Niewyjaśnione zagadki historii Polski 9788311118652

Citation preview

BELLONA

R om u ald R om ań ski

NIEWYJAŚNIONE

ZAGADKI HISTORII

POLSKI

BELLONA

Warszawa

Projekt serii: Michał Bernaciak Okładka i strony tytułowe: Piotr Kościelski Redaktor merytoryczny: Grażyna Szaraniec Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Redaktor techniczny: Elżbieta Bryś Korekta: Bożena Łyszkowska © Copyright by Romuald Romański, WarsaaWjtoaifltW © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, War**va. Bellona SA prowadzi sprzedaż w y sa few ą wszystkich swoich książek z rabatam Nasz adres: Bellona SA ul. Grzybowska 77, 00-844 Warszawa Dział Wysyłki: tek. (22) 457 03 06, 652 27 fax (22) 620 42 71 www.ksiegarnia.bellona.pl e-mail: biuro(c^bellona.pl Internet: www.bellona.pl

Mojej córce Bognie i Tomaszowi Berkowskiemu — pierwszym i najwierniejszym czytelnikom tej ksui2.ki

ISBN 978-83-11-11865-2

Wstęp ażdy naród ma swoje tajemnice, historie niewyjaśnione lub też wyjaśnione jedynie częściowo. M aje oczywiś­ cie również naród polski, choć nie są one tak znane w Euro­ pie, jak chociażby francuska zagadka „człowieka w żelaznej masce”, „fatalnego naszyjnika” królowej Marii Antoniny, żony Ludwika XVI, czy też angielskich „małych książąt”, zamordowanych ponoć na rozkaz ich wuja, króla Ryszar­ da III. Nie ma się czemu dziwić, nasza historia jest bowiem w ogóle mniej znana i w Europie, i na świecie niż historia Francji czy Anglii, bo też siła i znaczenie naszego państwa były na ogół mniejsze. Niezależnie od tych uwarunkowań, dla nas nasza historia jest (a przynajmniej powinna być) najważniejsza na świecie. I mniemanie takie nie jest bynajmniej wyrazem szowinizmu czy szczególnie rozbudzonego, rozdmuchanego narodowego „ego”. Jak najdalszy od takiego poczucia, jestem jednak głęboko przekonany, że każdy naród powinien znać swoją historię, bo bez niej będzie zachowywał się i żył jak człowiek dotknięty amnezją. A zagadki historyczne? One też są częścią historii, czasem nawet jej częścią bardzo ważną. Ile ich było w naszych dziejach, tego chyba nikt nie wie. Ja wybrałem ich dziesięć: trzy z nich znalazły się w tym zbiorze, mimo iż nie są naszą, polską, wyłączną własnością: przynależą bowiem również

8

Romuald Romański

— ----------

w

u M

iw

------------------

do historii innych narodów - Rosji (Polka na carskim tronie), Austrii (Samobójstwo z miłości) i Francji (Kto zabił Napole­ ona?). Wszystkie one jednak, poprzez „osoby dramatu”, łączą się z naszą historią, a nawet, jak to miało miejsce w przypadku Dymitra Samozwańca (którego żoną została Polka, Maryna Mniszech), odegrały w niej niebagatelną rolę. Dlaczego wybrałem właśnie te, a nie inne zagadki? Co łączy wszystkie te historie? Poza oczywiście ich sensacyjnym charakterem i, najczęściej, brakiem rozwiązania? Otóż każda z nich odegrała znaczącą rolę w naszych dziejach, a w wielu przypadkach skutki są odczuwane i wspominane do dziś. W większości przypadków starałem się jednak nie opo­ wiadać o nich ze śmiertelną powagą. Historia nie musi być przecież nudną nauką wtłaczaną w głowy nieszczęsnych uczniów. O historii można też opowiadać bez koturnów. Tak jak ona się działa, wówczas gdy jeszcze nie była historią, ale życiem codziennym i codzienną polityką. Żywą, niepozbawioną paradoksów i momentów humorystycznych. Mam nadzieję, że nie zrazi to Państwa do lektury tej książki. Korzystając z okazji, chciałbym serdecznie podziękować pani Magdalenie Sobocie za godziny spędzone w bibliotekach i pomoc w zbieraniu materiałów. Legionowo, luty 2004 r.

Romuald Romański

O

Tajemnica śmierci biskupa ffil kwietnia

1079 roku biskup krakowski Stanisław odL U I jprawiał nabożeństwo w kościele św. Michała na Skałce. We mszy uczestniczył król Bolesław Szczodry (zwany też Śmiałym) w otoczeniu swego dworu. Nagle, ku zdumieniu i przerażeniu obecnych padł rozkaz - porwać biskupa! Kilku zbrojnych zbliżyło się do ołtarza, lecz porażeni majestatem księcia Kościoła, skruszeni padli na ziemię. Na nic zdały się groźne ponaglenia królewskie. Niewidzialna siła spętała nogi i ręce służalców. Wówczas zaślepiony wściekłością władca porwał za miecz i osobiście rozsiekał kapłana. Tak wyglądał finał najbardziej dramatycznego, a zarazem najbardziej tajem­ niczego konfliktu w naszej, nieco ponad 1000-letniej historii. A przynajmniej tak go przedstawił kronikarz Wincenty, zwa­ ny Kadłubkiem. Kadłubek był również biskupem krakowskim, tyle że żył ok. 120 lat później. W relacji, którą pozostawił, nie brak i innych cudownych znaków na niebie i ziemi towarzyszą­ cych śmierci jednego z jego poprzedników na biskupim stolcu. Oto bowiem tuż po śmierci Stanisława z czterech stron świata nadleciały cztery orły, które usiadły na straży posiekanych zwłok męczennika, odpędzając odeń sępy i inne krwiożercze ptaki. A struchlały z przerażenia Kraków przeżył niezwykłą noc, rozświetloną jak słoneczny dzień mnóstwem „boskich świateł przedziwnej światłości” . A było ich tyle, ile „rozrzuconych było cząstek świętego ciała (...)”.

10

Romuald Romański

----------------■ » ! > • » ■

Tajemnica śmierci biskupa

11

---------------------------------

Największe jednak zdumienie przeżyli ci duchowni, którzy, nie bacząc na królewski gniew postanowili pozbierać poroz­ rzucane szczątki. Oto bowiem okazało się, że znaleźli ciało nieuszkodzone, nawet bez śladów blizn! Pozostawmy jednak kwestie cudów na uboczu, znacznie ważniejsza jest bowiem informacja, że król ,,w chwili szaleń­ stwa” (to również cytat z Kadłubka) własnoręcznie zamor­ dował biskupa! Bez sądu i bez wyroku. Czy tak było na­ prawdę? Nie wiadomo, niestety skąd mistrz Kadłubek wziął tę informację, w każdym razie nie z kroniki pierwszego opowiadacza naszych dziejów, Galla Anonimem zwanego. Gall Anonim pisał swą „Kronikę” w latach 1107-1116, a więc w czasach, gdy żyli jeszcze przynajmniej niektórzy świadkowie tego dramatu. Jest zatem bardzo prawdopodobne, że uzyskał dokładne relacje z ust bezpośrednich obserwato­ rów tamtych wydarzeń. Dowiedział się, jak doszło do tragedii, która wstrząsnęła państwem, a także dlaczego finałem tego ponurego konfliktu było wygnanie króla z kraju. Niestety, zachował naganną, z naszego punktu widzenia, powściąg­ liwość i ograniczył się dosłownie do kilku zdań, które warte są przytoczenia w całości: „Jakim zaś sposobem król Bole­ sław został z Polski wypędzony, długo byłoby opowiadać, lecz to powiedzieć wolno, że pomazaniec na pomazańcu nie powinien cieleśnie mścić się za jakikolwiek grzech. To bo­ wiem bardzo mu zaszkodziło, gdy do grzechu dodał grzech, gdy za bunt (lub według niektórych tłumaczy „za zdradę” ) wydał biskupa na obcięcie członków. Ani bowiem buntow­ nika (lub „zdrajcy”) biskupa nie uniewinniamy, ani też króla, mszczącego się tak haniebnie, nie pochwalamy I to wszystko! Dlaczego tak mało? Nie chciał czy nie mógł napisać więcej? A może po prostu się bał? Jeśli tak, to

kogo lub czego? Kto po bez mała 30 latach mógł być prze­ ciwny ujawnieniu całej prawdy o tym, co wydarzyło się 11 kwietnia 1079 roku? Okazuje się, że ludzie zajmujący się relacjonowaniem spraw politycznych nigdy nie mieli łatwego życia i zawsze natrafiali na problemy z cenzurą. Tak było widocznie i w przypadku naszego mnicha, dlatego jego rela­ cja rodzi więcej pytań niż przynosi odpowiedzi. Spróbujmy jednak rozwikłać tę zagadkę, a zacznijmy od odpowiedzi na pytanie, czy rzeczywiście król o s o b i ś c i e zamordował biskupa? Z przytoczonego powyżej tekstu „Kroniki” wynika, że chyba jednak me. Przecież Gall pisze wyraźnie, że król „wydał biskupa na obcięcie członków”. A więc był wyrok i egzekucja przeprowadzona na jego podstawie. Najpraw­ dopodobniej wykonana na dziedzińcu wawelskim. Jakieś echa takiego przebiegu wydarzeń musiały jednak dotrzeć do mistrza Kadłubka, bo ni stąd, ni zowąd wprowadza do swej relacji orły strzegące rozsiekanego ciała. Sądzę, że byłyby one najzupełniej zbędne gdyby rzecz się stała w murach kościoła: tam przecież sępy nie miałyby dostępu. Okazuje się więc, że scena, od której rozpoczęliśmy nasze rozważania, niezupełnie odpowiada prawdzie. Inaczej też rysuje się postać biskupa. To już nie jest niewinny męczennik, którego poszatkowane ciało wydaje blask rozświetlający noc nad Krakowem. To po prostu „grzesznik” , stracony z wyroku władcy. Niczego to jednak, tak naprawdę, nie wyjaśnia, a opowia­ dana historia nie staje się przez to mniej dramatyczna ani też mniej tajemnicza. Wręcz przeciwnie, rodzą się nowe wąt­ pliwości i pytania. Jaki to „grzech” popełnił biskup? Był buntownikiem czy zdrajcą? A może jednym i drugim? No i dlaczego król musiał uchodzić z kraju, a korona, którą

12

Romuald Romański

--------------M t l H f

Tajemnica śmierci biskupa

-----------------

włożył na skronie zaledwie trzy lata wcześniej, w dniu Bożego Narodzenia 1076 roku, potoczyła się na ziemię i w takim upadku pozostała przez bez mała 200 lat, aż do roku 1320, kiedy to podniósł ją z prochu Władysław Łokie­ tek? Z relacji Galla wynika bowiem niedwuznacznie, że symptomy choroby gnębiącej z pozoru krzepki organizm państwa pojawiły się już wcześniej, a śmierć biskupa jedynie dramatycznie je pogłębiła. Podejmując próbę wyjaśnienia zdarzeń, które miały miej sce w tak odległej przeszłości i zostały tak słabo udokumen­ towane, badacz musi działać podobnie jak detektyw policyj ny, musi wyławiać okruchy informacji, oceniać je i układać z nich w miarę spójny obraz wydarzeń. Budujmy więc dalej naszą mozaikę i zaprezentujmy sylwetki bohaterów konfliktu, rozpoczynając oczywiście od króla Bolesława Szczodrego, zwanego również Śmiałym. Był to niewątpliwie jeden z najwybitniejszych władców w naszych dziejach. Wszyscy, nawet wrodzy mu kronikarze (jak chociażby mistrz Kadłubek) i historycy, przyznają, że posiadał walory doskonałego męża stanu i utalentowanego wodza. Po swym ojcu, Kazimierzu Odnowicielu, odziedziczył państwo ledwo od nowa, po kryzysie lat trzydziestych, po­ składane. Tak słabe, że musiało się pogodzić z podwójną zależnością od Niemiec i od Czech (tym drugim płaciliśmy trybut za Śląsk). Tym bardziej zadziwiająca była radykalna zmiana, jaka nastąpiła wkrótce po objęciu tronu przez Bole­ sława. Polska nie tylko odzyskała zupełną niezależność, ale też zaczęła dyktować warunki sąsiadom i decydować o ob­ sadzie tronów na Węgrzech, Rusi i, w pewnym sensie, w Cze­ chach. Bolesław stał się też cenionym sprzymierzeńcem pa­ pieża Grzegorza VII i jednym z najgroźniejszych przeciw­ ników cesarza Niemiec, Henryka IV (tego od Canossy).

13

■■••II**Miał też Bolesław kilka miłych cech charakteru. Gall wiele pisze o jego łaskawości dla ludzi i gościnności. A także 0 legendarnej wręcz hojności. Jako przykład podaje historię ubogiego kleryka, który przyglądał się na dziedzińcu wawel­ skim ceremonii składania Bolesławowi danin przez Rusinów 1 inne ludy (Eh, gdzież te czasy, gdy składano nam haracze i zabiegano o naszą przychylność!). Słysząc jego westchnie­ nia na widok bogactw, król pozwolił mu wziąć tyle złota, ile zdoła unieść. A kiedy pod ciężarem kruszcu pękł płaszcz biedaka, darował mu swój i jeszcze pomagał w ładowaniu. A więc władca idealny? Niestety, nie! Obok bowiem talentów i pozytywnych cech charakteru miał Bolesław rów­ nież wady Był nadmiernie dumny i próżny. Bywał też lek­ komyślny i uparty, a także bardzo gwałtowny, łatwo wpada­ jący w gniew, który zaćmiewał mu umysł. Zdarzało się też, że postępował wręcz nieobliczalnie, jak wówczas, gdy Izjasław, książę ruski, wprowadzony na tron przez Bolesława, chcąc poprawić swój wizerunek u poddanych, prosił go, aby publicznie oddał mu pocałunek pokoju. Bolesław, nie zsia­ dając z konia, wytargał go ze śmiechem za brodę. Konkludując, należy powiedzieć, że Bolesław był czło­ wiekiem bardzo zdolnym, może nawet genialnym, ale jak wielu wybitnych ludzi - miał skomplikowany i trudny charak­ ter. A jaki był jego przeciwnik, biskup krakowski Stanisław, pochodzący prawdopodobnie ze Szczepanowa? Niestety, wiemy o nim bardzo niewiele, praktycznie nic, gdyż nie dysponujemy żadnymi wiarygodnymi, współczes­ nymi mu źródłami, a późniejsze przekazy pokazują go już w aureoli świętego. Do tej legendy należy niewątpliwie historia wskrzeszenia przez biskupa Stanisława komesa Piotra, opisana w tzw. „Żywocie mniejszym” autorstwa dominikanina Wincentego

14

--- — ---

Tajemnica śmierci biskupa

Romuald Romański

— Htll—

15

---------

z Kielc. Rzecz zaczęła się od sporu między biskupem a spad­ kobiercami komesa Piotra o wieś Piotrawin. Biskup twierdził, że nabył tę wieś od komesa, a spadkobiercy kwestionowali fakt zawarcia tej transakcji. Rozsądzający tę sprawę Bolesław nakazał biskupowi zwrócić wieś albo przedstawić wiarygodne dokumenty bądź świadków kupna wioski. Po trzech dniach postów i modlitw Stanisław w stroju pontyflkalnym nakazał otworzyć grób Piotra i wezwał go do zmartwychwstania. Na­ stępnie zaprowadził go przed króla, skłonił do złożenia ze­ znań, po czym odprowadził do miejsca wiecznego spoczynku. Historia ta, jak wiele innych średniowiecznych legend i mitów, świadczy wymownie, jak naiwni w sprawach wiary byli ówcześni ludzie, a też, prawdę mówiąc, trąci herezją, trudno bowiem nam, ludziom XXI wieku, uwierzyć, że Bóg uczynił tak poważny cud, jak zmartwychwstanie zmarłego, dla potwierdzenia banalnej transakcji kupna sprzedaży wio ski. W legendzie tej kryje się prawdopodobnie jakieś ziarno prawdy, trudno jednak dziś ustalić jakie. A szkoda, bo pewnie wzbogaciłoby to naszą wiedzę o sylwetce psychologicznej biskupa. Cóż więc na pewno wiemy o świętym, który później, przez długi czas, był patronem państwa polskiego? Ano tyle, że godność biskupa krakowskiego Stanisław (być może z ro­ du Turzynów) otrzymał, decyzją Bolesława, w 1071 roku. Musiał w takim razie zaliczać się do kręgu zaufanych władcy, do ludzi szczególnie mu wiernych i oddanych. Takich, na których mógł liczyć! Prawdopodobnie też Bolesław upatrywał w nim swego najbliższego współpracownika w dziele od­ budowy Kościoła w Polsce, bo biskupstwo krakowskie było wówczas w naszym kraju największe i miało zupełnie wyjąt­ kową pozycję. Nie daje nam to wprawdzie odpowiedzi na pytanie o genezę sporu biskupa z królem, ale pozwala zro­

zumieć dlaczego Bolesław zachował się tak emocjonalnie, „mszcząc się” za tajemniczy grzech biskupa wydaną na niego karą śmierci. Po prostu biskup - właśnie on - zawiódł jego zaufanie! Można też zaryzykować tezę, że Stanisław był równie sdną osobowością jak jego władca, gdyż w przeciwnym razie pewnie by do konfliktu nie doszło. Zbrojni w tę wiedzę, spróbujmy znaleźć odpowiedź, o jaki to „grzech” biskupa chodziło? Jedno jest pewne. Przyczyn sporu nie należy doszukiwać się w konflikcie Kościoła z władzą świecką. Wręcz prze­ ciwnie, Bolesław uważany był i wówczas, i później za księciu-dobroczyńcę Kościoła, Świadczy o tym chociażby nekrolog, zamieszczony w kalendarzu kapituły krakowskiej (a więc w środowisku, które, z natury rzeczy, z powodu konfliktu z biskupem powinno być Bolesławowi szczególnie wrogie): „Zmarł król Polski Bolesław, który ustanowił w Polsce biskupstwa”. Trudno o wyraźniejsze uznanie za­ sług Bolesława w odbudowie polskiej prowincji kościelnej po stratach, jakich doznała ona w czasie reakcji pogańskiej po śmierci Mieszka II. Wydaje się, że drogi biskupa i jego władcy zaczęły roz­ chodzić się już 1075 roku, wówczas to bowiem zapadły decyzje, które mogły napełnić Stanisława uczuciem rozcza­ rowania i rozgoryczenia. Przede wszystkim Bolesław kimś innym obsadził wakującą od trzech lat stolicę arcybiskupią, tym samym zawodząc niewątpliwe nadzieje Stanisława na awans. Dla biskupa krakowskiego był to cios tym boleśniej­ szy, że z pozycji faktycznego zwierzchnika Kościoła pol­ skiego spychał go do roli jednego z biskupów. Sprawa druga to książęce (przypominam, że mówimy o la­ tach, kiedy Bolesław nie był jeszcze koronowany) plany

16

---------- -----------

Tajemnica śmierci biskupa

Romuald Romański

f

t f

l ——'

17

------ -- ---------

powołania nowych biskupstw. Diecezja krakowska była naj­ większą w kraju, zatem powołanie nowych biskupstw z ko­ nieczności musiałoby uszczuplić jej granice. Być może więc z powodu oporu Stanisława nie doszło do erygowania pla­ nowanej diecezji sandomierskiej? Na tym jednak nie koniec. Otóż najprawdopodobniej po roku 1075 władca rozpoczął akcję znacznych nadań teryto­ rialnych dla Kościoła. A jeśli tak, to mogło się okazać (przy­ pominam, że cały czas poruszamy się po grząskim gruncie domysłów i hipotez), że biskupstwo krakowskie, opozycyjne z woli jego pasterza w stosunku do książęcych planów, dostało najmniej. Nie mogła to być przysłowiowa kropla, która przelała kielich goryczy i spowodowała, że biskup Stanisław przeszedł zdecydowanie na stronę opozycji. W ten oto sposób doszliśmy do zagadnienia podstawowego dla wyjaśnienia tej zagadki - przyczyn usunięcia króla Bolesława z tronu. Według Galla, wyrok śmierci wykonany na biskupie nie był jedyną przyczyną wypędzenia króla z kraju, choć z pew­ nością mu zaszkodził. Natomiast zdaniem Kadłubka, była to przyczyna sprawcza. Mistrz Wincenty całą winę za konflikt przypisuje oczywiście królowi. W jego relacji wygląda to mniej więcej tak: w czasie, gdy wojsko, złożone głównie z możnowładców, wraz z królem Bolesławem przez wiele lat przebywało „u Rusinów” (Bolesław rzeczywiście dość często wyprawiał się na teren Rusi Kijowskiej, aby inter­ weniować w sprawach dynastycznych tego państwa), w kraju doszło do buntu niewolnych, którzy nie tylko, że zajęli domy i majętności swych panów, ale, co gorsza, nakłonili „żony i córki panów do ulegania ich chuciom”. Oczywiście, panowie po powrocie z wyprawy wzięli na buntownikach srogi odwet. Rzecz jednak na tym się nie

skończyła, gdyż w obronie ludu wystąpił z kolei Bolesław i zaczął ścinać głowy swych dostojników. Represje spadły również na niewierne żony. „Nawet niewiasty, którym mę­ żowie przebaczyli, z tak wielką prześladował potwornością, że nie wzdragał się od przystawienia do ich piersi szczeniąt po odtrąceniu niemowląt”. Okrucieństwo króla spowodowało z kolei ostrą reakcję biskupa, który posunął się do tego, że zagroził klątwą i wypędzeniem władcy. Wówczas też doszło do opisanego na wstępie mordu, a w jego konsekwencji - do wypędzenia władcy. Jeśli odrzucimy charakterystyczną dla naszego kronikarza skłonność do konfabulacji, to pozostanie nam naga prawda w postaci ostrego konfliktu króla z częścią możnowładców. Jego przyczyn możemy jedynie się domyślać. Zacznijmy od wspomnianych nadań ziemskich dla Kościoła. Świeccy możnowładcy prawdopodobnie nic nie dostali i czuli się z tego powodu mocno urażeni. Pamiętajmy, że chrześcijaństwo w owym czasie było u nas jeszcze dość słabo ukorzenione (wystarczy choćby przypomnieć próbę powrotu do pogaństwa w latach trzydziestych XI wieku), a zatem i pozycja Kościoła była wówczas zupełnie inna niż ją przywykliśmy postrzegać. Sprawa druga to koronacja. Korona wczesnym Piastom nie wychodziła raczej na zdrowie. Bolesław Chrobry nie odczuł tego na własnej skórze, gdyż zmarł w kilka miesięcy po koronacji, ale jego syn od samego początku borykał się z opozycją możnych, którzy w końcu zupełnie go opuścili i przeszli do obozu Bezpryma. Jak wiemy, spowodowało to ostateczną klęskę Mieszka i zmusiło go do rezygnacji z po­ zycji pomazańca bożego. Wywyższenie władcy poprzez koronację budziło opór poddanych. Aby zrozumieć przyczyny tego zjawisku* nnr simy zdać sobie sprawę, że wśród większości ówi/arsnych

18

Romuald Romański

-------------------- ■ < » ! » ■

Tajemnica śmierci biskupa

--------------- ------------

możnych zakorzeniona była świadomość, że władca jest jedynie pierwszym spośród nich. Sakra kościelna obalała tę tezę. Dzięki niej król wyrastał wysoko ponad wszystkich. Zwiększał tym samym swą suwerenność wobec poddanych, a bunt przeciw niemu stawał się wręcz grzechem śmiertel­ nym. To nie mogło się podobać przynajmniej części moż­ nych, których świadomość ukształtowana została przez daw­ ną tradycję wieców możnowładczych i przez religię sło­ wiańską, rodzimą, która bynajmniej władców naszych nie gloryfikowała. Można więc, jak sądzę, założyć, że koronacja Szczodrego doprowadziła do powstania grupy opozycyjnie nastawionych możnych, zwłaszcza że, jak wspomnieliśmy, część z nich czuła się zapewne skrzywdzona wyraźnym faworyzowaniem wyższych duchownych przy rozdawnic­ twie dóbr doczesnych. Do zaostrzenia sporu przyczyniły się też bez wątpienia wspomniane cechy charakteru Bolesława, jego chyba nadmier­ na duma, poczucie dostojeństwa i niewątpliwy autorytaryzm. Z nieznanych nam przyczyn w latach 1077-1079 doszło prawdopodobnie do eskalacji konfliktu. Może nawet do za­ wiązania spisku na życie króla? Spiskowcy nie osiągnęli celu, a sam spisek został wykryty. Możemy łatwo domyśleć się reakcji Bolesława. Ten człowiek nie znał przecież miary w nagradzaniu i karaniu. Echa tych zajść można zauważyć u Kadłubka, który wprawdzie wyraźnie koloryzował opisy­ wane zdarzenia, ale zazwyczaj nie całkiem mijał się z prawdą. Wówczas to na scenie pojawia się biskup krakowski Stani­ sław. Gromi władcę za okrucieństwo i żąda zaprzestania represji pod groźbą klątwy. Zaślepiony wściekłością Bole­ sław, rozeźlony sprzeciwem biskupa (a nie jest to zapewne pierwsze starcie króla i księcia Kościoła) wydaje na Stani­ sława wyrok śmierci.

19

■ ■ m iw To oczywiście tylko przypuszczenia, można jednak poszukać uzasadnienia dla nich w obu analizowanych kronikach, a także w niepodważalnym fakcie, że w latach 1077-1079 ustaje nagle wszelka aktywność Polski na arenie międzynarodowej. Ta bardzo emocjonalna i nieprzemyślana decyzja królew­ ska, miast przerazić opozycjonistów, dolała jedynie oliwy do ognia. Do otwartego buntu doszło być może w maju lub czerwcu 1079 roku. Prawdopodobnie osamotniony Bolesław bez oporu opuścił kraj i udał się na Węgry, zabierając ze sobą całą rodzinę, w tym syna Mieszka. Jakie były jego dalsze losy? Gall Anonim informuje nas, że po przybyciu na Węgry Bolesław obraził króla Władysława, mówiąc: „Ja go za lat pacholęcych wychowałem w Polsce, ja go osadziłem na tronie węgierskim. Nie godzi się więc, bym mu ja, jako równemu, cześć okazywał, lecz siedząc na koniu oddam mu pocałunek jak jednemu z książąt”. Wszyscy historycy zajmujący się tym dramatem zgodnie oceniają postępowanie Bolesława jako przejaw nadmiernie wybujałej pychy, ambicji i próżności. Zapewne jest w tym sporo racji. Król do ludzi skromnych i uległych na pewno się nie zaliczał, mimo to jednak ośmielę się mieć nieco inne na ten temat zdanie. Uważam, że to nie tylko nadmierna duma i niepohamowana pycha kazała mu się tak zachować. Była to raczej reakcja człowieka, który zdał sobie sprawę, że utracił już wszystko: z pozycji jednego z najważniejszych władców Europy spadł do roli zdanego na łaskę i niełaskę innych uchodźcy politycznego. Uznał więc, że pozostała mu już tylko godność osobista i że jeśli i ją utraci, to będzie spadał coraz niżej i niżej, na samo dno piekła politycznych emigrantów, którym pozostaje już tylko łaszenie się i przy­ mulanie o okruchy z pańskiego stołu!

20

Romuald Romański

Tajemnica śmierci biskupa

21

------------------ --------------------------------------------------------

Być może Władysław, który sam przez wiele lat znajdował się sytuacji wygnańca, zrozumiał tę postawę, w każdym razie wybaczył nietakt swemu byłemu protektorowi. Nato­ miast Węgrzy podobno mu nie wybaczyli i być może to oni zamordowali naszego władcę. Stało się to prawdopodobnie w nocy z 2 na 3 kwietnia 1082 roku. Odnotujmy też inną wersję dalszych losów Bolesława. Według niej, załamany i przybity ciężarem popełnionej zbro­ dni król udał się do klasztoru benedyktynów w Osjaku (obec­ nie w Austrii), gdzie pokutował wykonując, jako sługa mni­ chów, najczarniejsze roboty. Tam też podobno zmarł i został pochowany. Do dziś trwają poszukiwania jego grobu, niestety bez rezultatu, a to każe wątpić w prawdziwość tej informacji. Wspomnijmy też o tragicznych losach syna Bolesława, Mieszka. W 1086 roku, z inicjatywy swego stryja, Władysła­ wa Hermana, powrócił on do kraju. W 1088 roku ożeniono go z jedną z księżniczek ruskich, a rok później nagle zmarł. Gall Anonim twierdził, powołując się na swoich bezimiennych informatorów, że został otruty przez „pewnych współzawod­ ników, lękających się, ażeby nie zemścił się za krzywdę ojca”. Kim byli owi tajemniczy współzawodnicy? Nie wiadomo i takich znaków zapytania jest w tej sprawie wiele. Cała zresztą ta biskupia tajemnica, która wcale nie zniknęła wraz z jego śmiercią, do dziś budzi mnóstwo wątpliwości. Przede wszystkim zastanawia, dlaczego w XI-wiecznych źródłach tak niewiele napisano nie tylko o biskupie, ale w ogóle o krakowskiej tragedii. Dlaczego niczego na ten temat nie znaleziono w archiwach watykańskich? Marcin Polak, autor napisanej w oparciu o źródła watykańskie „Kro niki papieży”, obszernie relacjonuje wszystkie zatargi między Kościołem a władzą świecką, natomiast zupełnym milczę niem pomija zabójstwo biskupa Stanisława.

Dlaczego nie ma o tym wzmianek w rocznikach kla­ sztornych, które rozpisywały się przecież o zamordowaniu Tomasza Becketa, arcybiskupa Canterbury, przez stronni­ ków króla angielskiego, Henryka II? Dlaczego nikt nie rzucił klątwy na Bolesława, nie potępił jego postępku? Nikt też nie nazywał Stanisława „świętym” czy „męczen­ nikiem”, a Bolesława nie uznano za zbrodniarza. Zrobił to przecież dopiero Wincenty Kadłubek i to 120 lat póź­ niej. Można, oczywiście, odeprzeć ten zarzut stwierdzeniem, że jednak Kościół w końcu uznał zasługi i męczeństwo Stanisława, kanonizując go. No tak, to prawda, ale nie zapo­ minajmy, że stało się to dopiero 174 lata od śmierci biskupa, w dodatku przy poważnym sprzeciwie wielu dostojników Kościoła, żeby wspomnieć tylko o kardynale Raynoldzie. A ówczesny papież Innocenty IV oświadczył wprost polskim posłom, że do wyniesienia naszego biskupa na ołtarze po­ trzeba więcej cudów! Jakby nie wystarczyło zmartwychwsta­ nie komesa Piotra i złożenie przez niego świadectwa w sporze o wieś! Z bliżej nieokreślonych powodów biskup Stanisław był więc dla Kościoła niewygodny. Może dlatego, że jak - pisze Gall - był to „traditor”, czyli buntownik lub zdrajca. Pewnie jednak tylko buntownik, za to przeciw legalnej władzy po­ mazańca bożego, w dodatku bardzo dla Kościoła zasłużone­ go. A takiej zuchwałości Kościół nigdy nie pochwalał. Za Bolesławem stał też potężny i wpływowy zakon benedyk­ tynów, który wiele mu zawdzięczał. Jak wiadomo, gorące modły za duszę Bolesława wznoszono w zakonach benedyk­ tyńskich jeszcze przez dziesiątki lat po jego śmierci. Bene­ dyktyni zresztą nie tylko modlili się za Bolesława, ale wręcz szerzyli jego kult.

22

Romuald Romański

----------------------— ■ • # # # • * * —----- -------------Na koniec dwa słowa o sytuacji Polski po wygnaniu króla. Upadek Bolesława miał fatalne skutki dla kraju, Przede wszystkim utraciliśmy z takim trudem odzyskaną niezależ­ ność polityczną, której widomym znakiem była korona na głowie władcy. Z ważnego, wręcz decydującego partnera politycznego w tej części Europy znów spadliśmy do rangi mało ważnego, bo zależnego i od Czechów, i od Niemców, kraju. Od tej zależności uwolniliśmy się, z niemałym trudem i jakby jednak nie do końca, dopiero pod rządami Bolesława Krzywoustego, bratanka Bolesława Szczodrego. Natomiast korona, strącona z głowy króla, jak w scenie z filmu „Kronika Polska” w reżyserii Grzegorza Królikiewi­ cza, potoczyła się po polnych drogach. Na szczęście, nie zapomniano o niej. W trudnych i mrocznych czasach rozbicia dzielnicowego pozostała symbolem jedności narodu i jego utraconej wielkości. Dzięki temu mógł ją podnieść z upadku Władysław Łokietek, w zupełnie już jednak innej Polsce.

Polka na carskim tronie v f r f ' sobotę, 17 maja 1606 roku, wczesnym rankiem Mo1 .^ 1 skwę obudził dźwięk dzwonów cerkwi. W pierwszej chwili zaskoczeni mieszkańcy sądzili, że w mieście znowu wybuchł pożar, co w drewnianej wówczas na ogół Moskwie zdarzało się dość często. Tym razem jednak dźwięk dzwonów zapowiadał nie klęskę miasta, lecz władcy kraju, cara Dymit­ ra, był to bowiem dla spiskowców, zgromadzonych w róż­ nych punktach miasta (było ich ponoć ok. 200-300), sygnał do rozpoczęcia akcji. Część z nich udała się na Kreml, a reszta rozbiegła po mieście, krzycząc do gromadzących się na ulicach mieszkańców Moskwy: „Bracia! Polacy chcą za­ mordować cara! Nie wpuszczajcie ich na Kreml”. Nie wiemy, kto wpadł na ten pomysł; być może sam przywódca spisku, książę Wasyl Szujski. Trzeba przyznać, że było to mądre posunięcie, które w znacznym stopniu przyczyniło się do sukcesu spisku, gdyż za jednym zamachem pozbawiało Dy­ mitra pomocy zarówno ze strony mieszkańców Moskwy, jak i przebywających wówczas w tym mieście Polaków. W maju 1606 roku Polaków było w Moskwie sporo, prawdopodobnie 3000-4000, głównie szlachty i żołnierzy. Większość z nich przybyła do Rosji na zaproszenie cara wraz z Maryną Mniszchówną, która właśnie zasiadła na tronie carów rosyjskich jako żona Dymitra, oraz z jej ojcem, wojewodą sandomierskim Jerzym Mniszchem i kilkoma

24

Romuald Romański

--------------------- — M M >—

Polka na carskim Ironie

--------------------- —

magnatami polskimi, uczestniczącymi w uroczystościach ślubnych. Dymitr mógł liczyć na ich pomoc, a przybycie na Kreml nawet niewielkiej grupy żołnierzy i szlachty polskiej mogło zniweczyć plany zamachowców, których, jak pamię­ tamy, było niewielu. Dymitr cieszył się też sympatią moskwian, a Polacy - wręcz przeciwnie. Prawdę mówiąc, byli znienawidzeni, na co zresztą, nie ukrywajmy, dobrze sobie zasłużyli, zachowu­ jąc się w stosunku do Rosjan butnie i arogancko. Można więc było być właściwie pewnym, że podburzony tłum rzuci się na ich kwatery, a o to głównie spiskowcom chodziło. W ten oto sposób jedyne siły, na które mógł w tym momencie liczyć car, kompletnie zdezorientowane, „zajęły się sobą”, z tragicznym zresztą, jak się przekonamy, skutkiem i dla cara, i dla jego polskich gości. Pałacu Dymitra na Kremlu strzegła stworzona przez niego elitarna, wysoko opłacana gwardia przyboczna, złożona z trzystu żołnierzy, wyłącznie cudzoziemców pochodzących z Inflant i Niemiec. W sobotę rano większość z nich jednak przebywała w mieście, w swoich domach, dokąd udali się już w piątek wieczorem, ponoć na polecenie uczestniczących w spisku bojarów. Gwardziści polecenia posłuchali, gdyż bojarzy oświadczyli im, że... taka jest wola cara. Jeśli tak było istotnie, to można zaryzykować tezę, że Dymitr, płacąc swym gwardzistom bardzo wysokie wynagrodzenie, marno­ wał jedynie pieniądze. Dziwna to bowiem gwardia, wyzna­ czona wyłącznie do strzeżenia osoby panującego i mająca swych dowódców, która przyjmuje polecenia od zupełnie przypadkowych ludzi, powołujących się wprawdzie na wolę władcy, ale nie mogących przedstawić żadnych dowodów, że tak jest istotnie. Tak czy inaczej, w momencie ataku na pałac znajdowało się w nim jedynie około 30 gwardzistów.

--------— M M » —

25

-------------

Spiskowcy wdarli się na Kreml, a właściwie weszli tam bez żadnych przeszkód, przez otwartą Bramę Frołowską, gdyż strzegąca jej straż, złożona z tzw. strzelców (była to formacja wojskowa powołana przez cara Iwana Groźnego, składająca się z zawodowych żołnierzy), stała sobie zupełnie beztrosko, z rusznicami w olstrach i powtykanymi w ziemię toporkami. Ochrona Kremla i cara była więc, jak widzimy, zupełnie nieprzygotowana do odparcia ataku i ochrony osoby cara. Trudno wyjaśnić dlaczego tak się stało, zwłaszcza jeśli weź­ miemy pod uwagę, że planowany zamach wcale nie był tajemnicą (utrzymanie tajemnicy przy tak dużej liczbie spis­ kowców jest praktycznie niemożliwe) i wieści o nim dotarły do Polaków, którzy - w tym Jerzy Mniszech i posłowie polscy - kilkakrotnie ostrzegali przed nim cara. Jest niemalże pewne, że o planowanym zamachu car miał informacje również z innych źródeł, gdyż w Państwie Mos­ kiewskim na ogół umiano je zdobywać. Świadczy o tym zresztą zachowanie Piotra Basmanowa, najwierniejszego współpracownika Dymitra. Był to zresztą człowiek bardzo interesujący, również z psychologicznego punktu widzenia, podobnie bowiem jak niegdyś Szaweł w stosunku do Chrys­ tusa, również Basmanow w stosunku do Dymitra z niedowiar­ ka stał się „najwierniejszym z wiernych”. Z postacią tą ze­ tkniemy się zresztą jeszcze kilkakrotnie w naszej opowieści. Otóż Basmanow od kilku, a nawet kilkunastu dni zaczął sypiać pod drzwiami sypialni carskiej. Miał zapewne ku temu powody i można sądzić, że nie ukrywał ich przed swym władcą. Tymczasem Dymitr całkowicie lekceważył wszelkie ostrzeżenia, swego teścia wyłajał za defetyzm i rozpuszczanie plotek, a posłom polecił odpowiedzieć: „Żem ja wziął tak

26

Romuald Romański

----------------------------------------------------------------------------

dobrze we władzę to swoje państwo, iż nad wolą moją nic się stać nie może”. Czy rzeczywiście wierzył w to, co mówi? A jeśli tak, skąd taka pewność siebie i beztroska u człowieka dobrze przecież znającego historię swego kraju, w którym rzadko który władca kończył życie śmiercią naturalną? Czyżby wcześniej już postarano się uspokoić i „uodpornić” cara na tego rodzaju doniesienia? A może jednak Dymitr spodziewał się ataku i tylko czekał, aż wyjadą z Moskwy polscy posłowie, aby dopiero wówczas „łeb ukręcić hydrze”, gdyż nie chciał, by Zygmunt III dowiedział się o jego problemach wewnętrznych? Takie przypuszczenia snuli Polacy przebywający w tym czasie w Moskwie i mogły mieć one swoje podstawy, gdyż po pierwszych, „miodowych” miesiącach stosunki między obu państwami i obu władcami stawały się coraz bardziej skompli­ kowane i coraz mniej przyjazne, niemal wrogie. Mogło zatem zależeć carowi na tym, aby jego dotychczasowy polski sprzy­ mierzeniec nie wiedział o tym, że ma on kłopoty z poddanymi. Jeśli tak jednak było i jeśli dlatego car zaniedbał podjęcia jakichkolwiek środków ostrożności, to mamy niewątpliwie do czynienia z ilustracją słynnego powiedzenia, że gdy Pan Bóg chce kogoś ukarać, to mu wcześniej rozum odbiera. Tak czy inaczej, powód beztroski Dymitra pozostanie już na zawsze tajemnicą, jedną z wielu w życiorysie tego człowieka, który, prawdę mówiąc, cały był „utkany” z tajemnic. Spiskowcy podeszli pod pałac cara, weszli nawet na ganek i schody, i tam zatrzymali się. Może ogarnęły ich wątpliwo­ ści, strach przed zadaniem ostatecznego ciosu? W zamachach, zwłaszcza na „koronowane głowy”, mo­ menty niepewności i wahań nie są rzadkością. A może po­ jawiły się wątpliwości, strach przed zadaniem ostatecznego ciosu? Klasycznym przykładem, znanym z naszych dziejów,

Rolka na carskim tronie

27

---------------------------------------------------------- --------------

jest historia ataku na Belweder, zamieszkany przez Wielkiego Księcia Konstantego listopadową nocą 1830 roku, choć oczy­ wiście analogia ta jest dość przypadkowa, tak bardzo historia Polski różni się pod tym względem od historii Rusi (później Rosji). W Polsce nie było tradycji zamachów na władców, toteż naszych spiskowców mogła, przynajmniej teoretycznie, sparaliżować sama perspektywa podniesienia ręki na władcę, nawet jeśli była to tylko „półmałpa”, czyli W. Ks. Konstanty. W Rosji przeciwnie, mordowanie władców miało długą trady­ cję i, prawdę mówiąc, niewielu ich zmarło śmiercią naturalną. Spotkało to również dwóch bezpośrednich poprzedników Dymitra na tronie - cara Borysa Godunowa, który ponoć został otruty przez bojarów, i jego syna Fiodora, którego z kolei uduszono (do czego notabene sam Dymitr się przyczynił). To wszystko prawda, czym innym jednak jest podanie władcy trucizny czy nawet uduszenie go w zaciszu jego sypialni, a czym innym uderzenie na niego jawnie, przy świadkach, dziś powiedzielibyśmy „w świetle reflektorów i przy podniesionej kurtynie” . Zwłaszcza jeśli władca ten cieszył się znaczną popularnością wśród ludu, a lud w takich przypadkach jest zawsze czynnikiem nieprzewidywalnym. Jak więc już powiedziano, spiskowcy weszli na ganek i tam stanęli, ograniczając się do wyzwisk i wywoływania Dymitra. Może obawiali się wspomnianego Piotra Basmanowa, który był znany ze swej energii i odwagi? A może atakujący nie byli pewni, jak zachowają się trzymający wartę w pałacu gwardziści? Trzydziestu uzbrojonych i wyćwiczonych żołnie­ rzy to jednak spora siła, a atakujących nie było przecież zbyt wielu. Dopiero po dłuższej chwili jeden z napastników przełamał opory i wśliznął się do carskiej sypialni, niczego tam jednak nie zdziałał, gdyż Basmanow odciął mu rapierem głowę.

28

Polka na carskim tronie

Romuald Romański

— ----------------■ M l t i — Ośmielony tym car wychylił głowę przez okno, starając się uspokoić swych zrewoltowanych poddanych, ale oddano do niego kilka strzałów, więc się cofnął. Dymitr był znany z odwagi, ale co innego odwaga, a co innego brawura i bezsen­ sowne prowokowanie śmierci. Znacznie mniejszą rozwagą wykazał się Basmanow, który wyszedł na ganek i zaczął prosić spiskowców, aby poniechali złych zamiarów wobec cara i rozeszli się do domów. Niczego nie osiągnął, gdyż osiągnąć nie mógł. Spiskowcy nie chcieli go słuchać, a jeden z nich ugodził go nożem w serce. Martwy przestał budzić respekt, zepchnięto więc po prostu jego ciało z ganku na ziemię. Śmierć Basmanowa przełamała ostatecznie impas i spis­ kowcy, po wyłamaniu desek (pałac Dymitra, aczkolwiek położony wewnątrz kremlowskich murów, był drewniany) w pałacowej sieni, wdarli się do wnętrza. Gwardziści nie stawiali oporu (jeden z polskich pamiętnikarzy, Stanisław Niemojewski, napisał wprost, że owi „bohatyrowie, zaraz pomiotawszy halabardy, pierzchać też poczęli"). W tej beznadziejnej sytuacji car zdecydował się na uciecz­ kę najpierw do łaźni, a stamtąd, tajemnym przejściem, do sal kamiennych, położonych na wzgórzu kremlowskim nad rzeką Moskwą. Ich okna były położone wysoko, ale Dymitr zde­ cydował się wyskoczyć, gdyż w pobliżu stało kilkuset zupeł­ nie zdezorientowanych mieszkańców Moskwy. Ulegając pro­ pagandzie spiskowców, sądzili oni, że Polacy próbują zabić ich cara, a bojarzy go ratują. Gdyby więc Dymitr zdołał przedostać się do nich i przemówić, wówczas pewnie by się uratował, gdyż moskwianie go lubili i niewątpliwie stanęliby w jego obronie. Być może nawet Wasyl Szujski i jego za­ machowcy podzieliliby wówczas los kilku strzelców, którzy nieco wcześniej postanowili zbuntować się przeciw Dymit­ rowi. Car polecił wówczas zgromadzić całą formację i prze-

--------------w

t n

w

29

----------------

mówił do nich (a miał dar przemawiania i przekonywania); skutek był taki, że koledzy nieszczęsnych buntowników rzu­ cili się na nich i rozerwali ich na strzępy. Dosłownie! Niestety, wyskakując z okna, Dymitr zwichnął (lub złamał) nogę i stracił przytomność. Wprawdzie znajdujący się obok strzelcy podnieśli go, zanieśli do pobliskiej izby i ocucili, ale ostatnia szansa na uratowanie życia minęła bezpowrotnie. Wkrótce bowiem spiskowcy przeszukujący Kreml trafili rów­ nież do tej izby. W pierwszej chwili strzelcy stanęli nawet w obronie swego władcy i oddali kilka strzałów do napast­ ników, ale ulegli wobec groźby, że jeśli nie wydadzą cara, to w odwecie zostaną wymordowane ich żony i dzieci, miesz­ kające w Strzeleckiej Słobodzie. No cóż, bliższa ciału ko­ szula... Dymitra zawleczono z powrotem do pałacu, zerwano z nie­ go carskie szaty i na urągowisko ubrano w brudny kaftan kupczyka. Któryś z bojarów uderzył go w twarz i zapytał; „Ej, ty sukinsynu, ktoś ty taki ? Kto jest twoim ojcem? Skąd jesteś rodem?”. Chwilę później padł strzał, który zakończył 1 1-miesięczne panowanie tego najbardziej zagadkowego w historii Rosji, a i Polski również, człowieka. Pozostały pytania, zadane przez zbuntowanego bojara, które do dziś dręczą badaczy historii z całego świata. „Nikt z tych, co zagłębiają się dziś w labirynt Dymitriady, nie łudzi się odkryciem prawdy, lecz pasjonująca tajemnica niepokoi i trudno się oprzeć jej złowrogiemu urokowi” - na­ pisał Tadeusz Rojek, jeden z tych, którzy się temu urokowi nie oparli. Wejdźmy więc w ten labirynt i my. Aby tego dokonać, musimy cofnąć się w czasie do 18 marca 1584 roku. Tego dnia zmarł car Iwan IV, zwany Groźnym. Pozostawił po sobie dwóch synów - starszego, Fiodora, oraz młodszego, Dymitra, który w chwili śmierci

30

Polka na carskim tronie

Romuald Romański

------------------- a i t M

o —

*------------------------------

ojca miał niespełna 2 lata. Byli to bracia przyrodni, gdyż matką Fiodora była pierwsza żona Iwana, Anastazja Zacharina-Koszkina, a matką Dymitra szósta (lub siódma, co do tego nie ma pewności) żona, Maria Nagoj. Prawdę mówiąc, z punktu widzenia praw Rosji i Kościoła prawosławnego Dymitr był dzieckiem z nieprawego łoża. W Kościele prawosławnym można bowiem zawrzeć co naj­ wyżej trzy małżeństwa, z tym że w pełni legalne jest jedynie pierwsze, a za drugie i trzecie, choć są dozwolone, trzeba odbyć pokutę. Wszystkie następne związki są już zabronione i z kanonicznego punktu widzenia nieważne. Carem oczywiście został Fiodor, mimo że do tej funkcji nie nadawał się zupełnie. Był to łagodny, miły człowiek 0 mistyczno-religijnych zainteresowaniach. Można by rzec, że religijność była jedyną cechą, jaką odziedziczył po swym tatusiu, który, mordując bez opamiętania własnych poddanych (ostatecznie wyprawił ich na tamten świat co najmniej kilka­ dziesiąt tysięcy, niektórych w niewyobrażalnych wręcz mę­ czarniach, np. żonę jednego z bojarów, wcześniej brutalnie zamordowanego, kazał rozebrać do naga, a następnie posa­ dzić okrakiem na rozciągniętym sznurze i przeciągać po nim tak długo, aż okrwawiona kobieta straciła przytomność 1 wkrótce potem zmarła), dbał jednocześnie bardzo starannie 0 zbawienie swoje i swoich ofiar. W tym celu kazał notować skrupulatnie ich liczbę i imiona, a następnie przekazywał je mnichom w klasztorach z poleceniem modlenia się o zba­ wienie ich dusz, a przy okazji o odkupienie własnych, monar­ szych grzechów. Czasami, po większych rzeziach, listy te zawierały 1000 1 więcej imion, np. po rozprawie z Nowogrodem w 1570 roku car prosił o modlitwę za 1500 pomordowanych miesz­ kańców tego nieszczęsnego miasta. Gdy jednak ofiar było

31

----------------------------------------------------------------------------

zbyt wiele, aby wymienić imiona wszystkich (a może też gdy zawodziła ewidencja?), wówczas pobożny car odwoływał się do wszechwiedzy adresata modłów, pisząc „Opiece bos­ kiej polecam tych mężczyzn, kobiety i dzieci, których imiona wszystkie znasz, Boże” . Fiodor był zupełnie inny, Łagodny i spokojny, wiecznie śmiejący się, prawdę mówiąc, nie wiadomo z czego; lubił, gdy opowiadano mu bajki i śpiewano pieśni, zwłaszcza koś­ cielne. Nade wszystko jednak lubił siedzieć w wieżach cer­ kiewnych i pociągać za sznury dzwonów. Dlatego nazywano go „car-dzwoneczek (kotokolczyk)”. Aby ulżyć mu w trudach władzy, powołano Radę Regen­ cyjną, w której pierwsze skrzypce grał szwagier Fiodora, Borys Godunow (ukochana siostra Borysa, Irina, była żoną Fiodora). To z kolei był bardzo zdolny, ale przede wszystkim ambitny i bezwzględny człowiek. Wkrótce też stał się on faktycznym wielkorządcą Rosji z ogromnymi szansami na czapkę Monomacha*. Na drodze do tronu stał mu oczywiście Fiodor, ale Fiodor był niedorozwinięty. Poseł Stefana Bato­ rego, Lew Sapieha, który przybył do Moskwy już po śmierci Iwana, napisał w jednym z listów: ”(...) rozumu ma niewiele lub, jak ze słów innych, a także z mej własnej dokładnej obserwacji przekonałem się, nie ma go wcale”. Był też czło­ wiekiem nieuleczalnie chorym (zmarł w wieku 41 lat) i ska­ zanym na bezpotomność. Pozostawał Dymitr. Wprawdzie, w oczach prawa i cerkwi carewicz był bastardem, ale w Rosji przywiązanie do Rury­ kowiczów, panujących od niepamiętnych czasów, było ogro­ mne. Można więc było mieć pewność, że mimo wszystko na tronie siądzie on, a nie Godunow, zwłaszcza że stare rody ■ u li'— — *

Czapka Monomacha - tradycyjne nakrycie głowy carów Rosji.

32

---------------------- —

Polka na carskim tronie

Romuald Romański

»tM «—

— ---------------

bojarskie i arystokratyczne patrzyły na tego drugiego z nie­ chęcią, uważając go za nuworysza i parweniusza, na ich poparcie Borys nie mógł więc liczyć. Z tą opinią o rodzie Godunowych to oczywiście znaczna przesada. W rzeczywistości był to stary, bogaty ród bojarski z Kostromy, ale że nie należeli do kręgów rodowej, ksią­ żęcej arystokracji, więc dopóki żył choć jeden z bezpo­ średnio dziedziczących członków dynastii, obojętne - z pra­ wego czy lewego łoża - Borys szans na wyniesienie na tron raczej nie miał. Dymitra należało więc wyeliminować. Najpierw carewicza wraz z matką i najbliższymi krewnymi usunięto z Moskwy i wywieziono do Uglicza, który został mu nadany jeszcze przez Iwana Groźnego w udzielne władanie. Odbyło się to pod pozorem uchronienia go przed zamachami, ale tak na­ prawdę chodziło o zapobieżenie różnym intrygom, w których mały carewicz mógłby być wykorzystywany przeciwko po­ tężnemu wielkorządcy. W Ugliczu carewicz żył i rozwijał się pod czujnym okiem matki, która ponoć bardzo obawiała się zamachów na jego życie, swoich krewnych z rodu Nagojów i... szpiegów Go­ dunowa. Powszechnie uważano, że byli nimi: Bitiagowscy, ojciec i syn, niańka Dymitra Wasylisa Wołochowa wraz z synem Osipem, ich krewny Nikita Kaczałow oraz Denis Tretjakow. Mimo „zesłania”, w Moskwie o carewiczu nie zapomniano. Z informacji, jakie nadchodziły z Uglicza, wynikało, że wprawdzie jest chory na „czarną niemoc” (padaczkę), ale rozwija się dobrze i jest inteligentnym chłopcem, a także, że jest nieodrodnym synem swego ojca, ma bowiem skłonności do okrucieństwa - lubił podobno zabijać pałką zwierzęta domowe i bardzo się cieszył, gdy widział je martwe.

----------------

33 -------------

Mówiono też, że był wrogo ustosunkowany do Borysa Godunowa. Jeden z kronikarzy wspomina, że pewnego razu młody carewicz wymyślił sobie świetną zaiste zabawę. Kazał mianowicie swym towarzyszom ulepić ze śniegu kilka bał­ wanów i ustawić je w szeregu. Sam nadał im imiona różnych książąt i bojarów, do których miał negatywne nastawienie, a następnie poodcinał im ręce lub głowy, zapowiadając, że identycznie postąpi z oryginałami, gdy już zostanie carem. Jako pierwszy w szeregu stał bałwan obrazujący ówczesnego wielkorządcę, czyli Borysa Godunowa; rozkoszny malec nie zawahał się własną ręką odciąć mu głowę! Można sobie wyobrazić, co czuł Borys i pozostali „ulubieńcy” Dymitra, gdy wiadomość o tej swoistej śniegowej egzekucji do nich dotarła. Był też podobno Dymitr niezwykle jak na swój wiek (a w chwili śmierci miał zaledwie 8 lat) rozwinięty i mądry. Zdaniem pamiętnikarzy i autorów kronik, miały o tym świad­ czyć między innymi jego negatywne opinie o bracie Fiodorze, który „nie potrafi rządzić takim państwem”, gdyż zbytnio ufa „niegodnym dworzanom”, a zwłaszcza Borysowi Godu­ nowowi. Wprawdzie wypowiadanie takich uwag zdaje się świadczyć nie tyle o dziecięcej roztropności, co raczej o przy­ należności do elitarnego towarzystwa „starych maleńkich”, z lubością powtarzających zdania zasłyszane od dorosłych. W każdym razie wśród licznej, książęco-bojarskiej opozy­ cji antygodunowowskiej mówiono wiele o Dymitrze i jego stosunku do wielkorządcy, mając w świeżej pamięci styl rządów jego ojca, obawiano się go i zarazem wiązano z nim duże nadzieje. Konflikt między Godunowem a Dymitrem (jeśli można użyć tego słowa dla określenia stosunków między potężnym, faktycznym władcą imperium a kilkuletnim chłopcem.

34

Romuald Romański

--------- IM U t H *

Polka na carskim Ironie

-------- —

zesłanym do prowincjonalnego, nadwołżańskiego księstew­ ka) przestał być dla kogokolwiek tajemnicę, gdy na skutek zabiegów wielkorzędcy car Fiodor zabronił wymieniania imienia carewicza podczas modlitw w trakcie nabożeństw, jako że Dymitr był nieprawym synem Iwana Groźnego. Uzasadnienie to, przyznajmy nieco ułomne, świadczyło jednak o tym, że dalekowzroczny Borys Godunow starał się, zawczasu i na wszelki wypadek, usuwać w cień swego potencjalnego, przyszłego konkurenta. Wszyscy zainteresowani mieli jednak pełnę świadomość, że najlepszym dla Godunowa rozwiązaniem problemu było­ by... ostateczne wyeliminowanie potencjalnego konkurenta. Nic więc dziwnego, że w Ugliczu chłopca starannie pil­ nowano, ponoć nawet tak potężne, bojarskie rody, jak Szujscy i Romanowowie były bardzo zainteresowane w zapewnieniu „nielegalnemu carewiczowi” bezpieczeństwa. Cóż, w końcu dobrze znali obyczaje swego kraju i charakter Borysa. Toteż niewielu było zdziwionych, zwłaszcza w kołach rządowo-dworskich, gdy 16 maja 1591 roku do Moskwy dotarła wiadomość o tragicznej śmierci carewicza Dymitra, która miała miejsce poprzedniego dnia, w sobotę, 15 maja. Więk­ szym zaskoczeniem mogła być informacja o zamieszkach, jakie z tego powodu wybuchły w Ugliczu. Rozruchy zostały sprowokowane przez matkę chłopca i jej braci, twierdzęcych publicznie, że mały Dymitr został zamor­ dowany z rozkazu Godunowa. Wzburzeni mieszkańcy Uglicza posunęli się do samosędu i w odwecie zamordowali ludzi Godunowa: diaka Michała Bitiagowskiego, jego syna Daniłę, Nikitę Kaczałowa, syna niańki carewicza, Osipa Wołochowa, oraz Daniłę Tretjakowa, których matka Dymitra i jej krewni oskarżyli o udział w morderstwie. Łęcznie z ręk tłumu zginęło wówczas około 15 ludzi, a więc, jak to zwykle

----------------- ■ > » ! > > ■ ■

35

--------------------------------

bywa w takich przypadkach, sporo zupełnie niewinnych, trudno bowiem uwierzyć, że Godunow utrzymywał w Ugliczu aż tylu szpiegów. Reakcja Borysa Godunowa była natychmiastowa. Do Uglicza wysłano specjalnę 4-osobowę komisję śledczę, pod prze­ wodnictwem ks. Wasyla Szujskiego. Przybyła ona na miejsce już 19 maja wieczorem. Bioręc pod uwagę czas potrzebny na podjęcie decyzji personalnych, a także odległość między Ugliczem a Moskwę i ówczesne środki komunikacyjne, tem­ po było rzeczywiście błyskawiczne, świadczęce o tym, jakę wagę Godunow przywięzywał do tego zdarzenia i jak bardzo obawiał się jego reperkusji. Komisja przeprowadziła nader szczegółowe, wręcz dro­ biazgowe śledztwo, które potrwało aż do 30 maja. Łęcznie przesłuchano ponoć 140 osób, ustalajęc na podstawie ich zeznań następujęcy przebieg wydarzeń: chorujęcy na padacz­ kę chłopiec miał w okresie poprzedzajęcym śmierć kilka ataków choroby; najsilniejszy w czasie Wielkiego Postu przed Wielkanocę 1591 roku. kiedy to pokaleczył trzymanym akurat w ręku gwoździem swę matkę. Kolejny atak miał miejsce w środę, 12 maja. Później jednak chory poczuł się lepiej i w piętek matka wzięła go na mszę do cerkwi. Był również w cerkwi na uroczystej mszy w sobotę rano, 15 maja. Po powrocie do pałacu, jeszcze przed obiadem, na polecenie matki poszedł na podwórze pobawić się z innymi dziećmi. W zabawie uczestniczyli: Pietruszka Kołobow, Bażenko Kuczkow, Iwa­ szko Krasieński i Griszka Kozłowski, którzy zaliczali się do stałego grona towarzyszy carewicza. Dzieci bawiły się w grę polegajęcę na rzucaniu nożem, tzw. swajkę, a opiekę nad nimi sprawowały: niańka Wasylisa Wołochowa, mamka Arina Tuczkowa oraz garderobiana Maria Kołobowa. Nikogo

36

-----------------i

Romuald Romański

H t M u

--------------------- --------

więcej nie było, jako że zbliżała się pora obiadowa i wszyscy przebywali albo w pałacu, albo w swoich domach w mieście, Jak wynikało z niemal zgodnych zeznań Wołochowej, Tuczkowej i chłopców bawiących się razem z Dymitrem, carewicz w trakcie gry uległ kolejnemu atakowi „czarnej niemocy”, upadł na ziemię i śmiertelnie zranił się w szyję. Po trwającej jakiś czas agonii zmarł w wyniku dużego upływu krwi pomimo pomocy ze strony niańki i mamki. Tak też przebieg wydarzeń opisał striapczy (kuchcik) Judin Siemiejko, który wypadek widział z okna pałacu. Natomiast dwaj krewni Dymitra - Michał i Andrzej Nagojowie - oświadczyli, że chłopca zabito. Ich też zdaniem, sprawcami byli ludzie powszechnie uważani za godunowowskich szpiegów - Bitiagowscy, Wołochow i pozostali. Z tego rodzinnego frontu wyłamał się natomiast Grzegorz Nagoj, który zeznał, że jego siostrzeniec zginął z powodu zadanej sobie rany nożem w ataku padaczki. Powiadomiona o wypadku matka wybiegła ze stołowej komnaty, gdzie właśnie jadła obiad, i przybiegła na po­ dwórze; niestety, za późno, gdyż syn już nie żył. Swoją rozpacz wyładowała na Wasylisie Wołochowej, którą za­ częła bić po głowie polanem. Potem bił ją, tymże polanem, wuj zmarłego carewicza, Grzegorz Nagoj, tak, że kobieta ledwo uszła z życiem. Prawie natychmiast po zgonie Dymitra zaczął bić dzwon w pobliskiej cerkwi i zaczęli zbiegać się zaskoczeni miesz­ kańcy Uglicza, wśród nich - podobno - uwolnieni z więzienia kryminaliści, wszyscy uzbrojeni w topory, pałki itp. Nie było w tym nic dziwnego, gdyż w owych czasach dzwony cerkwi (kościołów katolickich również) były często używane do wzywania ludności w związku z jakimiś niecodziennymi, zazwyczaj tragicznymi wydarzeniami.

Polka na carskim tronie

37

------------------- -------------------------------------------------------

Gdy tłum się już zebrał, Maria Nagoj oskarżyła o popeł­ nienie zbrodni Daniłę Bitiagowskiego, Osipa, syna Woło­ chowej, oraz Nikitę Kaczałowskiego i Daniłę Tretjakowa. Mieszkańcy Uglicza uwierzyli oskarżeniom zrozpaczonej carowej oraz jej braci (zwłaszcza Michała, który był podobno kompletnie pijany i być może dlatego krzyczał najgłośniej) i zamordowali wszystkich wskazanych przez nią ludzi, mimo że kilku z nich, m.in. Michał Bitiagowski i Osip Wołochow, w krytycznym momencie znajdowali się z dala od pałacu, w swoich domach, na co ponoć mieli świadków. Obrabowano i zdewastowano ich domy, dostało się również ich rodzinom, np. z żony Michała Bitiagowskiego zdarto suknię, a następnie zawleczono ją wraz z córkami do cerkwi. Jedynie energiczne wstawiennictwo popów uratowało kobietom życie. Popi też uratowali życie Wołochowej. Ostateczna, a zarazem oficjalna wersja zdarzenia, przed­ stawiona w raporcie specjalnej komisji, brzmiała; przypad­ kowa śmierć „z bożego wyroku” . Czy to orzeczenie mogło być zgodne z faktami? Tak, mogło! Jeśli atak padaczki na­ stąpił w chwili, gdy chłopiec trzymał w ręku nóż, i jeśli w dodatku był to silny atak (a mógł być, biorąc pod uwagę, że chłopiec w krótkim czasie od poprzedniego ataku, zapewne jeszcze nie powróciwszy do pełni sił, długo przebywał w du­ sznej atmosferze cerkwi, w dymie kadzideł itp.), to jego skutki mogły być właśnie takie, jak ustaliła komisja. Śledztwo komisji Szujskiego, mimo że tak dokładne, nie wyjaśniło jednak kilku ważnych okoliczności sprawy. Nie ustalono np., co stało się z nożem, którym ponoć zranił się carewicz. Nie znaleziono go na miejscu zabawy, nikt też nie przyznał się do zabrania go. W raporcie brak też odpowiedzi na pytanie, kto wydał polecenie bicia w dzwony i na czyj rozkaz wypuszczono z więzienia kryminalistów. Nie ustalono

38 -------------—

Polka nu carskim tronie

Romuald Romański —

-------- -

również, na jakiej podstawie matka Dymitra rzuciła podej­ rzenie na ludzi, których w momencie śmierci jej syna nie było nawet w pobliżu pałacu? Mnie osobiście dręczy jeszcze jedno pytanie, a mianowicie dlaczego po powrocie z cerkwi w tę tragiczną sobotę matka kazała swemu, jak można domyślać się głodnemu synowi pójść bawić się na podwórze, a sama spokojnie zasiadła do obiadu? To oczywiście sprawa drobna, być może nawet zupełnie nieistotna, trudno jednak takie postępowanie uznać za normalne, a w śledztwie, zwłaszcza dotyczącym tak szcze­ gólnej sprawy, wszystko, co wykracza poza normalność, powinno zostać wyjaśnione. Na większość z tych pytań, a zwłaszcza na dwa ostatnie, mogła odpowiedzieć tylko Maria Nagoj, ale z niewyjaśnio­ nych przyczyn komisja... zrezygnowała z przesłuchania jej. Stanowisko komisji zostało oficjalnie zaakceptowane przez cara Fiodora, wielkorządcę Borysa, a także przez rosyjską cerkiew prawosławną. Na Nagojów spadły surowe represje. Matkę Dymitra wysłano do klasztoru Nikolskiego nad Wyksą, ostrzyżono i jako mniszce nadano imię Marfa. Jej krewnych zesłano do odległych od Moskwy miejscowości. Okrutne kary dotknęły również mieszkańców Uglicza. Wielu z nich zgładzono, niektórym obcięto języki. W sumie na śmierć skazano 200 osób, a 60 rodzin zesłano na Sybir, do miasta Pełym. Nieoficjalnie jednakże, zwłaszcza w kręgach bojarskoarystokratycznych, mówiono, naturalnie szeptem, że rację mieli Nagojowie, że małego carewicza zamordowano na polecenie Borysa, który w ten sposób zawczasu usunął z drogi swojego konkurenta do tronu. Być może też, już wówczas, pojawiła się, zwłaszcza wśród ludu wiejskiego, nieśmiała na razie i wątła plotka, że Dymitr jednak żyje, że w Ugliczu

------------------■ H

M

f —

39

----------------------------

zamordowano kogoś innego, kogoś podstawionego w miejsce carewicza. „Tajemnica Uglicza” pasjonowała wielu pamiętnikarzy i kronikarzy, zarówno Rosjan, jak i cudzoziemców przeby­ wających w Rosji. Każdy z nich starał się wyjaśnić ją na swój sposób. Część relacji sporządzona została bezpośrednio po wydarzeniu, większość jednak pochodzi z XVII w. Można też zauważyć charakterystyczną prawidłowość - relacje spo­ rządzone bezpośrednio po wydarzeniach są, niestety, dość ogólnikowe, dopiero późniejsze obrastają w szczegóły, za­ pewne w myśl powiedzenia, że im dalej w las, tym więcej drzew. Autorzy tych wcześniejszych relacji, co oczywiste, jeśli nawet mówili o winie Borysa, czynili to jakby „półgębkiem” i niechętnie, podkreślając równocześnie osiągnięcia i zasługi Godunowa dla kraju. Przyznać trzeba, że na to uznanie, nawet jeśli nie było ono zupełnie szczere, ten autentycznie zdolny i mądry władca zasługiwał. Autorzy relacji późniejszych, ze zrozumiałych powodów powtarzają wiadomości znane im jedynie ze słyszenia, w do­ datku takie, które przeszły „przez wiele ust”, a wiadomo jakie to powoduje, czasem przypadkowe, ale najczęściej świadome i celowe zniekształcenia i przekłamania. Obniża to, niestety, wartość tych dokumentów, a szkoda, gdyż to właśnie w nich spotykamy ogromne bogactwo faktów i szcze­ gółów. Autorzy tych późniejszych materiałów na ogół nie mają już żadnych wątpliwości, że w Ugliczu doszło do morderstwa z polecenia Godunowa. Pojawia się w nich również odpo­ wiedź na nie wyrażone wprawdzie wprost, ale dające się wydedukować pytanie - kto naprawdę zginął? I tu inter­ pretacje tych świadków „drugiego rzutu” rozchodzą się.

