Mother Tongue-Based Multilingual Education. Kagamitan ng Mag-aaral. Akeanon 3 9786214020065

Citation preview

3

PY

Mother Tongue-Based Multilingual Education

C O

Kagamitan ng Mag-aaral

Akeanon

EP ED

Yunit 1

D

Ang kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, $QJ DNODW QD LWR D\ PDJNDWXZDQJ QD LQLKDQGD DW VLQXUL QJ PJD  kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang HGXNDGRUPXODVDPJDSXEOLNRDWSULEDGRQJSDDUDODQNROHKL\RDWR nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at XQLEHUVLGDG DQJ PJD DW LEDQJ QDVD ODUDQJDQ mungkahi sa +LQLKLND\DW Kagawaran QDPLQ ng Edukasyon sa JXUR [email protected].

QJ HGXNDV\RQ QD PDJHPDLO QJ NDQLODQJ SXQD DW PXQJNDKL VD .DJDZDUDQQJ(GXNDV\RQVDDFWLRQ#GHSHGJRYSK

Mahalaga sa amin ang inyong puna at mungkahi. Kagawaran ngmga Edukasyon Republika ng Pilipinas Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas

i All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mother Tongue- Based Multilingual Education ± Ikatlong Baitang Kagamitan ng Mag-aaral Unang Edisyon 2014 ISBN: 978-621-402-006-5 Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.

C O

PY

Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names , tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala (publisher) at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC Pangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhD

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

EP ED

Konsultant at Editor: Dr. Felicitas Pado, Dr.Rosalina J. Villaneza Ms. Editha Macayaon Mga Manunulat :

Ms. Nelia D. Bamba Ms. Claire B. Barcelona Ms. Edelyn B. Briones Ms. Grethel Laura M. Cadiong Ms. Franlyn R. Corporal Ms. Florinda Dimansana Dr. Victoria D. Mangaser

Ms. Lilibeth A. Magtang Ms. Florita R. Matic Ms. Irene T. Pilapil Ms. Robina B. delos Reyes Ms. Raquel C. Solis Ms. Arabella May Z. Soniega Ms. Dina F. Bazan

D

Mga Tagasalin : Normina Miano Refol Christina Cezar Iradiel

Mga Tagapamahala: Marilette R. Almayda, PhD, Marilyn D. Dimaano, EdD Tagaguhit: Mr. Reynaldo A. Simple

Printed by: %RRN0HGLD3UHVV,QF Printed in the Philippines by ____________

21-E. Boni Serrano Ave., Q.C. 721-2803, 726-6647

in joint venture with

3ULQWZHOO,QF

38 Dansalan St., Mandaluyong City 533-2388

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS) th Office Address: 5 Floor, Mabini Building DepEd Complex, Meralco Avenue, Pasig City, Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072 E-mail Address: [email protected]

ii All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Table of Contents Yunit 1 : Pagkilaea sa Akong

Kaugalingon ag Pamilya Ako ag Ro akong Pamilya.......................

Leksyon 2:

Ako ag ro Akong Pamilya: Healthy Habit........................................................... Mga Butang nga Akong Nasadyahan ag Mga Tawong Akong Nailaan............

Leksyon 3:

PY

Leksyon 1:

3 11 25

Akong Mga Paboritong Sapat ag Mga Tanum........................................................

37

Leksyon 5:

Akong Nailaan nga Obrahon – Mga Paboritong Ueobrahon, Kalingawan, Heampangon...........................................

49

Leksyon 6:

Pagtatap sa Palibot.................................

63

Leksyon 7:

Akong Pamilya ag Among Mga Sueondanan..............................................

75

Leksyon 8:

Mga Myembro it Pamilya, Dungog it Akong Pamilya..........................................

92

Leksyon 9:

Akong Pamilya ag Among Mga Sueondanan..............................................

103

D

EP ED

C O

Leksyon 4:

Summative TEST ..........................................................................

iii All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Para sa mga pinalanggang eskwela, Ro rayang learner's materials hay magabulig kinyo nga maihamambae ro inyong ginapainu-ino, ginahunahuna ag ginabatyag hanungod sa imong kaugalingon, pamilya, amigo ag amiga, panimaeay, eskuylahan ag kumonidad.

PY

Raya man hay magabulig kinyo nga maintindihan ro ginabasa ag magamit ru kritikal nga paino-inu ag abtik sa pagrason. Gaantiguhan ka man kon paalin magsueat sa nagakaeain-eain nga porma.

C O

Mailaan mo gid ro pag-obra ag pag-istorya hanungod sa mga butang sa inyong panimaeay, eskuylahan ag bisan sa inyong kumonidad gamit ro imong hatun-an sa rayang learner’s materials.

EP ED

Kung mahimo nga indi magsueat it bisan nano sa rayang learners' materials bangud nga pagagamiton pa ra it uman ko mga pareho man ninyo nga mga eskuyla sa masunod nga pagbukas it klasi. Gamita ro inyong papel o notbuk sa pagsabat ku gakaeain-eain nga mga ueubrahon.

D

Malipayon nga pagtuon!

Mga manogsueat

vii All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Yunit 1

D

EP ED

C O

PY

Pagkilaea sa akong Kaugalingon ag Pamilya

1 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Basaha ro dayalugo it daywang ka mga eskuyla. Hi! Ako si Albert. Waeong dag-un man ako. Pwede mo man akong tawgun nga Bert.

D

EP ED

C O

PY

Hello! Ako si Rosita. Waeong dag-un ako. Pwede mo akong tawgun nga Rose.

Ano ro andang ginaistoryahan? Kon ikaw ro sambilog sa unga nga naga istorya, ano pa ro ibang impurmasyon nga imong itao? Magbueo it kapareha ag kilaeahon ro kada isaea paagi sa pagsugid it kaparehong mga impurmasyon. 2 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 1 Ako ag Ro akong Pamilya Tun-an ag Isugid! Ueubrahon 1 Ro istorya hay ginakumpunihan it eain-eain nga mga elemento.

PY

Mag-obra it mapa paagi sa pagsueat it mga impurmasyon hanungod sa istorya nga “Ro Akong Alaga nga Sapat” (The Pet).

Setting Map

Titulo it Istorya

Kan-o natabo ro istoria?

EP ED

Silin natabo ro istoria?

C O

Mapa it Lugar

Mauno ro itsura it lugar

Mapa it mga Tawo sa Istorya

D

Character Map

Sanday sin-o ro mga importanteng tawo sa istorya?

Titulo it Istorya

Ano ro imong mahambae hanungod sa mga importanteng tawo sa istorya.

Sin-o gid ro imong nailaan nga tawo sa istorya?

3 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mapa it mga Natabo sa Istorya (Plot Map)

Titulo it istorya

Ano ro problema it tawo/mga tawo sa istorya?

PY

Ano ro mga importanteng hilabo sa istorya?

C O

Ano ro sabat/solusyon sa problema?

EP ED

Tun-an ag Isugid!

D

Ro istorya hay may 3 ka elemento. Lugar (Setting), Tawo/Mga tawo (Character) ag Mga Hitabo (Plot) Ro lugar (setting) nagasugid hanungod sa oras ag lugar kon siin natabo ro istorya. Ro tawo/mga tawo (character) nagasugid hanungod sa importante nga tawo/mga tawo sa istorya. Ro mga hitabo (plot) nagasugid hanungod sa mga problema nga ginapangatubang it mga tawo sa istorya ag ro solusyon sa andang problema.

4 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid! Ueubrahon 2 Basaha ro mga pamisaea halin sa baeasahon nga “Ro Akong Alaga nga Sapat”.

C O

PY

A. Ro pamilya hay maadto sa baybay. B. Nakakita si Tatay it tiyo it kuring sa hilamunon. C. Nawili si Greg sa pagpinamantaw it mga tambibidli sa palibot. D. May mga makolor nga alibangbang sa hardin. E. May nag-abot nga sangka eaki nga unga nga naga kuekoe it mabahoe nga kuring.

EP ED

Makilaea mo baea ro mga pangngaaean sa mga pamisaea? Kopyaha ra ag isueat sa inyong notbuk. Ano ro mga Pangngaean (Noun)?

D

Tandaan!

Ro Pangngaaean (Noun) hay ngaean it tawo, lugar o butang.

5 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Obrahon Naton Raya! Ueubrahon 3

PY

Kada pamisaea hay nagasaysay hanungod sa pangngaean. Basaha it mayad ro kada isaea ag isueat ro pangngaean nga anang ginasaysay sa papel.

C O

1. Imaw ag ako hay pareho it nanay ag tatay. Nagaistar kami sa sangka baeay. Imaw hay akon nga _____________________. 2. Ginakaon naton ra. May palikpik ag himbis ra. Nagaeangoy ra sa tubi. Raya hay ________________.

EP ED

3. Pwede ra nga bilog, kwadrado o ibang korti man. Ginapahaum ra ni nanay sa akon nga birthday. Raya hay _________________. 4. Ginagamit ko ra kon maglimpyo it baeay. Ginagamit ko man ra sa pagbuoe it mga agiw. Nagabulig ra kakon sa pag-obra ku mga ueubrahon sa sueod it baeay. Raya hay ______________.

D

5. Ginadaea ko ra sa eskuylahan. Ginabasa ko ra ag nagaturo kakon it maabu nga mga butang. Makabuoe man ako kara it abu nga mga ideya. Raya hay ____________________.

6 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an! Ueubrahon 4-A Basaha ro istorya. Nagahueat kay Sally (ni: Nelia D.Bamba)

D

EP ED

C O

PY

“Maabot si Sally makaron nga adlaw!” hambae ni nanay. “Kinahangean nga mag-agto kita sa terminal it bus sa pag abi-abi kana.” Nagsunod sanday Tatay ag Ben. Sigurado gid nga may mabug-at nga dinaea si Sally. Nagpabilin si Tiya Rosa sa baeay sa pagpahaum ku mga paborito ni Sally nga buko shake ag bibingka. “Kasadya gid a `nay! Pagkatapos it daywang buean nga pag- obra, mauli eon imaw,” hambae ni Ben. “Ano baea ro anang daea kakon? ” Sa terminal, nagpangutana si tatay, “ ro mga bus hay nag-aeabutan ag nagpaeanaw eon. Siin ta si Sally? ” Nagapatunod eon ro adlaw. Hueaton pa naton ro masunod nga saeakyan.“Basi una eon karon si Sally,” hambae ni nanay nga may kahawag sa anang limog. May pagpugong sa anang euha, naghambae si Ben, “Nay, sigurado ako nga una eon imaw sa masunod nga saeakyan. Indi ka mahawag.” “Hara eon ro ulihi nga saeakyan halin sa banwa!” hambae ni Tatay. “Kabay pa nga una eon karon si Sally.” Sa pagbukas ku pwertahan it saeakyan, masinadyahong dumaeagan si Sally sa anang pamilya ag nagsinggit “nanay, tatay iya eon ako!” “Ginpahawag mo gid a kami tanan,” hambae ni tatay. “Pasensya gid a kamo , masyado nga mahaba ro traffic”, hambae ni Sally. Ginbuligan nanday tatay ag Ben si Sally sa anang mga bag. 7 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Si Sally mat a ro nagdaea it sambilog nga bag. “Ben, ginbakean ko ikaw it tatlo ka bag-ong t-shirts ag sambilog nga back pack”, hambae ni Sally. Saeamat gid hambae ni Ben. Ro importante sa tanan gailiba eoman kita.

C O

PY

Sabtan ro masunod nga mga pangutana. 1. Sin-o ro maga-uli? 2. Sin-o ro masueang kana sa terminal it saeakyan? 3. Ano Kon kimo, ro baeatyagon it pamilya? 4. Ano man kon kimo ro baeatyagon ni Sally? 5. Ham-an it nagpabilin sa baeay si Tiya Rosa? 6. Ham-an it nahawag si nanay? 7. Ano ro nabatyagan it pamilya? Idrama. 8. Ano ro nabatyagan ni Ben? Idrama.

EP ED

Ueubrahon 4-B Basaha ro kada patugmahanon. Pili-a ro tama nga sabat sa sueod it kahon. Isueat ro sabat sa papel. 1. Alaga ra nga sapat. May ana nga ap-at nga siki ag sangka ikog. tagasaw kuring pispis 2. Pwede ra nga bilog o kwadrado. Manami ra ag matam-is. Ginapahaum ra ni nanay sa akon nga birthday. bag keyk dulsi

D

3. May ap-at ra nga siki ag daywang ka mahaba nga sungay. Ginabuligan na ro mangunguma sa eanas bilog nga adlaw. baka anwang kabayo 4. Eain-eain ro akon nga kolor. Makita mo ako sa kaeangitan pagkatapos nga mag-uean. baeangaw (rainbow)

gae-um

kolor

5. Abu ro akon nga mga bangko. Pwede mo ako nga sakyan ag pagadaehon ko ikaw bisan siin. lapis

dyip

eskuylahan 8

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

POST ASSESSMENT Exercise # 1: Basaha ro istorya “Nagahueat kay Sally”. Magkopya it limang (5) ka pamisaea halin sa istroya nga may pangngaaean (noun). Linyahan ro pangaean sa kada pamisaea ag isugid kon ngaean ra it tawo, lugar, o butang.

tawo___

PY

Halimbawa:

1. “Maga-uli si Sally makaron, hambae ni nanay”.

C O

_________ 2. ____________________________________________. _________ 3. ____________________________________________. _________ 4. ___________________________________________.

EP ED

_________ 5. ___________________________________________. Exercise # 2:

Basaha ro mga pamisaea. Isueat ro pangaean nga may linya sa nagakaigo nga kolum sa inyong notbuk.

D

a. Nagtikang si Julie palibot sa pinsa ag nakita na ro mga manok. b. Makit- an ro kuring nga nagadaeagan kaibahan ro mga ayam. c. Ginhambae sanda ni nanay nga maghampang it mga holen kaibahan mo. d. Puno ro baybayon it makolor nga mga payong. e. Indi ko imaw mapabangon sa katre. f. Nagdaea si Jim it sambilog nga kahon ag daywang ka mga garapon. 9 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pangngaean Abu (Plural)

D

EP ED

C O

PY

Sambilog (Singular)

10 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 2 Ako ag ro Akong Pamilya: Healthy Habit Tun-an ag Isugid! Ueubrahon 1

C O

PY

Basaha ro mga pamisaea. Kopyaha ro mga pangngaean sa kada pamisaea. Dayon, isugid kon raya hay pangngaean nga mahuyap o pangaean nga indi mahuyap. Isueat ro imong sabat sa nagakaigo nga kolum sa inyong papel. 1. Ro tubi halin sa busay hay maeamig ag malimpyo. 2. Nagbutang si Ana it puea nga laso sa anang buhok.

EP ED

3. Nagakinahangean si Nay Sally it sangka bote nga mantika para sa anang ginaeaha. 4. Nagdaea si tatay it mga tinuean-on ag prutas para pandulse.

D

5. Nagdaea si nanay it sangka lata nga gatas ag sangka maeukong nga otmil (oatmeal). Pangngaaean nga mahuyap Pangngaaean nga indi mahuyap _________________________ _________________________ _________________________

____________________________ ____________________________ ____________________________

11 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

D

EP ED

C O

PY

x Ro Pangngaean hay pwedeng hueayon sa daywa: mga pangaean nga MAHUYAP ag mga pangaean nga INDI MAHUYAP. x Ginatawag nga pangngaean nga mahuyap (count nouns) ro mga pangngaean nga mahuyap it tigsambilog o binato bato. Ginadugangan it bisaea nga “mga” ro pangngaean nga “sambilog” ro kahueugan (singular) agud maporma ro pangngaean nga “abu” rayon ro kahueugan (Plural) Halimbawa: bueak - mga bueak bulador – mga bulador daean – mga daean amigo – mga amigo x Ro mga pangngaean nga indi mahuyap (mass noun) hay mga butang nga indi gid mahuyap it tigsambilog o binato bato. Pilang halimbawa sa mga pangngaean ngara hay: bugas arina mantika asukar

12 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Obrahon Naton Raya!

Ueubrahon 2

C O

Mga Pangngaean nga Indi Mahuyap (Mass Nouns)

D

EP ED

Mga Pangngaean nga Mahuyap (Count Nouns)

PY

Magtan-aw sa imong palibot. Makatao ka baea it mga halimbawa it mga pangngaean nga mahuyap (count nouns) ag mga pangngaean nga indi mahuyap (mass nouns)? Isueat ra sa nagakaigo nga kolum sa inyong papel.

Ueubrahon 3 Basaha it mayad ro kada pamisaea. Pili-a ro bisaea halin sa kahon nga magakumpleto ku ideya it pamisaea. Dayon, isugid kon ro bisaea hay pangngaean nga mahuyap o pangngaean nga indi mahuyap. Isueat ro imong sabat sa linya.

13 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

mga kamatis mga mangga

lusyon kape

kutsara

gatas

tubi

PY

Mga Pangngaean nga Indi Mahuyap 1. Ro pag-inom it maabu nga kape hay makapabugtaw kimo.

C O

____________________________________ 2. Gamitan ko it _________ ro akon nga panit agud indi magmaea.

EP ED

____________________________________ 3. Ro mga Pilipino hay nagakaon nga may ____________ ag tinidor. ____________________________________ 4. Ro pag-inom it sangkbaso nga _____________ sa sang adlaw hay mayad sa imong tue-an.

D

____________________________________ 5.Kinahangean naton nga mag-inom it waeong ka baso it ___________ hambae it mga doktor. ____________________________________ 6. Nagakinahangean si nanay it limang _____________________ para sa anang ginaeaha.

14 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an!

Basaha it mabaskug ro istorya. Mga Maduga nga Prutas (Juicy, Juicy, Fruits) ni: Nelia D. Bamba

D

EP ED

C O

PY

“Bip, bip, bip!” “ Iya eon ro bus!” nagdaeaguso sa pagbitbit it andang mga bag ro mga unga. “Mauli eon kita, Byernes eon man!” hambae ku mga unga. “Mga unga, tanan hay saka eon sa saeakyan,” hambae ni Tay Peping. Mangan-anga, ro saeakyan hay sa daeanon eon. Sa hinali, nagpundo ro saeakyan. Indi eot a mag-andar ro makina. “Mga unga, tan-awon ko anay ro makina” hambae it drayber. “Maulihi eang kita it sangkiri sa pag-uli, pero indi kamo mahawag hay maisut malang ra nga problema”. Mabaskog nga nagpanghayhay ro mga unga. “Eaum ko hay makatan-aw eon ako ku akong paborito nga paguwa sa telebisyon” hambae ni Ashlyn. “Wow! Tan-aw sa guwa! Tanan kamo, tan-aw sa guwa! Tan-awa ratong mga melon, mga suwa, mga pinya, ag mga bayawas sa baealigyaan. Preska gid a tan-awon,” hambae ni Belle. “ Owa una ro mga prutas ngaron kahapon,” hambae ni Amiel. “Tyempo eon it pag-ani,” hambae ni Tay Peping. “Ratong mga prutas hay gin- ani kahapon ku mga tawo halin sa andang eanas.” 15 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

“ Kunta nakita ni nanay rayang mga prutas. Sigurado nga mabakae gid imaw,” hambae ni Miguel. “Naila gid ako magkaon it mga prutas. Mayad ra sa atong eawas,” hambae ni nanay. “Oy, hadumduman ninyo ro atong gin-obra sa klase kainang agahon? ” hambae ni Aika.

PY

“Ay huo, nag-obra kita it rap ag chant sa klase ni Mam Reyes hanungod sa mga pagkaon nga mayad sa atong eawas,” sabat ni Aaron.

C O

“Imbis nga tak-an kita samtang nagahueat, musyon ma-rap kita,” singgit ni Xavier. Dayon, nagumpisa imaw sa pag-rap. “Mga suwa, mga suwa, maduga, maduga, maduga. Mga suwa nga maduga, maduga nga mga suwa (Tama!) Naila gid ako it maduga nga suwa.”

EP ED

Duga,duga, duro nga duga it suwa. (Yes, yes, yo!) Sanday Paolo, Markie ag Brian hay nagsunod

man ag nag-umpisa sa pag-rap: “Mga melon, mga melon, maduga, maduga,

maduga. Mga melon nga maduga, maduga nga mga melon (Tama!)”

D

Naila gid ako it maduga nga melon.

Duga, duga, duro nga duga. Melon nga maduga. (Yes, yes, yo!) Ro iba nga mga unga hay nag-intra man sa pagrap nga ginahambae ro pangaean ku tanan nga mga prutas nga andang nakit-an sa baealigyaan. Owa gid kanda it nakapan-o nga nag-andar eon it uman ro saeakyan sa paghatod kanda pauli. 16

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Isipon it Mayad!

PY

Sabtan ro masunod nga mga pangutana. 1. Sin o ro mga tawo sa istorya? 2. Ano ro andang gina-obra sa saeakyan? Ham-an? 3. Ano ro gin- obra it mga unga samtang una sa sueod it saeakyan?

Ueubrahon 4

C O

Tun-an ag Isugid!

Isueat ro kada pangaean sa nakagaigo nga kahon. Ubrahon ra sa eain nga papel.

EP ED

sangkabote nga mantika sangkakaeaha nga biko sambilog nga mansanas sangkatasa nga asukar napueo nga mangga sangputos nga palaman sambilog nga saging sangkagarapon nga asin sangkabaso nga juice tatlong ka kahil

P A N G A E A N

D

a. b. c. d. e. f. g. h. i. j.

Pangaean nga Indi Mahuyap

Pangaean nga Indi Mahuyap

17 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 5 Magpili it limang ka grupo it mga bisaea (phrase) halin sa listahan nga makit-an sa ueubrahon 4. Isueat ro imong kaugalingon nga pamisaea gamit ro mga pangngaean. 1. __________________________________________________ 2. __________________________________________________

PY

3. __________________________________________________ 4. __________________________________________________

C O

5. __________________________________________________ Tun-an ag Isugid!

EP ED

Basaha ro paragrapo halin sa istorya nga “Paibabaw, Paibabaw ag Paeayo” (Up, Up, and Away).

D

Adlaw nga Sabado. Sanday Tatay ag Marlon hay nangin magkaibahan sa bilog sa adlaw. Nagtinikang sanda sa kaeanasan ag mabato nga daeanon hasta nga nakaabot sanda sa kahilamnan. Nalipay gid it duro si Marlon! Siin natabo ro istorya? Kan -o ra natabo? Siin ro lugar (setting) it istorya? Ano nga parte it istorya ro nagasugid kon kan-o ag siin natabo ro istorya?

18 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

C O

Ueubrahon 6

PY

Ro lugar (setting) it istorya hay nasugid ku: x lugar kon siin natabo ro istorya ag, x oras kon kan-o natabo ro istorya Ro lugar (setting) it istorya hay nagasabat sa mga pangutana nga siin ag kan-o/hin-uno

Pili-a ro tama nga lugar (setting) para sa masunod nga mga istorya. Isueat ro letra it tama nga sabat sa inyo nga papel.

D

EP ED

1. Pyesta Siin ra pwedeng matabo? ________________ a. sa baryo c. sa baybay b. sa kantina Hin-uno ra pwede nga matabo?________________ a. Tyempo it Paskwa c. bisan hin-uo b. Pagbukas it klase 2. Istorya hanungod sa mga Engkantada (Fairy Tale) Siin ra pwede nga matabo?___________________________ a. eskuylahan c. zoo b. palasyo Hin-uno ra pwede nga matabo? ______________________ a. nakataliwan eon c. matabo paeang b. nagakatabo makaron

19 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

PY

3. Paindis-indis o Pakontes it Kanta sa Eskuylahan Siin ra pwedeng matabo?___________________________ a. sa parti b. sa isaeang ka programa c. sa opisina Hin-uno ra pwede nga matabo? ________________ a. alas-12 it tungang-gabii b. truadlaw c. pagkatapos it klase

C O

Obrahon Naton Raya! Ueubrahon 7

EP ED

Sabtan ro mga kahon it tama nga pagbilinato (spelling) it mga bisaea halin sa istorya nga igadikta it maestro o maestra. Isueat ro sabat sa papel. m m

b s

y

w

e

n

s

d

t

t

n

u

-

n

-

g

e

D

b b

a

y

s kk

r

g

l

s

nn

g

w

d

m m 20 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an!

PY

Basaha ro istorya ag sabtan ro masunod nga mga pangutana.

EP ED

C O

Nagdaeagan si Brent paadto sa baraka. Mabakae imaw it asin nga pagagamiton ni nanay na sa pag-eaha it ilabas. Nakita na ro anang amigo nga si Rolly sa baraka. Ginpakita kana ni Rolly ro anang bag-ong hampangan nga robot. Naila gid a si Brent sa hampangan. Sa hinali, ginpangutana imaw ni Nay Maring. “Mabakae ka?” Gintueok eang ni Brent si Nay Maring. Halipatan na eon ro ginapabakae kana ni nanay na. Ginpangutana imaw ni Nay Maring kon ano ro gina-obra ni nanay na. Nagahiyumhiyum nga nagsabat si Brent. “Nagaeaha imaw it ilabas. Kinahangean ko magbakae it samputos nga asin.” Sa anang paghalin sa baraka, nagpasaeamat si Brent kay Nay Maring sa pagpadumdum kana.

D

Ano ro ay Brent nga problema? Paalin na ginsolbar ro anang problema? Ano tawgon ro parte it istorya nga nagasugid sa problema it tawuhan ag kon paalin na ra ginsolbar?

21 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

PY

Ro hitabo (Plot) hay isaeang ka elemento it istorya. May problema ra ag anang solusyon. Ro problema hay nagasugid hanungod sa sitwasyon nga ginapangatubang ku mga tawuhan sa istorya. Ro solusyon hay nagasugid kon paalin ginpangatubang ag ginsulbar ku mga tawuhan sa istorya ro problema.

C O

Ueubrahon 8

Basaha ro matag-ud nga istorya istorya sa idaeum. Tinguha-i nga makit-an ro problema sa istorya ag ro anang solusyon. Paragrapo A

EP ED

Ginbisitahan nanday Jenny ag Joyce ro ay lolo nanda nga eanas.

