr 7, 36 naturae indemutabilis ueritas Tr 15, 10 natura Christus Filius Dei Tr 20, 8

contra

naturae spem Ir 21, 48 contra naturam adipisci Tr 21, 47 naturae proptietas Tr 22, 5 naturam hominis sine peccato exercuit Filius propter nostram salutem Tr 51, 44 naturam hominis peragere Tr 34, 2 eiusdem naturae unitas Patri et Filio

ad quam coatrtantur ... uel quod Li 527 qua auctotitate praedicant ... qua fiducia nitantur L7 596 ; uide interrogationes obliquae, conTr 36,28 in natura habere 4- infin. secutio Temporum, quod, quia, quo, ut Tr 15,8 momentaneus Li 338 Neapolis Campaniae LL 215 ; 545 sqq. monasterium 1; 893 ; 941 necessarium esse ut J- coniuncti. Li 756 more apostolico uiuere Li 436 mote negare Filium Dei Li 522 prophetico et euangelico atque aponegatot LL; 482 ; 490 e£c. stolico scribere L; 786 nemo de -- ab/az. Tr 28, 45 ; Li 625; mots crucis Tr 18, 48; 23, 29 mottis Tr 28, 18; 49, 11 passio Tr 55, 18. regnum Tr 42, 15 mortem gustate Tr 35, 14. morspro — nequidem (uon separatum) Tr 24, 53 ; L4 Christo immortalitatis occasio Li 56 49 nequitiae arma Tr 5, 1 mortalitatis lex Tr 22, 2 Moyses de adoptione filius Dei Tr 18, — Nicaea Co 5 ; Li 60 ; 100 efr. cogantut

25

eius testimonium de Christo Tr — nihil habens quam dolores Li 885

Moysilibri Tr 8, 1. con6;7;8 cordat cum euangeliis et apostolis T7

nihilum: de nihilo substitutus Tr 2, 20 factus Tr 15, 20 c/c. ex nihilo facere

Tr 16, 15; 25, 11 efc. ex nihilo 8,16 cum Paulo et Iohanne Tr 9 calumniari Tr 28, 46 multum generosiot L 924 commenNoe Li 610 dabilior Tr 22, 20 mundus fabricatus Tr 7, 2 mundi — nomen : in nomine Christi uitam aeternam possidere Tr 24, 31. in nomine fabrica Tr 6, 3; 6, 13 tedemptio creaturae ne quidem uitam temportaTr 20,28 mundus cteatura Tr 20,

lem quis potest adsequi T7 24, 53 28; 22, I3. ad mundum commendatur dilectio Dei per Filium Tr 20, ^ mozinma abstracta pro coneretis : impietas — impii Tr2,2;5, 13 6/c. fraterni26 mundus peccator et impius: tas — fratres Li 707; 970 ; uide deaduersus Deum T 22, 25 mundum clinatio peccatorem dilexit Deus ut de peccanon:etnon Tr 12, 26; 19, 17; Li 289. tis mundus liberetur Tr 22, 26 etc. mundum habitatores mundi intetpretatus est apostolus Tr 23, 4. esse — nullificare Li 264 nullus — ullus Tr 11, 28 nullus episin mundo Tr 23, 5 mundus ex copotum Li 240 ex nullis exstantinihilo factus est Tr 25, 11. a nobis bus substitutum Tr 2, 15 ; 4, 19 nondiligendus Tr 35, 11sqq. munnusquam : et nusquam Tr 24, 25 di pax Li 512. mundi excidium L; 611 redimere mundum ad libertaobauditionis aacramentum Tr 32, 39 tem Tr 20, 32 obfuscate Tr 35,24 ueritatem LL 24 mysterium secretum fidei Arrianorum obseruationis profectus Tr 15, 14 Tr20,2 mysterium terum creandaobsessa corpora Li 227 ; uide corpus rum uel humanae dispensationis Tr obtinere izzrans. Li 315 ; 323 efc. 47, 25

mystice exercere Tr 34, 34 mysticus : ut mysticus scribere Tr 55, 153 mystica uasa IL; 1003

occultatio diuinitatis Tr 37, 6 occurtere : contra hoc quod dicunt occurrendum est quod semper fuerit Tr

nasci in hominem Tr 32, 39 ; (ex con-

Odyssipona Lj 276

iecf.) 28, 12. 20 efc.

natus de -4- ab/at. Tr 2,

natiuitas Tr 16, 19 ee. natiuitatis proprietas Tr 18, 32. initium T7 25, 19 natura [side Christus] : natutae diuersitas non admittit unius formae com-

5,8

offensio diuinitatis Tr 24, 16

officiales — appatitores Li 712 officium — appatitotes Li 297 omnipotens Patet, non Filius, secun-

dum Arrianos Tr 12, 19 Filius omnipotens sicut Pater est I7 22, 8 ;

AD FAVSTINVM 30,3 nonduo omnipotentes Tr 31, 15 Filius omnipotens quod potest continete omnia quae facta sunt T7

42, 35

omnipotentia una Patris et Filii Tr 30, 35 3I; IO eZ.

operatio eadem Patris et Filii Tr 13, 44 opinio temporis Tr 3, 35 ad opinionem fidei eius aduenire I; 852 opinor si l- comiuncf. Tr 1, 41 opitulatio L7 11 otbis Romanus Tr r1, 2 ec. ordinare (de episcopo dictum) Li 422 ; 543 efc. episcopum plebi Li 742 erc. ordinatio (episcopi) Li 426 ec. Origenistae Li 1042 Osius de Corduba episcopus lL; 279

sqq. 797

Ostia Li 721 Oxyrynchus L; 833

Palaestina Li 996 ; 963 ; 922 parabolae TT 13, 23 patadisus Tr 1, 33 ; 32, 2 patiare — parem esse Tr 14, 22 participium : uide modi passabilis Tr 38, 14 passio Christi Tr 26, 23 e/c. passionis sacramentum TT 33, 1 corona L; 523 passio mortis [r35,17 passio pro Christo immortalitatis occasio L7 56 ; uide Christus passiua confusio Tr 1o, 11 Pater [side Christus]: persona Patris Tr6,8