40

------------------—

41

Polka na carskim tronie

Romuald Romański

----- ---------------

Część z nich twierdzi, że w Ugliczu, w wyniku zbrodni popełnionej na polecenie Godunowa, zginął prawdziwy Dy­ mitr, a część uważa, że carewiczowi udało się uniknąć śmier­ ci, gdyż w jego miejsce podstawiony został inny, podobny do niego chłopiec. Wśród zwolenników tej drugiej koncepcji nie ma jednak zgodności co do osoby, która wpadła na taki pomysł. Jedni twierdzą, że zrobiła to matka, inni, że współdziałał z nią Bogdan Bielski, ongi faworyt ojca Dymitra, Iwana Groźnego (w tej wersji w zastępstwie carewicza „dał gardło” syn popa). Wśród tych, którzy ponoć uratowali chłopca, wymienia się również jego nauczyciela, Symeona, który następnie ukrył go w klasztorze, a nawet lekarza, Włocha z pochodzenia. Mamy więc w czym wybierać, choć z przykrością trzeba stwierdzić, że w tym przypadku ilość nie przeszła w jakość, gdyż na ogół są to wersje niejasne, wręcz mgliste, pozbawio­ ne istotnych szczegółów. W niektórych relacjach pojawiają się koncepcje dość intrygujące, np. Jacques Margeret, fran­ cuski kondotier (był jednym z dowódców wspomnianej już gwardii Dymitra), autor teorii o ratowaniu carewicza przez matkę, podaje również, że ocaleniem Dymitra zainteresowani byli Romanowowie. To może być ważne i do tej sprawy jeszcze powrócimy. Autorzy późniejszych relacji różnią się też w opisie wy­ darzenia, choć większość z nich z uporem twierdzi, że Borys polecił najpierw otruć swego potencjalnego konkurenta, a do­ piero wówczas, gdy podana trucizna okazała się nieskuteczna, uciekł się do „mokrej roboty”. Biedna doprawdy musiała być ta XVI-wieczna Rosja jeśli nie można było znaleźć w niej skutecznych trucizn! Zostawmy jednak te kwestie na uboczu i zastanówmy się przez chwilę, czy koncepcja „morderstwa w zastępstwie”

--------- --------

---------—

mogła odpowiadać prawdzie. Odpowiedź na to pytanie, wbrew pozorom, wcale nie jest ani prosta, ani też oczywista. Przede wszystkim musimy zauważyć, na tym świecie wszyst­ ko jest możliwe, nie można więc niejako z góry odrzucać nawet najbardziej nieprawdopodobnych na pierwszy rzut oka pomysłów. Jeśli jednak zastanowimy się przez chwilę poważ­ nie nad taką możliwością, to zauważymy, że rodzi ona kilka wątpliwości i pytań, na które brak w tych relacjach odpowiedzi. Przede wszystkim trudno uwierzyć, że bezpośredni wyko­ nawcy wyroku, przebywający na co dzień z carewiczem, mogli się aż tak bardzo pomylić co do jego osoby. Autorzy niby starają się wątpliwość tę wyjaśnić, twierdząc np., że Dymitr został zamordowany w nocy, w swojej sypialni, a więc w ciemnościach, to jednak zupełnie nie odpowiada ustalonym faktom. A poza tym co z rodzinami chłopców, których zamordowano „w zastępstwie”, choćby z tym popem, którego syn, zdaniem Margereta zginął zamiast Dymitra? Dlaczego milczeli? Dlaczego nie szukali swych dzieci lub też nie krzyczeli o krzywdzie, jaka ich spotkała? Można, oczywiście, przyjąć, że bali się Godunowa, ale w takim razie dlaczego nie odezwali się po jego śmierci, wówczas, gdy na tronie zasiadł „wskrzeszony” Dymitr? Pytań można by postawić oczywiście więcej, jednak zajęło­ by to nam zbyt wiele miejsca, a w gruncie rzeczy niewiele wniosło do sprawy, gdyż tego typu wątpliwości wyjaśnić po prostu się nie da i stanowisko wobec „afery Uglicza” jest w gruncie rzeczy bardziej kwestią wiary niż racjonalnego myślenia. Zresztą, do pewnych kwestii wrócimy opowiadając o czasach, gdy syn Marii Nagoj i Iwana Groźnego nieocze­ kiwanie wyłoni się z grobu, zmaterializowany w postaci Dymitra, przejdzie do historii z przydomkiem Samozwańca, Łżedymitra, Rasstrygi itp.

42

Romuald Romański

--------------

■— M i n —

Polka na carskim tronie

------------------

Tak czy inaczej, dając wiarę pamiętnikarzom (a później Samozwańcowi) bądź nie, trzeba przyznać, że wydarzenia z 15 maja w Ugliczu stały się kanwą dwóch do dziś nie rozwiązanych zagadek: co naprawdę wydarzyło się wtedy w Ugliczu i czy to, co się tam stało, było nieszczęśliwym wypadkiem czy też morderstwem. A jeśli było to morder­ stwo, to kto tam naprawdę zginął: Dymitr czy jego sobowtór? Uwolniwszy się od konkurenta, Borys Godunow zrealizo­ wał swe ambitne plany, mimo że miał groźnych konkurentów w postaci Romanowów, blisko spokrewnionych z Rurykowi­ czami. Gdy 6 stycznia 1598 roku zmarł car Fiodor Ruryko­ wicz, Borys odegrał zręczną komedię odrzucenia władzy proponowanej mu przez popleczników i zamieszkał w klasz­ torze Nowodziewiczym, tym samym, w którym zamieszkała też jego siostra Irina, żona zmarłego cara Fiodora, bardzo wśród ludu Moskwy popularna. Ona też odrzuciła propono waną jej koronę, w przeciwieństwie jednak do swego brata zrobiła to szczerze i konsekwentnie, podczas gdy Borys krygował się i kokietował otoczenie pozornym brakiem za­ interesowania w kwestii zdobycia władzy. W rzeczywistości bardzo jej pragnął i aż przebierał nogami, aby jak najprędzej zasiąść na tronie. Przyznać trzeba jednak, że blef z demon­ stracyjnym odrzuceniem korony świadczył tak o inteligencji, jak i jego mocnych nerwach, jakich nie powstydziłby się zawodowy pokerzysta. 21 lutego zwolennicy Godunowa zorganizowali „sponta­ niczny” wiec pod murami klasztoru. Tłum płakał i błagał Borysa, aby dla dobra ludu przyjął na siebie ten krzyż, czyli koronę cara. Część uczestników demonstracji czyniła to za­ pewne szczerze, ale wcale niemałą grupę trzeba było od­ powiednio „zainspirować”, opornym grożono więc grzywną w wysokości 2 rubli, a tym, którzy mimo wszystko nie

-------- ----------

43 -------------------

potrafili wycisnąć łez, kazano moczyć oczy. Nie żałowano też kułaków. Do chóru błagalników dołączył również kler prawosławny, a patriarcha Jow (pierwszy w dziejach Moskwy) wprost zagroził Borysowi, że w razie nie przyjęcia przezeń korony obłoży go ekskomuniką, a gdyby odmówiła również Irina cały kraj miał być obłożony interdyktem, za co rodzeństwo osobiście odpowiadałoby przed Bogiem. Żaden polityk, niezależnie od epoki, w której działa, nie może odmówić tak szczerym i spontanicznym prośbom. Bo­ rys zasiadł więc na tronie i okazał się dobrym władcą. Ener­ gicznym i inteligentnym. Był jednak, jak czas pokazał, czło­ wiekiem pechowym, gdyż w trakcie jego panowania na kraj spadło wiele klęsk, z którymi nie umiał, a raczej nie mógł sobie skutecznie poradzić. Nie potrafił też uporać się z Dymit­ rem, bo widmo carewicza prześladowało go do końca życia. Pierwsze pogłoski o tym, że syn Iwana Groźnego, Dymitr, żyje, pojawiły się w roku 1600, a więc w trzecim roku panowania Borysa Godunowa. Nikt wprawdzie „wskrzeszo­ nego” Dymitra nie widział, nikt z nim bezpośrednio nie rozmawiał, ale za to wielu o nim słyszało, a takie zdemate­ rializowane widmo, utkane z plotek i pogłosek, bywa czasami groźniejsze od konkretnego człowieka. Bo z kim tu walczyć? Z plotką? Z tworzącą się legendą? To jeszcze nikomu się nie udało. Nic więc dziwnego, że pojawienie się pogłosek o Dymitrze bardzo zaniepokoiło Godunowa, choć przecież kto jak kto, ale właśnie on nie powinien mieć żadnych wątpliwości, że carewicz nie żyje. Chociaż... czy naprawdę? Powrócimy jeszcze do tego. Nie mogąc zwalczyć upiora, Borys podjął działania prze­ ciw realnym ludziom, zaczął mianowicie szukać źródła,

44 ------------------

Polka na carskim tronie

Romuald Romański —

-----------

z którego pogłoski o żywym Dymitrze wypływały. Rosja, w której donosicielstwo zawsze było opłacalnym zajęciem, teraz stała się absolutnym rajem dla wszelkiej maści szpie­ gów i donosicieli. Car chętnie ich wysłuchiwał, nagradzał gotówką lub nadaniami ziemskimi, udzielał pochwał i roz­ dawał awanse. Pierwszym, który ponoć skorzystał z rodzą­ cej się koniunktury, był jeden z chołopów (chołopi była to jedna z kategorii ludności zależnej, wpół niewolnej i po­ zbawionej prawa zmiany miejsca zamieszkania) księcia Fiodora Szestunowa, który oskarżył swego pana o knowa­ nia przeciwko carowi. Otrzymał za to pochwałę carską, posiadłość ziemską i awans do kategorii synów bojarskich (to z kolei była prawdopodobnie jedna z warstw szlachec­ kich). Zachęciło to innych chołopów i nie tylko. Posypały się donosy i denuncjacje, a w ślad za nimi aresztowania, tortury i wyroki, również śmierci. Ta szeroko zakrojona akcja szpiegowsko-policyjna nie przyniosła jednak oczekiwanych rezul­ tatów, chociaż... kto wie? Może car czegoś się jednak do­ wiedział, choć nie zdecydował się tego ujawnić? Wskazywać na to może „afera Romanowów". Znamy ją z opisu, zamiesz­ czonego w „Nowym latopisie”, spisanym kilkanaście lat po tych wydarzeniach, pod kontrolą patriarchy Filareta, a Filaret to nie kto inny, jak Fiodor Romanow, czyli głowa rodu Romanowów za czasów Borysa, trudno go więc uznać za źródło bezstronne. Warto wszelako, choćby pokrótce, poznać przedstawioną przez niego wersję zdarzeń. Otóż jak wynika z tej relacji, o działania na zgubę cara, Romanowów oskarżył Wtoroj Barteniew, skarbnik Aleksan­ dra Romanowa. Podrzucił on, podobno za namową Siemiona Godunowa, kierującego carskim aparatem śledczym, do skarb­ ca swego pana woreczki z trującym zielem, a następnie

45

------------

złożył w tej sprawie oficjalny donos. Skarbiec przeszukano i woreczki, oczywiście, znaleziono. Wszystkich Romanowów wezwano na przesłuchanie, w trakcie którego bojarzy zakrzyczeli ich i nie pozwolili powiedzieć niczego na swoją obronę. Trochę to dziwne, bo Romanowowie, zwłaszcza Fiodor, do ludzi skromnych i nie­ śmiałych się nie zaliczali. A poza tym dlaczego ci bojarzy tak krzyczeli? Jeśli się kogoś o coś pyta, to raczej chce się usłyszeć odpowiedź, nawet gdy się w nią nie wierzy. W prze­ ciwnym razie po co pytać? Po tym dochodzeniu wszystkich członków rodu wzięto pod straż, a następnie ponownie przesłuchano, tym razem w izbie tortur, chyba jednak ich nie torturowano; chodziło raczej o zastraszenie. Przesłuchano również ich służących, ci jednak, mimo że ich rzeczywiście torturowano i mimo strasz­ nych męczarni (kilku z nich podobno zmarło), niczego prze­ ciw swym panom ponoć nie zeznali. Z latopisu wynikałoby, że dochodzenie nie przyniosło rezultatów, przeczy temu jednak fakt, że na Romanowów spadły dość surowe represje. Fiodora „postrzyżono” na mni cha, co było częstym w ówczesnej Rosji sposobem pozbywa­ nia się politycznych przeciwników, których z pewnych wzglę­ dów nie chciano, przynajmniej od razu. pozbawiać życia. Do przyjęcia ślubów zakonnych zostały zmuszone również jego żona i teściowa. Na wygnanie z kolei skazane zostały dzieci Fiodora, Tatiana i Michał (późniejszy założyciel dynastii Romanowów) oraz jego bracia: Aleksander, Iwan, Michał i Wasyl. Surowość tej kary może świadczyć o rozmiarach winy; nie strzela się przecież z armaty do muchy i nie stosuje tak poważnych represji w stosunku do tak potężnego, możnego i popularnego rodu z byle jakiego powodu. Może więc wcale

46

------------------ --------------------------------------------------------

nie chodziło o jakieś trujące ziele; ostatecznie znalezienie go w skarbcu Aleksandra nie stanowiło jeszcze dowodu, że miało być użyte przeciw carowi, a słudzy podobno nie zała mali się i nie zeznawali przeciw swym panom. Może Bory­ sowi rzeczywiście udało się trafić na źródło pogłosek o po­ jawieniu się Dymitra? Przypomnijmy, że Margeret, który w Moskwie przebywał dość długo i zapewne niejedno słyszał, twierdził, że w pod­ stawieniu innego chłopca w miejsce Dymitra współdziałali z matką carewicza Romanowowie. Nawet jeśli w ogóle wy­ kluczymy możliwość zamiany chłopców, to i tak informacja ta świadczy o tym, że uważano, iż rodzina ta w jakiś sposób była zamieszana w tę aferę. Nie sądzę wprawdzie, aby Romanowowie byli (jak twier­ dzą niektórzy) inicjatorami „wskrzeszenia” carewicza (będzie zresztą jeszcze okazja przeanalizować tę sprawę), ale że w jakiś sposób w tej akcji uczestniczyli, to pewne. Nie zaliczali się przecież do przyjaciół cara; wręcz przeciwnie, Fiodor Romanow był przeciwnikiem Godunowa w elekcji po śmierci ostatniego Rurykowicza. Jeśli nasze przypuszczenia są słuszne, to mamy do czy­ nienia z następną zagadką - dlaczego Borys nie podał pra­ wdy do publicznej wiadomości? Była to przecież znakomita okazja, by nie tylko wykazać winę Romanowów, ale rów­ nież wygrać z plotką, wykazać, że pogłoski o żywym Dy­ mitrze to zwykłe szalbierstwo, środek w walce o tron. No cóż, nie było to jedyne niezrozumiałe postępowanie cara w tej sprawie. Rok następny, 1601, był dla Rosji tragiczny. Wskutek długotrwałych deszczów zboże nie mogło dojrzeć. Później, w lipcu i sierpniu, zwarzył je „wielki mróz”. W niektórych okolicach pola znalazły się pod śniegiem! Klęska była zupeł-

47

Polka na carskim Ironie

Romuald Romański

-----------------

---------------

na, bo zniszczeniu uległy nie tylko zboża, ale wszelkie płody ziemi. W następnym roku wysiano resztki zachowanego, zepsutego ziarna, które oczywiście nie skiełkowało. W kraju zapanował tak wielki głód, że zdarzały się ponoć nawet przypadki kanibalizmu. W ślad za głodem w lipcu 1604 roku nadciągnęła na tereny Rosji następna klęska - dżuma. Ludzie marli tak masowo, że żywi nie nadążali z chowaniem zmarłych. Osta­ tecznie, w wyniku głodu i chorób, w latach 1601 1603 zmarła podobno 1/3 część ludności. Na nic zdały się starania władz, aby przynajmniej zmniej­ szyć skutki klęsk, jakie spadły wtedy na Rosję. Aby zapobiec szalejącej spekulacji (w niektórych rejonach ceny żywności wzrosły nawet 120-krotnie w porównaniu z latami ubieg­ łymi!), Borys wprowadził sztywne ceny na zboże Wydał też polecenie władzom administracyjnym, aby przeprowadziły poszukiwania ukrytego zboża i nakazały jego sprzedaż po cenach ustalonych przez rząd. Na jego rozkaz wydawano również ludności zboże z państwowych magazynów. Niewiele to pomogło. Opisy, jakie znajdujemy w pamięt­ nikach z tamtych lat, robią doprawdy wstrząsające wrażenie. Konrad Bussow, Niemiec, który do Rosji przybył w 1601 roku, twierdzi np., że „ludzie leżeli na ulicach i na podobień­ stwo bydła, latem jedli trawę, a zimą siano (...), a niektórzy pożerali ludzki kał”. O kanibalizmie, wówczas podobno nader częstym, już wspominaliśmy. Zarządzenia Godunowa w niewielkim jedynie stopniu ulży­ ły ludowi, skonfliktowały go natomiast z bogatą szlachtą i bojarami, bowiem zarówno jedni, jak i drudzy posiadali jeszcze zapasy zboża i albo sprzedawali je po tzw. paskar­ skich cenach, albo je ukrywali, czekając na dalszą zwyżkę cen. Godunow stracił więc, przynajmniej częściowo, poparcie

48

-------------- ■ » < » » ■

■

------------------------------

tych warstw, a nie zyskał sympatii ludu, który dość po­ wszechnie obarczał go winą za wszystkie klęski, sądząc, że jest to kara boska za to, że wydarł tron prawowitemu dziedzicowi, czyli Dymitrowi. Nic więc dziwnego, że po­ jawiła się wówczas kolejna lala pogłosek jakoby Dymitr, ostatni przedstawiciel dynastii Rurykowiczów, żył i już nie­ długo miał przegnać z tronu uzurpatora, a wówczas wszy­ stko wróciłoby na normalne tory, ziemia zaczęła rodzić zboże, ustały choroby i stał się „raj na ziemi”. Tonący chwyta się brzytwy, a wiara w magiczną moc pomazańców bożych wywodzących się z prawowitych dynastii, istniała nie tylko w zabobonnej, XVlI-wiecznej Rosji; nie brakowało jej również w innych krajach europejskich, chociażby w zna­ cznie światlejszej Francji. Nadzieje ludu rychło się ziściły, bo oto „widmo carewicza” wreszcie się zmaterializowało. W październiku 1603 roku rozeszła się po Rusi wieść, że w Brahiniu, a więc na terenie Rzeczpospolitej, na dworze księcia Adama Wiśniowieckiego pojawił się dwudziestoletni mniej więcej młodzieniec, który twierdzi, że jest synem cara Iwana IV Groźnego. Już wkrótce pojawił się koło niego wcale niemały zastęp uciekinierów z terenów Rusi, którzy byli gotowi przysięgać, że były mnich Grigorij (pod takim imieniem rzekomy carewicz przybył na teren Rzeczpospolitej) to w rzeczywistości cudownie ocalony Dymitr, syn Iwana Groźnego. Tu jednak trzeba wprowadzić na scenę jeszcze jedną po­ stać, a mianowicie Jurija Otriepiewa. Jurij był podobno synem setnika w elitarnej formacji strzel­ ców, Bogdana Otriepiewa, nie brakowało jednak i takich, którzy twierdzili, że nigdy nie słyszano, aby Bogdanowi urodził się męski potomek. Jak było naprawdę, pewnie się już nie dowiemy, w każdym razie Jurij miał mniej więcej

49

Polka na carskim tronie

Romuald Romański

--------------

--------- ----------

tyle lat, co zmarły w Ugliczu carewicz. Ponadto wyróżniał się inteligencją, dużymi zdolnościami i bystrością umysłu, posiadał więc te same cechy, jakimi ongi zachwycał ponoć Dymitr (tak całkiem nie był jednak do niego podobny, bo­ wiem nic nie wskazywało, by miał również skłonności sadys­ tyczne, tak wyraźne u małego carewicza). Gdy ojciec Jurija (a może tylko opiekun?) zginął w dość niejasnych okolicznościach od ciosu nożem, ambitny acz niezbyt zamożny chłopiec wstąpił na służbę u Michaiła Ro­ manowa, a później Borysa Czerkasskiego, też z Romanowymi związanego. Znów więc na horyzoncie tej historii majaczą nam Romanowowie. Czy można to uznać jedynie za zbieg przypadków? Jurij Otriepiew przebywał na dworach Romanowów i Czerkasskich do listopada 1600 roku. Pewnego dnia doszło do starcia między strzelcami carskimi a uzbrojonymi sługami Romanowa. Po obu stronach padli zabici. Jurij Otriepiew w walce tej nie brał udziału, gdy jednak wszczęto w tej sprawie śledztwo, z niewiadomych w gruncie rzeczy przyczyn doszedł do wniosku, że ziemia pali mu się pod nogami i zbiegł do klasztoru Uspienskiego koło Wiatki, gdzie został postrzyżony na mnicha pod imieniem Grigorij. Później często zmieniał miejsce pobytu. Wędrował od jednego klasztoru do drugiego. Medytował, czytał księgi mistyczne i proroctwa. Często zamykał się w celi i rozmyślał. O czym? Co tliło się w zakamarkach jego duszy? W styczniu lub w lutym 1601 roku Griszka pojawił się w Moskwie, w klasztorze Czudowskim. Tu wykorzystano jego talenty kaligraficzne i polecono mu przepisywać stare księgi. Układał też własne utwory i po pewnym czasie stał się dość znany w kołach kościelnych Moskwy. Został nawet sekretarzem patriarchy Jowa. W stolicy nie pobył jednak

50

Romuald Romański

------------------ ■ * ! > » > ■ ■

-------------------------------

długo, gdyż w lutym 1602 roku uciekł z klasztoru wraz z dwoma mnichami - Warłaamem Jackim i Misaiłem Powadinem. Niedługo cała trójka pojawiła się w Rzeczpospolitej, a konkretnie na Ukrainie, w Kijowie, w klasztorze Peczerskim. Później Jurij (Griszka) przeniósł się do Ostroroga, posiadłości gorliwego wyznawcy prawosławia, jednego z najpotężniejszych ówczesnych magnatów Rzeczpospolitej, księcia Konstantego Ostrogskiego. Być może już wówczas próbował przedzierzgnąć się w Dymitra i zwrócił się do księcia z prośbą o pomoc w odzyskaniu „tronu ojców”, ale stary magnat do naiwnych nie należał i kazał go po prostu wyrzucić za drzwi. Czy tak było naprawdę? Tego również pewnie nigdy się nie dowiemy, bo ks. Ostrogski konsekwentnie milczał, od­ mawiając odpowiedzi na jakiekolwiek pytania związane z Otriepiewem-Dymitrem. Nawet na pytanie króla Zygmunta III, co mu wiadomo w tej sprawie, oświadczył, że nic, gdyż nie zetknął się z nim i nie wie nawet, czy przebywał on w jego klasztorach. Niestety, dostojny książę albo cierpiał na zaniki pamięci, albo świadomie mijał się z prawdą, gdyż na księdze „O ascezie” św. Bazylego, wydrukowanej właśnie w Ostrogu można odczytać wpis „Roku stworzenia świata 1602 (w oryginale data według numeracji lat, uznawanej wówczas na Rusi - 7110) 14 sierpnia tę księgę Bazylego Wielkiego podarował nam, Grzegorzowi (obok ktoś innym charakterem pisma dopisał „carewiczowi moskiewskiemu”) z braćmi War łaamem i Misaiłem Konstanty Konstantynowicz, na chrzcie świętym nazwany imieniem Wasyla, z Bożej łaski najjaś­ niejszy książę Ostrogski, wojewoda kijowski”. Jakieś tam więc kontakty musiały jednak mieć miejsce, prawdą jest

51

Polka na carskim ironie

--------------------w

t t f f

------------------------

jednak, że Ostrogski do końca pozostał wrogiem Samozwańca i nie chciał nigdy brać w tej awanturze udziału. Po opuszczeniu posiadłości Ostrogskiego mnich Grigorij vel Jurij Otriepiew przez pewien czas przebywał w Hoszczy, głównym ośrodku ariamzmu w Polsce. Nie bardzo wiadomo, dlaczego tam się udał i czym się zajmował. We­ dług jednych uczył języka rosyjskiego dzieci marszałka dworu u Ostrogskiego, Gabriela Hojskiego, według innych sam się uczył (arianie mieli wielki kult wiedzy i zaliczali się do ludzi wykształconych). Są jednak i tacy, którzy twierdzą, że po prostu pracował w kuchni u Hojskiego. Nie ulega natomiast wątpliwości, że wówczas zapoznał się z regułami ariunizmu i zyskał sporo wiedzy na tematy teologiczne, którą wykorzystywał później w dyskusjach z jezuitami. Czy wprost z Hoszczy udał się do Brahinia, do księcia Adama Wiśniowieckiego, czy też po drodze „zahaczył” jesz­ cze o Sicz Zaporoską, tego też nie wiemy. Ten okres życia naszego bohatera to kolejna zagadka. Za ewentualnymi kon­ taktami z Zaporożcami przemawia jednak kilka argumentów. Przede wszystkim umiejętność „robienia” bronią, zarówno białą, jak i palną, oraz świetne przygotowanie kawaleryjskie. Nie nauczył się tego przecież w prawosławnych klasztorach. Bardzo też podobno ufał Kozakom i do nich między innymi zwrócił się z prośbą, aby wprowadzili go na „tron ojcowski”, ale to już nieco późniejsza historia. Powróćmy na razie do Brahinia. Kiedy dokładnie Otriepiew tam się znalazł, tego również nie wiemy. Jedno jest jednak pewne: miał już chyba dość czekania, dość swej dotychczasowej pozycji i postanowił zagrać va banąue, czyli przeistoczyć się w carewicza Dymit­ ra. Zanim jednak opiszemy, jak się to przeobrażenie odbyło,

52

Romuald Romański

Rolka na carskim tronie

------------------ ---------------------------------------------------------

---------------- -----------------------------------------------------------

spróbujmy zastanowić się nad pytaniem, jakie Danuta Czer­ ska, śladem innych historyków, postawiła w swej interesująco i pięknie napisanej biografii Dymitra Samozwańca, a miano­ wicie - czy Jurij (Grzegorz) Otriepiew był świadomym, że się tak wyrażę, samodzielnym szalbierzem, czy też tylko ofiarą cudzych intryg (czytaj: intryg bojarskich, zwłaszcza rodziny Romanowów). Odpowiadając na nie, autorka doszła do wniosku, że naj­ prawdopodobniej pomysł odegrania roli Dymitra powstał nie w głowie Otriepiewa, lecz czyjejś innej, że nakłonili go do tego uczestnicy antygodunowowskiego spisku, a konkretnie Romanowowie i ich poplecznicy. Istotą spisku, zdaniem D. Czerskiej (a i innych historyków również), miało być „wskrzeszenie” Dymitra i przeciwstawienie go „uzurpatoro wi” Borysowi Godunowowi. Jurij Otriepiew zaproponowaną rolę przyjął jak najbardziej świadomie i utożsamił się z nią bez reszty. Dlatego też postanowił ją odgrywać nawet wów­ czas, gdy spisek Romanowów został wykryty, a oni sami znaleźli się na zesłaniu i nie mogli udzielać mu żadnego wsparcia. Być może tak było. Przypomina mi to jednak opowieść, którą kiedyś, jeszcze w dzieciństwie, słyszałem od mojej matki, jak to pewien mściwy i cierpliwy jednocześnie Arab, chcąc zemścić się na swym wrogu, umiejętnie zatruł zalążek pomarańczy na drzewie, a potem spokojnie siedział w swym domu i czekał, aż owoc dojrzeje, wróg go zerwie, zje, no i padnie trupem. To wspaniała pochwała arabskiej cierpliwo­ ści i wytrwałości (choć oczywiście zbrodnię, nawet w tak wyrafinowanej postaci, trudno pochwalać), tylko... skąd ten piekielny ogrodnik wiedział, że wróg zerwie akurat tę poma­ rańczę? Że wcześniej owoc nie uschnie, nie spadnie, nie zje go ktoś inny itd.?

53

Fałszywy Dymitr, stworzony przez Romanowów, to trochę taka pomarańcza i przyznam, że ta hipoteza nie przemawia do mnie. Nie wierzę w takie wyrafinowane, chciałoby się rzec - wielopłaszczyznowe spiski, których realizacja musiała, siłą rzeczy, być tak bardzo rozłożona w czasie. Zbyt długo trzeba byłoby czekać, zbyt wielu ludzi musiałoby zostać wtajemni­ czonych - matka Dymitra, pozostali Nagojowie, wuj Otriepie­ wa itd. Wszyscy oni musieli nie tylko w i e d z i e ć , ale i w s p ó ł d z i a ł a ć . W tak rozgałęzionym spisku Romano­ wowie, siłą rzeczy, staliby się zakładnikami zarówno samego kandydata do roli Dymitra, jak i pozostałych wspólników, a to bardzo ryzykowna sytuacja, zwłaszcza w Rosji, państwie, w którym donosicielstwo i wzajemne szpiegowanie miało długowieczne, sięgające czasów niewoli tatarskiej tradycje. Załóżmy nawet, że Romanowowie i ich poplecznicy wśród bojarów zdecydowaliby się na to ryzyko - ale co dalej? Gdzie te siły, które na zew Łżedymitra (tak go później w Rosji nazywano) miały powstać i zmieść z tronu Goduno­ wa? Przyznam szczerze, że w realiach XVII-wiecznej Rosji ich nie widzę. Na kim Romanowowie, wraz ze stworzonym przez siebie Dymitrem, zamierzali się oprzeć? Od plotek powtarzanych szeptem, nawet od złośliwej satys­ fakcji, że władca ma kłopoty, do otwartego buntu droga daleka. Takie plotki, pogłoski itp. mogły oczywiście skom­ plikować sytuację nowego władcy, jeszcze niezbyt pewnie siedzącego na tronie, dopiero zamierzającego stworzyć włas­ ną dynastię, ale na tym koniec. Nie zapominajmy, że nawet w krytycznej sytuacji lat 1601-1604 nie doszło do otwartego buntu przeciw Godunowowi i gdyby nie pomoc zewnętrzna, to Samozwaniec nie osiągnąłby sukcesu! Pomysł obalenia Godunowa przy pomocy podstawionego Dymitra ma jeszcze jedną wadę - oczywiście z punktu

54

Romuald Romański

--------------- ----------------------------------------------------- — widzenia twórców pomysłu, czyli Romanowów: co po ewen­ tualnym powodzeniu akcji zrobić z takim „falsyfikatem”? Wykazać, że to zwykła „fałszywka”? Rzecz trudna, prawie niemożliwa, zwłaszcza jeśli poprzednio twierdziło się coś zupełnie przeciwnego! Obalić? Oczywiście, można. Szuj­ skim to się ostatecznie udało, powstaje jednak w takim razie pytanie, po co zastępować jednego drugim, Godunowa - Dy­ mitrem? Najpierw obalać Godunowa przy pomocy Dymitra, by później usunąć, w drodze zamachu, tego drugiego to przecież podwajanie ryzyka, a jak wykazała historia zama­ chu z 17 maja, usunięcie Dymitra wcale nie było rzeczą prostą ani łatwą. Sukces bynajmniej nie był z góry przesą­ dzony, choćby dlatego, że dla przeciętnego Rosjanina Dy­ mitr był ostatnim Rurykowiczem na tronie, a przywiązanie do tej „odwiecznej” dynastii było na Rusi ogromne. Gdyby więc nie karygodna beztroska cara, prawdopodobnie wszyst­ ko potoczyłoby się inaczej i to nie on. a spiskowcy daliby głowy. Biorąc to wszystko pod uwagę, trudno doprawdy pojąć cel tak skomplikowanej intrygi i zrozumieć, w czym Romanowowie upatrywali swoją korzyść. Jeszcze gorzej rzecz się przedstawia, jeśli spojrzymy na nią oczami Otnepiewa. Jeśli rzeczywiście był człowiekiem inteligentnym (a jego późniejsze postępowanie już w roli Dymitra wskazuje na to, że był), to musiał zastanawiać się nad swoją przyszłością, nad tym, co stanie się z nim po ewentualnym sukcesie spisku. Czyżby naprawdę wierzył w to, że rody bojarskie po to nadstawiają głowy, by osadzić go na tronie? Że po udanej akcji będą mu się nisko kłaniać i starać o jego, Jurija Otriepiewa, łaski? Czy nie przyszłoby mu do głowy, że w rzeczywistości, stosując porównanie z bieżni lekkoatletycznej, ma jedynie odegrać rolę „zająca”, którego zadaniem jest narzucenie

Polka na carskim ironie

----------------

— > i i f »

55

------------------

tempa, wyprowadzenie do przodu właściwego kandydata do zwycięstwa, a następnie, w odpowiednim momencie, zejście z bieżni? A „zejście z bieżni” w sytuacji Dymitra oznaczało tylko jedno! O ileż łatwiej i prościej założyć, że pomysł ten powstał w głowic samego Otriepiewa, zapewne w czasie pustych dni i bezsennych nocy, spędzonych w celach na medytacjach. Ze znanych nam informacji o tym człowieku wynika, że był to typ inteligentnego, bardzo ambitnego awanturnika. A cóż mogło być w tamtych czasach, w Rosji, ambitniejszym celem niż zdobycie tronu? W trakcie swych wędrówek po Rosji na pewno zauważył malejącą popularność Borysa. Zetknął się też na pewno z plotkami o cudownie ocalonym Dymitrze, a ich pojawienie się wcale nie musiało być przez kogoś zainspirowane. Ludność Rosji była mocno przywiązana do dynastii Rurykowiczów, którzy panowali przecież od niepa miętnych czasów, nic więc dziwnego, że przeciętny miesz­ kaniec nie mógł uwierzyć, iż nagle ich zabrakło. Powstała pustka, którą postarano się wypełnić mitem, legendą. Dodat­ kowo sprzyjały temu zjawisku klęski, które spadły na kraj, a które, według ówczesnych wierzeń, mógł odwrócić tylko prawowity władca. Inteligentny mnich-awanturnik postanowił więc odpowiedzieć na ten „apel stęsknionych serc”, wyko­ rzystać sprzyjającą okazję i stać się tym, kogo tak rozpacz­ liwie oczekiwano. Może więc to, co bierzemy za przyczynę, było skutkiem? To nie „wskrzeszony” Dymitr spowodował powstanie plotek, a odwrotnie, plotki „wskrzesiły” Dymitra? A może jednak mylimy się? A może to naprawdę b y ł Dymitr, syn Iwana Groźnego? Oczywiście, przypuszczenie to formułuję pół żartem, pół serio. Co mnie jednak do tego skłania? Po pierwsze, dziwne zachowanie matki Dymitra

56 -----------

Romuald Romański

Polka na carskim tronie

-------------------

w pamiętnym dniu 15 maja 1591 roku, które nie daje mi spokoju. Dlaczego koniecznie chciała, aby poszedł się bawić, a sama spokojnie jadła obiad? Może więc to jednak nie był jej syn? Może prawdziwy Dymitr był już wówczas starannie ukryty, a Bogdan Otriepiew faktycznie nie miał syna i był tylko opiekunem Dymitra? I dlaczego Maria Nagoj tak zdecydowanie oskarżyła wszy­ stkich szpiegów Godunowa, nawet tych, którzy, przynajmniej bezpośrednio, nie mogli brać udziału w egzekucji? Na czyje polecenie uderzono w dzwon i wezwano ugliczan? Czy nie chodziło o to, aby rękami ugliczan wyeliminować szpiegów Godunowa i pozbawić go w ten sposób wiedzy o tym, co naprawdę tam się stało? Również później, gdy słowo stało się ciałem i Dymitr z legendy zmienił się w realnego człowieka, zachowanie Marii i jej wypowiedzi trudno uznać za normalne. Jak się już wkrótce przekonamy, zachowywała się wówczas według słów znanego ongi przeboju: „i chciałabym, i boję się”. Gdybyż jeszcze tylko można zrozumieć, czego naprawdę chciała, a czego się bała? Przyznaję oczywiście z ogromną zresztą skruchą, że są to tylko poszlaki, słabe zresztą, wręcz wątlutkie, ostatecznie jednak nie piszę poważnego dzieła naukowego. Nie jest to nawet praca o charakterze popularnonaukowym, lecz coś w rodzaju eseju historycznego, w którym jedynie fakty muszą być - i są - prawdziwe, natomiast w ich interpretacji mogę sobie, jak sądzę, pozwolić na odrobinę fantazji. W Brahiniu akcja „zrzucania skóry” mnicha Grzegorza i przedzierzgnięcie się w carewicza moskiewskiego została zaaranżowana dość sprytnie, choć i tu nie brak zagadek. Mamy aż dwie, wzajemnie wykluczające się wersje tego samego zdarzenia, obie w dodatku sprawiają wrażenie bajki

------------------■ — m

§>■ ■

57

-------------------

o zaczarowanym w żabę księciu, którego z mocy zaklęcia wyzwoliła piękna dziewica, całując w pyszczek. W obu też przypadkach rolę „dziewicy” odegrał z powodzeniem książę Adam Wiśniowiecki. Według wersji pierwszej Dymitr, po przybyciu do Brahinia, jeszcze jako Otriepiew, został zwykłym sługą księcia. Pewnego dnia domniemany sługa ciężko zachorzał i poprosił o wezwanie popa, aby mógł się przed nim wyspowiadać. Z tym akurat nie było problemu, gdyż wówczas jeszcze Wiśniowieccy wyznawali prawosławie; przejścia na katoli­ cyzm dokonał znacznie później znany nam z „Ogniem i mie­ czem” Sienkiewicza Jarema Wiśniowiecki. Młodzieniec poprosił w trakcie spowiedzi, aby, gdy umrze, pochowano go z honorami należnymi dzieciom carskim. Oświadczył też zdumionemu popowi, że po jego śmierci powinien odszukać ukryty w pościeli list, po przeczytaniu którego wszystko zrozumie. Pop, oczywiście, złamał tajemnicę spowiedzi i o wszystkim opowiedział Wiśniowieckiemu, który, naturalnie, nie czekając na śmierć sługi, list odnalazł i, mimo sprzeciwów, przeczytał. Dowiedział się z niego, że ma przed sobą ni mniej, ni więcej tylko Dymitra, syna Iwana Groźnego, który w Ugliczu ura­ tował się dzięki opiece boskiej, gdyż zamiast niego siepacze Borysa zabili syna uglickiego popa (jak widzimy, ten niena­ zwany z imienia syn popa co rusz pojawia się w naszej opowieści). Nam, racjonalnie myślącym ludziom XXI wieku, może się wydawać nieco dziwne, że autor listu uratowanie carewi­ cza przypisuje Bogu, bo przecież oznaczałoby to, że Bóg świadomie wydał na śmierć niewinnego chłopaka. Dla XVII-wiecznych ludzi było to jednak wnioskowanie normalne, wszak członkowie dynastii cieszyli się specjalną opieką nie-

58 -------------------- ■

Romuald Romański

«

!


> • » ■ ---------------------------

--------- — ------

—-------------------

była wystarczająco zdeterminowana, by sabotować jego roz­ kazy. To od jej przedstawicieli Dymitr w czasie pobytu w Polsce otrzymywał wiele listów, w których tytułowano go księciem Dymitrem uglickim, „prawdziwym hospodarem swoim” itp. Do braku sukcesów swej armii przyczynił się zresztą w pe­ wnym stopniu sam Godunow, który niepotrzebnie odwołał do Moskwy Piotra Basmanowa, jedynego naprawdę ener­ gicznego i w tym momencie wiernego mu (jeszcze) dowódcę. W Moskwie zgotowano mu wspaniałe przyjęcie, witali go wszyscy członkowie Dumy bojarskiej, szlachta i kupcy, a sam car nadał mu godność bojara i obdarzył posiadłościami ziem­ skimi, ogromną kwotą 2000 rubli i srebrnymi naczyniami. W trakcie oficjalnej audiencji darował mu jeszcze dodatkowo ciężką, złotą misę wypełnioną dukatami. Basmanow chciał wrócić na teren walk, gdyż sytuacja znów się tam zmieniła: Samozwaniec zaczął rosnąć w siłę, a armia carska znalazła się w defensywie. Poprosił cara 0 zgodę na powrót, ale Godunow trzymał go nadal w Mosk­ wie. Dlaczego? Nie wiadomo! Czyżby go podejrzewał o chęć zdrady? Jeśli tak - to na jakiej podstawie? Sprawa Godunowów została ostatecznie przegrana, gdy 13 kwietnia 1605 roku Borys Godunow nagle zasłabł i po kilku godzinach cierpień zmarł. Oficjalnie twierdzono, że popełnił samobójstwo, zażywając truciznę, bardziej jednak prawdopodobne, że go po prostu otruto. W samobójstwo wątpił nawet niechętny Borysowi rosyjski historyk Mikołaj Karamzin, który twierdził, że był on zbyt dobrym mężem 1 ojcem, aby, samemu uwalniając się od problemów, wy­ stawić na śmiertelne niebezpieczeństwo swą rodzinę. Początkowo wszystko jeszcze wyglądało nie najgorzej. Na tron Rosji wstąpił szesnastoletni syn Godunowa, Fiodor,

a regentką została mianowana jego matka, carowa Maria. Bojarzy, szlachta, kupcy i miasta złożyli przysięgę na wier­ ność nowemu władcy. Ale w rzeczywistości zdrada czaiła się wszędzie, nawet w Moskwie, w najbliższym otoczeniu Fiodora. W momencie śmierci Godunowa armia carska oblegała twierdzę Kromy, zajętą wcześniej przez oddziały Samozwań­ ca, ale czyniła to bardzo niemrawo i nieudolnie. Nowi władcy odwołali więc dotychczasowych dowódców armii, ks. Fiodora Mścisławskiego oraz Wasyla i Dymitra Szujskich, a na ich miejsce wysłali Piotra Basmanowa i ks. Michała Kotyriewa-Rostowskiego. Głównodowodzącym został jednak ten drugi. Gdyby te zmiany personalne zostały dokonane wcześniej, jeszcze za życia Borysa, to prawdopodobnie przyniosłyby pożądany, pozytywny skutek. Ale po jego śmierci na wszelki ratunek było już za późno. Pod Kromami zaczęła szerzyć się na wielką skalę dezercja. Atmosferze zdrady uległ nawet dotychczasowy „najwierniejszy z wiernych” , Basmanow. Przekonawszy się, że znaczna część żołnierzy i szlachty opowiada się za Dymitrem, a przeciw Fiodorowi, 7 maja 1605 roku przeszedł na ich czele na stronę Dymitra. Wierni Fiodorowi dowódcy - ks. Andrzej Tielatiewski i ks. Michał Kotyriew-Rostowski uciekli do Moskwy, a wraz z nimi ta niewielka część żołnierzy, którzy pozostali wierni złożonej wcześniej przysiędze. Gdy do Moskwy nadeszły wieści o wypadkach, które miały miejsce pod Kromami, miasto zamarło. Była to jednak cisza przed burzą, o czym Fiodor przekonał się, gdy 1 czerw­ ca na Placu Czerwonym odczytano moskwianom list Dy­ mitra, w którym oczywiście ten podawał się za syna Iwana Groźnego i wzywał do obalenia cara Fiodora i jego matki. Przemówił wówczas również dawny faworyt Iwana

72

Polka na carskim tronie

Romuald Romański

-------------------n a t M

if

— -----------

Groźnego, Bogdan Bielski, który przyznał, że ongi w Ugliczu uratował carewicza Dymitra. To przeważyło szalę. Poruszony tłum wdarł się na Kreml. Godunowów wywieziono do dawnego dworu Borysa, a po kilku dniach Marię Godunow, żonę Borysa, i jej syna, cara Fiodora, uduszono. Ich śmierć, jeśli nie bezpośrednio, to na pewno pośrednio, obciąża sumienie Dymitra, który wyraźnie dawał wszystkim do zrozumienia, że nie przybędzie do Mo­ skwy, dopóki będą w niej Godunowowie. A to była dla Rosjan jasna i wyraźna wskazówka. Oszczędzono natomiast carównę Ksenię, jednak również jej los był nie do pozazdroszczenia. Wkrótce po koronowaniu Dymitra na cara Rosji została jego przymusową kochanką; nietrudno sobie wyobrazić, co czuła w objęciach człowieka winnego śmierci matki i brata! Uroczysty wjazd Dymitra do stolicy odbył się 20 czerwca. Na czele orszaku jechały polskie roty w lśniących w pełnym słońcu zbrojach, z rozwiniętymi sztandarami i przy dźwięku trąb i bębnów. Mimo jednak nalegań otoczenia, Dymitr zwle­ kał z koronacją, pragnąc wcześniej spotkać się z „matką”. Doszło do tego 17 lipca w położonym niedaleko Moskwy siole Tajninskoje. Dymitrowi towarzyszyły jedynie polskie hufce, do których mógł mieć pełne zaufanie; widocznie nie był on tak zupełnie pewien reakcji Marfy. Niepotrzebnie, gdyż wszystko odbyło się jak należy. „Syn” padł do nóg „matce”, ona zaś wzięła go w swoje objęcia. Z oczu obojga płynęły łzy radości. Płakali też tłumnie zgromadzeni miesz­ kańcy sioła i Moskwy. Potem Marfa wsiadła do karety, a „syn” szedł obok pieszo, z czapką w ręku. Zapewne po przeczytaniu opisu tej wzruszającej sceny wielu czytelników zadaje sobie pytanie, skąd więc biorą się wątpliwości co do tożsamości Dymitra? Przecież jeśli uznała

73

----------------------------------------------------------------------------

go własna matka, to i my nie powinniśmy mieć żadnych wątpliwości. Matka przecież nie mogła pomylić się co do własnego syna! Niestety, nie jest to takie proste. Spróbujmy zastanowić się nad motywami, które nią kierowały. Jeśli Dymitr był rzeczywiście jej synem, to sprawa jest prosta i oczywista. A jeśli nie, a prawie wszystko wskazuje na to, że nie, to dlaczego to zrobiła? Ze strachu - jak twierdzi pewna część historyków? Nie, to raczej bzdura. Nawet gdyby głośno i publicznie się go wyparła, rzekomy „syn” nie mógłby jej nic złego zrobić i byłby zadowolony, gdyby towarzyszące mu polskie hufce uratowały go przed zemstą towarzyszącego spotkaniu tłumu. Przyczyna musiała więc być inna. Po pierw­ sze Maria Nagoj z klęski Godunowów mogła się jedynie cieszyć - to przecież Borys był sprawcą wszystkich jej nie­ szczęść. Po drugie, fakt objęcia tronu przez jej „syna” dawał jej nadzieję (spełnioną) na opuszczenie zimnych ponurych cel prowincjonalnego klasztoru i powrót do stolicy, na Kreml. Oznaczał zaszczyty i splendory związane z byciem „matką cara”, a więc na życie całkowicie odmienne od tego, jakie zmuszona była pędzić od tak dawna. Wyprzedzając nieco bieg wydarzeń warto zauważyć, że Maria-Marfa, zapytana - już po śmierci Dymitra - czy był on jej synem, odpowiedziała: „Pytać mnie o to było, póki on żyw, lecz teraz kiedyście go zabili, już nie mój”. Nawet Pytia delficka nie potrafiłaby odpowiedzieć na to pytanie bardziej zagadkowo! Na pewno brak w tej odpowiedzi emocjonalnego zaangażowania, czuje się natomiast staranie, by nie narazić się nowemu władcy, Wasylowi Szujskiemu, być może z po­ dobnych powodów, dla których wcześniej publicznie uznała Dymitra. Takie przynajmniej odnoszę wrażenie, ale w tej historii tak naprawdę niczego nie można być pewnym! Nie uprzedzajmy jednak wypadków.

74

Romuald Romański

Polka na carskim tronie

75

-------------------- -------------------------------------------- -----------

----------------- ■

21 lipca Dymitr, we wspaniałych szatach, lśniących od złota i drogich kamieni, udał się do soboru Uspienskiego, gdzie tradycyjnie odbywały się koronacje rosyjskich wład­ ców. W tej drodze na szczyt towarzyszyła mu oczywiście, podobno bardzo wzruszona, „matka”. Tego samego dnia koronowany już monarcha udał się do soboru Archangielskiego, gdzie przy sarkofagu Iwana Groźnego arcybiskup Arseniusz nałożył mu na głowę czapkę Monomacha. Był to gest mający symbolizować restaurację prawowitej dynastii. Po koronacji Dymitr przybrał dumny tytuł itmctissimus imperator, czyli niezwyciężony cesarz. Doprawdy, przemiana dotychczasowego pokornego wygnańca, o którym mówiono, że jest „łotrem, zdrajcą, niegodnym mnichem Griszką Otriepiewem” itp., w „najjaśniejszego i niezwyciężonego władcę”, „z Bożej łaski cesarza” i „wielkiego kniazia wszystkiej Rusi” to najbardziej niezwykła kariera „wszech czasów”, nie tylko zresztą w Rosji, a nawet nie tylko w Europie. Nawiasem mówiąc przyjęty przez Dymitra tytuł cesarza doprowadził do zadrażnień z Zygmuntem III, który, mimo próśb i nacis­ ków ze strony władcy Rosji, nigdy go nie uznał. Po koronacji Dymitr szybko zapomniał o złożonych w Pol­ sce obietnicach. Nie przekazał królowi obiecanych ziem, nie udzielił mu pomocy w odzyskaniu tronu Szwecji, nie podjął też żadnych kroków, aby doprowadzić do unii Kościoła pra­ wosławnego z katolickim. Nie pozwolił nawet na budowę kościołów katolickich w swoim państwie i na sprowadzanie katolickiego kleru, choć starał się utrzymywać dobre stosunki z Watykanem, gdyż marzył o stworzeniu koalicji państw chrześcijańskich i o wojnie z Turcją. Również stosunki z Rzeczpospolitą stawały się coraz gorsze i kto wie, czy nie doszłoby do wojny między obu państwami, gdyby jego pano­ wanie potrwało dłużej.

Prawdę mówiąc, ze złożonych wcześniej obietnic dotrzy­ mał tylko jednej - poślubił Marynę Mniszchównę, w której podobno był zakochany. Jeśli tak, to licha musiała być ta miłość, bo car szybko zasłynął swymi erotycznymi ekscesa­ mi. Przez jego alkowę przewinęło się mnóstwo kobiet - pa­ nien, mężatek, a nawet zakonnic (o nieszczęsnej Kseni już wspominaliśmy). Jeden z kronikarzy podaje, że po śmierci Dymitra około trzydziestu związanych z nim kobiet spodzie­ wało się dziecka! Niewiele pewnie będzie przesady w stwierdzeniu, że roz­ wiązłością w życiu erotycznym Dymitr dorównał, jeśli nie przerósł, swego „ojca” Iwana Groźnego, który utrzymywał spory zastęp mniej lub bardziej stałych nałożnic, a nawet ponoć korzystał z kochanek swego najstarszego syna, również Iwana, którego zresztą zabił w przypływie wściekłości cars­ kim posochem, czyli laską zakończoną srebr­ nym okuciem. To dlatego jego następcą został tak odmienny od ojca Fiodor, car-kołokolczyk. Z drugiej jednak strony uważa się, że ekscesy erotyczne nie muszą stać w sprzeczności z miłością do jednej kobiety, więc może Dymitr rzeczywiście kochał Mniszchównę? To zdaje się zresztą być jedynym racjonalnym wytłumaczeniem jego decyzji o poślubieniu Maryny; w nowej sytuacji nie miało to posunięcie żadnego uzasadnienia politycznego. Wręcz przeciwnie, wszystko wskazuje na to, że przyśpieszyło ono upadek i śmierć Dymitra. W każdym razie 9 października 1605 roku przybył do Rzeczpospolitej na czele 300-osobowego orszaku poseł car­ ski Afanasij Własiew, który reprezentował Dymitra w czasie obrzędu zaślubin per procura z Maryną Mniszchówną. Ce­ remonia odbyła się w Krakowie, a poselstwo carskie pre­ zentowało się wyjątkowo okazale. Rosjanie ubrani byli

«


! « ■

-----------------------------

Romuald Romański

Polka na carskim tronie

----------------------------------------------------------------------------

---------------- -----------------------------------------------------------

w aksamitne i atłasowe, bardzo kolorowe szaty, gęsto, zwła­ szcza na kołnierzach, wyszywane perłami. Na głowach mieli kołpaki z czarnych lisów (tzw. marmurkowe), wyjątkowo wówczas cenione. Maryna do Krakowa przyjechała razem z matką 19 lis­ topada, a ślub per procura odbył się 22 listopada. Aby nadać ceremonii wspaniałą oprawę, połączono podobno ze sobą trzy kamienice (w niektórych relacjach mówi się nawet o pię­ ciu), przebijając przejścia w ścianach działowych. W jednej z nich, należącej do Firlejów, urządzono kaplicę. Na obrzęd zjechało się mnóstwo znakomitych gości. Ucze­ stniczył w nim sam król, któremu towarzyszyła siostra Anna i syn Władysław, późniejszy król polski, mający wówczas dziesięć lat. Przyjechało również wielu senatorów i magna­ tów, a także nuncjusz papieski, Rangoni. Cara reprezentował Afanasij Własiew któremu towarzyszył 200-osobowy orszak. Zygmunt III zasiadł na tronie ustawionym na podwyż­ szeniu, obok ołtarza, a na stopniach obok ojca stanął króle­ wicz (w Polsce nie istniały tytuły książęce, nawet w rodzinie panującej) Władysław. Własiew najpierw skłonił się nisko monarsze „(...) a król Jegomość siedział ani czapki ruszył”. Ślubu udzielał kardynał Bernard Maciejewski. Pannę mło­ dą do ołtarza prowadzili: wojewoda łęczycki Stanisław Miń­ ski i kasztelan małogoski Mikołaj Oleśnicki. Czytelniczki zainteresuje zapewne strój oblubienicy. Otóż, jak wynika z przekazów, Maryna ubrana była w białą suknię altembasową, haftowaną perłami i drogimi kamieniami. Na głowie miała koronę wysadzaną również szlachetnymi kamieniami, od której, wzdłuż warkoczy, zwisały pasma, w które wple­ ciono perły i kamienie. Można sobie wyobrazić jak to wszyst­ ko musiało lśnić i migotać w świetle płonących przed oł­ tarzem świec.

Podczas obrzędu nie obeszło się bez kilku zabawnych sytuacji, których „bohaterem” był reprezentujący cara Wła­ siew. Na przykład, gdy kardynał Maciejewski zapytał go, czy Dymitr nie ślubował komuś innemu wiary małżeńskiej, odpowiedział: „A czy ja wiem, niczego nie zlecił mi w tej sprawie”, a gdy kardynał stanowczo polecił mu udzielić odpowiedzi, skonfundowany poseł oświadczył nie bez racji: „(...) gdyby on ślubował, tedy by mnie tu nie słał”. Nie chciał też włożyć na palec pierścionka Maryny, prze­ znaczonego dla Dymitra. Nie dotknął go nawet gołą ręką, lecz owinął w jedwabną chustę i schował do skrzyneczki, w której przywiózł pierścień Dymitra dla Maryny. Problemy pojawiły się również w chwili, gdy kardynał chciał związać ręce Maryny i Własiewa stułą. Carski poseł żadną miarą nie chciał swą gołą ręką dotknąć ręki swej przyszłej władczyni i koniecznie chciał owinąć dłoń chustą. Nie pozwolono mu jednak na to, musiał więc w imieniu swego pana podać gołą rękę Mniszchównie. Uczestnicy obrzędu uważali zapewne, że incydenty te świadczą o braku kultury i obycia posła. W rzeczywistości jednak świadczyły one raczej o różnicach kulturowych dzie­ lących oba narody, których losy i drogi rozeszły się, gdy Polska przyjęła chrzest z Zachodu, a Ruś ze Wschodu, z Bi­ zancjum. Nie zapominajmy również o wielowiekowej zależ­ ności Rusi od Tatarów, którzy odcięli skutecznie wasalny naród od wszelkich kontaktów z resztą Europy. Przyjęcie weselne odbyło się w sali obok zaimprowizowa­ nej kaplicy. Zanim się jednak rozpoczęło, czterdziestu dwo­ rzan carskich wniosło prezenty Dymitra, a także jego „matki” dla Maryny. Marfa ofiarowała swej „synowej” obraz Trójcy Świętej, bogato oprawiony w złotą ramę wysadzaną szlachet­ nymi kamieniami.

76

11

78

-------------------w

Potka na carskim tronie

Romuald Romański

i l t t f ----------------------------------

Upominki „oblubieńca” dla poślubionej per procura żony były tak liczne, że wymienianie ich wszystkich zajęłoby zbyt wiele miejsca, wspomnę więc jedynie o niektórych. Był więc pierścień złoty z diamentem i krzyż diamentowy z trze­ ma wielkimi perłami, dookoła którego owijał się wąż z ru­ binów, a pod nim znajdował się wizerunek Mojżesza, wysa­ dzany kamieniami. Była brosza z diamentów, rubinów i pereł wielkości małej gruszki i wiele, wiele innych wspaniałych, niezwykle kosztownych przedmiotów. W trakcie obiadu Własiew nadal zachowywał się - jak na zwyczaje polskie - dziwnie i śmiesznie. Najpierw nie chciał zająć miejsca przy stole królewskim, a potem bardzo uważał, aby nie dotknąć swoją szatą sukni carowej. Nic też nie jadł, mimo że nawet król go zapraszał, przypominając, że re­ prezentuje osobę cara. No cóż, wypada jeszcze raz przypo­ mnieć, że Ruś, przyjmując chrzest w obrządku wschodnim, przyjęła obyczajowość, również dworską, Bizancjum, a tam osoba władcy stała na takich wyżynach, że zwykli śmiertel­ nicy nie powinni nawet podnosić na nią oczu. Maryna do Moskwy przybyła 2 maja 1606 roku. Towa­ rzyszył jej ojciec, ks. Konstanty Wiśniowiecki, posłowie Zygmunta III - Mikołaj Oleśnicki i Aleksander Gosiewski, a także olbrzymi orszak, liczący ponoć ponad 3000 ludzi. 8 maja w soborze Uspieńskim odbyła się koronacja Ma­ ryny. Na środku ustawiono trzy trony - dla cara, dla jego żony i dla patriarchy Ignacego. Tego dnia Maryna ubrana była w suknię kroju rosyjskiego, uszytą z czerwonego ak­ samitu gęsto zdobionego perłami, diamentami i rubinami. Ceremonii dokonał patriarcha Ignacy, a na głowie Maryny spoczęła korona carów. Tym samym więc Polka została pierwszą w dziejach Rosji koronowaną kobietą! Była nie tylko żoną cara, ale również samodzielną władczynią i to

— ---- ------

—

i

79

-------------------

w dodatku przed obrzędem zaślubin. Takiego zaszczytu nie dostąpiła żadna z dotychczasowych carskich żon! Później dopiero, po koronacji, odbył się właściwy ślub Maryny z Dymitrem. Zanim jednak do niego doszło, kazano Polakom wyjść z cerkwi. Opisy zaślubin są niestety, dość skąpe i w dodatku w niektórych szczegółach sprzeczne. Wiąże się z nimi kolejna, jedna z ostatnich, zagadka, a mia­ nowicie: czy Maryna przyjęła komunię w obrządku katolic­ kim, czy prawosławnym? Czy ślub był katolicki, czy prawo­ sławny? Uroczystości weselne trwały kilka dni. Odbyło się wiele uczt, w których uczestniczyli polscy goście, a także posłowie Zygmunta, choć tu sprawa nie była tak prosta. Prawdę mó­ wiąc, pojawiła się groźba skandalu dyplomatycznego, gdyż posłowie zażądali, aby pozwolono im siedzieć przy carskim stole, a Dymitr kategorycznie im tego zaszczytu odmówił. Nic nie pomogło przypominanie, że w Krakowie Własiew siedział przy stole królewskim. Wreszcie, dla dobra sprawy, Polacy ustąpili i incydent załagodzono. Niestety, szczęście młodej pary nie trwało długo. W zauł­ kach Moskwy dojrzewał bowiem spisek, na którego czele stał Wasyl Szujski (ongi, na samym początku panowania Dymitra, za udział w spisku skazany na śmierć i dosłownie w ostatniej chwili ułaskawiony przez nowego cara). Zamach powiódł się, a Dymitr zginął, gdyż zlekceważył liczne ostrze­ żenia. Wraz z nim zamordowano około 500 Polaków. Past­ wiono się nad nimi, zabijając ich „bestialskimi kijami albo obuchami (...) nad drugimi ukrzyżowaniem i do drzwi przy­ bijaniem”. Maryna przeżyła, choć obrabowano ją doszczętnie, a po­ dobno i „wstydowi białogłowskiemu nie przepuszczono”, choć to dotyczyło raczej dworek, a nie samej carycy.

80

Romuald Romański

------------ -------

■ « > » ■

--------------------

Pozostało pytanie: kim był Dymitr? Szalbierzem? Narzę­ dziem w rękach bojarów, którzy posłużyli się nim, aby usunąć Godunowa, a potem go zamordowali? A może jednak Dymi­ trem, księciem uglickim? Maska kryjąca twarz tej postaci jest równie szczelna i nieprzenikniona jak „żelazna maska” kryjąca twarz tajemniczego „więźnia stanu” w lochach Bastylii. Za panowania Aleksandra III odnaleziono podobno w Rosji dokumenty potwierdzające w sposób niepodważalny auten­ tyczność cudownie odnalezionego Dymitra. Jednak po ich przeczytaniu car oświadczył znalazcy: „Już za późno, by zmieniać historię. Niech pan zniszczy te dokumenty”. I zna­ lazca posłusznie wykonał polecenie. Jeśli tak było naprawdę, to przepadła wówczas okazja, by rozszyfrować tajemnicę tego na pewno nietuzinkowego człowieka, którego losy w ten cokolwiek awanturniczy sposób splotły się z losami Polski i Polki o pięknych oczach. Był potem jeszcze drugi Samozwaniec, twierdzący, że jest cudownie ocalałym z rąk zamachowców (tych późniejszych) Dymitrem. W jego historii nie było jednak żadnej tajemnicy, to był po prostu i bez żadnej wątpliwości prymitywny łotr i oszust. Mimo to Maryna „rozpoznała” w nim męża (podob­ no później potajemnie wzięli ślub). A potem była wojna z Rzeczpospolitą, której armia zajęła ogromne połacie Rosji. Zdobyto Moskwę i umieszczono na Kremlu polską załogę. W Rosji nastał czas „wielkiej smuty”. Ale to już zupełnie inna historia.

Czy królewicz może być szpiegiem? Tj/r\?maja 1638 roku we francuskim porcie Tour de Bouc aresztowano Jana Kazimierza z rodu Wazów, przy­ szłego króla Polski i Szwecji, Wielkiego Księcia Litewskiego etc., etc. Pod silną strażą, którą dowodził kpt. Chanteraine, przewieziono go do Salon, którego mieszkańcy nie szczędzili polskiemu królewiczowi obelg i wyzwisk. Istniała nawet obawa, że posuną się do rękoczynów i Chanteraine z dużym trudem, przy pomocy swoich łuczników, a miał ich niewielu, zapobiegł samosądowi. Polskiego królewicza (w Polsce w tamtych czasach, nie istniały tytuły książęce, hrabiowskie i inne. Nawet synowie i bracia króla nie mieli do nich prawa i nazywano ich po prostu królewiczami) umieszczono w najstarszym i najmniej dostępnym skrzydle zamku arcybiskupiego, w bardzo złych warunkach i pod bardzo silną strażą. Oficjalną przyczyną aresztowania był zarzut szpiegostwa na szkodę Francji. Taki też powód podano do publicznej wiadomości w gaze­ cie „Mercure de France”, w specjalnym komunikacie. Stwier­ dzono w nim, że Jan Kazimierz szpiegował na rzecz Hiszpanii, będącej wówczas w stanie wojny z Francją. Zdaniem autora komunikatu, polski królewicz popłynął do Hiszpanii genueń­ ską galerą, aby pod osłoną neutralnej flagi lustro­ wać porty wojenne Francji. Jako koronne dowody wymieniono tam: pobyt w porcie Saint-Tropez, wycieczkę do Marsylii,

82

Romuald Romański

C';v królewicz może być szpiegiem ?

83

------------------ ---------------------------------------------------------

której trasa wiodła obok głównego portu wojennego Francji - Tulonu, no i oczywiście pobyt w Tour de Bouc, w którym również kotwiczyły okręty wojenne. Na pozór rzecz wyglądała dość prawdopodobnie. W Euro­ pie szalała wojna trzydziestoletnia, w której wrogami Francji byli Habsburgowie austriaccy i hiszpańscy. Lada moment spodziewano się ataku floty hiszpańskiej na śródziemnomor­ skie wybrzeże Francji. A nasz przyszły król, powszechnie znany ze swych sympatii do tej dynastii, płynął na zaprosze­ nie Filipa IV Habsburga, króla Hiszpanii, aby objąć w tym kraju wysokie stanowisko wicekróla Portugalii i admirała floty hiszpańskiej. Królewicz szpiegiem? Nie do wiary! Czy tak jednak było naprawdę? Pozostawmy na razie to pytanie bez odpowiedzi i w kilku słowach scharakteryzujmy głównego bohatera naszej historii, domniemanego szpiega i agenta hiszpańskich Habsburgów. Jan Kazimierz z rodu Wazów był synem Zygmunta III i młod­ szym bratem króla Władysława IV. Należał więc do potęż­ nego rodu Wazów, który dał Polsce aż trzech królów i zgła­ szał w pełni uzasadnione pretensje do korony Szwecji. Prawdę mówiąc, królewicz Jan Kazimierz przysparzał swe­ mu królewskiemu bratu wielu problemów, choćby z powodu swej słynnej kochliwości. To zresztą była cecha wspólna obu braci, bo i Władysław od kobiet nie stronił. Lubił zwłasz­ cza te nie najcięższego prowadzenia (do historii przeszło jego powiedzenie, którym skwitował stratę sporej, jak na ówczesne czasy, kwoty pieniędzy, wydanej na zaciągi woj­ skowe, które sejm kazał mu rozpuścić: „Niech to tak będzie, jakbym ja te kilkakroć sto tysięcy swoim k... rozdał”. Ale Władysław był królem i to wcale zdolnym, wiele mu więc uchodziło „na sucho”, podczas gdy z Janem Kazimierzem nie bardzo wiedziano, co począć, zwłaszcza że w przeci­

wieństwie do brata był nader niepopularny wśród szlachty. On zresztą też za nią raczej nie przepadał... Nic więc dziwnego, że z głębokim westchnieniem ulgi przyjęto na dworze warszawskim wiadomość, iż królewicz zamierza wyjechać do Hiszpanii. Oficjalnym powodem miały być starania o odzyskanie tzw. sum neapolitańskich, które ongi wywiozła z kraju żona Zygmunta I Starego, Bona, a które po Jagiellonach odziedziczyli Wazowie. To był jednak tylko pretekst; prawdziwy powód, jak wiemy, był inny. Z Warszawy Jan Kazimierz wyjechał 27 stycznia 1638 roku. Towarzyszył mu opat, Jan Karol Konopacki, mianowa­ ny polskim ambasadorem w Hiszpanii, i niewielki, bardzo staranie dobrany orszak. Trasa podróży wiodła przez Preszburg (dzisiejszą Bratysławę), gdzie królewicz spotkał się z cesarzem Ferdynandem III Habsburgiem. O czym rozma­ wiano na tak wysokim szczeblu, niestety nie wiemy. I tę rozmowę później uznano za dowód wrogości Jana Kazimierza wobec Francji. Od tej też chwili służby wywiadowcze Francji bacznie śledziły każdy krok królewicza. Z Preszburga Jan Kazimierz udał się do Italii, gdzie przyj­ mowano go na ogół miło i serdecznie. W Genui klucze od miasta wręczyły dostojnemu gościowi trzy młode i piękne Genuenki. No i stało się! Pociągnęła natura wilka do lasu i Jan Kazimierz tak się zakochał w czarnych oczach jednej z nich, że zapomniał o bożym święcie, a już na pewno o celu podróży, i był gotów zostać w Genui jeśli nie na zawsze, to przynajmniej na długo. Zwłaszcza że bawił się przewybornie na urządzanych na jego cześć festynach i balach. Na szczęście Genueńczycy, jak to kupcy, patrzyli trzeźwo na świat i po trzech tygodniach zaczęli bardzo usilnie nama­ wiać zakochanego królewicza, aby udał się w dalszą podróż. Zdobyli się nawet na wielce szczodrobliwy gest i ofiarowali

84

Czy królewicz może być szpiegiem?