D

“Naila gid a ako sa lugar ngara,” hambae ni Jenny. “Makangawa-ngawa ro mga kahoy!” hambae ni Joyce. “Abu-abu ra it bunga. Musyon sa akong paborito nga kahoy,” dugang ni Joyce. “Kaabu kara ro anang bunga! Gusto ko nga magbuoe it pilang bilog, ugaling, indi ko maabot.” Ano ro problema? ________________________________________________________ ________________________________________________________ Ano ro solusyon? ________________________________________________________ ________________________________________________________

22 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Paragrapo B

PY

“Hara, daeha ro kuhit,” hambae ni Jenny. Isaea, daywa, nahueog nga mga mangga. “Nakabuoe ako it daywa!” hambae ni Joyce. “Tan-awa ratong mga pato sa sapa. Kanami gid a sanda tan-awon” hambae ni Jenny. Nagpaeapit pa gid imaw. Nahukas ro sanglingit ku anang sinelas ag inanod paeayo. “Ay abaw, ro akong sinelas!,” singgit ni Jenny. “Pabay-i lang ron,” hambae ni Joyce. “ May sang pares man ako nga sinelas sa bag”, dugang na.

EP ED

C O

Ano ro problema? ________________________________________________________ ________________________________________________________ Ano ro solusyon? ________________________________________________________ ________________________________________________________ Ueubrahon 9

D

Mauno mo kakilaea ro imong kaugalingon? Pun-an ro masunod nga listahan it nakagakaigo nga impurmasyon. Sabtan it kumpleto nga pamisaea. MALIYA AG KILAEAHON AKO!!!!!

Ano ro imong kumpleto nga pangaean? Ano ro imong paborito nga kolor? Pila kamo nga magmaeanghud? Ano ro inyong mga paborito? Ano ro inyo perming ginakaon sa pamahaw?

23 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ano ro inyong nailaan nga kan-on sa ilabas? Ano ro imong pinakamanami nga pagkaon sa ihapon? Padumdum: SABTAN IT KUMPLETO NGA PAMISAEA

PY

POST ASSESSMENT Exercise # 1:

1. sangka bote nga ketsup 2. itlog

P

A

N

EP ED

3. sangkilo nga harina

C O

Kupyaha ag pun-an ro mga kahon it tama nga mga pangngaean. Dayon, magsueat it lima nga (5) ka pamisaea gamit ro mga pangngaean sa idaeum. Mga Pangngaean nga Mahuyap (Count Nouns)

G

4. karne

N

5. gulaman

G

6. pipino

A E

7. sangka tasa nga eanggaw

A

D

8. mansanas

Mga Pangngaean nga Indi mahuyap (Mass Nouns)

N

9. karot

10. kahil

24 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mga Pamisaea: 1. ________________________________________________________ 2. ________________________________________________________ 3. ________________________________________________________ 4. ________________________________________________________

PY

5. ________________________________________________________

C O

Leksyon 3 Mga Butang nga Akong Nasadyahan ag Mga Tawong Akong Nailaan

EP ED

Basahon ag Tun-an!

Basaha ro istorya. Sabtan ro mga pangutana nga masunod.

D

Nagsueod ro gutom nga ayam sa bukas nga geyt. Hakit-an na ro kaki nga mus-an nga may limang ka isiw nga nagakaka sa eugta. Manamit nga kaean-on ro mga isiw sa panan-aw it ayam. Mahinay imaw nga nagpaeapit kanda nga nagapakita ku anang mataeom nga ngipon. Hakita ku tag-iya ro ayam ag eagi-eagi nga nagbueo it binus-ak nga kahoy. Hakit-an it ayam ro tag-iya ag nagdaeagan paeayo. Mga Pangutana: 1. Ham-an it nagsueod ro ayam sa geyt? 2. Ano ro gusto nga obrahon it ayam? Ham-an? 3. Paalin ginsalbar it tag-iya ro mus-an ag ro ana nga mga isiw? 25 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pasunura ro mga natabu sa istorya. Isueat ro mga numero nga 1-5 sa blangko.

PY

__________ Nagbuoe ro tag-iya it binus-ak nga kahoy. __________ Nagdaeagan paeayo ro ayam. __________ Hakita it gutom nga ayam ro mus-an ag roana nga mga isiw. __________ Nagsueod ro ayam sa bukas nga geyt. __________ Mahinay nga nagtikang ro ayam paadto sa mga manok haum sa pag-atake kanda .

C O

Tandaan!

EP ED

Ro mga hitabo sa mga tula ag istorya hay may hustong pagpasunod. Kon ginaobra naton ra, ginapasunod naton ro mga hitabo suno sa tula o istorya. Ueubrahon 1

Ro mga pamisaea halin sa masunod nga istorya hay owa nagapasunod. Kopyaha ag pasunuron ro mga pamisaea suno sa husto nga pagkapasunod ku mga hitabo. Ubraha ra sa papel.

D

Istorya 1.

x Pagkagabii, sumakit ro akon nga tiyan. x Nag-uli si nanay it sangka basket nga prutas halin sa bukid. x Kat owa si nanay gatan-aw, ginkaon ro hilaw nga nga mangga, gaeangag sampalok. x Ginhambaean na ako nga indi pagkan-on ro nga mga maaslum nga prutas . 26

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

x Nabatyagan ko ro kabueusgon. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________

PY

_____________________________________________________

C O

Istorya 2

EP ED

x Nagpaligos kami sa baybay. x Nangin masadya gid a ro among pagbisita sa among mga igkampud sa New Washington. x Ako ag ro akon nga magueang hay magabisita it uman sa New Washington sa masunod nga bakasyon. x Sa plasa, naghampang kami sa padue-osan ag nagpalitrato sa rebulto ni Cardinal Sin. x Nag-adto ag nagbisita man kami sa kumbento it mga madre sa Pink Sisters.

D

_____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________

27 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid! Ueubrahon 2 Basaha ro mga pamisaea halin sa baesahon.

PY

a. Nag-umpisa si nanay sa paglimpyo ku mga pinggan, kaeaha ag kaldero. c. Nagbutang si Louie it sangkabaso nga gatas sa lamesa.

C O

Alin ro mga pangngaean nga mahuyap (count nouns) ag indi mahuyap (mass nouns) sa kada pamisaea?

D

EP ED

Alin ro mga pangngaean nga pwede mahuyap (count nouns)? Alin ro pangngaean nga indi gid pwede mahuyap (mass nouns)? Alin ro mga pangngaean nga indi mahuyap (Mass Nouns)? Alin ro mga pangngaean nga mahuyap (Count Nouns)? Ano ro mga pangngaean nga mahuyap (Count nouns)? Ano ro mga pangngaean nga indi mahuyap (Mass nouns)?

Tandaan!

Ro mga pangngaean nga mahuyap (count nouns) hay mga pangngaean nga mahuyap it tigsambilog o binato bato. Ro mga pangngaean nga indi mahuyap (mass nouns) hay mga pangngaean nga indi gid mahuyap. 28 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 3 Gaadto si nanay sa tindahan agud magbakae it mga butang nga kinahangean nana para sa anang ginaeaha. Butangan it tsek ¥ ro mga butang nga imong bue-on nga husto ro sukat ag para sa mga butang nga imong

C O

PY

bakeon gamit ro eain-eain panghuyap. Halimbawa: _______ pinulbos nga paminta _______ mga dahon it klabo

kahil

mangga

arina

siki it manok

asin

eanggaw

patatas

krema

kamatis

sibuyas

toyo

D

EP ED

mantika

Ueubrahon 4 Istudyuha ro imong mga sabat para sa ueubrahon 4. Kilaeaha ro mga pangngaean nga mahuyap ag ro mga pangngaean nga indi mahuyap suno sa mga sabat nga imong ginsueat.

29 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mga Pangngaean nga Mahuyap

Mga Pangngaean nga Indi Mahuyap

Mass Nouns

D

EP ED

C O

PY

Count Nouns

30 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 5 Iangot ro tama nga pangbana-bana it kaabuon (quantifier) para sa masunod nga mga pangngaean nga indi mahuyap (mass nouns). Linyahan halin sa butang paadto sa pangbana-bana it kaabuon (quantifier).

PY

sanghakop

sangka baso

C O

sangka bote

EP ED

sambilog

Sangka maeukong nga

D

sangkilo nga

sangputos nga sangka bag nga

sangka kahon nga 31 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Obrahon Naton Raya!

Ueubrahon 6

PY

Pasunura ro mga gin-obra ni Gina pagkatapos it anang klase. Numerohan ra suno sa anang pagkatabo.

D

EP ED

C O

Ginsugid ni Gina kay Annie ro anang mayad nga gina- obra pagkatapos it anang klase sa hapon. ________Dayon, nag-agto imaw sa lababo agud buligan si nanay na sa paghugas it mga pinggan . ________Kat natapos eon nana it obra ro anang asaynment, nagpungko imaw sa sala kaibahan si nanay sa pagtan- aw it anang paboritong paguwa sa telebisyon. __________ Masunod, gin-buoe na ro anang asaynment notbuk ag gin- obra ro anang asaynment. ________Sa katapusan, pagkatapos nga magharu imaw kay nanay na, nagderetso imaw sa anang kwarto agud magtueog. _______ Pag-abot eagi sa andang baeay, nagderitso imaw sa kusina agud magpamahaw.

32 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

Ueubrahon 7

C O

Obrahon Naton Raya!

PY

Ro mga hitabo sa istorya hay may ginasundan nga hustong pagpasunod. Sa pagpasunod it mga hitabo sa istorya, usuyon ro mga bisaea nga nagatao it sinyal kapareho it una, masunod, sa katapusan, bago ag pagkatapos, agud makabulig kimo nga makit-an ro husto nga pagpasunod. Ro iba pa nga mga paeatandaan sa teksto hay sarang man magamit depende sa imong nasayran ag pag-eobot agud makit-an ro husto nga pagpasunod.

EP ED

Basaha ro kada bisaea ag isueat ro husto nga sabat sa sueod it tsart. Bisaea Kahueugan (Words) Root word suffix (Meaning) bayluhi

D

buhusan

kangayon

tindahan

33 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 8 Gamita ro tama nga panghuyap (counter) para sa masunod nga mga pangngaen nga indi mahuyap (Mass nouns). Pili-a ro inyong sabat sa sueod it kahon. sangka pinggan

sangka bote

sangka garapon

sangka tasa

sangtueo

sangka maeukong

sangko basket

sangka bag

sanghakup

sangka baso

EP ED

C O

PY

sangka balde sangka kahon

D

_______ nga sabaw _________nga baeas _________ nga juice

__________nga

bueong

______ nga

palaman

_______

nga humay

34 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 9 Pasunura ro mga pamaagi sa pagbuoe it eksamin. Isueat ro numero sa linya.

C O

PY

_______ Basaha ag eobton it mayad ro mga direksyon. _______ Isueat ro impurmasyon nga kinahangean pareho it imong pangaean, grado ag seksyon. _______ Sayura ro nakataeana nga oras para sa eksamin. _______ Baliki it uman ro mga pangutana ag sabat. _______ Basaha it mayad ro kada aytem bago isueat ro sabat. Assessment

D

EP ED

A. Isipa nga nagapanaw ka sa camping trip sa sueod it limang adlaw. Maglista it 20 ka tawo, lugar ag mga butang nga gusto mo nga makita o daehon sa lugar.

35 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

B. Estudyuhi ro listahan nga imong gin-obra. Dayon, butangan it tsek (¥) sa euyo ku bisaea kon raya hay pangngaean nga mahuyap, ag bituon kon raya hay pangngaean nga indi mahuyap.

PY

C. Pili-a ro tama nga panghuyap (counters) para sa kada Pangngaaean nga Indi Mahuyap (Mass Noun). Dayon, gamiton sa simpli nga pamisaea

sangka basket nga

C O

sangka garapon nga sangkiwa nga

sangka pinggan nga sangka bote nga sangtueo nga

EP ED

sanghakup nga

sangka tasa nga

sangka baso nga

________ keyk

D

________ tubi

________ palaman

________ humay

36 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

__________baeas

_________

prutas

PY

Pamisaea 1: _______________ Pamisaea 4: _______________ ___ Pamisaea 5: _______________ Pamisaea 2: ______________ Pamisaea 3: ______________ ___

C O

Leksyon 4 Akong Mga Paboritong Sapat ag Mga Tanum

Tun-an ag Isugid!

EP ED

Kupyaha ag sueatan ro blangko it bisaea nga Ginaeauman o Pag-eaum, Ginahandum o Handum (hope or wish) agud makumpleto ro mga pamisaea.

D

1. ____________ ko nga indi mag-uean sa akon nga kaadlawan. 2. ____________ nanday Maria ag Carla nga mangin engkantada. 3. ____________ ko nga mabisita sanday lolo ag lola kamon makaron. 4. ____________ ku akon nga magueang nga eaki nga makakita it alien halin sa ibang planeta. 5. ____________ ni Norman nga magdaug it una nga premyo sa kontes.

37 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

C O

PY

Ro ginaeauman o pag-aeaum ag ginahandum o handum (Hope and Wish) hay ginagamit sa pagsugid hanungod sa imong mga daeamguhanon (dreams) o mga butang nga gusto nimo nga matabo. Ginaeauman o Pag-eaum ro gamiton sa pagsugid hanungod sa sangka butang nga kinahangean mo, ag para kimo hay posibli nga matabo. Halimbawa: Pag-eaum ko nga indi mag-uean hin-aga.

D

EP ED

Ginahandum o Handum ro gamiton sa pagsugid hanungod sa sangka butang nga gusto mo pero sa imong painu-ino hay imposibli nga matabo. Handum man ro ginagamit sa paghambae sa gusto nimong matabo sa mga butang agud mangin iba sa kon ano sanda makaron. Halimbawa: Handum ko nga may mga pakpak ako. Handum ko nga owa ako iya. Ginahandum o Handum man ro ginagamit sa paghambae it kamayad it kabubut-on (goodwill) ag hambae nga makawiwili. Halimbawa: Handum ko kimo ro Malipayon nga Paskwa.

38 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid! Ueubrahon 1

Pagea-um ___ Handum ___

Pagea-um ___ Handum

EP ED

___

C O

PY

Istudyuhan it mayad ro mga litrato. Isugid kon nagapakita ra it Pagea-um o Handum. Butangan it tsek ro linya ku imong tama nga sabat.

D

Pagea-um ___ Handum ___

Pageaum ___

Pagea-um ___ Handum ____

Handum ___ 39

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 2

PY

Basaha ro mga pangngaean nga ginbuoe sa istorya ”Pasudla Ako!” (Let Me Get In) pagmahae hardin kalipayan ginakasadyahan igmanghud pagkagwapa kahadluk pagdinaya kagumogumuan(bushes) mga kahoy kalisdanan owa nagtuman

C O

Alin sa rayang mga pangngaaean ro nagatao it ngaean sa mga butang nga imong makit-an, mabatian, mabuytan, malasahan o mahugman? Alin sa rayang mga pangngaean ro nagatao it ngaean sa mga butang nga indi mo makit-an, indi mabatian, indi mabuytan, indi malasahan o indi mahugman?

EP ED

Ano tawgon rayang mga pangngaean?

Tandaan!

D

Ro pangngaean nga kongkreto (concrete noun) hay pangngaean nga nagatao it ngaean sa mga butang nga mabuytan, makit-an, o maeksperyensyahan gamit ro mga igbaeati (senses). Ro pangngaean nga bukon it kongkreto (abstract noun) hay pangngaean nga nagatao it ngaean sa sangka ideya, painu-ino, o baeatyagon nga indi mabuytan, indi makit-an, o indi maeksperyensyahan gamit ro mga igbaeati (senses). 40 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Isipon it Mayad!

Ano kon kimo ro maitao it isaeang ka maisut nga kuring? Ano baea ro nabatyagan it maisut nga kuring kon makakita imaw it bag-ong kahampang?

PY

Basahon ag Tun-an!

C O

Mamati sa inyong maestra samtang ginabasa na ro tula. Basahon ro tula nga may nagakaigo nga kadasig, tono ag ekspresyon.

EP ED

Tiyo it Kuring ni: Florita R. Matic

D

Maisut akong kuring kon anda akong tawgon. But-anan ako nga kuring ag mapinalanggaon.

Ro akon nga pagmahae Nagadaea it minatuod nga kalipay Ro pagdaywa-daywa ag ro kamingaw Hay akon gid ginasikway. Pagkahidlaw ag pagkaeangkag Hay akon nga nabatyagan Sa kada oras nga makasumaeang it bag-o nga kahampang.

41 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Isipon it Mayad!

C O

PY

Sabtan ro masunod nga mga pangutana. 1. Hanungod sa alin ro tula? 2. Ano ro imong mahambae hanungod sa maisut nga kuring sa seleksyon ? 3. Malipayon baea ro maisut nga kuring? Alin nga stanza ro nagapamatuod sa imo nga sabat? Basaha. 4. Alin stanza ro nagasugid nga ro maisut nga kuring hay maamiguhon? Basaha. 5. Ano kon kimo ro pinakamanami nga butang nga daea it maisut nga kuring sa nagapanag-iya kana? Hambaean.

EP ED

Tun-an ag Isugid!

Mahambae mo baea kon ano ro root word it mga masunod nga mga bisaea?

D

1. purilon 2. kalipayan 3. uminom 4. kasubo 5. mahipos

Ano ro mitlang (syllable) nga gindugang sa mga root words? May pagbag-o baea sa mga root words kat gindugangan ra it mga mitlang o syllable nga ma, an, ka, um, pag Ano ro mga mitlang (syllable) nga gindugang sa mga bisaea ? 42 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ano ro mga affixes? Tandaan!

Ro Affixes hay mga mitlang nga gindugang sa mga root wordsa pagtao it mga bag-ong kahueugan.

EP ED

C O

PY

Pwede ra nga idugang bago ro mga root words kapareho ku um-, ma-, ka-, pag-,pagka-, gin-, nag-, mag-, na-,ga-, naga-, makaHalimbawa: umagi, makaon, kalisud, pageaha, gindugang, nageaba, masaut, nalipay, gatangis, nagasueat, makabasa Pwede man sanda ra nga idugang sa katapusan it mga root word kapareho ku -an, -han,-hi, -on, -hon. Halimbawa: amligan, abunohan, baylohi, isipon, anihon

Ubrahon Naton Raya!

Ueubrahon 3

D

Basaha ro masunod nga mga bisaea halin sa seleksyon “Ro Maisut nga Kuring” (Little Pussy Cat). Linyahan ro mga mitlang (affixes) nga gindugang. kalipayan

kasubo

pagkahidlaw

pagkaeangkag

43 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid! Basaha ro mga masunod nga bisaea. tawo (character)

lugar (setting)

mga hitabu sa istorya (plot) paragrapo (paragraph)

tula

PY

binaeaybay (stanza) sa tula istorya

birsikulo (verse)

C O

Paalin mo grupohon ro masunod nga bisaea? Alin ro mga bisaea nga nagasugid hanungod sa istorya? Alin ro mga bisaea ro nagasugid hanungod sa tula?

EP ED

Tandaan!

Ro mga tula ag istorya hay nagasugid hanungod sa mga ideya, eskperyensya, ag baeatyagon.

D

Ro istorya hay may mga paragrapo (paragraphs). May mga elemento ra kaparehas it mga tawuhan (characters), lugar (setting), ag hitabo sa istorya (plot). Ro haunana nga pamisaea it paragrapo hay ginagatlaan (indented). Ro tula hay may mga grupo it linya (stanza). Ro stanza hay ginakumponiran it mga pamisaea nga nakalinya. Eaban sa mga tula hay nagagamit it mga bisaea nga magkapareho ro tunog sa punta it kada linya.

44 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ubrahon Naton Raya!

Ueubrahon 4

EP ED

Ueubrahon 5-A

C O

PY

Isueat sa papel ro I para sa Istorya ag T para sa tula. 1. Ro mga pamisaea hay ginasueat sa mga paragrapo. ___ 2. Ro mga bisaea sa punta it linya hay magkapareho it tunog.______ 3. Ro mga pamisaea hay nakalinya _______ 4. Ro ideya o eksperyensya hay nakasueat sa stanza. ___________ 5. Ro nahauna nga pamisaea sa paragrapo hay gingatlaan (indented). _________

Magsueat it sangka - stanza nga tula hanungod sa imo nga alila nga sapat. Sabtan raya nga mga pangutana bilang imo nga giya sa pagsueat it tula. Ubraha ro mga bisaea sa punta it linya nga magkapareho it tunog kon posibli.

D

Nahauna nga linya: Ano ro imo nga alila nga sapat? Ikaywa nga linya: Ano ro imong pagtawag sa imong alila nga sapat? Ikatlo nga linya: Ano nga kinaiya it imo nga alila nga sapat ro imo gid nga nailaan? Ikap-at nga linya: Ano ro mga butang nga inyong ginaobra kon magkaibahan kamo? Ikalima nga linya: Ano ro imo nga nabatyagan hanungod sa imo nga alila nga sapat? 45 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 5-B

C O

PY

Isueat sa linya ro una gid nga nagasueod sa imong painu-ino hanungod sa mga masunod: 1. kinahamtangan – sangkalugar __________________ 2. kinahamtangan – oras o tyempo ___________________ 3. Tawuhan – daywang ka tawo ___________ 4. Ano ro imong mahambae sa kada tawo nga imong ginpangaeanan- daywang ka bisaea nga nagasugid hanungod sa kada isaea kanda. 5. nagkaeatabo sa istorya – sangk hitabu nga indi mo gid malipatan.

EP ED

Gamit ro imong mga sabat sa rayang ueubrahon , ibahon mo sanda tanan agud makaobra ka it isaeang ka matag-ud nga istorya. Isueat ra sa aein nga papel. ______________________________________________________ ___________________________________________________________ _____________________________________ Ueubrahon 6

D

Kupyaha ag linyahan sa kada pamisaea sa idaeum ro pangngaean kongkreto (concrete nouns) ag libunagan ro pangngaean nga bukon it kongkreto (abstract nouns) 1. Ginhambaean it maestroag maestra ro tanan nga mga eskuyla nga painu-inuhon ro kahaegahan it pagkatampad. 2. Ro mga eskuyla hay nag-obra it sueat sa pagpaabot sa mga maestroag maestra ku andang pagmahae kanda. 3. Gintueok ni Celso ro mga pagkaon sa lamesa nga may kagutom sa anang mga mata. 46 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

4. Gintan-aw ni Isabel ro anang prohekto nga may kalipay. 5. Ro anang mga mata hay puno it pagea-um nga nagahinyo kay nanay na nga anda lang alilaan ro tiyo it kuring. Ueubrahon 7

baeun______ ______agi kanta_____ hambae________ _______basa

um

an

nag

EP ED

1. 2. 3. 4. 5.

han

C O

on

PY

Isueat ro husto nga affixes agud makahimo it bag-o nga bisaea. Pili-a ro husto nga mitlang o syllable sa sueod it kahon.

POST ASSESSMENT Exercise # 1-A:

D

Kupyaha ag linyahan tanan ro mga pangngaean nga bukon it kongkreto (abstract nouns) sa masunod nga mga pamisaea. 1. Ro mga unga hay indi dapat magpinuril. 2. Ginpaambit na sa bilog nga klase ro anang mayad nga ideya. 3. Ginauhaw gid imaw. 4. Naila ako magpamati it musika. 5. Imaw hay tampad nga unga.

47 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Exercise # 1-B:

PY

Kupyaha ag libunogan tanan ro mga pangngaean nga kongkreto (abstract nouns) sa pamisaea. 1. Kanami gid a ro eambong. 2. Nagaistar kami sa maisut nga baeay sa may suba. 3. Ginsara it mabaskug ni Gary ro pwertahan. 4. Nag-eagapok nga ginbutang ni Sara ro anang cell phone. 5. Ginsaylo na ro lamesa sa tuo nga parte it kwarto.

EP ED

C O

Exercise # 2: Kupyaha ag sueatan ro linya it husto nga affixes agud makahimo it bago nga mga bisaea sa inyo nga papel. 1. basa____ 2. ______ani 3. _____sampok 4. _____hibaygan 5. ______hikaw

D

Exercise # 3: Pili-a ro kahueugan it mga bisaea sa kada numero. Isueat ro letra it tamang sabat sa inyong sueatang papel. 1. Kaisug a. mataeaw b. ro estado ukon kondisyon it pagkamaisug c. owa nagapakita it pagkamaisug 2. naagum a. ro bueuhaton nga nagaresulta it pag-agum it sangkabagay b. ro bueuhaton nga owa kat maagum c. ro resulta nga owa man it maaguman 3. owa it pagpati a. owa nagapati b. puno it pagpati c. may pagpati 48 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

4. maueugton a. may pasensya b. owa nagapakita it pasensya c. nagapakita it pagpasensya 5. kasubo a. kapaslawan nga makabatyag it pag-isaeahanon b. owa nakabatyag nga isaeahanon c. ro estado o kondisyon it pag –isaeahanon

C O

Tun-an ag Isugid!

PY

Leksyon 5 Akong Nailaan nga Obrahon – Mga Paboritong Ueobrahon, Kalingawan, Heampangon

D

EP ED

Mapakilan-an mo baea ro mga bantug nga tawo, lugar ag hitabo sa inyong komunidad?

Sanday sin-o ro mga bantug nga tawo sa inyong komunidad? Siin nga mga lugar sa inyong komunidad buot mo nga daeahon ro imong mga amigo kon gusto nanda nga magbisita kimo? 49 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ano ro mga kilaeang hitabu sa inyong komunidad? Tandaan!

PY

Ro mga komunidad hay may mga nagakaeain-eain nga bantug nga mga tawo, lugar ag mga hitabo. Kinahangean nga tahuron naton sanda.

Ueubrahon 1

C O

Ubrahon Naton Raya!

D

EP ED

Gamita ro graphic organizer sa pagpakita ku mga bantug nga tawo, lugar ag hitabo sa inyong komunidad. Ipilit ro mga litrato sa tama nga parte it eawas: ueo- bantug nga mga tawo; mga alima- bantug nga mga hitabo; mga siki- mga bantug nga lugar.

50 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Basaha ro mga bisaea halin sa istorya nga “Handum sa Kaadlawan” (A Birthday Wish) Ikumparar ro mga bisaea sa kulom A sa mga bisaea sa kulom B

yuhum regalo euha parti pamilya

PY

B

C O

A pagkaeangkag surpresa kasubo kapagsik pagkahidlaw

D

EP ED

Alin nga grupo it bisaea ro maeksperyensyahan ku atong limang igbaeati (senses)? Ano man ro tawag sa mga bisaea nga nagasugid hanungod sa mga butang nga indi makita, mabatian, mabuytan, masamitan ag mahugman? Siin nga kolum sanda makit-an? Ano ro tawag sa mga pangngaean ngara?