Pater non uidetur in uisione

creaturae Tr 10, 3 apud homines patres non sunt proprie ueri pattes, solus Deus uetus Patet est sine initio et fine Tr 49, 15 sqq. pattiatcha Tr 23, 34 patrocinetur huic sensui doctor gentium Tr 33, 12 Paulinus de Triueris episcopus Li 195 ; 686 Pauli testimonium de Christo Tr 5; 8 concordat cum lohanne et Moyse Tr 9 Paulus (etemita) Li 830 sqq. paxecclesiastica L:/ 482 —Christi L7 511 mundi Li 512. in pace Domini requiescere I; 220 peccator Tr 17, 12 e£. mundus peccator Tr 22, 25 pto impiis et peccatoribus Christus mortuus est Tr 22,4; 23, 6 multi constituti sunt peccatotes per unius hominis contemptum Tr 32, 38 peccati reus Tr 17, 12 de peccatis liberare Tr 22, 28 sine peccato homo Christus Tr 31, 54 peccato-

431

rum uitium Tr 33, 8 peccati reatus Ir35,15 peccatum Adae TT 38, 24 peccati commissio T7 38, 27 peccati seruus non potest esse Dei seruus Tr 42, 9 peccata nostra pottauit Christus Tr 33, 2. in corpore hominus cessauit regnare peccatum posteaquam per diuina magisteria didicerunt Tr 42, 17 petyomnia T7? X0) 02754215 (1 20501572305 etc. per tunc tempofis lI. 843 per nsiruzm. saepius adbibetur : pet haec Tr 11, 14; 22, 29 ee.

pet hoc

Tr 10, 20 ; 27, 15 efr. pet haec uetba Tr 2, 7 pet euangelistam T7 3, 22 pet Moysen TT 7, 25 pet confessionem negate Tr 8, 23 pet passiuam confusionem Tr 1o, 11 pet adoptionem filius Tr 9, 19 pet catnem agete Tr 17, 20 pet naturam uidere Tr 17, 29 pet conceptionem et partum significare Tr 17, 34 pet uocem confessionem fieri Tr 19, 31 per naturam filium habere Tr 20, 40 ; 21,46 pet Deum adipisce Tr 21, 47 petilla Tr 24, 8 per incertum credulitatis uitam petdere Tr 24, 42 per apostolos et praedicatores Tr 26, 32 pet uirtutem excludere Tr 27, 20 pet blasphemiam dicere T7 30, 5 per contemptum peccatorem constitui Tr 32,38 persubstantiam suscipete Tr 33, 5 totus est homo pet naturam Tr 33, 6. pet catnem habitare Tr 38, 11 pet occultationem exinanire Tr 37, 6 pet acceptionem formae setuilis Tr 37, 25 pet hortamenta prouocatus [Tr 38, 31 per magisteria discere Tr 42, 17 pet intellegentiam intellegere Tr 49, 14 per sententiam reprobari Tr 51, 29 pet auctoritatem ... pet ofationem testimonium date L; 101 pet exilia uindicare I. 112 per rabiem grassatiLi136 percontemptum agnosciLi199 pet ptaeuaticationem uiolate i257 pet potestatem exhibere Li293 pet communionem copulari Li 392 pet scripturam minitari L7 401 pet ultionem sententiam proferre i 335. pet eum fieri apostolicas uirtutes L 791 se haereticis per sacramenta commiscete L/ 828 pet publicas potestates uexare L; 857 per lanceatios tollere I, 858 per uetba concotdate Tr 2, 7 peragere naturam hominis T7 34, 2 persecutiones pati I; 493 persecutir gentilis I; 246 persona [4ide Christus] : Patris Tr 6, 8 ;

INDEX VERBORVM ET LOCVTIONVM

432 ],6ef.

Fili Tr 6,9; 7, 6 efc.

Pa-

ter et Filius non unius personae Tr 7, 43 9, 34; I2, II efc. una deitas una uirtus utriusque personae Tr 7, 8 personarum designatio Tr 7, 21 significatio Tr 7, 31 pluralitas Tr

I2,

7; 12, 55.

unius personae Pater

et Filius secundum Sabellium Tr 7, $85 12 75

personare — adfirmare Tr 2, 5 erc. Petri testimonium de Christo Tr 19, 20 sqq. interrogatus non sibi soli sed omnibus nobis Tr 19, 32 princeps apostolorum Tr 40, 4 Pharao Tr 19, 17 ; 41, 20; Li 65

philosophorum inane studium IL 1058 Photinus nudum uult esse hominem Christum sine Dei Verbi incarnatione Tr 41, 1 placita Deo conuersatio Tr 48, 18 plebes haereticorum Li 593 plebs — fidelium Christianorum coetus L; 193 ; 711 efc.

plenitudo genuit pluralitas I2, 7;

existens Pater plenitudinem Tr 37, 33 Tr 7, 5 ee. personarum Tr I2, 35 deorum secundum

tus Sancti Tr 50, 18

uestrae princi-

palitatis imperium Li 1116 principes huius mundi Tr 40, 27 prius est ut 4- coniunct. Tr 45, 5 pro fide catholica uenire L; 898 pro sacramento reuelare Tr 19, 5o pro respectu praestare Tr 23, 36 pro merito sectae antichristum uocitari 25,56 pro gratia fidei Li 227 pro merito sanctitatis, fidei Lj 304; Tr

27,23 pto condicione iudicii reum adsistere L./ 309 pro contemplatione Christi L/ 416. pro nutu imperatotis haeresim uindicare L./ 494 pto constantia repellere accusationes Li