Romuald Romański

---------------------■ » ♦ > ! > *

85

-------------------------

swemu gościowi bezpłatny przejazd do portu w Hiszpanii na swojej galerze „Diana”. Skąd taka troskliwość ze strony władz Republiki? Nie bądźmy naiwni. To nie obawa o cnotę rodaczki ani troska o stan serca gościa, lecz strach przed Francją (jej poseł, hrabia de Sabran, dał wyraźnie do zrozumienia, że kardynał Richelieu życzy sobie, aby Jana Kazimierza uznano za persona non grata) skłoniły Senat do takiej hojności. Genua (me zapominajmy, że opowiadamy o czasach, gdy Italia była podzielona na szereg mniej lub bardziej niezależ­ nych państewek, a jednym z nich była właśnie Republika Genueńska) była zbyt słaba i znajdowała się zbyt blisko Francji, aby mogła lekceważyć gniew takiego mocarstwa. Królewicz, ponaglany przez gospodarzy, załadował się wraz z towarzyszącym mu orszakiem na „Dianę” i 4 maja odpłynął w kierunku Barcelony. Podróż była ciężka. Wiał silny wiatr afrykański, mistral i morze było bardzo wzburzo­ ne. Okazało się też, że przyszły admirał hiszpański źle znosi taką podróż i łatwo zapada na chorobę morską, często więc zawijano do pobliskich portów (co ciekawe, ta przypadłość często zdarza się nawet wśród prawdziwych wilków mor­ skich; ponoć nawet admirał Nelson nie był od niej wolny). Statek dotarł wreszcie w pobliże wybrzeża francuskiego, gdy sztorm stał się tak silny, że kapitan Saoli, dowódca „Diany”, tym razem z własnej inicjatywy zawinął do portu Saint-Tropez, a znękany podróżą królewicz opuścił statek, by spędzić noc na lądzie. Co gorsza, uległ też namowom jednego z kupców francuskich nazwiskiem Godfroi - praw­ dopodobnie również pracującego dla wywiadu Francji - i po­ stanowił pojechać do Marsylii konno, aby na twardym grun­ cie nieco odpocząć od rozkołysanego morza. Widać z tego, że mimo aspiracji do tronu Szwecji, Wazowie czuli się bar-

dziej Polakami niż potomkami wikingów, bo na koniu Jan Kazimierz czuł się wyśmienicie, a na statku wręcz przeciw­ nie. W trakcie tej wycieczki „Diana” z resztą orszaku miała popłynąć do Marsylii. Statek dotarł do celu dopiero w sobotę, 8 maja, wieczorem, odwiedziwszy po drodze Tulon. W niedzielę rano znany ze swej pobożności Jan Kazimierz udał się na mszę, a jeden z jego towarzyszy, nazwiskiem Elert, poszedł na miejscowe targowisko, aby załatwić niezbędne sprawunki. Jakież było jego przerażenie, gdy usłyszał rozmowę dwóch kupców, którzy komentowali najświeższą plotkę: że w mieście znaj­ duje się polski królewicz, którego władze zamierzają aresz­ tować. Skonfundowany Jan Kazimierz porzucił natychmiast myśl o dalszym wypoczynku i udał się do portu, gdzie na szczęście czekała już przysłana przez „Dianę” szalupa. Był to jednak już ostatni uśmiech szczęścia. Sztorm ucichł, mistral nagle przestał wiać i na morzu zapanowała kompletna cisza. Ka­ pitan kazał więc załodze wziąć się do wioseł i galera z trudem dowlokła się w pobliże portu wojennego Tour de Bouc. Dalej jednak płynąć się nie dało i Saoli został zmuszony poprosić o pozwolenie na wejście do portu. Powiadomił równocześnie jego komendanta, że ma na pokładzie polskiego ambasadora, który płynie do Hiszpanii. O Janie Kazimierzu nie wspomniał ani słowem, gdyż ten podróżował incognito. To był niewątpliwie błąd, bo skoro z podsłuchanej na tar­ gowisku rozmowy wynikało, że władze francuskie wiedzą już o Janie Kazimierzu, to nie należało robić tajemnicy z jego pobytu na statku. Saoli miał nadzieję, że władze portu uszanują neutralność jego kraju i zostawią statek w spokoju. Już wkrótce jednak przekonał się, jak bardzo się pomylił. Wieczorem tego dnia

86

Romuald Romański

--------------------- ■ > ! > » »

Czy królewicz może być szpiegiem?

87

— -------- --------------

przybył bowiem na statek oficer francuski i w imieniu komen­ danta portu zaprosił kapitana na naradę w sprawie piratów, czyhających ponoć na „Dianę”. Saoli odpowiedział nader uprzejmie, że z piratami jakoś da sobie radę sam, a powie­ rzonego jego opiece statku nie opuści. Niezrażony Francuz nalegał, a gdy wreszcie stwierdził, że nie jest w stanie skru­ szyć oporu Genueńczyka, flegmatycznie wskazał na ciem­ niejący nieopodal fort i stwierdził, że w takim razie pozostał mu jeden tylko, za to decydujący argument - armaty! Wy­ mierzone w statek lufy armat i żarzące się lonty zakończyły dyskusję. Saoli bez dalszych więc sprzeciwów i targów wsiadł do łodzi i popłynął na spotkanie z komendantem, który zadał mu tylko jedno pytanie: czy prawdą jest, że wiezie polskiego królewicza do Hiszpanii. Po otrzymaniu twierdzącej odpo­ wiedzi, zatrzymał rozgoryczonego Genueńczyka na zamku. Następnego dnia uzbrojone łodzie otoczyły statek, a Nargonne (komendant portu) uprzejmie acz złośliwie poinfor­ mował opata Konopackiego, że namiestnik Prowansji, Louis de Valois, po uzyskaniu informacji, że Jan Kazimierz, brat króla, zamierza przed przybyciem do Barcelony zwiedzić francuskie porty, postanowił nie wypuścić dostojnego gościa bez złożenia mu należnego hołdu i dlatego polecił zatrzymać go w Tour de Bouc do czasu swego przyjazdu. W „gościnie” u Nargonne’a Polacy przebywali do 14 maja, kiedy to zjawił się wspomniany już kapitan Chanteraine, który pod strażą odprowadził całą trzódkę do Salon. Był więc czy nie był Jan Kazimierz szpiegiem? Formalnie wszystko przebiegało niby tak. jak to opisał „Mercure”, zwłaszcza że - jak się okazało - Jan Kazimierz podróżował bez paszportu, francuskie porty odwiedzał nie tylko bez zezwolenia, ale nawet powiadomienia władz pań­ stwa, ale... No właśnie, pozostaje to ale. Służby tajemne

potrafią każdą sytuację, nawet najbardziej niewinną, przed­ stawić w podejrzanym świetle. Wystarczy zręcznie podretu­ szować tło, „zapomnieć” o jakimś szczególe (w tym przypad­ ku o chorobie morskiej) i afera szpiegowska gotowa. Zawsze też można znaleźć dziennikarza, który napisze sensacyjny artykuł. Skąd my to znamy... Wszystko więc wskazuje na to, że mamy do czynienia z ordynarną, policyjną aferą, którą wykorzystano, aby aresz­ tować niewinnego człowieka. Choć z drugiej strony, stu­ procentowej pewności też mieć nie można. Jan Kazimierz miewał różne szalone pomysły, może więc rzeczywiście tak bardzo przejął się swoją rolą przyszłego hiszpańskiego ad­ mirała, że rzeczywiście postanowił zapoznać się z portami wroga? Tak czy inaczej, dowody przeciw niemu były raczej skromne i wiele wskazuje na to, że była to jednak zwykła prowokacja. A jeśli tak, to powstaje pytanie, dlaczego rząd Francji się na nią zdecydował? Przecież członek potężnego, panującego rodu to nie zwykły poddany, z którym można zrobić wszystko, bo i tak nikt się o niego nie upomni, więc afery nie będzie, a jeśli nawet będzie, to szybko ucichnie. No cóż, powody były, i to nader istotne. Wspominaliśmy już o wojnie trzydziestoletniej, szalejącej wówczas na naszym kontynencie. Polska była wprawdzie formalnie krajem neutralnym, ale Wazowie wyraźnie flir­ towali z Habsburgami, pozwalając im np. werbować na na­ szym terenie oddziały jazdy, tzw. lisowczyków. To była doskonała jazda lekka, która przerażeniem napełniała nie tylko przeciwników na polu walki, ale również (a może nawet przede wszystkim) ludność cywilną zamieszkującą tereny, na których walki się odbywały. Rządowi Francji nieobce też były obawy, że ten dotychczas luźny, jak powiedziano, związek może się nazbyt zacieśnić.

Romuald Romański

88

------------------

—

»

n

«

Czy królewicz może być szpiegiem?

89

-------------------

Mogły przecież na to wskazywać wspomniane rozmowy w Preszburgu, oferowane przez hiszpańskich Habsburgów Janowi Kazimierzowi cywilne i wojskowe stanowiska itd. A były to czasy, gdy nikt się nie zastanawiał, czy Polska ma prawo należeć do Europy, a stanowiska Rzeczpospolitej nikt nie śmiał lekceważyć, gdyż mogło ono przesadzić o wyniku tej niewątpliwie europejskiej wojny, jaką była wojna trzy­ dziestoletnia. W tej sytuacji Jan Kazimierz w rękach „krwawej eminen­ cji”, czyli kardynała Richelieu był cenną zdobyczą, więcej wartą niż pułk czy dywizja kawalerii, gdyż wiązał ręce Wła­ dysławowi IV i gwarantował, że dotychczasowy flirt nie przekształci się w zbyt gorącą miłość. W Paryżu wierzono np., że istniało tajne porozumienie z hiszpańskim królem Filipem IV, w myśl którego Jan Kazimierz, już jako hiszpań­ ski admirał, miał stanąć na czele floty wojennej tego państwa i zaatakować Szwecję, głównego sprzymierzeńca Francji. Przyznać trzeba, że z punktu widzenia interesów obu stron plan taki byłby sensowny. Wazom dawałby bowiem nadzieję na odzyskanie utraconego, dziedzicznego tronu Szwecji, na którym zależało im znacznie bardziej niż na elekcyjnym, a więc z natury rzeczy „drugiej kategorii” tronie polskim, natomiast Habsburgom stwarzałby szansę na zmianę układu sił na froncie na swoją korzyść. Richelieu widział też w nieszczęsnym królewiczu przy­ szłego polskiego króla. Nie zapominajmy bowiem, że Włady­ sław IV, człowiek nader słabego zdrowia, w chwili aresz­ towania brata nie miał męskiego potomka, a powszechnie wiadomo było, że choć tron polski był elekcyjny, szlachta zazwyczaj chętnie wybierała członków rodziny panującej. Jak przystało na dalekowzrocznego polityka, kardynał wykoncypował sobie, że dobrze by było przyszłego władcę

Rzeczpospolitej trwale związać z Francją poprzez małżeństwo z którąś z francuskich księżniczek, a następnie, już jako zdecydowanego frankofila, wprowadzić po śmierci Włady­ sława na tron polski. Na towarzyszkę życia królewicza prze­ znaczył kardynał... Marię Gonzaga, która niedługo potem rzeczywiście została żoną Władysława IV, aby później, po jego śmierci, poślubić właśnie Jana Kazimierza i w ten sposób włączyć go w działania profrancuskie! Czyż nie mają racji ci, którzy „krwawą eminencję” - kardynała Richelieu - uwa­ żają za genialnego wizjonera, wręcz politycznego jasnowidza! Łza się w oku kręci na przypomnienie czasów, gdy czo­ łowe mocarstwa Europy, a to wówczas znaczyło, że i świata, musiały montować afery szpiegowskie, aby nas, Polaków, powstrzymać przed interwencją i zapewnić sobie w przy­ szłości naszą życzliwość! Zostawmy jednak sentymenty na boku i powróćmy do przebiegu francuskiej niewoli Jana Kazimierza. Trwała ona bez mała dwa lata. Początkowo pobyt w Salon nie był zbyt uciążliwy. Królewicz, przekonany, że powodem aresztowania było jakieś piramidalne, tragiczne nieporozumienie, wysłał do Paryża swego sekretarza, Andrzeja Basio, powierzając mu zadanie uzyskania audiencji u króla i kardynała, aby rzecz całą „wyprostować”. Wkrótce jednak, między innymi pod wpływem listów słanych przez emisariusza, nadzieja na szybkie uwolnienie prysła. W otoczeniu królewicza postanowiono wówczas spróbo­ wać uwolnić go podstępem i zorganizować ucieczkę. Zadanie wyrwania królewicza z łap kardynała powierzono... wicelegatowi papieskiemu w Awinionie (miasto to nie należało wów­ czas do Francji, lecz wchodziło w skład państwa papieskiego), Franciszkowi Sforzy, który był dalekim krewnym Wazów. Według tych planów miał on po prostu odbić królewicza.

90

-------------------

Czy królewicz może być szpiegiem?

Romuald Romański

a > M

f

91

-----------------

Plan ten zresztą wcale nie był tak nierealny, jakby się mogło wydawać, gdyż Chanteraine w praktyce mógł liczyć jedynie na swych łuczników, których było zaledwie siedmiu. Wprawdzie straże w zamku pełnili również mieszkańcy Sa­ lon, ale była to marna siła zbrojna. Niestety, wszystko spaliło na panewce, gdyż jeden z dworzan Jana Kazimierza upił się podobno (ach, ta polska przywara!) i wygadał się wobec niepowołanego człowieka. Przerażony Chanteraine natychmiast kazał zamurować więk­ szość drzwi i okien w „kazamatach”, usunął 10 członków świty królewicza i zabronił komukolwiek wchodzić na teren zamku bez jego zgody. Podwoił też straże wokół zamku. Wkrótce aresztanci zawiązali jednak nowy spisek, w któ­ rym rolę oswobodzicieli powierzono... mieszkańcom Salon. Pozornie wydaje się to absurdalne, zwłaszcza jeśli pamięta się o „gorącym” przyjęciu, jakie salończycy zgotowali Janowi Kazimierzowi. W tym czasie jednak nastroje mieszczan zdą­ żyły ulec dość radykalnym zmianom. Przede wszystkim zbrzydły im do szczętu obowiązki, jakie spadły na nich z tytułu „goszczenia” dostojnego gościa. A były one rozlicz­ ne, w dodatku zaś nader kosztowne. Przede wszystkim trzeba było pełnić straż w zamku i jego okolicy, a to odrywało ich od innych, intratnych zajęć. Ponadto musieli ponosić pełne koszty tej gościny, doprawdy niemałe, zwłaszcza że Salon było małą mieściną; tymczasem na sam żołd łuczników Chanteraine’a wydano 2835 liwrów. Nic więc dziwnego, że zaczęli życzyć swemu więźniowi wszystkiego najlepszego, byle tylko pozbyć się go jak najprędzej. Ich gorliwość znakomicie pod­ sycała żeńska część miasta, Jan Kazimierz był bowiem zde­ klarowanym wielbicielem kobiecych wdzięków i wywierał na kobiety silny wpływ. Wkrótce więc mieszkanki Salon zaczęły rozczulać się nad losem nieszczęsnego więźnia i żą­

dać od swych ojców, braci, mężów i kochanków, aby wyka­ zawszy się męską odwagą i tężyzną, jak najszybciej uwolnili „zamorskiego” królewicza. Podobno urocze salonianki za­ groziły nawet, w razie niezrealizowania ich próśb, daleko idącymi sankcjami! Czyż męska część miasta mogła pozostać głucha na takie prośby, a zwłaszcza na taki szantaż?! Niestety, i ten plan spalił na panewce, gdyż znów dała znać o sobie polska niefrasobliwość i jeden z organizatorów spisku, przebywający w Awinionie, wybrał sobie na po­ średnika... podstawionego przez Chanteraine’a agenta. Agent o wszystkim doniósł swemu mocodawcy i na nie­ szczęsnych spiskowców spadły represje w postaci więzienia, a na miasto - koszty utrzymania dalszych 100 żołnierzy przysłanych przez namiestnika Prowansji do pilnowania do­ stojnego więźnia. Chanteraine był nie tylko strażnikiem królewicza. Odegrał też wobec niego rolę węża-kusiciela, zaczął bowiem odcię­ temu od świata i pogrążonemu w skrajnej rozpaczy Janowi Kazimierzowi tłumaczyć, że rodzina zupełnie go opuściła; brat widać nie dba o niego, bo nie przysyła poselstwa, które mogłoby błyskawicznie załatwić całą sprawę, a Habsburgom to, że on pozostaje w więzieniu, jest wręcz na rękę, gdyż pragną pozbawić go szans na zdobycie tronu po bracie, aby osadzić na nim kogoś ze swoich. Jedyną więc szansą - zda­ niem Chanteraine’a - było pozostanie we Francji i ślub z którąś z księżniczek. Najlepiej z Marią Gonzaga. Jan Ka­ zimierz wykazał jednak tym razem niezwyczajną dla siebie stanowczość, rozsądek i zdecydowanie, i na tę propozycję nie wyraził zgody. Postanowiono zatem odpowiednio „zmiękczyć” upartego więźnia. Wywieziono go z Salon i przeniesiono do więzienia „o zaostrzonym rygorze”, czyli do zamku znajdującego się

92

--------------------- ■

Romuald Romański

» < ! > ■

Czy królewicz może być szpiegiem?

93

------------------------

na urwistej skale, niedostępnego i robiącego przygnębiające wrażenie, gdyż w praktyce czyniło to ucieczkę sprawą cał­ kowicie nierealną. Zamkiem tym był Sisteron, z tym że Jana Kazimierza i jego orszak umieszczono nawet nie w głównym gmachu cytadeli, lecz wyżej, w położonej na stromej skale XIII-wiecznej kaplicy. Aresztanta przewieziono do niej w lutym 1639 roku, a towarzyszył mu oczywiście jego nieodłączny anioł stróż i wąż-kusiciel w jednej osobie, nieoceniony kpt. Chanteraine. Pomieszczenie, w którym umieszczono Jana Kazimierza, było ciasne i ponure, pozbawione jakichkolwiek wygód, a przede wszystkim zimne, nie było w nim bowiem żadnego ogrzewania. Trudno było rozpalić jakiekolwiek ognisko, gdyż brakowało nawet komina, który w razie potrzeby za­ stępowało okno. W jednym z listów królewicz pisał: „Tu, gdy dla ciężkiego zimna (luty w górach - przyp. autora) ognia trochę wzniecamy, tak gęstym dymem izba się na­ pełnia, że jeden drugiego nie może widzieć (...)”. Nikomu nie pozwalano wychodzić z kaplicy, gdyż natychmiast war­ townicy grozili bronią. Nic więc dziwnego, że poddanego takim rygorom czło­ wieka, wychowanego przecież w dobrobycie zamku królew­ skiego, ogarnęła wreszcie rozpacz i był bliski popełnienia samobójstwa przed którym powstrzymała go tylko - jak sam twierdził - religia. Mimo to nie poddawał się i nie godził się na wciąż ponawiane propozycje matrymonialne i na osied­ lenie się we Francji. Chciałoby się rzec, że Jan Kazimierz przeszedł wówczas pomyślnie próbę charakteru: z nieco chimerycznego królewiątka zmienił się w twardego, mocnego mężczyznę, niestety, późniejsze jego losy wskazują, że to nie do końca prawda.

Stan psychiczny więźnia przeraził dwór francuski. Richelieu doskonale zdawał sobie sprawę z tego, jaka nawałnica zwaliła­ by się na Francję w przypadku śmierci, w dodatku samobójczej, członka tak potężnego rodu. Przecież szpiedzy donosili mu nieustannie, że na wszystkich niemal dworach europejskich, nawet tych przychylnych Francji, bardzo surowo ocenia się jego postępowanie w stosunku do jednego z „braci". Grała tu zresztą rolę nie tylko solidarność kastowa, ale również dobrze pojęty interes własny, jeśli dziś bowiem takie represje spotykają Wazę, to jutro mogą spotkać np. Wittelshbacha lub Hohenzollerna. Nie brakowało zatem oficjalnych interwencji w tej sprawie, o uwolnienie królewicza apelował bowiem papież, Genua (której godność narażono przecież na szwank), Wenecja, książę Parmy, król Anglii i wielu innych. List, wcale nie dyplomatyczny, wysłał do Ludwika XIII również Władysław IV, żądając w nim kategorycznie uwolnienia brata. W zasadniczej sprawie, czyli w sprawie uwolnienia więź­ nia, Richelieu był nieugięty i nie zmieniał stanowiska - Jan Kazimierz uprawiał szpiegostwo, działał przeciw Francji, musi więc ponieść konsekwencje. Jednakże zbyt duży szum wokół całej sprawy nie był na rękę Paryżowi, wobec czego postanowiono jednak złagodzić nieco reżim więzienny i prze­ nieść go do Vincennes pod Paryżem. Przy okazji postano­ wiono też zafundować mu dłuższe wakacje, by w ten sposób poprawić jego fatalne samopoczucie. Pomysł przeniesienia więźnia do zamku myśliwskiego królów Francji w Vincennes wyszedł od ks. Bogusława Ra­ dziwiłła (znanego z „Potopu” z racji perypetii z Kmicicem), który bawił wówczas we Francji i był postacią nader popular­ ną wśród młodego pokolenia francuskich arystokratów. Nie wiadomo, czy z własnej inicjatywy, czy też pod wpływem delikatnych sugestii króla Władysława IV, wystosował on do

94

Romuald Romański

------------- -----

■ < » » » ■

Czy królewicz może być szpiegiem?

95

-------------------

kardynała obszerny list, prosząc go o poprawę warunków życia królewicza i obiecując w zamian „wieczną wdzięczność całe­ go domu Radziwiłłowskiego”. Takiej obietnicy w ówczesnej Europie nie lekceważył nikt, nawet wszechwładny Richelieu. 16 sierpnia 1639 roku Jan Kazimierz wyszedł wreszcie z okropnej kaplicy i opuścił, oczywiście pod silną strażą, Sisteron. Podróż do Vincennes trwała miesiąc i w niczym nie przypominała wędrówki więźnia. Był to raczej pochód tryumfalny szczególnie miłego i pożądanego gościa. Na całej długości trasy Jana Kazimierza witali miejscowi przedstawi­ ciele władzy, w przemówieniach powitalnych nazywano go „drogim gościem krwi królewskiej” itd. Poszczególne miasta prześcigały się w wystawności, wydając na jego cześć bale i festyny, trwające niejednokrotnie po kilka dni. Jakimi motywami kierował się Richelieu, organizując ten trwający miesiąc „festiwal ku czci”? O jednym już wspo­ mnieliśmy. Nie tylko jednak chęć poprawy nastroju więźnia kierowała szefem francuskiego rządu. Były i inne przyczyny, równie, a nawet bardziej istotne. Przede wszystkim chciano zamknąć usta wszystkim tym, którzy krytykowali władców Francji, zarzucając im, że traktują nieludzko członka panu­ jącego domu. Ponadto chciano uzmysłowić Janowi Kazimie­ rzowi, jakie czekają go rozkosze, jeśli porzuci Habsburgów i przejdzie na stronę Francji. No i wreszcie, rzecz niebagatel­ na, traktowano to jako kolejną próbę „zmiękczenia” więźnia, wszak metoda przykręcania i odkręcania śruby w celu „rozhartowania” delikwenta jest stara jak świat. Ze środka tego nie zrezygnowano bynajmniej po przyjeździe do Vincennes. Więźnia umieszczono wprawdzie w o wiele wygodniejszym apartamencie, zapewniając mu pewne minimum wygód, ale też zaostrzono rygor. Jego straż­ nikiem został zasłużony nadzorca kardynała, kpt. Boislouet,

który natychmiast odprawił resztki dworu królewicza, pozosta­ wiając jedynie spowiednika, lekarza i cyrulika. Nie zawahał się również przed umieszczeniem w celi Jana Kazimierza czterech uzbrojonych żołnierzy, każąc im czuwać nad nim dzień i noc. Rozczarowanie królewicza było tym boleśniejsze, że tak duże robił sobie tym razem nadzieje! Po kilku miesiącach znów jednak nieco „odkręcono” śrubę, wycofując strażników i zezwalając Janowi Kazimierzowi na spacery po ogrodzie zamkowym. Spacery te zresztą przysporzyły panu de Bois­ louet wiele kłopotu, gdyż w tym czasie przebywali w Vincennes również inni dostojni więźniowie, np. generałowie cesarscy Jan Werth i Adrian Enkefort, których obowiązywał znacznie łagodniejszy rygor i którzy mogli w ogrodzie prze­ bywać do woli. Musiał więc nasz cerber bardzo się starać, aby jego więzień nie zetknął się z nimi na spacerze. Powoli jednak francuska niewola Jana Kazimierza dobie­ gała końca, gdyż Richelieu zdecydował się w końcu zwrócić mu wolność. Cóż spowodowało taką zmianę? Powodów było kilka. Przede wszystkim w Paryżu dowie­ dziano się, że niewola polskiego królewicza jest na rękę Habsburgom, zwłaszcza tym austriackim, którzy nie podej­ mowali żadnych właściwie kroków w kierunku uwolnienia swego sprzymierzeńca. A to, co było na rękę Habsburgom, natychmiast stawało się podejrzane dla Richelieu. Ponadto okazało się, że żona Władysława IV jest w ciąży, a to zmieniało diametralnie sytuację Jana Kazimierza. W przy­ padku bowiem urodzenia się parze królewskiej syna, więzień kardynała z głównego kandydata do polskiej korony stawał się mało ważnym wujem ewentualnego przyszłego króla. Ale najważniejsze było niewątpliwie to, że król polski ugiął się wreszcie pod presją i przysłał do Paryża posła,

Romuald Romański

96

---------------

■ ■ m

i l —

wojewodę Krzysztofa Korwina Gosiewskiego. Jana Kazi­ mierza poinformował o tym Elert, jego były towarzysz. Przebrany za wędrownego śpiewaka, przybył do Vincennes i ujrzawszy w oknie zamku królewicza, odśpiewał piosenkę 0 treści informującej więźnia o wszystkich ważnych no­ winach. Gosiewski do Paryża wędrował prawie pół roku i jego uroczysty wjazd do Paryża odbył się dopiero 31 stycznia 1640 roku. Popełniono wówczas tak charakterystyczny dla nas błąd, gdyż wszyscy członkowie poselstwa wystąpili w strojach francuskich, czym narazili się na kpiny gospoda­ rzy, pragnących zobaczyć stroje polskie, a nie naśladownic­ two własnej mody. Najważniejsze było jednak to, że Gosiew­ ski przywiózł ze sobą wymagane przez Francję deklaracje polskiej neutralności (również zakaz werbunku ochotników do wojska cesarskiego). Deklarację tę podpisał również Jan Kazimierz. Richelieu otrzymał więc to, o co mu chodziło, 1 25 lutego 1640 roku królewicz odzyskał wreszcie wolność. Z tej okazji odbyły się oczywiście oficjalne audiencje u króla (bardzo familiarne, gdyż Ludwik przyjął swego do­ tychczasowego więźnia w sypialni) i (z całą pompą) u kar­ dynała. Wreszcie 30 marca, otoczony przez straż (tym razem już tylko honorową), 200 konnych, Jan Kazimierz opuścił Paryż. Czyż w tamtej chwili mógł przypuszczać, że już niedługo Francja stanie się jego głównym sprzymierzeńcem, a on sam po wielu latach, już po abdykacji, powróci tam i pozostanie aż do śmierci? Dziwną rzeczą jest polityka!

-

0

^

3

Wizerunek wyobrażają­ cy Bolesława Śmiałego

------- -------------

-

-

Mi (kina u rtmtto i ,numer i w iitifrtiorómtr fl"* rultiiiMniftulm rłmnt£fipi' fnni-merrlnniitmf-^rrfitnid ul _jur PiW(u.-:u.ui)n'c«liiiiirfr-6-1|11ixv -ćyiUotoitiUtut laiTn IfuloinonfuitoM > Vrg*ruwi

•ty"wiiwmniiu iimiK dfiyrsm r

11mfrir-WiMlmffi < » —

Kazimierz Pułaski królobójcą?

135

--------------

Niepotrzebnie. Wykonanie wyroku odbyło się bez zakłó­ ceń, nikt nie przeszkadzał katom, nikt nie złorzeczył specjal­ nie skazańcom ani też nie próbował stawać w ich obronie, a reakcja widzów była raczej chłodna; można by rzec, że w normie, taka jaka zwykle bywa przy tego rodzaju okazjach. W ten sposób, przynajmniej formalnie, zakończył się za­ pewne jeden z najważniejszych, a na pewno najbardziej tajemniczych epizodów w stosunkowo długim, bo trzydzies­ toletnim okresie panowania jednego z najbardziej kontrower­ syjnych królów w naszej historii. Epizod się zakończył, pozostały jednak konsekwencje i podstawowe pytanie, które zasugerowałem już w tytule - czy rzeczywiście konfederaci (a ściślej mówiąc, jeden z ich głównych przywódców, Kazi­ mierz Pułaski) planowali zamach na Stanisława Augusta? A jeśli tak, to dlaczego plan się nie powiódł? Aby jednak spróbować odpowiedzieć na te i wiele innych, bardziej szczegółowych pytań, musimy cofnąć się w czasie do 3 listopada 1771 roku. Był to dzień szczególnie nieprzyjemny, chłodny, wilgotny i mglisty. Jeden z kronikarzy zanotował nawet, że „mgła się wełniła gęsto i pomrokę zwiększała”. Nic więc dziwnego, że wieczorem miasto było wyjątkowo ciche, ciemne i wylud­ nione. Nie bardzo było też gdzie i po co iść, gdyż, mimo że była to niedziela, w teatrach nie dawano przedstawień, nie odbywały się też publiczne bale i reduty. Prawdę mówiąc, nastrój mieszkańców stolicy był równie mglisty i ponury jak ten listopadowy dzień i nie zachęcał do zabaw. Od kilku już lat w kraju szalała wojna domowa, której nieszczęścia powiększała obca, rosyjska interwencja. Wiele miast i wsi legło w gruzach, w wielu regionach pano­ wał głód, a choroby i zaraza, które zwykle idą w ślad za wojną i głodem, powiększały pulę nieszczęść zdających się

nie mieć końca. Czyż można się dziwić, że ludziom nie bardzo chciało się bawić, a w wielu domach nastrój panował taki, jakby w tym roku Zaduszki miały się nigdy nie skończyć? Tak czy inaczej, z tych lub innych powodów dość wesoła na ogół Warszawa w ten ponury wieczór zamarła, a po ulicach przemykali jedynie nieliczni przechodnie, których konieczność wygoniła z ciepłych domów. Gęsto krążyły jedynie patrole wojskowe, polskie i rosyjskie. Od pewnego czasu władze otrzymywały informacje, że konfederaci planują atak na miasto, że w pobliżu stolicy pojawiły się ich oddziały i to powodowało, że zachowywano szczególną czujność, a oba garnizony, polski i rosyjski, zostały postawione w stan podwyższonego pogotowia. Tego dnia późnym wieczorem król Stanisław August Po­ niatowski wracał z wizyty u swego chorego wuja, kanclerza litewskiego Michała Czartoryskiego, mieszkającego w pałacu położonym przy końcu ulicy Senatorskiej, zwanym popular­ nie „błękitnym pałacem”. Gdy kareta królewska, otoczona nieliczną strażą i dworzanami, dojechała do zbiegu ulic Se­ natorskiej, Miodowej i Koziej, z ulicy Kapitulnej i spod kolumny Zygmunta III na placu Zamkowym wypadło około trzydziestu uzbrojonych jeźdźców - zamachowców. Historia potrafi być przewrotnie złośliwa i szydercza, bo przecież Zygmunt III był właśnie tym władcą, jedynym do 3 listopada 1771 roku w naszych dziejach, którego próbowano pozbawić życia w wyniku zamachu. Tamten kandydat na królobójcę, a był nim niejaki Michał Piekarski, trwale zapisał się w pamięci narodu; wspominamy go przecież do dziś mówiąc o kimś, że „bredzi jak Piekarski na mękach” (podej­ rzewam jednak, że niewielu spośród używających tego okreś­ lenia zna jego rodowód). Były zresztą i inne podobieństwa

136

---------------- m

Romuald Romański

M M *—

Kazimierz Pułaski królobójcą?

137

---------------------------------

między obu władcami, choćby to, że przyszło im żyć i pa­ nować w okresach przełomowych dla państwa i obaj, mimo niewątpliwych zalet osobistych, nie byli w stanie sprostać wymaganiom epoki. Pozostawmy jednak te analogie na ubo­ czu i powróćmy do naszego opowiadania. Z późniejszych relacji prasowych wynika, że eskorta króla w pierwszym momencie nie zorientowała się w sytuacji i myślała, że ma do czynienia ze wzmocnionym patrolem rosyjskim. Trochę to dziwna pomyłka, bo wojsko rosyjskie było jednolicie umundurowane, a atakujący konfederaci nie, no ale w jakimś stopniu usprawiedliwiają ją panujące wokół ciemności (ówczesne ulice były przecież dość słabo oświet­ lone) i „wełniąca się” mgła. W każdym razie o pomyłce przekonano się natychmiast, gdy okrzyk „król jedzie”, nie tylko że nie otworzył drogi do Zamku, lecz spowodował oddanie kilkunastu strzałów w kierunku eskorty i karety. Król wyszedł z tej strzelaniny bez jednego draśnięcia, nato­ miast kilku dworzan odniosło lekkie rany. Skąpa eskorta królewska rozpierzchła się natychmiast, widocznie niewielu było chętnych, aby ginąć za króla. No, trochę przesadzam, bo jednak jedna z osób towarzyszących Poniatowskiemu zginęła. Był to Jerzy Henryk Butzau, którego w literaturze raz nazywa się oficerem gwardii przybocznej, dowodzącym w tym dniu eskortą, a raz po prostu hajdukiem. To zresztą nieważne, istotne jest jedynie to, że Butzau zginął od razu, w pierwszym starciu, praktycznie w pierwszych minutach napadu. Jak wykazała późniejsza obdukcja, oddano do niego dwa strzały, oba śmiertelne. Napastnicy otoczyli karetę, no i... W tym miejscu rozpo­ czyna się ciąg zupełnie zagadkowych, trudnych nie tylko do wyjaśnienia, ale wręcz sprzecznych z logiką wydarzeń. Bo chociaż napastników, jak się potem, w trakcie procesu, oka­

zało, było aż 26, a więc liczba wystarczająca, by samotną karetę otoczyć tak szczelnym kordonem, że przysłowiowa mysz by się nie przemknęła, to jednak królowi, który za­ chował zimną krew i nie stracił głowy, udało się wymknąć niepostrzeżenie i dobiec do bramy pałacu Czartoryskich przy Miodowej. W tym miejscu należy koniecznie wyjaśnić czytelnikom, że przebieg całego zdarzenia, całego zamachu, znamy głów­ nie z relacji Stanisława Augusta. Innych informacji w zasa­ dzie nie posiadamy. Eskorta królewska uciekła, a nikt z za­ machowców nigdy na temat tego, co zdarzyło się 3 listopada, obszerniej się nie wypowiadał. Dotyczy to zwłaszcza jednego z nich, Jana Kuźmy, który - jak się przekonamy - mógłby powiedzieć najwięcej, ale który do końca życia zachował dyskretne milczenie. Zresztą nie bez powodu. Istniały wpraw­ dzie podobno pamiętniki dowódcy oddziału, Strawińskiego, w których opisał on całe wydarzenie i jego kulisy, ale jak do tej pory nikt ich nie odnalazł. Zapewne dzisiejszy badacz historii panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego mógłby wielu ciekawych rzeczy dowiedzieć się z archiwum królewskiego, niestety, większość zgromadzonych w nim dokumentów, również związanych z tą sprawą, po prostu zaginęła. Nie twierdzę wprawdzie, że zniszczono je celowo, aby ukryć prawdę, bo nie mam na to dowodów, ale pragnę zwrócić uwagę, że i takiej możliwości nie da się wykluczyć. Tak czy inaczej, król wymknął się z karety i zaczął do­ bijać się do bramy pałacowej, ale bezskutecznie. Dopiero w tym momencie dopadli go dwaj zamachowcy, Walenty Łukawski i Jan Kuźnia. Ten ostatni to postać bardzo in­ teresująca, wręcz główny bohater (oczywiście obok króla) całej afery i nieraz jeszcze do jego osoby powrócimy. Na

138

Romuald Romański

Kazimierz Pułaski królobójcą?

139

----------- ----------------------------------------

razie powiedzmy o nim tylko tyle, że był to zastępca dowód­ cy oddziału i, jak przystało na tę funkcję, najbardziej aktyw­ ny uczestnik wydarzenia. On to bowiem właśnie zastrzelił nieszczęsnego Butzaua i on też głównie uniemożliwił ucie­ czkę króla. Zdenerwowani konfederaci zaczęli szarpać króla, okładać go szablami, ale - jak napisał później „Monitor” - „futro, które (król oczywiście -przyp. autora) miał na sobie sprawiło to, że te ich cięcia innej szkody na ciele nie uczyniły, jak tylko siności na nim pozostałe (...). Raz tylko cięto go w tył głowy, tak mocno, że na niej pozostała znacznie szeroka rana (...)”. No, można by rzec, że dość słabi fizycznie musieli być jednak ci zamachowcy i zadawali bardzo anemiczne ciosy, bo nie tylko, że ani razu nie udało im się przeciąć futra, ale nawet cios w tył niczym nie osłoniętej głowy spowodował jedynie niegroźną ranę. Trochę to dziwne, bo w czym jak w czym, ale w okładaniu się szablami ówczesna szlachta polska była niezła. Autorzy artykułu w „Monitorze” zdawali sobie chyba z tego sprawę, bo tę dość zaskakującą nieporadność zama­ chowców skomentowali jako cud, dzięki któremu król został uratowany. Rzeczywiście, tego wieczoru opatrzność musiała wyjąt­ kowo skutecznie czuwać nad Stanisławem Augustem, bo nie tylko szlacheckie, konfederackie szable nie uczyniły mu większej szkody, ale i kula, choć wystrzelona z najbliższej odległości, nie trafiła w głowę władcy, jedynie proch osmalił królewskie oblicze. Strzelał oczywiście... no tak, któż by inny, jak nie Kuźma. Widać tym razem poszło mu jednak znacznie gorzej niż z Butzauem, w którego trafił bezbłędnie i to dwa razy, co zresztą nie powinno dziwić, gdyż opatrzność

czuwała nad pomazańcem bożym, a nad hajdukiem (czy też oficerem gwardii) nie czuwał nikt. Laicki raczej „Monitor”, który jednak przy tej okazji stal się solennie religijny, tak bardzo religijny, że mogliby się pod jego wywodami podpisać walczący z krzyżami w ręku konfederaci barscy, skomentował to następującymi słowami: „To był pierwszy cud. co Bóg oczywiście czynił” . Tych cudów, które wydarzyły się tego dnia, było, zdaniem „Mo­ nitora”, więcej, bo aż cztery; o dwóch innych wspomnimy nieco później. Pozostający w tak groźnej, wręcz beznadziejnej sytuacji, Stanisław August nadal, przynajmniej tak wynikało z jego późniejszej relacji, nie tracąc odwagi i rezonu, oświadczył swym prześladowcom: „Nie szarpcież mnie, już ja sam pójdę tam, gdzie chcecie (...)”. „Tymczasem owi złoczyńcy, chcąc przyśpieszyć swoją ucieczkę, przymusili króla jegomości wsiąść na konia, bez kapelusza, bez jednego buta (...)” - to znów fragment tekstu z „Monitora”, który ukazał się drukiem 27 listopada 1771 roku, a następnie ulicą Miodową i Długą, obok Arsenału, ruszyli pośpiesznie w stronę najbliższych wałów, aby wydo­ stać się z miasta. Obok króla jechał oczywiście Kuźma, a kawalkadę pro­ wadził Łukawski. To jednak nie było ważne, liczyło się co innego. Otóż król w swej opowieści po uratowaniu (cudow­ nym oczywiście) cały czas wyraźnie dawał do zrozumienia, że to, co wydarzyło się 3 listopada, to był zamach na jego życie. Niby bronił konfederatów, niby prosił sąd o łaskę dla nich (2 sierpnia 1772 roku, przemawiając do sądu, mówił: „Darujcie mi życie tych aresztantów, to za największy od was przyjmę prezent”), ale była to obrona przewrotna, spro­ wadzająca się do stwierdzenia: „Ci złoczyńcy chcieli mnie

140

Romuald Romański

------------- a t M l i w

Kazimierz Pułaski królobójcą?

------------

zabić, ale ja im po chrześcijańsku daruję”. Aby nie było żadnej wątpliwości ani co do winy zamachowców, ani co do intencji litościwego władcy, składając oświadczenie przed sądem król posłużył się nawet cytatem z Biblii: „Daruj im Ojcze, bo nie wiedzą, co czynią”. To dość perfidne miłosierdzie było także nieskuteczne, gdyż zarazem na każdym kroku król podkreślał, że zamiarem napastników było królobójstwo. Skutecznie zaś konfederatów obronić mogła jedynie wyraźna, jednoznaczna królewska deklaracja, że, jego zdaniem, celem konfederackich „koman­ dosów” nie był zamach na królewskie życie, lecz... porwanie. Stanisław August takiej deklaracji jednak nigdy nie złożył. Wręcz przeciwnie, niby broniąc swych prześladowców, król w swym oświadczeniu złożonym przed sądem przynajmniej dwukrotnie nazwał ich „królobójcami”, jakby chciał, aby to określenie utkwiło w pamięci może nie tyle sędziów, co pozostałych członków „klubu koronowanych głów”, bo to było w tamtym momencie najważniejsze. Aby ponad wszelką wątpliwość uwierzyli, że oto niewdzięczni poddani odważyli się targnąć na życie jednego z nich. Po wysłuchaniu króla sąd m u s i a ł więc zakwalifikować przestępstwo popełnione przez konfederatów jako usiłowanie popełnienia zbrodni królobójstwa. Najcięższego przestępstwa w tamtych czasach! Prawdę mówiąc, po przeczytaniu zachowanych relacji my również nie powinniśmy mieć żadnych wątpliwości, ale... No właśnie, ale! Bo oto i król, i opierający się na jego opowiadaniu „Monitor” zaczynają opisywać coś, co nie pa­ suje do dotychczasowego obrazu. Wygląda to trochę tak, jakby na projekcję jednego filmu nagle nałożono inny. Po­ czątkowe zachowania konfederatów, strzelanie do karety, siekanie króla szablami, próby strzelenia mu w głowę prawie z przystawienia itp„ to obraz klasycznego zamachu, który

M

l I l l ł M

141

-

można jednoznacznie zatytułować „usiłowanie królobójstwa”. Król i jego propagandziści malują go bardzo realistycznie, jaskrawymi barwami. 1 oto nagle, ni stąd, ni zowąd, zachowanie się konfederatów zmienia się. Zaczynają zachowywać się jak klasyczni pory­ wacze, w związku z czym przed naszymi oczami pojawia się nowy obraz, który należałoby zatytułować „Porwanie króla”. Bo jak inaczej zrozumieć wsadzenie króla na konia i wywie­ zienie z miasta? Załóżmy, że król miał rację, że rzeczywiście Kazimierz Pułaski (jego bowiem, prawdę mówiąc bez żadnych podstaw, od samego początku dwór obciążał winą za zamach), za zgodą Generalności lub bez niej (to obojętne), zdecydował się zlikwidować, powtarzam - zlikwidować, a nie porwać - niechcianego i ogólnie nie łubianego „króla Ciołka” i w tym celu wysłał oddział „komandosów” Strawińskiego. W takim jednak razie pojawia się pytanie: dlaczego król przeżył? Przecież jeśli chce się kogoś zabić, to się go po prostu zabija, a nie wsadza na konia i próbuje wywieźć z miasta! Akcja się powiodła. Poniatowski, bezbronny, ranny i samo­ tny, znalazł się w rękach zdeterminowanych zabójców, na­ leżałoby więc sądzić, że teraz dokończą dzieła. Opatrzność opatrznością, cuda cudami, ale dobry, celny strzał lub od­ powiednio silne pchnięcie nożem mogłoby załatwić sprawę bez zbędnego ryzyka. Dlaczego więc ci zdeterminowani ponoć zabójcy tego nie zrobili?! Dlaczego postanowili go wlec przez spory kawał miasta, w którym roiło się od wojska? Zrazili się początkowym niepowodzeniem? Olśnił ich nagle majestat królewski? A może jednak działanie konfederatów miało mieć inny przebieg i inny cel niż ten, który tak wyraźnie sugeruje Poniatowski? Może Strawiński i spółka zostali faktycznie

142

---------------■ U

Romuald Romański

l t l f

Kazimierz Pułaski królobójcą?

143

-----------------------------

wysłani, aby króla porwać i wywieźć, np. do opanowanej przez konfederatów Częstochowy albo gdziekolwiek indziej? Wtedy z kolei początek opowieści staje się nielogiczny i trudny do wytłumaczenia, bo nie sieka się szablami i nie strzela do osoby, którą ma się żywą dowieźć na miejsce przeznaczenia, zwłasz­ cza jeśli człowiek ten nie stawia żadnego oporu. Przy założeniu takiej koncepcji działania konfederatów zastrzeżenia budzi pierwsza część opowieści, natomiast część druga, to przymuso­ we wsadzanie na konia, nawet bez jednego buta, w pośpiechu, nabiera cech prawdopodobieństwa, bo porywaczom zawsze zależy na tym, aby jak najszybciej umknąć z miejsca przestęp­ stwa i ukryć się w zawczasu przygotowanej kryjówce. Jednym słowem, w opowiadaniu Poniatowskiego początek nie pasuje do końca lub odwrotnie, a tym samym całość zaczyna sprawiać wrażenie nie najlepiej napisanej i wyreży­ serowanej sztuki. Brnąc jednak dalej w te cudowności i nielogiczności, przejdźmy do najważniejszego, najbardziej dziwacznego i już zupełnie nie dającego się wyjaśnić fragmentu całej historii. Oddajmy znów głos nieocenionemu „Monitorowi”, który opisał to tak: „Przybywszy ku okopom, które miasto otaczają, zaczęli przebywać fosę, co gdy król jegomość był przymu­ szony uczynić, koń pod nim dwa razy związał się i nogę złamał... (ale królowi nic się nie stało i to był, zdaniem „Monitora”, cud kolejny „że i spadanie z konia nie było szkodliwe” - przyp. autora). Przebywszy okopy, błąkali się po polu, sami nie wiedząc, dokąd się udać mieli. Noc ciemna i strach przy tym, aby nie byli poścignieni, tak ich zmieszał, że nie mogli pomiarkować, dokąd im dążyć należało (...). Jakoż wkrótce na różne rozpierzchli się strony (...)”. Powiedz­ my od razu, że większość uczyniła to tak solidnie, że nigdy ich nie odnaleziono; nie znamy nawet ich nazwisk.

Jednak nie wszyscy. Przy królu pozostał niezawodny, nie­ oceniony Kuźma, zostawmy go jednak chwilowo na boku i przyjrzyjmy się tej scenie. Oto konfederaci przebrnęli szczęśliwie przez miasto i ota­ czające je wały. Są na otwartej przestrzeni, gdzie już im w praktyce nic nie powinno grozić, bo kto by ich tam w tej ponurej, listopadowej, nader mglistej nocy wypatrzył. Skąd w ogóle domniemany pościg (dziś wiemy, że żadnego po­ ścigu za uprowadzonym królem nie zarządzono, obawiając się ponoć, że przyciśnięci do muru porywacze zrobią monar­ sze jakąś krzywdę) mógł wiedzieć, w którą stronę kawalkada odjechała? Biorąc na zdrowy rozsądek, konfederaci powinni więc w tym momencie odetchnąć z ulgą i po prostu udać się do Częstochowy, zajętej wówczas przez Pułaskiego, czy gdzie tam mieli swego koronowanego jeńca zaprowadzić. Tymczasem sprawy mają się zupełnie inaczej. Dopiero teraz ogarnia ich panika, więc jeden po drugim wstrzymują konia i po chwili znikają w ciemnościach. Tego zachowania kon­ federatów zrozumieć i wytłumaczyć po prostu się nie da, to jakiś nowy fragment układanki, nie pasujący ani do jednego, ani drugiego obrazu. Tylko Kuźmy panika się nie ima. Dzień 3 listopada to dzień Kuźmy. Jest sprawny (no, może nie do końca, bo w Stanisława Augusta jednak nie trafił, pytanie tylko, czy chciał), czujny i opanowany. On jeden pozostał przy królu do końca, nawet wówczas, gdy wszyscy inni już zniknęli, rozpłynęli się we mgle. Wreszcie na koniec ulega typowej przemianie Szawła w Pawła. Gdy zostali już bowiem sami, król nakłonił swego niedoszłego oprawcę do chwili wypo­ czynku, a następnie wykorzystał tę sposobność, aby skłonić swego prześladowcę do opamiętania się. Nie wiemy, jakich argumentów użył, musiały być jednak wstrząsające, gdyż

144

---------

Romuald Romański

Kazimierz Pułaski królobójcą ?

145

--------------

Kuźma padł przed monarchą na kolana, błagał o przebaczenie i zobowiązał się uczynić wszystko, by umożliwić mu powrót na Zamek. Powiedział podobno przy tej okazji nader piękne zdanie: „Ja wiem, że mię śmierć czeka w Warszawie, ale cię już nie opuszczę, panie, póki cię tam nie odprowadzę”. Zdanie to zacytował król w swej przemowie 2 sierpnia, na rozprawie przed sądem sejmowym. Doprawdy, cóż za wspaniała, pouczająca i wzruszająca (Rosjanie mają piękne określenie duszyszczypatielnaja) scena. Nie mogę jednak odżałować, że nie znam argumentów, jakich użył Stanisław August, aby przekonać Kuźmę o „nikczemności” jego czynu, bo, prawdę mówiąc, trudno jest mi je sobie wyobrazić. Nie oznacza to bynajmniej, że należę do tych, którzy sądzą, że to Poniatowski ponosi winę za rozbiory i upadek państwa, że na obronę swej linii politycznej nie miał żadnych argumentów. Wręcz przeciwnie, sądzę, że jego polityka cze­ kania na poprawę koniunktury międzynarodowej i niedrażnienia bez potrzeby carycy, która, mimo wszystko, jako jedyna spośród władców państw sąsiednich, nie dążyła za wszelką cenę do rozbiorów Polski (oczywiście, za cenę jej zupełnego podporządkowania się Rosji), była rozsądna. Inna sprawa, że Stanisław August był za słaby psychicznie, zbyt uległy, aby w niej wytrwać do końca. Czy jednak takie argumenty mogły na tym prostym żołnierzu konfederacji wywrzeć aż tak wstrząsające wrażenie, że rzuciły go na kolana? Że skłoniły go do poświęcenia własnego życia dla uratowania monarchy, który na polski tron wdrapał się po rosyjskich bagnetach? Monarchy, którego byle ambasador rosyjski, byle Repnin czy Wołkowski, publicznie strofowali i upokarzali? Wątpię, choć oczywiście mogę się mylić. Osta­ tecznie Poniatowski był królem, a ja nie, może więc nie

potrafię należycie ocenić wagi i siły oddziaływania słów królewskich! Może też po raz kolejny wpływ na bieg wyda­ rzeń wywarła opatrzność, która sprawiła cudowną przemianę Kuźmy-zbrodniarza w Kuźmę-wybawiciela? W każdym razie skruszony Kuźma zaprowadził swego - już nie więźnia, a znów władcę - do młyna położonego gdzieś między Marymontem a Burakowem. Obaj zachowali ścisłe incognito (Stanisław Poniatowski przedstawił się jako napadnięty i obrabowany magnat). Młynarka nie chciała ich podobno początkowo wpuścić do domu, czemu nie należy się dziwić, bo był to czas, gdy „pełne zbójców drogi” nakazywały nieufność i ostrożność w stosunku do niezna­ nych przybyszów. Dla króla był to jednak mały problem, bo co jak co, ale z kobietami Stanisław August rozmawiać umiał wyśmienicie. W historii jego życia nie brak (wielu) przykładów, że na płeć piękną wywierał magnetyczny wręcz wpływ, koniec końców więc skromna młynareczka nie mog­ ła być bardziej odporna na czar i urok króla niż wielkie damy i wpuściła wędrowców pod swój dach. Nie tylko wpuściła, ale „lubo nie wiedziała o swoim szczęściu, jak wielkiego w swojej chałupie gościa miała, widząc go jednak i zimnem, i trudami przejętego, ofiarowała mu swoją jupeczkę (żakiet) i pościel dla odpocznienia”. Wysłano też natych­ miast parobka z listem do dowódcy gwardii królewskiej, gen. Karola Coccei. Czekając na przybycie odsieczy, resztę nocy Stanisław August przespał smacznie w łóżku młynarki. Przyznam szcze­ rze, że ten spokojny sen królewski, po nocy tak pełnej niebez­ pieczeństw, robi na mnie duże wrażenie, bo świadczy albo o wyjątkowo silnych nerwach Poniatowskiego i jego odpor­ ności na ból (przecież dopiero co został ranny w głowę, a rana, jeśli wierzyć „Monitorowi”, była rozległa), albo...

Romuald Romański

146

---------- ■

»

»


» < ■

■

149

----------------------------

energii, zapobiegliwości i pracowitości. Niestety, szlachta, mocno ceniąca sobie „starożytność” rodu, nie potrafiła tego docenić, zwłaszcza że początki rodu Poniatowskich tonęły w pomroce dziejów. Stanowiło to wspaniałą okazję dla wszelkiego rodzaju paszkwilantów. Opowiadano więc (i pi­ sano) o dziadku króla, że był nieślubnym dzieckiem księcia Sapiehy i nieznanej Żydówki, że był ekonomem w dobrach tegoż księcia itp. Nietrudno sobie wyobrazić, jakie musiało to wywoływać wrażenie w „szlacheckim narodzie” . Słucha­ jąc o dziejach swego króla, niejeden zapewne szlachcic otrząsał się jak pies wyjęty z wody i czuł, jak zamiera w nim serce. Nic więc dziwnego, że od samego początku konfede­ raci przebąkiwali o detronizacji „Ciołka” (to herb Poniatow­ skich), choć długo, z różnych zresztą przyczyn, nie mogli się na ten krok zdecydować. Zawiązanie konfederacji skomplikowało więc i bez tego trudną sytuację Poniatowskiego. Od samego początku miał on w zasadzie dwie drogi do wyboru - albo przystąpić do konfederacji i stanąć na czele obozu, który walczył z Rosją, albo pozostać sojusznikiem Rosji i wystąpić czynnie przeciw­ ko konfederatom. Wybór, przyznajmy, bardzo trudny, zwłasz­ cza że ani jedno, ani drugie rozwiązanie nie dawało królowi gwarancji sukcesu. Przystąpienie do konfederatów poprawiłoby wprawdzie relacje króla z narodem, było jednak ogromnie ryzykowne, trudno bowiem było liczyć na sukces militarny w starciu z potężną Rosją. A przegrana oznaczała jedno - abdykację, jeśli nie coś gorszego. A Stanisław August był ogromnie przywiązany do swej królewskiej posady i abdykować bynaj­ mniej nie chciał. Przy jakiejś okazji powiedział ponoć pub­ licznie, że będzie królem choćby na takim skrawku ziemi jak jego kapelusz. Niestety, czekał go los jeszcze gorszy, bo

ostatek lat życia spędził wprawdzie jako król, ale zupełnie pozbawiony ziemi. Rozwiązanie drugie wcale nie było lepsze. Mniejsze było wprawdzie ryzyko klęski militarnej i w ślad za tym „wymó­ wienia z posady”, ale oznaczało totalną klęskę polityczną (a i moralną). Król tracił jakiekolwiek pole manewru. Skom­ promitowany do reszty w oczach społeczeństwa rozkazem wydanym wojskom koronnym, aby wspólnie z oddziałami rosyjskimi atakowały konfederatów, znienawidzony przez tychże konfederatów, niechętnie traktowany przez większość dworów europejskich. Poniatowski mógł już liczyć tylko na Rosję. Oczywiście, tak inteligentna władczyni jak Katarzyna doskonale o tym wiedziała, toteż odpowiadając w jednym z listów na nieśmiałe protesty Stanisława Augusta w sprawie traktowania jeńców konfederackich, oświadczyła wprost, że przyjaźń do Rosji leży w interesie samego Stanisława Augus­ ta, bo tylko ona może go utrzymać na tronie. Używała zresztą tego argumentu wielokrotnie i szantażowała nim nieszczęs­ nego Stanisława nie raz i nie dwa. Ponadczteroletnia zacięta wojna domowa nie przyniosła rozwiązania militarnego. Ani Rosjanom, dość ospale wspie­ ranym przez wojska koronne pod dowództwem Ksawerego Branickiego, nie udawało się zdusić powstania, ani konfede­ raci nie byli w stanie wygnać Rosjan. Bardzo trafnie ujął to najrozsądniejszy chyba wśród konfederatów polityk, biskup Krasiński, który w 1769 roku oświadczył: „To jest pewna, że Moskwy nie pobijemy ani nam tym heroizmem głowy nabijać trzeba, ale też to jest nieomylna, że Moskwa nas tak nie wytłucze, żeby znowu na wiosnę konfederacja przed oczami moskiewskimi nie trwała”. Słowom biskupa wtórują dzisiejsi wojskowi, którzy twier­ dzą, że oddziały partyzanckie odnoszą sukces, gdy nie dają

150

---------- ----

Kazimierz Pułaski królobójcą?

Romuald Romański

M U t l f

■

151

------ —---------

się pokonać, a armia regularna przegrywa, gdy nie jest w sta­ nie odnieść ostatecznego sukcesu i spacyfikować kraju. Nie oznacza to jednak, że obie strony nie szukały sposobu zakoń­ czenia tego konfliktu, bo obie miały go już w pewnym momencie dość. Polski nie było stać na długotrwałe prowa­ dzenie wojny na wyniszczenie, a Rosja, zaangażowana w wojnę z Turcją, nie miała wystarczających sił, aby skutecz­ nie walczyć na dwa fronty. Obie strony szukały więc gorączkowo wyjścia z impasu. Oczywiście, najlepszą metodą byłoby rozpoczęcie rokowań i wypracowanie kompromisu możliwego do przyjęcia i dla Polski, i dla Rosji. Ale tu na przeszkodzie stanęły niezwykle sztywne stanowiska obu stron, zwłaszcza Petersburga, który zdecydowanie odrzucał wszelką myśl o poluzowaniu, choćby na milimetr, gorsetu, którym dławił Rzeczpospolitą. Szukając nowych rozwiązań, caryca zaproponowała Po­ niatowskiemu powołanie do życia prorosyjskiej rekonfederacji przy królu i zwołanie sejmu pacyfikacyjnego, który pogodziłby wszystkie zwaśnione strony. Doprawdy, trudno zrozumieć, jak skądinąd rozsądna i twardo stąpająca po ziemi władczyni mogła wpaść na tak zupełnie nierealny, absurdalny wręcz pomysł. Przecież ongi dlatego właśnie wyniosła Po­ niatowskiego na tron, że nie miał on w kraju żadnego oparcia, żadnego odpowiednio silnego stronnictwa. Nie była nim nawet familia Czartoryskich, gdyż ta od początku chciała realizować własną politykę i żądała od Poniatowskiego cał­ kowitego podporządkowania się, toteż drogi króla i Czar­ toryskich rychło rozeszły się. Jakżeż mogła więc Katarzyna obecnie, gdy postępowanie jej własnych ambasadorów i walka z popularną w kraju konfederacją skompromitowały króla do reszty, żądać od Poniatowskiego, aby znalazł odpowiednio silną, prorosyjską

i prokrólewską frakcję, która zdecydowałaby się aktywnie wystąpić w sporze z konfederacją barską? Przecież nie da się „zjeść ciastka i mieć ciastka”. Nie można mieć króla „malo­ wanego”, uległego i posłusznego, a równocześnie aktywnego, posiadającego własne, silne stronnictwo. Stanisław Poniatowski należał do najinteligentniejszych ludzi swego czasu i doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że propozycje Katarzyny są absolutnie nierealne. Najpierw próbował więc perswazji, potem, swoim zwyczajem, prosił, wręcz błagał swą potężną protektorkę o zmianę stanowiska. Wszystko na nic. Katarzyna była nieugięta, a w jej listach do Poniatowskiego łatwo można wyczuć nutę wzgardy, nie­ chęci, a nawet wyraźnej skłonności do upokarzania swego ekskochanka. Wyjścia z impasu poszukiwała również konfederacka Generalność. Wprawdzie odnosiła ona (niestety sporadycznie) sukcesy militarne - należało do nich chociażby zajęcie 10 września 1770 roku Częstochowy, która na długi czas stała się bazą ruchu - a także polityczne, do których zaliczyć można przystąpienie do konfederacji Litwy (oddziały litew­ skie, dowodzone przez Michała Ogińskiego, kompozytora polonezów, zaczęły wkrótce odnosić nawet liczące się suk­ cesy w walce z wojskami rosyjskimi), ale zdawano sobie sprawę, że ostateczne zwycięstwo zależy głównie od poparcia państw europejskich, zwłaszcza Austrii i Francji. A to popar­ cie było dalece niewystarczające. Austria ograniczała się do życzliwej neutralności, a Francja do przysyłania niewielkich kwot pieniężnych i doradców wojskowych. Wśród czołowych przywódców zastanawiano się oczywiś­ cie, dlaczego tak się dzieje; przeważało stanowisko, że winę za-ten stan rzeczy ponosi król. Po prostu obce rządy liczą się, mimo wszystko, ze Stanisławem Augustem, bądź co

152

Kazimierz Pułaski królobójcą?

Romuald Romański

-------------- ■ » § > » ■ —

153

----------------

bądź oficjalnym władcą, i dopóki on występuje przeciw konfederackiemu ruchowi, nikt nie zechce angażować się w jego popieranie. Rozwiązanie nasuwało się zatem niejako samo! Na krok ostateczny, czyli detronizację króla, konfederacka Generalność zdecydowała się jednak stosunkowo późno, bo dopiero 13 października 1770 roku. W ogłoszonej wówczas deklaracji „zadekretowano” detronizację króla, a właściwie uznanie tronu polskiego za wakujący od śmierci Augusta III, natomiast Stanisława uznano za banitę, czyli człowieka, któ­ rego każdy, przynajmniej w teorii, może zabić (m.in. czytamy w niej: „(...) w krwi deklarowanego przyjaciela Moskwy, a kraju nieprzyjaciela i tyrana Stanisława Poniatowskiego zmyjcie hańbę i obelgę narodu”). Generalność konfederacka nie miała szczęśliwej ręki, a może raczej zabrakło jej rozsądku i wyczucia sytuacji. Akt z 13 października zrobił bardzo złe wrażenie za granicą. „Duch, który go dyktował, był chyba ożywiony całą furią najjadowitszej nienawiści i najgłębszego, najokrutniejszego fanatyzmu. Nie masz nic równie ohydnego i oburzającego jak to pismo (...)” - napisał o tym poronionym w gruncie rzeczy pomyśle władz konfederackich francuski dyplomata Jean Gerault. Również w kraju deklarację tę przyjęto raczej niechętnie. Polacy nie są narodem krwiożerczym, nie lubią takich ekstremalnych rozwiązań, poparcie dla konfederacji wcale więc nie wzrosło, a wręcz przeciwnie, raczej zmalało. Jestem pewien, że w Warszawie bardzo uważnie obserwo­ wano rozwój wydarzeń i z niepowodzenia przeciwnika wycią­ gnięto właściwe wnioski. Wreszcie, po dłuższym namyśle i przygotowaniach, uznano, że nadszedł czas na ruch króla. Pod koniec lipca do Częstochowy przyjechał Stanisław Strawiński. Nie była to postać zupełnie nieznana na war­

szawskiej scenie, gdyż po raz pierwszy pojawił się w stolicy pod koniec 1770 roku, kiedy to na specjalnej audiencji prosił Poniatowskiego o wsparcie finansowe, które zresztą otrzymał. Strawiński był też podobno tym człowiekiem, który do­ starczył Poniatowskiemu wspomnianą deklarację, ogłaszającą interregnum. Dokonał tego ponoć bardzo sprytnie, gdyż wrę­ czył ją jako swoją kolejną prośbę na piśmie, a potem zniknął nie tylko z Zamku, ale i z miasta. Podczas spotkania z Pułaskim w Częstochowie Strawiński zaproponował jednemu z najwybitniejszych i najbardziej energicznych wodzów konfederacji zgładzenie króla. Zade­ klarował też, że nie potrzebuje na ten cel pieniędzy, gdyż sprzedał wieś na Litwie. „Fundusze, honor i wszystko, co mam, poświęciłem, aby króla uzurpatora zgładzić” - oświad­ czył ponoć zdumionemu Pułaskiemu. Oburzony tą propozycją generał zdecydowanie ją odrzucił. Wykazał projektodawcy bezsens tego pomysłu, rzekomo jednak zgodził się na po­ rwanie i przywiezienie króla do Częstochowy. Jeśli tak było rzeczywiście, to Pułaski popełnił największy błąd swego życia. Wyobraźmy sobie przez chwilę, co by się stało, gdyby cała akcja się powiodła, a Stanisław August znalazł się w rękach konfederackich. Przecież to oznaczałoby jedynie kłopoty, może nawet duże kłopoty. Bo i cóż kon­ federaci mieliby z królem zrobić? Postawić przed sądem? Wyrok łatwo przewidzieć - śmierć. Ale to oznaczałoby, tak czy inaczej, królobójstwo, a skoro samą „krwiożerczą” de­ klarację z 13 października Europa przyjęła bardzo wrogo, nietrudno sobie wyobrazić jej reakcję na postawienie władcy Polski na szafocie. Zmusić króla do podpisania abdykacji? Może by się to nawet i dało przeprowadzić, ale korzyść z tego faktu dla konfederatów byłaby w praktyce żadna, bo i tak zarówno

154

--- ---- —

Romuald Romański

ff f

Kazimierz Putaski królobójcą ?

155

------------

ministrowie Poniatowskiego, jak i Katarzyna II rozgłosiliby wszem wobec, że Poniatowski akt ten podpisał pod przymu­ sem, a więc jest on nieważny. Mieliby zresztą zupełną słusz­ ność i każdy, kto choć trochę znał Stanisława Augusta i jego przywiązanie do tronu, przyznałby im rację. Skuteczność aktu abdykacji zależałaby więc i tak od ostatecznego wyniku wojny, natomiast ona sama nie miałaby w praktyce większego wpływu na to, kto tę wojnę wygra. Pozostawała jeszcze jedna droga - dogadać się z królem. Po ogłoszeniu deklaracji z 13 października było to wpraw­ dzie bardzo trudne, ale nie niemożliwe. Tyle tylko, że to dogadanie się oznaczało odwołanie aktu detronizacji i po­ stawienie króla na czele obozu konfederackiego. Może by i przyniosło to jakiś pozytywny skutek w polityce zagrani­ cznej, ale w kraju odebrane zostałoby na pewno źle. Pola­ cy rzeczywiście nie chcieli „we krwi” króla zmywać „hań­ by i obelgi narodu”, ale też na pewno nie chcieli mieć Poniatowskiego na tronie. Król miał zbyt zszarganą opinię, zbyt powszechnie uważano go za narzędzie Rosji (skąd zatem pewność, że jako wódz konfederacji nie okazałby się „koniem trojańskim?”), aby można się było spodzie­ wać, że po wymuszeniu zmiany jego postawy i polityki nagle, na widok „odnowionego” władcy, wszyscy zgodnym chórem zakrzykną: „Przy Tobie Panie stoimy i stać chce­ my”. Raczej należało oczekiwać, że większość szlachty od konfederacji się odwróci i uzna, że nie warto walczyć, bo nie ma dla kogo i po co. Nie zapominajmy bowiem, że Poniatowski, oświeceniowy intelektualista, trochę libertyn, przedkładający czytanie książek i dyskusje o sztuce nad obżeranie się i zapijanie, zupełnie do tej konfederackiej, sarmackiej szlachty z krzyżami i szkaplerzami nie pasował. Tak więc w przypadku dogadania się konfederatów z kró­

lem, ewentualne zyski w najlepszym przypadku zrównowa­ żyłyby pewne straty. Po cóż więc mieliby „jeść tę żabę”? A jednak Pułaski zgodził się podobno na następne spot­ kanie ze Strawińskim i ponoć nawet się ono odbyło 15 sierpnia 1771 roku. Jeśli tak było rzeczywiście - to powta­ rzam - była to ze strony generała naiwność, która aż boli. Spójrzmy zresztą na całą sprawę z innej strony. Oto przy­ jeżdża do Częstochowy człowiek, w konfederackim środowis­ ku prawie nieznany, który oświadcza ni stąd, ni zowąd, że za punkt honoru postawił sobie zabicie, za własne zresztą pieniądze i nie wiadomo po co, króla. Czy nie zalatuje to z lekka prowokacją? Reputacji Strawińskiego Pułaski spraw­ dzić nie mógł, to prawda, ale powinien był albo postawić go pod sąd, aby ten wyjaśnił, o co w tym wszystkim chodzi, albo przynajmniej przepędzić go z Częstochowy na cztery wiatry, a o wszystkim poinformować zarówno swoją zwierz­ chność, czyli Generalicję, jak i każdego kogo się tylko da, aby zapobiec ewentualnym dalszym prowokacjom. Tego Pułaski jednak nie zrobił i zapłacił za tę lekkomyślność wysoką cenę. Nie tylko zresztą on, ale i cała konfederacja. Co jednak działo się dalej? Nie bardzo wiemy. Według jednych autorów, Pułaski polecił do wykonania zamachu wydzielić część ludzi z oddziału Łukawskiego, ale skądinąd wiadomo, że Łukawski Pułaskiemu nie podlegał. Zresztą, gdyby to ludzie Łukawskiego brali udział w zamachu, to powinien nimi dowodzić on, a nie Strawiński. Z innych z kolei źródeł można dowiedzieć się, że werbowaniem od­ działu zajmował się nasz nieoceniony Jan Kuźma. człowiek o kryminalnej przeszłości, gdyż ciążyły na nim podobno niewykonane wyroki za napady i gwałty. Jeden z biografów Pułaskiego twierdzi, że za całą akcją stała dyplomacja rosyjska i to ona zmontowała „lipny

156

-----------------

Romuald Romański

'—

Kazimierz Pułaski królobójcą?