Tandaan!

Ro pangngaean nga kongkreto (concrete nouns) hay mga bisaea nga nagapangaean ku atong mga naeksperyensyahan gamit ro atong lima ka igbaeati (5 senses) 51 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ehemplo o Halimbawa: bola, libro, amigo ag amiga Ro pangngaean nga bukon it kongreto (abstract nouns) hay mga pangngaean nga nagasugid hanungod sa mga butang nga indi naton makit-an, indi mabatian, indi mabuytan, indi malasahan o mahugman. Halimbawa: pagmahae, kaakig, ag pag-aeamiguhan

PY

Isipon it Mayad!

C O

Ueubrahon 2

EP ED

Magamit mo baea ro pangngaean nga kongkreto sa pagpakita it pangngaean nga bukon it kongkreta? Isueat ro mga kongkreto nga pangngaean (concrete nouns) halin sa bangko it mga bisaea word bank sa idaeum nga nagarepresentar ku mga pangngaean nga bukon it kongkreta (abstract nouns). Kupayahon ag isueat sa linya nga nakabutang. Halimbawa: pagmahae - bueak, tsokolate - ________

_________

2. katarungan - ________

_________

3. edukasyon

- ________

_________

4. kultura

- ________

_________

5. pag-asenso - ________

_________

D

1. pagtuo

52 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

simbahan

pulis

eskuylahan

komposo

antigo nga gamit

libro

prisohan

karsada

bibliya

PY

tindahan

C O

Isipon it Mayad! May mga amigo ag amiga ka?

EP ED

Ano ro imong mahambae nahanungod kanda? Makumparar mo baea ro imong mga amigo ag amiga sa mga butang sa imong palibot?

Basahon ag Tun-an

D

Basaha ro tula ag sayuron kon ano ro ginasaysay hanungod sa isaeang ka amigo. Basahon ra nga may nagakaigo nga kadasig, paghambae ag ekspresyon.

53 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mga Amigo ag Amiga : Kapareho it Dyamante ni: Florita R. Matic Ikaw ag ako gakinahangean it amigo Ro masandigan nga hustong tawo Kaparehas it mga bato nga mapag-on nga nagatindog Ag owa it kutod nga kusog.

C O

PY

Sa mga oras it atong pagtaeang Ro amigo una sa pagtabang Kaparehas it tadlong nga daean Ro matuod nga amigo kita pagabantayan.

EP ED

Kaparehas it maeahaeon nga bato , Bueawan ro haega it tunay nga amigo Owa`t manggad ro sarang makatupong Sa kamaeayran nga daea it mga amigo naton.

D

Indi masukat ro haega it pag-aeamiguhan Ro importansya hay indi matungkad it kaisipan Kapares it dyamante, ro gugma it amigo nagasiga Ro owa`t katapusang kahayag, nagaeapta.

Isipon it Mayad!

Sabtan ro masunod nga mga pangutana. 1. Ham-an ginkumparar ro isaeang ka amigo sa bato? Ano ro kinaiya it bato nga kaparehas man sa isaeang ka amigo?

54 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

2. Ham-an ginkumparar ro isaeang ka amigo sa daean? Ano ro kinapareho it daean sa isaeang amigo? 3. Ham-an nga ro isaeang ka amigo hay pareho sa maeahaeon nga bato? Paalin sanda nagkapareho? 4. Ham-an nga ro isaeang ka amigo ag amiga hay ginkumparar sa isaeang ka dyamante ? Sa paalin nga pamaagi sanda nagkapareho?

PY

Ueubrahon 3

D

EP ED

C O

Basaha it uman ro tula. Ano ro anang ginasugid katon? Kupyaha ro kahon ag isueat sa sueod kara ro inyong sabat.

Basahon ag Tun-an!

Basaha ag usisaa ro mga masunod nga mga pamisaea halin sa tula. 1. Ro mga amigo ag amiga hay kaparehas it mga bato nga may kapag-on sa owa`t katapusan.

55 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

EP ED

C O

PY

2. Ro mga amigo hay nagapabilin kaparehas it daean nga tadlong nagagiya. 3. Ro paghigugma it isaeang ka amigo ag amiga hay mahayag nga kaparehas it dyamante. 4. Ro matuod-tuod nga amigo ag amiga ay nagasiga kaparehas it maeahaeon nga bato. 5. Ro mga amigo ag amiga hay kaparehas it bueawan nga nagahayag nga owa`t katapusan. x Ano ro mga butang nga gingamit sa tula nga nagasugid nahanungod sa isaeang ka amigo? x Maikumparar baea ro tawo sa isaeang ka butang? x Magkaparehas baea ro kinaiya it tawo ag mga butang? x Ano mo tawgon ro pamaagi kon siin ro daywang ka butang nga bukon it pareho hay maathag nga ginakumparar? x Ano ro mga bisaea nga gingamit sa pagkumparar?

Tandaan!

D

Ro simili hay isaeang ka figure of speech kun siin ro daywang ka butang nga bukon it magkapareho hay maathag nga ginakumparar. Gagamit ra it mga ekspresyon nga kaparehas . Halimbawa:

Imaw hay matam –is kaparehas it dulse. Imaw hay gwapa kaparehas it rosas.

56 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Obrahon Naton Raya! Ueubrahon 4 Kupyaha ag linyahan ro simili nga gingamit sa kada pamisaea.

PY

Halimbawa: Ruyon nga daeaga hay kaparehas it rosas.

EP ED

C O

1. Ro anang mga mata hay nagsiga kaparehas it adlaw kat nakita na si Leah. 2. Mahinay imaw maghambae pareho ku hangin. 3. Ro papel hay maugan kaparehas it bueak. 4. Ro dapyu it hangin hay mabatyagan kaparehas it manipis ag mahumok nga tela. 5. Ro anang mga mata hay nagahayag kaparehas ku mga bituon sa kaeangitan. 6. Ro manog-eangoy hay madasig nga nag-eangoy kaparehas it isda. Ueubrahon 5

Pasunura ro masunod nga mga bisaea agud makaobra it mga pamisaea nga may simili.

D

1. sa kahon, kaparehas it ugan, Ro pakpak hay. 2. Ro, kaparehas it sako, manog - obra, sa tambubuyog, hay, naga-obra. 3. trabahador, Ro mga, naga-obra, kaparehas, it isaeang ka tagasaw, hay. 4. ideya, kaparehas it hayag sa adlaw, Ro anang , hay. 5. cookies, Ro mga, sa mga bato, kaparehas it tig-a, hay. 6. Ro anang, naga-ilig, kaparehas it suba, nga ideya, hay 57

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Isipon it Mayad!

Basaha ro sueat. Obserbahi kon paalin gin-obra ro eawas it sueat.

PY

11-B 19 Martyrs St. Kalibo, Aklan July 23, 2013

Dear Christina,

C O

Ro akon nga lola hay magaselebrar it anang ika -89 nga birthday sa Agosto 10. Plano ko nga surpresahon imaw it isaeang ka espesyal nga einaha sa baeay nga chocolate keyk nga may kaeaparon nga 9 ka pulgada ag kataason nga 3 hanig (layer).

EP ED

Mabuligan mo baea ako sa paghurno it keyk? Pangabay, ipadaea kakon ro resipe nga akong kinahangean sa pagpreparar agud masunod ko ro tama nga pamaagi sa paghurno.

Sayud ko nga mangin malipayon gid si lola kon makaadto ka sa anang kaadlawan .

D

Sa owa pa, abo gid nga saeamat ag gakita lang kita sa selebrasyon ku ay lola nga kaadlawan. Ro imong amiga, Normina

Sabtan rayang mga pangutana. 1. Sino ro nag-obra it sueat? 2. Kanyo na ginpadaea ro sueat? 3. Nahanungod sa alin ro sueat?

58 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Paalin gin-obra ro eawas it sueat? 1. Paalin ginsueat ro nahauna nga pamisaea sa kada paragrapo? 2. Paalin ginsueat ro umpisada ku kada pamisaea?? 3. Paalin nagatapos ro kada pamisaea it sueat? 4. Paalin ginbinato bato (spelled) ro bisaea? 5. Ano ro imong mahambae hanungod sa daywang ka kilid it sueat?

PY

Ueubrahon 6

C O

Mag-obra it isaeang ka sueat sa imong amigo ag amiga. Magpainu-ino it daywang ka mga mahaega nga butang nga inyong gin-obra sa eskuylahan makaron. Isugid ra sa imong amigo ag amiga paagi sa pagsueat kana.

EP ED

____________ ____________ ____________

Pinalangga ko nga ________,

_____________________________________________

____________________________________________________ ____________________________________________________

D

____________________________________________________ ____________________________________________________ Ro imong amigo o amiga, _________________

59 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 7:

C O

PY

Ro paragrapo hay nakasueat sa saea nga pamaagi. Isueat ra it uman. Usisaa ro mga punctuation marks, capitalization ag ro tamang pamaagi sa pagsueat it paragrapo.

EP ED

Ako ag ro akon nga igmanghud nga bayi hay malipayon nga nagaeaha. Kada Sabado, ginatur-an kami ni nanay kon paalin mag-eaha. Sa rayang Sabado ag Domingo, kami hay magahurno it keyk. Naeangkag eon gid kami hanungod kara.

_____________________________________________

D

____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________

60 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

POST ASSESSMENT Exercise # 1 - A:

EP ED

C O

PY

Isueat ro mga bisaea sa nagakaigo nga pang-ueo (heading).

kalinong

kompyuter

eskuylahan

libro

kalinong

maisut nga bandera

bueawan nga medalya

pasensya

kaaeam

D

kadaeag-an

61 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Exercise #1- B: Basaha ro pamisaea ag sabtan ro mga pangutana. Isueat ro letra ku imong tama nga sa sabat sa notbuk. Pamisaea 1: Gindayaw imaw sa anang kagwapa sa saeaming.

Indi matago ni Ernie ro anang kaakig kat naigo imaw it bola sa anang uyahon.

C O

Pamisaea 2:

PY

1. Ano ro pangngaean nga kongkreto sa pamisaea? a. Imaw b. nagdayaw c. saeaming 2. Ano ro pangngaean nga bukon it kongkreta sa pamisaea? a. nagdayaw b. kagwapahon c. saeaming

EP ED

1. Ano ro pangngaean nga kongkreta sa pamisaea a. indi b. kaakig c. bola 2. Ano ro pangngaean nga bukon it kongkreta sa pamisaea? a. matago b. uyahon c. kaakig

D

Exercise 2: Kumpletoha ro simili gamit ro mga bisaea sa sueod it kahon.

kaparehas it kadueom sa kaparehas it tam-is sa it anghel

it adlaw

it suba

62 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

1. 2. 3. 4.

Ro anang euha hay nagailig kaparehas ______. Ro anang buhok hay ______ kagab-ihon. Nagahambae imaw kaparehas ________. Ro atong pag-aeamiguhan hay _________palaman. 5. Ro anang paghiyum-hiyum hay kaparehas_____ nga nagatao it kahayag sa akong kaugalingon.

PY

Exercise # 3: Isueat sa paragrapo ro masunod nga mga pamaagi sa pagprito it isda.

EP ED

C O

Una, limpyuhan mo anay sa tubi ro isda. Ikaywa, budburan ro isda it harina, asin ag paminta. Ikatlo, Ibutang ro isda sa pina-init nga mantika. Sa katapusan, prituhon ro isda hasta maeaha ag magkolor kaki.

Leksyon 6 Pagtatap sa Palibot

D

Basahon ag Tun-an!

May inyo baea nga hardin sa baeay? Paalin kita makabuoe it pagkaon sa hardin? Ano pa ro pwede sa isaeang ka hardin? Basaha ro tula agud masayran.

63 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Hardin Ko…Bandihado Ko ni: Florita R. Matic

PY

Isaeang adlaw, ako hay nagbugtaw Ag nakita ko ro pagbutlak it adlaw Nagahiyum-hiyum it matam-is Gwapa nga daeaga ra ana nga kapares.

C O

Nag-adto ako sa likod it baeay Nag-obra nga owa`t pahuway Kaparehas ku baka nga nagahang-eab it hilamon Akon nga pag-obra hay nangin tayuyon.

EP ED

Madasig nga nagtubo ro akon nga tanum Ag sa katapus-tapusan nag-eaeagko eon Ro akon nga tanum, kanami tan-awon Sentro sanda it akon nga panan-awon.

D

Kon ikaw hay ginasubuan Kaparehas ku gintakawan Ro hardin hay magatao it katawhayan Nga magaduea ku kasubo it tanan. Ro akon nga hardin hay bandihado ko man Nagatao kakon it mayad nga kaeawasan Bangud mayad ro pagdipara Nga may pagtatap ag paghigugma.

64 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Isipon it Mayad! Sabtan ro masunod nga mga pangutana. Ano ro ginaistoryahan sa tula? Sin-o ro nagahambae sa tula? Sa ano ginkumparar ro adlaw? Basahon ro pangaywa nga grupo it mga linya (2nd stanza). Siin ro nagahambae nag-adto? Ano ro ana nga gin-obra idto?

PY

1. 2. 3. 4.

C O

Ueubrahon 1

Pagbuoe ku nagapanguna nga ideya (Main idea) sa stanza.

EP ED

Ro nagapanguna nga ideya (main idea) hay nagasugid kon ano ro gustong ipaabot it kada stanza. Basaha ro kada stanza. Pili-a ro pamisaea nga nagatao it nagapanguna nga ideya (main idea). Isueat ro letra it tama nga sabat sa imo nga notbuk.

D

Nag-adto ako sa likod it baeay Nag-obra nga owa`t pahuway Kaparehas ku mga nagahang-eab sa hilamon Akon nga pag-obra hay nangin tayuyon. Nagapanguna nga Ideya (Main Idea): a. Ro nagahambae hay gaalaga it baka. b. Ro nagahambae hay naga-obra it mayad sa hardin. c. May mga kamote sa hardin.

65 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

PY

Madasig nga nagtubo ro akon nga tanum Ag sa katapus-tapusan nag-eaeagko eon Ro akon nga tanum, kanami tan-awon Sentro sanda it ako nga panan-awon. Nagapanguna nga Ideya (Main Idea): a. Ro mga tanum hay kanami tan-awon b. Ro mga tanum hay kaparehas it mansanas kon tueokon. c. Ro mga tanum hay maeagku eon

EP ED

C O

Kon ikaw hay ginasubuan Kaparehas ku gintakawan Hardin hay magatao it katawhayan Nga magaduea it kasubo it tanan. Nagapanguna nga Ideya (Main Idea): a. Ro akon nga hardin hay gatao kimo it kasubo. b. Ro akon nga hardin hay magapalipay kimo. c. Ro akon nga hardin hay maga bu-oe ku tanan paeayu kimo. Ueubrahon 2

D

Magdrowing it hardin nga gusto nimo.

66 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an! Basaha ro masunod nga mga pamisae halin sa tula. Kaparehas ku baka nga nagahang-eab sa hilamon. Akon nga pag-obra hay nangin tayuyon. Ro mga tanum hay maeagku eon. Ro mga tanum hay sentro ku akon nga panan-awon. Kon ikaw hay ginasubuan, ro akon nga hardin hay una para kimo. 6. Ro akon nga hardin hay bandihado ko man nga nagatao kakon it mayad nga kaeawasan.

C O

PY

1. 2. 3. 4. 5.

EP ED

Paalin ginkumparar ro mga butang sa kada isaea sa pamisaea? Anong klase it pagkumparar ro gingamit sa rayang mga pamisaea? Rayang mga pagkumparar hay ginatawag nga metapora.

Tandaan!

D

Ro metapora (metaphor) hay isaeang ka figure of speech kon siin ro isaeang ka tawo o isaeang ka butang hay ginakumparar sa iba nga owa nagagamit it mga bisaea nga “kaparehas”.

67 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Obrahon Naton Raya! Ueubrahon 3

Ueubrahon 4

C O

PY

Magdrowing it bituon ( ) sa kada pamisaea nga nagagamit it metapora (metaphor). Isueat ro inyong sabat sa papel. ______1. Ro kaeawran hay hangit nga turo kon may bagyo. ______2. Ro papel hay kaparehas it ugan sa baeahibo it manok. ______3. Ro modelo hay mayad magpili it eambong. ______4. Owa gid it natapos nga obra si Amira bangud imaw hay nagadinuhong. ______5. Si Marilou ro sentro it panan-awon ku anang tatay.

EP ED

Kumpletuha ro pamisaea gamit ro metapora (metaphor) sa sueod it kahon. perlas sa eawod

kadueum sa kagab-ihon

matig-a it tagipusuon

machine gun

D

maila nga kabayo

1. Ro imong mga ngipon hay _______________________. Ro anang kaputi hay owat kapahero. 2. Ro tag-ana it baeay hay may ____________________. Gintabog na paeayo ro mga unga sa tunga ku kabaskugon it uean. 3. Ro buhok ni Sharon ro ______________________nga owa it kahayag. 68

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

4. Ro awto ni Juan hay _____________ sa matawhay nga daeanon. 5. Ro baba ni nanay ___________________ kon imaw hay naakig.

PY

Basahon ag Tun-an!

C O

May imo nga journal? Ano ro imo nga ginasueat sa imo nga journal? Basaha ro journal ni Ronel ag sayuron kon ano ro anang gina-obra sa kada adlaw-adlaw.

EP ED

Ako si Ronel, 8 dag-un ro edad. Pagkolekta it mga tanum ag pagpananum it mga kahoy ro akong paborito nga ubrahon. Minatuod gid nga ginahigugma ko ro tanan nga tinuga sa akong palibot. Nakasueat sa journal ro kada nasumaeang ku mga gintuga it Ginoo.

D

Lunes, July 22, 2013, 7:00 p.m. Ro akon nga maestra sa ikatlong grado nga si Ms. Rabe hay nagdaea kamon, sa hardin it eskuylahan para sa pagtanaw it mga tanum. Nahangawa gid ako sa mga makolor nga tanum. Gindayaw ko gid ro among hardinero sa anang pamaagi it pag-alila ku ratong mga tanum. Martes, July 23, 2013, 7:30 p.m. Nakatsansa ako nga makaistorya ro among hardinero nga si Tay Karding. Ginsugiran na ako nga ginaistoryahan na ro anang mga tanum kada magbunyag imaw. Siguro, ro hardin it amon nga eskuylahan ro sentro ku ana nga pananawon.

69 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Myerkules, July 24, 2013, 7:00 p.m. Sa akon nga pag-uli halin sa eskuylahan, nakita ko it uman si Tay Karding. Ginsupresa na ako sa anang gintao kakon ku ruyon nga adlaw… mga ligaw it eain- eain nga mga tanum! Hambae na, ratong mga ligaw hay sobra halin sa hardin ku among eskuylahan. Nagapaseamat gid ako. Sayud na nga naila gid ako magpananum.

C O

PY

Hwebes, July 25, 2013, 8:00 p.m. Temprano pa ako nagbugtaw agud itanum ro mga ligaw sa akon nga hardin. Ginwisikan ko it sangkiri nga tubi ro mga tanum. Ginbutang ko man sanda sa lugar kon siin indi maabot it silak. Indi eon ako kahaueat nga makita sanda nga nagatubo.

EP ED

Byernes, July 26, 2013, 7;15 p.m. Nag-uli ako it temprano agud bisitahan ro akon nga hardin. Gin-gabot ko ro mga hilamunon ag ginpamueot ro mga patay nga dahon. Naila gid ako magtueok sa mga sukoe it bueak sa akon nga hardin.

D

Sabado, July 27, 2013, 8:00 p.m. Nagbugtaw ako it temprano bisan owa kami it klase. Owa ako nagduhong. Pagkatapos ko nga limpyuhan ang kwarto,eagi-eagi ako nga nag-adto sa akon nga hardin. Nasurpresa gid ako sa akon nga nakita. May mga maisut eon nga dahon nga naga amat-amat it tubo sa tanum! Domingo, July 28, 2013, 7:00 p.m. Ginkangay ko ro akon nga mga kaklasi nga bisitahan ro akon nga hardin. Nakita nanda ro nagkaeain-eain nga klase it mga tanum sa akon nga hardin. Nakita man nanda nga ro akon nga hardin hay nangin aeadtunan it mga alibangbang nga eain- eain it kolor. Naingganyo man sanda nga mag-obra it andang kaugalingon nga hardin!

70 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 5

D

EP ED

C O

PY

Alin nga parte ku ay Ronel nga journal ro imo gid nga nailaan? Magdrowing parte kara sa sueod it kuwadro. Magsueat it paragrapo nga may 2 -3 nga pamisaea nga nagasaysay sa imong gin-obra.

.

71 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 6

C O

PY

Mag-sueat it sang adlaw nga journal nahanungod sa imong personal nga eksperyensya sa pagbulig it tatap sa imong palibot. Sunda ro mga masunod nga pangutana bilang imo nga giya. Sunda ro pormat sa pagsueat it journal entry. 1. Ano ro imong mahambae nahanungod sa imong kaugalingon? 2. Anong masinadyahon nga eksperyensya ro imong gusto nga ipaambit? 3. Kan-o ag siin raya natabo? 4. Ano ro natabo sa ruyon nga adlaw?

EP ED

Isipon it Mayad!

D

Permi ka baea nagabasa it libro? Sayud mo baea ro mga parte it libro? Kilaea mo baea ro lima sa rayang mga parte? Libunogan sanda.

Takop (cover) eawas (body)

pahina para sa titulo (Title page) pahina para sa balita sa patag it hinampang (sports page) titulo (Title) taeamdan it mga ginbasihan (bibliography) editoryal (editorial) taeamdan it mga sueod (Table of Contents)

72 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

C O

PY

Ro mga libro hay may eain-eain nga parte. Raya hay takop (cover), pahina it titulo (title page), copyright page, paunang pamisaea (preface), taeamdan it mga sueod (table of contents), eawas (body), index, glosaryo (glossary), ag taeamdan it mga ginbasihan (bibliography)

EP ED

POST ASSESSMENT Exercise # 1 Iangot ro metapora (metaphor) sa anang kahueugan. Isueat eang ro letra it tama nga sabat sa inyong papel. B a. tamad b. owa it baeatyagon c. masubo d. palangga o paborito e. maisut nga unga

D

A _____1. sentro it panan-awon _____2. owa it buot _____3. gapalipas it oras eang _____4. masinueub-on _____5. matig-a it tagipusuon

73 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Exercise # 2 Kupyaha ag butangan it tsek ( makita sa listahan sa idaeum.

) ro mga parte it libro nga

copyright page

index

glosaryo (glossary)

titulo (title)

pahina para sa titulo (title page)

Taeamdan it mga sueod (table of contents)

eawas (body)

Ibabaw (surface)

C O

PY

takop (cover)

pahina para sabalita sa patag it hinampang (sports page)

paunang pamisaea (preface)

Sa banwa nagaistar Sangka pamilya sanda. Owa it taeamnan it mga kahoy ngani sa lata ,bote ag kahon ro petsay, kamatis ag taeong gintanom ro ay Rico nga hardin kanami tan-awon.

D

_____1.

EP ED

Exercise # 3 Pili-a ro letra nga nagasugid ku nagapanguna nga ideya (main idea) it tula. Isueat ro letra it tama nga sabat sa linya.

a. Si Rico ag anang pamilya nga gatanum it mga tinuean-un. b. Nagahandum si Rico ag anang pamilya nga may mga puno sa andang guwa it baeay. c. Si Rico ag anang pamilya hay pwede man nga magka-obra it hardin it tinuean-on bisan naga istar sanda sa banwa.

74 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 7 Akong Pamilya ag Among Mga Sueondanan Ro mga simili ag mga metapora hay nagakumparar it mga bisaea sa sangka pamisaea. Ginaobra nanda nga makaieingganyo ro mga pamaisaea

PY

Ro mga masunod hay mga ehemplo o halimbawa it simili 1. Ro bituon hay kaparehas it dyamente sa kaeangitan. 2. Ro uling hay kaparehas it kadueum sa tunganggabii. 3. Imaw hay kaparehas it isaeang ka kalkyuleytor. Ro masunod hay mga halimbawa it metapora (Metaphors)

C O

1. Ro eapsag hay anghel sa pamilya. 2. Imaw hay gutom nga leon (lion). 3. Ro adlaw hay bola it kaeayo.

EP ED

o Paalin ginsaysay ro kada litrato? o Ro pagsaysay baea nga gingamit hay insakto sa kumparasyon nga ginpakita? Ham-an? o Ano ro kinaea-in it simili sa metapora?

D

Tandaan!

Ro simili hay kon ginakumparar mo ro tawo, butang, lugar, o sapat sa sangka butang gamit ro bisaea nga “kaparehas” Halimbawa: Imaw hay nagakatueog kaparehas it eapsag. Ro eapsag hay kaparehas sa katam-is it asukar. Metapora kon direkta mo nga ginakumparar ro tawo, butang, lugar o sapat sa ibang butang nga ro kalidad o 75 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

kinaiya hay kaparehas sa kada isaea. Halimbawa: Si Tatay hay dragon kon naakig. Ro uean hay mga maila nga kabayo sa akon nga bubongan. Ueubrahon 1

PY

Makit-an sa idaeum hay mga pamisaea nga may simili ag metapora. Kupyaha ro daywang ka bisaea nga ginakumparar. Dayon, isueat sa linya ro S sa iping para sa Simili M para sa Metapora.

EP ED

C O

_______1. Ro daeaura hay bola it algudon sa kaeangitan . _______2. Si Cindy hay isda sa tubi kon eumangoy. _______3. Ro hiyum-hiyum ni Pamela hay kaparehas sa kapreska it kaagahunon. _______4. Si Tom hay kaparehas nagaumpok nga bola. _______5. Ro anang mga mata hay bola it kaeagko. Ueubrahon 2:

Bayluhi ro mga masunod nga simili it metapora. Isueat ro imong sabat sa eain nga papel.