749

pro amore succensus Lj 773 pro apostolica fide uenerabilis Li 848 pto amore conspirare Lj 881 pro moribus et doctrina institui L; 890 pto fide tribulationes I; 885 profanus spiritus Tr 8, 3 ; 13, 14 profectus obseruationis Tr 15, 15 professionis ueritas Tr 17, 5 prolongare Tr 41, 23 pro arbitrio edere I; 805

promittere ut -- coniunct. Tr 25, 58

Arrium Tr 12, 18

poena perpetua gehennae Tr 27, 26 pontificium L/852 pontificii uerba L7 568

portio : non secundum portionem Pater et Filius Deus unus TT 12, 3 positus in captituitate Tr 30, 24 in reatu peccati Tr 35, 1; in unum spiritu positi Li 445 postulationem deponere — postulare Li 673 Potamius episcopus Li 276; 360

potestas uerae deitatis in Christo Tr 27, I9 potestate unum Pater et Filius Tr 14, 17 eadem potestas Patri et Filio Tr 36, 28 praeconium beatitudinis Tr 19, 36 praedicator Filii Dei Tr 26, 32 praeiudicare substantiae Tr 41, rr doctrinis Li 468 -- £nfin. Li 576 praesepium : in praesepio iacuit Christus Li 1107

praestare infra"s : beneficus praestitit Tr 19, 11

principalis — princeps Li 660; 665 principalitas una Patris et Filii et Spiri-

nobis

praesumere de -- ab/az. Tr 1, 36 praeuaricari fidem L/ 278 e/ce. in fidem Li 284 praeuaricatio Li 257 eje. praeuaricatos fidei Lj 51, 12; Li 273 erc.

presbyter L/ 712 erc. presbyterium : in loco presbyteri (sepelire) L; 728

promotiones expectare Tr 38, 20 pronomina person. pro possess : sui obscu-

ritate Tr 3, 29

auctoritate uestri Li

493 per uestti ignorantiam LL; 1094; Mide ipse idem iste se sibi pronuntiare de ueritate Tr 17, 4. Paulum uas electionis L; 471

prophetae adoptiui filii Li 1:9, 44 propheta putabarur Christus TT r9, 44

prophetiam adinplere Tr 40, 4 prophetica auctoritas Li 465 —prophetico more scribere L; 786 propalare Tr rz, 47

propitiatio Tr 42, 235 proprietas ueritatis Tr 21, 15 natutae Tr22,5 Patris ad Filium et Filii ad Patrem Tr 29, 14 prospecte Tr 7, 27 prospicere alicui Tr 42, 26

protectio Tr 41, 19 protector Tr 41, 16 prouocare fidem Tr 24, 37 publicani : side meretrices putatiua caro Tr 36, 7

quaestiones conponere Tr 24, 7 qualitercumque Tr 8, 11 erc. quam : nihil... quam L/ 883 quid ... quam L; 1090 quanti — quot Tr 26, 19 efc. quanto — quanto magis Li 98r

AD FAVSTINVM quantum : zide in, comparatio quasi — ds : cui quasi catholico L; 909 interpellans iudicem quasi aduersus Luciferianos Li 745 quia -- indic. pro accus. et infin. : Tr 13,

Do r2 doce 2

504. 17:)52219295

20,27: I3 3538; 624 935.! fac quia intellegendum est Tr 25,7 Theodorus impie gessit, ut gessit et Apollonius, nisi quia atrocius gessit Theodorus Li 913 quo : ambigere quo 4- coníunct. Li 1124

quod 4- indicat. pro accus. et infin. : Tr

152.4. 1: 12/209 34, 165.25. 16;

19, 14; Co 21; L4 559 ec. -l- coniunct. pro accus. et infin. : Tr 3, 9 ; 11,

817,4; 19, 25 ; 36, 20; Li

48565 ; 74

efc. ; pleonast. Tr 26, 31. quod 4- infin. : sperans quod hunc posse cedere Li 294 quod 4- coniuncti. pro indita. "IT 11,9; 13,305 39, I9 5 4 230 ; 250 ; 645 erc. rationabilis creatura Tr 15, 6 ; uide ctea-

tura rationabiliter I; 322 reatus peccati TT 35, 15 redemptio mundi Tr 20, 28 redimere mundum ad libertatem Tr 20, 32 refrigerium : ad refrigerium resurrectio Jr 27,24 regalis auctoritas (de Daaso dictum) Li regina Flaccilla Tr 1, 2 ; 13, 1 ; 19, 56 regnum caelorum Tr 51, 30 efe. ; uide caeli regnum mottis Tr 42, 15. in regno Christi perpetua beatitudo, habitatio Li 1130; 170; 255 relaxate de exiliis L7 451 religio : zde Christianus religiosus ad fidem Li 943 requiescere in Domini pace Li 220 res diuinitatis Spiritus Sanctus T7 50, $7

respicere J- infin. Li 1047 resurrectio Christi Tr 26, 23 e/c. nostta Christus Tr 27, 19. tesurrectionis uirtus Tr 27, 20 unusquisque nostrum habebit specialem resutrectionem ad refrigerium siue ad ustionem Tr 27, 25 tesutrectio ad poenam perpetuam gehennae Tr 27, 26 reus peccatis et impietatibus Tr 22, 26 reus in -- ab/a:. Li 118; 180 er. reus desocietate Tr 51, 10 reus non de conscientia sed pro conditione iudicii Li 308 tex [side sacerdos] : Christus rex eorum

433

qui regno mortis ulterius non tenentur

adstricti

Tr

42,

rs

Christus

Deus rex est ante aeua aeuorum T7 42, 33.

Christus uerus sempiternus

rex et dominus omnium regum L7 76 rex istius saeculi I/ 74 tex terrenus Li 3153 tex — impetator Lj 297 toborare mendacium L7 13 Rodanius episcopus I 211 Roma L; 549 ; 687 sqq. Romanus orbis Tr 1, 2 imperium Li 700; 721 ef. unde sint plagae quibus Romanus otbis quatitur et urguetut Li 1026 Rufinianus episcopus l.i 220 Sabellius Co 6

unam Patrem credit semper

defendit Patris et Filii

personam Tr 7, 28; I2, I5 dicit qui sit et Filius Tr 9, 31 Christum Deum uerum qui fuerit et possit omnia T7 12,

