İnönü Ansiklopedisi / Türk Ansiklopedisi (cilt 25)

Citation preview

••

TURK

ANSİKLOPEbİSİ CIL T XXV

MiLL!

EGiTiM

BASIMEVI

-

ANKARA

1977

TÜRK ANSİKLOPEDİSİ

YILMAZ ÖZTUN A Başredaik tör

Redaktörler

: Prof. Kenan AKYÜZ, Prof. Dr. Hasan EREN, Tekin ERER, Prof. Dr. Zeynep KORKMAZ, Orhan YÜKSEL.

Yardımcılar

: Cazibe KURT, Dr. Vedad ÖRS, Dr. Hamza ZÜLFIKAR, Dr. !smail PAR­ LATIR, Şeıhap GENSOY, :Mehmet ERILTER, Mualla DEMIRHAN, Nes�i­ han ERDEM, Tomvis TEVETOGLU, Ahmet OÇTEN, A!hmet KANSU, Şenel PALA, Güler ÖNAL, Sevim EMEKLI, Melıiha TUÇ.

YIRMI BE ŞINCI ClLTTE YAZlLARI BULUNANLAR

!Tof. Ken!an AKYÜZ , Doç. Dr. M etin AND, Erdoğan ARIPINAR, Mus tafa Cahid ATASOY, Nilhal ATSIZ, Tahir ÇAGATAY, Ecz. U ğur DERMAN, Öz DOKUMAN, Em. Aml. Vehi l i r . Bu suretle yüzlerce M. M., hiç bir gerçcık musilki iıht i� a c ı olmaksızın ortaya çık. m ı ş, en

ınühim kı!illl ı

hatıp gitm iştir

(.!:ık .

terkipler de, zaman la unutulm uş, sonra aynı

makamlar ortaya çıkmıştır.

MAKA...\1) .

Bazı

terkipte, baıka

bir M.'da, donanıma, m akam ı n bünyesinde�-:i dizi lc:­ mühiminin i ş a r e tle ri ya zıl ı r . Diğer diz.i l e r i n işawtleri, n ota i ç.inde h a l led i lir. İzahat i çin, M. M . ' lara a i t maddelere !}; . Di z i si bir se.' tiigiir. tiimiir) , Yakutça gibi, birçok Türk diyalektinde de '1 sesi sak­ lanmıştır : Türkçe s i ne k ( < * si71 ek) , Orta Türkçe sirıek, Türkmence si,ek, Soyotça, Sagayca, Beltirce .re k ; Türkçe deniz ( < * t e 71 iz) , Orta Tür.k çe terıiz, Türki le'liz, Oyrotça t e 71 is ; Türkçe göniil ( < *kö 71 ül) , Orta Türkçe kö,iil, Kaza:.:­ ça, Türki körıül, Tatarca kii,il. Bu örneklerden anlaşıldığına göre, Türkçede kelime içinde '1 sesi n'ye çevrilmiştir. Ancak, domuz, gömlek, omur­ ga gibi birtakım kelimelerde bu sesin m'ye dönüştüğüne de t o 1) uz > domuz; kö,lek > gömlek; o , u r­ tanık oluyoruz : g,ı > o m u rga . Bu örneklere Tü�kçe kom,ru kelimesi de ilave edi lebilir. Türk d iyalektlerinde konfU ( < konıu < : konuf­ mak) biçiminde kullanı lan bu kelime, Türkler arasında k o 1J fU ( - ko'lfl} biçimini almıştır. Türkçe komftl kelimesi­ nin bu biçimden çıktığı anlaşı lıyor. Türk d iyalektlerinde yağmur ( < : yağ mak) kelimesi ycı,mur, ca71 b r r gibi birta.kım biçim lere girmiştir. Bu biçim­ lerdeki '1 sesinin de ikincil bir ses olduğ u açıktır. Anadolu ağızlarında d a buna benzer birçok ikincil ,· ler vard ı r . B unun gibi, Azeri alanında da bi rtakım ikincil olaylar göze çarpar ( bk. M. Ş. Şiraliev, Nosovı e glasnıe : Turcologic,ı, Leningrad, 1976, 181 - 183. s. ) . Tebriz ağzında kelime içindeki '1 scsi birkaç ö rnekte lye çevrilmiş­ tir (lo'lllz>doğuz; ki5rıiil > * kögiil > k öyii/ ) . Bunun gi­ bi, Mişercede ve K araimcede d e ,·nin w'yc dönüşlüğü göze çarpıyor: Mişerce siiu•ek '.kemik', Karaimce siiwek, suwak. Balkarca, Kazakça, Tatarca ( Ufa ) , Başkurtça gibi diyalekt­ lerde ise 1) sesi y'ye çevrilmiştir : Balkarca siiyek, Kazak�a siiyök, Tatarca söyek, Başkurtça hüyek, Mişerce ceyek . Tü­ mence, Kazakça gibi birkaç d iyalektte ise TJ sesi dü5müştür: Tümence siiek, Kaza·k ça siiök . Son olarak bu sesin d üşmesi sonunda -kelime i çindeki ünlünün uzad ığını görüyoruz : Kır­ gı zca, Oyrotça, Şorca, Sagayca, Kızı lca, Beltirce, Karagasça, Soyotça s ii k , cak, çak , .rek r < si.,., ek ' sinek' ) , si r (< si,ir 'sinir' ) . Kelime sonundaki .,., · lere gelince : Ana Türkçedeki ,· ıer kelime sonunda genel olarak olduğu gibi kalmıştır. Çuvaşçada bu ses m veya ıı'ye çevri lmiştir. Anadolu Türkçesinde ise 71 · ıer ıı'ye dönüşmüştür. Örnekler : Türkçe bin ( < bi, ) , Eski Türkçe br,, Orta Türkçe mirı, Özbekçe, Balkarca, Kırgızca mi,, Türkmence miirı, Kazakca mrrı, Tatarca, Başkurtça ma (/ , Oyrotça, Şorca, Sagayca murı : Türkçe deritı, Orta Türkçe l e ri.,., , Sartça t e ri71 . Soyotça, Oyrotça, Şorca, Kızı lca, Beltirce, Karagasça /ere,, Kazakça, Sagayca tire, . Yakutça diri1) , Ta­ tarca, Başkurtça tire11 ; Türkçe değitı ' sincap', Eski Türkçe teyi, , Oyrotça, Şorca, Yakutça ti'l . Tatarca tiyaıı , Kazakça, Sagayca tın . Türkçe kaym ( ağa ç ) , Soyotça, Karagasça kadr,, Sagayca, Şorca, Kızı lca, Beltirce kazr,, Kazakça, Kırgızca, Oyrotça, Tölösçe k"J'I'I · Sartça, Tatarca, Başkurtça kayt'l, Çuvaşça xurJ n ; Tiirk çe ( Anadol u ) ka/nı 'gel in olacak kıza erke(Ün verd iği para veya armağan·, Eski Türkçe, Orta Türk­ t: e, K ı rgı zca, Kazakça, OyrotçJ, Şorca l:.ılr, , TJta rc.ı l·:ı!h1 . S.ıgayca, Tatarca k,ı/rm, Çuvaşça xu!.im . xrd? ıı .

N - NABl

58

Ana Türkçcde 11 ( ve '1) sesi yanında fi sesının bulun­ d uğu da savunulmuştur . (G. J. Ramstedt, Die P