D

Halimbawa: Nagutom si Barbara kaparehas it kabayo. Sabat: Si Barbara hay ginagutom nga kabayo. 1. Ro baeahibo it kuring hay maputi pareho it nyebe sa hangin. 2. Si Juan hay nagakatueog kaparehas it mantika. 3. Ro kadasig it atleta hay kaparehas it kilat. 4. Ro kaugan ni Anita hay kaparehas baeahibo. 5. Ako ag ro akon nga manghud hay nagaaway kaparehas it kuring ag ayam. 76 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 3: Patiyugon ro Kariton (Wheel)

Isaysay (describe) ro kada litrato sa kariton gamit ro simili o

EP ED

C O

PY

metapora.

Basahon ag Tun-an!

D

Basaha ro mga masunod nga pamisaea halin sa istorya. a. Nagapanilhig si Buenafe sa guwa it baeay. b. Nagabunyag it mga tanum si Susan. c. Nagabasukay it eapok si Febian . d. Ginhakot ni Manong Anton ro mga patay nga dahon paadto sa kutkot. e. Nagahilamon si Marko. f . Nag-abuno si Tay Jose sa taeamnan. Sin-o ro ro ginakahambaean sa kada pamisaea? Ano ro ginasugid it pamisaea hanungod kana/kanda? Paalin nagatapos ro pamisaea? 77 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

Ro pamisaea (sentence) hay may daywang parte, subject ag predicate. Ro Subject hay nagasugid kon sin-o o ano ro ginaistoryahan sa pamisaea.

PY

Ro Predicate hay nagasugid hanungod sa subject.

C O

Ro simpli nga pamisaea (simple sentence) hay nagapahayag it sangka kumpleto nga painu-ino o ideya. Nagatapos ra sa tuldok.

EP ED

Obrahon Naton Raya!

Ueubrahon 1-A

Kilaeaha ro subject ag ro predicate sa gintao nga pamisaea. Kopyaha ag linyahan ro subject ag libunogan ro predicate.

D

a. Ro akon nga pamilya hay nagaistar sa maisut nga baeay. b. Kami hay sangka pamilya nga malipayon. c. Sanday nanay ag tatay hay nagaturo kamon kon paalin himuon ro mga ueubrahon sa baeay. d. Si Manong Kevin hay nagabulig kay tatay sa pagtanum it saging. e. Ako hay nagabulig kay nanay it pag-eaha sa kusina. 78

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 1-B. Kumpletuha ro pamisaea paagi sa pagtao it subject sa linya. Isueat sa papel ro inyong sabat. 1. ________________ hay nagaobra it mayad sa hardin. 2. __________ and _____________hay nagatuon ku andang leksyon kada gabii.

PY

3. ___________ hay nagalimpyo it kwarto adlaw-adlaw. 4. ________________ hay nagaturo katon kon paalin magbasa ag magsueat.

Ueubrahon 1-C.

C O

5. _______________hay nagakaon it mga saging.

EP ED

Magsueat it simpli nga pamisaea hanungod sa kada litrato.

D

1. ________________________

2. __________________________

79 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

3. ___________________________

C O

PY

4. ___________________________

EP ED

5. ___________________________

D

6. ___________________________

7. ___________________________

8. ___________________________ 80 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an!

Kaparehas it mga Tagasaw ni: Claire B. Barcelona

C O

PY

“Tan-awa ro mga tagasaw Manong Anton, ham-an it permi lang sanda nga masaku?”, pangutana ni Susan. “Ginabuligan nanda ro kada isaea sa pag-usoy it pagkaon nga andang matipon sa tyempo it tig-ueuean,” sabat ni Ramon.

EP ED

Samtang masaku sanda sa pagpinamantaw ku mga tagasaw nga nagakamang sa eugta, anda nga nabatian si tatay nanda. “Buenafe, Susan, ag Febian maliya kamo. Pangabay buligi ninyo ako sa paglimpyo ku aton nga palibot”, pangabay ni Tay Jose. Eagi-eagi nga nagdaeagan ro magmaeanghud paadto kay tatay nanda. Dayon nangin masaku sanda.

D

Nagapanilhig si Buenafe sa palibot. Nagabunyag it mga tanum si Susan. Nagabasukay it eapok si Febian. Nagagabot it mga hilamunon si Marko. Ginhakot ni Manong Anton ro mga patay nga dahon sa kutkot ag si Tay Jose hay nagabutang it abuno sa mga tanum. Ro kada myembro it pamilya hay nagabueuligan sa paglimpyo ku hardin it mga tinuean-on. Naghiyum-hiyum si nanay. Naghambae imaw “kaparehas kamo it mga tagasaw, masaku nga mayad sa inyong mga ueubrahon”.

81 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

C O

Tun-an ag Isugid!

PY

Sabtan ro mga masunod: ƒ Ano ro ueubrahon ku kada myembro it pamilya? ƒ Ham-an baea ginkumparar sanda ni nanay sa mga tagasaw? ƒ Ano ro buot hambaeon ni Ramon kat ginhambae na nga ro mga tagasaw hay nagatipon para sa tyempo it tig ueu-ean? ƒ Ano ro leksyon nga ginaturo katon it istorya?

Usuya ro nagapanguna nga ideya (main idea). Basaha it mayad ro paragrapo dayon, sabtan ro mga masunod nga pangutana.

EP ED

Kami hay pamilya nga malipayon. Ginatur-an kami nanday nanay ag tatay nga mangin mayad ag but-anan nga mga unga. Ginasunod namon permi ro ginahambae kamon ni tatay. Ako ag ro akong manghud hay nagabulig kay nanay sa mga ueubrahon sa baeay. Ro akong manghud nga si Jose hay nagabulig kay tatay sa among hardin.

D

Mga pangutana: 1. Hanungod sa ano ro paragrapo? 2. Alin nga pamisaea sa paragrapo ro nagasugid kara? 3. Ano tawgon ro pamisaea nga nagatao ku nagapanguna nga ideya? 4. Ano man ro ginasugid ku ibang pamisaea hanungod sa pamilya 5. Ano tawgon ro mga pamisaea nga nagadugang it detalye o impurmasyonn hanungod sa nagapanguna nga ideya? 82 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

PY

Ro nagapanguna nga ideya (main idea) ro pinakaimportante nga parte it paragrapo. Nagasugid ra kon hanungod sa ano ro paragrapo. Ro nagapanguna nga ideya hay makit-an sa sentro nga pamisaea (key sentence). Ro Sentro nga Pamisae hay makit-an sa unahan, sa tunga o sa katapusan it paragrapo.

Ueubrahon 2

C O

Ro iba pang mga pamisaea sa paragrapo hay nagadugang it impurmasyonn agud suportahan ro nagapanguna nga ideya.

EP ED

Basaha ro mga masunod nga paragrapo. Kupyaha ro key sentence nga nagatao ku nagapanguna nga ideya it paragrapo.

D

1. Masakay si Carla sa eroplano sa unang kahigayunan. Temprano pa imaw nga nagbugtaw ag nag-ilis para sa andang pagpanaw. Ginapainu-ino eon nana ro mga daeaura ag tanan nga mga butang nga anang makita. Indi eon imaw kahueat nga makaabot sa airport. 2. Gusto nanday Mario ag Carlo nga mag-obra it andang kaugalingon nga hardin. Nag –adto sanda kay Tay Jose, ro andang hardinero sa eskuylahan. Ginpangutana ni Mario si Tay Jose kon pwede nana sanda nga taw-an it mga ligaw. Ginhambaean man imaw ni Carlo hanungod sa hardin nga andang paga-obrahon.

83 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

3. Si Sara ag ro anang mga kaklasi hay nagdaea it mga silhig nga kugong ag trapu sa eskuylahan. Ginhambaean sanda ni Miss Roberto nga mag-adto sa eskuylahan it temprano. Mabulig sanda sa dominggo it Brigada Eskwela. Ueubrahon 3

PY

Basaha it mayad ro paragrapo. Dayon, pun-an ro graphic organizer nga nagasunod it kinahangean nga impurmasyonn.

EP ED

C O

Paragrapo 1 Ro mga anwang hay nagabulig sa mga mangunguma sa eanas. Ginaarado nanda ro eanas agud maghumok ro eapok. Ginakarga man nanda ro mga mabug-at nga basket nga puno it mga prutas ag ibang patubas kon tyempo it tig-aeani. Nagapanarabaho gid sanda it mayad sa bilog nga adlaw. Key Sentence

Supporting Sentence

Supporting Sentence

D

Supporting Sentence

Paragrapo 2: Mayad nga mag-amigo sanday Felly Phie ag Hazel Ann. Iping sanda nga nagapungko kon may klase. Nagataeawan sanda it pagkaon sa oras it risis. Ginabuligan nanda permi ro kada isaea. 84 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Key Sentence

Supporting Sentence

C O

Tun-an ag Isugid!

Supporting Sentence

PY

Supporting Sentence

Basaha ro pahanumdum (infomercial) sa isaeang ka anunsyo sa radyo.

Ronald: Aris:

Aris, siin ka maghalin

Nag-adto ako sa laybrari? Gin-obra ko ro akon nga asaynment idto ag naghueam ku raya nga libro.

Ham-an nagabasa ka pa it mga makaron nga mga libro? Mahampang lang kita it kompyuter.

D

Ronald:

EP ED

MANOG - ANUNSYO 1: Ro naga panguna nga balita it RGMA hay magabalik pagkatapos it rayang pahanumdum.

Aris:

Hambae ni Ted, ro pagbasa hay manami nga exercise. Hara ipakita ko kimo ro akong paborito nga libro.

Ronald:

Sayud mo gid-a kon siin makita ro imong paborito nga parte sa rayang libro.

85 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Aris:

Aba syempre, hasayran ko eot-a ro eain-eain nga parte it mga libro. Madali ko eat-a mausoy sanda.

Ronald:

Mayad siguro, maintra lang ako kimo sa pagbasa ku rayang libro.

Aris:

Ro pagbasa hay masadya!

Ueubrahon 4

C O

PY

MANOG-ANUNSYO 2: Raya hay isaeang ka maamiguhon nga pahanumdum it LIBRO Foundation ag ku rayang istasyon. o Nahanungod sa ano ro pahanumdum? o Paalin ginkumbinsi ni Aris si Ronald nga mag-intra sa anang kalibangan (hobby)? o Ham-an it nahangawa si Ronald kon paalin hausoy ni Aris ro anang paborito nga parte it istorya?

EP ED

Tun- an ro datos (data) sa idaeum nga nagatao it impurmasyonn sa mga parte it libro. Pahina it Titulo (The Title Page)

Ro pahina it titulo hay makit-an sa umpisada it libro ag nagatao it….

D

Awtor Manogdrowing Manog-anunsyo Lugar it Pagimprinta

Taeamdan it mga Sueod (The Table of Contents)

Ro Listahan it mga sueod hay makitan sa prente it libro. Nagalista ra it *Mga Yunit, Mga Tsapter, o mga Istorya ag ro andang numero it pahina

Glosaryo (The Glossary) Ro Glosaryo hay makit-an sa likod nga parte it libro. Nagalista ra it …. Mga Nakaalpabetong bag-o nga bisaea nga gingamit sa libro ag ro andang mga kahueugan.

Index Ro manuggiya hay makit-an sa likod it libro masunod sa Glosaryo. Nagalista ra it ….. Mga nakaalpabeto nga ngaean it tawo, lugar ag mga Topiko sa libro ag ro andang numero it pahina.

ƒ Ano ro naga kaeain-eain nga mga parte it libro? ƒ Ano ro impurmasyon nga makit-an sa kada parte? 86 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ubrahon Naton Raya!

Ueubrahon 5

PY

Hangkat: Iangot ro mga parte it libro agud mausoy ro impurmasyonn. Kolum B

C O

Kolum A 1. English for You and Me 3 Benita N. Miranda

Glosaryo (Glossary)

2. Yunit1- Pagtan-aw sa Akon nga Palibot

EP ED

3. Book Wise Publishing House, Inc.

Index

4. Leksyon 7- Ro Mga Aninipot

5. malibunog/malib`unog (n.) malipueon Pahina it Titulo (Title Page)

6. Kaharian it mga Sapat 5 Usa 9

D

7. Tiyo it Kanding…… 70

Taeamdan it mga Sueod (Table ofContents)

8. mga kuring 24, 25 mga amu 16 9. maestra/ma`estra (n.) manog turo 10. Antonio Basilla, manugdrowing

87 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

POST ASSESSMENT A. Pamatian rayang istorya ag sabtan ro mga pangutana. “Nanay, siin ka?” mabaskug nga tangis ni Marko. Nagusoy imaw sa palibot it baeay pero owa gid it tawo. Nagguwa imaw sa karsada. Masaku ro tanan!

C O

PY

Naglimpyo si tatay na it sa kanae. Nagpilak si Manong Ramon it mga plastic nga bote sa basurahan. Nagpanilhig sanday nanay ag Buenafe sa kalsada. Nagtipon si Susan it mga plastic bag samtang si Febian nagpaeain it mga indi maeunot nga basura. Nagdeagan si Marko paadto kanda ag nagbulig man. “Hin-aga ro grande nga parada. Haeos haum eon kita sa atong pyesta,” hambae ku Kapitan it Barangay nga may kalipay.

EP ED

“Matindog kita nga Dueongan, Bueueag kita nga Mahueog” (Together we Stand, Divided we Fall), hambae ni Marko.

D

1. Ano ro manami nga titulo ku rayang istorya? a. Ro Pyesta b. Oras it Paglimpyo c. Ro Pag-entra it Pamilya d. Pagpahaum sa Pyesta 2. Alin nga pamisaea ro naga bilog ku ideya it baeasahon? a. Masako ro tanan sa paglimpyo it karsada. b. Ginpangabay ku Kapitan it Barangay ro kada pamilya nga maglimpyo . c. Nagbulig ro mga unga sa pagpadayon ku kalimpyo it kumonidad. d. Gin-ingganyo it mga ginikanan ro andang mga unga nga mangin responsable. 88

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

PY

3. Alin sa mga masunod nga pamisaea ro nagasuporta sa ideya nga “Matindog kita nga Dueongan, Bueueag kita nga Mahueog” (Together we Stand, Divided we Fall)? a. Ro mga unga hay ginhambaean sa paglimpyo it karsada. b. Ro mga magueang eang ro kinahangean nga magpahaum sa pyesta. c. Ro Kapitan it Barangay nagsugo sa kada pamilya nga maglimpyo it karsada. d. Kada myembro it pamilya hay nagbulig sa pagpahaum it pyesta.

C O

B. Kupyaha ag linyahan ro mga figure of speech sa kada pamisaea. Isueat sa linya o blanko ro S kon simili ag M kon metapora (metaphor). Isueat ro sabat sa papel.

EP ED

_____4. Ro byahero hay ginagutom it duro ngani nagkaon imaw kaparehas it baboy. _____5. Si Mrs. Tuazon hay leon (lion) kat nakita na nga puro pusa ro anang paborito nga plorera. _____6. Ro prutas nga Durian hay mabaho kaparehas it ginamus pero manami man kaparehas it mansanas . _____7. Kabayo ro nagdaug sa bagay nga owa gid it nakapyerde kana sa karera.

D

C. Libunogan ro letra it tama nga sabat. Sabado it agahon. Ro magmaeanghud hay nagpahaum sa pagbisita sa andang lolo ag lola. Bumugtaw it agahon pa si Buenafe ag nagsanlag it humay. Nagahurno si Susan it keyk para kay lolo. Nagakutoe si Febian it preska nga bueak it Margarita para kay lola. Nagapraktis si Marko it kanta para kay lolo ag lola na. Sanday Ramon ag Ronald hay nagapraktis man it saot para sa eskuylahan. Tanan sanda hay nakasadya sa pagbisita kay lolo ag lola nanda. 89 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

8. Ano ro sentro nga pamisaea (key sentence)? a. Domingo it agahon. b. Nagakasadya sanda sa pagbisita kanday lolo ag lola nanda. c. Nagapraktis it kanta si Marko. d. Ro magmaeanghud hay nagapahaum sa pagbisita sa andang lolo ag lola.

EP ED

C O

PY

9. Alin nga pamisaea ro owa naga suporta sa pinaka – una nga ideya (main idea)? a. Nagahurno si Susan it keyk para kanday lolo ag lola. b. Sanday Ramon ag Ronald hay nagapraktis man it saot para sa eskuylahan. c. Nagakutoe si Febian it preska nga bueak it d. Margarita para kay lola. Nagapraktis si Marko it kanta para kay lolo ag lola na. 10. Ano ro pinaka-unang ideya it paragrapo? a. Ro Masako nga mga unga. b. Sabado ag Domingo nga adlaw kanday Lolo ag Lola c. Masadya nga Adlaw sa Bukid d. Pagpahaum sa Pagbisita kanday Lolo ag Lola

D

11. Gusto nga masayran ni Marinel ro nagsueat (author), nagdrowing (illustrator), ag nagpaguwa it libro (publisher). Alin nga parte it libro ro anang kinahangean nga tan-awon? a. index b. glosaryo (glossary) c. pahina it titulo (title page) d. taeamdan it mga sueod (table of contents)

90 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

12. Istudyuhan ro mga grupo it bisaea sa idaeum. Alin kara ro halimbawa it simpli nga pamisaea (simple sentence)?

PY

a. Ginbuligan it mga unga si nanay sa pag-eaha it ilabas. b. Tatlo ka alibangbang sa manami nga hardin. c. Nag-adto si Ramil sa Manila ag ginbisitahan ro anang asawa nga si Joyce. d. Nagtangis si Anjelie bangud naduea ro anang cellphone sa eskuylahan.

EP ED

C O

D. (13-15) Magsueat it 3-5 nga simpli nga pamisaea (simple sentence) nahanungod sa litrato gamit ro nagakaigo nga figure of speech.

D

______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________

91 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 8 Mga Myembro it Pamilya, Dungog it Akong Pamilya

Basahon ag Tun-an! Sa Tindahan

PY

Sa pag-adto ni nanay sa tindahan May daea-daea imaw nga listahan Ro ana nga bag hay abo nga sueod May kahita, sudlay ag sueod

Mga pangutana:

C O

Sa tindahan,ana nga hakit-an Sari-saring aeat sa daean Sueodlan it mga pagkaon May tam-is o aeat man

EP ED

1. Sin-o ro nag-adto sa tindahan? 2. Ano ro anang daea paadto sa tindahan? 3. Ham-an it kinahangean nga magdaea it listahan kon gapanindahan?

D

Tun-an ag Isugid!

Mga Bisaea nga Abu it Kahueugan Usiasaa ro mga kahueugan it bisaea sa tsart. Bisaea Mga kahueugan sueod sudlay para sa kuto kaundan aeat Mabahoe nga lasa basket Pangduea it paea mabahoe nga sinueatan tagasaw sueog eaki nga manok daeagan it tubi 92 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

9 Ro mga bisaea hay pwede nga abu it kahueugan. Ro kahueugan it bisaea depende kon paalin sanda ginagamit sa pamisaea.

PY

9 Ginagamit naton ro paeatandaan (context clues) agud masayran kon alin nga kahueugan ro tama.

C O

Isipon it Mayad!

EP ED

Tun- an ro mga pamisaea ag iangot sa kahueugan nga ginapakita it litrato.

D

Habaton mo eon baea ro sueat nga ginpadaea ni Cristina?

Habaton mo eon baea ro sueat nga ginpadaea ni Cristina?

93 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid! Pagtugma basi sa Pamatasan (Inferring Character Traits)

PY

Ro istorya hay may mga tawo. Nagaobra ag nagahambae sanda it mga butang sa istorya. Mahambae naton kon ano nga klasi it tawo sanda paagi sa pag-eubot ku andang ginahambae ag ginaobra sa istorya.

maisug mabuot maaeam

2.

Pamisaea Pamatasan Nakakita si Anita it pispis nga may nina. Gindaea na ra sa anda nga baeay ag gin-alilaan. Kaabo-abo nga bunga ro mangga ni Tay Gusting pero owa gid imaw nagatao bisan sambilog lang sa bisan kay sin-o. Nakakita si Janet it kwarta nga 20 pisos sa lamesa sa kantina. Ana ra nga gintao sa maestra. Nagapadueom eon. Ginsugo ni nanay si Marko nga mag-adto sa tindahan sa pagbakae it bueong para sa anang manghud. Owa pa gid imaw kaadto sa tindahan nga isaeahanon pero nakasayud imaw nga kinahangean ku anang manghud ro bueong. Ginbuoe na ro flashlight ag ro kwarta. Angan-angan nagbalik eon imaw nga daea ro bueong.

D

3.

mahikaw tampad

EP ED

1.

C O

Basaha ro mga pamisaea. Itao ro klase it pamatasan it tawo suno sa anang mga ginaobra. Pili-a ro sabat sa listahan sa idaeum.

4.

94 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pamatasan

PY

Pamisaea 5. Nagtuon it mayad si Coleen para sa eksamin. Gintun-an na it mayad ro tanan nga leksyon nga ginturo kanda. Imaw ro nakabuoe it pinakamataas nga puntos sa bilog nga klase.

C O

Tandaan!

EP ED

Makilaea mo ro tawo sa istorya suno sa anang pamatasan. Ro pamatasan ku tawo sa istorya ro nagasugid kon mauno imaw nga klasi it tawo. Mahambae mo ro anang kinaiya o pamatasan suno sa kon ano ro anang ginahambae o ginaobra sa istorya.

Ueubrahon 1

Butangan it ¥ ro bisaea sa idaeom nga nagasugid it pamatasan ag X kon bukon. Isueat ro sabat sa papel.

D

__________1. __________2. __________3. __________4. __________5.

malipayon matinahuron dulsi masinadyahon tamad

__________6. mabuot __________7. maaeam __________8. mabinuligon __________9. mahugod __________10. eskuylahan

95 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 2 Basaha ro mga pamisaea ag pilli-a halin sa listahan it mga bisaea sa ueubrahon 1 ro pamatasan nga nagakabagay para sa mga masunod. Isueat ro sabat sa papel.

EP ED

C O

PY

______1. Gintamyaw nanday Sheryn ag Hazel Ann ro andang mga maestra. ______2. Nag-obra si tatay sa eanas sa bilog nga hapon. ______3. Ginatinguhaan permi ni Rea nga mangin malipayon ro anang mga pinalangga. Nagasugid imaw pirmi kanda it mga makabueo-bueo nga istorya. ______4. Owa gid a naila si Mon nga magpanglimpyo. Owa imaw gapaligos ag gasipilyo. Ro pagpanglimpyo hambae na hay makagaeaoy. ______5. Nagalimpyo si Sara it andang kwarto kada agahon. Ginasiguro na nga si Miss Arevalo hay may malimpyo nga pisara ag pangpaea.

Basahon ag Isugid!

D

Tinipon nga Pamisaea (Compound Sentence) Basaha ro mga simpli nga pamisaea. Impunon ro daywa nga simpli nga pamisaea. Gamiton ro pang-angot nga bisaea kada numero agud makaporma it isaeang ka ginimpon nga pamisaea (compound sentence). (ag) 1. Si Miss Dela Rosa hay nagakasadya. Si Miss Dela Rosa hay malipayon. Sabat : Si Miss Dela Rosa hay nagakasadya ag malipayon. 96 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

(ag)

2. Ginapabugae ni tatay ro andang mga unga. Ginapabugae ni nanay ro andang mga unga. Sabat : _________________________

(ag)

3. Nagtuon it mayad si Nikki agud makabuoe it mataas nga grado. Nagmadinaeag-on imaw. Sabat : _________________________

PY

(pero) 4. Mahugod si Annaliza. Tamad si Arlene . Sabat : _________________________

EP ED

Tandaan!

C O

(pero) 5. Nagtawag imaw. Owa it nagsabat. Sabat : _________________________

D

* Ro simpli nga pamisaea (simple sentence) hay may sangka ideya o pagpati. Nagatapos ra sa tuldok. * Ro compound sentence hay may daywang ka ideya o pagpati. May daywang ka independent clause nga ginaangot it pang-angot (connector). * Ro compound sentences hay nagagamit it mga pangangot (connectors) nga ag o pero sa pag-iba ku simpli nga pamisaea.

97 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 3 Siin ro akon nga kaparis? Iangot ro daywang ka pamisaea agud makaobra it compound sentence. Gamita ro pang-angot (connector) ag sa pag-iba ku mga ideya. Isueat ro compound sentence sa inyong papel. A

B

Naila magdrowing si Mark *

*Nagapraktis imaw it daeagan adlaw adlaw. *Lider imaw it cheering squad.

PY

Nagagitara si Joseph * Nagaeangoy si Eric kaparehas it isaeang ka isda*

*Ro banda hay nagakanta sa parti

Madasig magdaeagan si Ramil kaparehas it kabayo*

*Nag-intra imaw sa pag-obra poster.

C O

Mayad magsaut si Rose*

*Imaw ro nakabaton it bueawan nga medalya.

EP ED

Ueubrahon 4

Taemdan it mga Sueod (Table of Contents) Istudyuhan ro nakasueat sa table of contents ag sabtan ro mga pangutana. Ikaw ag ro imong mga Kalingawan

D

Leksyon 1

Leksyon 2

Leksyon 3 Leksyon 4 Leksyon 5 Leksyon 6

Paghambae hanungod sa mga Kalingawan (Talking about Hobbies)……………….... 1-7 Pagtukib ku Imong Kabaskug (Discovering Your Strenghts)……...........8-39 Pagpa-umwad it Ikasarang (Honing Ones Potentials………………... 40-76 Pagpakig-ambit sa Iba (Sharing with Others)…..……………….. 77-99 Pagtubo it Kaugalingon (Personality Development)………….……100-124 Kalingawan kontra sa Gina-una ( Hobbies vs. Priorities)…………………...125-150

98 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

EP ED

C O

PY

o Pila ro mga leksyon sa rayang libro? o Ano ro titulo it kapatapusan nga kapitulo (chapter)? o Sa anong mga pahina makitan ro impurmasyonn hanungod sa Pagtukib ku Imong Kabaskug? o Ano nga impurmasyonn ro makit-an sa pahina 98? o Kon gusto mo nga masayran ro mga epekto it kalingawan, ano nga leksyon ro imong dapat nga basahon? o Alin nga leksyon ro gapakita ku overview it kalingawan (hobbies)? o Naila si Juan nga magpaambit ku anang talento sa anang mga igmanghud, sa alin nga leksyon imaw makasaysay ku anang eksperyinsya? o Alin nga leksyon ro nagasugid ku kaangtanan it mga gina-una (priorities) ag kalingawan (hobbies)? o Kon sayud mo eon ro imong mga talento, alin nga leksyon ro imong dapat nga basahon?