25 sacerdotes et reges apud Israhelitas olei unctione consignati christi uocabantut Tr 35, 9; 42, I4

uetus

fex et

sacetdos Christus secundum carnem Tr 39,8 ef passim ;42 primus sacet-

dos in lege Aaran Tr 39, 14 Chtistus sacerdos non secundum ordinem Aaron Tr 39, 15 Chtistus sacerdos iugiter perseuetat I7 39, 20 cotporaliter uncti reges et sacerdotes non utrumque unus sed singuli quique eorum aut rex aut sacerdos erat Tr 39, 25 Christus secundum catnem fex et sacerdos in aeternum factus est unctione Spiritus Sancti Tr 40, r5 Christus solus putissimus sacerdos Tr 42, 22 falsus sacerdos Li 635 eft. spiritalis sacerdos Li 66 sacerdotium

in Aaron

ex successione

constabat Tr 39, 17 Saluatoris ascerdotium non in alterum successione transfertur Tr 39, 19 sactamentum baptismatis Tr 17, 13 dictionis Tr r4, 11 unitatis Patris et Filii Tr 12, 1 fidei Tr r9, 7 erc. figurae Jr 21,28 dilectionis TT 24, 6 passionis Tr 26; 22:53, I. incarnationis Tr 30, 3 adsumpti hominis Tr 32, 32 Oobauditionis in Christo Tr 32, 39 salutis nostrae Tr 34, 34; Li 705 efe. susceptae humilitatis Tr 57, 11 exinaniti Dei Tr 57, 25 generationis Tr 57, 27 de deo Tr 11, 23 sacramenta tegis et sacerdotis Tr 39, 3 sacramenta euangelica tractare Tr 7, 25 sactamenta facete Li 705 celebrare Lj 710 separare Li 1062 copulare

434

INDEX VERBORVM

cum aliquo Li 412 sacramentis diuinis frui Li 841 sacramenta salutatia sectari Li 934 sactamenta diuina euettere L; 1001 ex deuotione sacramenti Li 1059 sacrarium : in loco sactatii L/ 75 sactificare idolo Lj 246 daemoniis Li 247 ; uide haeresis sacrilega institutio I, 805

secta T7 r,

46 interptetatio (Scripturarum) Tr II saecularis littera Tr 11, 17 saeculatia bona Li 847 oblectamenta L; 879 saecularium rerum contemptus LL; 925 saeculi ambitio L; 753 saeculi huius principes Tr 40, 27 in saeculo L; 502; 414 sSaeculiius Li 16 tex Lj 74 contemptus Li 199 impietates Li 509 saluate (spirzz. sensu) Ir 32, 41 er. Saluator [uide Christus] Tr rz, 37 efe. Saluatotis cato Tr 17, 24 deitas Tr 17,25 Chtistus ostenditur Saluator unctione Spiritus Sancti I7 40, 5 saluo honote IL 518 salutaris disciplina Tr 32, 4o dominium Ir 38, 33 sacramentum I. 955

salutis nostrae sacramentum Tr 34, 34 ; Li 305 erc. sanctificare Tr 19, 40 ; 48, 20

sanctificatio Spiritus Sancti Tr 48, 18 sanctimoniae consortium LL; 886 sanctitas una Patris et Filii et Spiritus Sancti Tr 48, 27 Trinitatis Ir 50, 39 sanctus [z/de Spiritus Sanctus] : sanctorum gaudium Christus Tr 23, 27 ad sancti uocabulum aliqui fide et Deo placita conuersatione et Spiritus Sancti

sanctificatione uenerunt

Tr

48, 18 sancti dii dicuntur ex gratia Dei Tr 49, 8; uide dii sanctorum consortium Li 210 sanguis : 4Z/de cato Sapientia [s/e Christus] : Sapientia Dei (ohristuss[12

90 2: TO

8T.52050/:000;

16 efc. sapientia Dei est uoluntas Dei quia in Deo non aliud est uoluntas et aliud sapientia Tr 15, 62 in homine potest esse uoluntas, non tamen haec ipsa et sapientia Tr r5, 64 ; uide homo Dei uoluntas naturaliter substantiua sapientia est Tr 15, 67 Sapientia prius genita quam cteata Tr 44

aliud est dicere creati

sapientiam aliud est dicere quod sit creatuta Tr 46, 2. sapientia cteata, non creatura Ir 46,5; 47 Sapientia sempiterna Dei progenies TT 45, 22 ;

ET LOCVTIONVM 46,24 inseparabilis a Deo Tr 46, 24 omnia in sapientia facta sunt Tr 47, 12 numquam Deus fuit sine sua sapientia T7 47, 28 Sardinia L/ 198 ; 790 Satanas Ii 671 Satanas daemonia eorumque similes usurpatione impia dii uocantur T7 49, 2 satis — nimis Tr 24, 1 scolastici gentiles L 736 scriptum diuinae uocis L/ 314 Scriptutae [uide Abraham Deus Spiritus Sanctus]: Sctipturarum testimonia Tr2,23 auctotitas Li 101 ueteris Scriptura Tr 59, 4. Scripturae editae sunt ut secundum illarum sensum nostram fidem dirigamus non ut nosttos sensus illarum dictionibus inseramus Tr 5, 25 non licet interpteti (Scripturarum) aliter sentire quam scriptum est Tr 3, 30 in diuinis uocibus (Scripturarum) non numetus testimoniorum sed auctotitas requirenda est Tr 8, 13 ; uide figura ; Scripturarum iura Li 479 secretum mysterium TT 20, 2

sectati /gfrans. Tr 33, YI sed — nam Li 558 ; 979 ; Tr 11, 10 ere. sedete (de episcopo dictum) Li 905 Seleucia Isauriae Li 140 synodi L; 178 sqq.

gesta illius

sempiternitas Li 96 sensus ecclesiae catholicae Tr 2, 8 sentire contra fidem Co 25 sermonis delinquentia Tr 51, 4 setpentinum lubricum Tr 13, 8 seruilis forma Tr 23, 21 ; 34, 22 setuite teloneo T7 42, 4 seruus peccati et mammonae non potest esse Dei seruus [1T 42, 9 seruus Dei Li 894; 942 Christi L;

1035

sessus Li 342

Seuerus ex tribunis Li 943 ; 979 sibi — ei Ir2,23 seipsum — ipsum Ir9,s1 se- eoTr22,1 aduetsum se — alii aduersum alios Li 1056 sinon — nisi Tr 1,7 5;5,3;6,9; Li 129

eicit bum 6T. :518359/::23; 36 etc. signare figuram Tr 21, 29 ; 23, 10 significantia imaginis et formae Tr 9, 4 significare fidem TT 17, 55 signum Domini Tr 16, 10 singularis intetpretatio (Scripturarum) Tr 20,2 singulariter Tr 7, 7 sinus : in sinu Patris est Filius Tr 20, 20 filii adoptiui sunt in sinu Abrahae Tr 20, 20