157

-------------------

zamach”. Wykluczyć tego oczywiście nie można, ale osobiś­ cie jestem przekonany, że aferę zmontował raczej sam Po­ niatowski. Oczywiście, nie mogę tego udowodnić; w tej sprawie w ogóle brakuje dowodów i każde wyjście poza krąg opowieści Poniatowskiego oznacza wejście na grząski grunt domysłów i spekulacji. Proszę sobie jednak jeszcze raz przypomnieć zachowanie królewskie owej nocy. Czy tak zachowuje się człowiek zaskoczony napadem, człowiek, do którego strzelają, którego siekają szablami? Przecież przy­ najmniej po uderzeniu w głowę nie mógł być pewnym życia, nie mógł tak spokojnie, z zimną krwią poprosić, aby go nie szarpano. W takim momencie raczej należałoby spodziewać się jakiejś prośby o życie. Zresztą również później, ranny i niepewny swego losu, a nawet życia, Poniatowski zachowuje się bez mała jak na towarzyskiej przejażdżce. W trakcie przejazdu przez ulice Warszawy pomaga swym prześladowcom, wskazuje im dro­ gę, doradza, którędy powinni jechać, aby uniknąć patroli. A na koniec elokwentnie przekonuje Kuźmę i spokojnie, słodko zasypia w piernatach młynareczki! Że to wszystko było możliwe? To prawda, ale trochę tego wszystkiego za dużo, ten obraz ma na sobie zbyt wiele lukru, dlatego po­ zwólcie, że ja to między bajki włożę! Sądzę więc, że to Poniatowski był autorem scenariusza, co nie wyklucza oczywiście, że ambasador rosyjski w Warszawie znal królewskie plany. Wiadomo, że król miał wśród konfede­ ratów wcale nie najgorszą siatkę agentów i na ogół był dość dobrze poinformowany o planach i zamierzeniach swych przeciwników. Być może takim agentem był Strawiński, a na pewno Kuźma, który, to trzeba przyznać, dobrze zmontował całą akcję i tak ją poprowadził, że król wyszedł z niej bez szwanku, a konfederaci zostali okrzyknięci królobójcami.

No tak, ale przecież król jednak „szwank” poniósł, zaliczył przecież cios szablą w głowę. To prawda, tyle że nie 3 lis­ topada, a dzień wcześniej, 2 listopada, i bynajmniej nie z powodów politycznych. Tak przynajmniej twierdził znany badacz epoki stanisławowskiej, Kazimierz Władysław Wóycicki, opierając się na zdaniu lekarza królewskiego, który powiedział podobno jego ojcu, że gdy wezwano go do opa­ trzenia głowy króla po przyjeździe Poniatowskiego z młyna, to stwierdził ponad wszelką wątpliwość, że rana nie była świeża, że musiała być zadana przynajmniej dzień wcześniej, a więc przed zamachem. Podnieciło to ciekawość badacza i zaczął zbierać informacje wśród dawnych konfederatów i ludzi z ich środowiskiem związanych. Jak się okazało, istniała wersja, wedle której królowi ranę tę zadał nie kto inny jak... Henryk Butzau. Tak, ten sam, który jako jedyny przypłacił śmiercią rzekomy zamach na króla. Według tych relacji cała historia wyglądała mniej więcej tak: Butzau, który mieszkał w zamku, miał piękną żonę o wiel­ ce romansowej naturze. Do jej adoratorów zaliczał się ponoć między innymi... sam król. O królu zdradzany mał­ żonek nie wiedział, ale o innych rywalach tak. Dręczony zazdrością, wypiwszy dla kurażu i fantazji kilka głębszych, zaczaił się 2 listopada z szablą w ręku, aby przynajmniej postraszyć i zniechęcić ewentualnego rywala. Nie wiemy, jak długo czekał, w każdym razie w końcu się doczekał i ujrzał w korytarzu męską postać, szczelnie okrytą płasz­ czem. Rzecz działa się w dolnych częściach Zamku, dość słabo oświetlonych, i Butzau nie miał szans na rozpoznanie kochanka żony. Można też przypuszczać, że nie bardzo mu się przyglądał, lecz po prostu rzucił się na mego. Najpierw okładał rywala płazem szabli, potem - rozeźlony - przypad­ kowo albo celowo ciął go w głowę. Jakież jednak było jego

158

Romuald Romański

------------------- ■ > « § > » ■ ■

Kazimierz Pułaski królobójcą?

159

------------ --------------------

przerażenie, gdy w tym momencie płaszcz spadł z tajemniczej postaci i hajduk (albo gwardzista) zobaczył zalaną krwią głowę swego władcy. Panowie bez zbędnych słów rozbiegli się. Król uciekł do swoich pokoi, a Butzau skrył się w jakimś ciemnym zaułku zamkowym. Spiskowcy, których król wtajemniczył w swoje plany sfingowania napadu i okrzyczenia konfederatów kan­ dydatami na królobójców, a byli nimi ponoć Ryx i Komarzewski, w lot dostrzegli okazję i postanowili wykorzystać wydarzenie dla uprawdopodobnienia całej akcji. Natychmiast też dali znać o wszystkim Kuźmie, czekającemu wraz z resztą zwerbowanego oddziału na znak w bezpośrednim sąsiedztwie stolicy i polecili mu przyśpieszyć akcję. Resztę już znamy. Późnym wieczorem miał miejsce zamach, w którym jako jedyny zginął Butzau, zamordowany, jak z tego wynika, z zimną krwią, przez Kuźnię. Butzau musiał zginąć, gdyż tylko on znał tajemnicę pochodzenia rany i mógł ją komuś sprzedać. W ten sposób na jednym rożnie upieczono dwie pieczenie - skompromitowano konfederatów i uratowano dobre imię króla. Król, pozorując wdzięczność za poświęcenie i obronę, kazał „wiernemu słudze Butzau’owi” wystawić piękny po­ mnik na Lesznie, a wdowie przyznał wysoką rentę. Czy tak się to wszystko odbyło? Być może. Brak oczywis­ tych i bezpośrednich dowodów skłania do ostrożności. W każ­ dym razie afera z Kuźnią w roli agenta i Butzauem jako sprawcą przypadkowej rany na głowie Stanisława Augusta dobrze wyjaśnia większość zagadek i „cudowności”, w które obfituje historia rzekomego zamachu na króla. Przede wszyst­ kim zrozumiałe stają się opanowanie i zimna krew króla. Nie musimy też dziwić się „nawróceniu” Kuźmy i jego determinacji w kwestii odwiezienia króla do Warszawy. Dos­

konale przecież zdawał sobie sprawę, że nic mu nie grozi. Rzeczywiście, sąd sejmowy skazał go tylko na wydalenie z Rzeczpospolitej, a król przyznał pensję w wysokości 300 dukatów, którą po śmierci Stanisława Augusta wypłacał jego bratanek, Stanisław. Biorąc pod uwagę ówczesne ceny, była to kwota zupełnie wystarczająca na dostatnie życie, nic więc dziwnego, że Kuźma zachował o całej sprawie tak konsek­ wentne milczenie. Za to w trakcie przewodu sądowego „sy­ pał” aż milo, wskazując jako winnych - konfederatów, Kazi­ mierza Pułaskiego i innych. A przecież nikt go do tego nie zmuszał, o żadnych torturach czy czymś podobnym nie było mowy. Wręcz przeciwnie, traktowano go bardzo delikatnie, trzymano w przyzwoitych warunkach, a nawet kajdanki nakła­ dano jedynie dla pozoru, tuż przed wejściem na salę sądową. Źle na tym wszystkim wyszli konfederaci. Propaganda królewska działała bardzo sprawnie i niemal wszyscy uwie­ rzyli w to, że ich celem było zabicie Poniatowskiego. Na dziesięć pamiętników z tamtej epoki, których autorzy szerzej zajęli się tą sprawą, tylko jeden nie uwierzył w ich winę i twierdził, że była to prowokacja królewska. Nic w tym zresztą dziwnego, skoro do dziś zdecydowana większość historyków również wierzy w prawdziwość zarzutów dworu warszawskiego. Na wiadomość o próbie królobójstwa w Warszawie, sze­ roko kolportowaną przez europejską prasę, również tę tzw. międzynarodową, czyli wydawaną w krajach niemieckich i Holandii, gdzie nie istniała cenzura, „klub monarchów” zawrzał oburzeniem. Konfederatom cofnięto nawet to nikłe poparcie, jakim się dotąd cieszyli. Odżegnał się od nich Ludwik XV, a Józef II wręcz stał się ich wrogiem. Cała historia wywarła też fatalne wrażenie w kraju. Jaka ta nasza szlachta ówczesna była, to była, ale swego króla,

160

----------

Romuald Romański

------------

nawet jeśli był to tylko prorosyjski „ciołek”, zabijać nie chciała, większość przestała więc popierać konfederatów. Ruch zaczął obumierać. W maju 1772 roku Generalność konfederacka opuściła Rzeczpospolitą i udała się na emigra­ cję. 18 sierpnia tegoż roku skapitulowała Częstochowa i to był prawdziwy finał „zamachu” z 3 listopada. Sukces odniósł Poniatowski, któremu nikt już, przynaj­ mniej przez jakiś czas, nie groził detronizacją i nie stawiał nierealnych żądań. Sukces odniosła również Rosja i jej wład­ czyni, dla której polska konfederacja była prawdziwą hydrą 0 wiecznie odradzających się głowach. Przegrał, i to w grze o najwyższą stawkę, Kazimierz Puła­ ski. Na nic się zdały jego memoriały i protesty, w których odżegnywał się od jakiejkolwiek nawet myśli o zabiciu mo­ narchy. W jednym z nich napisał: „(...) uważałbym za naj­ piękniejszy dzień życia ten, kiedy bym mógł z nim (Ponia­ towskim - przyp. autora) walczyć, idącym na czele nie­ przyjaciół i niewolników, których wezwał do ojczyzny na wytępienie równych mu obywateli (...). Czułbym się zaiste najszczęśliwszym ze śmiertelnych, gdybym go wziął do nie­ woli i mógł zmusić do abdykacji (...), ale miałbym się za człowieka bez czci (...), gdybym podjął myśl zbrukania mie­ cza mego haniebnym zamordowaniem wroga, którego mogę zwalczyć i zwyciężyć”. Pułaski zbyt surowo osądza naszego ostatniego króla, ale w swoim oświadczeniu jest niewątpliwie szczery. Naznaczo­ ny piętnem królobójcy, które wówczas było piętnem gorszym niż piętno Kaina, opuścił Europę, by udać się do kolonii amerykańskich, walczących ze swym królem o wolność, 1 tam, pod Savannah, poległ. Przegrany był również naród polski, gdyż 5 sierpnia 1772 roku w Petersburgu podpisano pierwszą konwencję o roz-

Stanisław Poniatowski, ojciec króla

Stanisław August Poniatowski

Konstancja z Czartoryskich Poniatowska, matka króla

Katarzyna II

Biskup Adam Krasiński

Przewiezienie Napoleona na pokład „Northumberlandu”

Widok domu w Longwood na Wyspie Świętej Heleny

Napoleon pod Waterloo

Przewiezienie zwłok Napoleona z Wyspy Świętej Heleny do Francji

Arcyksiążę Rudolf

Franciszek Józef I Arcyksiążę Rudolf jako dziecko

Kościół Kapucynów w Wiedniu

Kazimierz Pułaski królobójcą?

161

biorze Rzeczpospolitej. Zaczęło sprawdzać się słynne, wy­ głoszone ponad sto lat wcześniej w przemówieniu sejmowym, proroctwo Jana Kazimierza. To już jednak zupełnie inna historia, tylko pośrednio i w niewielkim stopniu związana z „aferą” z 3 listopada.

Walery Sławek

Mjr Zygmunt Wenda

Józef Piłsudski z Bolesławem Wieniawą-Długoszowskim

Kpt. Lucjan Miładowski

0

^

0

Kto zabił Napoleona?

Kto zabił Napoleona? I ? ^ I esarz Francuzów i król Włoch Napoleon Bonaparte, zakończył życie na Wyspie Świętej Heleny 5 maja 1821 roku o godzinie 5.49, w wieku niespełna 52 lat. Jego służący, Louis Marchand, szlochając, przyniósł stary, woj­ skowy płaszcz, który Bonaparte miał na sobie podczas bitwy pod Marengo, i przykrył nim ciało. Agonia cesarza rozpoczęła się już 4 maja, a w nocy prak­ tycznie przestał się ruszać, nie mógł mówić i jedynie od czasu do czasu wydawał z siebie nieartykułowane dźwięki, nie przypominające nawet jęków. „Jakby ktoś grał na in­ strumencie” - zanotował w swych pamiętnikach wielki mar­ szałek pałacu, książę Henry Gratien Bertrand. A mimo to jeden z nielicznych dworzan, towarzyszących Napoleonowi na zesłaniu, hrabia Charles Tristan de Montholon, zdołał usłyszeć (i zrozumieć!) ostatnie słowa umierającego, wypo­ wiedziane około 5.00 rano: „Francja... armia... na czele ar­ mii... Józefina". To bardzo poetycka scena, jakby żywcem przeniesiona z filmów hollywoodzkich, tyle tylko, że poza Montholonem słów tych nie słyszał nikt z obecnych przy łożu umierającego, a Montholon, „najwierniejszy z wier­ nych”, nie bez kozery wśród ostatnich towarzyszy cesarza nosił niezbyt zaszczytne miano „łgarz”. Słowa te jednak znalazły się niemal w każdej biografii cesarza, a stało się tak dlatego, że Montholon swe wspomnienia o dramacie na Wy­

163

spie Świętej Heleny wydał już w roku 1846 i to one w głów­ nej mierze ukształtowały opinię historyków o tym co działo się na lilipucim dworze cesarza w Longwood w latach 1815-1821. I co wydarzyło się w okresie poprzedzającym śmierć uwięzionego tam władcy. Wspomnienia dwóch innych świadków ostatnich chwil Napoleona - Bertranda i Marchanda - zostały opublikowane znacznie później, dopiero w latach pięćdziesiątych XX wieku. Był wprawdzie jeszcze jeden uczestnik wygnania, a miano­ wicie hrabia Las Cases - arystokrata i historyk w jednej osobie, który swą bardzo obszerną pracę (8 tomów!) obej­ mującą zarówno własne spostrzeżenia, jak i treść rozmów z Napoleonem, opublikował już. w 1823 roku, ale Las Cases opuścił Longwood już pod koniec 1816 roku. Proszę zapa­ miętać tę chronologię, gdyż będzie ona miała istotne znacze­ nie dla naszych dalszych rozważań. Montholon niepotrzebnie zresztą starał się udramatyzować ostatnie godziny życia legendarnego Orła Francji. Zadbały o to żywioły, żegnając umierającego cesarza potężną nawał­ nicą. Huragan był tak silny, że zmiótł z powierzchni ziemi kilka domów na wyspie, a pałac Longwood, ostatnia siedziba Napoleona, zatrząsł się w posadach. Wyrwanych z korzenia­ mi zostało wiele drzew, między innymi ulubiona wierzba Bonapartego w pałacowym parku. Doprawdy, była to scena godna pióra Szekspira lub któregoś z wielkich twórców doby romantyzmu! Pozostawmy jednak symbolikę poetom i zajmijmy się śledztwem w sprawie śmierci Napoleona Bonapartego. Panuje powszechne przekonanie o tym, że cesarz zmarł na chorobę nowotworową, a do jego przedwczesnego zgonu przyczynił się również fatalny, wręcz zabójczy klimat na Wyspie Świętej Heleny. Czy jednak tak było naprawdę?

164

Romuald Romański

Kto zabił Napoleona?

165

-------------- -------------------------------------

Zacznijmy od klimatu. Napoleona zesłano na tę samotną, górzystą, atlantycką wyspę, oddaloną o ok. 1150 mil morskich od wybrzeży Afryki i o ponad 5000 mil morskich od Europy, przede wszystkim dlatego, że ucieczka z tego miejsca była praktycznie niemożliwa. Ale nie tylko dlatego! Od samego początku rząd angielski twierdził (a wspierał go w tym ks. Wellington, który kiedyś odwiedził tę wyspę), że wyspa ma dobry i zdrowy klimat. To prawda, że Anglicy nie mają zbyt wygórowanych wy­ magań, jeśli chodzi o warunki klimatyczne, bo i niby dlacze­ go mieliby je mieć? Przecież ich rodzima wyspa bynajmniej ich pod tym względem nie rozpieszcza! Tym razem jednak można im, przynajmniej częściowo, przyznać rację. Wyspa, wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu, rzeczywiście ma nie najgorszy klimat. Średnia temperatura dzienna w naj­ gorętszym miesiącu nie przekracza 24° Celsjusza lub, jak kto woli, 75,2° Fahrenheita, a w najchłodniejszym - 18,5° Cel­ sjusza. Średnia roczna wynosi zatem 21°C. Woda jest tam zdrowa i smaczna (do jedynego portu Jamestown przypływało wówczas dziennie ok. 50 statków tylko po to, by zaopatrzyć się w wodę i cytrusy). W tamtych czasach była też gęsto porośnięta lasami i nie brakowało tam zwierzyny. W sumie nie był to więc wprawdzie światowej sławy kurort (choć w czasach napoleońskich wcale nierzadkie były przypadki przysyłania tam dla podratowania zdrowia chorych maryna­ rzy), ale bez wątpienia nie była to również diabelska wyspa, wykańczalnia, na którą „perfidny Albion” zesłał swego naj­ groźniejszego wroga, aby skrócić mu życie. Zajmijmy się obecnie chorobą cesarza. Napoleon całe życie obawiał się, że zachoruje na raka, gdyż jego ojciec, Carlo Bonaparte, zmarł na chorobę nowotworową. Prawdą jest również to, że od 1805 roku zaczęły pojawiać się sym­

ptomy tajemniczej, drążącej jego organizm choroby; począt­ kowo sporadycznie, potem coraz częściej, aż wreszcie za­ mieniły życie cesarza w pasmo nieustających cierpień. Na­ poleon miał wybitnie negatywny stosunek do ówczesnej medycyny i do lekarzy, dlatego też przez długi czas niewiele wiedziano o jego dolegliwościach. Dziś, dzięki pamiętnikom Marchanda i Bertranda (a także relacjom lekarzy opiekujących się Bonapartem w czasie po­ bytu na Wyspie Świętej Heleny), wiemy na ten temat o wiele więcej. A oto objawy choroby, na którą cierpiał Napoleon: palpitacje serca, słaby i nieregularny puls, niezwykle silne bóle głowy, opuchnięte i słabe nogi, bóle ramion i pleców, uczucie chłodu w nogach aż do bioder, ból wątroby, upor­ czywy i suchy kaszel, chwiejące się zęby, obłożony język, pragnienie, wysypka na całym ciele, zwłaszcza na wargach, w gardle i w ustach, bóle w nogach, żółtawy odcień skóry i białek oczu, dreszcze, głuchota, wrażliwość na światło, skurcze mięśni, trudności w oddychaniu i mdłości. Pojawiały się również biegunki i trudności w oddawaniu moczu. W cza­ sie ataku cesarz stawał się apatyczny i małomówny. Miał też problemy z koncentracją uwagi. Choroba odnowiła się prawie natychmiast po przybyciu na wyspę. Ataki były początkowo stosunkowo rzadkie i trwa­ ły jedynie po kilka dni, a po ich ustąpieniu Napoleon czul się zupełnie dobrze. Mógł jeździć konno - w czym prze­ szkadzała mu jednak obecność angielskich strażników - od­ bywać piesze wycieczki, a na przełomie lat 1819/1820 nawet uczestniczył w modernizacji ogrodu w Longwood. Bardzo intensywnie pracował również umysłowo, dyktując swoje wspomnienia i analizując szczegółowo zarówno swoje kam­ panie, jak i wojny słynnych wodzów z przeszłości. W miarę upływu czasu jego trudności z poruszaniem się stawały się

166

----------------M H

Romuald Romański

f t i

Kto zabił Napoleona?

167

----------------------------------

jednak coraz bardziej widoczne. Napoleon miał opuchnięte nogi i niekiedy nie mógł chodzić o własnych siłach. Tajemnicza choroba weszła w ostrą fazę po 18 września 1820 roku. Ataki stały się częstsze i nie opuściły go już aż do śmierci. Uczucie chłodu w nogach było tak silne, że mimo gorącego przecież klimatu wyspy Napoleon wiele godzin spędzał przy kominku, z nogami owiniętymi ciepłym pledem! Swiatłowstręt był tak silny, że cesarz najchętniej przebywał w zupełnie zaciemnionym pokoju. Te, przyznajmy, raczej nietypowe objawy choroby nowo­ tworowej zwróciły uwagę otoczenia cesarza i spowodowały, że podejrzewano wiele różnych schorzeń, m.in. wrzody żołąd­ ka, zapalenie wątroby, dyzenterię, niedomaganie serca, epi­ lepsję, chorobę weneryczną, szkorbut (mimo że w diecie chorego nie brakowało owoców i warzyw) itd. Dość wcześnie też, praktycznie natychmiast po śmierci, pojawiły się pogłoski 0 tym, że został po prostu otruty. Asumpt do takich podejrzeń dał, w pewnym sensie, sam Napoleon, stwierdzając w tes­ tamencie: „Umieram przedwcześnie, zamordowany przez oligarchię angielską i jej płatnego mordercę; naród angielski niedługo mnie pomści”. Pisząc o „płatnym mordercy”, cesarz miał niewątpliwie na myśli gubernatora wyspy, Hudsona Lowe’a, człowieka pry­ mitywnego, który na wiele różnych sposobów obrzydzał mu ostatnie lata życia. Może nawet nie z powodu złej woli 1 wrodzonej nikczemności, o co go podejrzewano i co spo­ wodowało, że został powszechnie, nawet przez swoich roda­ ków, potępiony (Wellington powiedział wprost: „To nie jest dżentelmen”), ale po prostu ze zwykłej głupoty. Czy jednak słowa Napoleona należy traktować dosłownie? Czy cesarz przypuszczał, że Lowe faktycznie wynajął truciciela, który skraca jego życie? Czy w ogóle Anglikom zależało na przed­

wczesnej śmierci „Boga Wojny”? Powrócimy jeszcze do tego tematu! Wątpliwości w sprawie przyczyn zgonu Napoleona powin­ na była rozwiać sekcja zwłok. Odbyła się ona 6 maja. O godz. w pół do trzeciej po południu na stole bilardowym rozłożono prześcieradło i przystąpiono do autopsji. Przeprowadził ją Franęois Antommarchi, od 1819 roku nadworny lekarz Na­ poleona i doświadczony patolog. Towarzyszyło mu w tej smutnej czynności kilku lekarzy angielskich, m.in. doktor Arnott, który również opiekował się chorym w ostatnich dniach jego życia. Poza tym obecni byli przedstawiciele gubernatora i członkowie dworu cesarza - Bertrand i Montholon, a także służący - Marchand, Saint-Denis i Pierron oraz ksiądz Vignali. W sumie 17 osób. Sekcja zwłok nie należy do przyjemnych rzeczy, oszczędźmy więc sobie szcze­ gółów, a także cytowania pełnego tekstu protokołu. Tym bardziej że było tych protokołów aż... cztery! Uwagę lekarzy zwrócił brak małych włosków na ciele i blada, zdumiewająco gładka skóra zmarłego. Natomiast po otwarciu zwłok stwierdzono m.in. znaczne otłuszczenie jamy brzusznej i serca (ale samo serce było zdrowe), owrzo­ dzenie i uszkodzenie (perforację) ścian żołądka i powię­ kszenie wątroby. Antommarchi w swoim protokole użył określenia: „owrzodzenie, które rozprzestrzenia się jak rak”, a Lowe w raporcie dla rządu, pod którym podpisali się lekarze brytyjscy, napisał: „(...) ściany żołądka wykazywały istnienie raka włóknistego, a w każdym razie schorzenia prowadzącego do raka”. Był więc rak czy go nie było? Na to pytanie sekcja zwłok nie udzieliła - jak widzimy -jednoznacznej odpowiedzi. W tej sytuacji powróćmy więc na tropy zbrodni i po­ szukajmy w podręczniku toksykologii trucizny, której skutki

168

Romuald Romański

-------------------■ t i M i n

------------------ -----------

odpowiadałyby opisanym poprzednio symptomom choroby widocznym u Napoleona. Nie musimy szukać zbyt długo. Oto objawy chronicznego zatruwania preparatami arsenu (np. arszenikiem): częste bóle głowy, apatia, bóle w różnych miejscach ciała, zwłaszcza w dolnych częściach nóg, ramio­ nach oraz wątrobie, opuchlizna nóg, powiększenie wątroby, krosty - zwłaszcza wokół ust, pogorszenie słuchu prowadzące do głuchoty, światłowstręt, wymioty, trudności w oddawaniu moczu, lodowate nogi, silna biegunka, drgawki, chwiejące się zęby, krwawiące, opuchnięte dziąsła. Przy długotrwałym zatruwaniu organizmu arsenem wypadają też małe włoski pokrywające całe ciało, a włosy na głowie stają się rzadsze. Przyznajmy, że opis ten dość dokładnie odpowiada ob­ jawom choroby, której ataki trapiły cesarza. Nasze śledztwo w sprawie zamordowania Napoleona zyskało więc mocne podstawy. Sprawę ostatecznie przesądziło ponowne badanie włosów Napoleona, a doprowadził do niego Szwed, doktor Sten Forshufvud. Forshufvud należał do liczącego miliony ludzi klubu wielbi­ cieli Napoleona, nic więc dziwnego, że zapoznał się z pamięt­ nikami Bertranda i Marchanda, które, jak pamiętamy, ukazały się w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Dysponując wiedzą medyczną (był nie tylko stomatologiem, ale również histologiem, patologiem i doktorem nauk biologicznych), zauważył on dziwne zbieżności objawów zapisanych w „kar­ cie choroby” Napoleona z objawami zatrucia arszenikiem. Zaintrygowało go to i postanowił sprawdzić swe podejrzenia poprzez badanie włosów, w których osadza się podawany ofiarom arsen. Włosów cesarza jest w tej chwili na świecie sporo, gdyż po śmierci ogolono mu, zgodnie z jego poleceniem, głowę, a z włosów zrobiono wiele pamiątkowych pukli, które roz-

Kio zabił Napoleona?

169

----------------■HM*— dano członkom rodziny Bonapartych i ludziom z nimi zwią­ zanym. Operacji tej dokonał służący, Abram Noverraz, który zachował dla siebie jeden pukiel, a następnie umieścił go w złożonej kartce papieru, dokładnie opisał i zalakował woskową pieczęcią. Kartkę tę włożył do większej koperty wraz z listem, w którym stwierdził, że własnoręcznie zgolił Napoleonowi włosy 6 maja 1821 roku. Noverraz wręczył też jeden z pukli swemu przyjacielowi, pierwszemu kamerdyne­ rowi Marchandowi, który również umieścił go w odpowied­ nio opisanej kopercie. Obydwie koperty, nigdy nie otwierane, zachowały się do naszych czasów. Z inicjatywy Forshufvuda znajdujące się w nich włosy zostały przekazane dr. Hamil­ tonowi Smithowi z laboratorium medycyny sądowej na uni­ wersytecie w Glasgow. W Ośrodku Badań Jądrowych w Harwell zastosowano najnowocześniejszą metodę badań, pole­ gającą na napromieniowaniu zachowanych kosmyków strumieniem neutronów w reaktorze atomowym. Wynik był jednoznaczny - od września do kwietnia 1821 roku Napole­ onowi podano arszenik co najmniej 40-krotnie! Najniższe stężenie we fragmencie poddanego badaniu wło­ sa o długości jednego milimetra wynosi 2,8 części na milion, najwyższe - 51,2 części na milion. Obecne normy dopusz­ czają stężenie 0,8 części, a w czasach Napoleona, gdyby je wówczas ustalano, musiałyby być jeszcze niższe. Badania wykluczyły też możliwość pojawienia się arsenu poprzez stosowanie zewnętrzne, np. jako kosmetyk. To ozna­ czało, że do włosów trucizna przedostała się poprzez układ krwionośny. A zatem ktoś systematycznie podawał Napole­ onowi truciznę, wywołując tajemniczą chorobę, z którą ów­ cześni lekarze nie potrafili sobie poradzić. Czy należy wobec tego uznać, że Napoleon zmarł otruty arszenikiem? Nie! Zdaniem badaczy, tzn. Forshufvuda, Bena

170

Romuald Romański

Kto zabił Napoleona?

171

--------------------------------------------------------------

Weidera i wielu innych, truciciel zastosował wyrafinowaną metodę, często stosowaną przez trucicieli aż do początków XIX wieku. Otóż wykorzystywali oni fakt, że kalomel (chlo­ rek rtęciowy) mający właściwości przeczyszczające, zmie­ szany w żołądku ofiary z napojem z dodatkiem gorzkich migdałów (zawierają one kwas pruski, czyli cyjanowodór), tworzy śmiertelnie trujące sole rtęci (cyjanek rtęci). U zdro­ wego człowieka wywoływało to wymioty, co z kolei zapo­ biegało przedostaniu się trucizny do organizmu. Aby do tego nie dopuścić, wcześniej podawano ofierze emetyk (środek wymiotny). Kilka dawek emetyku skutecznie zapobiegało reakcji obronnej organizmu. Spróbujmy sobie wyobrazić, jak można dokonać takiej zbrodni. Nieznany (na razie) skrytobójca przez kilka lat zatruwa organizm ofiary małymi, „bezpiecznymi” dawkami arszeniku, wywołując objawy, z którymi nie mogą sobie poradzić leka­ rze. Później, w dogodnej, wybranej przez siebie chwili, zmie­ nia metodę. Podaje choremu emetyk, a następnie napój za­ wierający gorzkie migdały lub pestki owoców zawierających kwas pruski, np. śliwek, brzoskwiń czy wiśni. Na koniec „ratuje” jego zdrowie kalomelem. Skutek? W żołądku ofiary powstaje żrący sublimat, który uszkadza ścianki żołądka, oraz cyjanek rtęciowy, zabijający mózg i paraliżujący mięśnie prążkowe. Ofiara zostaje unieruchomiona. Nie może mówić, czasem nawet przełykać śliny. Zgon, w zależności od odpor­ ności organizmu, następuje po kilkunastu godzinach. Wszystko to odbywa się „przy podniesionej kurtynie”, pod okiem lekarzy. Ofiara przyjmuje przecież specyfiki, które mają jej pomóc, najczęściej wręcz przepisywane jej przez lekarzy - emetyk, w tamtych czasach często stosowany, gdyż wierzono w zbawienne działanie torsji, kalomel - środek

na przeczyszczenie, w normalnych warunkach nieszkodliwy, no i napój z dodatkiem gorzkich migdałów, najczęściej tzw. orszadę, sporządzaną ze słodkich i gorzkich migdałów i wody pomarańczowej. Sprawdźmy, jak ten scenariusz mógł wyglądać w przypad­ ku Napoleona. Jak wynika z relacji obecnych w Longwood, 22 marca 1821 roku Antommarchi zalecił podanie cesarzowi emetyku. Choremu, który zazwyczaj odmawiał przyjmowania lekarstw, wytłumaczono, że... emetyk nie jest lekarstwem! Reakcja była natychmiastowa - bardzo silne torsje. Zabieg ten po­ wtarzano później wielokrotnie. Z kolei pod datą 7 kwietnia Marchand zapisał, że podał Napoleonowi zupełnie nowy napój, właśnie orszadę. Począt­ kowo nie było w niej gorzkich migdałów. Pojawiły się one w Longwood dopiero 24 kwietnia. Wówczas zapewne zbrod­ nicza ręka zaczęła dodawać je do orszady, która stała się ulubionym napojem chorego (a zatrucie arszenikiem wywo­ łuje spore pragnienie). Teraz przyszedł czas na cios ostateczny, czyli na kalomel. 3 maja dr Arnott, współpracujący, jak pamiętamy, z Antommarchim, zauważył, że Napoleon od kilku dni cierpi na obstrukcję i, zgodnie z ówczesną praktyką, zaproponował kalomel. Sprzeciwił się temu ostro Antommarchi, uważając, że może to dodatkowo osłabić bardzo już chorego cesarza. Być może zauważył też, że chory od mniej więcej tygodnia nic nie jadł (arsen bardzo osłabia apetyt). Niestety, pozostali brytyjscy lekarze zdecydowanie poparli Arnotta i ostatecznie zapadła decyzja podania dużej dawki kalomelu - ok. 0,6 grama. Teraz trzeba było jeszcze przełamać opór Marchanda, któ­ remu Napoleon zakazał ongi podawania sobie jakichkolwiek

172

Romuald Romański

----------- -----

■

» !» « ■

Kto zabił Napoleona?

173

----- -----------

leków bez swojej wyraźnej zgody. Przypominam, że Bona­ parte, nieufny wobec lekarzy i medycyny, chlubił się tym, że nie przyjmuje leków. Wierny i lojalny Marchand odmówił więc podania kalomelu. Ale Bertrand, przekonany przez le­ karzy o konieczności podania specyfiku, teraz sam z kolei przekonał Marchanda. No i stało się! Marchand niechętnie ustąpił. Wymieszał podaną przez lekarzy dawkę z osłodzoną wodą i podał choremu. Cesarz z trudnością przełknął. Natych­ miast pojawił się odruch wymiotny, ale zażywany systema­ tycznie emetyk osłabił reakcje obronne organizmu i w żołąd­ ku chorego rozpoczął się proces wytwarzania trucizny. Było wpół do szóstej po południu. Cesarz przez jakiś czas leżał spokojnie. Potem dostał ataku czkawki. Zaczął jęczeć. Poja­ wił się obfity pot, tętno było ledwo wyczuwalne, a nogi stały się zimne jak lód. Darujmy sobie opis agonii, proszę mi wierzyć, niezwykle przykry, zwłaszcza jeśli się pamięta, że umierał człowiek genialny, ongi pełen sił i energii, a teraz zupełnie bezwładny i bezradny. Człowiek, którego wspaniały mózg powoli umie­ rał, trawiony trucizną, a funkcjonował jedynie żołądek, po­ budzany kalomelem. 11 minut przed 18.00 5 maja i on się poddał. Serce przestało bić i życie opuściło udręczone ciało. Powróćmy obecnie do tytułowego pytania: kto zabił Na­ poleona? Każdemu, kto zna historię życia i panowania Bonapartego, odpowiedź nasuwa się niejako sama - oczywiście Anglicy. „Perfidny Albion”, który tak boleśnie zawiódł nadzieje ce­ sarza (Napoleon, oddając się w ręce swych najzaciętszych wrogów, liczył na to, że potraktują go wspaniałomyślnie i umieszczą w którymś z pałaców w Anglii). Czy jednak aby na pewno rządowi brytyjskiemu zależało na skróceniu życia cesarza? Zastanówmy się. Napoleon w latach swojej wielko­

ści był na pewno śmiertelnym wrogiem Anglii, ale po roku 1815, pokonany i pozbawiony władzy, stał się już tylko cennym zakładnikiem. Nie zapominajmy bowiem, że cele polityki Wielkiej Brytanii i Francji nie zawsze szły ze sobą w parze. Pamiętajmy również o tym, że w owym czasie w Europie triumf święciło Święte Przymierze, do którego należała Francja, a Wielka Brytania nie. Był to twór zbyt potężny i zbyt zaborczy, aby mógł być w pełni akceptowany przez rząd angielski, tradycyjnie, od wieków zainteresowany w utrzymywaniu równowagi europejskiej poprzez skłócanie mocarstw kontynentalnych. W ten sposób Anglia zapewniała sobie bezpieczeństwo i możliwość, przemożnego niejedno­ krotnie, wpływu na kształt polityki kontynentalnej. Mając więc w ręku Napoleona, można było skutecznie szantażować Burbonów grożąc - w razie ich „nieposłuszeństwa” - wypu­ szczeniem na wolność Orła Francji. Wizja ta była dla rojalistów tym groźniejsza, że we Francji (a i w całej Europie) kult Napoleona rósł i potężniał. Sądzę więc, że rząd angielski nie tylko nie przyczynił się do otrucia Napoleona, ale wręcz przeciwnie, bardzo dbał o to, aby nic złego mu się nie przytrafiło. Podobnie zresztą postępował rząd Austrii w sto­ sunku do Orlątka, czyli ks. Reichstadu, syna Bonapartego. Powody pozwalające uniewinnić rząd angielski z zarzutu morderstwa, równocześnie wskazują dość wyraźnie na właś­ ciwego sprawcę - Burbonów. W gruncie rzeczy bowiem, po okresie Stu Dni i po klęsce pod Waterloo, tylko oni mogli naprawdę obawiać się Napoleona. Stosunek Ludwika XVIII i jego brata, hrabiego d ’Artois, późniejszego króla Karola X, do Napoleona zmieniał się na przestrzeni lat. Początkowo obserwowali oni olśniewającą karierę gen. Bonapartego z pewną życzliwością, łudząc się nadzieją, że odegra on rolę angielskiego gen. Mońka, który

174

Kto zabił Napoleona?

Romuald Romański

--------- ----

175

------------------

zakończył rewolucję angielską i przywrócił tron Stuartom. Ale na otwartą propozycję w tej sprawie Napoleon odpowie­ dział zdecydowanie negatywnie. Nadzieje dawnych władców Francji na pogodzenie się z Bonapartem, a raczej na zaprzęgnięcie go do rydwanu burbońskiego, ostatecznie pogrzebała koronacja Napoleona i decyzja o rozstrzelaniu księcia d'Enghien, Burbona z linii Kondeuszy. Od tej chwili Napoleon stał się ich śmiertelnym wrogiem: i politycznym, i osobistym. Niedługo potem cesarz zaczął zapadać na zdrowiu, a objawy tej choroby już znamy. Symptomatyczne, że ataki te pojawiły się w trakcie decy­ dujących bitew: pod Borodino, gdzie Napoleon nie skorzystał z propozycji naszego ks. Józefa Poniatowskiego i nie rzucił gwardii do decydującego natarcia, które prawdopodobnie zmiotłoby armię Kutuzowa z powierzchni ziemi i odwróciło kartę kampanii 1812 roku; pod Dreznem, kiedy to nagły atak choroby nie pozwolił cesarzowi wykorzystać odniesionego zwycięstwa; no i oczywiście, pod Waterloo. Nie wiemy oczywiście, kto wówczas spełniał rolę truciciela, ale też nie ma to większego znaczenia. Tak czy inaczej, był to tylko wykonawca. Burbonowie powrócili do władzy, ale Sto Dni wstrząsnęło nimi i przekonało, że spokojnie patrzeć w przyszłość będą mogli dopiero wówczas, gdy Bonaparte zakończy życie. Dlatego też na wyspie pojawił się „killer”, którego zadaniem było wykonać wyrok. Rzecz musiała być przeprowadzona bardzo ostrożnie, gdyż nagła śmierć cesarza mogłaby zbyt wyraźnie wskazywać na skrytobójstwo, a to wywołałoby ogromne wzburzenie we Francji. Zatem to okoliczności poli­ tyczne narzuciły trucicielowi określony sposób postępowania. Pragnę też zwrócić uwagę na fakt, że moment zakończenia „egzekucji” nie był z pewnością przypadkowy. W okresie

1820-1821 we Francji wyraźnie zaczął odradzać się kult Napoleona. Burbonowie i francuska arystokracja, podobnie jak emigranci wszystkich czasów, „niczego nie zapomnieli i niczego się nie nauczyli”, toteż w miarę upływu lat „biały terror” przybierał coraz bardziej przerażające rozmiary. Ginęli dawni marszałkowie Napoleona (Brune, zamordowany i uto­ piony w Rodanie), generałowie (chociażby Ramel i Lagarde) i inni. Bonapartystów rozstrzeliwano praktycznie bez sądu. W odwecie zwolennik cesarza Louvel 15 lutego 1820 roku zamordował syna hrabiego d ’Artois, ks. Berry. Francja stanęła w obliczu nowej rewolucji i oczy tak rojalistów, jak i ich wrogów zwrócone były na samotną, atlantycką wyspę. Czy można się więc dziwić, że właśnie wówczas morderca uderzył ostatecznie i zdecydowanie? Kto nim był? Według niektórych badaczy wykonawcą wyroku, człowiekiem, który otruł Napoleona, mógł być hrabia Charles Tristan de Montholon, członek starej arystokracji, wychowanek hr. Semonville, mocno związanego z hr. d’Artois. Historia Montholona rzeczywiście jest dość dziwna. Z Napoleonem związał się dopiero po klęsce cesarza pod Waterloo. Wówczas też, nagle i nieoczekiwanie, Montholon i jego piękna żona Allbine (podobno na wyspie została ko­ chanką Napoleona) poprosili cesarza, aby pozwolił im towa­ rzyszyć mu w czasie wygnania. Montholon znal metodę „kombinowanego” trucia, gdyż jego żona przywiozła na wyspę książkę opisującą zbrodnie markizy de Brinvilliers (m.in. otruła własnego ojca, zapew­ niwszy sobie wcześniej korzystne zapisy w testamencie), dokonywane według znanego nam schematu. Podobnie jak markiza, Montholon w czasie pobytu na wyspie stał się najbardziej oddanym i czułym opiekunem, powiernikiem, a wreszcie i pielęgniarzem cesarza. Dzięki

176

Romuald Romański

--------------------- ■ ! ! < > » ■

■

---------------------------

temu też stał się najpoważniejszym jego beneficjentem, Na­ poleon zapisał mu bowiem w testamencie aż 2 000 000 fran­ ków w złocie (dla porównania - Bertrand, wierny Napoleo­ nowi „od zawsze”, otrzymał tylko 600 000). Być może więc i w tym przypadku potwierdziła się stara zasada stosowana przez twórców powieści kryminalnych, w których sprawcą zbrodni okazuje się ostatecznie osoba najmniej podejrzana. Proces przeciwko markizowi musiałby z powodów oczywis­ tych mieć charakter poszlakowy, a to oznacza, że wszystkie niewyjaśnione okoliczności trzeba byłoby zaliczyć na jego korzyść. Powstrzymajmy się więc z wydawaniem ostatecz­ nego wyroku.

0

^

0

Jakub Szela

-

upiór z „ Wesela ”

f r ^ ó ź n y m popołudniem 20 lutego 1846 roku (a był to dzień mroźny i śnieżny) gromada chłopów otoczyła należący do rodu Boguszów dwór w Siedliskach, w powiecie tarnowskim. Wyłamano drzwi. Napastnicy rozbiegli się po pańskich pokojach, do których do tej pory wchodzili nie­ śmiało, pochyleni w kornym ukłonie, z czapką w ręku. Jeśli ich w ogóle kiedykolwiek tam wpuszczono! Rozhukana tłusz­ cza szalała, szukając ukrytych właścicieli. Ze strychu ściągnięto ukrytego w słomie seniora rodu, 86-letniego Stanisława Bogusza, ongi szambelana króla Stani­ sława Augusta i jednego z autorów Konstytucji 3 maja. Próbował się wykupić, wręczając napastnikom 500 dukatów. Nie pomogło. Wyciągnięto go na podwórze, gdzie ciął go w głowę zrabowanym pałaszem Tomasz Gurzan, wójt wsi Gorzejewy. Ręka chłopska nie nawykła jednak widać do szlacheckiej broni, cios był nieprecyzyjny i starzec długo konał w strasznych męczarniach. Z piwnicy wyciągnięto ukrytego w ziemniakach jego wnu­ ka, Włodzimierza, i zabito go cepami. Na strychu dworu zakłuto widłami ukrytego pod stropem Tytusa Bogusza, jedne­ go z synów Stanisława. Spadł z przebitym brzuchem, z którego wychodziły wnętrzności, ale żył jeszcze i musiano go dobić. Pomordowanych wyciągnięto z domu i ułożono na dwor­ skim dziedzińcu, rzędem, jak trofea udanego polowania.

178

------- W

Romuald Romański

l t l * * 1'

Jakub Szela - upiór z „Wesela"

179

-------------

A było ich sześciu, bo obok Boguszów - Stanisława, Tytusa i Włodzimierza, zabito w tym dniu w Siedliskach jeszcze sędziego Kalitę, ekonoma Jana Stradomskiego i jego siostrzeń­ ca, także Jana Stradomskiego. Wokół panował krzyk i rwetes. Płakały kobiety z rodu Boguszów, które oszczędzono, krzy­ czały dzieci. Z dworu dochodziły trzaski wyważanych drzwi i łamanych mebli, w których chłopi szukali ukrytych skarbów. Jeden tylko człowiek ze stoickim spokojem przyglądał się tym scenom jak z Apokalipsy. Był to Jakub Szela, nasz tytułowy upiór z „Wesela". Któż z nas nie pamięta pełnych szyderczego potępienia słów, jakie Stanisław Wyspiański włożył w usta tej mary, ukazującej się na weselu Lucjana Rydla z podkrakowską chłopką: Ręce myć, gębę myć, Suknie prać, Nie będzie znać... Oczywiście, nie będzie znać plam krwi szlacheckiej, roz­ lanej niewinnie przez Szelę. Czy naprawdę jednak niewinnie? Kim był Jakub Szela, jeden z głównych przywódców chłop­ skiej rabacji, wszczętej, jak chce wielu pamiętnikarzy i his­ toryków, z podpuszczenia władz austriackich, aby tanim kosztem, rękami ciemnych i niczego nie rozumiejących chło­ pów, rozgromić szlacheckie powstanie? Zbrodniarzem, krwa­ wym rezunem, rabusiem, austriackim prowokatorem i kon­ fidentem, zwykłą marionetką, kierowaną przez tarnowskiego starostę Józefa Breinla von Wallerstem? A może jedynym w dziejach Polski świadomym przywódcą chłopskim, który, jak pisał Adam Bogusz, jego zawzięty wróg, jeden z ocala­ łych z rzezi członków rodu Boguszów, „(...) rozwijał teoryje socyalnej równości, wyprzedzając o pół wieku swoich na­ stępców”? Wielu historyków i „opowiadaczy” historii pró­ bowało odpowiedzieć na to pytanie, spróbujmy i my.

Jakub Szela urodził się 15 listopada 1787 roku we wsi Smarzowy. Pochodził ze starego, ongi bardzo zamożnego rodu kmiecego, później zubożałego na skutek licznych dzia­ łów rodzinnych. Gospodarstwo po ojcu objął jego starszy brat, Kazimierz, zgodnie więc z tradycją i obowiązującymi przepisami, Jakub miał odbyć służbę wojskową. Ale do woj­ ska nigdy nie trafił, gdyż pewnego dnia odciął sobie sam siekierą dwa palce u lewej ręki i w ten sposób uniknął poboru. Z zawodu Szela był cieślą i kołodziejem - jednym z naj­ zdolniejszych w całej okolicy. Był też Szela znakomitym, zapobiegliwym gospodarzem i systematycznie powiększał swój majątek. Nie był jednak sknerą. Wręcz przeciwnie, nawet nieżyczliwi mu pamiętnikarze podkreślają, że był człowiekiem hojnym i gościnnym. Podobno ugaszczał w swoim domu wszystkich, nawet dzia­ dów proszalnych, częstując ich wódką i miodem. Szela był zresztą nie tylko zręcznym rzemieślnikiem i dob­ rym gospodarzem. Był też człowiekiem inteligentnym i, jak na ówczesne możliwości, wykształconym. Nie ukończył wprawdzie żadnych szkół; o tym pańszczyźniany chłop ga­ licyjski nie mógł nawet marzyć. Nauczył się jednak pisać i czytać, a także posiadł doskonałą znajomość przepisów prawa regulującego stosunki wsi z dworem. Podobno nie gorszą niż jego pan, Stanisław Bogusz, który był z wykształ­ cenia prawnikiem. Był też, co jest dla nas najbardziej istotne, człowiekiem wrażliwym na niedolę i krzywdę ludzką. A tej, doprawdy, na wsi małopolskiej wówczas nie brakowało. W oparciu o swą wiedzę i doświadczenie występował Szela w obronie najbliższych sąsiadów, potem mieszkańców innych gromad. Aż wreszcie stał się oficjalnym deputatem wszystkich okolicznych gromad. Pisał petycje do starosty,

180

Romuald Romański

------------

w

U

M

Jakub Szela - upiór z „ Wesela

181

f ---------------------

do gubernatora we Lwowie, a nawet do Wiednia, na dwór cesarski. Nie tylko pisał. Również sam chodził i do Tamowa, i do Lwowa. Rosła jego sława i autorytet wśród chłopów, którzy ustanowili nawet na jego żądanie specjalny podatek w wysokości dwóch cwancygierów od chałupy. Z tego podat­ ku opłacał między innymi swojego osobistego sekretarza, Jakuba Winiarskiego z Brzostka. Adam Bogusz, opisujący życie Jakuba Szeli, twierdzi, że wszystkie większe polskie dwory w Galicji były pod nad­ zorem policji austriackiej, i pewnie ma rację. Policje wszyst­ kich trzech zaborców, zdając sobie sprawę z nastrojów pa­ nujących wówczas wśród szlachty, sprawowały taki czujny nadzór, starając się uchwycić nici nieustannych spisków. Twierdzi on również, że „(...) taki nadzór wykonywał co do dworu siedliskiego poddany ze wsi Smarzowy, Jakób Szela”. A więc nie „bojownik o słuszną sprawę chłopską”, a zwykły donosiciel? Czy tak było naprawdę? Czy Jakub Szela był austriackim konfidentem? To nader skomplikowana sprawa. Nie należy zresztą do niej podchodzić tak, jak podchodzi się dzisiaj, w dobie lu­ stracji i „teczkowych” afer. Szela bowiem prawie na pewno nie miał swej „teczki” w policji tarnowskiej, nie podpisywał żadnych „kwitów” itd. Czy to jednak oznacza, że na pewno nie przekazywał staroście tarnowskiemu Breinlowi żadnych informacji o zachowaniu się Boguszów? Aby zrozumieć ten, tragiczny w swej istocie, problem, musimy nieco dokładniej naświetlić sytuację, jaka istniała wówczas w Galicji. Zwłaszcza ekonomiczną. Któż z nas nie zna i nie pamięta określenia „nędza galicyjska”? Przeszło ono do podręczników i stało się wręcz przysłowiem. Wtło­ czona sztucznie w granice monarchii habsburskiej, oddzielona od reszty państwa barierą Karpat i pozbawiona własnego,

miejscowego rynku zbytu, wieś galicyjska dusiła się od nad­ miaru produkcji rolnej, którą trzeba było sprzedawać do­ słownie za grosze. Czy miało to jakiś wpływ na postępowanie dworów? Czy szlachta galicyjska, wzorem chociażby szlachty polskiej za­ boru pruskiego, starała się inwestować posiadane środki fi­ nansowe w przemysł, w modernizację folwarków, realizować jakiś szerzej pomyślany plan poprawy sytuacji ekonomicznej? Nie! Wszystko, co udało się wycisnąć z ubogiej i przelud­ nionej wsi galicyjskiej, przeznaczano na szeroko pojętą kon­ sumpcję. Jeżdżono do Wiednia, aby brylować na cesarskim dworze i kupować za ciężkie pieniądze nic nie warte, wy­ świechtane i zdewaluowane jak przysłowiowy zły szeląg tytuły „hrabiów” i „baronów”. Wyprawiano się też „za Wisłę”, do krewnych lub znajo­ mych w Królestwie. Np. Bogusze, mający silne związki z Warszawą, jeździli tam praktycznie prawie co roku. Wielkopańskimi ekwipażami, z całą rodziną, z liczną, liczącą ponad 12 osób służbą. A to przecież kosztowało niemało! Na jeden tylko wyjazd w 1816 roku Stanisław Bogusz wydał ponad 7000 zł! Skąd na to wszystko brano fundusze? Ano z czystego, niczym nie maskowanego, brutalnego wręcz wyzysku pań­ szczyźnianego. Bo ówczesna, galicyjska pańszczyzna to na­ prawdę nie były żarty. W majątkach Boguszów przez trzy pierwsze dni tygodnia pracowano za darmo, a trzy następne za skąpą zapłatą 12 grajcarów za dniówkę. A pracowano od świtu do ciemnej nocy. A żebyż to jeszcze płacono uczciwie te nędzne grosze. Ale nie. W każdą niedzielę rano dokony­ wano we dworze obrachunku i wówczas większą część zarob­ ku potrącano z powodu rzeczywistych lub wymyślonych „grzechów”. Często też od razu, na miejscu, wymierzano

182

Romuald Romański

Jakub Szela - upiór z

Wesela

183

------------- -------------------------------------------------

karę chłosty, nierzadko ryczałtem, na zapas, aby chłop pa­ miętał, gdzie jest jego miejsce w szyku! W czasie żniw wyganiano chłopów w pole bez względu na pogodę, a gdy ktoś w czasie deszczu, przemoknięty i zzię­ bnięty, ruszać się nie mógł, wówczas karbowi bili go, mówiąc jeden do drugiego: „Bij, bo pan i pani z pokoju wszystko widzą”. Gdy z wozu Piotra Śliwy ze Smarzowej, zbyt wysoko naładowanego, spadła część nawozu w oborze, ekonom smarzowski kazał go czterem chłopom trzymać, a innym zbić go tak, że jak pies powlókł się do domu i był kaleką do końca życia. A gdy stawiano nowe budynki łub naprawiano drogi, wówczas wypędzano chłopów do łamania kamienia. Oczy­ wiście kilofami, bez użycia prochu. Norma dzienna wynosiła 8 pełnych fur. A gdy choć trochę do ósmej fury brakowało, wówczas na miejscu wymierzano winowajcy 25 kijów. Szczególnie okrutne kary wymierzano w razie nie stawie­ nia się do roboty. Nawet gdy stało się to bez winy chłopa! Przekonał się o tym poddany Boguszów Bartusiak, którego wysłano po mąkę do Pilzna. Gdy nie wrócił na czas i nie stawił się do roboty na pańskim, zakuto go w dyby i osadzono w piwnicy zalanej wodą, gdzie siedział tak długo, aż mu nogi zgniły i wreszcie zmarł. To tylko kilka zaledwie przykładów. Aby nie być posą­ dzonym o stronniczość, o uleganie komunistycznej propagan­ dzie, zaczerpnąłem je z opublikowanych przed wojną opra­ cowań. Tak zresztą wyglądała sytuacja nie tylko w dobrach Boguszów, ale w całej Galicji, ba, we wszystkich ziemiach polskich, również w państwie rosyjskim i pruskim. O takich właśnie wydarzeniach donosił Szela władzom austriackim i o nich opowiadał, siedząc, jak pisze Adam Bogusz, na kanapie ze starostą Breinlem. Czy przy okazji

opowiadał również o życiu swych panów? O ich wyjazdach za Wisłę? Zapewne tak. Chyba jednak niewiele miał na ich temat do powiedzenia, bo do zaufanych dworu przecież się nie zaliczał. Zresztą Bogusze do spisku przygotowującego powstanie nie należeli. Wręcz przeciwnie, byli mu przeciwni. Stwierdza to ponad wszelką wątpliwość sam Adam Bogusz. Oceniając postępowanie Szeli, nie zapominajmy więc o tym, że wieś i dwór to były wówczas dwa wrogie sobie światy, między którymi toczyła się bezpardonowa, wręcz śmiertelna walka, choć na razie, do roku 1846, prowadzona metodami legalnymi. Czy, biorąc to wszystko pod uwagę, naprawdę można uznać Szelę za konfidenta policyjnego, donosiciela? Powróćmy obecnie do krwawych wydarzeń w lutym 1846 roku. Już pod koniec 1845 roku nad Monarchią Rakuską zaczęły gromadzić się ciemne chmury. Burzyły się Węgry, a w Galicji powstanie przygotowywali emigracyjni i krajowi emisariusze, wśród których najbardziej znany jest Edward Dembowski. W ich zamyśle miało być to powstanie szlachecko-narodowe, wsparte siłą ludu, w myśl marzycielskiego hasła: „Z szlachtą polską - polski lud”. Przesiąknięci ideami demokratycznymi emisariusze Cen­ tralizacji Towarzystw Demokratycznych docierali więc rów­ nież do „ludu”, próbując skłonić go do walki z zaborcą austriackim. Ich argumenty trafiały jednak w próżnię. Chło­ pi takich pojęć, jak „ojczyzna”, „naród” „wolność” itd. po prostu nie rozumieli. Dla nich były to puste, nic nie znaczące słowa. Czyż mogło być inaczej? Czyż przez wieki maltretowani, bici, wykorzystywani i poniżani mogli nagle uwierzyć, że są równoprawnymi obywatelami „Najjaśniej­ szej”? Nie wierzyli emisariuszom nawet wtedy, gdy mówili

184

Romuald Romański

Jakub Szela - upiór z „ Wesela

185

----------------- ------------------------ ----------------------

o zniesieniu pańszczyzny. A niby dlaczego mieli wierzyć? Czyż sejm Królestwa Polskiego w dobie powstania 1831 roku, w dobie walki o „być albo nie być” zrobił coś dla chłopów? Dyskutował o sprawie włościańskiej? Tak. Nawet sporo czasu jej poświęcił. Ale nie zrobił dosłownie nic! Chłopi mieli więc prawo nie ufać szlacheckim, choć na pewno ideowym i wierzącym w swą misję emisariuszom. Wręcz przeciwnie, oni po prostu bali się zbliżającego się powstania i wizji odbudowanej Polski. Do tego smutnego, wręcz tragicznego aspektu jeszcze powrócimy. Dla władz austriackich plany powstańców nie były tajem­ nicą, gdyż policji i starostwu nie brakowało konfidentów; nie wśród chłopów oczywiście, bo ci do tajemnic spiskowych nie byli dopuszczani, ale wśród szlachty i oficjalistów dwor­ skich. Nazwiska donosicieli nie były tajemnicą dla spiskow­ ców. Wiemy, że zamierzali po planowanym zajęciu Tarnowa postawić ich przed sądem wojennym. Mówiło się o 68 oso­ bach... Władze austriackie oczywiście przygotowywały się do stłumienia ruchu. Robiono to, co się na ogół robi w takich przypadkach - wzmacniano policję, ściągano dodatkowe jednostki wojska. Wielu historyków jest również przekona­ nych, że „tajną bronią” miało być wykorzystanie odwiecz­ nego konfliktu wieś-dwór i zduszenie ruchu szlacheckiego kontrpowstaniem chłopskim. Czy tak jednak było naprawdę? Czy rzeczywiście decyzje w tej sprawie zapadły w Wiedniu lub we Lwowie? Wiele faktów wskazuje na to, że jednak nie. Oczywiście, konflikt wieś-dwór nie był dla rządu au­ striackiego (podobnie jak i dla pozostałych rządów państw rozbiorowych) tajemnicą. Ale co innego liczyć (zasadnie), że chłopi do ruchu nie przystąpią, że - w najlepszym przypad­ ku - obojętnie będą mu się przyglądać, a co innego świado­

mie wywołać bunt chłopski. To bardzo ryzykowna decyzja, gdyż sytuacja zawsze może wymknąć się spod kontroli. Tak zresztą, jak się przekonamy, o mało co się nie stało w przy­ padku rabacji 1846 roku. Wszystko zdaje się wskazywać, że czynne wykorzystanie chłopów było własną inicjatywą starosty tarnowskiego Breinla. W styczniu 1846 roku zwołał on wielką naradę wójtów i deputatów chłopskich, na której polecił wsiom wystawić warty i pilnować własnych panów. Chłopi polecenie to wy­ konali z wielką ochotą, wręcz z zapałem. Następnie, gdy od swych informatorów dowiedział się, że w sztabie spiskowym zapadła ostateczna decyzja przeprowa­ dzenia ataku na Tarnów w nocy z 18 na 19 lutego, 16 lutego wezwał do siebie Jakuba Szelę i przeprowadził z nim długą rozmowę. Jej przebiegu tak naprawdę nie znamy. Podobno z ust starosty padły wówczas słowa: „Ty jesteś człowiekiem, na którego rząd rachuje. Daję ci pełnomocnictwo zrobienia w swojej okolicy wszystkiego, co ci się podobać będzie. Zważ tylko, czym jesteś! Arcyksiążę jest pierwszy, a ty drugi w Galicji”. Czy tak było naprawdę? Być może. Jest jednak rzeczą równie pewną, że Breinl zapewnił Szelę o zamiarze rządu zniesienia w Galicji pańszczyzny. Zamiarze, któremu przeciw­ stawia się szlachta. „Zniesienie pańszczyzny” to były słowa kluczowe. One jedne, bez potrzeby łechtania prywatnych ambi­ cji Jakuba Szeli, mogły postawić na nogi całą galicyjską wieś i spowodować to, co spowodowały - śmierć prawie 3000 ludzi, szlachty i dworskich oficjalistów, i zagładę ponad 470 dworów. Przyjęło się twierdzenie, że oto ciemny, nierozumny, przy­ tępiony niewolą chłop dał się oszukać władzom i uwierzył w odwieczną bajkę o dobrym cesarzu i złych urzędnikach. Doprawdy, trudno o większą bzdurę!

186

Romuald Romański

Jakub Szela - upiór z „ Wesela "

187

--------------- ------------------------------------------------

Przyjrzyjmy się faktom. Faktem przecież jest, że przez wieki swego panowania szlachta polska dla chłopów, dla swych poddanych, nie zrobiła nic, dosłownie i literalnie - nic. Uciskała ich (użyjmy tego wyświechtanego, ale praw­ dziwego słowa), wykorzystywała, torturowała fizycznie i psy­ chicznie. Dopóki mogła, blokowała wszelkie próby ingerencji władz państwowych w stosunki poddany-jego pan. Pierwsza, nader nieśmiała próba pojawiła się przecież wraz z końcem istnienia Rzeczpospolitej szlacheckiej, w atmosferze wręcz zamachu stanu, któremu przeciwstawiła się Targowica. Póź­ niej nie było wcale lepiej, o czym świadczy garść przytoczo­ nych powyżej przykładów. A teraz fakt drugi - stosunek rządu austriackiego do sprawy chłopskiej. Przypomnijmy - reformy Marii Teresy i Józefa znacznie poprawiły sytuację chłopów na wsi galicyjskiej. Nie czas tu i miejsce na ich wyczerpujące omawianie, nietrudno jednak uwierzyć, że przyznanie chłopom prawa do skarżenia się starostom na postępowanie panów, do opuszczania (pod pewnymi warunkami) wsi, a także decyzje o ograniczeniu pańszczyzny do trzech dni w tygodniu, podatku płaconego przez chłopów - do 30% dochodu i przerzucenie na szlachtę obowiązku płacenia podatku gruntowego za grunty chłopskie - wieś odczuła jak prawdziwe dary niebios. Większość z tych reform pozostała wprawdzie na papierze, od reformy podatkowej odstąpiono zresztą pod naciskiem szlachty zaraz po śmierci cesarza Józefa (Szela miał wówczas dwa lata) ale chłop poczuł, że ktoś wreszcie stara się ulżyć jego losowi, coś dla niego zrobić dobrego. A tym kimś nie była bynajmniej szlachta polska. Wręcz przeciwnie, szlachta twardo i bezwzględnie zwalczała tych, którzy, metodami w pełni legalnymi, dobijali się o przestrzeganie praw chłop­ skich.

Odczuł to na własnej skórze sam Szela. Być może, słu­ chając, 16 lutego, słów starosty, przypominał sobie, jak to lokaj pański Michał Kudłacz bił go po twarzy za rzekomo zbyt opieszałe młócenie zboża. Albo też jak to w 1832 roku, po powrocie z Lwowa, dokąd zaniósł chłopską petycję, został zakuty w kajdany i osadzony w areszcie na 7 tygodni (bez­ prawnie, bo bez wyroku można było osadzić chłopa w aresz­ cie tylko na 7 dni), a potem szyderczo, w kajdanach, za­ prowadzony do kościoła w Nowy Rok, tak by wszyscy, cała wieś, zobaczyli, czym kończy się walka z dworem. Aby wszyscy dowiedzieli się, kto tu naprawdę rządzi. Czyż w świetle tych faktów można z czystym sumieniem twierdzić, że wiara chłopów w dobre intencje rządu, cesarza austriackiego, to przejaw ich ciemnoty, żeby nie powiedzieć wręcz głupoty? Czyż naprawdę nie mieli oni prawa sądzić, że jeśli powstanie szlacheckie się powiedzie i powstanie wolna Polska, to ich sytuacja nie poprawi się, a wręcz prze­ ciwnie - pogorszy? Do pierwszego starcia chłopów z powstańcami doszło w nocy z 18 na 19 lutego. Powstańcy jechali saniami, aby zająć Tarnów. Zatrzymali się w karczmie w Lisiej Górze i tu zostali zaatakowani przez czatujących z polecenia Breinla chłopów. Po krótkiej utarczce, pobici i powiązani po­ wstańcy znaleźli się w piwnicy, skąd po kilku godzinach wydostali ich austriaccy szwoleżerowie i odstawili do cyr­ kułu, do Tarnowa. Oczywiście, pokonani powstańcy nie dali się związać bez oporu, jak przysłowiowe barany. Kilku chłopów zginęło, kilku było rannych. Wieść o tym rozeszła się lotem błys­ kawicy. Już następnego dnia po wszystkich wsiach galicyj­ skich niosła się groźna wieść - zaczęło się! Panowie rżną chłopów! W odpowiedzi na to zapłonęły dwory w całej

188

Jakub Szela - upiór z „ Wesela ”

Romuald Romański

--------------------■ ■ » ! > ! ■

---------------------------

Galicji. Nie tylko dwory, ale i plebanie. Polała się krew szlachty, oficjalistów, służby dworskiej i księży. Winą obciążono Szelę. To on stał się przysłowiowym kozłem ofiarnym. Okrzyczano go zbrodniarzem, gwałtownikiem, okrutnikiem, rabusiem na usługach Austriaków itd. Zastanówmy się jednak: Szela uczestniczył osobiście w rozbi­ ciu dworu w Siedliskach i wymordowaniu jego mieszkańców. Wcześniej, tego samego dnia, walnie przyczynił się podobno do zamordowania w karczmie we wsi Kamienica uciekają­ cych saniami Wiktora Bogusza i Ignacego Zabierzewskiego z Gorzejowej oraz kilku innych, pochwyconych przez chło­ pów szlachciców. Wprawdzie sam Szela nie przyznał się do tego, a postępowanie sądowe nie potwierdziło tak naprawdę tych zarzutów, ale przyjmijmy, że to prawda, że Adam Bo­ gusz w opisanym przez siebie życiorysie Szeli nie kłamie. Szela nienawidził Boguszów (w końcu miał za co!), to też prawda. Podobno przed zamordowaniem Wiktora Bogusza powiedział do niego: „Jeszcze żyjesz, Wiktorku, zawsze mi groziłeś kryminałem, lecz teraz na Ciebie kolej przyszła, a ja choć kilka godzin przeżyć Cię muszę; chłopcy, do roboty!”. Nie zapominajmy jednak również o tym, że „rzeź”, jak twier­ dzą jedni, lub świadome, chłopskie, stanowe powstanie, jak mówią inni, trwało w sumie 3 dni - 19, 20 i 21 lutego 1846 roku. Przypomnijmy - spłonęło lub zostało zniszczonych ponad 470 pałaców i dworów, zginęło blisko 3000 osób. Szeli we wszystkich tych miejscach nie było! Tam dowodzili inni ludzie, znamy ich nazwiska. To prawda, że hasło dał powiat tarnowski i że na tym terenie doszło do najkrwawszych zajść. Ale przecież nie sposób uwierzyć, że stało się tak dlatego, że Szela chciał mścić się za swoje prywatne krzywdy. To nie dlatego poszły za nim i za innymi przywódcami ruchu setki i tysiące chło-

— H

189

# f —

pów. Poszły, bo w każdej chacie istniał własny rejestr krzywd, rejestr prowadzony od pokoleń. Poszły, bo wspólna była nienawiść do dworu i wspólna obawa, że niczego dob­ rego od szlachty chłop spodziewać się nie może. Poszły, bo przez wieki całe nikt chłopom nie wyjaśnił, że są obywate­ lami narodu polskiego. Rodzili się „chamami” i „chamami” mieli umierać na chwałę i pożytek swych panów. Gdy więc pojawiła się szansa, to powstali właśnie po to, by przestać być chamami, a stać się po prostu ludźmi. A że nie w Polsce, a w Austrii? A cóż to dla nich była za różnica? Po rabacji Aleksander Wielopolski w liście do Mettemicha napisał m.in.: „Wydarliście nam serca włościan naszych”. Cóż za piramidalna bzdura! Któż kiedykolwiek dbał „o serca włościan”? Może jednostki, ale tak nieliczne, że można je uznać za wyjątki potwierdzające regułę. Czyż zresztą naj­ zręczniejsza propaganda może sprawić, że zadowoleni, świa­ domi swego losu i pewni swej przyszłości ludzie rzucą się nagle tak gremialnie na swych dobroczyńców?! Szela został oszukany. Oszukani zostali chłopi. Cesarz nie zniósł pańszczyzny, a oddziały wojskowe już wkrótce zaczęły pacyfikować wsie, zmuszając chłopów do wychodzenia „na pańskie” i za nieposłuszeństwo płacąc batami. Szela protes­ tował, zakazywał poddawania się dekretowi cesarskiemu. Żądał zniesienia pańszczyzny, podziału gruntów pozostałych po wymordowanych panach, zniesienia monopolu solnego i tytoniowego i wielu innych ciężarów gniotących chłopów. Stał się groźny dla władz, gdyż miał za sobą potężną, dopiero co rozbudzoną siłę. Groźny, gdyż słuchało go już kilka powiatów. Dlatego też na rozkaz starosty Breinla, podstępnie aresztowany w kwietniu 1846 roku, Jakub Szela został internowany w koszarach policyjnych w Tarnowie i trzymany tam, bez sądu i bez jakiejkolwiek podstawy

Romuald Romański

190

-------------- -------------------------------------------------

prawnej, przez ponad rok, mimo że lwowski Sąd Kryminal­ ny oświadczył, że nie ma przeszkód do zwolnienia go, bo śledztwo przeciw niemu zostało zakończone, a zarzuty się nie potwierdziły. Sprawa Szeli była dla władz niewątpliwie bardzo niesmacz­ ną „żabą do zjedzenia”. Ogromny autorytet Szeli, raz zwróco­ ny przeciw władzy rządowej, stawał się dla niej na przyszłość elementem niebezpiecznym, precedensem dla dalszych bun­ tów. Dlatego nie można go było po prostu wypuścić na wol­ ność. Postawić przed sądem i skazać? Też niezręcznie; decyz­ ją cesarza nagrodzono go przecież wielkim złotym orderem za czynne przeciwstawienie się powstaniu szlachty (prawdopo­ dobnie Szela nigdy go nie odebrał, a nawet nie dowiedział się o tym, że mu go przyznano). Takie medale otrzymało zresztą wielu, bardzo wielu przedstawicieli szlachty galicyjskiej, inte­ ligencji i mieszczaństwa. Ich nazwiska też są znane. Wreszcie, pod koniec 1847 roku, zapadła decyzja o wy­ dzieleniu Szeli gospodarstwa w dobrach Sułki na Bukowinie. Osiadł tam wraz z żoną i dwójką dzieci (najstarszy syn Staszek, który był jego głównym pomocnikiem w czasie rabacji, pozostał w Smarzowej). Zmarł w Sołce w 1862 roku, w wieku 75 lat. Pozostaje końcowe pytanie - kim był? Bandytą i rozbój­ nikiem czy też pierwszym i tak naprawdę jedynym w dziejach Polski świadomym przywódcą chłopskiego powstania? Osądźcie państwo sami, odwołując się zarówno do „mędrca szkiełka i oka”, jak i własnego serca oraz własnej wrażliwości na krzywdę.