Tandaan!

D

x Ro taeamdan it mga sueod (Table of Contents) hay mahaega nga parte it libro. x Makita ra sa umpisada it libro. x Nagalista ra it mga yunit, kapitulo, o istorya kaibahan ku numero it pahina nga nakapasunod kon siin ro mga parte makita.

ƒ Ano nga impurmasyonn/basihan ro makit an sa taeamdan it mga sueod (table of contents)? ƒ Paalin mo ginagamit ro mga impurmasyonn sa taeamdan it mga sueod (table of contents)?

99 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

POST ASSESSMENT A. Pamatian ro istorya. Sabtan ro masunod nga mga pangutana. Pili-a ro letra it tama nga sabat.

C O

PY

Sanday Miko ag Myka hay kapid. Nakabaton sanda it regalo sa andang birthday halin kay Tiyo Boboy. Gin-insistir ni Miko nga ana ro bisikleta ngani bisan nagahampang eon imaw it anang bola, owa imaw naila nga gamiton ni Myka ro bisikleta. “Indi kot `a paggamiton ro imong bisikleta. Pero pwede ko mahampangan ro imo nga bola?” pangabay ni Myka. “Indi pwede,” singgit ni Miko. “Akon t`a nga bola ra. May imo man nga titiris. Indi kat ing kahampang kara,” akig nga hambae nana.

EP ED

1. Alin sa mga masunod ro ginpakita ni Miko? a. may pagsalig c. maamiguhon b. mahikaw d. tinunto 2. Mauno ro ginbatyag ni Myka hanungod sa ginpakita ku anang kapid? a. nakasaea c. nagahinuesue b. nasubuan d. naakig

D

3. Ano nga pamatasan ro imong matugma nga una kay Miko? a.mahikaw b. tunto c. mabinuligon d. maamiguhon 4. Alin nga pamisaea ro nagapamatuod nga si Miko hay mahikaw nga unga? a. Indi ka kara kahampang. b. May imo man nga titiris. c. Indi ko paggamiton ro imong bisikleta. d. Pwede ko mahampangan ro imong bola? 100 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

PY

_____5. Alin sa sa mga masunod ro compound sentence? a. Naghinyo si Myka nga hueamon ro bag-o nga bola ni Miko. b. Nakabaton sanday Miko ag Myka it regalo halin kay Tiyo Boboy. c. Kat owa ginpahueam ni Miko kay Myka ro anang mga hampangan, gin-aywanan na imaw nga nagatangis. d. Ginpasaeamatan nanday Miko ag Myka si Tiyo Boboy ag nailaan gid nanda ro mga regalo.

daeagan it tubi agak naeunod masamad

EP ED

a. b. c. d.

C O

_____6. Ro sueog hay masyadong mabaskog nga nagpaeugdang sa baroto. Ano nga kahueugan it bisaea nga may linya ro gingamit sa pamisaea?

_____7. Ibahon ro mga simpli nga pamisaea agud makaobra it isaeang ka gin-impon nga pamisaea. Nagtula ro mga bayi. Nagsaut ro mga eaki. Alin ro tama nga pamisaea? Nagtula ro mga bayi ngani nagsaut ro mga eaki. Nagtula ro mga bayi pero nagsaut ro mga eaki. Nagtula ro mga bayi ag nagsaut ro mga eaki. Nagtula ro mga bayi kat nagsaut ro mga eaki.

D

a. b. c. d.

_____ 8. Tun-an ro litrato. Alin nga kahueugan it bisaea nga sueog ro gingamit it tama sa pamisaea? a. Ro sueog it tubi sa suba hay mabaskog. b. Nagdakup si Tay Erning it sueog nga manok.

101 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ano nga klase it unga si Miguel?

b. mahinadlukon d. masinueondon

C O

a. maisug c. mapinasaeamatun

PY

9. Nakita ni Miguel ro kaeayo nga nagahalin sa kusina ku andang kaeapit. Nagdaeagan imaw sa Barangay Hall agud magsugid. Nagbuoe imaw it balde nga may tubi ag nagbulig sa mga bumbero agud mamatay ro kaeayo.

Tun- an it mayad ro nakasueat sa taeamdan it sueod (Table of Contents).

EP ED

Mayad nga Pagpangabuhi

Leksyon 1 Leksyon 2

Leksyon 3 Leksyon 4

Ano ro mayad para sa imong eawas?.... 1-18 Pagpugong sobra pa sa pagpabueong …………………………… 19-36 Pagpraktis: Naanaran nga Ehersisyo…. 37-54 Pagkaon: Ano ro mayad kimo? .............. 55-75

D

10. Alin nga leksyon ro imong dapat nga basahon kon gusto mo masayran ro ehersisyo nga nagakabagay kimo? a. leksyon 1 c. leksyon 3 d. leksyon 4 b. leksyon 2 11. Anong impurmasyonn ro makit an sa pahina 32? a. Ehersisyo b. Pagpugong

c. Giya sa Pagkaon d. Praktis

102 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

C. Pili-a ro kahueugan sa sueod it kahon. Isueat ro letra it tama nga sabat sa papel. a. mabahoe nga tagasaw b. mahaba nga eambong c. pangduea it sinueat d. owa nahadlok

PY

_____12. Gin-angkit si Nora it paeá sa anang sike.

C O

_____13. Nagsaea sa anang ginsueat si Karen ngani ginhueam na ro paeâ ni Monica . D. Tun-an ro litrato. Magsueat it daywa (2) nga ka compound sentences hanungod kara.

EP ED

14. ___________________________________ 15. ___________________________________

D

Leksyon 9 Akong Pamilya ag Among Mga Sueondanan

Basahon ag Tun-an! Basaha it mayad ro kada pamisaea. Magdesisyon kon alin sa mga sabat ro may kaparehas it kahueugan sa bisaea nga may linya sa nahauna nga pamisaea. 103 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

1. Sa tindahan hay abu nga mga tawo. a. Nangin abo eot-a ro uling sa kalan. b. abo man nga mga baligya ro makit-an sa tindahan. 2. Si Vice Ganda hay isaeang ka kilaeang agi. a. Namia ro imong agi agud mabasa it mayad. b. Nagasuksok it eambong pambabaye ro mga agi.

Tandaan!

C O

PY

3. Nagbakae si nanay it hilo pampatay it mga eanggam. a. Hilo ro butang nga ginakinahang-ean it mga mananahi. b. Abu nga mga sapat-sapat sa eanas ni tatay ngani nagsprey imaw it hilo.

D

EP ED

x Abu nga mga bisaea nga maabu it kahueugan. x Ro kahueugan it bisaea hay nakadepende kon paalin ra gingamit sa pamisaea. Let’s Try This! x Ro mga manogbasa hay nagapainu-ino hanungod sa kon paalin gingamit ro bisaea sa Ueubrahon 1 pamisaea sa pagdesisyon kon alin nga kahueugan ro pinakamayad gid.

Obrahon Naton Raya!

Ueubrahon 1: Pag-usoy sa Litrato: Butangan it tsek ro tama nga litrato para sa pamisaea.

104 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

1. Owa gid ginakalipati ni Gina nga bunyagan ro mga tanum kada agahon.

C O

PY

2. Nagsakit ro ang buoe tungod gutok ro ang sapatos.

EP ED

3. Nakabaton ako it sueat halin sa ibang nasyon.

D

4. Kana ka eang sa imong lugar. Indi maghalin.

5. Gin-obrahan ni tatay it bag-ong pueo ro anang sanduko.

10 105 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Dumduma it uman ro hitabo sa istorya. Pili-a ro pamatasan ku tawo nga ginahambae sa pamisaea.

EP ED

C O

PY

a. Gin-aywanan ni Monita ro mga pinggan nga owa mahugasi kay Monina agud hugasan sa gabii. Si Monita hay __________. maalwan bugaeon tamad b. Owa it reklamo nga ginhugasan tanan ni Monina ro mga pinggan. Si Monina hay _____________. mabuot matinahuron mabinuligon c. “Monita, itao naton ro atong baeon saimoe nga magueang,” hambae ni Monina. Si Monina hay __________. masubo naakig maalwan d. “Taw-an t’a ro imong baeon, pero indi kot’a itao ro akon.,” sabat ni Monita. Si Monita hay__________. mahikaw mabuot maamiguhon e. Nakabatyag imaw it __________. kalipay kasubo kaakig

D

Tandaan!

9 Kon ano ro ginahambae, ginaobra, ginapainu-ino ang ginabatyag it isaeang ka tawo, raya man ro nagapakita kon mauno nga klase imaw it tawo. 9 Ro ginahambae o ginasugid it ibang tawo hay makatao man it ideya agud masayran ro klase it anang pamatasan. 106 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an! Basaha ag eubton ro kada sitwasyon. Kumpletuha ro tsart it pamatasan sa idaeum. Isueat ro sabat sa papel.

EP ED

C O

PY

“Missy! Maliya!” akig nga tawag ni nanay. “Haeos mahueog eon ako sa hagdan ka’t natapakan ko ro imong mga titiris.” “Pasensya, ‘nay,” hambae ni Missy. “Pero si Mimi ana ro nag-aywan ku mga titiris ngaron sa hagdan.” “Anong ako? Ikaw gid ro akong hakita nga naggamit karon kainang agahon. Owa gid nimo ginatagu-a ro imong mga hampangan pagkatapos mo nga gamiton,” hambae ni Mimi. “Tama eon ron, imbis magbaeasuean kamo, bue-a ag taguon eon ro mga hampangan ngaron. Sa masunod, ibalik ag ibutang ro inyong hampangan sa anang tama nga lugar agud malikawan ro aksidente. Dag-on, tama si Miki. Indi eon ninyo paghueaton nga may masakitan pa bago ninyo himuson sa tama nga lugar ro inyong mga gamit," dugang ni nanay Character Trait Chart

D

Sin-o?

Sayud ko

Pamatasan?

hay…

Ebidensiya? Bangud sa istorya…

107 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an!

Basaha ro masunod nga simpli nga pamisaea. Ilibahon sanda gamit ro bangud o samtang. Isueat ro inyo nga sabat sa notbuk.

EP ED

C O

PY

1. Malipayon ako. Nakapasa ako sa eksamin. __________________________________________________ 2. Ginlimpyuhan ni Justine ro kwarto. Nagahueat si Mario sa guwa. __________________________________________________ 3. Nagkanta si Lester. Nagpamati it mayad ro anang mga kaklase. __________________________________________________ 4. Nag-uli kami it temprano. Nagpatawag ro prinsipal it hinun-anon sa mga maestro ag maestra. __________________________________________________ 5. Akig nga nag-eahay ro ayam. May ibang tawo sa guwa it baeay. __________________________________________________

D

Ano ro complex sentence? Paalin naton ginaobra o ginaporma ro complex sentences? Tandaan!

9 Ro complex sentence hay ginakumpuneran it daywang ka simpli nga mga pamisaea. Raya hay nagapahayag it daywang ka mga ideya nga ginaililiba it connectors. 9 Ro bangud ag samtang hay daywa sa mga perming ginagamit nga connectors sa complex sentences. 108 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ubrahon Naton Raya!

A. Basaha it mayad ro kada pamisaea. Isugid kon raya hay compound sentence o complex sentence.

EP ED

C O

PY

1. Ginbisitahan namon ro among hardin pero owa man kami it gin-obra idto kahapon. 2. Nagamasakit si Alice ag kinahangean na nga magtenir sa baeay sa sueod it sang domingo. 3. Nag-adto sa evacuation center ro pamilya Montemayor bangud gusto nanda nga makabulig. 4. Indi masakyan nanday Lina ag Sarah ro bisikleta bangud kupos ro mga goma. 5. Nagabasa it peryodiko si nanay samtang nagahueat imaw nga mag-abot ro saeakyan.

B. Kumpletuha ro masunod nga mga complex sentences gamit ro mga connector nga bangud ag samtang.

D

1. Nagbisita kami sa maabu nga lugar ____________kami hay sa Cebu. 2. Kinahangean ni Martha nga magsuksok it tsinilas __________ masakit ro ana nga siki. 3. Kilaea sa anda nga lugar ro Pamilya Tolentino ________ tanan ro andang mga unga hay nakasueod sa honor roll ____________ sa eskuylahan. 4. Magbasa kita nga magbasa _______ kita hay bata pa ag may ikasarang. 5. Nagpabilin kami sa laybrari ___________ ro mga eaki naglimpyo it kwarto.

109 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an! Basaha it mayad ro journal. Sabtan ro mga pangutana.

April 25, 2012

C O

PY

Ginbakean ako ni tatay it asul nga bisikleta. Pagagmiton ko ro mga inadlaw it akong summer vacation sa pagtuon it pagbisikleta. Nalipay gid ako. Bert

April 27, 2012

EP ED

Mayad eon ako magbisikleta makaron. Gintur-an ako ni tatay ugaling hadanlog ako sa maeasa nga daean kahapon. Nanina ro akon nga tuhod. Masakit nga mayad.

D

Bert

Mga Pangutana: 1. Sin-o ro nagsueat it journal? 2. Ano nga mga importanteng hitabo ro anang ginsueat sa journal? 3. Ano ro ginasugid it journal hanungod kay Bert?

110 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

C O

PY

Ro journal hay isaeang ka taeamdan agud sueatan hanungod sa atong kaugalingon, baeatyagon, ag sa mga butang nga atong nailaan ag owa nailai o hanungod sa atong ginapainu-ino sa mga tawo ag sa mga butang sa atong palibot. Nagabulig ra nga atong madumduman ro mga importanteng hitabo sa atong kabuhi.

EP ED

Ubrahon Naton Raya!

Pagsueat it Journal

D

Sabtan ro masunod nga mga pangutana sa isaeang ka kumpleto nga pamisaea. 1. Ano ro mga importante nga bagay ro natabo kimo ku Sabado ag Domingo? Magsueat it daywang ka pamisaea. 2. Ham-an natabo ra? 3. Ano ro imong nabatyagan hanungod kara?

111 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Gamit ro imong mga sabat sa rayang mga pangutana, sueatan it entry rayang journal .

Ro akon nga Journal Entry

C O

Enrichment

PY

_________________________ Date ____________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________

D

EP ED

Magdrowing ag Koloran. Mag-obra it drowing sa pagpakita it imong journal. Kolori ro imong drowing agud manami tan-awon. Ipakita ro imong inubrahan sa klasi.

112 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basaha it mayad ro imong ginsueat sa journal. Butangan it Tsek (¥) sa kolum nga nagapakita ku imong pinakamanami nga ginsueat.

D

EP ED

C O

PY

Content and Organization Rating 1. Ro mga pamisaea hay ginsueat 3 bituon it mayad, kumpleto ag klaro (may nagakaigo nga pangmarka o punctuation marks) 2. Ro mga pamisaea hay 2 bituon kumpleto ag klaro. 3. Ro mga pamisea hay bukon it kumpleto pero klaro. Quality 1. Ro nakasueat o entri sa journal tay nagasugid it eksperensya nga klaro ro mga detalye. 2. Ro nakasueat sa journal hay nagapakita it sangkiri nga detalye ag kaparehas man sa ginsueat it ibang mga unga. 3. Ro ginsueat sa journal kueang sa detalye. Final Rating : Pinakamanami 6 stars Mas Manami 5 stars Manami 4 stars Kasarangan it Nami 3 stars

113 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

PY

Mother Tongue-Based Multilingual Education

3

C O

Kagamitan ng Mag-aaral

Akeanon

EP ED

Yunit 3

D

Ang kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, $QJ DNODW QD LWR D\ PDJNDWXZDQJ QD LQLKDQGD DW VLQXUL QJ PJD  kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang HGXNDGRUPXODVDPJDSXEOLNRDWSULEDGRQJSDDUDODQNROHKL\RDWR nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at XQLEHUVLGDG DQJ PJD DW LEDQJ QDVD ODUDQJDQ mungkahi sa +LQLKLND\DW Kagawaran QDPLQ ng Edukasyon sa JXUR [email protected].

QJ HGXNDV\RQ QD PDJHPDLO QJ NDQLODQJ SXQD DW PXQJNDKL VD .DJDZDUDQQJ(GXNDV\RQVDDFWLRQ#GHSHGJRYSK

Mahalaga sa amin ang inyong puna at mungkahi. Kagawaran ngmga Edukasyon Republika ng Pilipinas Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas

i All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mother Tongue- Based Multilingual Education ± Ikatlong Baitang Kagamitan ng Mag-aaral Unang Edisyon 2014 ISBN: 978-621-402-006-5 Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.

C O

PY

Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names , tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala (publisher) at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC Pangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhD

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

EP ED

Konsultant at Editor: Dr. Felicitas Pado, Dr.Rosalina J. Villaneza Ms. Editha Macayaon Mga Manunulat :

Ms. Nelia D. Bamba Ms. Claire B. Barcelona Ms. Edelyn B. Briones Ms. Grethel Laura M. Cadiong Ms. Franlyn R. Corporal Ms. Florinda Dimansana Dr. Victoria D. Mangaser

Ms. Lilibeth A. Magtang Ms. Florita R. Matic Ms. Irene T. Pilapil Ms. Robina B. delos Reyes Ms. Raquel C. Solis Ms. Arabella May Z. Soniega Ms. Dina F. Bazan

D

Mga Tagasalin : Normina Miano Refol Christina Cezar Iradiel

Mga Tagapamahala: Marilette R. Almayda, PhD, Marilyn D. Dimaano, EdD Tagaguhit: Mr. Reynaldo A. Simple

Printed by: %RRN0HGLD3UHVV,QF Printed in the Philippines by ____________

21-E. Boni Serrano Ave., Q.C. 721-2803, 726-6647

in joint venture with

3ULQWZHOO,QF

38 Dansalan St., Mandaluyong City 533-2388

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS) th Office Address: 5 Floor, Mabini Building DepEd Complex, Meralco Avenue, Pasig City, Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072 E-mail Address: [email protected]

ii All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Table of Contents

Yunit 3: Paadto sa Unahan Pa it Akong Komunidad

Atong Kultural nga Musika......................

202

Leksyon 2:

Atong Kultural nga Mga Saut.................

217

Leksyon 3:

Atong Lokal nga mga Sining ag Inubrahan..................................................

227

Leksyon 4:

Atong Paborito nga Mga Pagkaon – Local Cuisine.............................................

238

Leksyon 5:

Mga Selebrasyon sa Atong Komunidad (Pyesta)................................

248

EP ED

C O

PY

Leksyon 1:

Leksyon 6:

Iba Pang Selebrasyon sa Komunidad...

258

Leksyon 7:

Mga Saeakyan Naton.............................

265

Leksyon 8:

Mga Komunikasyon Naton.....................

272

Leksyon 9:

Mga Komunikasyon Naton.....................

281

D

Summative Test …………………………………………………

iii All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Para sa mga pinalanggang eskwela,

PY

Ro rayang learner's materials hay magabulig kinyo nga maihamambae ro inyong ginapainu-ino, ginahunahuna ag ginabatyag hanungod sa imong kaugalingon, pamilya, amigo ag amiga, panimaeay, eskuylahan ag kumonidad.

C O

Raya man hay magabulig kinyo nga maintindihan ro ginabasa ag magamit ru kritikal nga paino-inu ag abtik sa pagrason. Gaantiguhan ka man kon paalin magsueat sa nagakaeain-eain nga porma.

EP ED

Mailaan mo gid ro pag-obra ag pag-istorya hanungod sa mga butang sa inyong panimaeay, eskuylahan ag bisan sa inyong kumonidad gamit ro imong hatun-an sa rayang learner’s materials.

D

Kung mahimo nga indi magsueat it bisan nano sa rayang learners' materials bangud nga pagagamiton pa ra it uman ko mga pareho man ninyo nga mga eskuyla sa masunod nga pagbukas it klasi. Gamita ro inyong papel o notbuk sa pagsabat ku gakaeain-eain nga mga ueubrahon.

Malipayon nga pagtuon!

Mga manogsueat

v All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Yunit 3

D

EP ED

C O

PY

Paadto sa Unahan pa it Akong Komunidad

201 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 1 Atong Kultural nga Musika Tun-an ag Isugid! Basaha ro istorya ko daywang ka mga eskuyla. Hello Andrie! Kamusta ka?

PY C O

Pasensya Ina, Owa ta ikaw mabatian.

D

EP ED

Oh Andrie gapinamati ka euman it kaeantahon.

????

202 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Anong klase it kaeantahon ro imong nailaan pamatian? Basaha ag iarti rayang istorya

Andrie: Ina: Andrie: Ina: Andrie:

PY

D

Ina:

C O

Ina:

Hi Andrie! Kamusta ka eon? (magpakita nga uwa kabati, may earphones sa anang dueonggan) Oh Andrie, gapinamati ka eoman it mga kaeantahon! (Nakibot) Pasensya, Ina. Owa nakon ikaw nabatian. Matsa nasadyahan ka gid sa imong napamatian. Hmm, pwede ko man baea nga mabatian ron? Hoo. Hara ro earphones. Oh! Ginapamatian mo ro Mozart. Owa ako kasayod nga naila ka man gali magpamati it mga dinaan nga kaeantahon. Nagaoy eon man ako magpinamati it mga bag-o (contemporary) nga mga kaeantahon. Haisipan ko nga pwede ko man testingan nga magpamati it eain mang klase it mga kaeantahon. Mayad run. Sa masunod testingan mo man magpamati it mga kaeantahon ko atong banwa agud mapahaegahan mo man ro atong kaeantahon. Hoo. Ginapanumdum ko eon ro hanungod karon.

EP ED

Ina: Andrie:

Andrie:

203 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

C O

PY

Basaha ro mga pamisaea. Tan-awon ro mga bisaea nga may linya. 1. Ro Miano Elementary School Supreme Pupil Government hay nagtukod it programa nga Kultura Mo, Ipabugae Mo. 2. Ro mga pamatan-on ag ro mga pumoeuyo it Numancia hay nag-agto sa rayang ueubrahon. 3. Ro mga nag-intra sa paindis-indis hay nagkanta, nagsaut ag nagtukar it instrument.

EP ED

Ano tawgon ro mga bisaea nga may linya? Ano nga porma it berbo (form of verb) ro gingamit sa pagpakita it aksyon o hueag nga natapos eon?

Tandaan!

D

Ro berbo (verb) hay mga bisaea nga nagapakita it hueag o gina-obra. Ro sambilog nga pinaka mahaeaga nga butang hanungod sa berbo hay ro relasyon sa oras. Ro mga berbo (verbs) hay nagasugid kun ro sangka hueag hay natapos eon o natabu eon (past tense). Sa pagporma it hueag nga natapos eon (past tense) ginadugang naton ro prefix nga `nag, gin, na` sa unahan it mga bisaea.

204 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

nag gin nag na

Pinaka-una nga Bisaea + tan-aw + hambaea + hibayag + hueog

Past Tense = nagtan-aw = ginhambaea = naghibayag = nahueog

Ueubrahon 1

EP ED

C O

PY

Kupyaha ag linyahan ro berbo sa kada pamisaea. Pagkatapos, isueat ro Huo sa linya kun ro hueag hay nagtaliwan eon ag Owa kun owa pa. 1. Kahapon, ro akon nga manghud hay nag-alsa it anang alima__________. 2. Ro mga maestro hay nagpaeakpakl pagkatapos it numero sa programa _________. 3. Nagatabon si Tina it anang dueonggan makaron tungod sa mabaskug nga sinangag. ________ 4. Ro among mga unga nga kantor hay nagbyahe paagi sa eogta ko nagtaliwan nga Domingo. _____ 5. Nag-eaha kami ko among kaugalingon nga pagkaon kaina it agahon. _____ Ueubrahon 2

D

Libunogan ro mga berbo (verbs). 1. Si Mario ag ro anang mga amigo hay naghampang it basketball. 2. Ro mga unga hay nagpabilin sa andang kwarto sa eskuylahan. 3. Ginsaylo ku mga maestro ro andang mga gamit halin sa faculty room. 4. Ro prinsipal hay nagtan-aw ko bag-ong kompyuter sa ICT nga kwarto. 5. Nagtamyaw si Tim it “Malipayong Kaadlawan“ sa anang suod nga amiga. 205 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Kon ikaw hay nagabuoe it mga impurmasyon halin sa istorya, binaeaybay, kanta ag bisan alin pang mga baeasahon nga nagasabat sa pangutana nga sin-o, ano, kan-o/hin-uno, siin, paalin ag ham-an, ikaw hay naga lista it mga detalye (noting details).

PY

Basaha it mabaskug ro balita. Pasundayag it Kanta it mga Rehiyon

C O

Ro gakinaeain-eain nga kanta halin sa rehiyon hay ginpasundayag sa isaeang ka programa ku Setyembre 28, 2013 sa Araneta Coliseum.

EP ED

Ro ginsugid nga okasyon hay nagapaumwad it kaeantahon it banwa halin sa gakinaaein-aein nga parte it nasyon. Daean agud ro mga pamantan-on hay magatuon it andang kaugalingon nga kaeantahon ag pagpreserba sa kultura ag tradisyun. Kinse ka mga grupo halin sa bilog nga nasyon ro nagpasakop sa ginsugid nga pasundayag. Ro kada grupo hay may 20 ka mga miyembro. Ro kada grupo ginpapili it sambilog nga kanta nga nailaan nanda ga daywang ka kanta nga halin sa andang rehiyon.

D

Si Mr. Ogie Alcasid, manogkanta ag naga-obra it kanta, ro nagpanguna sa pagpadungog sa mga nagdaeaug.

206 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 3

EP ED

C O

PY

Sabtan ro mga pangutana paagi sa pagsueat it mga detalye sa sueod it bituon . a. Ano ro ginpakilaea sa Pasundayag it Kanta it mga Rehiyon? b. Kan-o ginhiwat ro pasundayag? a. Siin raya ginhiwat? b. Sin-o ro nagkanta ko mga kaeantahon sa pasundayag? c. Pilang ka grupo it mga unga ro nag-intra? d. Sin-o ro nagpatigayon ko pasundayag? e. Halin siin ro mga grupo it mga unga nga kantor? f. Ham-an nga ro Cultural Center it Filipinas ro nagpatigayon sa rayang pasundayag?