AD FAVSTINVM Sion Tr 42, 33 Sodoma Li 612 sophismata (haereticorum) Tr 27, 9 sophistica argumentatio Tr 27, 6 specialiter Tr 29, 20; 48, 12 speculator cordis Li 1111 uigor Li 6o

sacerdos L; 66

adul-

ter Li 556 instructio I7 632 spiritaliter Tr 39, 22 Spiritus Sanctus loquitur per euangelistam, per Moysen Tr 3, 22 ; 7, 25 Spiritu Sancto reuelante (de Moyse) Tr 6, 22 gratia Spiritus Sancti T7 24, 44 ; Li 697 efc. in Spiritu Sancto loqui Tr 25,16 Spiritus Sanctus intellectus bonus a Christo nobis datus Tr 26,27 sqq. Spititus intellegentiae in quo uerum cognoscimus Tr 26, 28 sqq. oleo laetitiae, id est Spiritu Sancto, unctus est Christus Tr 39,29 sqq.; 40, 5 sqq. Spititus Sancti chrismate Christus Saluator ostenditur Tr 40, 5 unctione Spiritus Sancti Christus factus est rex et sacerdos in aeternum Tr 40, r5 aliqui Spiritum Sanctum creaturam putant. Tr 48, 13 Spiritus non est sanctus ut ceteri sed naturaliter sanctus sine initio et fine T7 48, 18 e£ passizz j; 49, 40Sqq.

cus

non extrinse-

accepit sanctitatem

T

48, 21

possidet nomen sancti ut possident Pater et Filius Tr 48, 22 non ipse Pater aut Filius Tr 48, 25. Spiritus

Dei quia eiusdem substantiae cum Patre et Filio Tr 48, 26 una sanctitas Patris Filii et Spiritus Sancti Tr 48, 27 uerum uocabulum Spiritus

Sancti Tr 48, 534 ;49, 40 SQQ. ; 50, 1

sqq. Spiritus Sanctus inhabitat in sanctis Tr 49, 9. eius societas cum Patre et Filio Tr 50, 7 non est cteatuta Tr $0, 5 sqq. ; Co 17. non disctetus ab auctoritate Patris et Filii Tz so, 15. ptincipalitas una Patris Filii et Spiritus Sancti Tr 50, 18. in omni condicione consors Patris et Filii Tz $0, I9. conditor cum Patre et Filio Tr 50,23

Deus et Dominus Tr 50,

24 eius diuinitas Tr 5o, 29. proba- tur Deus pet hoc quod non est creatura

Tr 50, 34

Filii et Spiritus Sancti confitentur tres deos confitentur Co 26 ; Li 1046 aduersus Spiritum Sanctum aliqui triplici cuneo blasphemant L7 1044 spiritus profanus Tr 8, 3; 13, 14 dia-

boli Tr 19, 55

spes : contra naturae spem TY 21, 48 spititalis fides Tr 10, 23 uit Tr 43, 20

tes diuinitatis

qua incorruptibilis indemutabilis sempiternus Spiritus Dei Tr 50, 37 una diuinitas Patris Filii et Spiritus Sancti Tr 50, 38 eiusdem substantiae et deitatis cum Patre et Filio Co I9 qui tres substantias Patris et

435

spiritu in unum po-

siti Li 445

status : in suo statu mansit Verbum cum cato factum est Tr 37, 4. status

diuinus Tr 37, 5 statutum IL; 465 stilus : in Graecum stilum transferre L7 Jd, suasus, us Li 917

sub ambiguitate capere animas T7 r, 43 sub confessione Tr 1, 44 efe. sub occasione personatum Tr 7, 30 sub interpretatione impia Tr 25, 41. sub testimonio congetete Tr 26, 20 sub intellegentia Tr 34, 35 sub sactramento Tr 34, 36 sub adsertione L7 37 sub auctotitate L/ 38 sub professione Li 39. sub regulis Lj 119 sub correctione esse Li $577 sub unius fidelis manu poenas luere IL; 617 sub specie intetcessionis Ii 649 sub impetiali rescripto L7 717 sub appellatione designare Ij 805 sub Christi nomine uindicare I; 807 sub nomine catholico uindicare I; 920 sub ementita catholici nominis professione uindicare Li 1038 sub dissimulatione conludere Li 1066 subaudire T7 4, 17 subiectionis causa Tr 34, 26 sublimitates terrenae T7 r, 3 subscribere in illa fide L; 175 impietati L; 388 e£c. in haeresi Li 247 cum haeteticis L; 585 subsctiptio fidei L7 361r subsistere ex factata Tr 15, 4 substantia : nulla diuetsitas in substantia Patris et Filii Tr 9, 35 ; 47, 51 una eadem substantia Patris et Filii

Tr 11,9; 12, 9; 14, 775 36, 27 5 57,

29 non una substantia creatoris et creatutae Tr ir, rr indifferentia

substantiae Patris et Filii Tr 14, 5 sqq. substantia indemutabilis et inconuettibilis Patris et Filii Tr 15, 47 unitas substantiae Patriset Filii Tr 15,

46 substantiae paternae inseparabilis Filius Tr 20,253 Deus totus idem secundum substantiam lr 28, 32 Chtistus hominem suscepit per substantiam carnis et animae Tr 35, 5 non demutatione diuinae substantiae Verbum factum est cato Tr 256, 8 substantia Dei Verbi non facta TT 41, II sqq. substantia Dei sempi-

INDEX VERBORVM ET LOCVTIONVM

436

terna Tr 46, 19

Tr 47, 13

fieri in substantia fieri secundum substan-

tiam Tr 47, 19 Spiritus Sanctus eiusdem substantiae cum Patre et

Filio Tr 48, 26; Co 20 una substantia Patris Filii et Spiritus Sancti, Trinitas Co 10; 15 qui tres substantias

confitentur

Patris

Filii et

Spiritus Sancti, tres deos confitentur Co 26 ; Li 1046 substantialiter Tr 45, 11 ; 45, 15

substantiuum /erbum 'Tr 12, 43 pientia Tr 15, 69

sa-

substitui — constitui Tr 2, 15 ; 2, 20; 28, 30 eic. suffundere — rubore suffundere Tr r,