0

^

0

Samobójstwo z miłości fiadomość o tragicznej śmierci arcyksięcia Rudolfa i Habsburga, syna i następcy cesarza Franciszka Józe­ fa I, oraz jego młodziutkiej kochanki, baronówny Marii Vetsery, uderzyła jak grom w szalejący na karnawałowych balach Wiedeń. Wprawiła też w osłupienie całe Austro-Węgry, ba, bez przesady całą Europę. Pojawiły się pytania - czy rzeczywiście Rudolf zamordował swą kochankę, a potem zabił siebie? Dlaczego to zrobił? Obłęd czy romantyczna miłość? A może oboje padli ofiarą morderstwa? Pytania te nadal dręczą wielu „mayerlingologów”. Ówczesne władze austriackie bardzo skutecznie zablokowały wszelkie informa­ cje o tragedii Mayerlingu i po dzień dzisiejszy zdani jesteśmy jedynie na domysły. Toteż pojawiały się i, mimo upływu lat, nadal pojawiają różne hipotezy, mniej lub bardziej prawdopo­ dobne, niekiedy fantastyczne, a czasem sprawiające wręcz upiorne wrażenie. Obserwując ten „festiwal domysłów”, od­ noszę wrażenie, że można, parafrazując słynne porzekadło „Gdzie rozum śpi, tam rodzą się upiory”, powiedzieć: „gdzie brak rzetelnej informacji, tam rodzą się mity i legendy”. Nie zrażajmy się tym jednak i cofnijmy się do początków tej historii, tj. do tzw. Balu Polskiego w Wiedniu w roku 1887. Bale takie były corocznie organizowane w trakcie karnawału, zazwyczaj też osobę cesarza reprezentował na nich następca tronu, arcyksiążę Rudolf, który lubił

E

192

--------------------- —

Romuald Romański

M

f

Samobójstwo z miłości

193

--------------------------

demonstrować swą sympatię do Słowian, w tym również Polaków i Węgrów, i śmiem sądzić, że jego sympatia do tych narodów była autentyczna, a nie wynikała jedynie ze względów politycznych. Z tych też powodów, choć „tragedia Mayerlingu” należy do skarbnicy tajemnic Austrii, a nie Polski, pozwalam sobie opowiedzieć o niej w tym zbiorku. Nie zapominajmy zresz­ tą, że spora połać ziem polskich (Galicja i Lodomeria) była wówczas ściśle związana z monarchią habsburską, a arcyksiążę był następcą tronu, przyszłym władcą nic tylko Au­ striaków, Czechów czy Węgrów, ale również wcale sporej części narodu polskiego. A i reszta, poddana Rosji i Pru­ som, spoglądała z zazdrością na Galicję, w której pod rzą­ dami Franciszka Józefa I żyło się Polakom nie najgorzej. Pamiętam jeszcze pietyzm, z jakim wspominano tamte cza­ sy w mojej rodzinie, która wywodzi się właśnie z dawnej Galicji. Zanim jednak przystąpimy do właściwej relacji z przebiegu wydarzeń, warto poświęcić chwilę uwagi pozycji społecznej obojga bohaterów romansu. Proszę się nie oburzać na takie przyziemne podejście do spraw miłości. Oczywiście, kwestie te nie odgrywały większej roli w samym romansie, tu bowiem liczy się jedynie „potęga uczucia”. Inaczej jednak rzecz wygląda, jeśli chodzi o tragiczne konsekwencje tejże miłości, a o nich będziemy przecież głównie opowiadać. Niektórych hipotez wprost nie można zrozumieć, jeśli zapomni się o dys­ tansie społecznym, dzielącym Rudolfa i Marię. Zwłaszcza że w tamtych czasach do spraw tych przywiązywano o wiele większą wagę, niż dzieje się to dziś, nawet w najbardziej snobistycznych środowiskach. Pozwólmy więc sobie na tę małą dygresję. Pierwszeństwo należy się oczywiście kobiecie, zacznijmy więc od Marii Yetsery.

Jej ojciec był generałem armii austriackiej, którego za zasługi nobilitowano, nadając mu tytuł barona, matka nato­ miast wywodziła się z rodziny bogatych greckich bankierów. Nam, żyjącym w obecnym, mimo wszystko egalitarnym świecie, może się więc wydawać, że Vetserowie zaliczali się do śmietanki towarzyskiej Wiednia i jeśli nawet nie stali na szczycie ówczesnej hierarchii społecznej, to byli blisko niego. Rzeczywistość wyglądała jednak zupełnie inaczej. W Austrii polskie powiedzenie „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie” mogło wywołać co najwyżej zdziwienie i niedowierzanie. Wprawdzie i w Polsce z tą zachwalaną równością de facto bywało różnie, ale de iure istniała ona naprawdę. Pod względem prawnym polska szlachta była sobie równa. W Austrii było zupełnie inaczej, o jakiejkolwiek równości wśród „herbowego ludu” nie było mowy. Na najniższym szczeblu hierarchii znajdowała się szlachta meutytułowana, która od reszty społeczeństwa różniła się jedynie tym, że posiadała herb i przed nazwiskiem miała prawo postawić słynne „von”. Zazwyczaj też byli to ludzie może nie biedni, ale też niezbyt zamożni. Nieco wyżej pla­ sowało się rodowe ziemiaństwo, mające prawo do tytułu „rycerza” („Ritter von...”). Ponad „rycerzami” stała z kolei warstwa baronów. Do niej właśnie zaliczała się rodzina Marii Vetsery. Te trzy warstwy były, że tak powiem, otwarte. Można było się do nich dostać poprzez własne zasługi w admini­ stracji, wojsku, na polu finansów, polityki czy też wreszcie poprzez osiągnięcia artystyczne (bardzo w Austrii cenione, zwłaszcza jeśli chodzi o muzykę). Nie była to jednak arysto­ kracja w ścisłym tego słowa znaczeniu, raczej „drugi gar­ nitur” towarzyski, którego nie przyjmowano ani w salonach autentycznej arystokracji, ani też, tym bardziej, „u dworu”.

194

----------------—

Romuald Romański

M

> l M f

Samobójstwo z miłości

195

--------- ---------

Członkowie tych trzech warstw nie mieli też żadnych szans, aby „wdrapać” się na wyższy szczebel drabiny społecz­ nej, zarezerwowany wyłącznie dla rodowej arystokracji. Wej­ ście tam było dla nich szczelnie zamknięte. Nie pomagało nawet małżeństwo. Jak niegdyś w starożytnym Rzymie, gdzie obywatel rzymski, który ożenił się z aktorką, mógł utracić obywatelstwo, tak i w Austrii przedstawiciel starej arysto­ kracji (obojętne, czy była to kobieta, czy mężczyzna) popeł­ niwszy mezalians i połączywszy się węzłem małżeńskim z przedstawicielem warstwy niższej, sam spadał do szeregów „drugiego garnituru” . Dla arystokratów zarezerwowane były tytuły hrabiów lub książąt. Sam tytuł zresztą też jeszcze nie wystarczał, aby być zaliczonym do pierwszego garnituru. Monarchia zawsze po­ trzebowała pieniędzy, nierzadko więc tytuły po prostu sprze­ dawano (w Polsce mówiono o nich „galicyjscy hrabiowie”). Były to zatem, że się tak wyrażę, „puste tytuły”, które bynaj­ mniej nie uprawniały do wejścia w szeregi jakże ekskluzyw­ nej, rodowej arystokracji. Aby naprawdę zostać zaliczonym do tej warstwy, trzeba było wykazać się posiadaniem co najmniej 16 tarcz herbowych (a więc móc wywieść swe szlacheckie pochodzenie aż do prapraprzodków po „mieczu” i po „kądzieli”), no i posiadać, oprócz „błękitnej krwi”, tytułów i tarcz, pokaźny majątek. „Bywanie” u dworu, spełnianie wszystkich towarzyskich obowiązków, było zabawą bardzo kosztowną, a dom Habs­ burski nigdy nie przejął pomysłu ostatnich Burbonów, aby dotować swą arystokrację. Kto więc ubożał, ten, choćby mógł wywieść swe pochodzenie nawet od legendarnych królów germańskich, znikał z towarzystwa, no i ze dworu również. Warstwa ta, odgrodzona wysokim, niedostępnym murem od społeczeństwa, jak również od reszty „herbowego ludu”,

nie była natomiast zamknięta pod względem narodowym. Należeli do niej, obok Austriaków, również Czesi, Polacy, Węgrzy itp. Oczywiście, jeśli spełniali wszystkie wymagane warunki. Przynależność do tej warstwy dawała też, obok towarzys­ kich, również i całkiem realne przywileje, w zasadzie bowiem dla jej członków były zarezerwowane wysokie stanowiska dworskie, a także najważniejsze posady w polityce, admini­ stracji i armii. Jednakże nawet ta warstwa, tak ekskluzywna i tak bez­ względnie broniąca się przed wszelkimi „nuworyszami”, nie zajmowała jeszcze najwyższego poziomu społecznej pirami­ dy, ten bowiem był zarezerwowany dla członków panującej dynastii. To z kolei była warstwa, do której należał drugi bohater naszej opowieści, następca tronu, arcyksiążę Rudolf Habsburg. Habsburgowie stali na wręcz niebotycznych wyżynach społecznej piramidy i stanowili klan, do którego można było wprawdzie wejść poprzez małżeństwo, ale pod warunkiem że samemu było się członkiem rodu panującego i to wcale nie byle jakiego, o czym świadczy historia małżeństwa Marii Ludwiki, oddanej Napoleonowi jako swoisty łup wojenny; to małżeństwo po upadku „uzurpatora z Korsyki” uznane zostało za jedynie morganatyczne, przez co syn urodzony z tego związku nie został przyjęty w szeregi rodu. Przepaść, jaka dzieliła arcyksiężniczki i arcyksiążąt z bocznych linii od rodowej arystokracji była chyba nawet głębsza od tej, która dzieliła hrabiów i książąt od „plebejuszy” z trzech pierwszych szlacheckich warstw. Członkom rodu Habsburgów przysługiwały oczywiście specjalne przywileje i zaszczyty, ale też ciążyły na nich specjalne, wcale niemałe obowiązki wobec dynastii, surowo

196

Romuald Romański

Samobójstwo z miłości

197

---------------- -----------------------------------------------

egzekwowane przez miłościwie wówczas panującego cesarza Franciszka Józefa I. Od czasów bowiem Rudolfa Habsburga, żyjącego w drugiej połowie XIV wieku, w rodzie Habsbur­ gów obowiązywał statut rodzinny, mocą którego polityką rodziny kierował zawsze najstarszy z męskich potomków i on też stanowił o losie wszystkich członków rodziny, ich karierze zawodowej, ich mariażach itp. W zamian za to podporządkowanie wszyscy jego krewni byli współwłaści­ cielami całego rodowego majątku. Takim właśnie seniorem rodu był wówczas Franciszek Józef I, i to seniorem o zdecydowanie konserwatywnych poglądach. Mimo że był to już koniec XIX wieku i w wielu europejskich społeczeństwach w mniejszym lub większym stopniu odrzucono już gorset feudalnych obyczajów i ogra­ niczeń, w Austrii cesarz nadal wymagał bezwzględnie, aby jego krewni żenili się z ludźmi równymi im pochodzeniem, a więc z przedstawicielami (lub przedstawicielkami) rodów panujących. Jakiekolwiek formalne związki z osobami nierównorzędnymi pochodzeniem w zasadzie nie wchodziły w grę i były niedopuszczalne. Istniało wprawdzie pojęcie małżeństwa morganatycznego, które nie dawało współmałżonkowi wywodzącemu się z war­ stwy niższej prawa wejścia w szeregi rodu, a i dzieci z tego związku nie były uważane za Habsburgów i nie posiadały praw dynastycznych, ale Franciszek Józef zgodził się na taki związek tylko raz, ulegając ogromnym naciskom, również politycznym, wręcz międzynarodowym. To jednak nie należy do naszej historii, gdyż precedens ten miał miejsce już po śmierci Rudolfa. Nie oznacza to oczywiście, że nie istniały związki rodu panującego z tzw. ludem. Wręcz przeciwnie, dość często Habsburgowie „poprawiali rasę” swych poddanych (oczywiś­

cie dyskretnie) poprzez mniej lub bardziej trwałe związki z wszelkiego rodzaju aktoreczkami, tancerkami czy baletnicami, ale to były tylko małe „grzeszki” bez konsekwencji, oczywiście w sensie dynastycznym, bo „faktyczne” konsek­ wencje naturalnie bywały, ale jak wiadomo, od kiedy Feni­ cjanie wynaleźli pieniądze, z załatwianiem takich spraw nie ma na ogół problemów. Formalnie arcyksiążęta mogli więc żenić się jedynie z księż­ niczkami z rodów panujących, a Habsburżanki umacniać sobą sojusze i „poprzez łóżko” pomnażać dobra i przysparzać koron rodowi. A jeśli mimo wszystko Habsburg (lub Habsburżanka) decydował się, oczywiście z wielkiej miłości, na małżeństwo z osobą z niższej warstwy to przestawał być Habsburgiem, przybierał inne nazwisko i prawnie był wy­ kluczany z rodu. Zdarzało się to jednak stosunkowo rzadko, gdyż Habsburgowie byli z natury ludźmi trzeźwymi, twardo stąpającymi po ziemi; gdyby tacy nie byli, pewnie nigdy nie dorobiliby się posiadłości i państw, nad którymi w szczyto­ wym momencie ich potęgi „nigdy nie zachodziło słońce”. W rodzie tym ogromną wagę przywiązywano też do ety­ kiety, która regulowała życie codzienne nawet w najdrob­ niejszych szczegółach. Wszystko na tym dworze było ujęte w sztywne ramy, etykieta rządziła wszystkim, nawet naj­ mniejszymi drobiazgami. Podlegali jej też w równej mierze wszyscy, począwszy od cesarza, a skończywszy na najskrom­ niejszym pracowniku Hofburga, będącego główną siedzibą Habsburgów. Dziś może się to wydawać śmieszne, ale pewnie nie do śmiechu było młodziutkiej i pięknej Elżbiecie z rodu Wittelsbachów, wybrance serca i żonie cesarza (to wydarzenie właściwie bez precedensu w rodzie Habsburgów, aby zbie­ gły się racje polityczne z uczuciem), gdy otrzymała ostrą

198

Romuald Romański

Samobójstwo z miłości

199

----------------- ■ > ♦ ! < > ■ -------------------------------reprymendę z ust swej teściowej, ponieważ w trakcie uro­ czystego obiadu po ślubie, przystępując do konsumpcji, zdjęła rękawiczki (!). Elżbieta wywodziła się z Wittelsbachów, w którym to rodzie panowały o wiele luźniejsze zwyczaje, a na etykietę zwracano znacznie mniejszą uwagę, nic więc dziwnego, że już wkrótce ukochana żona Franciszka Józefa zaczęła szcze­ rze nienawidzić dusznej atmosfery dworu wiedeńskiego i gdy tylko mogła, wyrywała się za granicę. Po pewnym czasie podróże stały się wręcz jej obsesją. A swoją drogą to dziwne. Wiedeńczycy mieli usposo­ bienie raczej wesołe i pogodne, lubili się bawić, spędzać czas lekko, łatwo i przyjemnie, zgodnie z powiedzeniem: „kobieta, wino, śpiew”, skąd więc tak sztywna i ponura powaga w rodzie, który panował nad nimi od wieków? W tej rodzinie wszystko było przyciężkie, nawet obyczaje małżeńskie. Kultywowano np. stary i już dawno zarzucony zwyczaj obdarowywania młodych małżonek podarunkami mającymi być rekompensatą za utracone dziewictwo. Fran­ ciszek Józef I wycenił ten szczegół anatomiczny swej ma­ łżonki na 12 000 złotych dukatów, co chyba świadczyło o głębokiej miłości. Atmosfera w Hofburgu była więc ponura i ciężka, po­ zbawiona tej finezji, swobody i lekkości, jaka panowała na przykład na dworze francuskich Burbonów (no i gdzie tu dziejowa sprawiedliwość? Lekkich i finezyjnych Burbonów trapiły same nieszczęścia z rąk ich równie lubiących się bawić poddanych. Ludwika XVI „skrócono” o głowę, a jeden z jego następców musiał natychmiast ewakuować się z kraju, aby nie dopuścić do utraty tej podobno czasem ważnej części ciała, natomiast sztywnym Habsburgom pozwolono, mimo rozlicznych klęsk, spokojnie abdykować po klęsce Austro-

-Węgier w pierwszej wojnie światowej i nikt im nie chciał niczego gwałtem ucinać). Można sobie wyobrazić, jak trudno żyło się w takiej atmo­ sferze, nic więc dziwnego, że czasami Hofburg porównywano do „więzienia z pozłacanymi kratami”. Może zatem nie tylko miłość kazała niektórym arcyksiążętom „wybierać wolność” i porzucać nazwisko, tytuł oraz związane z nimi prestiż i znaczenie, a także rezygnować z praw dynastycznych, dla większości nader zresztą iluzorycznych, bo w rozrośniętym rodzie Habsburgów kandydatów do tronu było wielu, a więc kolejka długa. Historia jednego z nich arcyksięcia Jana Salwa­ tora, który po zerwaniu z rodziną przyjął nazwisko Johanna Ortha, wiąże się być może z opisywaną sprawą. Wiemy już zatem, jak głęboka przepaść dzieliła oboje kochanków. Prawdę mówiąc Maria Vetsera i arcyksiążę Ru­ dolf mieli ogromne szczęście (a może raczej nieszczęście?), że w ogóle się ze sobą zetknęli. Rodzina Vetserów nie na­ leżała przecież do „towarzystwa”, nie była też, co oczywiste, przyjmowana na dworze. Do spotkania kochanków mogło więc dojść jedynie na balu publicznym (takim był Bal Polski), na które zapraszano różnych ludzi, z różnych warstw, lub też w takich „demokratycznych” miejscach, jak teatr czy opera. No, może jeszcze w kawiarni lub restauracji, ale ówczesne panny „z dobrych domów” w takich miejscach bywały rzadko i nigdy same. Niektórzy badacze tego romansu twierdzą wprawdzie, że arcyksiążę Rudolf po raz pierwszy zetknął się z Marią później i gdzie indziej, a mianowicie w Operze Wiedeńskiej, pozo­ stańmy jednak przy balu, bo po pierwsze, tak twierdzi nasz rodak Bogdanowicz, a po drugie, byłby to „akcent polski” (nie jedyny zresztą w tej historii) tak zawsze miły naszemu sercu.

20 0

Romuald Romański

Samobójstwo z miłości

201

------------- -------------------------------------------------

Jak się to odbyło? Raczej w sposób niecodzienny, jak wszystko w tej historii. Ona miała zaledwie 16 lat i właśnie tańczyła walca z Marianem Rosco Bogdanowiczem, szambelanem Jego Cesarsko-Królewskiej Mości, a on, ubrany w galowy generalski mundur, stał na estradzie i rozmawiał z przedstawianymi mu osobami. W pewnym momencie ich spojrzenia spotkały się i... Maria przestała tańczyć. Stanęła obok estrady chłonąc wzrokiem przystojnego następcę tronu. On wprawdzie w dalszym ciągu przyjmował prezentacje, ale robił to jakby bezwiednie, nie spuszczając oczu z urodziwej szesnastolatki. Z tą urodą to pewnie lekka przesada, gdyż na zachowanych wizerunkach Marii widzimy pannę młodą, świeżą, może nawet interesującą, ale na pewno nie będącą pięknością. To zresztą o niczym nie świadczy; jak wiadomo kanony kobiecej urody zmieniają się nieustannie; wystarczy spojrzeć na obrazy Tycjana, którego piękności dziś zachwyciłyby może jedynie szejków arabskich. Piękności Marii nie potwierdzają jednak również charak­ terystyki sporządzone przez jej współczesnych. Hrabina Larish, która odegra w naszej opowieści niebagatelną rolę, pozostawiła taki oto opis urody panny Vetsery: „Mary była niewysoka, ale z racji swej sylwetki i dużego biustu wy­ glądała na więcej niż 18 lat. Miała nadzwyczaj delikatną cerę. W rozkosznych karminowych usteczkach błyszczały drobne, białe zęby. Nigdy nie widziałam tak ożywionych oczu. Nie spotkałam nigdy tak długich rzęs i pięknie zary­ sowanych brwi. Miała ciemnobrązowe włosy. Małe, subtelne dłonie i stopy”. Na koniec hrabina Larish dodaje, że „Mary była słodka i milutka”. Niby wszystko w porządku, opis ten może sprawiać wra­ żenie, że mamy do czynienia ze skończoną pięknością. A jed­

nak czegoś w nim brak, a mianowicie prostego zdania pod­ sumowującego całość uwagi, w rodzaju: „Była piękna”. Bogdanowicz, z którego wspomnień wynika wyraźnie, że miał do panny Vetsery pewną słabość, mówił wprost, że nadzwyczajną pięknością nie była, ale była ładna: „Bardzo modą ówczesną wyciśnięta w pasie, z silnie rozwiniętymi wdziękami w górę i w dół od tegoż”. Tak czy inaczej, na pewno miała w sobie owo „coś”, co zwróciło na nią uwagę Rudolfa, który na opinię znawcy kobiecej urody zapracował sobie bardzo solidnie! Kto wie, może chodziło właśnie o te „rozwinięte wdzięki”? Nie przedstawiono ich wówczas sobie, nie zamienili ze sobą ani jednego słowa, ale obraz czarującego następcy tronu musiał rzeczywiście głęboko zapaść w serce Marii. Tak głęboko, że nie zdołał go zatrzeć upływ czasu. Co działo się dalej? Chwilowo nic. Bal się skończył, panna Maria wkrótce wyjechała z rodzicami w podróż do Egiptu. Zapewne czuła się tam dobrze, gdyż ze wszystkich wspomnień o niej wynika, że po matce odziedziczyła wdzięk, naturę i temperament ludów śródziemnomorskich. Tam też, podobno w romantycznej scenerii piramid, sfinksa i czarujących, pustynnych nocy, „poznała smak miłości”, przeżywszy pierwszy w swym życiu romans z oficerem angielskim, o którym nie wiemy nic, nie znamy nawet jego nazwiska. O samym romansie, prawdę mówiąc, też wiemy niewiele. Jedyny właściwie wart odnotowania komentarz do tej historii zawdzięczamy znów hrabinie, która w swej relacji stwier­ dziła: „Kiedy po śmierci ojca, w kwietniu 1888 roku, wróciła do Wiednia, nie była już tą świeżą, młodą dziewczyną co dawniej. Dzięki egipskiemu epizodowi dojrzała w kobietę, która poznała już burzę namiętności”.

202

------------ ------

Romuald Romański

w

l l U

Samobójstwo z miłości

w

203

---------------

Może więc ten epizod odegrał jednak pewną rolę w trage­ dii, gdyż dodał dziewczynie odwagi? Wiele wskazuje na to, że po powrocie do Wiednia odżyły wspomnienia pięknego następcy tronu i skonkretyzowały się w miłość. Miłość, której panna nie zamierzała ukrywać i którą podobno miała odwagę pierwsza wyznać w liście do wybrańca swego serca. A w tam­ tych czasach był to niewątpliwie akt wymagający nie lada odwagi. Może więc młodziutkiej Marii dodała odwagi właś­ nie ta przeżyta „burza namiętności”? Czyż mężczyzna, gentleman, w dodatku tak czuły na niewieście wdzięki, jak Rudolf, mógł pozostać głuchy na takie wyznanie? Oczywiście, że nie! Zwłaszcza że jego małżeństwo ze Stefanią, córką króla Belgii, od początku nieudane, w tym okresie właściwie się rozpadło, a przy­ stojny arcyksiążę szukał rozpaczliwie pocieszenia w pię­ knych, kobiecych ramionach. Co chwila zresztą innych. W plejadzie jego kochanek mamy znów „polskie akcenty” zaliczała się bowiem do nich zarówno arystokratka Kle­ mentyna Potocka, jak również pani Oraczewska, chyba spo­ krewniona z Potockimi, ale do arystokracji raczej nie na­ leżąca, która potrafiła miłość Habsburga „przekuć” w zu­ pełnie realny milion guldenów, otrzymany od Franciszka Józefa za to, że usunęła się z życia jego syna. Być może jednak, mimo odwagi panny i romantycznych porywów Rudolfa romans by się nie rozwinął i życie Marii potoczyłoby się zupełnie inaczej, gdyby nie wspomniana już hrabina Maria Larisch. Ówczesne dziewczęta z tzw. dobrych domów nie mogły wychodzić same. Musiał im ktoś towa­ rzyszyć: ojciec, matka, brat, czasem starsza siostra-mężatka. A czasem „przyzwoitka”, którą mogła zostać np. starsza, bardziej doświadczona przyjaciółka. Rolę takiej przyzwoitki wzięła na siebie hrabina, która „przy okazji” była również

bliską kuzynką Rudolfa, gdyż jego matka i ojciec hrabiny byli rodzeństwem. Pani Larisch musiała mieć jednak dość liberalne poglądy na moralność, gdyż zamiast strzec cnoty dziewczyny, wręcz ułatwiała jej schadzki z kochankiem. Później, gdy doszło do dramatu, hrabinę jednoznacznie potępiono, a zrozpaczona matka Rudolfa właśnie swoją bra­ tanicę obarczyła całą odpowiedzialnością za śmierć syna i zamknęła przed nią drzwi swoich apartamentów. Nie ona jedna zresztą. Przed hrabiną zamknęły się wszystkie arysto­ kratyczne domy. W końcu nakazano jej w ogóle opuścić Wiedeń. Ten towarzyski ostracyzm załamał panią Larisch, która rozwiodła się i opuściła Europę. Wyszła potem za mąż za amerykańskiego farmera, przeżyła dwa lata w zupełnym osamotnieniu, jedynie w towarzystwie męża i... aligatorów, gdzieś „na bezdrożach” ówczesnych Stanów, potem znów się rozwiodła, w końcu wyjechała do Nowego Jorku, gdzie utrzymywała się z udzielania lekcji języka. Odnoszę wrażenie, że, mimo wszystko, przesadzono nieco z potępieniem hrabiny. Ostatecznie to nie ona była inicjatorką romansu. To prawda, ułatwiała kochankom, przynajmniej w początkowym okresie, schadzki, ale czy bez niej by do nich nie dochodziło? Młodzi zawsze, zarówno wówczas, jak i dziś, umieli i umieją doskonale radzić sobie z obchodzeniem rodzicielskich zakazów. Prawdę tę potwierdziła zresztą sama Maria Vetsera, która już wkrótce, na pewno po 1 1 grudnia 1888 roku, znalazła inne możliwości, aby spotykać się z uko­ chanym i pośrednictwo pani Larisch nie było jej już tak niezbędne. A stało się to za sprawą... Ryszarda Wagnera. W Operze Wiedeńskiej rozpoczął się bowiem wówczas cykl Wagnerowski, na którym wypadało bywać. Rodzina Vetsery jeździła więc do opery, a Maria zostawała w domu, gdyż twierdziła, że Wagnera nie lubi. A gdy za matką i siostrą

204

Romuald Romański

Samobójstwo z miłości

205

--------------- ------------------------------------------------

zamykały się drzwi, rezolutna panna wymykała się z domu i podążała na ulicę Marakennergasse, gdzie oczekiwał na nią zaufany fiakier Rudolfa, Bratfisch. On też następnie odwoził ją do domu jeszcze przed powrotem rodziny z opery. Nie ulega wątpliwości, że do pierwszego spotkania w apar­ tamencie arcyksięcia doszło 3 listopada 1888 roku. Poinfor­ mowała o tym sama Maria, która wydarzenie to odnotowała na odwrocie zrobionej w tym dniu fotografii. Po tym pierw­ szym spotkaniu przyszły oczywiście następne i romans roz­ wijał się bez przeszkód dzięki pomocy wspomnianej już hr. Larisch i Wagnera (do niego na szczęście nikt nie miał później pretensji i śladem hrabiny nie wyrzucono jego muzyki z Wiednia). Mimo że ów „najsłynniejszy romans XIX wieku” roz­ grywał się na oczach całego, rozplotkowanego przecież dwo­ ru i nie mniej rozplotkowanego Wiednia, tak naprawdę o przebiegu zdarzeń wiemy doprawdy niewiele. Nie wiemy na przykład, co wiąże się z datą 13 stycznia 1889 roku. Musiała być to ważna data, gdyż Maria zaznaczyła ją w swym pamiętniku. Kazała też wygrawerować ją na złotej, ofiarowanej Rudolfowi, papierośnicy obok słów: Dank dem Schicksal (Dzięki losowi). Co to znaczy? Co się tego dnia wydarzyło? Możemy jedynie snuć przypuszczenia. Niektórzy „mayerlingolodzy” twierdzą, że dopiero w tym dniu doszło do faktycznego „skonsumowania” związku. To chyba jednak mało prawdopodobne, bo nawet jak na tamte czasy byłoby to zbyt wolne tempo. Zbyt wolne dla doświad­ czonego w tych sprawach arcyksięcia Rudolfa, a także dla namiętnej, mającej domieszkę krwi greckiej w żyłach i bardzo zakochanej panienki, która już poznała uroki miłości. Może więc bliżsi są prawdy ci, którzy uważają, że w dniu tym Yetsera przekonała się ostatecznie o tym, że jest w ciąży?

Może też właśnie dlatego zachowała się tak hardo i nie­ grzecznie wobec żony arcyksięcia, Stefanii? Rzecz miała miejsce 27 stycznia, na publicznym balu, wydanym przez ambasadę niemiecką z okazji urodzin cesarza Niemiec. Był na nim sam cesarz, był też arcyksiążę Rudolf wraz z małżonką. Zaproszono również panią Vetserę z córką. Etykieta dworska wymagała od wszystkich, również więc od Vetsery, aby złożyła żonie następcy tronu odpowiedni, dwor­ ski ukłon. To musiało być ciężkie przeżycie dla młodej, niedoświadczonej i bardzo emocjonalnie reagującej dziew­ czyny. Gdy więc przyszła jej kolej, nie tylko nie złożyła hołdu, ale wręcz przeciwnie - stała wyprostowana, z pod­ niesioną głową i hardo patrzyła w oczy swej rywalki. Co nią wówczas kierowało? Chęć upokorzenia oficjalnej, ale nieko­ chanej żony Rudolfa? Młodzieńcza fanfaronada? A może chodziło o coś więcej? Może Maria, zbrojna w jakieś nie­ znane nam obietnice Rudolfa, czuła się stroną zwycięską w tym pojedynku? Zwłaszcza jeśli niedawno upewniła się, że nosi w sobie dziecko następcy tronu! Pewnie na zawsze pozostanie to już tajemnicą, którą, jak wiele innych, zabrała ze sobą do grobu. W każdym razie skłoniła się dopiero wówczas, gdy matka szarpnęła ją silnie za rękę. Opowiedzmy obecnie o ostatnich dniach życia kochanków. To był bardzo intensywny, jeśli chodzi o wydarzenia, okres w ich życiu, zwłaszcza w życiu Rudolfa. Niestety, nasza wiedza o tym, co działo się w tych dniach z panną Vetserą, jest o wiele skromniejsza. 26 stycznia rano odbyła się, nie planowana i podobno bardzo burzliwa rozmowa ojca z synem. Dlaczego Fran­ ciszek Józef tak nagle poprosił syna do swego gabinetu, o czym rozmawiali? Znów jesteśmy zdani jedynie na domysły. Idą one zresztą jakby w dwóch kierunkach:

206

Romuald Romański

--------------------------- ■ » ! ! > > ■ ■

■

Samobójstwo z miłości

207

------------------------- ----------

prywatnym - podobno Franciszek Józef dowiedział się właś­ nie o staraniach Rudolfa o rozwód, o czym papież poinformo­ wał cesarza, i politycznym - podobno (znów tylko podobno) Franciszek Józef otrzymał właśnie wówczas list od Wilhelma II, w którym cesarz Niemiec, bardzo krytycznie oceniając stan armii austro-węgierskiej, a zwłaszcza piechoty, której głów­ nym inspektorem był Rudolf, prosił Franciszka Józefa, aby na to stanowisko mianował kogoś innego, dysponującego większą wiedzą i doświadczeniem niż jego własny syn. Czy taka sugestia, wyrażona pod adresem władcy niezależ­ nego mocarstwa była możliwa? Tak. W trakcie ostatniej wizyty cesarz Niemiec, po zapoznaniu się ze stanem fak­ tycznym armii sojusznika, mógł ocenić go nader krytycznie, gdyż armia Austro-Węgier na pewno pod wieloma względami nie prezentowała się korzystnie. Mógł więc też teoretycznie próbować wywrzeć na Franciszka Józefa presję w kwestii zmiany obsady personalnej. W sojuszu obu mocarstw coraz wyraźniej prym wiodły Niemcy, a ich władca, mimo oficjal­ nie prezentowanego szacunku do Franciszka Józefa, czuł się upoważniony do pouczania swego dostojnego partnera. Równie prawdopodobny był zresztą prywatny temat roz­ mowy. Małżeństwo Rudolfa ze Stefanią, córką króla Belgii, układało się, jak już wiemy, źle. Prawdę mówiąc, małżonków wszystko dzieliło, a nic nie łączyło i Rudolf pragnął się z tego związku wyzwolić. Czy te plany mogły mieć związek z osobą Marii Vetsery? Mogły, oczywiście, ale osobiście jestem przekonany, że nie miały. Będzie jeszcze okazja powrócić do tej kwestii, a kon­ kretnie do planów Rudolfa i roli, jaką mogła w nich odgrywać Vetsera. Istnieją też dwie różne wersje zakończenia tej rozmowy i jej wpływu na wzajemne stosunki ojca z synem, które

ponoć od pewnego czasu nie były najlepsze. Otóż według jednej z nich rozmowa miała bardzo burzliwy przebieg i za­ kończyła się stwierdzeniem cesarza: „Jesteś niegodny zostać moim następcą”. Tak przynajmniej twierdziła pokojówka żony Rudolfa. Od niej też pochodziła informacja, że Rudolf wyszedł z gabinetu ojca bardzo wzburzony. Trochę to wszystko dziwne i raczej mało wiarygodne. Rozmowa, jak pamiętamy, odbywała się bez świadków, wy­ nikałoby więc z tego, że to jakże ważne i brzemienne w sku­ tki zdanie Franciszek Józef wypowiedział na pożegnanie syna, stojąc zapewne w otwartych drzwiach gabinetu i nie zwracając uwagi na kręcącą się w pobliżu pokojówkę. To mało prawdopodobne, zważywszy, jak bardzo skrupulatny był Franciszek Józef, który nigdy nie popełniał podobnych niedyskrecji. Powstaje też pytanie, co robiła w pobliżu jego gabinetu pokojówka żony następcy tronu? Może więc wersja ta powstała z inicjatywy „belgijskiej chłopki”, jak nazywała w prywatnych rozmowach żonę Rudolfa Maria Vetsera? Według innych świadków, przebieg rozmowy wcale nie był konfliktowy i raczej zakończyła się ona przyjaźnie. Ta wersja jest lepiej udokumentowana, a za jej prawdziwością przemawia choćby zachowanie obu panów na wspomnianym już balu w ambasadzie pruskiej, kiedy to pożegnali się ser­ decznym uściskiem dłoni, a Rudolf został zaproszony na uroczysty, rodzinny obiad u ojca w dniu 29 stycznia. Nawia­ sem mówiąc natychmiast po balu w ambasadzie Rudolf udał się do swojej wieloletniej przyjaciółki Mizi Caspar i przeby­ wał u niej aż do trzeciej w nocy, pijąc szampana. Treść ich rozmowy pozostała tajemnicą, ale chyba nie była ona zbyt ważna. Następny dzień, tj. 28 stycznia 1889 roku, w godzinach przedpołudniowych arcyksiążę zaplanował wyjazd do myś-

208

---------------

Romuald Romański

■ < M » »

Samobójstwo z miłości

209

------- --------

liwskiego zameczku Mayerling. Oficjalnym powodem wyjaz­ du było polowanie na bażanty, na które Rudolf zaprosił dwóch przyjaciół - hrabiego Józefa Hoyosa i księcia Filipa Coburga. Czy planowany był również przyjazd do Mayerlingu Marii Vetsery? Powszechnie uważa się, że tak. Ponieważ jednak w tej historii wiele faktów jest niepewnych i niejas­ nych, również i ta kwestia budzi więc poważne wątpliwości, zwłaszcza w świetle relacji polskiego malarza Tadeusza Ajdukiewicza, którą znamy ze wspomnień innego malarza, Wojciecha Kossaka. Ajdukiewicz był modnym wówczas, również w sferach dworskich, malarzem i Rudolf zlecił mu namalowanie swego portretu. 28 stycznia w godzinach wczesnoporannych (a więc przed wyjazdem do Mayerlingu) odbywała się ostatnia sesja, do której arcyksiążę pozował w paradnym mundurze, „przy orderach” itp. To ważne, gdyż Rudolf zawsze przychodził do pracowni malarza w zwykłym, generalskim mundurze, a następnie przebierał się w garderobie. W trakcie sesji zjawił się w pracowni dworski Hofkurier i wręczył Rudolfowi jakiś list. Po przeczytaniu go arcyksiążę, bardzo zdenerwowany, przeprosił Ajdukiewicza, umówił się z nim na dzień następny, a potem przebrał się w swą bluzę generalską i wyszedł. Następnego dnia Ajdukiewicz, nie mogąc doczekać się dostojnego modela, ubrał w mundur manekin, aby domalować ordery. Wówczas przypadkowo znalazł w jego kieszeni list od hr. Larisch, która komuniko­ wała Rudolfowi, że o godz. 12.00 w południe będzie wraz z Vetserą przed sklepem Rodecka na Kohlmarkcie. Maria będzie czekała w karecie i prosi, aby arcyksiążę przysłał jej Bratfischa, z którym pojedzie do Mayerlingu. Wynika z tego, że przyjazd Vetsery do myśliwskiego zameczku nie był pla­ nowany i wynikł z nagłej inicjatywy panny Marii.

Przed wyjazdem następca tronu powiedział do jednego ze swych służących: „Oczekuj mnie jutro po południu. Będę z powrotem około 5.00, gdyż mam jeść obiad z Jego Cesarską Mością”. To, moim zdaniem, bardzo ważna informacja, gdyż przeczy szeroko kolportowanym plotkom, że arcyksiążę od dawna już planował samobójstwo (tak twierdziła m.in. Mizi Caspar) i że to, co wydarzyło się w Mayerlingu, było z góry zaplanowaną akcją. Z Hofburga Rudolf wyjechał sam, dworskim fiakrem i do­ jechał nim do Rother Siadł, gdzie odprawił woźnicę i dalej poszedł pieszo, aby po chwili spotkać fiakra należącego do Bratfischa, zaufanego woźnicy, który zawsze woził go na wszelkie tajemne eskapady. Czekała w nim Maria Vetsera. Jaką drogą tam się dostała? Oddajmy głos hrabinie Larisch, a raczej szefowi policji baronowi Kraussowi, który wszelkie informacje o tragedii (niestety, miał ich niewiele) odnotowy­ wał w swym prywatnym archiwum. Prawdopodobnie nikt o nim nie wiedział i dlatego dotrwało ono, choć nie bez przeszkód, do naszych czasów. Otóż 28 stycznia o godz. 12.00 w południe do szefa policji zgłosiła się pani Larisch i oświadczyła, że około 10.00 rano pojechała wynajętym powozem po swą przyjaciółkę, Marię Vetserę, aby zabrać ją do sklepu galanteryjnego, gdzie Vetsera zamierzała zapłacić za nabytą wcześniej złotą papiero­ śnicę (tę samą, którą, jak pamiętamy, ofiarowała na pamiątkę tajemniczego wydarzenia z 13 stycznia swemu kochankowi). Obie panie pojechały razem do sklepu firmy Rodeck, ale do środka weszła sama hrabina, gdyż Vetsera oświadczyła, że jest jej niezręcznie płacić za papierośnicę i poprosiła starszą przyjaciółkę, aby zrobiła to za nią, a sama została w powozie. Jakież było jednak zdziwienie hrabiny, gdy po­ słany po pannę Marię subiekt (hrabina chciała ponoć pokazać

210

Romuald Romański

--------------------

■ » > ! » ■ ■

Samobójstwo z miłości

211

-------------------------

jej coś ciekawego, co odkryła w sklepie) oświadczył, że w dorożce, oprócz woźnicy, nie ma nikogo. Zapytany o to, co się wydarzyło, woźnica oświadczył, że w pewnym momencie do jego powozu podjechał nieznany mu fiakier. Zatrzymał się, a wówczas siedząca wewnątrz przyjaciółka pani hrabiny przesiadła się do niego i odjechała. Woźnica nie umiał powiedzieć nic więcej, gdyż jego pasażer­ ka nie zostawiła żadnej ustnej wiadomości. Zaniepokojona hrabina przeszukała powóz i znalazła w nim karteczkę, na której Maria Vetsera napisała, że zamierza odebrać sobie życie. Tą groźbą pani Larisch ponoć akurat niezbyt się przejęła, gdyż, jak poinformowała szefa policji, na podstawie pewnych obserwacji podejrzewa, że w ucieczkę zamieszany jest na­ stępca tronu, a wszystko odbyło się za zgodą panny Vetsery. Uważała jednak za swój obowiązek poinformować o wszyst­ kim policję, gdyż zabierając młodą pannę na przejażdżkę po mieście, przyjęła na siebie odpowiedzialność za nią. W wersji hrabiny sytuacja wyglądała więc tak, że całą intrygę zaplanowali wspólnie Rudolf z kochanką, a ona po­ służyła jedynie za nieświadome narzędzie realizacji tych planów. Zauważmy wszakże, jak bardzo ta relacja pod tym akurat względem różni się od tej, którą już znamy z listu odkrytego przez Ajdukiewicza. Wynikało z niego przecież, że „zniknięcie” Vetsery zostało zaaranżowane przez obie panie (aczkolwiek inicjatywa należała oczywiście do Vetsery), a wyjazd do sklepu był jedynie pretekstem. O tym baron Krauss w tym momencie nie miał oczywiście pojęcia, ale nie miał też żadnych wątpliwości, że hrabina Larisch słusznie wiąże zniknięcie swej przyjaciółki z osobą następcy tronu. Wprawdzie policja nie miała wstępu do po­ mieszczeń dworskich i nie powinna interesować się życiem

członków panującego rodu nie oznaczało to jednak, że tego nie robiła. Zwłaszcza Rudolf znajdował się, przede wszystkim ze względu na własne bezpieczeństwo, pod stałą policyjną opieką. Oczywiście, bardzo dyskretną. W tym zresztą przypadku szef policji i jego podwładni musieliby być ślepi i głusi, żeby nie wiedzieć tego, o czym wiedział cały Wiedeń, a więc o romansie następcy tronu z panną Vetserą. Von Krauss był więc o wszystkim szcze­ gółowo poinformowany, również o planowanym wyjeździe Rudolfa do Mayerlingu. Nie mógł jednak spełnić prośby swej rozmówczyni i sprawdzić, co dzieje się z jej przy­ jaciółką i ewentualnie zapobiec nieszczęściu, gdyż, jak wspominałem, ani on, ani jego podwładni nie mieli wstępu na tereny dworskie. A swoją drogą, hrabina, mówiąc, że jest zaniepokojona o los Marii, była niewątpliwie szczera. Co więc mogło spo­ wodować jej niepokój? Jeśli prawdą jest, że uczestniczyła w zaplanowaniu intrygi, to powodem nie mogło być samo zniknięcie Marii. O co więc chodziło? Wiemy już, w jaki sposób Maria Vetsera znalazła się w Fiakrze Bratfischa, do którego następnie wsiadł arcyksiążę. Resztę drogi kochankowie odbyli już razem. Biorąc pod uwagę odległość Mayerlingu od Wiednia, a także fakt. że droga była śliska, zaśnieżona i oblodzona, na miejsce doje­ chali zapewne dopiero wieczorem. Byli w zameczku sami (oczywiście, nie licząc służby). Jak spędzili resztę dnia i noc? Co działo się za zamkniętymi drzwiami arcyksiążęcej sypial­ ni? Czy była to noc romantycznych i namiętnych uniesień pary kochanków? Być może, choć istnieją podejrzenia, które każą w to wątpić. Rano, 29 stycznia, do zameczku przyjechali Hoyos i Coburg. Arcyksiążę zjadł z nimi śniadanie. Podobno był nawet

2 12

Romuald Romański

------------------------- ■ > • # § > 1

Samobójstwo z miłości

213

------------------------------------------

w niezłym humorze, ale na polowanie nie poszedł. Wymówił się katarem, bólem głowy i przeziębieniem. Z tego powodu nie pojechał również do Wiednia na familijny obiad u cesa­ rza, prosząc księcia Coburga, który również miał w nim uczestniczyć, aby go usprawiedliwił przed ojcem. Po polowaniu, w trakcie którego padło kilka bażantów, Coburg pojechał do Wiednia, a Hoyos i Rudolf zjedli razem obiad. Hoyos twierdzi, że arcyksiążę nie zdradzał najmniej­ szych oznak zdenerwowania. Wręcz przeciwnie, podobno był w doskonałym nastroju, jednakże z powodu niedyspozycji odszedł bardzo wcześnie do swoich pokojów. Pozbawiony towarzystwa Hoyos udał się do pawilonu przylegającego do zamku, w którym przygotowane były pokoje dla gości. To niewątpliwie istotne szczegóły, najistotniejsze w relacji Hoyosa jest jednak twierdzenie, że nie miał wówczas naj­ mniejszego pojęcia o obecności kobiety w zamku. Czy było to możliwe? Teoretycznie tak. Zamek Mayerling jest wystar­ czająco duży, aby ukryć w nim obecność jednej osoby. Moż­ liwe więc, że wszystko odbyło się tak, jak to opisał Hoyos. A jednak ta relacja budzi moje wątpliwości. Przede wszystkim stan zdrowia arcyksięcia. Ani Ajdukiewicz, któremu Rudolf pozował tuż przed wyjazdem, ani też służący, z którym z kolei arcyksiążę rozmawiał w Hofburgu i któremu tuż przed wyjazdem wydawał stosowne dyspozycje, ani słowem nie wspominają o tym, aby skarżył się on na katar, ból głowy czy cokolwiek innego. Nie zauważyli też u niego żadnych oznak choroby, a przeziębienie, zwłaszcza katar, trudno ukryć. Może więc choroba „dopadła” arcy­ księcia dopiero rano, 29 stycznia? To oczywiście możliwe. Ale jeśli tak, to jego samopoczucie nie mogło być jeszcze aż tak złe, aby z tego powodu rezygnować z obiadu u ojca, zwłaszcza tak ważnego. Wszystkie osoby, wypowiadające

się na temat Rudolfa, podkreślają jego obowiązkowość i su­ mienność, a jeśli takim był - a nie mamy powodów, by w to wątpić - to powinien był jednak pojechać do Hofburga. Zwłaszcza że doprawdy nie mogło być z nim aż tak źle jeśli w czasie obiadu rozmawiał wesoło i interesująco z Hoyosem. Wątpliwość druga wiąże się z osobą Marii. Hoyos i Co­ burg (który po obiedzie u cesarza powrócił do Mayerlingu) jej nie widzieli, co w takim razie robiła przez cały dzień 29 stycznia? Nie wychodziła w ogóle z pokoju? Dlaczego arcy­ książę tak bardzo ukrywał jej obecność? Przecież ich związek nie był dla nikogo w Wiedniu tajemnicą! A jeśli rzeczywiście mieli zamiar wspólnie z nią „umrzeć z miłości”, taka kon­ spiracja wydaje się już zupełnie zbędna. Dodatkowo całą sprawę gmatwa króciutki list, który ponoć Maria napisała przed śmiercią do matki (piszę „ponoć”, gdyż nie zachował się oryginał, a znane są jedynie odpisy). Oto jego treść: „Kochana Mamo. Umieram z Rudolfem. Kochamy się z całego serca. Przebacz nam i bądź zdrowa. Twoja nie­ szczęśliwa Mary. PS Bratfisch dzisiaj cudownie gwizdał”. List ten, nawet po dość pobieżnej analizie, sprawia dziwne wrażenie, w każdym razie nie do końca potwierdza teorię o wspólnym samobójstwie, ale tym zajmiemy się później. Na razie jednak chciałem zwrócić przede wszystkim uwagę na postscriptum, gdyż nie daje mi spokoju ten gwiżdżący Bratfisch. Gdzież on tak „cudownie gwizdał”? A przede wszystkim - kiedy? Jeśli dwoje romantycznych kochanków, nie widzących dla siebie przyszłości, postanawia wspólnie odejść z tego świata, to zazwyczaj chcą w tych ostatnich chwilach być sami. Jeśli mają ochotę na muzykę, to zapewne innego rodzaju niż gwizdanie woźnicy. Bardzo łatwo mogę sobie wyobrazić ich przytulonych do siebie, stojących przy

214

Romuald Romański

Samobójstwo z miłości

215

--------------- ------------------------------------------------

oknie, wpatrzonych w ośnieżone wzgórza otaczające Mayerling i słuchających modnego ongi szlagieru „Ta ostatnia niedziela” (podobno wielu zawiedzionych kochanków ode­ brało sobie życie słuchając tej piosenki, ale nie jestem pe­ wien, czy istniała ona już wówczas, gdy rozgrywał się nasz dramat). Jest jednakże dla mnie oczywiste, że - pod żadnym pozorem - nie zapraszaliby do towarzystwa woźnicy fiakra, choćby nie wiem jak zaufanego i łubianego. Bratfisch po prostu zupełnie mi do tej sceny nie pasuje! A jeśli w ten ostatni wieczór kochankowie nie chcieli być tak bardzo sami, to już prędzej widziałbym ich wesoło spę­ dzających czas przy szampanie, wspólnie z Hoyoscm i Coburgiem, aby pozostawić po sobie wspomnienie ludzi nie­ frasobliwych, idących na śmierć z uśmiechem, świadomych, co ma się zdarzyć i akceptujących to. Przepraszam, być może zbytnio poniosła mnie fantazja, a w dodatku zasugerowałem się chyba sceną samobójstwa Petroniusza i Eunice, ale tak to chyba mogło się odbyć. Hoyos jednakże twierdzi, że odszedł do swego pokoju w pa­ wilonie i z konieczności trzeba mu wierzyć. A jednak ten gwiżdżący woźnica i zamknięta, schowana w „mysią dziurę” Vetsera niepokoją. Któż ukrywa kochankę w takiej chwili i po co? Komu to było potrzebne? Jeśli ma się zamiar umrzeć, to chyba nie dba się o coś tak w tym momencie nieważnego jak opinia publiczna? Nie dba się już o pozory, nie obawia skandalu, zwłaszcza gdy ma się świadomość, że wystarcza­ jącym skandalem będzie wspólna śmierć... Cóż więc naprawdę zdarzyło się w Mayerlingu w tę ostat­ nią noc? Czy była to noc romantycznych i namiętnych unie­ sień pary kochanków? A może była to noc pijackiej, or­ dynarnej orgii z tragicznym zakończeniem? Lub też noc kłótni i wymówek zawiedzionej w swych uczuciach Marii

(plotka głosiła, że Rudolf był już w tym czasie znudzony panną Vetserą i zainteresował się piękną córką leśniczego z Mayerlingu)? Czy też może właśnie tam, w tym momencie, rozstrzygnął się „amerykański pojedynek”, przegrany przez Rudolfa? Może wreszcie była to dramatyczna noc, pełna bólu i przerażenia z powodu nieudanego zabiegu przerwania ciąży i spowodowanej nim nieuchronnej śmierci Marii? Póź­ niej rozpatrzymy wszystkie te wersje, na razie jednak rela­ cjonujmy dalej to, co przekazali Hoyos i Coburg. Rano, 30 stycznia około godz. 7.00, arcyksiążę obudził swego kamerdynera Loschka, polecił mu podać śniadanie i wydał dyspozycje co do mającego odbyć się w tym dniu polowania. O 7.30 Loschek zapukał do drzwi sypialni arcyksięcia, ale nie otrzymał odpowiedzi. Pukał później kilka­ krotnie, również bez rezultatu. Czekał jednak cierpliwie, sądząc, że arcyksiążę po prostu znów zasnął. O ósmej pod drzwiami sypialni pojawili się Hoyos i Co­ burg, którzy kazali kamerdynerowi wyważyć drzwi. To, co zobaczyli, wprawiło ich w przerażenie i osłupienie. Syn i następca tronu cesarza Austro-Węgier Franciszka Józefa I leżał na łóżku, w samej koszuli, z głową opartą o nocny stolik i śladami krwi na ustach. W pokoju znajdowały się również zwłoki Marii Vetsery. Zszokowany kamerdyner krzy­ knął ponoć: „Jezus Maria, arcyksiążę otruł się strychniną!”. Dlaczego akurat strychniną? No, bo Loschek słyszał kiedyś, że przy zatruciu tą trucizną pojawia się krew na ustach. Hoyos i Coburg nie weszli do sypialni. Tak zdecydowanie oświadczył w swym memorandum Hoyos. Nakazali kamerdy­ nerowi zamknąć drzwi, a hrabia Hoyos natychmiast popędził do Wiednia, aby powiadomić rodzinę cesarską o śmierci syna. Wydaje się, że w tym punkcie swej relacji pan Hoyos wyraźnie rozminął się z prawdą, a raczej że zabrakło

Romuald Romański

216

-------------------------- ■

»

»

»

■

----------------------------------------

wyobraźni ówczesnemu premierowi Austrii, p. Taaffe, bo wiele zdaje się wskazywać, że to on podyktował Hoyosowi treść memorandum. Przecież tak to się po prostu nie mogło odbyć. Spróbujmy wyobrazić sobie tę scenę: zaniepokojeni niepojawianiem się arcyksięcia i ciszą panującą za drzwiami przyjaciele każą wyważyć drzwi. Stają w progu i widzą przerażającą scenę. I co? I nic? Każą po prostu zamknąć drzwi? Przecież to nielogiczne, a nawet nieludzkie. Przecież arcyksiążę mógł być tylko ranny lub poważnie chory (jeśli krew na ustach skojarzyła się kamerdynerowi z objawami zatrucia strychniną, to widocznie nie było widać innych obrażeń). Taki tok rozumowania potwierdza zresztą sam Hoyos w swym memorandum, gdyż stwierdza w nim, że dopiero po jego odjeździe stwierdzono ponoć, iż głowa arcyksięcia jest strzaskana przez kulę, a na stoliku, obok ręki, leży rewolwer. Konkludując, opisany przez Hoyosa przebieg wydarzeń budzi poważne wątpliwości. I jeszcze ta intrygująca obecność Marii, a raczej jej zwłok. Ponoć nic nie wiedzieli o jej obecności w Mayerlingu, więc widok jej zwłok powinien ich zaskoczyć. Powinni być tym faktem zdumieni i tym bardziej starać się wszystko dokładnie sprawdzić, aby następnie złożyć cesarzowi dokładną relację. Pytań jest mnóstwo, odpowiedzi brak. Bo trudno za takową uznać, że Hoyosem kierowała chęć jak najszybszego powia­ domienia cesarza o śmierci syna (powtarzam: skąd ta pew­ ność, że Rudolf nie żyje?!). Po co ten pośpiech? Panujące w Austrii zwyczaje były diametralnie inne, niż np. w orien­ talnych despotiach, w których za minutowe opóźnienie można było, w zależności od nastroju władcy, nawet stracić głowę. Tu pewnie nikt by nie miał pretensji, gdyby Hoyos do Hofburga przybył kilka minut później, ale za to dokładnie mógł

Samobójstwo z miłości

217

M M M i i

zdać relację z tego, co się wydarzyło. A tak, nie tylko nie spróbował udzielić synowi cesarza pomocy, ale w dodatku wprowadził swego władcę w błąd, sugerując mu, że Rudolf został otruty (w domyśle: przez kochankę) strychniną. Nic więc dziwnego, że cesarz był następnie ogromnie ponoć zdumiony, gdy dowiedział się od nadwornego lekarza, dr. Widerhofera (który udał się do Mayerlingu 30 stycznia po południu), że jego syn zginął od kuli. Przyznam, że gdybym był na jego miejscu, miałbym ogromne pretensje do człowieka, który w tak ważnej sprawie wprowadził mnie w błąd. Przy czym „pretensje”, to najłagodniejsze słowo, jakie przychodzi mi w tej chwili na myśl. Oczywiście, jeśli winnym zamieszania był rzeczywiście Hoyos. Być może ta relacja miała też pewien wpływ na politykę dezinformacji, zastosowaną przez dwór i władze państwa wobec prasy. „Wiener Zeitung” w specjalnym, wieczornym wydaniu poinformowała bowiem swych czytelników, że na­ stępca tronu zmarł w Mayerlingu na... udar serca! Przyczyn podania takiej wersji śmierci Rudolfa możemy się oczywiście tylko domyślać. Trudno bowiem tak po prostu oznajmić poddanym, że syn cesarza, przyszły władca imperium, popeł­ nił samobójstwo. Taka wiadomość zawsze rodzi mnóstwo nieprzyjemnych domysłów, spekulacji i podejrzeń. 1 zwykle ma poważne reperkusje polityczne. Nie zapominajmy też, że Austria była państwem bardzo katolickim, a przecież Kościół katolicki samobójstwo uważa za grzech śmiertelny, a samobójcy odmawia prawa do koś­ cielnego pogrzebu. To wszystko prawda, ale czyż można było zakładać, że taka wersja się utrzyma? Chyba, że się rzeczywiście wierzy, że przyczyną śmierci następcy tronu było otrucie, wówczas można mieć nadzieję, że samobójstwo pozostanie ściśle strzeżonym sekretem. To, że ktoś został otruty, nie rzuca się przecież w oczy, a na lojalność członków

218 ------------------------------ —

Romuald Romański

Samobójstwo z miłości ---------------------- —

219

------------------------

komisji lekarskiej i na utrzymanie w tajemnicy wyników sekcji władze mogły liczyć. Zupełnie jednak inaczej rzecz wygląda, gdy samobójca ma głowę roztrzaskaną kulą. Tego już dziennikarze nie mogliby przeoczyć. O ile prasie krajowej można byłoby jeszcze założyć kaga­ niec (rząd zresztą robił to dość skutecznie), to zagranicznej - na pewno nie. A Austro-Węgry nie były przecież wyspą na oceanie. Dałoby się więc może jakoś przemilczeć śmierć Vetsery, ale lansowanie oficjalnej tezy o naturalnej śmierci Rudolfa w sytuacji, gdy arcyksiążę miał strzaskaną głowę, grzeszyłoby jeśli nie głupotą, to na pewno brakiem wyobra­ źni, chociażby dlatego, że zwłoki tak ważnej osoby powinny być wystawione na widok publiczny. Wszystko wskazuje na to, że po początkowym oszołomie­ niu ktoś widocznie poszedł po rozum do głowy (to czasami bardzo długa i trudna droga) i 2 lutego czytelnicy zostali zaskoczeni kolejnym komunikatem, z którego wynikało, że arcyksiążę Rudolf popełnił samobójstwo, spowodowane „przystępem obłędu umysłowego"! Na zmianę polityki in­ formacyjnej dworu miały niewątpliwie wypływ dwie okolicz­ ności: poznanie przyczyny śmierci Rudolfa (kula, a nie truciz­ na) oraz stanowisko papieża, który dał Franciszkowi Józefowi do zrozumienia, że Kościół, niezależnie od przyczyn śmierci następcy tronu, wyraża zgodę na urządzenie mu oficjalnego, uroczystego, katolickiego pogrzebu. A Maria? O nieszczęsnej Marii dalej ani słowa. Dopóki żył Franciszek Józef I, nazwisko Vetsera nigdy nie pojawiło się w prasie jego imperium. Nigdy też dwór ani rząd Austro-Węgier nie zmieniły stanowiska w sprawie śmierci Rudolfa. Pozostały jednak pytania i wątpliwości. Dotyczyły one przede wszystkim powodu samobójstwa. Nikt z ludzi znających dobrze Rudolfa nie zauważył u niego

choroby psychicznej. Wręcz przeciwnie, uważano go za czło­ wieka inteligentnego, o szerokich horyzontach umysłowych. Pasjonującego się filozofią, historią i polityką, obdarzonego niezaprzeczalnym talentem literackim. Nie był on więc na pewno typem maniakalnego samobójcy. Owszem, mówił czasem, zwłaszcza w ostatnim okresie życia, 0 śmierci. Było to jednak spowodowane nie obłędem, a nader racjonalnymi przyczynami. Po prostu jako inteligentny i am­ bitny młody człowiek bolał nad bezsensem swego życia. Franciszek Józef 1 mocno trzymał w swych rękach władzę 1 nie zamierzał dzielić się nią z nikim. Nawet z własnym synem, któremu powierzał jedynie beznadziejnie nudne funk­ cje reprezentacyjne. Na zły stan psychiczny Rudolfa duży wpływ miała też troska o stan imperium, które miał odziedziczyć. Uważał, słusznie przecież, że wymaga ono głębokich reform, o któ­ rych ojciec nie chciał nawet słyszeć. Niewykluczone też, że arcyksiążę zaangażował się w dzia­ łalność spiskową. Mówiło się nawet, że w niektórych kołach węgierskich powstał plan powierzenia mu korony w pełni niepodległych Węgier. Być może to właśnie było tematem ostatniej, burzliwej rozmowy ojca z synem, która odbyła się 26 stycznia. Cesarz, jak pamiętamy, podobno zakończył ją stwierdzeniem: „Nie zasługujesz na to, aby zostać moim następcą”. Każda z tych przyczyn mogła być prawdziwa, ale na pewno nie był nią obłęd. Pozostał jeszcze jeden powód - wielka, romantyczna miłość do Vetsery. Miłość, której nie mogło ukoronować małżeństwo, bo ani ojciec, ani papież nie udzieliliby zgody na rozwód Rudolfa ze Stefanią. Tylko że i ten motyw budzi wątpliwości. Rudolf nie był typem romantycznego Wertera. Wręcz przeciwnie, znany

220

Romuald Romański

--------------- ■ # » > » —

Samobójstwo z miłości

221

---------------------- ------------

był z zamiłowania do przygód miłosnych, „lekkich, łatwych i przyjemnych”, a już na pewno niezobowiązujących. Wspo­ minaliśmy o pani Klementynie Potockiej i pani Oraczew­ skiej. Z tą ostatnią Rudolf utrzymywał bliskie kontakty na­ wet wówczas, gdy był już oficjalnym narzeczonym swej przyszłej żony, Stefanii. Cesarz polecił więc nakłonić piękną Polkę, aby usunęła się z życia jego syna. Oraczewska oświad­ czyła, że owszem, wyjedzie z imperium, ale... za milion! Odpowiedź Franciszka Józefa 1 była równie zwięzła: Zahlen utul expedieren (zapłacić i wyekspediować). No i rezolutna pani wyjechała do Paryża z czekiem wystawionym na Dom Rotszyldów. Tajemnicą poliszynela było i to, że w czasie, gdy już rozpoczął romans z Vetserą, Rudolf nadal odwiedzał pałacyk jeszcze jednej Polki - hrabiny Rzewuskiej, często „łącząc kolację ze śniadaniem”. O plotce związanej z piękną córką leśniczego z Mayerlingu już wspominałem. Czyż zatem człowiek tego pokroju byłby gotów zabić kochankę i popełnić samobójstwo tylko dlatego, że nie może się z nią połączyć dozgonnym węzłem małżeństwa? Już łatwiej uwierzyć, że to pełna temperamentu Vetsera (płynęła w niej krew węgierska i grecka) zabiła i niewiernego kochan­ ka, i siebie. Jeśli więc miałbym uwierzyć w samobójstwo, to musiałby to być akt autodestrukcji albo z powodów politycznych (zdra­ dził najpierw swego ojca, a potem Węgrów, gdyż ostatecznie nie stanął na ich czele), albo z powodu nieudanej aborcji, która spowodowała śmierć Vetsery. Stosowano wówczas metodę polegającą na wprowadzeniu do macicy cewnika (kateteru), który należało usunąć po upływie doby. Była to bardzo niebezpieczna metoda, dość często powodująca prze­ bicie ścianki macicy i krwotok. Jeśli rzeczywiście przydarzyło

się to nieszczęsnej Marii w czasie pobytu w Mayerlingu, to Rudolf był bezsilny. Najbliższy szpital znajdował się w od­ ległości 16,5 kilometra. Jazda karetą bo oblodzonych drogach, z ciężko krwawiącą kobietą, wymagałaby co najmniej 4 go­ dzin, a tego dziewczyna po prostu by nie przeżyła. Możemy więc wyobrazić sobie taką scenę. Bezradny Ru­ dolf siedzi przy łóżku wykrwawiającej się na śmierć kobiety. Słucha Bratficha umilającego gwizdaniem ostatnie chwile umierającej dziewczyny (na taki udział zaprzyjaźnionego dorożkarza mogę się zgodzić bez oporów) i zastanawia się, co począć dalej. Co przemawia za wersją o nieudanej aborcji? Przede wszy­ stkim plotka, że przed wyjazdem kochanków do Mayerlingu w apartamencie hrabiny pojawiła się dworska akuszerka, Theresia Miller (Larisch czasem nazywa ją „kochaną starą damą” ). Informacja ta wyszła od wnuka p. Miller, któremu babka opowiedziała ponoć, że 27 stycznia omawiała z p. Larisch sytuację Vetsery, która była już ponoć w 12 tygodniu ciąży. Wprawdzie wnuk p. Miller nie stwierdził, że babka powiedziała mu wprost, iż dokonała przerwania tej ciąży, taki domysł nie jest chyba bezzasadny. Ponadto warto w tym miejscu przypomnieć treść listu do matki, którego autorstwo przypisuje się Marii. Czyż nie wygląda on raczej na list umierającej kobiety niż potencjalnej samobójczyni? Samobójcy lubią zostawiać po sobie listy, to prawda. Prze­ ważnie są one dość długie i raczej szczegółowe. Ich autorzy starają się zwykle wytłumaczyć przyczyny swojego rozpacz­ liwego kroku, wyjaśniają, dlaczego życie straciło dla nich sens, czasem rozprawiają się z tymi, którzy ich do samobój­ stwa popchnęli, pozostawiają rady dla przyjaciół itp., itd. W liście Marii nie ma nic z tych rzeczy, bo trudno przecież takie znaczenie przypisać zdaniu „Bardzo się kochamy”.