Ano

D

Sin-o

Titulo it Balita

Siin

Kan-o

Ham-an

207 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 4 Tun-an ro masunod nga mga bisaea: pamatan-on unga nga kantora gin-umpisahan kantor bisita ginapakilaea

pamueoyo paagi

PY

Kumpletuharo paealigban (puzzle) it mga bisaea sa ibabaw gamit ro paeatandaan (clues) sa idaeum. 2

1

EP ED

3

3

C O

1

2

4

-

-

Sa Idaeum: 1 – ginpakita 2 – nag-umpisa 3 – naga-istar sa lugar 4 – bata

D

Sa Tabok: 1 – dungganon 2 – daean 3 – nagkanta sa lugar

208 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an! Ano ro imong nailaan nga kaeantahon nga Filipino? Sayod mo baea kun sin-o ro nagsueat kara? Basaha ro masunod:

C O

PY

Si Levi Celerio hay isaeang kilaeang Pilipino nga musikero. Nagsueat imaw it sobra sa 4 000 nga mga kaeantahon nga nagtao it inspirasyon sa mga panimaeay, eskuylahan, sinehan ag sa atong nasyon sa kabilugan. Simpli eang imaw nga tawo pero may tagipusuon ag kaisipan nga puno it liriko ag melodiya. Nakaobra man imaw it musika paagi sa paggamit it dahon nga kun siin ginkilaea imaw it Guinness Book of World Record nga isaeahanon sa bilog nga kalibutan.

D

EP ED

Ro pila sa kilaea nana nga mga kanta hay: Ang Pasko ay Sumapit, Pasko na Naman, Ang Pipit, Itik-Itik, Basta’t Mahal Kita, Kahit Konting Pagtingin, O Maliwanag na Buwan and Ang Bagong Lipunan ag maabu pa gid. Raya hay ginakanta it mga unga sa pagkaroling kada paskwa, mga kaeantahon it banwa (folk song) sa eskuylahan. Kaabuan sa anang mga kaeantahon sa paghigugma hay gingamit sa mga pelikula. Bisan namatay eon imaw ko 2002, ro anang mga kanta hay nagapabilin ag magapadayon nga parte it kultura it Pilipinas. (Adapted: http://www.filipino-heritage.com/filipinomusicians.html)

Itao ro mga mahaega nga mga detalye it baeasahon paagi sa pagsabat it masunod nga mga pangutana. Isueat ro imong sabat sa notbuk.

209 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

PY

a. Sin-o ro nagbaton it pagkilae halin sa Guinness Book of World Record sa pag-obra it manami nga musika paagi sa paggamit it dahon? b. Kan-o imaw namatay? c. Pilang ka mga kanta ro anang hasueat? d. Ano ro pila sa mga kanta nga anang ginsueat? e. Ham-an baea nga ro anang mga kanta hay nagapabilin sa kultura it Pilipinas?

Ueubrahon 5

C O

Basaha ro masunod nga baeasahon ag sabtan ro masunod nga mga pangutana. Isueat ro imong sabat sa papel.

D

EP ED

Si Rona hay nagpasakop sa paindis-indis it pagkanta sa eskuylahan sa pagsilibrar it Buwan ng Wika ko nagtaliwan nga Agusto. Gusto nana nga ipakita sa anang mga kaeskuyla nga mayad imaw makanta. Ro tanan nga nagpasakop sa paindis-indis hay nagsuksok it mga eambong nga kilaea sa mga Filipino ag nagkanta it kanta nga kilaea sa anda nga lugar. Pila sa mga kanta nga ginkanta it mga nagpasakop hay mga kantahnga kilaea sa rehiyon. Pero ro nagdaug hay ro kantang “Eambong Kong Gisi” nga ginkanta ni Rona . 1. 2. 3. 4. 5.

Sin-o ro nagdaug sa pakontes it pagkanta? Siin ginhiwat ro paindis-indis? Kan-o raya ginhiwat? Ham-an nagpasakop si Rona sa paindis-indis? Ano nga kanta ro ginkanta ni Rona?

210 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Tun-an ro masunod nga drowing. Ano ro anang ginasugid? Titulo it mga Kanta

Eskuyla nga naila gid sa kantahon

Among Akean (Aklan Hymn)

Legend =

5 eskuyla

C O

Mamugon

PY

Hala Bira Aklan (Aklan March) Eambong Kong Gisi

EP ED

A. Ano nga kanta ro kaabuan nga nailaan it mga eskuyla? B. Ano nga kanta ro pinakasangkiri nga nailaan it mga eskuyla? C. Ano nga kanta ro may parehas nga numero it mga eskuyla nga nailaan? D. Ano tawgon rayang drowing ?

D

E. Paano ro mga impurmasyon ginpakita sa pictograph? F. Ham-an gintawag raya nga pictograph?

Tandaan!

Ro pictograph hay isaeang ka grap nga nagagamit it litrato sa pagtao it impurmasyon nahanungod sa mga detalye. 211 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 6 Si Mrs. Sanchez hay nagplano nga magapresentar it mga kanta sa anda nga programa sa eskuylahan sa Paskwa. Ro mga eskuyla hay ginpapili it kanta nga andang nailaan nga ipakita. Tun-an ro pictograph ag sabtan ro mga pangutana nga masunod: Numero it mga eskuyla nga nagpili it kaeantahon

PY

Mga Kaeantahon

Silent Night Christmas Alphabet Joy to the World

C O

Ang Pasko ay Sumapit Jingle Bells

EP ED

= 2 eskuyla

Sabtan ro masunod nga mga pangutana:

D

1. Anong kanta ro may pinakasangkiri nga nagpili? 2. Anong mga kanta ro pareho nga ginbotohan it mga eskuyla ? 3. Pila ro kinaabu ko mga eskuyla nga nagboto sa Christmas Alphabet ku sa Pasko ay Sumapit? 4. Anong kanta ro andang ipaguwa sa andang programa? Ham-an? Kon kimo ham-an it Christmas Alphabet ro ginbotohan it kaabuan ko mga eskuyla?

212 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 7 Tun-an ro masunod nga pictograph. Sabtan ro mga pangutana sa isaeang ka papel. Numero it Unga nga Nakasayod it Kaeantahon

Ngaean it Unga

EP ED

Eambong Kong Gisi

C O

Nagbugtaw ako it Agaaga Hala Bira Akean (Aklan March) Among Akean (Aklan Hymn)

PY

Mamugon Ako

D

Legend = 2 ka unga 1. Ano nga kanta ro ginakanta it kaabuan nga mga unga? 2. Ano nga kanta ro may sangkiri nga mga unga ro nakakilaea o naka-antigo? 3. Pila ro kinaabu ko mga unga nga nagakanta it “Hala Bira Aklan“ (Aklan March) ku sa “Mamugon”? 4. Pilang ka mga unga ro makakanta it kaeantahon nga “Among Akean” (Aklan Hymn)? 5. Kon kino ham-an it kilaea it mga unga ro kaeantahon nga “Among Akean”?

213 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

POST ASSESSMENT

D

EP ED

C O

PY

I. Basaha ro masunod nga mga pamisaea. Libunogan ro letra it nagatao it kahueugan sa mga bisea nga may linya. 1. Sanday Beethoven ag Mozart hay nagtao it kabuhi sa mga dinaan nga musika. a. moderno b. tradisyunal ag pormal c. bag-o 2. Eambong Kong Gisi, Mamugon hay mga kaeantahon it banwa nga ginakanta gihapon bisan sa moderno nga tyempo. a. mga kaeantahon nga nagsugid it kultura,tradisyun ag pagpati it iseang ka komunidad b. mga kaeantahon nga ginakanta eang sa eskuylahan c. mga kaeantahon nga ginsueat para eang sa mga unga 3. Ro gobyerno hay nag-umpisa it isaeang ka plano para mapahaum ro mga pamatan-on nga owa nagaeskuyla para sa andang pangabuhian. a. magueang b. eapsag c. mga bata 4. Ro kampanya sa pagtanum it mga kahoy hay gin-umpisahan ko amon nga barangay.. a. ginpangunahan b. ginpilit c. ginbuligan 5. Ro mga programa sa eskuylahan hay mga paagi agud mapaum-wad ag mapakita it mga eskuyla ro andang mga talento. a. abang b. daean c. Kalsada II. A. Kumpletuha ro masunod nga paragrapo it husto nga porma it berbo (form of verb) sa sueod it parentisis. Isueat ro sabat sa imong papel. Ko nagtaliwan nga dag-un, si Mina ag ro anang nanay hay (1. duaw ) sa andang mga paryente sa 214 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Manila. Si Mina hay (2. lipay) sa maeawig nga byahe halin sa probinsya samtang nagasakay sa bus. (3. kita) na ro abung manami nga mga taean-awon sa daean. Pero eabi gid sa tanan, (4. ila) gid imaw sa maeagko nga tindahan sa Manila kun siin sanda hay (5. bakaea) it mga hampangan ag eambong.

PY

B. Sabtan ro masunod nga mga pangutana. Isueat ro letra it tama nga sabat sa imong papel. 1. Siin nagpanaw si Mina? A. Manila B. probinsya

C. maeagko nga tindahan

C O

2. Ano ro gin- obra ni Mina ag ku anang nanay sa Manila A. Nagduaw sanda sa anang lolo ag lola. B. Nagduaw sanda sa andang amigo ag amiga. C. Nagduaw sanda sa andang paryente.

EP ED

3. Ham-an it nalipay gid si Mina sa mahaba nga byahe? A. Nagbakaea imaw it mga hampangan ag mga eambong. B. Nakita na ro mga manami nga taean-awon. C. Nakita na ro anang igkampud.

D

4. Ano ro ginsakyan nanday Mina ag anang nanay pagpaadto sa Manila? a. Nagsakay sanda sa eroplano. b. Nagbyahe sanda paagi sa bus. c. Nagsakay sanda sa mabahoe nga barko. 5. Magsueat sa inyong papel it 1 o 2 nga pamisaea, reaksyon sa rayang isyu. Ro pag adto sa Manila hay bukon eon it praktikal sa rayang mga inadlaw. Owat eabot sa matrapik, abu pa nga mga kriminalidad ro nagakaeatabu kaparehas it holdap ag pagpang-agaw hay nag-eapnaag eon. 215 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

III. Tun-an ro masunod nga pictograph. Sabtan ro masunod nga mga pangutana.

PY

Petsa it pagtanom it Numero it mga boluntaryo kahoy Hunyo 3 ( Hwebes ) Hunyo 4 ( Byernes ) Hunyo 5 ( Sabado ) Hunyo 6 ( Domingo) Hunyo7 ( Lunes ) Legend: = 10 boluntaryo

D

EP ED

C O

1. Nahanungod sa ano ro pictograph? A. Mga nagboluntaryo sa pagtanum it kahoy. B. Mga tawong nagboluntaryo nga nagsirbe sa mga biktima it kalamidad. C. Numero it mga kahoy nga gintanum sa kada adlaw. 2. Anong adlaw nag-umpisa ro pagpananum it kahoy? A. Byernes B. Sabado C. Hwebes 3. Sa anong adlaw ro may pinakasangkiri nga ro mga boluntaryo? A. Lunes B. Sabado C. Domingo 4. Kun kimo, ham-an it Sabado nga adlaw ro may pinaka abu nga nagboluntaryo sa pagbulig? A. Ro mga tawong nagaboluntaryo sa pagbulig hay pwedeng owa it klase o opisina. B. Ro mga tawong nagboluntaryo sa pagbulig hay pwedeng magbaton it mabahoe nga bayad kon Sabado. C. Sabado ro nailaan nga adlaw it pag-obra it mga tawong nagboluntaryo sa pagbulig. 5. Pila ro gin-abu it mga boluntaryo sa Hwebes ku sa Lunes? A. 20 B. 10 C. 5

216 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 2 Atong Kultural nga Mga Saut

Tun-an ag Isugid!

Basaha ro dayalogo. Nanay, pwede mo baea ako mabuligan sa akon nga asaynment?

Nanay:

Pwede ko baea nga masayran ro ginapaobra kinyo.

Nina:

Ginapapangutana ko amon nga maestra ro hanungod sa mga saut sa Filipinas.

Mother:

Oh, maeumo eang dun. May aton nga Tinikling, Kuratsa ag Carinosa halin sa Visayas. May aton nga Singkil ag Asik halin sa Mindanao. Samtang sa Luzon, may aton nga Banga ag La Jota.

C O

EP ED

Nina:

PY

Nina:

Saeamat, Nay. May ikasugid eon ako kara hinaga. Abu gid nga saeamat.

Isipon it Mayad!

D

1. Ano ro asaynment ni Nina? 2. Sin-o ro nagbulig kana mag-obra ko anang asaynment? 3. Sin-o nagpaobra kay Nina agud masayran ro hanungod sa mga saut sa Filipinas? 4. San-o ginapasa ni Nina ro anang asaynment? 5. Kun kimo ham-an baea nga ginpa-obra sanda ku andang maestra it pagtu-on hanungod sa mga saut sa Filipinas? 217

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Basaha ro teksto sa sueod it kahon agud masabtan ro masunod nga mga pangutana.

PY

Pantomina ro dapat nga nasyonal nga saut it Filipinas. Ano ro imong huna-huna hanungod sa isyu?

D

EP ED

C O

Ano ro imong nabatyagan hanungod sa isyu?

Tandaan!

Ro pagtao it reaksyon hay ro sabat suno sa imong nabatyagan o nasayran parte sa isaeang ka isyu o sa nagkaeatabo. Ginabasi mo ra sa imong kaugalingon nga pagpati, ekperyensya ag baeatyagon. 218 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 1 Itao ro imong reaksyon hanungod sa rayang Isyu o nagkaeatabo .

Imong mga Nabatyagan

PY

Abu nga mga tawo ro nagtan-aw it Pasundayag it Kanta it mga Rehiyon sa Cultural Center of the Philippines. Kat naghalin eon ro mga tumaean-aw, nakita mo ro lugar nga puno it basura . Imong Eksperyensya

C O

Imong Pagpati

EP ED

Reaksyon/ Kaugalingon nga Opinyon/Hunahuna

Basahon ag Tun-an!

D

Ano ro imong mabatyagan kon ro mga Filipino hay magdaug sa mga internasyonal nga paindis-indis? Basaha ro balita. Pag-eubot, kamayad it kabubut-on sa mga saut it Filipinas Ro Bayanihan Philippine National Folk Dance Company hay nagdaog it Bueawan nga Premyo sa 14th World Folklore Festival sa Istanbul, Turkey, ku Hulyo 7, 2013. Sanda ro nagpanguna sa nagkaeain-eain nga grupo in manogsaut halin sa 14 ka mga nasyon. Ro Bayanihan nga imaw man ro nakabuoe it Bueawan nga Premyo sa kaparehas man nga 219 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

silibrasyon ko 2007 hay nagpakita it pinanublion it Filipinas kaibahan kara ro Call of the Lumad (Bagobo Tribal Dance Suite), mga saut nga daea it mga Espanol ag ro saut it Filipino, Tinikling bilang hingapusan nga parte. Ro Singkil, Pandanggo sa Ilaw, ag Maglalatik ro mga numero nga ginpaeakpakan it mabaskug.

PY

Ro Bayanihan hay nakabulig sa internasyonal nga pageubot sa patag it saut ag musika ag nagdaea it balor sa nasyon. Ginpakilaea it New York Times ro pagsaut Bayanihan bilang mapagsik ag maugan sa panan-awan.

EP ED

C O

Ro Bayanihan ro nahauna nga grupo it mga Filipino nga nagpaguwa sa Broadway ag sa Lincoln Center for the Performing Arts sa New York; ro nahauna nga gin imbitahan nga magpaguwa sa Russia, China, ag South America; nahauna nga Filipino dance company nga nakabaton it Ramon Magsaysay Award para sa International Understanding; ag nahauna nga grupo it manogsaut nga Pilipino nga nagpaguwa sa World Showcase Millennium Village sa Disneyworld, Florida. Adapted and Revised from an article (http://www.tempo.com.ph/2013/07/understanding-goodwill-through-philippinedances/ )

D

Isipon it Mayad!

1. Ano nga pagpadungog ro habaton it Bayanihan National Folk Dance Company? 2. Kan-o nanda habaton ro pagpadungog? 3. Siin nanda habaton ro pagpadungog? 4. Anong mga saut it Pilipino ro ginpakita it grupo it manogsaut? 5. Paano nagdaea ro grupo it manugsaut it kadungganan sa Filipinas?

220 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

6. Ano pa ro mga pagpadungog nga habaton it rayang grupo? 7. Ham-an it nagakabay gid kanda ro rayang pagpadungog? Ueubrahon 2

PY

Basaha ro mga pamisaea. Itao rayon ro imong opinyon hanungod kara. Isueat ro sabat sa papel.

C O

Isyu 1: Ro mga eskuylahan hay kinahang-ean nga magpakita it mga ueubrahon nga magapaumwad it dinaan nga mga saut ag kanta.

EP ED

Opinyon: Sa akon nga opinyon, _______ ________________________________________________. Isyu 2: Ro lokal nga gobyerno hay nagakadapat nga magumpisa it mga hueag nga magapakilaea sa dinaan nga mga tradisyon ag kultura. Ro mga kantah ag mga saut it banwa hay angay gid ipakita kada may mga programa .

D

Opinyon: Sa akon nga opinyon, ___________________________________________________.

221 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Ikumparar kon paano ro berbo gingamit sa mga masunod nga pamisaea:

1. Ro tanan nga miyembro it grupo hay nagasaut it manami. 2. Ro anang mga amigo ag amiga hay nagabyahe kaibahan nana. 3. Nagauli sanda sa baeay nga masadya pagkatapos ko andang paguwa.

C O

EP ED

1. Si Perla hay nagasaut it manami. 2. Nagabyahe imaw sa eaineain nga mga lugar. 3. Nagauli imaw nga may daeang abu nga mga litrato ag eokas para kamon.

B

PY

A

D

Ano nga porma it berbo (form verb) ro gingamit agud maipakita ro hueag nga natabo makaron? Ano nga porma it berbo (form of verb) ro nagasunod sa sambilog nga ginahambaean (singular subject)? Ano nga porma it berbo (form of verb) ro nagasunod sa abu nga ginahambaean (plural subject)?

222 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

Ro presente nga porma it berbo (present form of verb) ro ginagamit sa hueag nga natabo sa makaron. Raya nga berbo hay ginakabitan it mitlang nga naga sa unahan.

C O

Ueubrahon 3

PY

Ro presente nga porma it berbo hay parehas nga ginagamit sa sambilog ag abu nga ginahambaean (singular and plural subject).

D

EP ED

Kumpletuha ro istorya gamit ro berbo sa sueod it parentisis sa tama nga porma. Basahon ag ipakita. Irene: Si tatay hay (bueong) it may masakit. Imaw hay isaeang ka doktor. Ano ro ginaobra ni tatay mo Adrian? Adrian: (Turo) imaw sa mga estudyante. Imaw hay maestro sa Matimatika. Irene: Oh! Ngani permi imaw (bulig) kimo sa imong mga ueubrahon sa eskuylahan. Adrian: Huo. Ako ag ro akon nga manghud hay pirme nga (pangayo) it bulig sa among leksyon sa Matimatika. Irene: Si tatay hay (bulig) man kakon. Pero abu nga tawo ro (adto) sa amon agud mangayo it bulig, ngani taeagsa eang nana ra ginaobra. Adrian: Okay eang don. (Tao) mat imaw it serbisyo sa iba.

223 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 4

C O

Ueubrahon 5

PY

Isueat sa papel ro tama nga porma it berbo agud makumpleto ro pamisaea. 1. Ro mga babayi hay (nagsanay, nagasanay) it saut kada hapon. 2. Si Roda hay (nagsaut, nagasaut) it mayad. 3. Ro mga unga hay (nagpahaum, nagapahaum) it entablado para sa programa. 4. (Nagaturo, Nagturo) si Mrs. Dalida it pilang ka mga saut nga Filipino. 5. Si Willy hay (nag-intra, naga-intra) sa praktis adlawadlaw.

EP ED

Ro grap sa idaeum hay nagapakita it numero it mga tumaean-aw nga nagpamantaw it “Kultura Mo, Ipabugae Mo” nga programa.

D

Grade School High School Opisyales it Barangay Mga Ginikanan

Legend:

= 5 tumaean-aw

Sabtan ro masunod nga mga pangutana: 1. Ano nga grupo ro may pinakamabahoe nga numero it mga tumaean-aw? 2. Ano nga grupo ro sangkiri? 224 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

3. Ham-an it sangkiri eang ro kinaea-in it mga tumaeanaw sa tunga it grupo it mga grade school ku sa mga ginikanan (parents)? 4. Ham-an it manaba eang ro numero it tumaean-aw sa grupo it opisyales it barangay ku sa grupo it mga grade school? 5. Nahanungod sa ano ro pictogarph? POST ASSESSMENT

PY

Basaha ro masunod nga selekyon. Ubrahon rayon ro mga aktibidades nga ginasugo.

EP ED

C O

Ro saut nga Tiklos hay isaeang ka saut it mga mangunguma sa Leyte. Ro Tiklos hay bisaea sa Waray nga kapareho ko “pagbueuligan (bayanihan)”. Mas kilaea nga “pintakasi” sa Waray, rayang saut hay nagapakita nga ro mga tawo hay nagaobra para sa ibang tawo, gaobra it pinasahi nga mga ueobrahon kaparehas ko paghalin it isaeang ka payag sa ibang lugar, gakutkot it eapok para sa iseang ka bubon, nagakaingin nga uwa it bayad o suhoe. Ro nagapasaeamat nga tag-ana hay magatao it pagkaon ag mainom sa mga trabahador.

D

A. Basaha ro masunod nga mga pangutana. Isueat ro letra it tama nga sabat sa papel. 1. Siin ro saut nga Tiklos nag-umpisa? a. Laguna b. Leyte c. Waray 2. Ano ro kaueugan it Tiklos? a. barangayan b. pag-iliba c. pagbueoligan 3. Sin-o ro ginatuead o ginapakita sa saut nga Tiklos? a. Waray nga tag-ana it eugta b. Waray nga mga mangingisda c. Waray nga mga mangunguma. 225

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

PY

4. Ham-an nga nagatao it pagkaon ag mainom ro tag-ana it eugta? a. Agud magsilibrar kaibahan ko mga mangunguma b. Agud magpasaeamat sa mga mangunguma. c. Agud magpadayon ro mga mangunguma sa pag-obra 5. Anong pamatasan nga mga Filipino ro ginapakita sa saut nga Tiklos? a. matinahuron b. mabinuligon c. masinadyahon

C O

B. Magsueat it 1-2 ka pamisaea nga reaksyon nahanungod sa masunod: Ham-an it kinahangean nga paumwaron ag kilaeahon it mga eskuylahan ro mga saut it mga katigueangan kaparehas it Tiklos?

EP ED

Sa akon nga opinyon,

D

C. Pili-a ro tama nga porma it berbo agud makumpleto ro mga pamisae. Isuaet ro sabat sa imong papel. 1. Ro mga Filipino hay (nagbulig, nagabulig) sa oras it mga kabudlayan. 2. Ro maestro hay (nagturo, nagaturo) sa mga unga it mga daan nga saut. 3. Ro mga daan nga saut it hay (nagapa-umwad, nagpaum-wad) it atong kultura ag tradisyun. 4. Abu nga mga tawo ro (nagpahaega, nagapahaega) sa gobyerno sa padayon nga pagpatigayon it silibrasyon it daan nga saut. 5. Sanda hay (nagatuon, tuon) it iba pang mga daan nga saut it halin sa iba pang parte it nasyon. 226 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 3 Atong Lokal nga mga Sining ag Inubrahan

Tun-an ag Isugid!

PY

May nasayran ka baea nga arts and crafts sa inyo nga lugar? Basahon ag iarti ro istorya sa idaeum.

Marina:

Tay, paalin rayang mga bagay (craft) ngara ginobra? Ano ro andang gingamit? Eain-eain ro ginhalinan karon. Halimbawa, sinamay halin sa abaca. Ginagamit ra para sa eain-eain nga butang kaparehas it bueotangan it alahas, espesyal nga papel ag mga dekorasyon sa baeay. Maski pa, may mga bagay-bagay nga halin sa abaka kamana ko basket, pamahiran sa pwertahan (door mat) ag dekorasyon sa baeay. Isaeang beses nakaistorya ro among maestro nahanungod sa capiz lanterns. Raya hay gin-obra gamit ro sigay ag kaabuan kara hay halin sa Boracay. Tama ka, Marina. Pero may aton nga baliw ag buli nga mga kaeo ag banig hay halin sa Nabas, Aklan. Kaabuan nga mga shell crafts hay halin mat-a sa Cebu. Hay ano man ro tadyaw, Tay? Kaabuan nga tadyaw hay halin sa Lezo ag Ibajay. May una man nga halin sa Vigan, Ilocos Sur.

EP ED

Father:

C O

Isaeng ka Sabado, si Marina hay nagabulig sa anang tatay sa baealigyaan it mga bagay nga gin-obra gamit ro alima (handicraft).

D

Marina:

Father:

Marina: Father:

227 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Marina: Father:

Ro Pilipinas hay bugana sa mga lugar it arts and crafts, di baea tay? Tama ag dapat eang nga ipabugae naton ro nahanungod kara tungod raya ro nagasugid ko atong lokal nga tradisyun ag kultura.

PY

Isipon it Mayad!

EP ED

C O

1. Ano ro ginaobra ni Marina? 2. Nahanungod sa ano ro ginaistoryahan ni Marina ag ko anang tatay? 3. Ano nga mga Philippine crafts ro ginabaligya sa handicraft store? 4. Halin sa anong materyalis ro sinamay? 5. Anong mga butang ro pwedeng maobra halin sa abaca? 6. Siin naghalin ro Capiz lantern? 7. Siin naghalin ro buli ag baliw nga mga kaeo ag banig? 8. Anong mga baligya ro naghalin sa Cebu? naghalin sa Ilocos Sur? 9. Ham-an it kinahang-ean nga ipabugae naton ro mga arts and crafts nga gin-obra iya sa Filipinas?