23 summas claudere Tr 19, 3 supereminens mundo nobilitas Tr 38, 55

supereminentia Tr 20, 23 ; 23, 15; Li

784

superiori aj/. Li 49 superlatiuus : minimissimus Li 975 superstitio uana idolorum Tr 42, 7 ; Li IIO$ supplicare apud 4- accus. Lii 934 supputatio terrena Tr 11, 24 susceptor Tr 46, 11 suscipere hominem Tr 30, Christus

4;

wide

synodus Li 139 ; 177 efc. ; uide Ariminensis ; Seleucia tantum : «ide in Taorgius episcopus Li 743 ; 940 taxari Christi uocabulo Tr 42, 15 taxatio adbreuiationis Tr 48, 9 teloneo seruire Tr 42, 4 empora : fuerat pro erat Tr 1, 34; 21, 24;li94; 190 efc. fuisset pro esset Ligoz fuerit pro sit Tr 42, 26 ; 44, 22

fuisse pro esse Li 64; 836

uo-

luero Pro uolam Tr 24, 1 ariazio : confutasset et frangeret Lj 239 temporalis uita Tr 24, 53. exilium L7 167

tempus : in temporibus nasci Tr 34, 17 tenebrae exteriores Tr 27, 27 in tene-

brarum uiis ambulare Tr 43, 19

teneri adstrictum Tr 42, 16 terrena supputatio Tr 11, 24 313 imperator L; 46r

Theodorus

Oxyrynchi

rex Li;

episcopus

L;

855

"Theodosius Lj 8 ; 1117

timere 4- infin. Li 353 5 357 timor diuinus Lj 121 totum adwerb. Li 27 totis uiribus Li 330

tractare sacramenta Tr 7, 25 tractu mulcare L; 640 traditiones euangelicae et apostolicae Li 988 trepidare -J- /nfin. Tr 1, 31 tribulatio L/ 885 tribulationis dies Tr

46, 15

Trinitatis indiuisibilis et perfectae una principalis auctoritas Tr 50, 14. una sanctitas Tr 50, 39. una substantia Co 15 'Triueri Li 195 ; 6835 tueri haeresim Co 6 sectam LL; 1045 tunc: per tunc temporis L; 8435 ex tunc L; 1006 Turbo Eleutheropolitanus episcopus Li 972 sqq. Valens imperator Li 579 Valens episcopus L/ 146 Valentinianus L; 8 uariaHo [uide modi tempora consecutio] : per haec quod Tr 42, 24 aliud est dicere creari sapientiam aliud est

dicere quod sit creatura Tr 46, 1r non precabatur fieri sed ut crearet Tr 47, 17 missi sunt in exilium, in carcere Li 639. decurionum ac plebeia multitudo L; 673 ubi ubi Tr 28, 18 ; 49, 7 ueneratot Christi Li 27

uenire pro fide catholica Li 898 uerba : intrans. adbibita abrumpere Tr 2,

9 pronuntiare Tr 17, 4

praestare

Tr19,11 signare Co 7 consctibere Li 29 c/c. interrumpere L; 213 obtinere 14 3155323 "deferre Tj -

619 ; £rans. adhibita ambigere Tr 17, 27 ptaeuaticati Li 278 ; corrigere — se cottigete Tr 19, 50; Li 552; minitatus pass. L4 980 uerba composita nulla peculirai signicatione adbibila consignare Tr 21, 28; 39, S abrenuntiate Tr 42, 11; Li 927 condecorare Li 925 effugare Li 1098; uide modi tempora quod quia quo ut Verbum : uide Christus uerbum loquentis officium Tr 4, 2 uerborum superficies Tr 15, 37 Vercellae Li 205 uetitas piae fidei Ir 12, 23 naturae indemutabilis Tr 15, 10 hominis TT 17, 38 Dei Tr 24, 22 uetitatis uocabulum Tr 18, 46 proprietas Tr 21,16 expressio Ir 23,9 Christus ueritas Tr 36, 17. ueritatis uisio Tr 43, 13 uetitas non potest cognosci sine Spiritu Sancto Tr 26, 29 futurae uetitatis imago Tr 21, 26 ueti-

AD FAVSTINVM tas oppos. figura Tr 21, 34 e£ passim y uide figura uersariin homine Tr 37, 17. sactramentum uersabatur in Christi nomine Tr

39, 5 uertibilis Tr 15, 22 uia : ambulare in uiis tenebrarum Tr 43, 19. ambulare in uiis Domini Tr

49, 11

uidere ad -- accus. Tr 43, 10 uigilias dare L; 706 celebrate Lj 711 Vincentius Luciferianus presbyter Lj;

645 sqq.

uincere quod -- zndicaf. Tr 12, 50

uindicare fidem Li 115; 277 e/c. haerteses Li 1054. uindicate in -- accus. Li 400 ; 403

Virginis conceptio et partus Tr 17, 354 ex Virgine natus Christus T7 32, 2 uirgines sacrae IL; 892 uirgo sacta Christi L; 902 uirtus Dei Christus Tr 5, 11; 15, 58 €fc, una uirtus utriusque petsonae

Ir 7,8; 15, 5o.

omnia quae sunt

paternae uirtutis habentur in Filio Tr 1r, 6

uirtus resurrectionis

T7

27, 20 omnem uirtutem habet Filius Tr 3o, 41 uirtus Dei chrisma

Saluatoris Tr 40, 6 sqq.

uirtutum

itersectaril; 881 uirtutes facere Li 791 opetati L; 789; 8o1 exsequi

Li 797

uisibilia : z/de inuisibilia uisio ueritatis Tr 43, 13 uisitatio sacta Li 935

uita uera Christus Tr 23, 28 uita aeterna 1r 32, 33 ; 27, 15. uitam aetetnam habere Tr 24, 15 amittere Tr 24, 42. possidere Tr 24, 50 uitae aeternae praemia IT 24, 45 uita temporalis Tr 24, 53 uita aeterna non habet initium neque finem T7 27, 16 unctio : olei unctione consignabantur apud Istahelitas sacerdotes et reges et christi uocabantur Tr 39, 5 unctus non cotpotaliter sed spiritaliter Christus Ir 39, 22 teges et sacetdotes corporaliter uncti Jr 39, 24 Christus unctus oleo laetitiae, id est Spiritu Sancto Tr 39, 29 sqq. unctus in oleo Tr 39, 32. unctus Spiritu Sancto et uirtute Tr 40, 13 : wide Christus ; Spiritus Sanctus Vnigenitus [zie Christus] Tr 9, 17 eze. a Patre Tr 9, 28 e£e. nomen unigeniti non habet socios Tr 20, 15 unitas inseparabilis Patris et Filii Tr 12, 1 unitas deitatis Tr 12, 55 ; 12, 48 ;