222 ------------------- ■

Romuald Romański

» m

> —

Samobójstwo z miłości

223

-----------------------------------------------

Czy miłość może być powodem samobójstwa? 1 tak, i nie. Miłość zazwyczaj nadaje sens życiu zakochanych, a przy­ czyną tragedii staje się wówczas, gdy kochankowie nie po­ trafią żyć bez siebie, a ze sobą - z różnych powodów - nie mogą. Może się wydawać, że miłość Marii i Rudolfa była takim właśnie przypadkiem. Otóż niezupełnie. To prawda, że Rudolf nie mógł być równocześnie mężem Vetsery i Habs­ burgiem, następcą tronu. Ale mógł poślubić ukochaną, wy­ rzekając się obu tych tytułów, a miał ich podobno serdecznie dość. Po rozstaniu z rodziną, tytułem i stanowiskiem mógł, już jako zwykły, prywatny człowiek, wyjechać z ukochaną z Austrii, wziąć rozwód cywilny w jednym z krajów, w któ­ rych było to możliwe (względy religijne raczej go nie po­ wstrzymywały, gdyż Rudolf do osób głęboko wierzących nie należał). Mógł potem ożenić się z Marią i zająć się np. pracą literacką i naukową, do których to zajęć miał i zdolności, i inklinacje. Że taka możliwość istniała, świadczy przykład jego kuzyna, Jana Salwatora, który poszedł tą drogą kilka miesięcy później. Wprawdzie więc w sytuacji obojga kochanków istniały poważne przeszkody natury formalnej, ale można było je przezwyciężyć. Szkopuł jednak w tym, że o ile Maria naj­ prawdopodobniej rzeczywiście była w Rudolfie tak zakocha­ na, jak pisze o tym w swoim liście, o tyle Rudolf chyba nie... Niektóre wypowiedzi Rudolfa, przytaczane przez hrabinę Larisch, zdają się wskazywać, że i ten związek, i ta zako­ chana, narzucająca się mu kochanka zaczęły go już po prostu nużyć i męczyć. To jednak jest mniej istotne, ważniejsze, że logicznie rzecz biorąc, Maria powinna o tym wszystkim napisać, po­ żalić się na okrutny świat, który rzuca im kłody pod nogi, a tego nie zrobiła. Jej list jest niesłychanie lakoniczny, jakby

pisząca go kobieta nie miała już czasu, aby napisać coś więcej, a przecież samobójcy zazwyczaj mają dużo czasu. Nikt i nic im przecież tego czasu nie limituje, nie mają już po co się śpieszyć. Trudno też oprzeć się wrażeniu, że napi­ sała go osoba, która wprawdzie przeżyła w Egipcie „burzę namiętności”, później nie mniej namiętny romans z dużo starszym i bardziej doświadczonym mężczyzną, być może nawet zaszła w ciążę i dokonała nieudanej aborcji, ale tak naprawdę, w głębi duszy, pozostała dzieckiem. Przerażonym zbliżającą się śmiercią, a zarazem po dziecinnemu zachwy­ cającym się takim drobiazgiem, jak piękne trele woźnicy! Jeśli nie mylimy się co do biegu wydarzeń, Rudolfa mu­ siały dręczyć tej nocy wyrzuty sumienia. Zapewne czuł też obawę o własny los. Takiego skandalu, takiej zbrodni nie wybaczono by w arcykatolickiej Austrii nikomu. Nawet na­ stępcy tronu. Napisał więc - podobno - pożegnalne listy do siostry i matki (znalazły się w nich ponoć znamienne słowa: „Umieram niechętnie”, a w liście do żony: „Spokojnie idę ku śmierci, która jedynie może uratować moje dobre imię”), i w kilka godzin po śmierci kochanki chwycił za rewolwer. Czy tak mogło być? Sądzę, że tak. Nie ulega dla mnie wątpliwości, że Rudolf, jadąc do Mayerlingu, nie zamierzał rozstawać się z życiem. Człowiek, który planuje samobój­ stwo, nie zamawia portretu (miał być gotowy na 1 lutego). Nie pisze do swego wydawcy, że jedzie do Mayerlingu, aby mieć czas na dokończenie zamówionego eseju (taki list też się zachował). I wreszcie, nie umawia się na spotkania z róż­ nymi osobami (a konkretnie z Ajdukiewiczem i marszałkiem szlachty galicyjskiej Tarnowskim). Nie oznajmia też swemu służącemu, opuszczając Hofburg: „Oczekuj mnie jutro (tj. 29 stycznia - przyp. autora) po południu. Będę z powrotem około 5.00, gdyż zjem obiad z Jego Cesarską Mością”. Nie,

224

Romuald Romański

Samobójstwo z miłości

225

------------- -----------------------------------------------

tak się nie zachowuje człowiek jadący po śmierć! Jeśli więc Rudolf rzeczywiście popełnił samobójstwo, a wiele jednak na to wskazuje, to przyczyna tego kroku musiała pojawić się nagle, już w Mayerlingu. Mogła nią być właśnie tragiczna śmierć Marii, Choć nie sądzę, aby to był jedyny motyw; raczej spełniła ona rolę swoistego katalizatora, który spowo­ dował, że nagle pojawiła się myśl o śmierci, Rudolf już od pewnego czasu czuł się źle (mam na myśli jego stan psychiczny, a nie zdrowie fizyczne), nie układało się jego pożycie z żoną, dochodziło do spięć z ojcem. Mimo upływu lat, ciągle był jedynie „synem swego ojca”. Rola następcy tronu, którego od władzy i pozycji w świecie dzieli jedno uderzenie (a raczej brak uderzenia) serca ojca, nie jest łatwa. A Franciszek Józef cieszył się znakomitym zdrowiem! Problemów, z którymi borykał się Rudolf, było oczywiście więcej; wspominaliśmy już o nich. Jeśli 29 stycznia doszła do nich jeszcze tragedia osobista, tego mogło już być za wiele. To była kropla, która przelała dzban. Być może sama śmierć Vetsery nie spowodowałaby powzięcia takiej ostatecz­ nej decyzji, ale cały ten splot wcześniejszych wydarzeń i obecnych okoliczności mógł być wystarczająco silnym motywem do tego, aby schwycić za rewolwer i... Czy są jeszcze jakieś inne argumenty przemawiające za słusznością zaproponowanej interpretacji? Tak, zwłaszcza jeden. Mam tu na myśli makabryczny, jakby wymyślony na potrzeby jakiegoś horroru pogrzeb Marii Vetsery. On też o czymś świadczy. Uczestniczyło w nim dwóch urzędników policji: komisarz Habrda i baron Gorup. Wywieźli oni zwłoki nieszczęsnej Vetsery z Mayerlingu w nocy, dorożką. Aby głowa niebosz­ czki nie opadała im na ramiona przywiązano jej do ramion laskę. Gdy mimo to zwłoki nie chciały trzymać się prosto,

obaj policjanci obejmowali je, aby sprawić wrażenie, że wiozą żywą kobietę. Pogoda tej nocy była fatalna. Było zimno, mróz, wiał silny wiatr. Po oblodzonych, bardzo śliskich drogach powóz poruszał się z trudem i bardzo wolno, tak że do klasztoru Heiligenkreuz niezwykły kondukt przybył dopiero po północy. Ziemia na cmentarzu była zmarznięta i grabarze zakończyli pracę dopiero nad ranem. Początkowo zresztą w ogóle nie chcieli podjąć się kopania grobu i zmuszono ich do tego prawie siłą. Potem jeszcze zawierucha utrudniała włożenie trumny do grobu, ponura ceremonia zakończyła się więc dopiero o 10.30 rano. O tym, jak szefostwo austriackiej policji interesowało się tą sprawą, świadczy fakt, że sprawozdania z przebiegu pogrzebu musieli złożyć niezależnie od siebie obaj organizujący go funkcjonariusze, a także nie uczestniczą­ cy w tej „ceremonii” kapitan policji w Baden (w tym dystryk­ cie znajduje się Mayerling), który dla zachowania należytej tajemnicy posunął się do tego, że swój meldunek zaszyfrował. Powstaje pytanie, dlaczego po prostu nie wydano ciała rodzinie? Dlaczego obawiano się zwykłego, chciałoby się rzec - ludzkiego - pogrzebu? Można ostatecznie zrozumieć, że dwór i rząd uporczywie starali się ukryć fakt pobytu Marii Vetsery w Mayerlingu, bo ten fakt dodatkowo obciążał nieszczęsnego Rudolfa, który w tej sytuacji okazywał się nie tylko samobójcą, ale i zabójcą. Wprawdzie było to zachowa­ nie równie nielogiczne jak zachowanie strusia chowającego głowę w piasek, ale politycy czasem zachowują się podobnie. Może więc również rząd, a raczej jego premier też żywili nadzieję, że jakoś w ten sposób przetrwają kryzys? Tymczasem jednak śmierć Vetsery była faktem, któremu zaprzeczyć się nie dało, po cóż więc była ta makabreska?

2 26

------------------- W

Samobójstwo z miłości

Romuald Romański

t l l f

227

----------------------------

Czyżby chciano w ten sposób coś ukryć? Może ślady nie­ udanej aborcji, które rodzina odkryłaby bez trudu? Poświęciłem tu wiele miejsca takiej hipotezie śmierci Vetsery i samobójstwa Rudolfa, gdyż ona wydaje mi się najbar­ dziej przekonująca. Uczciwość kronikarska nakazuje jednakże wspomnieć, że były również i inne domysły, snute przez tzw. opinię publiczną; niektóre z nich znalazły uznanie licz­ nych „mayerlingologów”. Jednym z nich było morderstwo. Teza, że arcyksiążę Rudolf nie popełnił samobójstwa, lecz został zamordowany, pojawiła się dosłownie następnego dnia po jego śmierci i do dziś ma wielu zwolenników. Wątpiących nie przekonały nawet listy, które pozostawił Rudolf, w tym list adresowany do żony. Wspominaliśmy już o nim, przyto­ czmy go teraz w całości, choć oczywiście, nic ma żadnej gwarancji, że jest on autentyczny. „Droga Stefanio! Jesteś wolna ode mnie i zmartwień, jakich Ci przysparzałem. Bądź szczęśliwa na swój sposób... Spokojnie idę ku śmierci, która jedynie może uratować moje dobre imię. Całuję Cię z całego serca, kochający Cię głęboko Rudolf’. List ten budził poważne wątpliwości chociażby dlatego, że nie miał daty. A i motyw samobójstwa podany był na tyle niejasno, że można doń odnieść te same zastrzeżenia, które przedstawiliśmy przy okazji listu Marii. Powróćmy jednak do hipotez morderstwa. Było ich kilka. Sporo zwolenników miała koncepcja, że Rudolfa zamordo­ wali zawiedzeni w swych nadziejach spiskowcy węgierscy. Nie brak było również takich, którzy twierdzili, że arcyksiążę zginął od... ciosu zadanego butelką szampana w pijackiej bójce. Ich zdaniem, w nocy z 29 na 30 stycznia w Mayerlingu odbywała się pijatyka, w której uczestniczyła baronówna Yetsera. Rudolf pił, jak się to wówczas mówiło, „na umór”

i z każdym kieliszkiem stawał się coraz bardziej brutalny w stosunku do swej kochanki. Wreszcie kazał się jej rozebrać, a gdy odmówiła, zaczął zrywać z niej suknię. Tego było za wiele dla uczestniczącego w libacji kuzyna Rudolfa, arcyksięcia Jana Salwatora (to nienowa postać na scenie, bo wspominaliśmy o nim kilkakrotnie; oficjalnie nikt jednak nigdy nie łączył go z tragedią Mayerlingu, mimo że porzucił Austrię bardzo skłócony z cesarzem i całą rodziną). Widząc, co się dzieje, rzucił się na ratunek Marii. Rozwścieczony arcyksiążę uderzył kuzyna w twarz, ten oddał mu butelką i czaszka Rudolfa ciosu tego nie wytrzymała. Hipoteza ta trafiła do przekonania wielu „mayerlingolo­ gów” ze względu na dalsze losy Salwatora. Otóż w kilka miesięcy po tragedii w Mayerlingu porzucił on tytuł arcyksięcia, przyjął nazwisko Johann Orth i opuścił na zawsze Austrię. A jeszcze później zaginął w niewyjaśnionych oko­ licznościach! Co przemawia przeciw tej koncepcji? Moim zdaniem wszystko. Przede wszystkim żadna z osób, które dobrze znały Rudolfa, nie wspomina, aby miał tendencje do podobnie brutalnych i, nazwijmy rzecz po imieniu, chamskich wybryków. Niby więc dlaczego miał się tak zachować w tę feralną noc? Mógł mieć dość Marii, mógł chcieć się jej pozbyć, ale dlaczego w taki sposób? Są też poszlaki, które wskazują, że typowany na zabójcę Salwator miał tzw. żelazne alibi, gdyż najprawdopodobniej nie było go w tym czasie ani w Wiedniu, ani w ogóle w Austrii. Znaleźli się również tacy, którzy twierdzili, że arcyksięcia zabiła oszalała z zazdrości Maria Vetsera, która w czasie snu kochanka wytrzebiła mu brzytwą jądra, a półprzytomny z bó­ lu Rudolf zdążył ją jeszcze przed śmiercią udusić. No cóż, choć podobno na świecie wszystko jest możliwe, tej akurat wersji nie warto komentować.

228

----------—

Romuald Romański

w

M

t »

Samobójstwo z miłości

»

229

----------------------

Warto natomiast przez chwilę zająć się hipotezą, zakłada­ jącą, że książę zginął w... amerykańskim pojedynku. Jej autorzy wprowadzają na scenę jeszcze jedną, nową postać, a mianowicie księcia Adolfa Aursperga. Podobno Rudolf „skrzywdził” jego siostrę Aglaję, powodując, że zaszła w cią­ żę. Już w sierpniu 1888 roku zrozpaczony i rozwścieczony brat zwrócił się do cesarza z prośbą o pozwolenie na hono­ rowe załatwienie tej sprawy. Cesarz nie mógł zezwolić na zwykły pojedynek między swym synem a broniącym honoru swojej siostry ks. Aurspergiem, chciał jednak dać księciu satysfakcję, uzgodniono więc rozwiązanie konfliktu za po­ mocą tzw. amerykańskiego pojedynku. Polega on na tym, że obie skłócone osoby losują, która z nich ma popełnić samo­ bójstwo. W ten oto sposób bez oficjalnego pojedynku - spra­ wiedliwości staje się zadość. W przypadku Rudolfa i Aurs­ perga los okazał się pechowy dla tego pierwszego. To on wyciągnął „los śmierci” i był zobowiązany zastrzelić się najpóźniej do 30 stycznia 1889 roku. Przypomina mi się w tym momencie anegdota, którą po­ zwolę sobie tu opowiedzieć. Otóż za panowania rzymskiego cesarza Klaudiusza doszło do zamieszek między Żydami a Grekami w egipskiej Aleksandrii. Cesarz postanowił spór rozsądzić i wezwał przed swoje oblicze przedstawicieli obu zwaśnionych stron. Problem powstał, gdy delegacje stanęły przed cesarzem. Otóż dla swych ludów cesarz rzymski był bogiem (no, prawie bogiem) i etykieta nakazywała zwykłym śmiertelnikom przed nim klękać. Grecy ten obowiązek speł­ nili ochoczo, ale Żydzi - nie, bo dla Żydów cesarz był tylko człowiekiem, a religia pozwalała im klękać przed Bogiem, a nie przed ludźmi. Powstał więc impas, który przełamał mądry rabin. W stosownej chwili rozrzucił po posadzce kilka monet. Żydzi natychmiast rzucili się na kolana, nisko

pochylili głowy i zaczęli zbierać pieniądze. W ten to sposób kryzys został zażegnany i wszyscy byli zadowoleni. Bóg, bo nie mógł mieć pretensji do swych wyznawców, że klękali; przecież każdemu wolno to zrobić, aby podnieść pieniądze. Cesarz z kolei był zachwycony tak czołobitnym pokłonem swych żydowskich poddanych. Zastanawiam się, czy Franciszek Józef znał tę anegdotę, bo wybieg z amerykańskim pojedynkiem trochę mi ją przy­ pomina. Szkoda tylko, że trzeba tę wersję zdecydowanie odrzucić, nie ma w niej bowiem miejsca na śmierć Vetsery ani na audiencję u cesarza 26 stycznia. Nie tak dawno bo, w 1983 roku, za sprawą cesarzowej Zyty, wdowy po ostatnim cesarzu Austro-Węgier, Karolu, pojawiła się hipoteza, że Rudolf padł ofiarą międzynarodowego spisku, którego inicjatorem był premier Francji, Georges Clemenceau. Spiskowcy (a kierował nimi podobno wysoki oficer Legii Honorowej, Cornelius Herz) namawiali ponoć Rudolfa, aby przy pomocy wiernych mu oddziałów wojskowych dokonał zamachu stanu, odsunął swego ojca od władzy, a następnie zerwał sojusz z Prusami. Wprawdzie następca tronu rzeczywiś­ cie znany był ze swego antypruskiego nastawienia, a jego stosunki z ojcem nie układały się najlepiej, jednak propozycję odrzucił z oburzeniem i zagroził ujawnieniem konspiracji. Dlatego musiał zginąć. Wynajęci przez Herza zawodowi mor­ dercy wdarli się do Mayerlingu za pomocą drabiny. Między nimi a Rudolfem doszło do zaciętej walki, w czasie której arcyksiążę zginął (przedtem stół, którym się bronił, zmiażdżył mu palce). Mordercy zamordowali również przebywającą w są­ siednim pokoju Vetserę. Ciekawe tylko, co w tym czasie robili Hoyos, Coburg, a także Loschek, Bratfisch i reszta służby? Hipotez było znacznie więcej. Choć oczywiście o więk­ szości z nich nie warto nawet wspominać. Winę za ich

2 30

------------—----

Romuald Romański

«

•§ § § » ■

----- -------------

pojawianie się ponosił austriacki rząd, który niezwykle tros­ kliwie zadbał o to, aby nikt nie poznał prawdy. Nie opub­ likowano przecież nawet protokołu z sekcji zwłok. Wszystkie osoby, które zetknęły się z tzw. tragedią Mayerlingu, zmu­ szono do zachowania milczenia. Zniknęły również związane z tą sprawą dokumenty, przechowywane podobno w dużej, skórzanej torbie. Gdy otworzono ją w 1917 roku, już po śmierci Franciszka Józefa I, okazało się, że zawiera ona jedynie stare gazety i niezapisane kartki papieru. W tajem­ niczych okolicznościach spłonęło również prywatne archi­ wum ówczesnego premiera Austrii, hrabiego Edwarda Taaffe. Zniszczono ponoć nawet związane z tą sprawą dokumenty znajdujące się w archiwum watykańskim! Uzasadniając swą decyzję o blokadzie informacji na temat tragedii, jaka rozegrała się w Mayerlingu, cesarz Franciszek Józef powiedział podobno: „Wszystko jest lepsze od prawdy”. Czyż można wyobrazić sobie lepszą puentę?

Generał Zagórski będzie milczał! orderstwo (bo to było morderstwo, mimo że ciała ofiary nigdy nie znaleziono), popełnione w dniu 6 (lub 7) sierpnia 1927 roku w Warszawie na osobie gen. Włodzimie­ rza Ostoi-Zagórskiego, miało charakter polityczny. Jeśli jed­ nak wnikniemy głębiej w jego istotę, zobaczymy, że zarówno bezpośrednimi sprawcami, jak i ich mocodawcami kierowały najbardziej pierwotne i odwieczne namiętności - strach, nienawiść i żądza zemsty. Prezentację tej bulwersującej his­ torii rozpocznijmy od wizyty na dworcu Wileńskim w War­ szawie. Jest 6 sierpnia 1927 roku. Ciepły, letni wieczór, godz. 19.45. Na peron wjeżdża powoli pociąg z Wilna przez Biały­ stok do Warszawy. W oknie jednego z wagonów pojawia się sylwetka mężczyzny w wojskowym mundurze. To kpt. Luc­ jan Miładowski, pracownik Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, a także oficer do specjalnych poruczeń mar­ szałka Józefa Piłsudskiego. Razem z nim w przedziale znaj­ duje się wysoki, szczupły, dobrze zbudowany i przystojny mężczyzna w cywilnym ubraniu. To jego twarz, ozdobiona charakterystycznym, czarnym wąsikiem, znana już wcześniej czytelnikom polskich gazet, już wkrótce znajdzie się ponow­ nie na łamach praktycznie wszystkich gazet i to nie tylko polskich, ale również zagranicznych. To gen. Włodzimierz Ostoja-Zagórski, szef Departamentu Lotnictwa Wojskowego

m

232

--------- ----------

General Zagórski będzie milczał!

Romuald Romański

233

-------------------------

w ostatnim, „przedmajowym” rządzie II RP, a od ponad 14 miesięcy więzień „polskiego Schlisserburga”, czyli więzienia na Antokolu w Wilnie. Obecnie formalnie jest już człowie­ kiem wolnym, ale... To małe „ale” rozrośnie się w tej sprawie do monstrualnych rozmiarów. Kpt. Miładowski bacznie przygląda się zebranym na pe­ ronie ludziom i po chwili oddycha z ulgą, spostrzegłszy oficera stojącego nieco na uboczu, z dala od pozostałych, oczekujących na wileński pociąg ludzi. To mjr Zygmunt Wenda, adiutant marszałka Piłsudskiego. Wenda podchodzi do Miładowskiego, przez chwilę rozmawiają, a potem obaj wchodzą do przedziału, w którym czeka Zagórski. Tak przynajmniej scenę tę przedstawił w swych zeznaniach Miładowski, a potwierdził ją Wenda. Jednakże konduktor pociągu, Roman Szymkowski, zauważył coś zupełnie innego. Otóż według jego zeznań, gdy pociąg z Wilna zatrzymał się przy peronie, do wagonu zajmowanego przez Zagórskiego i Miładowskiego podszedł nie jeden oficer, a trzech, w tym jeden major i dwóch innych, których rangi konduktor nie zauważył. Towarzyszył im ordynans, który zajął się wyno­ szeniem bagażu. Później cała grupa skierowała się do wyjścia. To zresztą nie jedyna różnica w zeznaniach świadków. Przerwijmy w tym miejscu na chwilę naszą relację i po­ zwólmy naszym bohaterom jeszcze przez chwilę pozostać w wagonie. Zanim bowiem przejdziemy do omówienia dal­ szych wydarzeń, które zbulwersowały nie tylko Polskę, ale i bez mała cały świat, winni jesteśmy naszym czytelnikom informację, dlaczego gen. Zagórski znalazł się w więzieniu. Odpowiedź na to pytanie tylko pozornie jest prosta. Gen. Zagórski został aresztowany 15 maja 1926 roku, po zakoń­ czeniu walk, oficjalnie z powodu afery gospodarczej, do jakiej doszło w czasie, gdy był on szefem Departamentu

Lotnictwa. Generał zawarł wówczas z Frankopolem (Fran­ cusko-Polskimi Zakładami Samochodowymi i Lotniczymi) umowę na dostawy samolotów dla wojska. Zarzut związany z tą umową dotyczył konkretnie niedopełnienia obowiązków służbowych w zakresie zabezpieczenia zaliczki, którą Mini­ sterstwo Spraw Wojskowych zobowiązało się wypłacić Frankopolowi na poczet przyszłych dostaw, a także niezapewnienia stosownej kontroli i ściągania kar umownych, co naraziło państwo na znaczne straty. Rzecz była niebagatelna, gdyż Frankopol zobowiązał się dostarczyć 2630 samolotów i 5300 silników w ciągu 10 lat, chodziło więc o znaczne kwoty. Wydaje się również, że obie strony niezbyt skrupulatnie wywiązywały się z umowy, a i zwykłych oszustw tam nie zabrakło. Ostatecznie umowę rozwiązano w 1926 roku, już „po maju”, wówczas gdy Depar­ tamentem Lotnictwa kierował płk (a późniejszy generał) Ludomił Rayski, przy czym Ministerstwo zrzekło się 457 984 zł z tytułu oprocentowania kredytów, wygląda więc na to, że, jak zwykle w tego rodzaju sprawach, obie strony nie grały czysto! Zarzuty postawione Zagórskiemu wyglądały więc poważ­ nie, były jednakże o tyle nieuzasadnione, że umowę zawarto już w 1921 roku, a Zagórski niejako przejął ją w spadku. Specyficznego posmaku sprawie nadawał jednakże fakt, że Zagórski był współzałożycielem i udziałowcem firmy Fran­ kopol, oczywiście w okresie, gdy pozostawał poza służbą. Zawarł więc, jak to ujął później niezupełnie słusznie gen. Ludomił Rayski, „umowę sam z sobą”. W toku prowadzonych czynności śledczych postawiony Zagórskiemu zarzut nie do końca się potwierdził. Zresztą, można mieć wątpliwości, czy sprawa ta kiedykolwiek ujrzała­ by światło dzienne, gdyż było w nią zamieszanych zbyt

2 34

--------------

Romuald Romański

—H

General Zagórski będzie milczał!

235

f i —— — -----------

wielu możnych ówczesnego świata, m.in. ks. Seweryn Czetwertyński, książę Janusz Radziwiłł, przemysłowiec Wellisz i inni. A mieli oni doskonałe kontakty z „pomajowymi” rządami, gdyż Piłsudskiemu bardzo zależało na dobrych stosunkach z arystokracją i przemysłowcami (vide: spotkanie w rezydencji ordynata księcia Albrechta Radziwiłła, podczas którego jedną z głównych ról odgrywał wspomniany ks. Janusz Radziwiłł). Jeśli więc nawet Zagórski miał w tej sprawie niezupełnie czyste ręce, to i tak sądu za bardzo się nie obawiał. Obawy piłsudczykowskiej „góry” co do „frankopolskiego” zarzutu odbijały się, jak w lustrze, w postępowaniu sądowym, gdy bowiem obrońca Zagórskiego, adwokat Sznarbachowski, wystąpił o zwolnienie swego klienta z aresztu. Wojskowy Sąd Okręgowy postanowił nie uwzględniać tego wniosku, a stanowisko swe uzasadnił wyjaśnieniem, że „oficer ten, w stopniu generała, nie mając uprawnień i potrzeby (...) polecił obrzucić bombami lotniczymi miasto stołeczne War­ szawę, przy tym szereg osób zostało zabitych i rannych”. Pojawił się zatem zupełnie nowy zarzut i to pomimo wcze­ śniejszych obietnic Piłsudskiego o niekaraniu tych, którzy w maju walczyli przeciw niemu, zarzut ściśle związany z za­ machem stanu. W dodatku bardzo dziwny. Wprawdzie lot­ nictwo rządowe, którym kierował gen. Zagórski, istotnie wykonało kilka akcji bojowych, w trakcie których zrzucono podobno na Warszawę 23 bomby i użyto karabinów maszy­ nowych, stało się to jednak na wyraźny rozkaz gen. Tadeusza Rozwadowskiego i był to odwet za ostrzelanie przez artylerię marszałka Piłsudskiego Belwederu, w którym przebywał prezydent Wojciechowski. Rozkaz został wprawdzie posta­ wiony ustnie, ale przesłuchany w tej sprawie gen. Rozwadow­ ski potwierdził jego wydanie, zeznając, że „(...) gdy następnie

Belweder był ostrzeliwany przez artylerię, co wywołało obu­ rzenie prezydenta i członków rządu, dałem Zagórskiemu telefoniczny rozkaz rzucenia bomb na plac Saski i Ogród Saski jako ostrzeżenia, że w razie dalszego ostrzeliwania Belwederu kazałbym obrzucić bombami budynek Sztabu Generalnego i Komendy Miasta (zajęte już wówczas przez wojska Piłsudskiego - przyp. autora)". W trakcie przesłuchań, prowadzonych w celu potwierdze­ nia zarzutu, okazało się nawet, że gen. Zagórski był przeciw­ ny nalotom na stolicę. Uważał on mianowicie, że z wojsko­ wego punktu widzenia skuteczność takich nalotów będzie niewielka, natomiast skutki dla ludności cywilnej mogą być dotkliwe. W tej sytuacji stosowne rozkazy wydał on podleg­ łym sobie jednostkom lotniczym dopiero na stanowcze żą­ danie gen. Rozwadowskiego, ówczesnego głównodowodzą­ cego armii polskiej, i gen. Juliusza Malczewskiego, ministra spraw wojskowych. Gen. Zagórski miał więc, jak z tego wynika, „uprawnienia” do wydania rzeczonego rozkazu, był bowiem legalnym do­ wódcą (na to stanowisko mianował go gen. Rozwadowski) jednostek lotniczych lojalnych wobec rządu; miał również „potrzebę”, gdyż naloty sprowokowane były działaniami oddziałów Piłsudskiego, a ponadto wykonane zostały na wyraźny rozkaz jego bezpośredniego przełożonego. Można też zadać zasadne, jak sądzę, pytanie, od kiedy to przywódcy puczu wojskowego (bo tym w istocie był przewrót majowy) mają prawo stawiać zarzut o „brak uprawnień", a więc im­ putować szeroko rozumianą nielegalność działań dowódców wojskowych wykonujących rozkazy legalnych władz woj­ skowych i cywilnych. Jak więc widzimy, oskarżenie Zagórskiego o bezprawne, niepotrzebne nękanie stolicy nalotami lotniczymi również nie

2 36

General Zagórski będzie milczał!

Romuald Romański

----------------- — —

f

f

I

237

---------------

rozwiązało problemu, jaki miały z nim prokuratura i sąd, a przy tym nie rokowało wielkich nadziei na uzyskanie wyroku skazującego, ponieważ zarzut nie znajdował potwier­ dzenia w faktach. Wobec tego próbowano rozszerzyć go 1umocnić, obwiniając Zagórskiego o „bezprawne zastrzelenie 2 żołnierzy w czasie ucieczki z lotniska w czasie walk ma­ jowych”. To jednak już po prostu zakrawało na farsę, gdyż zarzut ten opierał się na plotce, zdementowanej jednoznacznie przez prowadzącego dochodzenie przeciwko Zagórskiemu mjr. żandarmerii kpt. Józefa Handta. Mimo tak mizernych rezultatów trwającego wiele miesięcy śledztwa, zażalenia i wnioski o uchylenie aresztu, składane zarówno przez Zagórskiego, jak i jego obrońcę, były przez sąd systematycznie oddalane, a przedstawiane przez nich argumenty zupełnie nie trafiały - choć powinny - do prze­ konania ani prokuraturze, ani Sądowi Wojskowemu. Powiedzmy wprost, że działo się tak, ponieważ o losie generała nie decydowała ani prokuratura, ani sąd, lecz tzw. najwyższe czynniki (a konkretnie Piłsudski i jego najbliższe otoczenie, czyli Aleksander Prystor, Walery Sławek i, być może, Józef Beck). To oni spowodowali, że natychmiast po zakończeniu walk majowych zapadła decyzja o osadzeniu Zagórskiego w areszcie i że na podstawie tej decyzji prze­ trzymywano go w nim, prawdę mówiąc, zupełnie bezprawnie, przez ponad 14 miesięcy. To z tego też powodu ani fakty, ani przepisy prawa, przemawiające na korzyść oskarżonego, nie miały w praktyce żadnego znaczenia. Spróbujmy, oczywiście w ogromnym skrócie, sięgnąć do korzeni tej nienawiści (bo dla Piłsudskiego i tzw. kół legio­ nowych Zagórski był nie tylko przeciwnikiem politycznym, ale również obiektem zapiekłej, wręcz osobistej nienawiści). Zaczęło się wszystko już w pierwszym okresie istnienia

Legionów, a więc w latach 1914-1916, kiedy to Zagórski, szef sztabu Komendy Legionów (a poprzednio kadrowy pra­ cownik Haupt-Kundschaftstelle, czyli centralnej placówki wywiadowczej w CK Austrii, w której służyło wielu Polaków z Galicji) stanął na drodze planów Piłsudskiego, swego ów­ czesnego podwładnego. Piłsudski od początku wytrwale dążył do objęcia dowództwa nad wszystkimi legionowymi oddziałami, a Zagórski, równie wytrwale i, co ważniejsze, skutecznie się temu przeciwstawiał. Piłsudski swą walkę prowadził metodami podjazdowymi, przy pomocy różnych zakulisowych intryg (bo tylko tak mógł), a Zagórski „odwdzięczał się mu” oficjalnymi raportami słany­ mi do austriackich władz. Właśnie w jednym z takich raportów znalazło się słynne zdanie: „Piłsudskiemu bzdurzy się niepodle­ gła Polska”. Po latach, w toku przygotowań do majowego zamachu stanu, zdanie to będzie stanowiło główną podstawę do oskarżania Zagórskiego o antypatriotyczną, antypolską posta­ wę. Zwolennicy Zagórskiego i on sam zarzut ten będą odpierać twierdzeniem, że Polakiem i patriotą, czemu niejednokrotnie dał wyraz, był równie dobrym jak jego adwersarze, tyle że inaczej, bo na modłę galicyjską ten patriotyzm pojmował. Mieli rację. Zagórski na pewno w tamtym czasie (początek I wojny światowej) był austrofilem i dalszy los Polski widział jedynie w oparciu o monarchię Habsburgów. Swych poglą­ dów nigdy zresztą nie krył, a najdobitniej dał im wyraz, kiedy w rocie przysięgi, składanej w Kielcach 5 września 1914 roku do słów: „Cesarzowi Austrii i królowi Węgier” dodał: „i królowi polskiemu”. Czyż zresztą w chwili, gdy rozpalała się pierwsza wojna światowa, którykolwiek z polskich działaczy w Galicji inaczej postrzegał przyszłość Polski? Podobnie przecież myślał wów­ czas sam Józef Piłsudski, który w liście z 1 września 1915

238

Romuald Romański

-------------------------i

--------------------------------------------------------------

roku do Władysława Jaworskiego pisał: „Politycznym celem, który sobie stawiałem od początku wojny, było i jest dotąd zlanie Galicji i Królestwa w składzie monarchii austrowęgierskiej. Nie sądziłem i nie sądzę, by można było w tej wojnie uzyskać lepsze warunki życia dla Polski”. Warto w tym miejscu przytoczyć opinię słynnego Tal­ leyranda, że zdrada jest tylko kwestią czasu, a kto jak kto, ale Talleyrand doskonale wiedział, co mówi, bo w kwestii zdrad był niekwestionowanym ekspertem. W myśl tej tezy postawa uznawana za patriotyczną w roku 1915, w latach dwudziestych lub jeszcze później mogła zostać uznana za zdradę interesów narodowych. Jak było, tak było, jedno jest pewne - dopóki Zagórski i Piłsudski byli w Legionach, szanse, że ich wzajemne sto­ sunki i współpraca ulegną poprawie, były żadne. Prowadzili nieustanną walkę, w trakcie której nie szczędzili sobie cięż­ kich oskarżeń i jeszcze cięższych epitetów. W dodatku Pił­ sudski walkę tę przegrał i w lipcu 1916 roku złożył dymisję (oczywiście nie tylko z powodu konfliktu z Zagórskim, nie ulega jednak wątpliwości, że znacznie zaważył on na decyzji ówczesnego brygadiera). Co wywołało tak ostry konflikt? Czy tylko względy osobis­ te i ambicjonalne? Niewątpliwie odegrały one sporą rolę, ale wiele wskazuje też, że dzieliły obu panów różnice głębsze, by tak rzec, obiektywne. Z grubsza rzecz ujmując, chodziło 0 to, że Zagórski, bardzo inteligentny, wręcz wybitny 1 wszechstronnie wykształcony oficer, bardzo nisko oceniał... wiedzę i umiejętności wojskowe późniejszego marszałka. Obserwując postępowanie Piłsudskiego, jego „spiskowe” me­ tody dowodzenia, jego lekceważenie otrzymywanych roz­ kazów i samowola, granicząca czasem wręcz z warcholstwem, a także, co tu kryć, bałaganiarstwo, którego oficerowie raczej

General Zagórski będzie milczał!

239

nie lubią. Zagórski „urodzony żołnierz”, doszedł do wniosku, że ma do czynienia z czystej wody wojskowym dyletantem. Czy miał rację? W jakimś stopniu zapewne tak. Jego opinię potwierdziło przecież później wielu zawodowych ofi­ cerów, chociażby gen. Rozwadowski. Nie miejsce tu na dywagacje o walorach wojskowych Piłsudskiego, jedno jest jednak pewne - Zagórski miał kry­ tyczny stosunek do Piłsudskiego i opinii swojej nie ukrywał, z tym że chodziło mu wyłącznie o ocenę Piłsudskiego jako żołnierza i oficera. W swych wypowiedziach na temat Piłsudskiego-polityka stwierdzał bowiem wielokrotnie, że jest to człowiek wybitny, zdolny do piastowania najwyższych stanowisk w państwie, ale nie wojskowych, gdyż do tego brakowało mu fachowych wiadomości. Tego typu opinie docierały oczywiście do twórcy Legio­ nów (bo któż nie ma „życzliwych”, którzy mu o wszystkim doniosą?). Czyż trzeba było czegoś więcej? Tego rodzaju zniewag Piłsudski nie zapominał nigdy i nikomu! Zwłaszcza, jeśli się pamięta, że armia była zawsze jego „oczkiem w gło­ wie”. Do końca życia uważał przecież siebie za wybitnego dowódcę, łatwo więc pojąć, jak bardzo bolała go i raniła jego osobistą próżność krytyka Zagórskiego. W latach następnych, już po odzyskaniu niepodległości konflikt bynajmniej nie ustał, tyle tylko, że panowie starali się nie wchodzić sobie w drogę. Ilekroć Piłsudski stawał na czele wojska, to Zagórski się z niego usuwał. Prosił o dymisję i odchodził. Powracał, gdy z kolei Piłsudski się usuwał lub... gdy miał z wojskiem poważne kłopoty. Tak było np. w lipcu 1920 roku, gdy po lawinie krytyki, spowodowanej, jak po­ wszechnie twierdzono, nieudolnym prowadzeniem wojny, Piłsudski wpadł w skrajną depresję (wbrew pozorom, mar­ szałek miał dość delikatny system nerwowy i w depresję

240

-------------------- ■—

Romuald Romański

General Zagórski będzie milczał!

241

------------------------

wpadał stosunkowo łatwo, zwłaszcza gdy spotykał się z kry­ tyką lub gdy jego plany nieoczekiwanie załamywały się i trzeba było szybko je zmieniać). Podobno marszałek roz­ ważał wówczas nawet możliwość samobójstwa. Wyrazem jego stanu psychicznego był zresztą list, adresowany do ówczesnego premiera Witosa, z jego główną tezą, że „wszyst­ ko stracone”. W tamtych dniach, mniej więcej od 2 do 6 sierpnia 1920 roku ciężar dowodzenia spadł (tak przynajmniej twierdzili niektórzy) na szefa Sztabu Generalnego, gen. Tadeusza Jordana-Rozwadowskiego i gen. Józefa Hallera (obaj nie zali­ czali się do przyjaciół marszałka, raczej do jego krytyków), który został dowódcą Frontu Północnego, broniącego War­ szawy w decydującej fazie bitwy od strony Radzymina. Szefem sztabu tego frontu został Zagórski i na tym stanowis­ ku sprawował się podobno znakomicie. Zatrzymajmy się przez chwilę przy tym epizodzie wojny 1920 roku, gdyż miał on ogromny wpływ na późniejszy los obu generałów - Rozwadowskiego i - zwłaszcza - Zagórskiego. Udział Zagórskiego w „cudzie nad Wisłą” pogłębił niena­ wiść między nim a Piłsudskim. Podobno wiedział on stanow­ czo zbyt wiele o ówczesnym stanie psychicznym Piłsud­ skiego, o złożonej przez niego na ręce Witosa 12 sierpnia - a więc w najbardziej gorącym okresie Bitwy Warszawskiej - dymisji. Zdecydowanie też zaliczał się do grupy ludzi, którzy uważali, że to Rozwadowski, a nie Piłsudski zaplano­ wał i wygrał tę decydującą o losach nie tylko Polski, bitwę. A w dodatku wiedzy tej nie zamierzał ukrywać. Nie próbujmy nawet odpowiadać na pytanie, kto w tym sporze miał rację. Jedno jest pewne - przez wszystkie na­ stępne lata każda, nawet najbardziej wyważona wzmianka o tym, że autorem planu „cudu nad Wisłą” był Rozwadowski

i to, że on w zasadzie dowodził tą bitwą, doprowadzała Piłsudskiego do szewskiej pasji. Odczuł to na własnej skórze m.in. popularny generał i znany historyk Marian Kukieł, który, trzeba przyznać, że w sposób bardzo rozważny i wy­ ważony, podkreślał w swych pracach historycznych zasługi Rozwadowskiego, nie odmawiając ich zresztą również Pił­ sudskiemu. Spotkała go za to bardzo ostra reprymenda w sty­ lu iście „marszałkowskim”. W jednym z artykułów Piłsudski tak oto skomentował wypowiedzi Kukiela: „Lecz udawać Naczelnego Wodza, fałszywie go cytować, naiwnie a chytrze liczyć na brak sprostowania, bez końca, bezczelnie, z małpim grymasem udawać człowieka można tylko... w Polsce”. W tymże artykule Piłsudski nie krył też bynajmniej swego wręcz pogardliwego stosunku do, jak ich nazywał, „Gierojów znad Wkry”, czyli Sikorskiego, Hallera i Zagórskiego, za­ rzucając im swoistą „papkinadę”. Przeskoczmy znów kilka miesięcy. Jest początek 1926 roku. Piłsudski, a zwłaszcza jego otoczenie rozpoczynają akcję „mobilizacji uczciwej opinii publicznej”, przeciw rządowi Witosa, aby przygotować grunt pod planowany zamach stanu. W tym momencie Zagórski znów, jak przed laty, w dobie legionowej, staje się przeciwnikiem nr 1 „Dziadka”. I to przeciwnikiem, który wzbudza strach! Dlaczego? Ano dlatego, że obawiano się w kołach legionowych, iż Zagórski, ongi pracownik HK-Stelle może wiedzieć zbyt wiele o współpracy czołowych piłsudczyków, w tym byłych działaczy PPS, z au­ striackim wywiadem. A chodziło przecież i o samego Piłsud­ skiego, i o ludzi mu bliskich, niegdyś powiązanych z PPS-em. Ignacy Romeyko w swej książce pt. „Przed i po maju” cytuje następującą wypowiedź jednego ze swych przyjaciół, zresztą również legionisty: „Zdajesz sobie chyba sprawę, że pewne czołowe osobistości z PPS w Kongresówce,

242

----------------- ■

Romuald Romański

» !> » ■

General Zagórski będzie milczał!

243

— ----------- ---------------

przebywające w Małopolsce, dostarczały austriackiemu Sztabowi Generalnemu wiadomości o polskim ruchu socja­ listycznym. W Wiedniu może odkładano je ad acta, a może i nie... Ktokolwiek zetknął się z wywiadem czy kontrwywia­ dem, dobrze się orientuje, że mimo politycznego napięcia między państwami wywiady znajdują wspólny teren do spot­ kań, do rozmów, wreszcie do handelku... Jakie więc były gwarancje, że informacje o polskim ruchu socjalistycznym w Kongresówce, dostarczone nawet gratisowo austriackiemu Sztabowi Generalnemu, nie znajdą się w drodze tego han­ delku w Żandarmskom Otdielenii Ministierstwa Wnutriennych Dieł w Sankt Pietiersburgie? 1 że na skutek tych właś­ nie informacji rosyjskie władze bezpieczeństwa nie miały ułatwionej pracy przy likwidacji PPS w Kongresówce? Kto o podobnej wymianie mógł wiedzieć najwięcej? Czy nie czasem Zagórski? Kto mógłby zaprzeczyć Zagórskiemu? Czy zdajesz sobie sprawę z tej bomby i z jej następstw? Kilkuletnie przygotowania Piłsudskiego do współpracy z le­ wicą nie tylko wzięłyby w łeb, ale groziłyby znacznie gor­ sze, niepowetowane następstwa”. Czy tak było naprawdę? Czy rzeczywiście przebywający w Galicji działacze Frakcji Rewolucyjnej PPS, w tym również Piłsudski, współpracowali z HK-Stelle? W kołach legiono­ wych wiedziano o tym bardzo dobrze, a i my obecnie nie mamy już raczej co do tego wątpliwości. Po długim okresie milczenia informacje na ten temat ujrzały światło dzienne, a ujawnił je m.in. w 1930 roku w swej książce ostatni szef Oddziału Informacyjnego (Wywiadowczego) Naczelnego Do­ wództwa Armii Austriackiej, gen. Maximilian Ronge. Książki tej, co znamienne, nie dopuszczono do obrotu księgarskiego w Polsce, mimo że było to już tyle lat po maju! Napisał też o tym w swych pamiętnikach gen. Rybak, również niegdysiej­

szy pracownik HK-Stelle, ale on opublikował je dopiero po drugiej wojnie światowej. Tymczasem jednak w latach 1925-1926 była to najpilniej strzeżona tajemnica. Czasami tylko strzępy informacji na ten temat przedostawały się do publicznej wiadomości. Ale nie­ wiele, bardzo niewiele i bardzo cicho. Opublikowanie takich informacji przed zamachem majowym mogłoby mieć ogrom­ ne znaczenie, bo w razie wyjścia na jaw tego rodzaju „grze­ chów młodości”, diabli by wzięli „mobilizację uczciwej opinii publicznej” i współpracę z PPS-em, a to oznaczałoby, że marszałek nie mógłby oprzeć się na swej „lewej nodze” tak mocno i skutecznie, jak zamierzał. To z kolei mogłoby po­ stawić powodzenie całej akcji zamachowej pod wielkim znakiem zapytania. Przecież i tak, mimo współdziałania ko­ lejarzy i robotników Warszawy, losy puczu w pewnym mo­ mencie dosłownie wisiały na włosku. A co by było, gdyby nie było strajku na kolei? Gdyby jednostki wierne rządowi z Poznania i Pomorza przybyły pod Warszawę kilka godzin wcześniej? Gdyby tzw. opinia publiczna nie udzielała wsze­ lakiego wsparcia oddziałom Piłsudskiego, co zapewne po­ zwalało im łatwiej uporać się ze stresem wywołanym przez złamanie przysięgi wojskowej? Czy Zagórski rzeczywiście posiadał istotne informacje i materiały na ten temat? Konkretnej odpowiedzi na to pytanie nie uzyskamy już prawdopodobnie nigdy. Nie jest to zresztą tak bardzo ważne. Istotne jest to, że wówczas dość powszech­ nie uważano, że je posiada i może je, w napiętej „przedmajowej” atmosferze, opublikować. Wśród zainteresowanych krążyły wieści, że znał wszystkie sprawki i grzeszki Piłsud­ skiego. Trudno zresztą, aby było inaczej, jeśli, jak twierdzi gen. Rybak, „mówił o nich każdemu, kto chciał i kto nie chciał słuchać”.

244

Romuald Romański

General Zagórski będzie milczał!

245

-------------------- ------------------------------------------------------------------

W tej sytuacji postanowiono - na wszelki wypadek - „zneutralizować" Zagórskiego, dyskredytując go, pozba­ wiając wiarygodności w oczach opinii publicznej. Na po­ czątek sięgnięto do sprawy Frankopolu. Atak był frontalny. Frankopol był dosłownie wszędzie: w prasie, w radiu, w Sej­ mie. Na generała, który święcił wówczas tryumfy, na czło­ wieka, który, jak twierdzi wielu znawców przedmiotu, ura­ tował polskie lotnictwo, posypały się dosłownie ze wszystkich stron zarzuty i oskarżenia. Wbrew jednak oczekiwaniom przeciwników Zagórskiego, ten „zmasowany ogień”, prowadzony w mediach, nie przy­ niósł spodziewanych rezultatów. Opinia publiczna nie za bardzo przejęła się stawianymi generałowi zarzutami. Być może dlatego, że nie poparto ich konkretnymi dowodami, a może po prostu stan taki uznano za rzecz normalną, casus Zagórskiego nie należał bowiem do wyjątków; wielu człon­ ków elit politycznych i wojskowych było w taki lub inny sposób powiązanych z kołami gospodarczymi. Wielu też wojskowych po przejściu w stan spoczynku „objawiało się” natychmiast w charakterze członków zarządów lub rad nad­ zorczych spółek pracujących dla wojska, potem na chwilę powracało do wojska, a następnie znów do cywilnych spó­ łek... I tak w kółko, kontredans trwał... Ilu z nich w praktyce zawierało także umowy „z samym sobą”? Czyż zresztą dziś jest inaczej? Tak więc wbrew nadziejom legionistów i powiązanych z nimi dziennikarzy Frankopol nie odebrał Zagórskiemu wiarygodności. Czas jednak naglił - był początek roku 1926 - wyciągnięto więc na światło dzienne sprawę znanych nam już raportów Zagórskiego, m.in. i tego, w którym oskarżał on niegdyś Piłsudskiego o „bajdurzenie” na temat niepodleg­ łości. Sprawę nagłośnił „Głos Prawdy” i jego redaktor Woj­

ciech Stpiczyński, o którym Romeyko napisał, że był zdol­ nym dziennikarzem, ale postacią odrażającą pod względem moralnym i fizycznym. Był on zresztą podobno wrogiem Zagórskiego z przyczyn nie tylko politycznych, ale również osobistych. Tym razem cel został osiągnięty - podniósł się krzyk oburzenia. Zagotowało się zwłaszcza w kołach oficerskich, ale nie tylko; również cywilna opinia publiczna potępiła „austriackiego szpiega”. Zagórski skierował sprawę do sądu, który, nie wnikając w meritum, nie powołując ani świadków, ani ekspertów, po prostu skargę oddalił. W rezultacie generał znalazł się pod pręgierzem opinii publicznej, a minister spraw wojskowych, gen. Żeligowski (związany, jak wiemy, z Pił­ sudskim), odebrał mu dowództwo nad lotnictwem wojsko­ wym. Udało się zatem osiągnąć to, o co chodziło: Zagórski - austriacki agent, wręcz „polakożerca” - przestał być wia­ rygodny, a to oznaczało, że nikt by już nie uwierzył w ja­ kiekolwiek jego rewelacje. Zgodnie więc z przewidywaniami Zagórski milczał, a par­ tie robotnicze, z PPS-em i KPP (tak, tak, ona również!) na czele, poparły „towarzysza Ziuka”, stanęła też za nim murem tzw. opinia publiczna, dla której Piłsudski był wciąż twórcą państwa polskiego, otoczonym nimbem zwycięzcy w wojnie z 1920 roku. W walkach majowych Zagórski, co oczywiste, stanął po przeciwnej stronie barykady. Do lotnictwa wojskowego i do Ministerstwa Spraw Wojskowych powrócił już 10 maja, na rozkaz głównodowodzącego sił rządowych, gen. Roz­ wadowskiego, który równocześnie zdymisjonował z tego stanowiska związanego z Piłsudskim płk. Ludomiła Ray­ skiego. Zagórski na czele swych lotników bronił lotniska na Polach Mokotowskich, a także organizował łączność

246

Romuald Romański

---------------------- ■ » » ! ■

General Zagórski będzie milczał!

------------- -------------

między rządem i naczelnym dowództwem wojsk rządowych a popierającymi ich dowództwami korpusów. Było to ogro­ mnie ważne w sytuacji, gdy węzły łączności szybko znalazły się w rękach puczystów. Rankiem 15 maja walki ustały. Warszawa odetchnęła. Na ulicach i w mieszkaniach zapanował spokój. Powiało op­ tymizmem. Wprawdzie kilku generałów (wśród nich oczywiś­ cie Rozwadowski i Zagórski) zostało aresztowanych, a na­ stępnie przewiezionych do Wilna i osadzonych w więzieniu na Antokolu, ale tym na razie nikt się specjalnie nie przej­ mował. W więzieniu na Antokolu najdłużej przebywał Zagórski (gen. Rozwadowski został zwolniony 18 maja 1927 roku, nie pożył jednak długo i półtora roku później, 18 października 1928 roku, zmarł. Istniało (i nadal istnieje) podejrzenie, że został otruty, np. gen. Rybak wymienia go w swych pamięt­ nikach jako jednego z tych, którzy zginęli, gdyż za dużo wiedzieli. Można oczywiście zastanawiać się, dlaczego znajdujący się po udanym zamachu u szczytu władzy i potęgi Piłsudski nie zdobył się na gest przebaczenia wobec pokonanego prze­ ciwnika. Odpowiedź jest prosta: po pierwsze, tego rodzaju wspaniałomyślność wobec wrogów nie leżała w naturze mar­ szałka, a po drugie - pokonany czy nie - gen. Zagórski wcale nie przestał być groźny. Wręcz przeciwnie! Dlaczego? Ano dlatego, że Piłsudski, zwalczając swych przeciwników i w armii, i wśród cywilów, bardzo chętnie, wręcz obsesyjnie, posługiwał się w tej walce argumentem o ich rzekomej lub nie współpracy z wywiadami państw rozbiorowych - Austrii, Prus i Rosji, a zwłaszcza tych dwóch pierwszych. Świadczy o tym chociażby jego wypowiedź z 23 listopada 1926 roku na posiedzeniu Komitetu Obrony Kraju. Marszałek stwierdził

—

247

■»< f t » 1 »

wówczas, że „cały szereg ludzi, zajmujących w państwie naszym wysokie stanowiska, przeszedł przez służbę szpiego­ wską u obcych. Nasze partie polityczne, jak Naczelny Ko­ mitet Narodowy, Komitet Narodowy i inne, szpiegowały płatnie na rzecz obcych. Nawiązane wówczas kontakty pozo­ stają do dziś niezerwane. Wypłacone wówczas rachunki znaj­ dują się do dziś w dossier obcych gabinetów”. Jak widzimy „gra” w lustrację, w agenturę i „teczki”, wcale nie jest oryginalnym pomysłem naszych czasów. Nawet uzasadnienia bywają podobne. Jest jednakże stare, żydowskie powiedzenie: jeśli masz masło na głowie, to nie wychodź na słońce. A Piłsudski, jak wiemy, „masło na głowie” miał i to powodowało, że zarówno on, jak i jego najbliższe otoczenie, nadal bardzo obawiali się Zagórskiego. Sukces w tej grze Piłsudski mógł bowiem od­ nieść jedynie pod warunkiem, że nie znajdzie się ktoś, kto równie głośno i kategorycznie nie sformułuje zarzutów pod jego adresem i pod adresem tzw. obozu legionowego, opiera­ jąc się w dodatku na wiarygodnych dowodach, materiałach, dokumentach itp. A tym kimś mógł być właśnie gen. Zagórski. Krążąca po Warszawie plotka głosiła, że osadzony w więzie­ niu i zagrożony sądem generał nie zamierzał się poddawać. Wręcz przeciwnie, „zza krat, z więziennego podwórka” docho­ dziły do Warszawy wieści, że pisze pamiętniki, w których zamierza ujawnić całą prawdę o wywiadowczej przeszłości Piłsudskiego, a także o przebiegu wojny 1920 roku i o roli, jaką odegrał w niej gen. Rozwadowski. Wiadomo było też, że bardzo czeka na rozprawę sądową, gdyż ma zamiar wykorzystać salę sądową do ataku na „legionową mafię”, że ma w kraju i za granicą archiwalia, sfotografowane i skopiowane, dzięki którym będzie mógł wreszcie wykazać swą niewinność i pokazać całą prawdę o czasach legionowych i o ludziach, którzy je tworzyli.

248

---------------w

Romuald Romański

H M —

General Zagórski będzie milczał!

249

-------------------------

Informacje te, choć zapewne, jak to zwykle bywa, znacznie przesadzone, bulwersowały opinię publiczną, zwłaszcza kor­ pus oficerski, bardzo po zamachu majowym podzielony i skłócony. Musiały też zapewne być przedmiotem narad w Belwederze, bo tam, wcześniej niż gdzie indziej, zaczęto zdawać sobie sprawę, że sytuacja znów staje się groźna. W społeczeństwie przygasła stopniowo „pomajowa” euforia, szara rzeczywistość znów zastukała do wielu polskich drzwi, a przedłużające się ponad miarę śledztwo i brak rozstrzygnięć sądowych działały na korzyść więzionego, przywracały wia­ rygodność jego słowom. Dla strony rządowej sytuacja zaczynała być bardzo trudna. Proces sądowy niczego nie obiecywał i niczego nie rozwiązy­ wał i akurat tego osadzeni w więzieniu generałowie zupełnie się nie obawiali. Gen. Rozwadowski, w liście skierowanym do szefa Administracji Armii, gen. Daniela Konarzewskiego, a do­ tyczącym zakazu leczenia w gabinecie dentystycznym położo­ nym wprawdzie obok więzienia, ale już poza jego murami pisał wprost: „(...) Zarazem zapewniam, że dalekie mi są jakiekol­ wiek zamiary usunięcia się z obecnego więzienia, a przeciwnie, jest mi to nieuzasadnione niczym pozbawienie wolności nawet pożyteczne, tym bardziej że mimo największych wysiłków nikt nie będzie w stanie dowieść mi kiedykolwiek działania na szkodę armii lub państwa. Że zaś u nas najbardziej zasłużonego człowieka zwykle łatwo zapominają, a za to niesprawiedliwie uwięziony ogólne współczucie i poważne zainteresowanie trwale wzbudzać będzie, więc im dłużej mnie p. Generał w tym nieusprawiedliwionym więzieniu śledczym przetrzymywać każe, tym głośniejszym echem i nie tylko w Polsce odbić się musi moja niewątpliwie pełna rehabilitacja”. Nic dodać, nic ująć. Pod tym listem, formalnie skierowa­ nym do gen. Konarzewskiego, ale w rzeczywistości adreso­

wanym do Piłsudskiego, podpisałby się, tego możemy być pewni, również gen. Zagórski, który wprawdzie uporczywie żądał zwolnienia z aresztu, ale też bardzo konsekwentnie domagał się postawienia go przed sądem. Warto o tym pa­ miętać, gdy przejdziemy do śledztwa, jakie po zaginięciu generała toczyło się w sprawie... jego dezercji z wojska. Jednym słowem. Zagórski nadal stanowił dla obozu legio­ nowego i jego wodza twardy „orzech do zgryzienia”. Sądzę, że przez wiele miesięcy po prostu nie wiedziano, co z nim zrobić, jak postąpić. Postawienie go przed sądem było, praw­ dę mówiąc, bardzo ryzykowne, nie tylko z już wspomnianych powodów. Mogło to przecież oznaczać otwarcie istnej puszki Pandory, z której mogły wyjść na światło dzienne bardzo nieprzyjemne dla obozu legionowego sprawy. Sala sądowa dość łatwo może przemienić się w trybunę, a raz otwartych ust tak łatwo zakneblować się nie da. Cóż więc pozostawało? Usunąć przeciwnika? Dokonać kapturowego mordu? Obóz legionowy dość chętnie uciekał się do „siłowych” argumentów wobec swych przeciwników, zachęcany zresztą do tego przez samego marszałka, który w wielu, nawet oficjalnych, wystąpieniach nawoływał do „raptownych” rozwiązań, twierdząc (np. 13 czerwca 1926 roku), iż nie będzie miał nic przeciwko temu, że „kogoś z tych panów pobiją lub nawet zabiją”. W tym przypadku chodziło o oficerów garnizonu poznańskiego, ale nie cofano się przed tego typu rozwiązaniami również w przypadku osób cywilnych. Jeśli nawet nie wierzyć rewelacjom gen. Rybaka o skryto­ bójczych mordach, to i tak dobrze udokumentowana historia wspomina o przypadkach pobicia przez oficerów z obozu legionowego (nierzadko oficjalnie występujących w mun­ durach) osób, które były znane ze swej wrogości wobec

25 0

Romuald Romański

------------- —

■ * M

> f

General Zagórski będzie milczał!

251

— ---------------

Piłsudskiego. Opinię publiczną bulwersowały np. przypadki skatowania byłego ministra Jerzego Zdziechowskiego, pobi­ cia Adolfa Nowaczyńskiego czy też ataku na Dołęgę-Mostowicza, zdolnego dziennikarza i jeszcze zdolniejszego powieściopisarza, autora między innymi „Kariery Nikodema Dyzmy” . W przypadku tego ostatniego „wychowawcze” za­ biegi młodych legionowych „wilków" (tak nazwał ich histo­ ryk Pobóg-Malinowski, człowiek bez reszty oddany Piłsud­ skiemu) tylko dlatego nie zakończyły się śmiercią ofiary, że został on w porę znaleziony na peryferiach Warszawy, w oko­ licy dzisiejszych Janek, i odwieziony do szpitala. Fizyczna eliminacja wroga leżała więc, że tak powiem, w „politycznych obyczajach” legionistów (gwoli prawdy należy dodać, że w obyczajach ich przeciwników również, vide: zabójstwo prezydenta Narutowicza dokonane „na zle­ cenie” endecji). W przypadku generała jednak samo zabójs­ two, upozorowane np. na samobójstwo w celi, niczego jesz­ cze nie rozwiązywało, pozostawała bowiem sprawa owych dokumentów, archiwów, pamiętnika, o których tak dużo mówiono w Warszawie. Nie było ich w mieszkaniu, bo zostało ono przeszukane już 16 maja, a więc dzień po zama­ chu. Miejsce ich ukrycia mógł wskazać jedynie sam Zagórski, a doskonale przecież wiedziano, że nie zrobi tego dobrowol­ nie (poddanie go „delikatnej perswazji”, po której wielu indagowanych gotowych jest przyznać się do tego, że było górą lodową, o którą rozbił się „Titanic”, nie wchodziło w grę, dopóki przebywał w więzieniu na Antokolu). Możemy więc przyjąć, że fakt tak długiego przetrzymy­ wania Zagórskiego w więzieniu śledczym świadczy o tym, że po prostu nie wiedziano, co z tym fantem zrobić. Wskazuje zresztą na to działalność organów ścigania i wymiaru spra­ wiedliwości, która przez wiele miesięcy ograniczała się je­

dynie do częstych zmian sędziów śledczych (a każdy nowy sędzia musiał mieć czas na zapoznanie się ze sprawą, więc śledztwo musiało trwać dalej) i do konsekwentnego odrzu­ cania wniosków i zażaleń podejrzanego, praktycznie bez żadnego uzasadnienia, na zasadzie „nie, bo nie”. Poza tym nic się właściwie w sprawie nie działo. Nic jednak nie może trwać wiecznie, toteż i ta sprawa musiała wreszcie znaleźć jakiś finał. Stało się to 2 kwietnia 1927 roku. kiedy to zapadła decyzja, aby zakończyć śledztwo przeciwko gen. Zagórskiemu, a akta przekazać prokuraturze w celu sporządzenia aktu oskarżenia. W tej sytuacji już 4 kwiet­ nia adwokat Zagórskiego złożył kolejny wniosek o uchylenie aresztu, na który jednakże nie otrzymał żadnej odpowiedzi. Nie udzielono mu również odpowiedzi na zażalenie w tej sprawie, złożone do Naczelnego Prokuratora Wojskowego, dr. Dańca. Także kolejne skargi i zażalenia, wysyłane albo przez adwokata, albo przez samego oskarżonego do prokuratury wojskowej i do ministra spraw wojskowych, pozostawały w zasadzie bez echa. Na pisma nie odpowiadano, ale także nie formułowano aktu oskarżenia, mimo że zgodnie z paragrafem 237 kodeksu wojskowego postępowania karnego, powinien on być gotowy „w ciągu 8 dni od przesłania akt prokuratorowi wojskowe­ mu”, czyli już ok. 10 kwietnia 1927 roku. Z aktem oskarżenia przeciwko Zagórskiemu prokuratura miała wiele kłopotów. Opracowano kilka jego wersji, widocz­ nie jednak wszystkie były niezadowalające, skoro 21 lipca 1927 roku, a więc po prawie trzech miesiącach od daty zamknięcia śledztwa, gen. Daniec sporządził notatkę tej tre­ ści: „(...) projekty w sprawach karnych p-ko gen. bryg. Wło­ dzimierzowi Zagórskiemu i płk. Borejszy aprobuję, z tym że nie widzę motywów do tenoru aktu oskarżenia pkt II 3,4,5”. Jak na tyle miesięcy pracy - efekt doprawdy imponujący!

25 2

Generał Zagórski będzie milczał.1

Romuald Romański

------------------- ■ ! > ! > »

253

-----------------------------

Na początku sierpnia 1927 roku marszałek Piłsudski prze­ bywał w Wilnie. Nie wiemy i zapewne nigdy już nie dowie­ my się, czy rozmawiał z Zagórskim. Moim zdaniem, raczej nie. Obaj panowie nie mieli chyba sobie nic do powiedzenia. Konflikt był po prostu zbyt głęboki, zbyt zakorzeniony. W tej sprawie niczego jednak zdecydowanie wykluczyć się nie da, przekonamy się o tym jeszcze nieraz. Musiało się jednak w Wilnie zdarzyć coś, co spowodowało, że sprawą wreszcie zajęto się energicznie. Bo oto nagle, jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, wszystko się zmie­ niło. Zdarzenia zaczęły biec jak na filmie puszczonym w przyśpieszonym tempie. 3 sierpnia Piłsudski powrócił do Warszawy, a następnego dnia Wojskowy Sąd Okręgowy w Warszawie, na wniosek prokuratora, płk. Kaczmarka, po­ stanowił uchylić areszt śledczy w stosunku do gen. bryg. Włodzimierza Zagórskiego. Czyż z tej zadziwiającej zbież­ ności dat nie można wyciągnąć wniosku, że stało się to na polecenie marszałka, że to on właśnie, z jakichś nieznanych nam powodów, wydał dyrektywę w sprawie ostatecznego rozwiązania problemu? W uzasadnieniu sąd stwierdził, że uchyla areszt „na wnio­ sek Prokuratora Wojskowego i wobec ustania przyczyny aresztu z par. 171 pkt 2 i 5”. Tylko tyle. Ani słowa o tym, co spowodowało, że „przyczyny”, tak istotne jeszcze w kwiet­ niu 1927 roku i później, w maju, czerwcu i lipcu (w tych miesiącach bowiem adwokat Zagórskiego i on sam składali wnioski i zażalenia, na które nie otrzymywali żadnej od­ powiedzi), nagle teraz, po czterech miesiącach od zakoń­ czenia śledztwa, po czasie, w którym nic się już w tej sprawie nie działo, otóż owe przyczyny nagle „ustały”. Jeśli jednak przypomnimy, że to nie prokuratura i nie sąd decydowały o utrzymaniu lub uchyleniu aresztu, fakt ten przestaje dziwić.

Tym bardziej że, jak wynika z akt śledztwa, prokurator Kaczmarek swój wniosek złożył „na polecenie wyższych władz wojskowych”. Oznacza to, że decyzja zapadła - mu­ siała zapaść - na najwyższych szczytach władzy, w Bel­ wederze, a tym, kto ją podjął, musiał być sam Komendant. Zagórski był przecież jego „osobistym” więźniem! Jeszcze tego samego dnia, a więc 4 sierpnia 1927 roku, szef Wojskowego Sądu Okręgowego w Warszawie, płk Armiński, wystawił nakaz bezzwłocznego uwolnienia Zagór­ skiego z aresztu śledczego, podając, nie wiadomo dlaczego, jako datę jego wystawienia, dzień 6 sierpnia 1927 roku. Błąd, przeoczenie czy celowe działanie? Do tej kwestii jesz­ cze powrócimy. To zresztą nie jedyna ciekawostka związana z tym doku­ mentem. Jeśli przyjrzymy mu się dokładnie, zauważymy, że wypełniono go dwoma charakterami pisma, a więc że wy­ stawiały go dwie różne osoby. Ponadto, wpisując artykuły, w oparciu o które Zagórski był obwiniony, zapomniano do­ dać, z jakiego aktu prawnego one pochodzą. Dziś być może nikogo by to nie zdziwiło, bo przywykliśmy do niechlujstwa w działaniach administracji, ale wówczas zwracano na takie rzeczy uwagę, a pracowników wymiaru sprawiedliwości ce­ chowała raczej skrupulatność w sprawach formalnych. Dziwne też były dalsze losy dokumentu. Płk Armiński nie wysłał go bowiem, jak należałoby się spodziewać, do Wilna, lecz przekazał tego samego dnia, tj. 4 sierpnia, gen. Dańcowi. Było to postępowanie niezgodne z prawem i niewątpliwie Armiński nie postąpił tak z własnej inicjatywy. Ktoś musiał mu wydać stosowny rozkaz. Kto? Tego możemy się tylko domyślać. Nakaz zwolnienia Zagórskiego gen. Daniec przekazał na­ tychmiast szefowi Biura Personalnego Ministerstwa Spraw

254

---------- --------

General Zagórski będzie milczał.1

Romuald Romański

255

----------------------

Wojskowych, płk. Aleksandrowi Prystorowi, a ten włożył go do koperty, zalakował ją i zaadresował do ppłk. Edmunda Wełdycza, prokuratora przy Wojskowym Sądzie Okręgowym w Wilnie, kopertę przekazał znanemu nam już z dworca Wileńskiego kpt. Miładowskiemu, polecając mu jeszcze tego samego dnia udać się do Wilna, aby odebrać z więzienia i przywieźć do Warszawy gen. Zagórskiego. Jakie jeszcze dokumenty znajdowały się w kopercie - tego nie wiemy, możemy jednak domyślać się, że znajdowała się w niej również specjalna instrukcja dla ppłk. Wełdycza, bo, jak się przekonamy także jego postępowanie było całkiem nietypowe, odbiegające od normalnego trybu postępowania w przypadku zwalniania z aresztu osób podejrzanych. W in­ strukcji tej płk Prystor zapewne wyjaśniał prokuratorowi Wełdyczowi przyczyny, dla których nakaz zwolnienia, wy­ stawiony rzekomo 6 sierpnia, już 4 sierpnia znalazł się w ręku kpt. Miładowskiego, a 5 sierpnia w Wilnie. A może Prystor niczego nie musiał Wełdyczowi wyjaś­ niać? Może wileński prokurator był wystarczająco zorien­ towany i wtajemniczony? Oddajmy jednak głos kpt. Miładowskiemu, który, prze­ słuchiwany na tę okoliczność, powiedział: „(...) otrzymałem od płk. Prystora ustną instrukcję, żeby z przyjazdu gen. Zagórskiego nie robić żadnej sensacji, żeby nie rzucało się w oczy, że on jest aresztowany (...). Miałem gen. Zagórskiego wprost z dworca w Warszawie przywieźć do Belwederu”. A zatem był wówczas jeszcze aresztowany czy nie był? Zgodnie z dokumentami sądowymi już nie był, bo miał być „bezzwłocznie uwolniony”, ale z instrukcji Prystora - według zeznania Miładowskiego - wynika, że był! A w dodatku miał być tak przewieziony, aby fakt ten nie rzucał się w oczy. Dlaczego? Tego możemy się domyślać, ale oczywiście tylko

domyślać. Ta sprawa okaże się zresztą kluczowa w całej aferze. Szkoda tylko, że nie wyjaśniono jej w toku śledztwa, że nie zadano świadkom wielu wprost cisnących się na usta pytań. Nie jest to zresztą zarzut pod adresem prowadzącego śledz­ two mjr. Wilhelma Mazurkiewicza, który, przynajmniej od pewnego momentu, starał się znaleźć odpowiedź na wiele pytań i wątpliwości. Nie udało mu się to, bo niektórych świadków, a m.in. płk. Prystora, po prostu nie mógł prze­ słuchać. Kpt. Miładowski przyjechał do Wilna 5 sierpnia nocnym pociągiem (notabene bez rozkazu wyjazdu) i o godz. 9.00 rano przekazał przywiezione dokumenty ppłk. Wełdyczowi, którego spotkał niedługo po wyjściu z dworca, na ulicy. Wełdycz zaprosił Miładowskiego do biura, gdzie otworzył kopertę i przeczytał otrzymane dokumenty. Niestety, ani Miładowskiego, ani Wełdycza nie zapytano, jakie to były dokumenty. Wiadomo więc jedynie, że był wśród nich nakaz, jak pamiętamy, niezwłocznego zwolnienia obwinionego (tj. gen. Zagórskiego) z aresztu śledczego. Jak powinien się w tej sprawie zachować ppłk Wełdycz, aby być w zgodzie z prawem, którego jako prokurator winien strzec? Normalna procedura nakazywała mu niezwłocznie przekazać nakaz sądowy komendantowi więzienia, którym wtedy był kpt. Zygmunt Tymański, i dopilnować, aby „ob­ winiony” gen. Zagórski podpisał odbiór nakazu zwolnienia, depozytu i jeszcze tego samego dnia, tj. 5 sierpnia, opuścił areszt. Wełdycz powinien też zwrócić uwagę na niespójność dat. Przecież 5 sierpnia, w Wilnie, miał w ręku dokument wy­ stawiony 6 sierpnia w Warszawie! Ta historia, pasująca jak ulał do opowiadania fantastyczno-naukowego o wehikule

256

Romuald Romański

General Zagórski będzie milczał!