D

Ueubrahon 1

Mag-obra it sambilog nga pamisaea nga nagasugid sa imong opinyon nahanungod sa idaeum nga isyu: May bag-ong sueondanan nga ginpasa ro inyong banwa. Rayang suendanan hay pagpaea-in it mga basura ko kada pamaeay. Mga basura nga maeunoton eamang ro pagakolektahon it mga basurero. Opinyon: Nagapati ako nga, __________________________ 228 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an! Sayod mo baea kon paano gina-obra ro kueon (pots)? Basaha ro pagpakighambae (interview). Paano Gina-obra ro mga Kueon (Pots) Grace Urlanda Rabelas & Franlie O. Ramos - Corporal

Interviewer:

EP ED

Pottery Artist:

Kan-o ka nag-umpisa mag-obra it kueon? Ginaobra ko ra sa sueod it 20 anyos eon. Pwede mo baea maipakita ag maisugid kon paano mo obrahon ro manami nga kueon ngara? Pwede! Ro unang paga-obrahon hay ro pagmasa it eapok gamit ro alima. Ham-an it kinahang-ean naton ra nga obrahon? Agud mabuoe ro mga buea sa eapok . Ano ro masunod nga obrahon pagkatapos kara? Ibutang naton ro eapok sa tunga it kariton ag umpisahan nga patiyugon. Kinahangean nga mabasa ro eapok. Kon mabatyagan nga mapilit ro eapok dugangan naton ra it tubi. Paano naton maporma ro kueon? Maobra kita it buho sa tunga it eapok gamit ro atong mga tudlo ag mahinay nga pormahon ag pinuhon naton ra sa kurti nga kueon. Pabay-an naton ra nga magmaea hasta nga magtig-a.

C O

Interviewer: Pottery Artist:

PY

Isaeang ka manunueat ro nagpangutana sa isaeang ka lokal nga manog-obra it kueon para sa anang dominggohan nga programa sa radyo “Ro Atong Banwa.”

Interviewer:

Pottery Artist: Interviewer:

D

Pottery Artist:

Interviewer: Pottery Artist:

229 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pottery Artist:

Interviewer:

EP ED

Interviewer:

C O

Pottery Artist:

Pwede baea naton mabutangan it desinyo ro kueon? Huo. Kon mamaea eon ro kueon kinahang-ean pa naton da nga eahaon sa pugon sa init nga 1700F. Pagkatapos pwede eon naton nga pagilakon ag pintahan it iba-iba nga disenyo. Pero nagadesinyo ako it kueon kada Hwebes. Wow! Maeumo man lang gali mag-obra it kueon? Bukon it maeumo ugaling kon permi mo eon gina-obra ra mas nangin mas maeumo. Abu gid nga saeamat sa pagsugid mo kakon ag sa aton nga mga manog paeamati ko imong abilidad.

PY

Interviewer:

Isipon it Mayad!

a. b. c.

D

d. e.

Sin-o ro ginpangutana ko manogbalita o peryodista? Ano anang gina-obra? Mauno eon kabuhay nga imaw hay naga-obra it kueon? Ano nga klase it kueon ro anang gina-obra? Ano nga mga materyalis ro ginagamit sa pag-obra it manami nga kueon? Mabudlay baea mag-obra it kueon? Ham-an? Paano imaw mag-obra it manami nga kueon? Sa ano pwedeng idapat o gamiton ro kueon? Ro mga kueon baea hay kaibahan sa local arts and crafts? Ham-an?

f. g. h. i.

230 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 2 Isugid ro imong opinyon nahanungod sa masunod nga isyu: Ro pag-obra it kueon hay kinahang-ean nga matunan it kaabuan nga mga Filipino bilang pinakamataas nga klase it handicraft sa Pilipinas .

Ueubrahon 3

C O

PY

Reaksyon: Sa akon nga pagpanumdum hay…………… Nagapati ako nga ………………. Sa akon nga opinyon ……………….

EP ED

Magsueat it 1-2 paragrapo nga imong opinyon nahanungod sa masunod nga isyu: Ro mga unga hay kinahang-ean nga tun-an sa eskuylahan it pag-obra ag mag-antigo it bisan sambilog nga craft nga pwede nga mangin paeangitan-an nanda sa paeaabuton.

D

Natandaan mo baea ra? Reaksyon: Nagapati ako nga ___________________________________________________

231 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

C O

PY

Basaha ro masunod nga mga pamisaea halin sa istorya nga Paano Gina-obra ro mga Kueon (Pots). 1. Ro manunueat hay nagapangutana sa manog-obra it kueon makaron. 2. Ro manog-obra hay nagadesinyo it anang mga kueon kada Hwebes. 3. Ro manog-obra hay nag-umpisa mag-obra it mga kueon 20 anyos eon nga nagtaliwan. 4. Ro manunueat hay nagpasaeamat sa manog-obra it kueon kahapon.

EP ED

Ano tawgon ro mga bisaea nga may linya? Ano nga porma it berbo ro gingamit sa pamisaea 1 ag 2? Ano nga porma it berbo ro gingamit sa pamisaea 3 ag 4? Ano nga sinyal it oras ro gingamit sa pamisaea? Makabulig baea ra sa pagkilaea it tyempo o oras it berbo (tense of verb) nga pagagamiton?

D

Ro sinyal it oras hay mga bisaea o grupo it mga bisaea sa pamisaea nga nagabulig sa pagkilaea ko oras it berbo (tense of verb): para sa makaron nga porma para sa nagtaliwan nga porma it berbo (past it berbo (present form of verb) form of verb) makaron sa makaron nga tyempo permi makaron nga adlaw kada Hwebes,agbp.

kahapon nagtaliwan nga dag-on nagtaliwan nga Lunes,etc.

232 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 4 Pun-an ro blanko it tama nga porma it berbo. Isueat ro tama nga sabat sa papel.

C O

Ueubrahon 5

PY

1. Ro mga maestro ag maestra hay ______it mga papel kahapon. (tsek) 2. Si Nanay hay _____kaibahan ko anang manghud makaron. (hampang) 3. Ro mga unga hay _____ko andang ngipon daywang beses kada adlaw. (sipilyo) 4. Si Bernabela hay _____it anang regalo ko nagtaliwan nga gabii. (bukas) 5. Si Jazz hay ________it anang bisekleta makaron. (ayos) Mag-obra it mga pamisaea sa kada ginahambaean (subject), sinyal it oras ag berbo sa inyong papel. Berbo ayos eaha limpyo katueog silhig

D

4. 5.

EP ED

1. 2. 3.

Ginahambaean Sinyal it Oras Ro mga panday Ku 2011 Ro among mga nanay kada agahon Ro mga ginikanan nagtaliwan nga 2 domiggo Ro eapsag makaron Si Marta sa makaron nga tyempo

Ueubrahon 6 Kumpletuha ro pamisaea nga may sinyal it oras ag hueag o aksyon. 1. ___________, si nanay hay ________ it among pamahaw. (eaha – kada agahon) 2. Si Jeiah hay _______ nahanungod sa anang bakasyon ko ________. (nagtaliwan nga Byernes – sugid) 233 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

3. Ro mga unga hay _______it mabaskug _________. (sa rayang tyempo – hibayag) 4. ___________, ro mga maestro ku ________sa programa. (saut – nagtaliwan nga buean) 5. Si tatay hay ______ it baeay ________. (kada hapon – pinta) Tun-an rayang bag-ong mga bisaea

naghigot

ginpaeos nagutom

C O

mag-umpisa

PY

Pamati-an it mayad ro maestro ag maestro sa mga sinyales nga anang ginatao para sa kaueugan it rayang mga bisaea.

Tun-an naton rayang mga bisaea. Bag-ong Bisaea mag- mag-umpisa nag- naghigot ginginpaeos nanagutom Prefix

EP ED

Main Word (Root Word) umpisa higot paeos gutom

Kaueugan it Bag-ong Bisaea magpanguna nagbugkos ginbuoe owa it kinaon

D

Ro prefix baea hay nagpabag-o it kaueugan it bisaea? Nakabulig baea ra agud maeubtan ro kaueugan it bag-o nga bisaea?

Tandaan!

Ro prefix hay mitlang nga gindugang sa unahan it bisaea nga nagpabaylo it anang kaueugan. 234 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 7 Ibaha ro prefix ag ro root word agud makaporma it bag-ong bisaea. Isueat ro kaueugan it bag-ong bisaea.

PY

1. 2. 3. 4. 5.

nanagnamagumma-

Halimbawa: gutom pinta hueog hugas uean daea

Kaueugan

C O

Prefix

Bag-ong Bisaea

Root Word

Gamita rayang mga bisaea sa pamisaea. Ueubrahon 8

EP ED

Sa papel, kopyaha ro mga bisaea nga may linya sa masunod nga mga pamisaea ag itao ro kaueugan ko kada isaea.

D

1. Nagpinta si Melissa it lamesa kahapon. 2. Indi makita ni lola ro anang antipara. Nahueog raya sa saeakyan ko nagtaliwan nga Domingo. 3. Maghugas anay it mga alima antes magkaon. 4. Umuean kahapon it mabaskug. Ngani, owa imaw nag-adto. 5. Madueom ro kaeangitan. Ngani, madaea si Rose it payong.

POST ASSESSMENT Basaha ro masunod nga baeasahon ag obrahon ro aktibidad nga gintao sa idaeum. 235 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ro Pinakamayad nga Manogdisenyo ni Gretel Laura M. Cadiong

EP ED

C O

PY

Si Kenneth Cobonpue hay isaeang ka mayad nga Filipino industrial engineer nga sa anang mga manami nga gin-obra nakilaea ro Filipinas sa abu nga parte it kalibutan. Ro anang talento hay nagpakilaea it uman sa Filipino craftsmanship sa bilog nga kalibutan ag nagtao kana it mga kadungganan sa Singapore ag Hongkong. Abung mga manggaranon nga nasyon ro nagtinguha nga ingganyuhon imaw nga mag-obra para kanda sa mas mataas nga sweldo pero nagpabilin imaw sa Pilipinas. Ro anang panindugan nga magpabilin sa pagtrabaho sa Pilipinas hay nagapabag-o sa pagpati nga gusto it mga Pilipino nga mag-obra sa guwa it nasyon para sa mas mabahoe nga sweldo. Sayod ni Kenneth nga may una pa nga mga local craftsmen nga owa hakilaea. Ngani nagbulig imaw sa pagtukod it organisasyon nga makapabantog sa craftsmanship it Pilipinas.

D

Sabtan ro masunod nga mga pangutana. Isueat ro letra it tama nga sabat sa papel. 1. Sin-o ro ginasugid sa istorya? a. Kenneth Coponbue b. Kenneth Cobonpue c. Kevin Cobonpue 2. Ano ro anang gin-obra nga nagtao kana it mga kadungganan? a. Nag-obra imaw it na nga ro Philippine crafts nakilaea sa bilog nga kalibutan. b. Ginpili na nga magpabilin ag mag-obra sa Filipinas bisan abu nga taga ibang nasyon ro nagaingganyo kana. c. Sabat nga a ag b.

236 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

C O

PY

3. Ro mga bisaea nga may linya sa pamisaea nga “ Ro anang talento ro nagpakilaea it uman sa Filipino craftsmanship sa bilog nga kalibutan”. a. pagbalik it uman b. owa nakilaea c. naghambae it uman 4. Ano nga bisaea sa istorya ro nagakaueugan it owa naghueag; owa naingganyo? a. owa nakilaea b. saea nga pageubot c. nagpabilin 5. Ano nga bisaea sa istorya ro nagakaueugan it pagkilaea? a. uman b. kabantugan c. pagbalik B. Tun-an ro pictograph. Isueat ro letra it tama nga sabat sa imong papel. Numero ko anang habaligya

EP ED

Nasyon kon siin ginbaligya ni Kenneth ro anang mga craft Hong Kong Singapore America Philippines = 10 crafts

D

6. Ano nga nasyon ro may sangkiri nga habaligyaan si Kenneth? a. Hong Kong b. Singapore c. America 7. Anong mga nasyon ro may magkaparehas nga numero it anang habaligyaan? a. America ag Philippines b. Hong Kong ag America c. Singapore ag Hong Kong

237 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

8. Nahanungod sa ano ro pictograph? a. Mga habaligyaan ni Kenneth Coponbue b. Mga kadungganan ni Kenneth Coponbue c. Mga manugdayaw ni Kenneth Coponbue Magsueat it 1-2 ka pamisaea reaksyon nahanungod sa baeasahon nga Ro Pinakamayad nga Manogdisenyo.

Basahon ag Tun-an!

PY

Leksyon 4 Atong Paborito nga Mga Pagkaon – Local Cuisine

C O

May una baeang mga paboritong pagkaon sa inyo kon may espesyal nga mga okasyon? Ano rayang mga pagkaon? Basaha ro masunod nga istorya.

EP ED

Ro Kaadlawan ni Nanay Lily ni Franlie O. Ramos – Corporal

D

Ginapaabot it maabu nga tawo sa among banwa ro kaadlawan ni Nanay Lily. Imaw ro pinaka mayad nga manog-eaha sa amon nga lugar. Permi imaw nagapahaum it mga eain ag mga pampaganang pagkaon. Ro unang samit mo paeang hay nagaingganyo kimo nga magpadayon it kaon. Kada dag-on nagaimbitar imaw it anang mga amigo ag amiga sa anang baeay agud magsilibrar kaibahan nana. Sa anang ika-55 nga kaadlawan, nagserbe imaw it mga pagkaon nga gin-eaha sa katumbae ag payok kaparehas ko inubarang manok, tinumkan, adobong baboy ag apretada . Nagpahaum man imaw it mga espesyal nga mga pagkaon para sa mga unga kaparehas ko pansit, puto, dinuguan ag piniritong manok. 238 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Nagserbe imaw it pandulse kaparehasa it buko pandan, yema, ag gulaman. Ro kada isaea hay nalipay ko kaadlawan ni Nanay Lily.

Isipon it Mayad!

C O

PY

a. Anoro mga espesyal nga pagkaon ro ginpahaum ni Nanay Lily sa anang ika-55 nga kaadlawan? b. Ham-an it ginapaabot it abu nga tawo ro kaadlawan ni Nanay Lily?

EP ED

Tun-an ag Isugid!

D

Basaha ro masunod nga mga pamisaea: a. Permi imaw nagapahaum it mga eain ag pampaganang pagkaon. b. Kada dag-on nagaimbitar imaw it anang mga amigo ag amiga sa anang baeay agud magsilibrar kaibahan nana. c. Sa anang ika-55 nga kaadlawan nagserbe imaw it mga pagkaon nga gin-eaha sa katumbae ag payok. d. Ro kada isaea hay nalipay ko kaadlawan Nanay Lily. Ano ro mga berbo sa mga pamisaea? Ano nga porma it berbo ro gingamit sa kada pamisaea? Ano nga mga sinyal it oras ro gingamit sa pagsugid it presente ag nagtaliwan nga mga berbo?

239 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 1 Pili-a ro tama nga berbo agud makumpleto ro pamisaea.

EP ED

Uebrahon 2

C O

PY

1. Ro mga babayi hay (nag-eaha, mag-eaha, naga-eaha) it andang pamahaw kada agahon. 2. Si Sherlyn hay (magsilibrar, nagasilibrar, nagsilibrar) ku kaadlawan ko nagtaliwan nga Disyembre. 3. Si Angelo hay (pahayag, nagapahayag, nagpahayag) makaron it anang prohekto kay Mrs. Castuciano. 4. (Nagapangamuyo, Pangamuyo, Nagpangamuyo) kami adlaw-adlaw. 5. (Nagahugas, Hugas, Naghugas) permi si Berny it anang mga alima.

Mag-obra it pamisaea sa kada ginahambaean (subject), sinyal it oras ag berbo. Isueat ro imong sabat sa papel.

D

Ginahambaean Ro mga eaeaki Ro pamilya Ro mga babayi Kami Imaw

Sinyal it oras

Berbo permi hampang ko Domingo panaw 2 adlaw nga nagtaliwan saut kada gabii tan-aw makaron nga adlaw turo

240 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ubrahon Naton Raya!

EP ED

C O

Nanay Lily

PY

Magsueat it mga bisaea sa kada bilog nga nagasugid sa kinaiya o pang-ugali ni Nanay Lily.

D

Ano ro nagbulig kimo agud matugma ro kinaiya ni Nanay Lily? Siin mo ginbase ro imong natugma? Ano nga impurmasyon sa istorya ro nagtao it paeatandaan? Ro istorya hay indi makasugid it bug-os nga kinaiya it tawo sa istorya. Pero makaobra kita it pagtugma suno sa mga paeatandaan o sitwasyon nga gintao sa istorya. Pwede naton matugma ro pamatasan it tawo sa istorya. Ro pagtugma hay ro mangin-aeamon nga pagtugma suno sa gintao nga impurmasyon o kon amat hay suno sa eskperyensya.

241 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan! Ro pag-obra it pagtugma hay ro pagtao it manami nga pagtugma suno sa paeatandaan nga makita sa teksto. Ginabase man naton ra sa atong mga eksperyensya. Ueubrahon 3

C O

PY

Basaha ro masunod nga paragrapo. Sa drowing sa idaeum, isueat ro imong matugma ag ro mga paeatandaan nga nakabulig sa pag-obra ko imong tugma.

EP ED

Ginbaearing ni Tina ro anang bag sa pungkuan, gintalikdan ro anang mga ginikanan, gin-eampos ro pwertahan it anang kwarto ag nag-eusga sa katre. Alin ro nabatyagan ni Tina? 1. 2.

Alin ro nabatyagan ni Tina? Ano ro mga ebidensya sa teksto ro naga pamatuod sa imong sabat?

D

Paeatandaan 1

Paeatandaan 2 Natugma/Pagpati

Paeatandaan 3

Paeatandaan 4

242 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 4

PY

Basaha ro teksto. Kupyahon ro table sa idaeum ag isueat ro imong matugma ag ro mga paeatandaan nga nakabulig kimo. Sanday Jacob ag Tristan hay nagasunod sa andang nanay kada Sabado it agahon. Naila gid sanda ag nagakasadya sa hugom it preska nga pagkaon. Abu nga mga baligya sa rayang lugar. Maeamig ra ag maeapad. Abu nga tawo ro may bitbit nga basket o shopping carts para sa andang ginpamakaea. Pagkatapos nga magbakaea si nanay it mga kinahang-eanon sa baeay, nagapila imaw ag nagabayad sa kahera .

Pun-an ro tsart:

Ano nga mga ebidensya sa teksto ro nagapamatuod sa imong sabat?

EP ED

Ano ro imong natugma?

C O

Siin nag-adto sanday Jacob, Tristan ag andang nanay kon Sabado?

Ueubrahon 5

D

Basaha ro teksto. Isueat sa papel ro letra it tama sa sabat. Ginapatumba ni Ramon ro anang bisekleta bisan siin kada magpundo imaw. Pilang beses na man da nga gin-aywanan sa garahe. Abu eon nga beses imaw ginhambaean ko anang tatay kon ano ro pwedeng matabo kon ginaobrahon nana raya. Isaeang agahon kat nagapanaw eon si tatay na paadto sa trabaho, nakabati si Joshua it nagwas-ag nga tunog sa guwa. Base sa imong pagbasa it teksto, pwede mo matugma nga: a. Nagsakay sa bisekleta ro anang manghud. b. Haligsa ro anang bisekleta. c. Gintakaw ro anang bisekleta sa garahe. 243 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ano ro mga ebidensya nga nagapamatuod sa imong sabat.

Ueubrahon 6

C O

PY

Natugma/Pagpati

D

EP ED

Usuya ro kahueugan ko mga bisaea nga may linya sa pamisaea. Isueat ro letra it tama nga sabat sa papel. 1. Si Carmela hay nagahimos ko anang aparador kada buean. a. nagakaayad c. nagahueag b. nagawakay d. owa it naobra 2. Nagasaysay si lola it istorya makaron. a. nagasugid c. owa gasugid b. nagsugid d. nagakanta 3. Nagpinuril si Joshua sa grupo kahapon. a. nagsugid it tama c. nagsugid it saea b. nagsugo d. nagsaysay 4. Nagangutngot ro ngipon ni Juan kada agahon. a. nagasakit c. nagakasubo b. nagauy d. nagakakibot 5. Si Ana hay nagbaton it pagpadungog ko nagtaliwan nga kapistahan. a. owa nagbatun c. nagdawat b. nagpanaug d. nagdaeagan 244 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Tan-awa ro litrato.

C O

PY

Kan-on Tanan ro Imong Masarangan

D

EP ED

1. Ano ro imong nakita sa litrato? 2. Ano ro ginasugid it marka o titulo (label) sa litrato? 3. Ano baea ro kahueugan ku rayang litrato? 4. Ham-an it hapainu-inohan mo nga raya hay paeatandaan it iseang ka kaean-an?

Tandaan!

Ro marka o titulo (label) sa isaeang ka litrato hay nagasugid it mahaega nga impurmasyon ngani nagakaangay nga tan-awon ro kada detalye agud mabueo ro tama nga impurmasyon.

245 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 7

EP ED

C O

PY

Tun-an ro litrato sa idaeum. Sabtan rayon ro masunod nga mga pangutana.

1. 2. 3. 4.

Ano ro imong nakita sa litrato? Ano ro marka o titulo (label) sa litrato? Ano ro kaueugan it rayang litrato? Ano ro imong mga ginbasihan para sa gintao mo nga haueogan?

D

POST ASSESSMENT:

A. Basaha ro teksto. Sabtan ro masunod nga mga pangutana. 1. Si Jazzle hay mas mayad nga manughampang it table tennis ku sa anang igmanghud nga eaeaki nga si Joshua. Matugma naton nga___________ a. Si Jazzle hay owa naila maghampang it table tennis. b. Si Joshua hay makabueo it manami nga puntos. c. Si Jazzle hay makabueo it manami nga puntos. d. Si Joshua hay naila maghampang it table tennis. 246 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

2. Si Francis hay mas mayad nga eskuyla ku sa anang manghud nga si Jazzle. Matugma naton nga __________. a. Si Francis hay owa nagatuon it mayad. b. Makabueo it manami nga grado si Jazzle. c. Makabueo it manami nga grado si Francis d. Si Jazzle hay nagatuon gid it mayad.

PY

3. Ro bag-ong eskuyla nga bayi hay owa nagaistorya bisan kanyo sa eskuylahan sa bilog nga adlaw. Kon tawgon imaw ko anang maestro nadungok dayon imaw. Matugma naton nga ro bayi hay _______ a. nahuya c. naakig b. masadya d. nalipay

B.

EP ED

C O

4. Ginhambaean si Jake ko anang nanay nga magdaea it payong kon mag-adto sa eskuylahan. Ugaling owa ginapainu-ino ni Jake nga kinahang-ean ra. Ano ro imong matugma nahanungod sa panahon? a. naga-uean. c. nagayelo b. maga-uean. d. nagasilak. Isueat ro tama nga berbo, sinyal it oras agud makumpleto ro pamisaea. Pili-a ro sabat halin sa mga bisaea sa sueod it kahon.

D

makaron gin-eabhan 3 dag-on ro nagtaliwan nagalimpyo

kada Byernes nagasaut

5. _______________, si nanay hay ___________it among kusina. 6. Ro ay lola nga moskitero hay ____________ ____________. 7. ___________ imaw sa entablado ____________.

247 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

C. Kumpletuha ro paealigban (puzzle) gamit ro mga paeatandaan sa idaeum. Sa Idaeum: 1 – ginabatyag mo makaron kon may nina 2 – lasa it dulse 3 – naga-obra it buho sa eugta makaron

Sa Tabok: 1 – manami nga hugom 2 – nag-adto sa eain nga lugar makaron 3 – bulok nga hugom

PY

2

3 1 1

3

EP ED

_

C O

2

Leksyon 5 Mga Selebrasyon sa Atong Komunidad (Pyesta)

D

Paano mangin baganihan (hero)? Basaha ro istorya sa idaeum. Baganihan sa Oras it Kalisdanan ni Claire B. Barcelona

“Gin-euwas na ro iba pero indi na maeuwas ro anang kaugalingon”, raya ro ginhambae it mga tawo sa anang pagkamatay. Ro anang mga amigo hay owa eon nahangawa sa natabo kana. Nagahigot it eubid sa anang hawak, tig sambilog na nga ginbira ro anang mga igmanghud ag ginikanan sa mataas nga lugar ag gin-euwas ro anang pamilya. 248 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

EP ED

C O

PY

Pagkasayod na nga ro anang kaeapit baeay hay nagapamiligro sa ibabaw it bubungan, gin-eowas na ra. Sa anang pagkakita nga ro babayi ag ro anang eapsag sa styro foam hay gina-anud it mabaskug nga sueog it tubi, maisog nga nag-eangoy imaw paadto kanda, gintikeod sa euwas nga pang-pang pero nag-alipueos ro nga nag-anod kana paeayo. Pagtaliwan it sang adlaw matapos ro mapangwasak nga bagyong Ondoy nga nagpabaha sa Metro Manila, hakit-an ro patay nana nga eawas. “May pagkabaeaka ag kaisug it buot nga magtabang sa gakinahang-ean,” aeam-aeam ko anang ginikanan sa andang kaugalingon. Ro atong palibot hay puno it pagpanghangkat. Sin-o ro magada-ug? Ro mga maisog eamang… kaparehas ni Muelmar Magallanes, unga nanday Samuel ag Maria – maisog ag baganihan sa oras it kalisdanan.

Isipon it Mayad!

Ano hitabu sa istorya? Ano baea ro mga kabangdanan it pagbaha? Sanday sin-o ro mga gin-euwas ni Muelmar Magallanes? Ham-an nga ginhambae imaw nga baganihan?

D

1. 2. 3. 4.

249 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

PY

Tun-an rayang litrato.

EP ED

Ueubrahon 1

C O

a. Ano ro ginasugid it litrato? b. Siin mo permi makita rayang litrato? c. Ano ro imong kinahang-ean nga obrahon kon makita rayang litrato? d. Isaea baea rayang paagi sa pag-euwas it atong palibot? Ham-an?

D

Itao ro kahueugan ko rayang mga litrato.

250 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basaha ro mga pamisaea sa idaeum. Tan-awon kon paano gingamit ro mga berbo (verbs).

PY

a. Magapasakop kami sa clean-up drive it among barangay sa Sabado. b. Gabakaea kami it pilang ka mga silhig ag dust pan hin-aga . c. Sa masunod nga domingo, kami hay may malimpyo eon nga barangay.