437

15, 34 efc. uoluntatis Tr 12, 47; 14, 8 efc. substantiae Tr 12, 47 ; 15, 46;31,41 omnipotentiae Tr 31, 40 naturae Tr 36, 28 unitas diuina TT

13, 36

unus de -4- ab/az. Tr 1, 6 ; 16, 20 ; 19, 585:20, 15

uocabulum uerum Patris et Filii et Spiritus Sancti Tr 48, 33 ; 49 : wide Spiritus Sanctus uocabulum ueti Dei Tr 49 uetitatis Tr 18, 46 uocitati — uocati Tr 25, 37 uoluntatis unitas in Patre et Filio T7 I2, 47; 14,8; 15,44 Patet et Filius unum uoluntate Tr 14, 16. uoluntas

Dei et cuiuslibet patiare non potest Tr 14, 21 uoluntas Dei naturaliter bona petfecta indemutabilis eadem semper existens sine initio et fine Tr 15, II éf passiz ; 14, 24 uoluntas eius qui non est Deus non naturaliter bona et perfecta potest mutare et uetti Ir 14, 265; 15; 25 diabolus, olim angelus, habuit bonam uoluntatem quam postea amisit ptoptia atbitrii agitatione Tr 15, 2 rationabiles creaturae in natura habent posse declinare a bona uoluntate Tr 15, 8 uoluntas indemutabilis et inconuettibilis Patris et Filii Tr 15, 49 una uoluntas Patris et Filii Tr 15, 50 ef passiz Filius uoluntas Patris Tr 15, 531 uoluntas Dei est sapientia Dei Tr 15, 62 in homine uoluntas potest esse non tamen haec ipsa et sapientia Tr 15, 64 : uide sapientia homo ; Dei uoluntas naturaliter substantiua sapientia est Tr 15, 69 eadem uoluntatis libertas Patti et Filio Tr 36, 29 uox beatitudinis Tr 19, 21 Vtsacius episcopus Li 146 ustio : ad ustionem resurrectio TT 27,

24

usutpatio impia T7 49, 3 usutpo -J- zzfin. Ir 7, 19 ut : libenter habere ut Tr 17, 4. ptomittete ut Tr 23, 38 necessarium esse ut Li 756 expedit ut L; 1010 ptius est ut T7 44, 5 ; uides ut resistit Li 318 ; accepimus hoc ut(pro quod) credamus Ír 34, 15 ut non — ne J.£215 uterus : Deus dixit quod genuerit Filium ex utero uolens demonstrate eum ex se natum 17 28, 44 Zosimus

episcopus Neapolitanus 544 » 551 sqq.

L;

ADDENDA

ET CORRIGENDA

Dum textus quos parauerat iam sub prelo uersabantur Vincentius Bulhart e uita discessit die 18 maii a. 1965. Nomen huius uiri eruditissimi ac humanissimi fideliter recolimus, grato animo eius zelum indefessum celebrantes et amorem quo in bonis litteris elaborabat. Proh dolor ad finem usque pariter perducere non ualebat editionem operum omnium Gregorii Iliberritani. Si accuratius incumbebat in textu Tractatuum Origenis(*) , celerius absoluebat opuscula minora ; in explanatione uero i» Canticum Canticorum. fere nihil profecit, quando supremum obierat diem ; huius ergo tractatus editionem criticam ipsi instruximus, dum editionem ceterarum expositionum quantum potuimus absoluimus. Attamen nobis minime fugit nonnullas adhuc remanere quaestiones, tum quod ad textus constitutionem attinet, cum ad genuinitatem opellarum. Hac in re, etsi iudicia Vincentii Bulhart

seruauimus,

diuersarum

sententiarum

elenchum

proponere utile uisum est : |VxcA |CtauisQ) FiscHER(?) BuLHA z1|Buckrev() I. Tract. II. Avca III. 2» Gen. III,22 IV. 2n Gen. XV,9-II V. Cant.

VI. de fs. 9x VII. fide VIII. Sa. IX. Eccle.

X. Fid. Rom. (9)

e ——

Xx |x -t-LBx-Y AA TELLLLÀ

XI. F?d. Cath. XII. Fd. Hier.

XIII. diu.gen.

[] ——

-—

AC BS ZSOPS US E ES dpeypeR 2 x(?)

TESMEGE TE pou COP X ee p |d-es heck db X

(*) Attamen inspicere non potuit elucubrationem E. MAZORRA, Correcciones inéditas de Adolf. Jülicher a. la edición príncipe de los Tractatus Origenis, in : Estudios Eeclesiasticos XLI (1966), 219-232. Q) E. Dzkkzns, Clauis Patrum Latinorum, Steenbtugge, 1961, ed. altera, nn.

546-557.

(2) Vetus Latina. Die Reste der altlateinischen Bibel, nach Petrus Sabatier neu gesammelt und berausgegeben von der Erzabtei Beuron, x[ Verzeichnis der Sigel für Kirchenscbriftsteller, von B. FrscHER, Freiburg i. Br., 1963, 2. Auflage. (3) F.J. Buckrzx, S.J., Christ and tbe Church according to Gregory of Elvira, Rome, 1964. Vincentius Bulhart non inspexit. (4) -- — opus Gregotio adscriptum — opus dubium — — opus spurium.