257

--------------------------------------------------------------------------------------

czasu, zupełnie nie odpowiadała obowiązującym wówczas procedurom sądowym. Ppłk Wełdycz nie dopatrzył się jed­ nak w tym niczego dziwnego ani zastanawiającego. Co gorsza, dalsze postępowanie prokuratora również nie miało nic wspólnego z procedurą. Wełdycz zatrzymał bo­ wiem dokumenty u siebie do następnego dnia, a następnie wraz z Miładowskim pojechali do Komendy Miasta, do ko­ mendanta Wilna, mjr. Stanisława Dworzaka. Obaj panowie najpierw poprosili majora o zachowanie w tajemnicy tego, co mu powiedzą, a następnie poinformowali go, że następ­ nego dnia Zagórski ma w tajemnicy opuścić więzienie śledcze i poprosili go o pomoc w tej sprawie. Mjr Dworzak również nie dopatrzył się w tej prośbie niczego niestosownego. Wręcz przeciwnie, natychmiast po­ śpieszył z pomocą. Osobiście wystawił Miładowskiemu roz­ kaz wyjazdu, załatwił bilety do Warszawy dla niego i Za­ górskiego na dzień następny, a także zarezerwował przedział w pociągu z Wilna do Warszawy. Aby utrzymać wszystko w zupełnej tajemnicy, przedział został zamówiony na na­ zwisko gen. Bukackiego! Komendant zamówił również na dzień następny, na godz. 7.30 samochód, tym razem na swoje nazwisko; obaj panowie mieli nim pojechać na dwo­ rzec. Po załatwieniu sprawy w Komendzie Miasta, ppłk Wełdycz pożegnał gościa z Warszawy, który miał nazajutrz o świcie zjawić się u niego w domu, skąd już razem mieli pójść do więzienia po Zagórskiego. Poradził też Miładowskiemu, aby ten zatrzymał się w hotelu „Bristol”, z którego było blisko do mieszkania prokuratora. Miładowski, przesłuchiwany później przez sędziego śled­ czego, zeznał, że z rady tej skorzystał i wynajął pokój w ho­ telu „Bristol”. Wynajął? Być może, ale nie pod swoim na­

zwiskiem, bowiem, gdy później sprawdzano ślady pobytu Miładowskiego w Wilnie, okazało się, że w „Bristolu” 5 sier­ pnia i w dniu następnym nikt o takim nazwisku nie był zameldowany. Może więc Miładowski zameldował się pod innym nazwiskiem? Ale może też noc tę spędził zupełnie gdzie indziej? Zagadki, same zagadki, jedna ciekawsza od drugiej, szkoda tylko, że już nie do rozwikłania. Wróćmy jednak do postępowania ppłk. Wełdycza i wnios­ ków, jakie się w związku z tym nasuwają. Wniosek pierwszy to ten, że z powodu nieprzestrzegania przepisów przez pro­ kuratora, Zagórski bezprawnie pozostał w areszcie jeden dzień dłużej niż powinien. W normalnych warunkach takie postępowanie Wełdycza mogło mieć dla niego poważne, dyscyplinarne konsekwencje. Wniosek drugi jest równie oczywisty - prokurator Wełdycz postępował ściśle według otrzymanej instrukcji. Od kogo ta instrukcja pochodziła? Od ppłk. Prystora? On ją być może (a raczej prawie na pewno) napisał, ale czy był jej faktycznym autorem? Czy to on był rozkazodawcą? Raczej nie, przecież na rozkaz szefa Gabinetu Generalnego Inspektora Sił Zbroj­ nych, a takie stanowisko pełnił wówczas ppłk Prystor, pro­ kurator Wełdycz nie zdecydowałby się na tak ewidentne złamanie przepisów i to w bynajmniej nie bagatelnej sprawie. Jeśli więc to Prystor napisał instrukcję, według której toczyła się akcja w Wilnie to musiał się w niej powołać, mniej lub bardziej wyraźnie, na kogoś o wiele ważniejszego od siebie. Na kogo? Odpowiedź nasuwa się sama. W protokole przesłuchania Miładowskiego znalazł się jesz­ cze jeden akapit, który musiał wzbudzić zdziwienie i aź się prosił o wyjaśnienie go wówczas, gdy wszyscy (no, prawie wszyscy) bohaterowie byli w zasięgu władz śledczych. Rzecz dotyczyła mianowicie dość ważnej dla śledztwa kwestii, czy

258

Romuald Romański

General Zagórski będzie milczał!

259

--------------- -----------------------------------------------------------------------

Miładowski pojechał do Wilna sam i czy również następnego dnia sam konwojował do Warszawy gen. Zagórskiego. W związku z tym, że istniały w tej materii rozbieżności w zeznaniach świadków (o tej kwestii szerzej za chwilę), mjr Mazurkiewicz pytał o to Miładowskiego, który zeznał, że jadąc 4 sierpnia nocnym pociągiem do Wilna, spotkał na dworcu w Warszawie znajomego, mjr. Bartaka, z którym odbył podróż w jednym przedziale. W Wilnie obaj panowie wyszli z dworca razem i idąc w kierunku prokuratury, spot­ kali, jak pamiętamy, na ulicy ppłk. Wełdycza. Widząc pro­ kuratora, Miładowski ponoć natychmiast pożegnał się z Bartakiem, proponując mu późniejsze spotkanie w pobliskiej kawiarence, oczywiście po załatwieniu spraw, dla których przyjechali do Wilna (mjr Bartak, pracownik GISZ-u, miał podobno do załatwienia jakąś sprawę służbową w Inspek­ toracie Armii). Do spotkania z mjr. Bartakiem w kawiarni jednak nie doszło, gdyż widocznie pobyt Miładowskiego najpierw w prokuraturze, a potem w Komendzie Miasta przedłużył się. W tej sytuacji - jak to wynika z protokołu przesłuchania - Miładowski około 12.00 w południe zajął pokój w „Bris­ tolu” (w którym jednak, jak pamiętamy, nie było żadnych śladów jego wizyty), a następnie udał się do Inspektoratu Armii w Wilnie, gdzie zostawił u woźnego wiadomość dla Bartaka o tym, gdzie się zatrzymał i propozycję, aby tam się spotkali. Miładowski zeznał nawet: „Miałem zamiar w jego towa­ rzystwie spędzić resztę dnia”, ale dalszy ciąg zeznań wyraźnie temu przeczy: „Po obiedzie, około godz. 13.00, poszedłem do kuzynostwa Prochowiczów, mających sklep przy ul. Wiel­ kiej 9, a stamtąd poszedłem do nich, do mieszkania przy ul. Kościuszki 16. Z żoną Jana Prochowicza byłem w mieście

za sprawunkami, a po powrocie jeździliśmy łódką Wilią i pozostałem u państwa Prochowiczów do późnego wieczora”. No i co z tym fantem zrobić? Miładowski ponoć wynaj­ muje pokój w „Bristolu”, ale tam nie ma po nim śladu. Postanawia spędzić popołudnie i wieczór ze znajomym z War­ szawy, zostawia dla niego wiadomość, a następnie nie daje mu praktycznie żadnej szansy na spotkanie, udając się do krewnych i to wcale nie z powodu zbiegu okoliczności, przypadkowego spotkania itp., lecz, by tak rzec, całkowicie dobrowolnie i świadomie. Następnie spędza z nimi miło, jak należy sądzić, całe popołudnie i wieczór na spacerach, zaku­ pach, pływaniu łódką itp., zupełnie nie troszcząc się o to, że mjr Bartak być może czeka na niego w hotelu. To chyba nieładnie tak zlekceważyć znajomego z War­ szawy, w dodatku wyższego stopniem. A mówiąc poważnie, czy to nie dziwne, zwłaszcza że, jak się już wkrótce przeko­ namy, w tej sprawie ciągle mamy do czynienia z tajem­ niczymi, pojawiającymi się i znikającymi majorami. Przejdźmy obecnie do tego, co działo się w newralgicznym dniu 6 sierpnia. Jak wynika z - w miarę zgodnych - zeznań ppłk. Wełdycza i kpt. Miładowskiego, ten ostatni, zgodnie z umową, przyszedł o godz. 5.00 rano do mieszkania proku­ ratora. Następnie obaj panowie udali się do więzienia, gdzie prokurator Wełdycz kazał kpt. Tymańskiemu zbudzić Zagór­ skiego i powiedzieć mu, że ma się przygotować do wyjazdu do Warszawy w cywilnym ubraniu. Wełdycz zezwolił rów­ nież Zagórskiemu zabrać ze sobą część rzeczy osobistych, które miał w celi, a jego znajdujące się w depozycie pieniądze (300 zł) polecił przekazać Miładowskiemu. Wszystkie te polecenia Wełdycz wydawał ustnie, a for­ malny, pisemny nakaz zwolnienia Zagórskiego wpłynął do więzienia dopiero 8 sierpnia! I kpt. Tymański posłusznie je

260

Romuald Romański

General Zagórski będzie milczał!

261

------------------- -------------------------------------------------------------------

realizował, mimo że nie miały one nic wspólnego z obowią­ zującą procedurą! Trudno mu się zresztą nawet dziwić, zważywszy, że kpt. Tymański nie wiedział, w jakiej roli gen. Zagórski opuszcza zakład karny. Miał prawo sądzić, że jako aresztant wyjeżdża on do Warszawy na przesłuchanie - może w sądzie warszawskim? Mógł też przypuszczać (ale tylko przypuszczać), że jego podopieczny jedzie na roz­ mowy w Belwederze. Do takiego przypuszczenia mogła go skłanić znajomość losów gen. Rozwadowskiego, z którym, oczywiście do pewnego tylko momentu, postąpiono iden­ tycznie. Nic pewnego nie wiedział o swojej sytuacji również gen. Zagórski, którego nie poinformowano o decyzji sądu w jego sprawie, a zakomunikowano mu tylko, że jedzie do War­ szawy razem z kpt. Miładowskim. On również mógł się jedynie domyślać, że czeka go los Rozwadowskiego, ostate­ cznie zwolnionego z aresztu po raporcie u marszałka. Świad­ czy o tym fragment protokołu przesłuchania kpt. Zygmunta Tymańskiego, komendanta więzienia, który zeznał m.in., że gdy powiadomił generała o tym, iż ma być gotowy do wyjaz­ du, ten zapytał: „Co to ma znaczyć?”, a nie otrzymawszy odpowiedzi, dodał: „Wy robicie ze mną jak z gen. Roz­ wadowskim, ale ja się tak nie dam”. Jak pamiętamy, Zagórskiemu pozwolono zabrać część swoich rzeczy. To też jeden z dowodów nieformalnego, ba niezgodnego z przepisami trybu załatwiania tej sprawy, gdyż człowiek zwalniany z aresztu ma prawo zabrać wszystkie należące do niego rzeczy i nikt nie może mu tego zabronić. Generał skorzystał z zezwolenia i zabrał ze sobą do War­ szawy maszynę do pisania (mógł sądzić, że będzie mu po­ trzebna do pisania oświadczeń, odwołań lub też kontynuo­ wania pamiętników), dwie (lub jedną; tej kwestii nigdy do

końca nie wyjaśniono) walizki i koc, w który ponoć były zawinięte jakieś nieustalone przedmioty. Natomiast reszta jego więziennego „dobytku”, czyli dwie drewniane skrzynki - pozostały w więzieniu w Wilnie. Rzeczy, które zabrał do Warszawy oraz obie pozostawione w Wilnie skrzynki Zagórski najprawdopodobniej miał cały czas przy sobie, w celi. Nie wiemy jednak, niestety, co - oprócz pieniędzy - znajdowało się w jego więziennym depozycie. Gdy później pojawią się nagle dokumenty osobiste generała, nie będzie na dobrą sprawę wiadomo, czy zostały zabrane z pozostawionych w więzieniu skrzynek, z depozytu czy też z jeszcze innego miejsca. Po załatwieniu tych spraw Zagórski z Miładowskim wsiedli do samochodu podstawionego przez Dworzaka i pojechali na dworzec. Tam wsiedli do czekającego już pociągu (ponoć Miładowski nie mógł odnaleźć zarezerwowanego przedziału i zajął pierwszy wolny, który znalazł w I klasie). Na dwie minuty przed odjazdem pociągu pojawił się oczekiwany przez Miładowskiego Dworzak, wręczył mu bilety i pociąg wreszcie ruszył. Opisując w trakcie przesłuchania przebieg podróży, Miła­ dowski zdecydowanie twierdził, że on sam konwojował Zagór­ skiego. W Białymstoku, gdzie pociąg miał godzinny postój, zamówił Zagórskiemu obiad do wagonu (zapłacił za niego 3 zł). „Przez cały czas byli w przedziale sami z Zagórskim, również wtedy, gdy po wyjeździe z Białegostoku konduktor kontrolował bilety. Potem Miładowski wychodził na korytarz, odwiedził również sąsiedni przedział, gdzie zastał jakiegoś majora piechoty, którego nie znał, a który wsiadł nie wiado­ mo gdzie i wysiadł również nie wiadomo na której stacji”. Pozwoliłem sobie przytoczyć ten fragment relacji z zeznań Miładowskiego, gdyż wspomniany w nich konduktor, Roman

262

General Zagórski będzie milczał!

Romuald Romański

---------------------■ » > ! > » ■

■

263

----------------------------

Szymkowski, miał na ten temat zupełnie odmienne zdanie. Zeznał on mianowicie, że po objęciu pociągu w Białymstoku w przedziale zarezerwowanym dla gen. Burcharda-Bukackiego (Miładowski niesłusznie więc oskarżał się o gapiostwo, gdyż, jak się okazało, trafił do właściwego przedziału) za­ uważył jakiegoś cywila, który przypominał mu znanego z fo­ tografii gen. Zagórskiego. Towarzyszył mu „około 40-letni łysawy, ciemnoblond major artylerii”. Natomiast w przedziale obok siedział „kapitan 21 pułku piechoty” - to oczywiście nasz znajomy, kpt. Miładowski, którego nazwiska konduktor naturalnie nie znał. Drzwi do przedziału Zagórskiego były przez cały czas zamknięte, a do przedziału Miładowskiego otwarte. Na każdej stacji kapitan wychodził na korytarz „i stawał przy drzwiach zewnętrznych wagonu tak, że zawsze miał na oku cały korytarz, a tym samym wejście do prze­ działu gen. Zagórskiego”. Inaczej mówiąc, Miładowski w re­ lacji Szymkowskiego zachowywał się jak klasyczny kon­ wojent. Gdy konduktor wszedł do przedziału, „obaj panowie, tj. gen. Zagórski i major, przestali mówić, a gen. Zagórski bardzo się zmieszał”. Interesujące było też zachowanie tajem­ niczego majora. Wyszedł bowiem z konduktorem z prze­ działu, podał mu swój bilet, a następnie powiedział, wska­ zując na przedział z Miładowskim: „A tam jest reszta”. Po tym oświadczeniu major wrócił do przedziału Zagórskiego, a Miładowski podał konduktorowi dwa bilety wojskowe wypisane na tzw. rozkazie wyjazdu. Towarzyszącego Zagórskiemu majora konduktor nie wi­ dział już aż do Warszawy, gdzie zauważył, że ten wysiadł razem z Zagórskim i Miładowskim. Mamy więc dwie relacje z tej samej podróży, różniące się między sobą nie w szczegółach - co się często zdarza w rela­

cjach świadków, nawet tzw. naocznych - ale w sposób zasad­ niczy. Powstaje więc pytanie, komu wierzyć - kpt. Miładowskiemu czy konduktorowi Szymkowskiemu? Odnoszę nie­ odparte wrażenie, że jednak Szymkowskiemu. Prawdę mó­ wiąc zeznania Miładowskiego brzmią dość mętnie i mało przekonywająco. Zastanówmy się zwłaszcza nad podanym przez niego opisem własnego zachowania. Miładowski, nie zapominajmy o tym, był przecież konwojentem, któremu polecono dowieźć - że się tak wyrażę: w całości - gen. Zagórskiego do Warszawy. Powinien był więc nie spuszczać z niego oka, tymczasem cóż on robił? Wychodził sobie z przedziału, zostawiając „podopiecznego” bez opieki, wresz­ cie poszedł do sąsiedniego przedziału, w którym siedział jakiś major. Po co? Żeby sobie pogawędzić z nieznajomym? A co by się stało, gdyby w tym czasie Zagórski podjął jakieś nieprzewidziane działania? Z jadącego pociągu pewnie by nie uciekł (choć teoretycznie było to możliwe), ale mógł zacząć chodzić po pociągu, kontaktować się z ludźmi, opo­ wiadać o swojej niejasnej sytuacji, próbować przekazać ko­ muś jakieś wiadomości dla krewnych lub przyjaciół... A prze­ cież cała podróż miała odbyć się w tajemnicy („dla uniknięcia ewentualnych demonstracji” - jak to ujął w swym piśmie - o którym za chwilę - gen. Daniec), a człowiekiem od­ powiedzialnym za to był właśnie Miładowski. Ponadto, jeśli poszedł do przedziału, w którym siedział nieznajomy major, na pogawędkę, to panowie powinni byli przedstawić się sobie, coś o sobie opowiedzieć, a tymczasem Miładowski do końca nie mówi o nim nic konkretnego, ba, nie wymienia nawet jego nazwiska. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że początkowo Miładowski bardzo niechętnie wspomniał o tymże majorze i zdecydowanie zaprzeczał, jakoby złożył on wizytę w przedziale Zagórskiego. Dopiero

264

------------------- —

Romuald Romański

General Zagórski będzie milczał!

265

-------------------

po konfrontacji z zeznaniami Szymkowskiego zmienił częś­ ciowo stanowisko i przyznał, że było to możliwe, nadal jednak utrzymywał, że „był to tylko przygodny podróżny”. Zeznania Szymkowskiego brzmiały znacznie wiarygodniej. W jego relacji Miładowski zachowywał się jak należy, miał otwarty przedział, na każdej stacji wychodził na korytarz. Po prostu wzorowo pilnował „podopiecznego”, który w tym czasie toczył, jak możemy się domyślać, ważną rozmowę z kimś, kto miał prawo z nim rozmawiać. Wiarygodnie również brzmiała również relacja ze spraw­ dzania biletów. Takich szczegółów konduktor raczej nie mógł sobie wymyślić! Po tej dość długiej - z konieczności - retrospekcji, po­ wróćmy do sceny, od której rozpoczęliśmy naszą relację. Na peronie w Warszawie, jak pamiętamy, czekał na przyjeż­ dżających mjr Zygmunt Wenda, adiutant Józefa Piłsudskiego. To jest pewne. Co do reszty, zdani jesteśmy jedynie na domysły, gdyż w tej kwestii nie nastąpiło zbliżenie stanowisk Mikułowskiego i Szymkowskiego. Zeznania Miładowskiego, jak pamiętamy, potwierdzał mjr Wenda. Wenda wszedł do wagonu i poinformował stojącego na korytarzu Miładowskiego, że zaplanowane na 6 sierpnia spotkanie Zagórskiego z Piłsudskim nie odbędzie się, gdyż marszałek w godzinach popołudniowych wyjechał wraz z ro­ dziną samochodem do Kalisza. W związku z tym Zagórskiego należy zwolnić i polecić mu, aby zameldował się telefonicz­ nie u marszałka w poniedziałek lub wtorek, czyli 8 lub 9 sierpnia. W tym miejscu warto odnotować drobne różnice w ze­ znaniach Wendy i Miładowskiego. Otóż ten ostatni twierdził, że Wenda polecił mu o tym odwołanym spotkaniu poinfor­ mować gen. Zagórskiego, co też on uczynił. Zwrócił również

generałowi jego odebrane z depozytu pieniądze. Nie wspo­ mniał natomiast o jakiejkolwiek rozmowie Wendy z Zagór­ skim; przyznał wprawdzie, że panowie widzieli się, a nawet przywitali na peronie, ale zdecydowanie stwierdził, że „nic ze sobą nie mówili”. Natomiast Wenda zeznał, że już na peronie Zagórski za­ uważył go i rozpoznał. „Mjr Wenda” - powiedział, wycią­ gając równocześnie rękę. Panowie przywitali się, a następnie Wenda powtórzył raz jeszcze to, co wcześniej powiedział Miładowskiemu: że Zagórski jest już wolny, że miał stawić się 6 sierpnia u marszałka do raportu, ale ten wyjechał do Kalisza, i że w związku z tym ma zameldować się w Bel­ wederze 8 lub 9 sierpnia, po uprzednim uzgodnieniu terminu i daty telefonicznie. Podał mu też swój numer telefonu. Zagórski odpowiedział podobno na to krótko: „Dobrze”. To właściwie drobiazg, ale wiadomo, diabeł tkwi w szcze­ gółach, a różnice w zeznaniach świadków, nawet drobne i pozornie nieistotne, mogą mieć znaczenie, np. może to oznaczać, że zeznania zostały uzgodnione. O takie drobne różnice nietrudno, gdy wersja jakiegoś zdarzenia została uzgodniona w ogólnym zarysie, a niedopracowana w szcze­ gółach. Gwoli formalności odnotujmy, że stwierdzenie „Jest pan wolny”, zakomunikowane Zagórskiemu przez Miładowskiego i powtórzone (ewentualnie) przez Wendę, nie miało, w świet­ le przepisów, żadnego znaczenia procesowego, a tym samym, z formalnego punktu widzenia, Zagórski nadal pozostawał aresztantem. Zatrzymajmy się jednak przez chwilę przy kwestii stawie­ nia się Zagórskiego u marszałka do raportu 6 sierpnia, bo jest ona i ciekawa, i bardzo, bardzo istotna. Wszyscy uczest­ nicy tej sprawy ciągle, wręcz do znudzenia, o tym raporcie

2 66

-------------------

Romuald Romański

■ « > !> !■

General Zagórski będzie milczał.'

267

------ --------------

mówili, nikt jednak nie wyjaśnił, jak do tego raportu miało dojść. Przeanalizujmy tę kwestię. O tym, że 6 sierpnia Piłsudski pojedzie do Kalisza, gdzie 7 sierpnia miał się odbyć zjazd legionistów, wiedziano w Warszawie od dawna. Tyle tylko, że marszałek początkowo planował wyjazd w godzinach wieczornych pociągiem, później jednak zmienił plany i wy­ jechał po południu samochodem. Prystor, wypytywany o tę zmianę planów marszałka przez szefa Prokuratury Wojskowej, gen. Dańca, wyjaśnił, iż stało się tak dlatego, że marszałek postanowił zabrać ze sobą dzieci. To bardzo dobre wyjaśnienie, tyle że... zmiana planów związanych z wyjazdem do Kalisza niczego, jeśli chodzi o spotkanie marszałka z gen. Zagórskim, nie zmieniała. Aby to zrozumieć, wystarczy porównać godziny przyjazdu pocią­ gu z Wilna z odjazdem pociągu do Kalisza. Według rozkładu jazdy z 1927 roku, pociąg z Wilna przyjeżdżał do Warszawy o godz. 19.45, a pociąg do Kalisza odjeżdżał z Warszawy o godz. 20.40! Aby to ustalić, nie trzeba zresztą sięgać do ówczesnych rozkładów jazdy, bo informuje nas o tym „Polska Zbrojna” w numerze z 6 sierpnia: „Dziś o godz. 20.40 wyjeżdża do Kalisza na uroczystości legionowe prezes Rady Ministrów Marszałek Józef Piłsudski w towarzystwie małżonki i córe­ czek Wandzi i Jagódki”. Jak z tego widać, zmiana środka lokomocji musiała nastąpić dosłownie w ostatniej chwili, tak że nie zdążono już zmienić treści komunikatu. No i co z tym fantem zrobić? Przecież jeśli „Polska Zbroj­ na” nie kłamała, a nie mamy podstaw, żeby tak sądzić, to Piłsudski, obojętne, czy zamierzał jechać do Kalisza pocią­ giem, czy też samochodem, żadną miarą nie mógł się tego dnia spotkać z Zagórskim. Zabrakłoby mu po prostu na to

czasu! Prawdę mówiąc, panowie mogli co najwyżej minąć się po drodze! Miało się więc odbyć owo spotkanie 6 sierpnia czy też nie? Było zaplanowane czy nie było? A jeśli nie, to po co ten pośpiech w dostarczaniu Zagórskiego do War­ szawy? Jeśli wytrzymał już tyle czasu na Antokolu, to mógł wytrzymać jeszcze tych parę dni do powrotu Piłsudskiego z Kalisza, czyli np. do 9 sierpnia. A może chodziło właśnie o to, żeby Zagórskiego sprowadzić do Warszawy w dniu, w którym Piłsudski żadną miarą nie mógł się z nim spotkać, co odsuwało od niego wszelkie podejrzenia? Jeśli taki istotnie był cel spiskowców, to nie do końca udało im się go osiągnąć, gdyż i tak po Warszawie krążyła plotka o tym, że Zagór­ skiego zabito „w przytomności” marszałka. Miało to podobno wyglądać tak: Zagórski stanął jednak do raportu, ale za­ chowywał się lekceważąco i arogancko; wedle jednej z wersji miał nawet uderzyć Piłsudskiego rękawiczkami w twarz, a wówczas uczestniczący w spotkaniu Beck zastrzelił gene­ rała. No cóż, plotki, choć zwykle mają jakieś racjonalne źródło, rzadko kiedy jednak liczą się z faktami. Wróćmy jednak do naszych bohaterów na dworcu Wileń­ skim. Jeśli wierzyć zeznaniom Szymkowskiego, w momencie przyjazdu wileńskiego pociągu do Warszawy na peronie było dwóch majorów i dwóch innych oficerów, których stopni konduktor nie zauważył, nie można więc wykluczyć, że i oni byli majorami. Gdzieś w tle przesuwa się jeszcze postać mjr. Bartaka, z którym Miładowski jechał do Wilna. Doprawdy, co krok to major, a mówiło się, że Polska po majowym zamachu stała się krajem pułkowników! Aby, przynajmniej częściowo, wyczerpać „wątek majo­ rów”, powróćmy jeszcze na chwilę do mjr. Bartaka. Otóż, wyprzedzając nieco tok narracji, musimy poinformować, że prowadzącego śledztwo mjr. Mazurkiewicza również nieco

268

Romuald Romański

----------------B l l t U —

------------------------------

zaniepokoili ci pojawiający się i znikający jak króliki z ka­ pelusza prestidigitatora oficerowie, toteż polecił sprawdzić w Komendzie Miasta w Wilnie ewidencję oficerów przyby­ łych do tego miasta w dniach od 3 do 7 sierpnia 1927 roku. Okazało się, że kpt. Miładowski i mjr Bartak w niej nie figurowali. Dlaczego nic było w niej Miładowskiego, już wiemy; po prostu wysłano go w tę podróż bez rozkazu wyjazdu, a wszystkie związane z jego pobytem formalności załatwiał w Komendzie Miasta osobiście St. Dworzak, któ­ rego ppłk Wełdycz zobowiązał do zachowania tajemnicy. Ale Bartak? Jeśli prawdą jest to, co zeznał w jego sprawie Miładowski - że jechał on do Wilna, delegowany z Głównego Inspektoratu Sił Zbrojnych (GISZ) do tamtejszego Inspek­ toratu Armii w jakiejś sprawie służbowej, nie mającej żad­ nego związku z Zagórskim to dlaczego j e g o w tej ewidencji nie ma? Przecież powinien był potwierdzić w Komendzie Miasta swój przyjazd do Wilna! Siadu po kpt. Miładowskim i mjr. Bartaku nie odnaleziono również w księgach meldunkowych wileńskich hoteli (a spra­ wdzono wszystkie, nie tylko ,,Bristol”). Mamy więc do czy­ nienia z rzeczywiście czarodziejską sztuczką - obaj przyje­ chali do Wilna i rozpłynęli się w powietrzu! Pora teraz zająć się tym, co działo się z generałem po wyjściu z wagonu, już na dworcu Warszawa Wileńska. Tu natrafiamy przede wszystkim na nader frapującą zagadkę bagażu generała. Wyniósł go na peron, jak zgodnie zeznali Miładowski i Wenda, bagażowy. Był nim Aleksander Radzikiewicz, który znał niejako osobiście Zagórskiego, gdyż obsługiwał go kilka miesięcy wcześniej, gdy generał otrzymał przepustkę z więzienia w związku ze śmiercią matki i przy­ jechał do Warszawy na jej pogrzeb. Radzikiewicz zaniósł też bagaż Zagórskiego do przechowalni bagażu.

General Zagórski będzie milczał!

—

269

§ f >1

Jako że w tej sprawie nic zdaje się nie być proste i jedno­ znaczne, i tu mamy odmienne zeznania konduktora Szymkowskiego, który nieco inaczej widział tę scenę. Otóż, jak pamiętamy, jego zdaniem do wagonu, w którym jechał Zagórski, podeszło aż trzech oficerów (w tym jeden wysoki major) oraz ordynans. I właśnie ten ordynans zdaniem kon­ duktora wynosił z wagonu bagaż składający się „z kilku pakunków, między nimi dwie walizki żółte, skórzane, cięż­ kie i pakunki (...)”. Numerowego Szymkowski przy tej grupie nie zauważył. Natomiast tragarz Radzikiewicz tak opisał bagaż, który kazano mu wynieść z wagonu i zanieść do przechowalni: „Rzeczy składały się z następujących sztuk: pled - nieciemny (zresztą nie pamiętam, rodzaj wojskowego koca), maszyna do pisania w futerale blaszanym, walizka i coś zawinięte w koc”. Co do składu i liczby sztuk bagażu Zagórskiego, mamy jeszcze zeznania kpt. Miładowskiego, ppłk. Wełdycza, kpt. Z. Tymańskiego i sierż. Władysława Gdecza, kierowcy Ko­ mendy Miasta w Wilnie, który 6 sierpnia odwoził na dworzec Zagórskiego i Miładowskiego. Zdaniem Miładowskiego, Zagórski zabrał ze sobą jedną, żółtą, skórzaną walizkę i futerał „jak gdyby maszyny do pisania”. Ppłk Wełdycz pamiętał tylko jedną walizkę, nato­ miast kpt. Tymański zeznał, że bagaż generała składał się z dwóch walizek i z ręcznej (zapewne chodziło o przenośną) maszyny do pisania. Z kolei sierż. Gdecz widział, jak do jego samochodu wkładano p i ę ć pakunków, w tym dwie lub trzy walizki i koce. No cóż, pamięć ludzka jest zawodna (nie bez powodu wśród prokuratorów i policjantów krąży powiedzenie „kłamie jak naoczny świadek”), musimy jednak zdecydować się, czyją wersję przyjmujemy. Osobiście jestem skłonny wierzyć

270

--------------------- «

Romuald Romański

> M f — '

General Zagórski będzie milczał!

----------------

Radzikiewiczowi. Noszenie bagaży było jego zawodem, a po­ nieważ obsługiwał już kiedyś Zagórskiego i go znał, praw­ dopodobnie dobrze zapamiętał okoliczności odebrania jego bagażu. Radzikiewicz, zgodnie z poleceniem, zaniósł bagaż do przechowalni, której dzierżawcą był wówczas Aleksander Kobyłecki, a kwit oddał Zagórskiemu. Zagórski nie miał przy sobie drobnych pieniędzy (niestety, nie wyjaśniono później, w jakich banknotach Miładowski otrzymał 300 zł, które później oddał Zagórskiemu), więc na jego prośbę 2 zł zapłacił bagażowemu Wenda. Radzikiewicz i Kobyłecki byli zatem ostatnimi ludźmi, którzy widzieli bagaż Zagórskiego. Przynajmniej oficjalnie, bo na pewno ktoś jeszcze go oglądał, ale o tej osobie nic nie wiemy i nigdy jej nie zidentyfikowano. To dlatego pozwo­ liłem sobie poświęcić temu bagażowi aż tyle miejsca. Przesłuchiwany w następnych dniach dzierżawca przecho­ walni Kobyłecki, przypominał sobie, że 6 sierpnia około 8.00 któryś z bagażowych oddał do przechowalni bagaż, zawierający m.in. futerał przenośnej maszyny do pisania. Kobyłecki zapamiętał właśnie ten futerał, gdyż takie przenoś­ ne maszyny stanowiły wówczas jeszcze rzadkość, nie umiał sobie jednak przypomnieć reszty bagażu - ani liczby sztuk, ani ich wyglądu. Zapewne maszyna do pisania w futerale, która tak zafrapowała dzierżawcę przechowalni, spowodowała, że zapa­ miętał on również, iż bagaż ten został odebrany mniej więcej półtorej godziny później. Niestety, Kobyłecki nie zwrócił uwagi na to, kto go odebrał, a rozmowy z Radzikiewiczem i pozostałymi bagażowymi też nie przyniosły rezultatu. Nic też, prawdę mówiąc, nie wniosły do sprawy badania ewidencji prowadzonej przez Kobyłeckiego. Wynikało z niej,

—

§

f

271

—

że 6 sierpnia oddano na przechowanie bagaże za pokwito­ waniami z numerami od 1500 do 1540. Do bagażu Zagór­ skiego mogły odnosić się zapisy pod numerem 1535 - bagaż zawierający trzy sztuki i numerem 1536 - pięć sztuk. Jak pamiętamy, takie liczby wymieniali świadkowie, choć w gruncie rzeczy nic z tego nie wynika. Sprawę bagażu zdecydowanie gmatwa zeznanie jeszcze jednego świadka, a mianowicie Józefa Rudzińskiego, st. posterunkowego Policji Państwowej, pełniącego tego dnia służbę przed dworcem Wileńskim (to bardzo interesujące zeznania, również z innego powodu i jeszcze do nich wró­ cimy). Otóż zauważył on, że na około 10 minut przed przy­ jazdem pociągu wileńskiego pod dworzec zajechało woj­ skowe auto marki Ford, do którego następnie zapakowano jakiś bagaż przyniesiony przez numerowego, prawdopodobnie walizkę. Warto w tym miejscu podać informację, której nie mieliś­ my jeszcze okazji zamieścić. Otóż ford ten, należący do tzw. garaży belwederskich i prowadzony przez szer. Mieczysława Cempela, kierowcę z tychże garaży, przyjechał pod dworzec po mjr. Wendę. Okazało się bowiem, że Wenda na dworzec Wileński przyjechał z Belwederu taksówką, bowiem w chwili jego wyjazdu w garażach nie było żadnego wolnego samo­ chodu. Forda z Cempelem za kierownicą zabrał natomiast nieco wcześniej płk Prystor, który kazał się zawieźć na ul. Ordynacką, a po przyjeździe na miejsce polecił kierowcy udać się na dworzec po mjr. Wendę. Wenda, mając do dys­ pozycji samochód, zaproponował więc „wolnemu” Zagór­ skiemu, że zawiezie go pod wskazany adres. Zagórski z pro­ pozycji skorzystał i tym właśnie samochodem odjechał spod dworca w towarzystwie Wendy i Miładowskiego. Tak przy­ najmniej zeznali zgodnie Wenda, Miładowski, no i Cempel.

272

-------------- —

Romuald Romański

■ » ! < » ■ ■ ---------------------

Dopiero gdy się o tym wie i pamięta, można należycie ocenić wagę zeznań policjanta Rudzińskiego. Aby, przynajmniej na razie, zamknąć „aferę bagażową”, przytoczmy jeszcze wiadomość, jaką 18 sierpnia zamieścił krakowski „Czas” . Redakcja poinformowała mianowicie swych czytelników, że niejaki Franciszek Zaleski, bagażowy na dworcu Wileńskim (nr 52) zauważył podobno, że 6 sier­ pnia około godz. 9.00 wieczorem pod dworzec przyjechało autem dwóch pasażerów. Jeden z nich poszedł do przechowal­ ni, skąd za chwilę wrócił, niosąc walizkę, jakiś ciężki paku­ nek i pled. Czy był to bagaż Zagórskiego? Nie wiadomo, gdyż nikt z prowadzących śledztwo nie starał się tej informacji spraw­ dzić. My tej możliwości już nie mamy i możemy jedynie odnotować, że czas odebrania bagażu, podany przez Kobyłec­ kiego zgadza się mniej więcej z czasem wskazanym w notat­ ce prasowej. Czy to przypadkowa zbieżność? A może autor notatki, znając czas podany podczas przesłuchania przez Kobyłeckiego, dopasował do niego swoją „rewelację”? Sprawa bagażu generała urosła wkrótce do rangi jednej z ważniejszych tajemnic śledztwa. Prasa i tzw. opinia pub­ liczna zastanawiały się dlaczego Zagórski zdecydował się, zostawić bagaż na dworcu? Miał przecież w Warszawie mieszkanie, miał też rodzinę, a konkretnie bratanka i brata­ nicę, mieszkających na ul. Flory. Nie prościej więc było po prostu zabrać bagaż i pojechać do domu albo do krewnych? Zwłaszcza że nie musiał martwić się o transport? Niektóre gazety napisały później, że Zagórskiemu naka­ zano zostawić bagaż na dworcu. Ale Zagórski wiedział już przecież - tak przynajmniej twierdzili Miładowski i Wenda - że jest człowiekiem wolnym. Nie musiał więc nikogo słuchać, zwłaszcza młodszych stopniem oficerów.

G eneral Z a górski będzie m ilczał!

—

273

M tH — ■

Ponadto taki nakaz powinien był wzbudzić w nim pewne podejrzenia. Przecież jako były oficer wywiadu miał okazję poznać metody stosowane w grach operacyjnych. Doskonale też znał swych przeciwników i musiał zdawać sobie sprawę z faktu, że dla osiągnięcia celu - a tym było dobranie się do jego bagażu - nie cofną się przed niczym. Trudno więc uwierzyć w taką uległość, żeby nie powiedzieć: lek­ komyślność tak doświadczonego człowieka. Jeśli zatem po­ zostawienie bagażu na dworcu nie było osobistą decyzją Zagórskiego, to musiano mu ją odpowiednio skutecznie zasugerować. Chyba. że... kpt. Miładowski i mjr Wenda skłamali i Zagór­ skiego wcale nie poinformowano, że jest wolny. A może zeznali w tej sprawie tylko tzw. półprawdę? Może powiedzia­ no mu, że jest... prawie wolny? W obu przypadkach sugestia pozostawienia bagażu na dworcu musiałaby zostać przez Zagórskiego zaakceptowana, a nawet pewnie nie wzbudziłaby jego protestu, gdyż miałby świadomość, że nadal musi podpo­ rządkowywać się nakazom. Mogły być zresztą i inne powody dobrowolnego pozostawienia bagażu w przechowalni; wspo­ mnimy o nich wówczas, gdy przejdziemy do analizy hipotez starających się wyjaśnić przebieg wydarzeń, które doprowa­ dziły do zniknięcia Zagórskiego. Pozostawmy jeszcze przez chwilę trzech panów, tzn. gen. Zagórskiego, mjr. Wendę i kpt. Miladowskiego na dworcu Wileńskim i powróćmy do zeznań st. posterunkowego Józefa Rudzińskiego. 6 sierpnia pełnił on służbę przed dworcem, w miejscu, gdzie parkowały dorożki i samochody i, jak pamiętamy, zauważył samochód wojskowy marki Ford koloru zielonego. O tym samochodzie mówiono w śledztwie wiele, gdyż według oficjalnej wersji to właśnie nim odjechali Zagór­ ski, Wenda i Miładowski.

274

Romuald Romański

General Zagórski będzie milczał!

275

--------------------- -----------------------------------------------------------------

Nas jednak w tej chwili hardziej interesuje inny samochód, również zauważony przez Rudzińskiego. Z zeznania poli­ cjanta wynika, że był to samochód wojskowy typu limuzyna, w kolorze ciemnowiśniowym. Posterunkowy nie rozpoznał wprawdzie jego marki, ale zauważył, że było bardzo elegan­ ckie takie „jakim jeździł prezydent Wojciechowski”. Auto to było źle zaparkowane i dlatego Rudziński podszedł do niego, z zamiarem poproszenia kierowcę, aby przestawił samochód. Zauważył wówczas, że za kierownicą siedział kapitan piechoty, bez płaszcza, młody (około 35-36 lat), ciemny blondyn lub szatyn. Oprócz kierowcy w samochodzie były jeszcze trzy osoby: cywil w czarnym meloniku, ubrany ciemno, prawdopodobnie w palcie, i dwóch wojskowych. Jednym z nich był na pewno oficer szwoleżerów (posterunkowy nie zauważył rangi, ale widział czapkę z czerwonym otokiem), drugi też sprawiał wrażenie oficera, ale zasłaniały go ściany auta i posterunkowy nie widział jego umundurowania. Cała trójka siedziała na tylnym siedzeniu, cywil pośrodku, między obu wojskowymi. Gdy przyjechał pociąg z Wilna, policjant poradził siedzą­ cemu za kierownicą kapitanowi, aby podjechał pod część przyjazdową dworca, co też kapitan uczynił, m a n e w r u ­ jąc jednak niewprawnie. W jakieś 10 minut od przyjazdu pociągu z Wilna, już po odjeździe forda, auto to odjechało w stronę mostu Kierbedzia. Samochód ten widział również inny policjant, znajdujący się przed dworcem, a mianowicie posterunkowy Stefan Ziół­ kowski, który jednak nie zbliżał się do niego, więc zauważył tylko, że „przy kierownicy siedział jakiś porucznik, samochód był duży, ładny, solidna maszyna”. Okazuje się więc, że w momencie przyjazdu pociągu wi­ leńskiego stały przed dworcem dwa wojskowe samochody

i że znajdowało się w nich kilku (co najmniej trzech) ofi­ cerów. Czy ktoś oprócz policjantów widział to drugie auto, a zwła­ szcza, czy zauważył je ktoś z interesujących nas osób? I tak. i nie! Wenda i Miładowski zdecydowanie nic nie widzieli i niczego nie zauważyli, za to samochód doskonale widział ich kierowca Mieczysław Cempel. Nie tylko widział, ale i rozpoznał. Oto, co zeznał na jego temat: „Zajeżdżając na Dworzec Wileński, zauważyłem stojące auto przed schodkami, od strony pociągów odchodzących (potem, za radą Rudzińskiego, podjechało ono pod wyjście dla przyjeżdżających - przyp. autora), było to auto nr ew. 24, mające wówczas nr 12518 zmieniający się co trzy dni (oznacza to, że z jakichś powodów numer w tym aucie zmieniano celowo co trzy dni - przyp. autora). Przy kierownicy siedział kapitan, twarzy ani gatunku broni nie zauważyłem, tylko widziałem na naramiennikach 3 gwiazdki. Firanki były spuszczone, więc nie widziałem, czy wewnątrz ktoś siedział. Pomocnika szofera nie było. Auto to do początku roku prowadził śp. Malinowski Zygmunt (zginął 4 września 1927 roku w katastrofie samocho­ dowej pod Łowiczem, natomiast przesłuchanie Mieczysława Cempela miało miejsce dzień później, 5 września 1927 roku -przyp. autora), a potem stało do dyspozycji płk. Długoszow­ skiego. Rano 6 VIII, na skutek czyjegoś telefonicznego zarządze­ nia, przygotowano to auto dla płk. Długoszowskiego do wyjazdu na manewry... Nie wiem, czy na dworcu kto wsiadł do niego, a gdy dojeżdżałem do mostu Kierbedzia, minęło mnie to auto na ulicy Zygmuntowskiej, tuż przed mostem, jadąc od dworca; za mostem auta tego już nie widziałem”. Okazuje się więc, że wieczorem 6 sierpnia, w porze przy­ jazdu pociągu z Wilna, pod dworcem Wileńskim były dwa

276

--------------

Generał Zagórski będzie milczał!

Romuald Romański

277

----------------------

wojskowe samochody, w dodatku obydwa z Belwederu. To doprawdy dziwne, że ani Wenda, ani Miładowski go nie zauważyli, a powinni, skoro bowiem auto doskonale widział kierowca samochodu, do którego wsiedli, to dlaczego nie oni? A jeśli już nie pod dworcem, choć to mało prawdopodobne, to dlaczego nie dostrzegli go także później, na Zygmuntowskiej? Tym bardziej że obaj doskonale je znali, gdyż, jak się wkrótce okazało, był to Cadillac, którym jeszcze do niedawna jeździł sam Piłsudski, a przecież i Wenda, i Miładowski należeli do ścisłego, bezpośredniego otoczenia marszałka. Prawdę mówiąc, powinni ani auto nie tylko zauważyć, ale nawet zdziwić się, że pojawiło się na Pradze, w pobliżu dworca. Zwłaszcza mjr Wenda, bo to właśnie on 4 sierpnia wydał telefoniczne polecenie dowódcy garażu GISZ, aby dać cadillaca płk. Wieniawie-Długoszowskiemu b e z k i e ­ r o w c y ! Pozwoliłem sobie wyróżnić te słowa, gdyż był to rozkaz bez precedensu. Nie chodzi oczywiście o wydanie auta Wieniawie; to zdarzało się często, lecz o to, że w gara­ żach GISZ nie praktykowano wydawania aut bez kierowcy. Nic więc dziwnego, że gdy rozkaz dotarł do zastępcy dowód­ cy garaży, por. Staniszewskiego, ten, zdziwiony, udał się do mjr. Wendy z prośbą o jego potwierdzenie. W odpowiedzi usłyszał, że ma „dać starą karetę p. Marszałka do użytku 1 pułku szwoleżerów, gdzie motor będzie prowadził por. Wakre” (właściwie Vacqueret - przyp. autora). Odpowiedź ta nie rozwiała wątpliwości porucznika, wobec czego poradził się swego dowódcy, który polecił mu poprosić Wendę o potwierdzenie rozkazu na piśmie. Innymi słowy, dowódca polecił swemu zastępcy zachować się tak, jak po­ winien zachować się żołnierz, który otrzymał rozkaz nie­ zgodny z przepisami. Mjr Wenda prośbę spełnił i dlatego w aktach sprawy znajduje się jego pismo z datą 4 sierpnia

1927 roku, sporządzone na blankiecie Adiutanta Przybocz­ nego Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, następującej treści: „Do Kmdta Garażu GISZ Karetę P. Marszałka polecam natychmiast dostawić p. płk. S. G. Wieniawie-Długoszowskiemu. Auto bez szofera”. W tej sytuacji Wenda powinien się więc choć przez chwilę zastanowić, co pod dworcem na Pradze robi auto, które 4 sierpnia oddał Wieniawie podobno dlatego - tak przynaj­ mniej zeznał sam Wenda, że pułkownik bardzo go potrzebo­ wał w czasie ćwiczeń brygady kawalerii, odbywających się wówczas w okolicach Ciechanowa. Może nawet powinien podejść do niego i sprawdzić, dlaczego ten samochód jest w Warszawie, a nie w Ciechanowie? Może powinien zain­ teresować się, czy nie ma w nim Długoszowskiego ? Chociaż nie, tego akurat nie musiał robić, ale proszę o chwilę cierp­ liwości, cała rzecz już za chwilę się wyjaśni. W tym miejscu pragnąłbym jedynie przypomnieć, że czasami w śledztwie ważniejsze jest to, czego świadek nie mówi, to, co stara się ukryć, niż to, co zeznaje. Z taką sytuacją mamy do czynienia właśnie w tej sprawie, bo Wenda, nie wspominając ani sło­ wem o cadillacu, wyraźnie się pogubił. Ten samochód po­ winien był zauważyć, powinien zwrócić na niego uwagę, no i powinien o nim powiedzieć przesłuchującemu, tak jak o wszystkim, co zwróciło jego uwagę lub wzbudziło jego podejrzenia. A pojawienie się samochodu Cadillac 24 pod dworcem powinno, w kontekście nagłego zniknięcia Zagór­ skiego, wzbudzić podejrzenia majora. Tak więc jeśli świadek nie mówi czegoś, o czym powinien powiedzieć, to widocznie ma jakieś powody, by tego me zrobić. Powróćmy jednak do dalszych losów „karety”, przynaj­ mniej w takim zakresie, jaki udało się ustalić prowadzącemu

Romuald Romański

278 ------------------------------------------------ —

m

n

^

General Zagórski będzie milczał!

279

---------------------------------------------------------------------------------

śledztwo. Zgodnie z dyspozycją, szefostwo garaży próbowało odstawić auto w dniach 4 lub 5 sierpnia, ale w koszarach szwoleżerów odmówiono przyjęcia wozu, bo nie było go gdzie garażować. Ostatecznie przyjęto je 6 sierpnia około godz. 11.30. W tym też dniu, przed południem, ale jeszcze przed dostarczeniem auta, zadzwonił do oficera dyżurnego 1 pułku szwoleżerów dowódca pułku, płk Wieniawa-Długoszowski, i polecił wydać samochód oficerowi (bądź oficerom, gdyż Wieniawa zapowiedział przybycie 1 lub 2 oficerów). Dyżurny, por. Stanisław Pawełek, poprosił pułkownika, aby dał zgłaszającym się swój bilet wizytowy lub inny znak, gdyż to wykluczy ewentualną pomyłkę. W trakcie tej roz­ mowy Długoszowski wyjaśnił, że samochodem tym zamierza pojechać do Kalisza na zjazd legionistów. To też symptoma­ tyczne: auto miało być oddane do dyspozycji Wieniawy już 4 sierpnia, ale pułkownik zainteresował się nim dopiero 6! Zgodnie z tą zapowiedzią, 6 sierpnia po południu, około godz. 17.30, zgłosił się do por. Stanisława Pawełka kapitan piechoty, którego nazwiska dyżurny nie dowiedział się, za­ uważył natomiast, że kapitan miał krzyż Virtuti Militari i odznakę II Brygady Legionów. Kapitanowi towarzyszył ordynans. Samochód kapitanowi wydał, na polecenie oficera dyżurne­ go, kpr. Jan Bielski, który też odebrał od niego wizytówkę z odręczną adnotacją Długoszowskiego: „Proszę o wydanie samochodu oddawcy”. Żadnego nazwiska, stopnia, niczego, co mogłoby naprowadzić na ślad „oddawcy”. Tak jakby Wienia­ wa za wszelką cenę chciał zachować jego anonimowość albo... sam nie wiedział, kto zgłosi się z jego wizytówką po auto. Kapitan okazał się bardzo niewprawnym kierowcą i wy­ jeżdżając z magazynu, w którym na terenie koszar garażo­ wano cadillaca, zawadził błotnikiem o drzwi, lekko go usz­

kadzając. Usterkę naprawiono „od ręki”. W tym miejscu pozwolę sobie przypomnieć uwagę posterunkowego Rudziń­ skiego o umiejętnościach szoferskich kierowcy cadillaca sto­ jącego pod dworcem. Wniosek nasuwa się sam, szkoda tylko, że oficer ten pozostał już na zawsze nieznany. Czy to już koniec tajemnic cadillaca? Bynajmniej! Okazuje się, że nie tylko w starych dworach bywają „trupy w szafach”. W starych „karetach” również. Bo oto samochód, który wie­ czorem 6 sierpnia stał po dworcem w Warszawie i mniej więcej około 20.10 odjechał w stronę mostu Kierbedzia, w tajemniczy sposób znalazł się w... Sulmierzu koło Ciecha­ nowa. W tajemniczy, gdyż zupełnie nie wiadomo, którego dnia tam dotarł ani też kto go przyprowadził. W Sulmierzu to tak ponoć potrzebne w czasie manewrów auto stało sobie po prostu, jakby porzucone, przed wjazdem do dworu i tam je ujrzał, po raz pierwszy zresztą,... por. Emil Alfons Vacqueret (to ten por. „Wakre”, o którym, chyba trochę nieopatrznie, wspomniał mjr Wenda zastępcy dowódcy garaży, uzasadniając sens wydania Wieniawie samochodu bez kierowcy). Porucznik przebywający w tej okolicy na manew­ rach swojej brygady kawalerii, odwiedził Sulmierz, zobaczył auto, a że umiał prowadzić, to przez parę dni jeździł nim sobie po okolicy, zaglądając m.in. do Gruduska i Ciechanowa, a 13 sierpnia wrócił nim do Warszawy i odstawił do garaży GISZ. Tak to przynajmniej wyglądało w jego zeznaniach. Vacqueret nie umiał sobie przypomnieć (choć przesłucha­ nie odbywało się 13 września, a więc ledwie miesiąc później), którego dnia po raz pierwszy zobaczył cadillaca i wsiadł do niego. W każdym razie, zeznał, było to na kilka dni przed 13 sierpnia, ale na pewno nie 6 sieipnia. Vacqueret zaprzeczył też zdecydowanie temu, jakoby 6 sie­ rpnia miał jeździć cadillakiem po Warszawie, gdyż tego dnia

2 80

----------------- w

Romuald Romański

M l» —

General Zagórski będzie milczał!

281

— ---------- --------------

był na manewrach w Kozdrojach. Po tym przesłuchaniu mjr Mazurkiewicz zanotował, że odpowiadając na pytanie doty­ czące 6 sierpnia, Vacqueret wykazał nadzwyczajne zdener­ wowanie. Wśród dziwnych i mało wiarygodnych zeznań, na jakie napotykamy w tej sprawie, zeznanie Vacquereta niewątpliwie zasługuje na wyróżnienie. Nie dość bowiem, że pan porucznik nie mógł sobie przypomnieć żadnych dat - poza datą 13 sierpnia, kiedy to odstawiał samochód do Warszawy (wioząc notabene płk. Wieniawę-Długoszowskiego, rtm. Stempkowskiego i adiutanta por. Hrynkiewicza), to w dodatku nie raczył poinformować prowadzącego przesłuchanie, na czyje polecenie „zajął się” tak gorliwie samochodem stojącym w Sulmierzu. W świetle zeznań Vacqucreta wyglądało to mniej więcej tak, jak opisałem to powyżej - zobaczyłem ładny samochód, umiem jeździć, więc sobie pojeździłem. Nie muszę chyba dodawać, że Vacqueret nie potrafił od­ powiedzieć na pytanie, kto i kiedy auto przyprowadził do Sulmierza. A powinien wiedzieć? Oczywiście, że tak, gdyż w rozkazie jazdy tegoż samochodu, znajdującym się w biurze garaży, stwierdzono wyraźnie, że Cadillaca 24 oddano 6 sier­ pnia do dyspozycji płk. Wieniawy-Długoszowskiego, a pro­ wadzić go miał właśnie por. Wakre (tak w oryginale rozkazu). Do 13 sierpnia, kiedy to auto odstawiono do garaży, przeje­ chano nim w ciągu tych 7 dni 365 km. Zapisów tych nie dokonano zresztą w garażach. Przypominam też, że - zda­ niem świadków - jedna z osób siedzących w cadillacu przed dworcem miała na głowie szwoleżerską czapkę. „Sprawa cadillaca” wprowadziła na scenę nową postać, nowego aktora - płk. Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego. To postać bardzo znana w przedwojennej Warszawie, Polsce, ba, również poza jej granicami; bardzo barwna i bardzo...

niejednoznaczna. Niestety, wąskie ramy tej opowieści nie pozwalają nam na takie jej zaprezentowanie, na jakie Wie­ niawa niewątpliwie zasługuje. Musimy jednak trochę się nim zająć, bo w omawianej przez nas sprawie na pewno odegrał ważną rolę; szkoda tylko, że nie znamy scenariusza, według którego grał. Jedno tylko jest pewne (no, prawie pewne, gdyż w tej sprawie nie ma nic pewnego w 100%), a mianowicie to, że Długoszowski nie mógł brać osobistego udziału w rozprawie z Zagórskim. Według wszelkich znaków na niebie i ziemi nie było go w cadillacu stojącym pod dworcem. Dlaczego? Ano dlatego, że 6 sierpnia około 16.00 płk Wieniawa wyjechał samochodem razem ze spotkanym przypadkowo w kawiarni „Mała Ziemiańska” kpt. Włoskowiczem do Kalisza na zjazd legionistów. Przed Kaliszem panowie spotkali jeszcze podobno marszałka, a w mieście byli o godz. 20.00, a więc wówczas, gdy na dworcu War­ szawa Wileńska rozgrywały się interesujące nas, tajemnicze i tragiczne zarazem wydarzenia. Proszę jednak zgadnąć, jakim samochodem płk Wieniawa i kpt. Włoskowicz pojechali do Kalisza? No tak, oczywiście, naturalnie, że... cadillakiem należącym do autokolumny Bel­ wederu, tyle tylko, że był to inny Cadillac: nowy, sześcio­ osobowy, ciemnowiśniowy, z pluszowymi obiciami siedzeń w kolorze popielatym, nr ew. 6206. Samochód ten będący w zasadzie w dyspozycji marszałka, Wieniawa otrzymał z garaży belwederskich, oczywiście... na polecenie mjr. Wendy. Wynika więc z tego, że 6 sierpnia Wieniawa dysponował dwoma cadillakami, w obu też przypadkach dyspozycję na wydanie mu samochodu dał mjr Wenda. Musiały mu się te cadillaki mienić w oczach i dlatego, nie zauważył „karety” pod dworcem oraz zupełnie się nią nie zainteresował.

282

Romuald Romański

General Zagórski będzie milczał!

283

----------- --------- -----------------------------------------------------------------

A mówiąc poważnie, ta zadziwiająca rozrzutność bardzo zainteresowała mjr. Mazurkiewicza, gdy się wreszcie w tym wszystkim zorientował. 12 września przesłuchał w tej sprawie mjr. Wendę, który swoje postępowanie w sprawie cadillaców wyjaśnił następująco: ,,Dnia 4 sierpnia 1927 r. na prośbę płk. Wieniawy-Długoszowskiego przeznaczyłem dla niego do wyjazdu na ćwiczenia stare auto kryte Cadillac nr 24, w tym celu wydałem pisemne polecenie Komendantowi Garażu, obecnie mi tu okazane, a ze względu na to, że w kolumnie belwederskiej jest mało szoferów, kazałem je dać bez szofera, a to tym bardziej, że płk Wieniawa mówił, że ma u siebie szofera. Dnia 6 VIII, myśląc, że auto to jest na poligonie, na prośbę płk. Wieniawy-Długoszowskiego dałem mu drugie auto kryte, nowe, także Cadillac, używane przez p. Marszał­ ka, i tym drugim autem jechał z płk. Wieniawą ś.p. Malinow­ ski Niby wszystko w porządku, ale... Po pierwsze - w garażach wcale nie proszono mjr. Wendy o to, by samochód mógł być wydany bez kierowcy; w rzeczywistości to polecenie spowo­ dowało tam, jak pamiętamy, małe „trzęsienie ziemi”. Po drugie - jak się okazało, Wieniawa wcale szofera nie miał, bo samochodem jeździł Vacqueret, a ten przecież nie był szoferem, tylko porucznikiem szwoleżerów (zresztą sam Wenda wymienił to nazwisko, wydając dyspozycję). No i wreszcie po trzecie, najistotniejsze - skąd to przypuszczenie, że stary Cadillac jest na poligonie? Przecież jeśli jego dys­ ponent był 6 sierpnia w Warszawie, to należało raczej przy­ puszczać, że właśnie nim przyjechał z terenu ćwiczeń, a nie tłukł się np. pociągiem (machnijmy ręką na fakt, że Wenda nie zadał sobie trudu, aby sprawdzić w garażach, kiedy faktycznie odstawiono Cadillaca 24 do pułku szwoleżerów,

a szkoda, bo by się dowiedział, że stało się to dopiero 6 sier­ pnia). Wenda powinien więc raczej przypuszczać, że Cadillac 24 jest w Warszawie razem z Wieniawą, a przynajmniej powi­ nien tę sprawę wyjaśnić, pytając Długoszowskiego: „A co zrobiłeś ze starą »karetą« którą ci dałem? Dlaczego nie możesz nią pojechać do Kalisza?”. Jeśli więc Wenda rzeczy­ wiście myślał tak, jak zeznał, to można by zaryzykować twierdzenie, że miał trwałe lub przejściowe kłopoty z myśle­ niem, biorąc jednak pod uwagę jego późniejszą karierę (awan­ sował do stopnia pułkownika, został mianowany dowódcą pułku, później został szefem sztabu Obozu Zjednoczenia Narodowego i wreszcie wicemarszałkiem Sejmu), wolę przy­ puszczać, że mówiąc dzisiejszym żargonem „ściemniał”, czyli po prostu kłamał, podobnie jak i inni bohaterowie tej historii. Kłamał zresztą ewidentnie również płk Wieniawa-Długoszowski, który, jak pamiętamy, w rozmowie z dyżurnym pułku, por. Pawełkiem, zapowiadając przyjazd po starą „ka­ retę”, powiedział przecież, że pojedzie nią do Kalisza, a po­ jechał zupełnie innym samochodem, wydanym mu również na jego prośbę. W całej aferze związanej z cadillakami pojawiły się tak ewidentne, żeby nie powiedzieć prymitywne kłamstwa, że każdy w miarę inteligentny, a nie uczestniczący w spisku człowiek musiał zrozumieć, że ma do czynienia z, jak mówią Anglicy, „rybim interesem”, czyli śmierdzącą sprawą. Tak też się stało z mjr. Mazurkiewiczem, który poczuł nieodpartą chęć dotarcia do prawdy. A do tego było mu potrzebne przesłuchanie przede wszystkim płk. Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego, w dalszej zaś kolejności płk. Prystora. Z kolei zainteresowanie mjr. Mazurkiewicza historią cadil­ laców, a zwłaszcza jego próby przesłuchania Wieniawy-

284

--------- -----------

Generał Zagórski będzie milczał!

Romuald Romański

■

!< » » ■ ■

285

------- --------------

-Długoszowskiego (nigdy do niego nie doszło z przyczyn, o których za chwilę), spowodowały wyraźną nerwowość w kręgu zainteresowanych osób. Świadczą o tym chociażby liczne telefony do mjr. Wendy (m.in. na początku września „w bardzo ważnych sprawach” dzwonili do niego: gen. Da­ niec, płk Kaczmarek (prokurator wojskowy), ppłk Beck, płk Wieniawa-Długoszowski itd.), a nie zapominajmy, że wów­ czas nie było jeszcze tak modnych obecnie billingów i infor­ macje te czerpiemy wyłącznie z adnotacji w adiutanturze 0 telefonach, których Wenda nie mógł odebrać z powodu nieobecności. Nic natomiast nie wiemy o połączeniach, które odebrał i o rozmowach, które inicjował sam. Wiemy jeszcze tylko, że kilkakrotnie Wenda telefonował do Druskiennik, gdzie w tym czasie przebywał Piłsudski, a po jego przesłucha­ niu (mjr. Wendy oczywiście, a nie Piłsudskiego) do Druskien­ nik udał się płk Bolesław Wieniawa-Długoszowski. Aby zakończyć ten wątek, należy wyjaśnić, dlaczego płk Wieniawa-Długoszowski nigdy nie został w tej sprawie prze­ słuchany, mimo że mjr Mazurkiewicz bardzo tego pragnął 1 bardzo się o to starał, wręcz uganiał się za pułkownikiem. Wzywał go oficjalnie, jeździł za nim po poligonach, szukał w hotelach i na bankietach. Bez skutku, bo Długoszowski albo oświadczał, że jest niezwykle zajęty i stawić się nie może - np. wyjeżdżał nagle i natychmiast w sprawach służbowych do Krakowa, albo po prostu znikał „jak sen jakiś złoty”... Wreszcie zdesperowany sędzia śledczy postanowił poskar­ żyć się na to lekceważenie ze strony pułkownika i wystosował 14 września dwa pisma: do swojego szefa, płk. Armińskiego, oraz do szefa Departamentu, gen. Dańca; w obu opisał swoje perypetie z płk. Wieniawą-Długoszowskim. Bez skutku! Ostatecznie skutek jednak nastąpił, tylko nie taki oczywiś­ cie, jakiego mógł oczekiwać mjr Mazurkiewicz, bo oto nagle,

na tzw. górze, zapadła decyzja o zakończeniu całej zabawy, która wyraźnie zaczęła stawać się zbyt groźna. W związku z tym 1 października 1927 roku śledztwo w sprawie rzekomej dezercji gen. Zagórskiego zostało zawieszone. Po tej, jakże długiej z konieczności, dygresji powróćmy znów na dworzec Wileński. Gen. Zagórski, mjr Wenda i kpt. Miładowski kierują się do wyjścia, a następnie do forda, w którym czeka na nich szer. Cempel. Widział ich nie tylko Cempel, ale również szer. Stefan Werner, który przejechał się z Cemplem do miasta, ale musiał do garaży wracać miejskimi środkami lokomocji, bo ford był mały i gdy wsiadł do niego Zagórski, to dla Wernera zabrakło już miejsca. Werner jednakże nie znał Zagórskiego, nawet z widzenia, i jego zeznanie w tej sprawie nie ma żadnego znaczenia. Natomiast zeznania Cempla znaczenie mają, gdyż już w trakcie pierwszego przesłuchania oświadczył on, że zna Zagórskiego z widzenia. Wprawdzie tej informacji me po­ głębiono i nie uszczegółowiono, np. nie zapytano kierowcy, kiedy, ile razy i w jakich okolicznościach zetknął się z Zagór­ skim (Cempel do wojska wstąpił 1 października 1925 roku, mógł go więc widywać, a nawet jechać kiedyś z nim jako kierowca), ale i tak to oświadczenie ma swoją wagę dla identyfikacji osoby, która wsiadła do samochodu w towarzy­ stwie majora i kapitana (Cempel nie znał nazwiska Miładowskiego; poznał je dopiero w trakcie przesłuchania). Po wyjściu z dworca mjr Wenda wskazał ręką na samo­ chód Cempla i powiedział: „Tu jest, panie generale”, a na­ stępnie panowie wsiedli do auta w ten sposób, że kpt. Miła­ dowski usiadł obok kierowcy, a Zagórski i Wenda na tylnym siedzeniu. Zdaniem Cempla, dyspozycje co do kierunku jazdy wydał Miładowski, mówiąc: „Proszę wieźć pana generała do domu”,

286

------------- --------

General Zagórski bidzie milczał!