ADDENDA

ET CORRIGENDA

439

In plagulis corrigendis nonnulla, etsi saepius minoris momenti, nobis occurrerunt quae ad editorem deferri nequierunt :

pag. 12, lin. 327 (in app. x) loco ''Ps. Phoebad.

fid. 4" lege

""Gregorius Iliberritanus, De fide orthodoxa, lin. 444/445''. fag. 12, lin. 331 (in app. 1) loco ''cf. Ps. Phoebad. fid. 5'"' /ege "Gregorius Iliberritanus, De fide orthodoxa, lin. 482/483''. pag. 27, lin. 269.(in app. x) loco '"'cf. Ps. Phoebad. fid. 6 p. 42P..." lege *'cf. Gregorius Iliberritanus, De fide orthodoxa, lin. 601/602"'. pag. 74, lin. 143 (in app. x) loco "'cf. Ps. Phoebad. fid. 8 p. 40?..." lege "'cf. Gregorius Iliberritanus, De fide orthodoxa, lin. 833/834". pag. 87, lin. 128 (in app. 1) loco ""Eucher. alterc. p. 30, 9" lege '"Euagrius, alterc. (C.S.E.L. 45, p. 30, 9). pag. x1o, lin. 118 (ín app. 1) loco '"'cf. Ps. Phoebad. fid. 6 p- 43?" lege ''cf. Gregorius Iliberritanus, De fide orthodoxa, lin. 630/631''. : Praeterea haec menda typographica corrigenda sunt :

. V, lin. 3 ab calce : loco "*ego"', lege "ago". . X, lin. 17 : loco "Dessaui", lege '""Dessau,'"'. . I2, lin. 331 (?n app. x) : loco "indicari", Jege iudicari". . 93, lin. 100/10r1 (?n ap. x) : loco "Cant. r, 1", lege "Cant.

6s . 224, lin. 146 : loco '"' Ariamam'"', lege "Arianam". 226, lin. 190 : lege '*necesse est, ut et initium"'. . 231, lin. 384 : lege "IV.45. Denique"'. 231, lin. 384 : ante "sicuti" supplendum "'óuoovovov'. 233, lin. 464 : lege ''V.55. Cum'. . 235, lin. 543 : lege '' VI.62. Denique"'. . 240, lin. 742 : lege " VIIL.74. Sed". . 270, lin. xo : loco (V), lege "(IV)". ve ve e ue vU esee See J. Fraipont

(5) Quaedam ex argumentis Angeli VEGA certa uidentur Vincentio BULHART (cfr supra, p. 252). At I. Manoz sctipsit : "Pero hay que confessar que algunos de los indicios aducidos dejan al lector un tanto escéptico". (Segundo decenio de estudios sobre patristica espanola (1941-1950), Madrid, 1951, p. 65). FiscHER, 0.c., p. 287 : "Vielleicht von Greg. Ilib.". Buckrzr, o.c, p. 160: *.. the balanceof probabilities must be said to favor authenticity, and the doctrine contained here may be considered certainly that of Gregory". Mapoz secutus,

inter opera dubia ponebam. (6) De fide Romanorum et fide catbolira, confer M. SxwowErTI, ZAlcune osservazioni a proposito di una professione di fede attributa a Gregorio di Elvira, in : Rivista di Cultura Classica e Medioevale, YI (1960), p. 307-325. (7) FISCHER, o.c., p. 509 : Vielleicht von Greg. Ilib.".

CONSPECTVS MATERIAE

ILIBERRITANI EPISCOPI OVAE SVPERSVNT EDIDIT VINCENTIVS BVLHART

GREGORII

Praefatio ad tractatus Origenis, .......... eee inna nas notae o s I. Tractatus Origenis 9$... 7 use Noe ........ arca de senis II. Tractatus Adamanti III. Fragmentum tractatus in Genesim III, 22 .... IV. Fragmentum tractatus in Genesim XV, 9-II .. V. In Canticum Canticorum libri quinque, cura et ente ne studio J. Fraipont :.../. 24-2E203 VI. Expositio Origenis de psalmo nonagesimo primo VII. De fide orthodoxa contra Arianos ...........

V-LV I-146 I47-155 157-159 I61-163

165-210 211-215 217-247

DVBIA ET SPVRIA 7:389 29. 20 2e nad eshe MII-CDeSsaomonest-.. IX. Fragmenta expositionis in Ecclesiasten ....... SoaBIdcs B ómatotv ks s usde cx oor at uos koe eu UE Supe Bides COLHOBOCq e a re retos Fund TIR CR PUn P LENDNEE 59s colens XII. Fides sancti Haeronymi.- 2 XIII. De diuersis generibus leprarum ............

251-259 261-263 265-268 269-272 273-275 277-283

FAVSTINI OPERA EDIDIT M. SIMONETTI OUPA. CRUCEROS UR, mna praefatio s OP S DITS, TET Taustni de 1riitate- 0 e CIPUE NEUE Tousuni confessio fidei 7109 29 Marcellinus et Faustinus presbyteri de confessione uerae fidei et ostentatione sacrae communionis (Libellus precum) ..-. 292098. eere Seo EI UT

287-288 289-353 355-357 359-392

INDICES Indices ad Gregorium Iliberritanum Dipl Te 77 VODPDSNE COUTE M Index locorum 5». Scripturae 57.55, eee E Index scnptorüme. e ura ud n DE Indices ad Faustinum O19la un coim tige que nma i Donde Moo NE DRE dene Ipdex' Jocorum S? Scripturae «c s oS TNT Index scriptorumie i a e LE Index uerborum et locutionum . ... «meme Addenda» et. corrigenda . 4. eite Tte 9 qtd Donspectus materiae 2.7.9. e 1a ve TES Imprimé par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique). Printed in Belgium D/1968/0095/[20

394 395-405 406-408

410 41I-413 " 414-415 416-437 438-439 440

*

xdt

MO T wl dJ

be H

P

a e"M EM

ze ICE RR. :

LL iv

wx)

Mn ,

DL

A

" y

MJ doa

f »

|

?.2343

P,

DN

Md

e aeq S

vU

HERAE

A YOLE

"

T

Ul

Nie

s

Ip

PU

Li den AN e

| Arat Sp

xS512 dr)I SY. HI peek T*axl (1

d Veriiet CUAQCN

VOTO

(

i41 Man

he Hr M

S

a

UNS ANN

LS

AN

"rw

NUN

BH ^ LE 21

h E

d

-

-

ANUTT

108243.

GCregcrius Gregorii

THEOLOGY LIBRARY SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT CLAREMONT, CALIFORNIA

(ea

PRINTED IN U.S.A.