Romuald Romański

287

----------------------

a na pytanie kierowcy, którędy ma jechać, dodał: „Pojedziemy przez most Kierbedzia, jak dalej, drogę wskażę”. Zeznanie Miładowskiego trochę się w tym fragmencie różni, gdyż kapitan stwierdził tylko: „Obwiniony nie mówił, dokąd ma się go odwieźć, i jechaliśmy w stronę Belwederu Natomiast Wenda przynajmniej w tej części potwie­ rdził zeznania Cempla, mówiąc: „Pojechaliśmy w stronę mostu Kierbedzia, przy czym drogę szoferowi wskazywał Mikułowski”. Na Krakowskim Przedmieściu, w które samochód skręcił po minięciu mostu Kierbedzia, nastąpił główny epizod w całej tej sprawie, wielokrotnie analizowany i roztrząsany w prasie polskiej i zagranicznej, w ulotkach, broszurach i książkach poświęconych tej sprawie. W zeznaniach Cempla, Wendy i Miładowskiego wygląda on podobnie. Podobnie, ale w szczegółach nieco inaczej. Cempel zeznał bowiem następująco: „Dojechaliśmy na jakieś 4-5 m przed miejscem, w którym później się zatrzy­ małem, powiedział pan generał: »Panie majorze, proszę kazać się zatrzymać, ja tu wysiądę i pójdę się kąpać, bo jestem brudny«. Wtedy p. kapitan kazał mi zatrzymać auto. Było to po prawej stronie jezdni, na wysokości łaźni rzymskich. Stanąłem, a p. generał pożegnał się z obu panami podając im rękę - wysiadł na prawą stronę, obszedł auto z tyłu i przeszedł na lewą stronę chodnika. Nie słyszałem, by wtedy p. major mówił coś o telefonie lub coś przypominał p. ge­ nerałowi. Kpt. Miładowski pozostał na swoim miejscu aż do Belwederu, a p. mjr Wenda jechał sam na tylnym siedzeniu. P. major kazał mi jechać do Belwederu. Wtedy kpt. Miładow­ ski odezwał się do p. majora: »Panie majorze, może wypadało p. generała odwieźć do domu?«, na co pan major odpowie­ dział: »No, kiedy pan generał chciał tu wysiąść«”.

Natomiast w wersji kpt. Miładowskiego scena ta wyglądała tak: „Obwiniony nie mówił, dokąd ma się go odwieźć i je­ chaliśmy w stronę Belwederu, a na Krakowskim Przedmieś­ ciu. przed wylotem ul. Trębackiej, mjr Wenda kazał zatrzy­ mać auto. Obwiniony wysiadł na prawą stronę, pożegnawszy się z nami, a mjr Wenda przypomniał mu. że ma do niego zatelefonować. Obwiniony obszedł auto z tyłu i w chwili, gdy się przesiadałem na tylne siedzenie, widziałem go prze­ chodzącego na lewą stronę ulicy przez jezdnię”. Jak widzimy, w obu relacjach istnieją dość istotne różnice. Po pierwsze, w relacji Cempla to Miładowski kazał zatrzymać auto, w re­ lacji Miładowskiego natomiast - Wenda. Po drugie, Miładow­ ski nie słyszał zdania Zagórskiego o konieczności wykąpania się, które słyszał Cempel (Miładowski w dalszej części prze­ słuchania wspomniał tylko, że w czasie jazdy z dworca na Krakowskie Przedmieście „obwiniony wspominał coś o ką­ pieli, ja, jadąc z mjr. Wendą do Belwederu, mówiłem, że i mnie przydałaby się kąpiel, gdyż byłem od kurzu czarny”. Można więc odnieść wrażenie, że kwestia kąpieli była jedynie przedmiotem luźnego dyskursu, a nie wyraźnego życzenia Zagórskiego; dyskursu, który Miładowski kontynuuje już po wyjściu Zagórskiego z samochodu. A swoją drogą, gdzież się ten Miładowski tak zakurzył, że był „od kurzu czarny”? W przedziale I klasy pociągu? Miładowski z kolei słyszał wyraźnie, jak Wenda przypo­ minał Zagórskiemu o telefonie, czego nie słyszał Cempel. Miładowski nie wspomina też ani słowem o późniejszym swoim dialogu z Wendą, który z kolei Cempel relacjonuje bardzo dokładnie. No i wreszcie po trzecie - według Cempla, Miładowski pozostał na przednim siedzeniu, a według ze­ znania kapitana - przesiadł się on na tylne siedzenie, do majora.

288

------------------

Romuald Romański

General Zagórski będzie milc zał!

289

---------- -------------

A co na ten temat mówi Wenda? Otóż on jest równie jak Miładowski lakoniczny (choć nie do końca się z nim zgadza), stwierdza bowiem: „W czasie drogi rozmawialiśmy z gene­ rałem o dużym ruchu ulicznym, o moście Poniatowskiego i Kierbedzia, przy czym Miładowski włączał się do rozmowy. Na wysokości placu Zamkowego obwiniony zdradził ochotę wyjścia, a ze względu na to, że nie powiedział tego wyraźnie, pojechaliśmy dalej. Przed wylotem ul. Trębackiej oświadczył obwiniony, że wysiada, dodając: »Nie będę panów dalej trudził, ja się tu wykąpię«. Kazałem szoferowi stanąć i żeg­ nając się z obwinionym, przypomniałem mu numer mego telefonu. W czasie przesiadania się kpt. Miładowskiego na tylne siedzenie widziałem, jak obwiniony przechodził przez tor tramwajowy na lewo, na drugą stronę ulicy, po czym zniknął nam z oczu”. W tym miejscu pozwólmy sobie na komentarz - otóż w tym momencie Zagórski zniknął nie tylko z oczu trzech panów, lecz zniknął zupełnie, dokładnie, raz na zawsze. Dlatego właśnie wszystko, co działo się w tym momencie, i wszystko, co mówią na ten temat świadkowie, jest tak ważne. Powróćmy jednak do różnic w zeznaniach. Po pierwsze, w relacji Wendy nie ma nic o wcześniejszych dywagacjach Zagórskiego o chęci kąpieli. Ten temat pojawia się dopiero przed Trębacką i tu zeznanie Wendy jest prawie zgodne z relacją Cempla, różni się natomiast od opowieści Miładow­ skiego. Zdaniem Wendy, panowie rozmawiali o ruchu ulicz­ nym - temat był równie bezpieczny i neutralny, jak angielskie wynurzenia na temat pogody. Ciekawe, że tego nie pamiętał Miładowski, choć powinien, bo przecież uczestniczył w roz­ mowie. W relacji Wendy z kolei pojawia się element, o którym nie wspomnieli ani Miładowski, ani Cempel - mianowicie

to, iż na wysokości placu Zamkowego „obwiniony” zdradził ochotę wyjścia. Jeśli na wysokości placu, to nie mogło mieć to związku z kąpielą, bo jako żywo na placu Zamkowym możliwości kąpieli nie istniały ani wówczas, ani teraz. A po­ nadto w jakiż sposób Zagórski zdradził tę ochotę wyjścia? Przecież chyba nie łapał za klamkę i nie próbował otworzyć drzwi w jadącym samochodzie? No i jak można mówić, że się chce wyjść, a nie powiedzieć tego wyraźnie? Mamrotał niezrozumiale czy jak? Wenda również, podobnie jak Miładowski, nie wspomniał ani słowem o ich dialogu po wyjściu generała z samochodu (chodzi o wątpliwości Miładowskiego, czy jednak generała nie należało odwieźć do domu), potwierdza natomiast to, że Miładowski przesiadł się na tylne siedzenie. Komu wierzyć? Chyba jednak Cemplowi, bo jeśli w tej sprawie coś jest pewne, to, moim zdaniem, to, że Cempel do spisku nie należał i był najzupełniej postronnym i bezstron­ nym świadkiem. Mógł oczywiście czegoś nie zauważyć, czegoś nie dosłyszeć. Był przecież kierowcą i główną uwagę zwracał na to, co dzieje się na jezdni, a w dodatku silnik przecież warczał i zagłuszał słowa, choć to akurat odnosi się również do Miładowskiego, który siedział przecież obok, obaj więc mieli podobne możliwości słyszenia tego, o czym mówiono na tylnym siedzeniu (Miładowski nawet trochę lepsze, bo, uczestnicząc w rozmowie, musiał być odwrócony lekko do tyłu). Powróćmy teraz do dialogu między Miładowskim a Wendą po wyjściu generała, o którym tak szczegółowo zeznaje Cempel. Czytając ten fragment zeznań kierowcy, odnoszę nieodparte wrażenie, że jest on sztuczny, przecukrzony. Nie zapominajmy bowiem, że Zagórski był wrogiem „kół legio­ nowych” i to wrogiem nie tylko politycznym, ale i osobistym.

2 90

General Zagórski będzie milczał!

Romuald Romański

-------- — f f f

291

------------

To, że Wenda zaproponował mu podwiezienie, można osta­ tecznie uznać za przejaw uprzejmości (o ile oczywiście nie uczynił tego ze znanych sobie, a wrogich wobec osoby ge­ nerała powodów), natomiast to zatroskanie, że należało ge­ nerała odwieźć, ten szacunek przebijający z tych zdań - to już brzmi cokolwiek nieprawdopodobnie. A poza tym skąd w tym wszystkim mieszkanie Zagórskiego? Przecież nikt nie wspominał o tym, że Zagórski w którymkol­ wiek momencie wyraził życzenie, aby odwieziono go do mie­ szkania (według Miładowskiego w ogóle nie wskazał adresu miejsca, do którego chciał się udać); nawiasem mówiąc, życze­ nia odwiezienia do domu Zagórski nie mógł wyrazić, bo jego mieszkanie (przy ul. Foksal) było w tym czasie wynajęte dwóm Amerykanom i Zagórski nie miał po co tam jechać. Odnoszę więc nieodparte wrażenie, że dialog ten był wyraźnie przezna­ czony dla uszu Cempla, który miał go następnie zrelacjonować, aby utwierdzić wszystkich w przekonaniu, że i Wenda i Miładowski odnosili się do generała po przyjacielsku, a także, że generał był zupełnie wolny i mógł robić to, na co miał ochotę i jechać tam, gdzie chciał. Dlatego ani jeden, ani drugi o tym nie wspomnieli, pozostawiając to zadanie Cemplowi. Powtarzałem już wielokrotnie, niemal do znudzenia, że w tej sprawie niczego nie można być pewnym, ale muszę to zrobić jeszcze raz. Bo oto nagle okazało się, że również miejsce zatrzymania się samochodu też wcale nie jest pewne. Dlaczego? Ano dlatego, że w owym czasie po Krakowskim Przedmieściu jeździły tramwaje, a jeden z przystanków był usytuowany tuż przy ul. Trębackiej. Obok przystanku stał kiosk, a w dodatku 6 sierpnia wieczorem pełnił tam służbę policjant, posterunkowy Borkowski. No i właśnie ów Bor­ kowski oraz kioskarka, p. Maria Wąsowska, zgodnie zeznali: „Żaden samochód tu się nie zatrzymał” . Dziś, w dobie obłęd­

nego ruchu samochodowego w Warszawie, gdy na jezdniach tłoczą się setki i tysiące aut, a każdy skrawek terenu zajęty jest przez parkujące pojazdy, co do takich zeznań można by mieć wątpliwości. W tamtym jednak czasie samochodów w stolicy było nieporównanie mniej i każde auto zwracało uwagę przechodniów. Nie zapominajmy też, że autom nie wolno było zatrzymywać się przy przystankach, w związku z czym posterunkowy był wręcz oburzony podejrzeniem, że mógłby dopuścić do takiego naruszenia przepisów. No i co z tym fantem zrobić? Przecież akurat co do tego, w którym miejscu zatrzymał się samochód kierowany przez Cempla, wszyscy trzej świadkowie byli zgodni. Że Wenda i Miładowski, w swych zeznaniach mówiąc delikatnie, mijali się z prawdą, do tego już zdążyliśmy się przyzwyczaić. Ale Cempel nie mógł, po prostu nie mógł w tej sprawie kłamać. Bo jeśli kłamał, to musiał być w spisku, a to przecież niemoż­ liwe; Cempel to młody żołnierz, szeregowiec, gdzież, mu tam do „gier i zabaw” majorów i pułkowników! Można oczywiście domniemywać, że został zastraszony lub przekupiony, najlepiej jedno i drugie. Były zresztą w li­ teraturze poświęconej tej sprawie takie delikatne sugestie, np. Jerzy Rawicz, autor książki pt. „Generał Zagórski zagi­ nął...”, sugeruje, że być może to w nagrodę za milczenie (a w tym wypadku również kłamstwa) Cempel otrzymał potem koncesję na otwarcie knajpki w Warszawie, w której też podobno wkrótce zginął w przypadkowej (?) strzelaninie, była to jednak informacja niezbyt pewna, oparta jedynie na nie potwierdzonej plotce. Jeśli zresztą nawet naprawdę tak było, to przecież niczego ten fakt nie wyjaśnia. Zastanówmy się, przecież jeśli rze­ czywiście Cempel w taki lub inny sposób został zmuszony (lub przekupiony) do zeznania nieprawdy co do miejsca

292

-------- —---------

Generał Zagórski będzie milczał!

Romuald Romański

293

--------------------

zatrzymania samochodu, to proszę mi powiedzieć, po co w takim razie była „kareta” marszałka na dworcu Wileń­ skim? Czyż nie prościej było, mając zapewnione milczenie Cempla, zawieźć Zagórskiego fordem tam, gdzie już by czekali oprawcy, na przykład do „Strzelca” na ul. Dobrą (ten lokal, jak się przekonamy, parokrotnie wymieniano jako miejsce, w którym torturowano generała) i tam do­ kończyć dzieła? Po co było komplikować całą sprawę i wzbudzać podejrzenia prowadzących śledztwo? To prze­ cież miałoby sens jedynie wówczas, gdyby Cadillac miał posłużyć do zawiezienia generała na miejsce przeznacze­ nia, miejsce, w którym miano się z nim ostatecznie roz­ prawić. Przecież dlatego właśnie Wenda zadał sobie tyle trudu i wzbudził przy okazji takie zdumienie w garażach Belwe­ deru, że chciał mieć do dyspozycji samochód bez kierowcy, w którym byliby sami swoi, wszyscy z „rodziny”, nikt obcy w postaci kierowcy, bo to niewygodni i, nawet przekupieni czy zastraszeni, raczej ryzykowni świadkowie. Nie, koncepcja z przekupionym lub zastraszonym Cemplem, moim zdaniem, nie wytrzymuje krytyki. A to oznacza, że przyczyna tak zasadniczych różnic w zeznaniach świadków co do miejsca zatrzymania się forda pozostanie jedną z tajemnic tej nie­ zwykle pogmatwanej sprawy. Zagórski zniknął! Można wręcz powiedzieć, że rozpłynął się w „dziejowej mgle”. Dla porządku odnotujmy, że w łaźni rzymskiej Fajansa nikt go nie zauważył. A co działo się później? Oczywiście, znów same nieprzewidziane i zaskaku­ jące wydarzenia; w tej sprawie po prostu inaczej być nie mogło. Przede wszystkim okazało się, że przyjazd generała Zagórskiego był przysłowiową tajemnicą poliszynela. Pierw­ szy dziennikarz zadzwonił do mieszkania bratanka generała

Stefana Zagórskiego (nie było go tego dnia w Warszawie) 6 sierpnia po południu, pytając, czy generał już przyjechał. Kto to był i skąd się o wszystkim dowiedział - nie wiadomo. Nieco później, w nocy z 6 na 7 sierpnia, p. Irena Zagórska (żona Stefana, bratanka generała) była jeszcze kilkakrotnie nękana podobnymi telefonami. Niestety, nikt nigdy nie usta­ lił nazwisk tych dziennikarzy ani redakcji, w których pra­ cowali, nie można więc było ustalić, jaką drogą dotarła do nich informacja o przyjeździe Zagórskiego. Jak widzimy, na nic zdały się więc wysiłki ppłk. Prystora, ppłk. Wełdycza i innych, aby przyjazd generała do Warszawy zachować w tajemnicy. To stanowczo zbyt wczesne ujawnienie afery wprowadziło wyraźną nerwowość w poczynania „sfer wojskowo-rządowych”. Już 10 sierpnia 1927 roku gen. Daniec wysłał „do rąk własnych prokuratora płk. Kaczmarka” pismo „b. pilne i tajne”, w którym na samym wstępie pisał do swego pod­ władnego tak: „Stosownie do Pańskiego wniosku, postawio­ nego na polecenie wyższych władz wojskowych, został gen. Zagórski Włodzimierz decyzją Wojskowego Sądu Okręgo­ wego w Warszawie z dnia 6 sierpnia 1927 roku zwolniony na wolną stopę”. Czytając ten fragment, a zwłaszcza zamieszczoną w nim nieprawdziwą datę podjęcia decyzji przez sąd, nie należy oczywiście podejrzewać szefa Departamentu Sprawiedliwo­ ści o jakieś kłopoty z pamięcią. On doskonale wiedział i pa­ miętał, jaka była prawidłowa data. Zdawał też sobie sprawę z faktu, że jest ona znana adresatowi pisma, bo przecież płk Kaczmarek uczestniczył w tym posiedzeniu sądu! Mo­ żemy być pewni, że gen. Daniec pisał tak celowo, gdyż poświadczając nieprawdę co do daty nakazu zwolnienia gen.

294

---------------- n t H

General Zagórski będzie milczał!

Romuald Romański

i — i

295

-- ---------------

Zagórskiego, dał prokuratorowi wyraźną wskazówkę, aby w prowadzonych czynnościach nie interesował się wydarze­ niami, które miały miejsce wcześniej, przed 6 sierpnia. Aby prokurator Kaczmarek nie miał żadnych wątpliwości co do intencji swego przełożonego (a raczej owych enig­ matycznych „wyższych władz wojskowych”) w następnych dwóch akapitach autor pisma stawia przysłowiową kropkę nad i, pisze bowiem: „Wiadomo dalej Panu Pułkownikowi, że władze wojskowe zarządziły, aby gen. Zagórski został dostawiony do Marszałka Piłsudskiego do raportu. W tym celu, jak też dla uniknięcia ewentualnych manifestacji przy przyjeździe gen. Zagórskiego do Warszawy, został przez władze wojskowe wysłany do Wilna oficer, który gen. Zagórskiego miał przywieźć do Belwederu, po czym Zagórski po raporcie u Pana Marszałka miał wyjść sam i swobodny na ulicę. Zarządzenia wyżej wymienione, jako natury administracyj­ nej i przełożeństwa, usuwają się spod ingerencji władzy sądowo-prokuratorskiej”. Otóż nic, panie generale, to nieprawda. Te „zarządzenia” wcale nie „usuwają się” się spod „ingerencji”. Prawo podobno jest jednakowe dla wszystkich i wszyscy muszą go prze­ strzegać, a żołnierz, któremu wydaje się rozkaz wyraźnie sprzeczny z prawem, może odmówić jego wykonania. Chyba że ktoś, wzorem Ludwika XIV, chce mówić o sobie „państwo to ja” i uważa, że może stanowić prawo dla innych, ale sam stoi ponad nim. A ponadto co to za anonimowe „władze wojskowe”, które „zarządziły”, aby Zagórski został „dostawiony do Marszałka Piłsudskiego”? Przecież taki rozkaz mógł pochodzić tylko od jednej osoby! Tym samym gen. Daniec jakby mimocho­ dem ujawnia, że inspiracja sprzecznego z prawem załatwienia

„sprawy Zagórskiego” wyszła od Piłsudskiego, bo tylko on mógł wydać rozkaz, aby Zagórski stawił się u niego do raportu. Daniec wyraźnie jednak wolał tego nazwiska nie wymieniać, licząc na inteligencję i domyślność podwładnego. W ten sposób dawał płk. Kaczmarkowi jeszcze jedną, wyraźną wskazówkę - szukaj Zagórskiego, ale nie interesuj się trybem, w jakim został zwolniony. Nie staraj się pociąg­ nąć do odpowiedzialności tych, którzy - oględnie mówiąc - przekroczyli swoje uprawnienia i nie dopełnili obowiązków. A już pod żadnym pozorem nie szukaj inspiratorów i rozkazo­ dawców, bo sięgniesz za wysoko i, jak Ikar, stracisz skrzydła! Gen. Daniec wyraźnie więc chronił spiskowców, bo chyba już czuł pismo nosem, ale sam do spisku chyba nie należał, i trzeba powiedzieć to wyraźnie i bezstronnie, świadczy bowiem o tym następujące zdanie, również zaczerpnięte z owego listu: „W dniu 6 sierpnia 1927 r. wyjechałem do Szczypiorny na Zjazd Legionistów, pewny, że tymczasem gen. Zagórski będzie już w Warszawie zupełnie wolny i swo­ bodny”. Tu wprawdzie szef Departamentu ujawnia swe zanie­ dbanie, bo nadając sprawie zwolnienia generała tak niefor­ malny tryb, powinien szczególnie się nią interesować i spraw­ dzić, co tam z tym Zagórskim się dzieje, ale daje też wyraz swej niewiedzy i w pewnym sensie swej bezradności. W aktach sprawy pojawia się też pismo Józefa Becka. Pełnił on wówczas funkcję szefa Gabinetu Ministra Spraw Wojsko­ wych (ministrem był w tym czasie sam Piłsudski) i na począt­ ku sierpnia - daty dziennej w tym dokumencie, chyba celowo, nie wstawiono - skierował pismo do gen. Dańca, żądając podjęcia „urzędowych kroków przeciw gen. bryg. Zagórskie­ mu”. To bardzo ciekawe pismo, przytoczmy je więc w całości: „Proszę Pana Generała o podjęcie urzędowych kroków przeciw gen. bryg. Włodzimierzowi Zagórskiemu, który

296

—

Romuald Romański

--------

—

» m

»

General Zagórski będzie milczał!

. —

297

-------------

dopuścił się czynu mającego cechy dezercji. Dnia 6 bm. gen. bryg. Zagórski został przewieziony z aresztu śledczego w Wilnie do Warszawy. Na Dworcu Wileńskim, dokąd przywieziony został, zostało mu zakomunikowane przez adiutanta Pana Marszałka, mjra Wendę, że ma się stawić do raportu osobistego u Pana Marszałka, jako Ministra Spraw Wojskowych. Jako termin raportu wyznaczony był dzień 8 lub 9 sierpnia. Sposób, w jaki ma się upewnić 0 ostatecznej dacie raportu, został generałowi Zagórskiemu dokładnie podany. Generał Zagórski został odwieziony przez majora Wendę 1 kpt. Miładowskiego z Dworca Wileńskiego pod adresem, jaki sam wskazał. Ponieważ do raportu u Pana Marszałka się nie zgłosił ani żadnego adresu swego dotychczas nie podał - zachodzi podej­ rzenie dezercji, a w każdym razie fakt niewykonania rozkazu najwyższego przełożonego, tj. Ministra Spraw Wojskowych. Proszę przeto o wszczęcie dalszych kroków w tej sprawie. Szef Gabinetu Ministra J. Beck”. Pismo to sprawia dziwne wrażenie i chyba tylko fakt najwyższego zdenerwowania może ewentualnie tłumaczyć, dlaczego przyszły minister spraw zagranicznych Polski je podpisał i wysłał. Po pierwsze, brak w nim daty dziennej, wpisano bowiem tylko: „dnia_/VIII. 1927 r.”; na to można by ostatecznie machnąć ręką, podobnie jak i na to, że Beck wysłał je jako jawne, choć ze względu na rodzaj sprawy powinno być tajne lub przynajmniej poufne. Po drugie, brak w nim również daty wpływu do kancelarii Departamentu, pieczątki tejże kancelarii, a także liczby dzien­ nika podawczego. Wprawdzie za to akurat ppłk Beck nie ponosi odpowiedzialności, ale trochę to dziwne. Przecież to chyba nie gołąb pocztowy doręczył je bezpośrednio genera­

łowi; powinno przejść przez jego kancelarię, jak każde jawne pismo zostać w niej otwarte itd. Ale, powtarzam, przy odro­ binie dobrej woli można to uznać za drobiazgi. Nie jest już jednak drobiazgiem to, że ppłk Beck „zapo­ mina”, iż nie ma prawa wydawać poleceń szefowi Depar­ tamentu Sprawiedliwości. Takie polecenie mógł wydać mini­ ster, ale wówczas należało rozpocząć pismo od stwierdzenia „Z rozkazu ministra proszę...”. Najważniejsza jednak jest sentencja pisma: Zagórski zde­ zerterował, należy więc „wszcząć dalsze kroki”. To ona sprawia, że się warto jednak zainteresować wyszczególnio­ nymi wcześniej „drobiazgami”, a konkretnie datą sporządze­ nia pisma i wysłania go do Dańca. Pomóc może nam w tym adnotacja prokuratora Kaczmarka: „weszło 11/8/27”, umiesz­ czona na tymże piśmie. Nie wiemy wprawdzie, gdzie „wesz­ ło”, do Dańca czy Kaczmarka, mamy jednak prawo domyślać się, że do tego ostatniego. Zapamiętajmy więc tę datę, bo jest bardzo ważna. No bo jeśli „weszło” 11, a wcześniej powinno jeszcze przejść przez Dańca, to Beck powinien napisać je nie później niż 10 (no, może rano 11) sierpnia. Jak więc było z tą dezercją, jeśli Zagórski do raportu miał się stawić 8 lub 9 sierpnia? Obecny kodeks karny w art. 339 § 1 stanowi, iż „Żołnierz, który w celu trwałego uchylenia się od służby wojskowej opuszcza swoją jednostkę lub wyznaczone miejsce przeby­ wania lub w takim celu poza nimi pozostaje, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”. Podobnie ujmowano tę kwestię wówczas. Art. 53 woj­ skowego kodeksu karnego stanowił bowiem, że za dezertera należy uważać winnego „samowolnego oddalenia się w za­ miarze trwałego uchylenia się od ustawowego lub dobrowol­ nie przyjętego obowiązku wojskowego”. Chodziło oczywiście

298

Romuald Romański

General Zagórski będzie milczał!

299

-------------------■ « > ♦ > » ■ ■ ------------------------------o samowolne opuszczenie jednostki, stanowiska służbowego lub samowolne przedłużenie urlopu. Orzecznictwo sądowe przyjmowało jednakże, iż zarzut dezercji można żołnierzowi postawić dopiero wówczas, gdy upłynie pewien czas, co najmniej 7 dni, od terminu, w którym żołnierz powinien stawić się do służby. No bo mogły przecież zajść różne, trudne do przewidzenia wypadki, w których trudno byłoby dopatrzeć się winy żołnierza. A dezercję można przecież popełnić tylko z winy umyślnej i w zamiarze bezpośrednim. Wygląda więc na to, że z tą dezercją Zagórskiego to chyba jednak Beck mocno przesadził, zwłaszcza że nie zadał sobie trudu sprawdzenia przyczyn niestawienia się generała do raportu. Zagórski mógł przecież ciężko zachorować, ulec wypadkowi, napadowi (ówczesna Warszawa wcale nie była bardziej bezpieczna niż dzisiejsza). Prawdę mówiąc, nie istniały właściwie nawet podstawy do podejrzewania Zagórskiego o przestępstwo „mniejszej rangi”, czyli o tzw. samowolne oddalenie się, gdyż art. 48 stanowił: „Kto się samowolnie oddali ze swej jednostki, opuści swe stanowisko służbowe lub z umysłu z dala od tychże się trzyma, albo kto samowolnie przekroczy udzielony mu urlop, będzie karany zamknięciem w więzieniu lub w twierdzy na czas do miesięcy sześciu lub aresztem wojskowym”. W przypadku Zagórskiego, prawdę mówiąc, żadna z tych okoliczności nie miała miejsca (nie miał ani wyznaczonej jednostki, ani stanowiska służbowego), jeśli więc bez uspra­ wiedliwionej przyczyny nie stawił się do raportu, to narażał się co najwyżej na sankcje dyscyplinarne. Ponadto Beck pisze, że Zagórskiego odwieziono „z Dworca Wileńskiego pod adresem, jaki wskazał”. Abstrahując od niepo­ radności stylu, to była to po prostu nieprawda, gdyż nawet sam Miładowski zeznał, że Zagórski nie wymienił żadnego adresu.

Może zresztą niesłusznie czepiam się Becka, nie da się bowiem wykluczyć, że on jedynie „zalegalizował” swym pismem wcześniejszą wspólną decyzję Dańca i Kaczmarka. Zdaje się na to wskazywać m.in. pismo Kaczmarka z 11 sierpnia do dowódcy I Dywizjonu Żandarmerii, nakazujące szukać podejrzanego o dezercję Zagórskiego. Początkowo w aktach śledztwa pismo to miało nr 5, a pismo Becka nr 6, co by przesądzało o kolejności wykonania. Później numerację tę po prostu zamieniono. Pozostańmy jednak jeszcze przy koncepcji dezercji Zagór­ skiego i spójrzmy na nią nie od strony czysto formalnej, ale merytorycznej. Zastanówmy się po prostu, czy Zagórski miał powody do dezercji. Moim zdaniem - zdecydowanie nie! Przez piętnaście miesięcy próbowano fabrykować przeciw niemu akt oskarżenia i nic z tego nie wychodziło. Natomiast sam generał cały czas deklarował chęć wystąpienia przed sądem i to raczej Belweder mógł się obawiać Zagórskiego oraz jego wystąpień na sali sądowej i poza nią. Po co więc miał uciekać, dezerterować? W jakim celu? No i dokąd? Za granicę? Jeśli istniało takie podejrzenie, to dlaczego nie powiadomiono placówek granicznych? No i wreszcie kiedyż miałby mieć czas przygotować sobie moż­ liwości „odskoku”? Przecież o tym, że wyjeżdża do War­ szawy, dowiedział się w ostatnim momencie. I jeszcze jedno: jeśli uciekł za granicę, to dlaczego nikt nigdy nigdzie go nie spotkał? Ani wówczas, ani w czasie wojny, kiedy rzesze Polaków rozlały się po całym świecie? Dlaczego nigdy się nie odezwał, nie oskarżył swych wro­ gów? Będąc za granicą, nie musiał się już przecież niczego obawiać. Nie, stanowczo to nieprawdopodobne! Dlaczego np. nie odezwał się do gen. Sikorskiego, z którym był w dobrych stosunkach, wówczas, gdy ten, po klęsce wrze-

300

-----------------

Romuald Romański

■ »< f

f

General Zagórski będzie milczał!

301

----------------------------

śniowej, został premierem i Wodzem Naczelnym armii pol­ skiej na Zachodzie? Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, a także charak­ ter generała - urodzonego żołnierza - należy zdecydowanie pomysł dezercji odrzucić. Zresztą, i bez tych argumentów sama, wręcz „nieprzyzwoita", szybkość, z jaką go o to prze­ stępstwo oskarżono, nasuwa podejrzenie, że był to pomysł nagle wykoncypowany i realizowany ad hoc, bez krzty za­ stanowienia się, w pośpiechu i w panice. A pośpiech i panika nie są i nigdy nie były dobrymi doradcami. Co jednak spo­ wodowało tę panikę? Prawdopodobnie to, że sprawa zbyt wcześnie wyszła na jaw. Dowiedziała się o niej prasa, do­ wiedziała się rodzina generała, zaczęły się interwencje, po­ jawiły artykuły prasowe, trzeba więc było koniecznie coś wymyślić. I to szybko, jak najszybciej. No i wymyślono. A że to wszystko razem było niespójne, nielogiczne i we­ wnętrznie sprzeczne świadczy o zaskoczeniu, pośpiechu, no i inteligencji osób zajmujących się tą sprawą. Nie wierzył w tę dezercję chyba nikt, choć oczywiście prasa rządowa i z rządem powiązana robiła dobrą minę do złej gry. Udziałowi piłsudczyków w zabójstwie Zagórskiego nie zaprzeczali nawet „bohaterowie” tej historii, Wenda i Wieniawa, choć obaj twierdzili, w różnych zresztą okolicz­ nościach, że to nie oni popełnili osobiście to morderstwo. Nie wierzył w dezercję nawet tak „zajadły” i wierny piłsudczyk, jak wspomniany tu już historyk Władysław Pobóg-Malinowski. On również, jak wielu innych, o tę zbrodnię, a także o inne napady dokonywane na wrogów marszałka, podejrzewał koła legionowe, tyle że winą za nią obarczał tzw. młode wilki legionowe. Oto, co pisał na ten temat: „Jak w sprawie Zagórskiego, i w tych brutalnych aktach sprawcy zacierali skrzętnie ślady po sobie. Podejrzenia szły w kierun­

ku pewnej mafii, rekrutującej się z młodszych elementów legionowych, politycznie przeważnie głupców. Mafia ta two­ rzyć się zaczęła przed majem 1926 (...)”. Tym razem jednak znakomity historyk chyba trochę się pogubił. Może i powstała młoda legionowa „mafia”, może to i ona dokonała wielu czynów brutalnych pod hasłem obrony marszałka (wspominałem już o nich), ale to przecież nie ci „młodzi polityczni głupcy” spowodowali wydanie 4 sierpnia nakazu zwolnienia Zagórskiego z aresztu, nie oni wpłynęli na Dańca, Prystora i Wełdycza, aby ewidentnie złamali prawo, nie oni spowodowali, że śledztwo po znik­ nięciu generała prowadzono przeciw niemu (pod zarzutem dezercji), a nie przeciw sprawcom jego zniknięcia i w kon­ sekwencji morderstwa (jeśli bowiem odrzucić koncepcję de­ zercji, to pozostaje morderstwo, gdyż samobójstwo w tej sprawie jest wykluczone; samobójcy zazwyczaj nie ukrywają swych zwłok, a ciała generała nigdy nie odnaleziono). Nie, Władysław Pobóg-Malinowski niesłusznie tym razem oczernia młodzież legionową. To na pewno nie była robota „wilczków”. Przeciwnie, w tej sprawie pierwszoplanowe role przypadły raczej „starym basiorom”, jeśli pozostać przy tej wilczej terminologii. Po zniknięciu Zagórskiego w Polsce zawrzało, a w prasie, zwłaszcza endeckiej, wybuchła prawdziwa burza, powiedz­ my jednak od razu, że burza bardzo kontrolowana, gdyż osławiony dekret prasowy pozwalał rządowi konfiskować konkretne artykuły albo nawet całe nakłady, z czego ko­ rzystało, zwłaszcza w tej sprawie, w całej rozciągłości. Mi­ mo to jednak coś tam udawało się przemycać. Wiele pisała też, raczej niekorzystnie dla Piłsudskiego i jego weteranów, prasa zagraniczna, niemiecka, włoska, radziecka i inne. Gwoli kronikarskiej rzetelności odnotujmy, że zniknięcie

302

-----------

General Zagórski będzie milczał!

Romuald Romański

303

------------------

Zagórskiego było też przedmiotem licznych interpelacji po­ selskich, oczywiście ze strony posłów opozycyjnych, m.in. Wojciecha Trąmpczyńskiego, ongi marszałka Senatu, jed­ nego z przywódców endecji. Pytający posłowie najczęściej jednak albo w ogóle nie otrzymywali odpowiedzi, albo też były to odpowiedzi niczego nie wyjaśniające. Sprawa ta do tego stopnia wzburzyła społeczeństwo, że wypowiedział się o niej prof. Marian Zdziechowski, świato­ wej sławy uczony, wykładowca na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie i, co może w tym kontekście najistotniej­ sze, człowiek osobiście blisko związany z Piłsudskim. Opub­ likował pracę własnym sumptem, gdyż z wydawnictwami endeckimi współpracować zapewne nie chciał, a w redakcjach pism, jak sam pisze we wstępie „(...) ideowo mi bliskich (tj. sanacyjnych - przyp. autora) nikt mu jej wydać nie chciał”. Broszura poświęcona obronie obu generałów, Rozwadow­ skiego i Zagórskiego, jest też wyrazem obaw autora co do losów tego ostatniego. To wystąpienie uczonego spowodo­ wało, że stosunki między nim a marszałkiem gwałtownie ochłodły. W kraju oczywiście najwięcej na ten temat miała do po­ wiedzenia prasa prorządowa, która broniła linii rządu, więc nie groziły jej konfiskaty. Prasa ta, zapewne z inspiracji wyższych władz wojskowych, starała się kreować wrażenie, że Zagórski żyje, więc śledztwo przeciw niemu o dezercję ma sens. Pojawiały się więc w niej m.in. liczne komunikaty o tym, że Zagórskiego widziano w różnych miejscach, a to w Warszawie, a to w Zakopanem lub w Gdańsku, na Wes­ terplatte. Szukano go też w Niemczech i Włoszech, widywa­ no nawet w Afryce. Niekiedy były to wręcz pomysły rodem z piracko-przygodowych powieści, jak ta z butelką wyłowio­ ną z morza koło Jastarni, w której znajdowała się kartka

zawierająca zdanie: „Do wszystkich, którzy się mną interesu­ ją. Pocałujcie mnie w nos. Jestem tam, gdzie mi się podoba. W każdym razie nie tam, gdzie myślicie. Proszę o paszport zagraniczny. Generał Zagórski”. Wszystkie te „rewelacje” bardzo skrupulatnie sprawdzano, nawet tę bzdurną kartkę. W sumie takich doniesień było około 12, przy czym, rzecz charakterystyczna, Zagórskiego najczęściej widziano w to­ warzystwie pięknych kobiet i eleganckich panów, w otwar­ tych samochodach, przy stolikach eleganckich restauracji, a raz nawet w kawiarence na plaży, nad Wisłą w Warszawie. Miało to zapewne świadczyć, że Zagórski świetnie się bawi, można się domyślać, że za pieniądze zdefraudowane w aferze Frankopolu, w rzeczywistości jednak świadczyło raczej o tym, że państwo ma żandarmerię i policję nader nieudolne, bo widzieli go wszyscy, tylko nie oni. Znamienne jest rów­ nież to, że po zawieszeniu śledztwa, jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, Zagórskiego przestano widywać. Kiedy wstrzymano czynności śledcze, nic już oczywiście w sprawie „dezercji” Zagórskiego się nie działo, zwłaszcza że przewidująco odsunięto od niej mjr. Wilhelma Mazur­ kiewicza (w jego aktach osobowych znajduje się informacja, że między 30 września a 12 października korzystał on z urlo­ pu przeniesieniowego). Jego dalsze losy są zresztą na tyle interesujące i znamienne, że warto o nich wspomnieć. Sędzia śledczy mjr Mazurkiewicz pełnił służbę w Wojskowym Są­ dzie Okręgowym nr 1 w Warszawie do 23 grudnia 1927 roku (ale potem sprawą Zagórskiego się nie zajmował, gdyż już w październiku przekazano ją sędziemu śledczemu Proniewiczowi). Następnie został „zesłany” do Brześcia nad Bugiem, na stanowisko podprokuratora, a jeszcze później pełnił w tymże sądzie funkcję sędziego orzekającego. Na emeryturę przeszedł w 1930 roku.

304

Romuald Romański

General Zagórski będzie milczał!

305

------------------- --------------------------------------------------------

Czas na podsumowanie. Spróbujmy przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie, czy „sprawa Zagórskiego” w ogóle mogła być rozwiązana, a więc czy istniała możliwość wykrycia sprawców tego prze­ stępstwa, czy też, ewentualnie, było to tzw. przestępstwo doskonałe. Otóż jestem pewien, że możliwości rozwiązania zagadki Zagórskiego istniały, mało tego, jestem przekonany, że sędzia śledczy mjr Mazurkiewicz, mimo początkowych zaniedbań, był już bardzo bliski osiągnięcia tego celu. Na początku mjr Mazurkiewicz postępował zgodnie z inten­ cją najwyższych władz wojskowych, czyli śledztwo prowadził zgodnie z kwalifikacją prawną czynu, tzn. szukał dezertera Zagórskiego. W miarę jednak zapoznawania się z dokumenta­ cją i zeznaniami świadków, coraz bardziej upewniał się, że w tej sprawie istnieje drugie dno. Coraz bardziej zaczął „wy­ chodzić z ram”, a mówiąc po prostu, zaczął szukać sprawców zbrodni. Niewątpliwie dużą rolę w zmianie nastawienia sędzie­ go śledczego odegrała afera z cadillakami; od tego też momentu wykazał się dużą dociekliwością, uporem i konsekwencją, a także, przyznajmy, odwagą. Dzięki swojej determinacji zbli­ żył się niebezpiecznie do grona sprawców. Wystarczyło prze­ cież doprowadzić w końcu do przesłuchania Prystora i zapytać go, na czyje polecenie zrealizował sprzeczną z prawem proce­ durę zwalniania Zagórskiego z więzienia, dlaczego Zagórskiego pod pozorem spotkania z Piłsudskim sprowadzono do Warsza­ wy w dniu, w którym do tego spotkania dojść nie mogło itp. Z kolei płk. Wieniawę-Długoszowskiego należało zapytać, dlaczego wystąpił do mjr. Wendy o przydział dwóch cadillaców praktycznie na ten sam dzień, komu wręczył swoją wizytówkę upoważniającą do odbioru Cadillaca 24, kto jeź­ dził tym samochodem 6 sierpnia, kiedy i przez kogo auto zostało doprowadzone do Sulmierza itd.

Podejrzewam, że Wieniawę „wrobiono” w tę sprawę, że początkowo nie miał pojęcia, o co chodzi, i sądził, że spełnia koleżeńską przysługę, dopiero później zaczął rozumieć, w co się wplątał. Wieniawa kłamać nie umiał, a prawdy powie­ dzieć nie chciał i nie mógł, dlatego wił się jak piskorz i uciekał przed mjr. Mazurkiewiczem. Ale każda ucieczka ma swój kres, a w starciu z doświadczonym sędzią śledczym człowiek o charakterze i mentalności Długoszowskiego nie miał żadnych szans; na pewno, po niezbyt długim oporze, opowiedziałby całą prawdę. Dlatego tak błyskawicznie zapad­ ła decyzja o zawieszeniu śledztwa, równie bezprecedensowa, jak decyzja o jego wszczęciu z taką kwalifikacją, jaką jej nadano. Podobnie bowiem jak nikt nie miał prawa podej­ rzewać generała o dezercję z powodu jego dwudniowego spóźnienia w stawieniu się do raportu, w dodatku bez jakiej­ kolwiek próby wcześniejszego sprawdzenia przyczyn, tak nikt też nie powinien był zawieszać śledztwa (nawet w takiej „dętej” sprawie) po niespełna 2 miesiącach. Zwłaszcza że na jaw wyszło tyle nowych okoliczności i pojawiało się tyle nowych wątków. I w jednym, i w drugim przypadku władze wykazały maksimum złej woli, a za każdym razem podyk­ towane to było chęcią definitywnego zamknięcia drogi do wykrycia prawdy. Dziś oczywiście sprawa ta jest już nie do rozwikłania. Wprawdzie jej akta przetrwały różne zawieruchy dziejowe, ale nie ma już tamtych ludzi, nie można więc dokonać weryfi­ kacji stawianych hipotez. Zresztą i same akta nie są w stanie kompletnym. W toku śledztwa wyłączano z nich różne mate­ riały. Część z nich nigdy nie wróciła, np. protokół zeznań świadka Micha; wiemy, że został przesłuchany, ale nie wie­ my, kto to był i co zeznał. A także dlaczego jego zeznanie było tak ważne, że ktoś je zabrał (prawie na pewno wiadomo.

306

------------------ ■

Romuald Romański

»

!

«

»

■

General Zagórski będzie milczał!

307

--------------------------

że tym kimś był Józef Piłsudski, który z powodów oczywis­ tych bardzo się tym śledztwem interesował) i już nie zwrócił. Ta smutna konstatacja nie przeszkadza oczywiście stawia­ niu różnych hipotez. Było ich kilka, ale naprawdę znaczące są dwie. Zanim jednak poddamy je analizie, a także za­ proponujemy trzecią, nieco odmienną, warto zwrócić uwagę na podstawową trudność, jaka się wiąże z budowaniem ja­ kichkolwiek hipotez. Aby bowiem można było je uznać za, w mniejszym lub większym stopniu, wiarygodne, muszą przekonująco odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób spis­ kowcy „przejęli” Zagórskiego po jego przyjeździe do War­ szawy. Wiadomo, że zależało im na tym, aby bezstronni, nie związani w żaden sposób z aferą świadkowie mogli z czystym sumieniem powiedzieć: „Tak, widzieliśmy generała, był zdrów i cały, i zachowywał się jak człowiek wolny, swobod­ nie dysponujący swą osobą”. Rola takiego świadka przypadła - najzupełniej przypadkowo - tragarzowi A. Radzikiewiczowi, który wcześniej miał okazję poznać generała. Natomiast człowiekiem przeznaczonym przez spiskowców do odegrania tej roli był niewątpliwie szer. Cempel. Z kolei rola „pojazdu śmierci” przypadła równie niewąt­ pliwie Cadillacowi 24, dlatego nie mogło w nim być kierow­ cy; musieli się tam znajdować sami uczestnicy spisku. To mniej więcej jasne. Problem jednak w tym, jak doszło do porwania Zagórskiego (może w jakiś sposób skłoniono go, by wsiadł dobrowolnie?), jak to zaplanowano, jak postarano się wyeliminować, a przynajmniej maksymalnie ograniczyć element przypadku. Nie zapominajmy bowiem, że jeśli rze­ czywiście Zagórskiemu powiedziano na dworcu, że jest czło­ wiekiem wolnym i do 8-9 sierpnia może robić, co chce, to z tą chwilą stawał się on człowiekiem nieprzewidywalnym,

jeśli chodzi o swoje reakcje i pomysły. Trzeba więc było tak zaplanować akcję, aby wykluczyć lub możliwie ograniczyć ewentualne niespodzianki. Konkludując, należy stwierdzić, że największą trudność w budowie naszej hipotezy nastręcza odgadnięcie planów spiskowców w początkowym stadium akcji. Natomiast to, co stało się z Zagórskim później, dokąd go zawieziono, gdzie go ewentualnie torturowano i gdzie zginął, i wreszcie co stało się z jego ciałem, to już w gruncie rzeczy - przepraszam za to słowo w kontekście tragedii człowieka, ale muszę go użyć - sprawy drugorzędne. Po prostu, z chwilą porwania Zagórskiego spiskowcy mogli z nim zrobić, co chcieli, a moż­ liwości, jeśli chodzi o miejsce i czas, mieli wręcz nieogra­ niczone. Przyjrzyjmy się teraz, jak z tymi problemami radzą sobie autorzy dwóch wspomnianych hipotez. Pierwsza z nich wy­ wodzi się niewątpliwie z kół endeckich i była rozpowszech­ niana w ulotce odbitej ponoć na powielaczu w 10 000 eg­ zemplarzy, a do koncepcji w niej zawartej zdaje się też przychylać Jerzy Rawicz w książce „Generał Zagórski zagi­ nął...”. Hipoteza ta zakładała, że: - po pierwsze, do Wilna po generała pojechał nie tylko kpt. Miładowski, ale również kpt. Myśliszewski; - po drugie, na dworcu w Warszawie do Zagórskiego podeszło kilku panów w cywilu, m.in. kpt. Włoskowicz, kpt. Myśliszewski oraz Józef Łokietek - były bojowiec PPS, szef milicji PPS-owskiej, a także jeden z organizatorów „Strzelca” w Warszawie, powiązany mocno z Piłsudskim; niewyklu­ czone, że był on również jednym z członków osobistej ochro­ ny marszałka. Łokietek należał rzeczywiście do najbardziej kontrowersyjnych postaci II Rzeczpospolitej. Dosłownie od dziecka powiązany z PPS-em, uczestnik wielu akcji, człowiek

308

----------------- ■■ m

General Zagórski będzie milczał!

Romuald Romański

u —

309

— ---------------

niezwykle odważny, bardzo inteligentny i wykształcony (stu­ dia ukończył w Szwajcarii, gdzie też uzyskał stopień doktora chemii), w niepodległej Polsce powoli lecz nieubłaganie schodził na tory zwykłego bandytyzmu, uprawiając, jakbyśmy to dziś powiedzieli, przestępczość zorganizowaną, organizu­ jąc na wielką skalę szantaże, wymuszenia itp. Wszystko to uchodziło mu na sucho właśnie dzięki powiązaniu z ówczes­ nymi władzami. Zgodnie z ulotką, to właśnie ta grupa po­ rwała Zagórskiego i uprowadziła go do cadillaca; - po trzecie, do forda kierowanego przez Cempla wsiadł podobny do Zagórskiego i grający jego rolę Władysław Ko­ walewski, również jeden z działaczy „Strzelca”. Ford ten rzeczywiście pojechał na Krakowskie Przedmieście, zatrzy­ mał się u wylotu ul. Trębackiej, gdzie wysiadł z niego Ko­ walewski, wypowiadając wcześniej słynne już zdania na temat chęci wykąpania się. Wszystko więc odbyło się tak, jak zeznali Cempel, Miładowski i Wenda, tyle tylko że opowiadali oni o innej osobie - nie o Zagórskim, lecz o Ko­ walewskim, który jakoby wcielił się w jego postać; - po czwarte, Cadillac, którym wieziono autentycznego Zagórskiego zatrzymał się najpierw przed mieszkaniem Sław­ ka na ul. Szopena 1, a następnie przed mieszkaniem Kowa­ lewskiego na ul. Królewskiej 1 (bardzo blisko miejsca, w któ­ rym rzekomo ten ostatni wysiadł z forda, mógł więc zdążyć dojść tam na czas). Po uzupełnieniu składu „ekipy” zawie­ ziono Zagórskiego do lokalu „Strzelca” na ul. Dobrej, gdzie zażądano od generała wydania lub wskazania miejsca, w któ­ rym przechowuje dokumenty związane ze współpracą Pił­ sudskiego z HK-Stelle, a zwłaszcza pokwitowanie Piłsud­ skiego na otrzymane od wywiadu austriackiego 2000 koron. Z opisu trasy cadillaca zdaje się wynikać, że partnerem Zagórskiego w tej rozmowie był Walery Sławek, niewątpli­

wie najbliższy współpracownik Piłsudskiego. Gdy Zagórski odmówił spełnienia żądań porywaczy, zaczęto go torturować. Uczestnikami tej operacji byli ponoć: mjr Wenda, kpt. Pląskowski (zupełnie nowa postać), Kowalewski i Łokietek. Po­ nieważ tortury też nie odniosły skutku, generała wywieziono do Fortu Legionów pod Warszawą (na Fort Legionów, jako miejsce pobytu Zagórskiego, znacznie wcześniej wskazywał gen. M. Kukieł w oświadczeniu złożonym przed prokurato­ rem). W Forcie Zagórskiego ostatecznie zamordowano. Pozostawmy na uboczu kwestie personalne. Autorzy ulotki twierdzą np., że w uprowadzeniu Zagórskiego brał udział kpt. Włoskowicz, który raczej nie mógł uczestniczyć w akcji, gdyż, według wszelkiego prawdopodobieństwa, był w tym czasie razem z Wieniawą w Kaliszu. J. Rawicz, przyjmując w ogólnych zarysach tę koncepcję, prostuje w swej książce niektóre wątki. To zresztą kwestie uboczne. Ważne jest to, czy wydarzenia na dworcu Wileńskim mogły przebiegać w sposób podany powyżej. Otóż moim zdaniem - nie. Przede wszystkim nie wierzę w taki scenariusz uprowa­ dzenia. Zagórski to nie potulna i bezbronna owieczka, za­ straszyć by się nie dał, a użyć siły na oczach wielu świadków spiskowcy przecież nie mogli. Dosyć karkołomnie wygląda również pomysł z Kowalew­ skim grającym przed Cemplem rolę generała. Opiera się on na tym, że Cempel nie znał osobiście Zagórskiego i umiejęt­ nie zasugerowany widząc podobnego doń Kowalewskiego, mógł uwierzyć, że wiezie Zagórskiego. Tak to przedstawiono w ulotce i na takim też stanowisku stoi J. Rawicz. Przyznam, że nie bardzo rozumiem, skąd przekonanie autorów tej hipotezy, że Cempel nie był w stanie odróżnić Kowalewskiego od Zagórskiego. Przecież kierowca już pod­ czas pierwszego przesłuchania stwierdził: „Pana gen. Zagór-

3 10

Romuald Romański

-------------------- ■ » < ♦ > » ■ ■

Generał Zagórski będzie milczał!

311

--------------- --------------

skiego znałem z widzenia”. Tematu, jak wspomniałem, nie drążono, ale i tak spiskowcy nie mogli ryzykować, że Cempel nie połapie się w mistyfikacji, jeśli nie od razu, to później, gdy sprawa nabierze rozgłosu. Twarz Zagórskiego była bardzo wyrazista i łatwa do zapamiętania, jeśli więc Cempel go widywał (a mógł, chociażby w trakcie gorących dni majo­ wych, gdy wojska rządowe prawie w całości wycofały się pod Belweder), to powinien go zapamiętać. Cempel też bez żad­ nych wahań mówił: „Z dworca autem odjechali pan mjr Wenda, jakiś pan kapitan z Belwederu (Miładowski) i pan gen. Zagórski”. Ani śladu wahań, widocznych chociażby u konduk­ tora Szymkowskiego, który zeznał: „Cywilny przypominał mi gen. Zagórskiego (...)”. Nigdzie też w protokole z przesłucha­ nia Cempla nie pojawia się nawet najlżejszy ślad, że kierowcy sugerowano, kogo wiezie. Prystor, wysyłając go na dworzec, powiedział: „Pojedziecie po pana mjr. Wendę”, a nie „Pojedziecie po mjr. Wendę i gen. Zagórskiego”. Również Wenda, podprowadzając Zagórskiego do samochodu, mówi „Tu jest, panie generale”, a nie „panie generale Zagórski”. Nazwisko to nie pada również ani razu w trakcie rozmowy w samochodzie. No i na koniec proszę zwrócić uwagę na pozornie drobny, ale mogący mieć istotne znaczenie fakt. Chodzi mi o to, że Kowalewski, wcielając się w Zagórskiego, powinien wie­ dzieć, co miał na sobie jego „pierwowzór”, wyjeżdżając / Wilna, i ubrać się przynajmniej podobnie. Tymański zeznał, że opuszczający więzienie Zagórski miał na sobie cywilny płaszcz i laskę. Nie pytano go wprawdzie jaki płaszcz, jakiego koloru itp., ale przed akcją nikt nie mógł przewidzieć, czy ktoś go o to nie zapyta. Kowalewski powinien więc mieć podobny płaszcz i oczywiście laskę. Gdyby tak nie było, to nawet „zasugerowany” początkowo Cempel mógł później przejrzeć na oczy. A skąd niby Kowalewski miał znać te

szczegóły? Miładowski nie mógł go o nich powiadomić z pociągu, bo telefonów komórkowych me było, a nie wierzę w rozmowę telefoniczną na ten temat Kowalewskiego z ko­ mendantem więzienia lub prokuratorem Wełdyczem. Jednym słowem, hipoteza ta, pozornie wyjaśniając wszyst­ ko, naprawdę nie wyjaśnia niczego. Drugą koncepcję przebiegu akcji przedstawił Zbigniew Cieślikowski w książce pt. „Tajemnice śledztwa KO 1042/27”. Eliminuje on przede wszystkim możliwość mistyfikacji z Kowalewskim i stwierdza, że samochodem Cempla od­ jechał autentyczny Zagórski. Następnie bardzo słusznie wnio­ skuje, że spiskowcy starali się przewidzieć ruchy i pomysły Zagórskiego. Uważa np„ że przewidzieli, iż nie każe zawieźć się na ul. Foksal, gdyż jego mieszkanie było wynajęte. Od­ rzucili też możliwość, aby Zagórski poprosił o podwiezienie go na ul. Flory, gdzie mieszkał jego bratanek, gdyż nie miał pewności, czy będzie on w domu. To też prawdopodobne, ostatecznie była to sobota, sierpień, ludzie wyjeżdżają. Praw­ dopodobne, ale nie do końca pewne, bo Zagórski mógł jednak zechcieć sprawdzić, czy ktoś tam jest w domu i czy nie będzie mógł się tam zatrzymać. Odrzucając dwie pierwsze możliwości (mieszkanie własne i bratanka), spiskowcy przewidzieli ponoć i założyli, iż Zagórski odwiedzi swą przyjaciółkę mieszkającą na ul. Długiej (nie wspominaliśmy o niej dotąd, warto więc ją przedstawić. Nazy­ wała się Janina Gołębiowska, była wdową po kapitanie WP, dentystką, mającą oprócz mieszkania na ul. Długiej również willę w Milanówku; wówczas, gdy rozgrywały się te wydarze­ nia przebywała na urlopie, prawdopodobnie właśnie w Mila­ nówku). To założenie zdaje się być nieco zbyt ryzykowne, gdyż przypisuje planistom tej akcji pewną zdolność jasnowidzenia.

312

----------------- —

Romuald Romański

f

>■

General Zagórski będzie milczał!

313

---------------

Dlaczego? Przypomnę jeszcze raz: Zagórski, poinformowany 0 tym, że jest wolny, staje się nieprzewidywalny. Może chcieć pójść na ul. Długą albo do któregoś ze znajomych, albo do jakiejś restauracji (ostatecznie była to pora kolacji), albo po prostu do któregoś z hoteli na Krakowskim Przedmieściu, do „Europejskiego” lub „Bristolu” (w którym bywał uprzednio częstym gościem, aby się odświeżyć i odpocząć), lub w dzie­ siątki innych miejsc, których przewidzieć się nie da. W każdym z tych przypadków Zagórski wymykał się swym prześladow­ com, stawał się dla nich nieosiągalny. A ani Miładowski, ani Wenda nie mogli kazać mu wysiąść w dogodnym dla nich miejscu; nie mogli, bo odnotowałby to w pamięci Cempel 1 potem opisał w zeznaniach. W tej sytuacji autor stawia tezę, że aby wyeliminować te zagrożenia, ludziom w cadillacu postawiono zadanie nie tylko dowiezienia Zagórskiego na miejsce rozprawy, ale również dyskretnego nadzoru nad jego poczynaniami. Jest w tym wszystkim jednak pewien szkopuł, przypomnijmy sobie bowiem, że Cempel zeznał, iż Cadillac minął go na ul. Zygmuntowskiej, a potem już więcej go nie widział. Zwracam ponadto uwagę, że do śledzenia człowieka poru­ szającego się pieszo samochód niezbyt się nadaje! A zresztą, nawet gdyby się to spiskowcom udało, to co dalej? Siłą wepchnąć do samochodu? To na rojnych w sobotę ulicach Warszawy nie mogłoby ujść uwadze przechodniów. Aby poradzić sobie i z tym problemem, p. Cieślikowski zakłada alternatywnie, że Zagórskiego zwabiono do samochodu podstępem (np. kapitan, który z biletem Wieniawy odbierał starą „karetę”, mógł być znajomym Zagórskiego, posiadał bowiem odznakę II Brygady). To oczywiście możliwe, ale znów powstaje pytanie: co spiskowcy mieliby zrobić, gdyby Zagórski odmówił. Wówczas znów pozostawałaby jedynie „naga” siła.

Nie, stanowczo za dużo w tym wszystkim ryzyka, niespo­ dzianek, sytuacji, których przewidzieć się po prostu nie dało. Przecież tak naprawdę Zagórski mógł nawet odmówić wejścia do forda Cempla na dworcu, mógł np. na propozycję podwie­ zienia odpowiedzieć: „Nie, dziękuję. Jestem głodny (ostatecz­ nie obiad przecież jadł już dawno, w Białymstoku), pójdę do pobliskiej restauracji coś zjeść, a potem zadzwonię do znajo­ mych i poczekam, aż ktoś po mnie przyjedzie”. W takiej sytuacji Wenda byłby bezradny, gdyż Zagórski był wolny. Mógł robić dosłownie wszystko, na co miał ochotę i nikt nie był w stanie mu tego zabronić. A spiskowcy na żadne ryzyko pozwolić sobie nie mogli, mieli bowiem jedną, jedyną i niepo­ wtarzalną szansę. Mimo tych krytycznych uwag, koncepcja p. Cieślikowskiego odpowiada mi znacznie bardziej, niż ta z endeckiej ulotki. Chciałbym ją tylko nieco zmodyfikować, aby usunąć jej słabe punkty. Otóż wszyscy zakładają, że Zagórskiemu na dworcu w War­ szawie powiedziano, że jest już wolny, ma się tylko 8-9 września stawić do raportu do marszałka. Czy tak było napraw­ dę? Przecież informację tę znamy jedynie z ust samych spisko­ wców. W dodatku takie postawienie sprawy stawia niejako całą koncepcję „na głowie”. Jeśli bowiem Zagórski miał być wolny niezależnie od przebiegu raportu u Piłsudskiego, to po co ta cała operacja z wysyłaniem Miładowskiego do Wilna, otacza­ niem wszystkiego ogromną tajemnicą itp. Nie prościej było to wszystko powiedzieć Zagórskiemu w Wilnie i przekazać mu rozkaz, aby natychmiast stawił się w Warszawie, w Belwede­ rze? Zeznając więc, że powiedzieli Zagórskiemu, iż jest wolny, Miładowski i Wenda niechcący zaprzeczyli sami sobie, bo to wszystko, w czym uczestniczyli i o czym przekonywali prze­ słuchujących, mogło mieć sens jedynie wówczas, gdyby wol-

314

-----------------

Generat Zagórski będzie milczał!

Romuald Romański

-----------------

ność Zagórskiego zależała jednak od przebiegu raportu, od tego czym on się skończy. Może więc wszystko odbyło się nieco inaczej? Może Wenda wcale nie zakomunikował Zagórskiemu, że jest wolny, lecz powiedział mu np., że wprawdzie marszałek go nie przyjmie (co Zagórski pewnie doskonale by zrozumiał), ale polecił załatwić jego sprawę np. Waleremu Sławkowi (albo Prystorowi lub Beckowi - to nieistotne, pozostańmy jednak przy Sławku, bo to człowiek zdecydowanie najbliższy Pił­ sudskiemu). Można było też oświadczyć Zagórskiemu, że Sławek przyjmie go dziś (tj. 6 sierpnia), ale dopiero np. o godz. 22.00. W związku z tym do godz. 21.30 generał ma „czas wolny”, może pójść coś zjeść, wykąpać się itp. Nato­ miast o 21.30 musi być w określonym miejscu, zapewne w którymś punkcie Krakowskiego Przedmieścia, gdzie o tej godzinie podjedzie samochód, który zabierze go do Sławka. Koncepcja, „ograniczonej wolności” tłumaczy przede wszyst­ kim sprawę bagażu, bo Zagórski, który miał przed sobą ważną rozmowę, po prostu nie mógł zabrać go ze sobą. Eliminuje też wszelkie niespodzianki ze strony Zagórskiego, bo on po prostu musiał być w oznaczonym czasie i oznaczonym miejscu. Znając Zagórskiego, nikt, również spiskowcy, nie mógł go podejrzewać o pomysł ucieczki, uchylenia się od rozmowy ze Sławkiem (czy kimkolwiek innym). Zagórski był człowiekiem zbyt odważnym, aby się od takiej rozmowy uchylać, a do ucieczki nie miał żadnych powodów, pisaliśmy już o tym wielokrotnie. W takim układzie znajduje wytłumaczenie nawet nieszczę­ sny „Fajans”, bo Zagórski miał zbyt mało czasu, aby pójść do hotelu, a mógł chcieć się odświeżyć przed tak ważną bądź co bądź rozmową. Że go w łaźni nie zauważono, to jeszcze o niczym nie świadczy. W tamtych latach łazienki w prywatnych mieszkaniach były jeszcze dość rzadkim luk-

315

— susem i chętnych do odwiedzania Łaźni Rzymskich, zwłasz­ cza w sobotę, w lecie, mogło być wielu, a personel zapewne nie miał ani czasu, ani potrzeby zbyt pilnie przeglądać się klientom. Warto też zwrócić uwagę na fragmenty zeznań i Wendy, i Miładowskiego, w których obaj zgodnie oświadczyli, że Wenda przy rozstaniu jeszcze raz przypomniał Zagórskiemu o konieczności zatelefonowania do Belwederu. Tego frag­ mentu rozmowy Cempel nie słyszał, choć Bogiem a prawdą słyszeć powinien, gdyż Miładowski siedział obok niego, jeśli więc słyszał jeden, to powinien i drugi. Otóż Cempel nie mógł tego słyszeć, gdyż - jeśli prawdą jest to, co napi­ sałem powyżej - Wenda tych słów wypowiedzieć nie mógł. Przecież Zagórski nie miał nigdzie telefonować, tylko być w określonym czasie tam, gdzie powinien. Staje się też jakby jaśniejsza rola Cadillaca 24. Był na dworcu, aby nadzorować akcję, a także na wszelki wypadek, aby wykluczyć ewentualne niespodzianki, które zawsze się mogą zdarzyć (pociąg wileński mógł np. znacznie się spóź­ nić). Potem, gdy wszystko przebiegło zgodnie z planem, mógł odjechać i wyminąć forda, nie musiał bowiem wcale śledzić ani forda, ani Zagórskiego. Po prostu musiał znaleźć się w oznaczonym miejscu i czasie, aby zabrać Zagórskiego, który się go spodziewał i wsiadł do niego bez oporów. Może uwiarygodniał to wszystko dodatkowo ów kapitan z II Bryga­ dy? Może miał przekonać Zagórskiego, że żadnego podstępu w tym wszystkim nie ma (Zagórski mógł nabrać pewnych podejrzeń, zobaczywszy w samochodzie kilku ludzi). A po wejściu do samochodu Zagórski był już zdany na łaskę i nie­ łaskę spiskowców. Rzeczywiście, stał się zupełnie bezbronny. Dalsze etapy tragedii Zagórskiego mogły wyglądać po­ dobnie, jak w wersji z ulotki - a więc ul. Dobra (lokal

316

Romuald Romański

------------- — « > > ! » ■

General Zagórski będzie milczał!

317

— ------- -------------

„Strzelca”), Fort Legionów, Wisła, do której ponoć wrzuco­ no jego ciało, obciążywszy je uprzednio kamieniami. Na koniec spróbujmy odpowiedzieć na podstawowe wręcz pytanie: Czy Piłsudski wiedział o wszystkim i czy aprobował takie rozwiązanie? Niewątpliwie tak. Nie tylko wiedział, ale i aprobował. Tylko on mógł być inicjatorem i rozkazodawcą zwolnienia Zagórskiego z więzienia i przewiezienia go do Warszawy. Tylko on mógł aprobować plan „załatwienia” tej sprawy. To była zbyt poważna sprawa i nikt, dosłownie nikt, nie ważyłby się na taki krok bez zgody Komendanta. Przypomnijmy zresztą, co pisał Romeyko na temat stosun­ ku piłsudczyków do swego „Dziadka” : „Piłsudski nigdy nie dopuszczał ich do poufałości, utrzymując z nimi duży dys­ tans; umiał zmusić ich do wyrzeczenia się własnej woli, doświadczenia, wreszcie myślenia. Piłsudski jakby zatrzy­ mywał w nich proces myślenia; (...) Nie byli oni w stanie wysunąć się ze swymi myślami przed myśl, im jeszcze nie znaną, Piłsudskiego. Czekali po prostu na »zapłodnienie«(...). Nikt z nich, przynajmniej w wojsku, poczynając od najwyż­ szych, a więc: inspektorów Armii, ministra Spraw Woj­ skowych, szefa Sztabu Generalnego - nie byłby w stanie wystąpić z własną inicjatywą wobec Piłsudskiego. Każdy uważałby to za sacrilege, a poza tym sam Piłsudski do tego by me dopuścił; jakże często, gdy sprawa dojrzewała, wy­ magała decyzji, rozwiązania, słyszałem od starszych, poważ­ nych oficerów: »Nie martwcie się, kolego, Komendant na pewno sam o tym myśli«. 1 czekano (...). Dopiero gdy Pił­ sudski umarł - z przerażeniem się ocknęli; teraz trzeba myś­ leć - i działać (...)”. Sądzę również, że już następnego dnia, 7 sierpnia, Piłsudski został dokładnie poinformowany o losie gen. Zagórskiego

i wiedział, że może bezpiecznie wygłosić przemówienie, w którym po raz kolejny ostro, wręcz obsesyjnie zaatakował obcą agenturę w państwie polskim. Powiedział wówczas m.in. „W tych dossiers (marszałkowi chodziło o ujawnione po latach dossier agentów, znajdujące się w archiwach obcych wywiadów - przyp. autora) znajdziecie nazwiska wielu wa­ szych znajomych (...)” . Jestem pewien, że wypowiadając te słowa myślał o Zagórskim. Wiedział, że los jego wroga dopełnił się i że on już nigdy mu nie odpowie. I to już wszystko. Rozstańmy się słowami Stanisława Lecą: Świat idzie naprzód po słocie, spiekocie, Zostaną suche daty, po mokrej robocie...

\Z ~ Z Z 7 /?

.__ /

Spis treści W stęp...................................................................................

7

Tajemnica śmierci biskupa.................................................

9

Polka na carskim tronie....................................................

23

Czy królewicz może być szpiegiem?................................

81

Ukraińska H elena................................................................

97

Klątwa kniahini Rainy Wiśniowieckiej.............................

110

Kazimierz Pułaski królobójcą?............................................

132

Kto zabił Napoleona?.......................................................

162

Jakub Szela - upiór z „Wesela” .........................................

177

Samobójstwo z m iłości.......................................................

191

Generał Zagórski będzie milczał!

231

;

~y-~r%-zą£V- .. - '

- •-

•1 5-

~ "

-•

-^

5rjf:?;

..

i

S IH:

U i v ;'•••:{ j

« • ” •£ i# :

'

- :i3?

.Jźsr*.

»-« & •

-

i:. .

i

.-.-■»

j

Tz-^r

i->

1

ii?? ■ -■■ -: Si '; r - .fe ^ ó ł

.-■------

«..* ;

•;•

i ssł

. . •. ^ : 1r i , .y-ż--

• :

: -Ą'

•• - a i s ? . !

;-'

i ' ' : '.;V .• • .

.

..

■-•

| :.. ,.j;

".'r-- :■ }■ •>ifek’ V: . iS? ‘. -•_■■?.;r: •_ Jfrfagt if i ■':? - -

.

■-: 'Vl

; * - i .
;.i . Źl

. •'• «

V-?-^;4:'?.:-r^-^^.=r/';‘ •

...4 ..— ^ : . .

■■■

■ -

v -

•

-

. . ;

. • -.i'