EP ED

C O

Ano nga porma it berbo ro ginpaathag sa pamisaea? Ano nga mga bisaea ro nagasugid nga ro hueag hay pagaobrahon paeang? Paano ginpaat-hag ro berbo nga paga-obrahon paeang (future tense of verbs)? Anong mga bisaea sa pamisaea ro nagapaathag it porma it berbo nga pagaobrahon o paeaabuton paeang?

Tandaan!

D

Ro mga berbo hay pwedeng maipaat-hag agud maisugid ro hueag nga paea-abuton paeang. Ro pagdugang it bisaea nga ma, ga, ag maga sa berbo hay nagasugid it porma nga paea-abuton paeang. Ro mga bisaea kaparehas it masunod nga adlaw / dag-on / buean, hin-aga hay mga sinyal it oras para sa porma it berbo nga paea-abuton paeang.

251 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 2

C O

PY

Gamiton ro tama nga porma it berbo sa sueod it parentisis. Isueat ro imong sabat sa linya. 1. (tueog) ________ ako it temprano hinduna it gabii. 2. Si Maria hay _____ (obra) it anang asaynment bago matueog. 3. (bugtaw)_______it alas singko si Greg hin-aga. 4. Si Rina hay _____ (panaw) sa Manila sa masunod nga dominggo. 5. (eaba) _____ si Yasmin it anang mga eambong sa Sabado. Basaha ro masunod nga matag-ud nga paragrapo. Tan-awon ro mga bisaea nga may linya.

EP ED

Nawasak ro baeay it pamilya ni Tay Lando matapos gin-agyan it mabaskug nga bagyo. Pero nagapadayon ro anang pagpati nga makabangon sanda. Sayod na nga may mga tawo nga magabulig kana agud mapatindog it uman ro andang baeay. Nagapasaeamat imaw nga na-euwas ro anang pamilya sa nagtaliwan nga bagyo.

D

Tun-an ro mga bisaea sa bulig it dayang tsart. Main Word (Root Word) kiwa tatap hawan samit

Suffix -on -an

Bag-ong Bisaea kiwaon tatapon hawanan samitan

Kaueugan it Bag-ong Bisaea utdon haeungan limpyuhan testingan

252 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

Ro suffix hay mitlang nga ginadugang sa punta it root word. Ro suffix hay nagatao it bag-ong kaueugan sa root word.

PY

Ueubrahon 3

EP ED

C O

Pili-a ro tama nga bisaea nga magakumpleto sa pamisaea sa idaeum isueat sa papel ro sabat. 1. Indi mabatian ni nanay na ro anang limog. Ngani, kinahang-ean nga (baskugon, hinayon) na ra. 2. Agud maeubtan mo it mayad ro istorya sa libro, kinahang-ean mo ra nga (basahon, sadyahon). 3. Malikawan naton ro mga makata-eapon nga masakit kon ro atong palibot hay aton nga (samitan, hawanan). 4. Mapait ro kape nga gintimpla ni Monica. Ano ro dapat obrahon ni Monica? (Dugangan, Buhinan) na it asukar. 5. Maeapit lang ro atong kapyestahan iya sa barangay (sadyahon, gulpihon) ta ra.

D

Ueubrahon 4

Pili-a ro tama nga berbo agud makumpleto ro pamisaea. Isueat ro sabat sa papel. 1. Ro mga babayi hay (naga-adto, ma-adto, nag-adto) sa gym hin-aga. 2. Si Mutya hay (magasilibrar, nagasilibrar, nagsilibrar) it kaadlawan sa masunod nga dag-on. 3. Si Freddie Aguilar hay (nagpaathag, magapaathag, nagpaathag) ko anang panindugan ku Domingo. 253 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

4. (Nagbakae, Nagabakae, Mabakae) si Nanay it saeakyan sa masunod nga buean. 5. Si Berny hay (nagasaut, nagsaut, masaut) sa masunod nga Disyembre sa Augusto B. Legaspi Sports and Cultural Center. Ueubrahon 5

Ueubrahon 6

C O

PY

Magpili it it bisan tatlong ka mga bisaea halin sa listahan. Magsueat it pamisaea ag basahon ra sa bilog nga klase. hawanan samitan dugangan buligan huyapan gastuson kiwaon bugkoson baskugon tatapon

EP ED

Itao ro bisaea nga gintaw-an it kahueugan sa idaeum. Pili-a ro mga bisea sa sueod it kahon. Gamiton rayon ra sa pamisea. hawanan samitan

buhinan huyapan

kiwaon dugangan

D

a. utdon gamit ro siyaw ______________________________ Pamisaea : ________________________________________ b. gina-obra agud mag-abu __________________________ Pamisaea: _________________________________________ c. gina-obra agud magsangkiri _______________________ Pamisaea: _________________________________________ d. gina-obra agud masayran ro lasa___________________ Pamisae: __________________________________________ e. gina-obra agud mangin malimpyo ro palibot ___________________________________________________ Pamisaea: _________________________________________

254 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

EP ED

C O

PY

POST ASSESSMENT I. Basaha ro kada baeasahon. Mag-obra it pagtugma nahanungod sa tawo nga ginasugid. Isueat sa papel ro imong sabat. 1. Gina-arado ko ro eapok samtang owa pa ro adlaw. Mangan-angan itanom ko binhi nga paeay. Mahuyap ako it mga binuean bago sanda maani. Sin-o ako? Tugma: _____________________________ 2. Nagasueat ako, nagabasa ako, nagakanta ako, ag nagasaut ako kaibahan ro mga unga. Nasadyahan ako nga sanda hay nagatuon. Magaserbe ako hasta may mga unga nga nagakinahang-ean ko akon nga bulig. Sino ako? Tugma: _____________________________ 3. Maobra ako it mga manami nga eangbong sa mga babayi. Ako hay ma-obra man it manami nga saewae para sa mga eaeaki. Maobra pa gid ako it mga kurtina agud mangin manami ro inyong baeay . Sin-o ako? Tugma: ___________________________ II. Magsueat it pamisaea gamit ro masunod nga mga berbo sa paea-abuton nga porma. Gamiton ro sinyal it oras nga gintao. 4. bakae – sa Sabado 5. tan-aw – hinduna it gabii

D

III. Basaha ro masunod nga pamisaea. Sabtan ro mga pangutana. Isueat ro letra it tama nga sabat sa imong papel. 6. Alin sa pamisae ro may bisaea nga may kahueugan nga owa it pagkabaeaka? a. Si Tina hay haras-haras nga babayi nga permi eang nagakalipat nga isara ro gripo. b. Nakibot si Shara kat makita na ro anang amiga, si Karen, puno it euha ag masubo . c. Ro amu hay bukon it permi nga euwas . 255 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

C O

PY

7. Pila sa mga tawo hay nagasilibrar it pyesta tungod sa bugana nga ani. Alin ro kahueugan it bisaea nga bugana? a. abu b. kueang c. kasarangan 8. Si Ada hay nagasadya nga kaibahan ro mga masinandayon nanang mga amigo ag amiga. Kon kimo, ham-an it nagakasadya imaw nga kaibahan sanda? a. Ro pag-iba kanda hay puno it kasadya. b. Sanda hay mga gwapa ag mayad. c. Sanda hay mainintindihon.

D

EP ED

IV. Tun-an ro litrato. Sabtan dayon ro mga pangutana nga masunod. Isueat eang ro letra it tama nga sabat sa papel.

9. Ano nga aktibidad ro pagahiwaton? a. pagtanum it kahoy b. paindis –indis o pakontes sa pagkaon c. paindis-indis o pakontes it pagwapa-gwapa

256 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

10. Paano mo masayran ro aktibidad nga gina-anunsyo? a. ro litrato it mga babayi nga nagasuksok it eambong pangrayna ag may titulo nga “Miss Brgy. Malikhain 2014”. b. ro litrato it unga nga eaki nga nagakaon it abu nga itlog ag madasig nga may marka nga “Egg King 2014”. c. ro litrato it mga puno ag bukid ag may marka nga “Lugar nga Pagatamnan it Puno”.

PY

V. Basaha ro baeasahon. Mag-obra it pagtugma nahanungod sa tawo nga ginasugid. Isueat sa papel ro imong sabat.

C O

11. Gina-arado ko ro eapok samtang owa pa ro adlaw. Mangan-angan itanom ko binhi nga paeay. Mahuyap ako it mga binuean bago sanda maani. Sin-o ako? Tugma: _____________________________

D

EP ED

12. Nagasueat ako, nagabasa ako, nagakanta ako, ag nagasaut ako kaibahan ro mga unga. Nasadyahan ako nga sanda hay nagatuon. Magaserbe ako hasta may mga unga nga nagakinahang-ean ko akon nga bulig. Sino ako? Tugma: _____________________________ 13. Maobra ako it mga manami nga eangbong sa mga babayi. Ako hay ma-obra man it manami nga saewae para sa mga eaeaki. Ma-obra pa gid ako it mga kurtina agud mangin manami ro inyong baeay. Sin-o ako? Tugma: ___________________________

VI. Magsueat it it pamisaea gamit ro masunod nga mga berbo sa paea-abuton nga porma. Gamiton ro sinyal it oras nga gintao. 14. bakae – sa Sabado 15. tan-aw – hinduna it gabii 257 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

a. abu b. kueang c. kasarangan

PY

Basaha ro masunod nga pamisaea. Sabtan ro mga pangutana. Isueat ro letra sa imong papel. 16. Alin sa pamisae ro may bisaea nga may kaueugan nga owa it pagkabaeaka? a. Si Tina hay haras-haras nga babayi nga permi eang nagakalipat nga isara ro gripo. b. Nakibot si Shara kat makita na ro anang amiga, si Karen, puno it euha ag masubo. c. Ro amo hay bukon it permi nga euwas. 17. Pila sa mga tawo hay nagasilibrar it pyesta tungod sa bugana nga ani. Alin ro kaueugan it bisaea nga bugana?

C O

VII.

EP ED

18. Si Ada hay nagakasadya nga kaibahan ro mga masinandayon nanang mga amiga ag amiga. Kon kimo ham-an it nagakasadya imaw nga kaibahan sanda? a. Ro pag-iba kanda hay puno it kasadya. b. Sanda hay mga gwapa ag mayad. c. Sanda hay mainintindihon.

D

Leksyon 6 Iba Pang Selebrasyon sa Komunidad

Tun-an ag Isugid!

Anong kilaea o bantugan nga silibrasyon ro ginasaueog sa inyo nga komunidad?

258 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basaha ro istorya.

Rene: Susan:

Rene:

D

Susan:

PY

Susan:

C O

Rene:

Nakasayod ka baea nga ro Filipinas hay bugana sa mga silibrasyon? Ginahandum ko nga makita-an tanan rayang mga silibrasyon? Pwede mo baea ako nga sugiran it bisan pila eang. Ati-Atihan sa Aklan, Sinulog ag Pintados hay mga silibrasyon sa Visayas . Ginasaueog ra tanan sa pagtao it pagpadungog sa patron nga Sto.Nino kon siin ro mga tawo hay nagadam-us it buling sa andang eawas ag masinadyahong nagsaut sa mga karsadahon. Oh, masadya ron. Ano man ro sa Mindanao? May anda man baea nga makolor nga mga silibrasyon? Huo. Ro Lamilamihan Festival sa Basilan, Kadayawan Festival sa Davao ag Lemlunay o ro T’boli Tribal Festival nga kilaea sa musika ag mga saut it mga tribu. Sigurado nga raya hay masadya ag makolor. Nabatian ko nga ro Luzon nga rehiyon hay abu man nga mga silibrasyon. Tama. Halin sa tatlong ka isla it Pilipinas, Luzon ro may pinaka maabu it mga silibrasyon. May Penagbenga, Pahiyas, Moriones ag Turumba. Ham-an ro mga Filipino hay may mga silibrasyon? Ro tanan nga rang silibrasyon hay nagasugid it mga tradisyon, pamatasan ag kultura it mga tawo nga ginpakita sa makolor ag masadyang silibrasyon.

EP ED

Susan:

Rene: Susan:

259 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an!

Kon ikaw hay magaobra it isaeang ka sueat para sa imong amigo o amiga, nahanungod sa ano ro sueat ngara? Basaha ro sueat sa idaeum.

PY

Block 11, Lot 22 Phase 3 Area 7,Sampaguita Subdivision San Jose City Marso 14, 2013 Dear Elna,

C O

Kamusta ka eon? Nailaan mo baea ro mga litrato nga ginpadaea ko kimo? Isaea ron sa mga manami nga mga butang nga nakita ko sa Ati-Atihan Festival.

EP ED

Ro Ati-Atihan Festival hay ginasaueog kada Enero sa pagpadungog kay Senior Sto Nino.

D

Ro silibrasyon hay ginahiwat sa sueod it sang domingo. Tanan nga sektor sa probinsya it Aklan hay naga-intra sa sad-sad halin it Lunes hasta Byernes. Nagapasalida man ro mga higante kon Hwebes. Sabado ro pinaka maduagon nga adlaw bangud raya ro adlaw it pakontes ku mga nagintra nga tribu. Pag-abot it Domingo, naga-umpisa ro silibrasyon sa pagsilibrar it sagradong misa ag pagasundan it makolor nga sadsad. Sa katapusan, ro mga tawo hay dueongan ag masadya nga nagkaon. Handum ko nga masaksihan mo ro amon nga silibrasyon sa masunod. Palihog sugiran mo man ako ko mga silibrasyon sa inyong lugar. Ro imong amiga, Rosa 260 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Isipon it Mayad!

1. 2. 3. 4.

Sin-o ro nagpadaea it sueat? Nahanungod sa ano ro ginsugid na kay Elna? Siin ro silibrasyon nag-umpisa? Ham-an it ginasaueog ro Ati-Atihan Festival?

PY

Ueubrahon 1

EP ED

C O

Basaha ro masunod nga mga nagkaeatabo. Numerohan raya suno sa tama nga pagkapasunod. Isueat ro sabat sa papel. _____ Nakita ni Francen ro manami nga blusa sa estante it baealigyaan. _____ Nag-uli imaw ag ginhuyap ro kwarta nga anang gintipun. _____ Sang domingo ro nagtaliwan, ginsuksok na ro anang bag-ong blusa sa pabaylesa eskuylahan. _____ Hapan-uhan na nga husto eon ro anang kwarta nga pambakaea it blusa. Ueubrahon 2

D

Pili-a ro tama nga porma it berbo (form of verb). Isueat ro sabat sa papel. 1. Ro mga tawo (matan-aw, nagtan-aw) sa paea-abuton nga Penagbenga Festival sa Baguio City. 2. Ro ang manghud nga babayi hay permi (nag-adto, naga-adto) sa Pahiyas Festival. 3. Kada dag-on si Anya hay (naga-imbetar, imbetar) kakon sa Sinulog sa Cebu. 4. Ro mga artista (nagapaguwa, nagpaguwa ) sa kunsyerto kada pyesta. 5. (Nagpamantaw, nagapamantaw) kami it parada kada pyesta. 261 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 3

POST ASSESSMENT

C O

PY

Pilia ro nagakabagay nga berbo nga makahimo it makahueugan nga paragrapo. Gamiton sanda sa tama nga porma. sugid kita tan-aw bisita hueat sadya Kada dag-on, ro akon nga pamilya hay ____________sa Baguio City. Permi kami _______ it Penagbenga Festival. Ro akon nga pamilya hay _________ iba ibang manami nga mga float. Makolor ag preskang mga bueak ro _____ sa kada float. Ro mga tawo hay ______ sa parada it mga bueak. Penagbenga Festival hay_____ ko kanami it palibot ag ro kinaea-in it Baguio City.

D

EP ED

Basaha ro masunod nga istorya. Nagbugtaw si Flor nga may maugan nga pamatyag. Gin-abiabi imaw it nagyuhum nga adlaw. Ginhimos na ro anang eugban ag nagguwa sa kwarto. Sa pagbukas na it pwertahan, nakibot imaw sa preskang mga bueak sa lamesa. Mas nalipay pa gid ra tagipusuon kat makit-an na rod rowing it nagahuyum nga bibig nga nagakabit sa pungpung it mga bueak. Malinong ro bilog nga baeay, kon siin bisan ro huni it mga suksok hay anang mabatian. Gintawag na si nanay na ag ro anang manghud nga si Connie. Pero owa it nagsabat. Hinali eang, nabatian na ro mabaskug nga kantang, Malipayong pagtamyaw… sa imong kaadlawan... Malipayong pagtamyaw. Isueat ro litra it tamang sabat. 1. Anong espesyal nga okasyon ro ginsilibrar ku adlaw ngaron? a. kaadlawan b. Bunyag c. kasae

262 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

2. Anyong kaadlawan ro ginsilibrar? a. nanay b. Connie

c. Flor

3. Alin ro nahaunang natabo? a. Nakakita si Flor it preskang mga bueak sa lames. b. Masadya si Flor nga nagbugtaw. c. Nabatian ni Flor ro huni it mga suksok.

C O

PY

4. Ano ro ulihing natabo? a. Nakabati si Flor it kanta it pagtamyaw o birthday song. b. Gintawag ni Flor ro anang ina ag manghud. c. Ginabi-abi si Flor it adlaw.

EP ED

5. Ano ro kahueugan it rayang litrato nga nakakabit sa pungpong it bueak?

D

a. Ro nanay ag manghud ni Flor hay nasubuan para kana. b. Ro nanay ag manghud ni Flor hay nagahandum it masadyang kabuhi pirme para kana. c. Ginasunlog si Flor ko anang nanay ag manghud.

6. Ano nga porma it berbo ro gingamit sa pamisaea: “Ginhimos na ro anang eugban ag nagguwa sa anang kwarto”. a. presente nga porma b. paeabuton nga porma c. nagtaliwan nga porma

263 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

7. Alin sa mga pamisaea ro nagapahayag sa paeaabuton nga porma? a. Nagpasaeamat si Flor sa anang nanay ag manghud. b. Nagapasaeamat si Flor sa anang nanay ag manghud. c. Magapasaeamat si Flor sa anang nanay ag manghud.

C O

a. Masadya sanda. b. Madinumdumon sanda. c. Matinahuron sanda.

PY

8. Ano ro imong mahambae sa nanay ag manghud ni Flor.

D

EP ED

Magkupya it daywa nga mga pamisaea halin sa istorya nga nagapahayag it personification. Isueat ra sa inyong papel. 9. 10. _____________________________________________

264 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 7 Mga Saeakyan Naton

Ubrahon Naton Raya!

Lamilamihan Kadayawan Pintados

Penagbenga Moriones Pahiyas

C O

Ati-Atihan Sinulog Lemlunay

PY

Usuya ro mga pangaean it masunod nga mga silibrasyon. Gamit ro pueang krayola, magdrowing it linya sa palibot it kada bisaea. Aro bisaea hay pwede nga halin sa waea-pa-tuo o ibabaw-pa-idaeum nga paagi. Turumba

p

m

g

h

a

p

i

n

t

a

d

o

s

d

g

e

n

g

a

t

e

a

d

u

t

m

t

s

i

a

l

e

m

l

u

n

a

y

r

i

i

k

g

o

m

l

e

n

a

y

a

s

s

u

a

u

a

s

g

s

i

n

u

l

o

g

p

h

m

t

t

d

d

w

y

e

t

i

h

a

b

t

m

b

i

s

a

a

a

w

o

d

p

a

w

e

l

p

a

h

i

y

a

s

y

m

o

r

i

o

n

e

s

w

a

h

a

b

a

b

o

n

a

y

a

g

b

d

i

n

a

w

n

k

a

t

s

r

i

d

a

m

y

o

u

n

a

w

i

e

a

l

a

m

i

l

a

m

i

h

a

n

t

t

D

EP ED

a

265 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an!

Basaha ro binaeaybay nga may nagakabagay nga dasig,tono ag paghambae . Ro Bag-ong Kalibutan (kinopya)

EP ED

C O

PY

Sa kahilway may pag-eaum Ro pag-eaum hay gahum Alinon ro kahilway kon owa it kusog, Punggan ro pagsamad ku dungog Ag kon ro ginadaug-daog Kueabos it kabaskog Nagangabuhi`t bugana, gapangabudlay it kasadya Kuntento eon sa bugna, owa pa it kinawaea Akon ro kabukiran, pati ro kapatagan, Raya ro kalibutan nga akon nga ginaeauman. © Jon C March 2010, Fields of Lake Lashi,Lijiang, China

Isipon it Mayad!

D

1. Nahanungod sa ano ro binaeaybay? 2. Ano ro kinahang-ean agud maeksperyensyahan ro kahilwayan? 3. Paano ro pagtrato sa tunga it babayi ag eaeaki sa binaeaybay? 4. Kun ikaw ro pangutan-on nga magtao it titulo sa rayang binaeaybay, ano ra? Ham-an?

266 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Basaha ro masunod nga mga grupo it bisaea (phrases) halin sa binaeaybay.

PY

kontento eon sa bugna gapangabudlay it kasadya akon ro kalibutan Ano ro kahueugan ko mga grupo nga ra it bisaea (phrases)?

EP ED

C O

Kon aton nga paga-eubton ra suno sa kada bisaea o teksto, mangin possible baea? Ham-an? May mga grupo it bisaea (phrases) nga gapahayag it may eksaherasyon agud ro pamisaea hay mangin makawiwili. Rayang mga grupo it bisaea (phrases) hay ginatawag nga hyperbole.

Ubrahon Naton Raya!

Ueubrahon 1

D

Pili-a ro grupo it mga bisea (phrases) nga nagapahayag it hyperbole sa masunod nga mga pamisaea. Isueat ro sabat sa papel. 1. Gintubuanan eot ana imaw it hueat. 2. Makamaeatay ro hugom it ana nga ilukon . 3. Euparon ko ro mga kaea-eawran ag mga kabukiran makit-an ta eang . 4. Ro kasangag it mga unga hay nagpagiltak sa dingding. 267 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

5. Ro determinasyon ni Helen hay pwede nga makapaguba bisan ro pinakamadamoe nga dingding. Ueubrahon 2 Pili-a ro kaueugan it masunod nga mga pamisaea nga ginpahayag sa hyperbole.

D

EP ED

C O

PY

1. Indi magkahawag. Hueaton ta ikaw hasta sa katapusan it kalibutan. a. Si Liza hay mapinansensyahon. b. Si Liza hay nagkahawag. c. Si Liza ay mainunongon. 2. Rayang libro hay naga bug-at it tonelada. a. Ro libro hay sobra gid nga mabug-at . b. Ro libro hay bag-o. c. Ro libro hay maugan. 3. Naduea sa anang kaugalingon si Luis kat nakita na nga ginpilak it unga ro anang mahae nga cellphone. a. Si Luiz hay nagbu-ang b. Naduea-an si Luiz it konrol sa beatyagon. c. Owa eang sa painu-ino ni Luiz. 4. Ro eskuylahan hay pwede nga apukon it mahanayhanay nga hangin. a. Ro eskuylahan hay mabakud. b. Ro eskuylahan hay human sa maugan nga mga materyales. c. Ro eskuylahan hay naapektuhan it mabaskug nga bagyo. 5. Ro pagsininggit sa kasadya it mga tumaean-aw hay pwede makapaapok it atop paeayo. a. owa naila ro mga tumaean-aw sa paguwa b. nailaan gid it mayad ku mga tumaean-aw ro mga paguwa c. owa pagtaw-i it paghayga ku mga tumaean-aw ro mga paguwa. 268 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 3

PY

1. Ro mga eskuyla hay (nagalimpyo, limpyo) it kwarto sa eskuylahan adlaw-adlaw. 2. (Nagakinahang-ean, nagkinahang-ean) kami it amigo ag amiga makaron. 3. Ro pilang ka mga unga hay (nagatipon, magatipon) it mga stickers hin-aga. 4. Si Miss Tan hay (nagabulig, bulig) sa mga unga sa pagturo magbasa 5. (Naga-obra, ga-obra) it anang homeworks bago maghampang. Ueubrahon 4

paha paka paea panyo papel pispis pitsel

manok misa medyasl maestra manami mabaho mapait

EP ED

kulintas koneho kuring kurtina kutsara kaldero kanding

C O

Pasunora ro mga bisaea nga paalpabeto: 1. 2. 3.

4.

saging sandiya saya sapatos silhig sampalok singsing

Ueubrahon 5

D

Butangan it numero bago ro bisaea agud ipakita ro alpabetong pagpasunod. 1. 2. 3. ____ paltera ____ alibangbang ____ balkon ____ panadero ____ alimatok ____ bangko ____ panday ____ amo ____ banwa ____ pari ____ anay ____ bintana ____ piloto ____ antipara ____ bubon ____ pulitiko ____ apan ____ bukid ____ pulis ____ aritos ____ baraka 269 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

POST ASSESSMENT

EP ED

C O

PY

Basaha ro masunod nga balitang artikulo. Ro ama it South Africa hay nagtaliwan eon ku Domingo. Si Nelson Mandela hay tawo nga kilaea sa bilog nga kalibutan bangud sa anang hinimuan para sa katawhayan ag pagkaeasugot. Kat imaw hay buhi pa, gintabing na ro mga baeatyagon it milyong mga tawo. Instrumento imaw agud nga mapundo ro apartheid sa South Africa. Namatay si Mandela ku December 5 sa edad nga 95. Ro Associated Press hay nagbalita nga si Chief Ngangomhlaba Matanzima, nagarepresentar sa pamilya ni Mandela, nagdeklarar, “Ro haeangdon nga puno hay nagtaliwan eon; mauli ag magapahuway eon imaw kaibahan ro anang katigueangan. Nagapasaeamat kita kanda sa pagpahueam katon ko rayang imahe.” I. Sabtan ro mga masunod. Isueat ro letra it tama nga sabat sa papel.

D

1. Paano nangin ama it South Africa si Nelson Mandela? a. Ginbueo na ro abang sa tunga it mga itum ag puti o ro apartheid b. Imaw ro nang panguna sa people power. c. Ginaidolo imaw it mga African.

2. Alin nga titulo ro nagakabagay sa balita? a. Nelson Mandela Died b. Ro Haeangdon nga Puno c. Ro Nagapangueo it South Africa

270 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

EP ED

C O

PY

3. Alin nga pamisaea sa baeasahon ro ginhambaea sa hyperbole? a. Kat imaw hay buhi pa, gintabing na ro mga baeatyagon it milyong mga tawo. b. “Ro haeangdon nga puno hay natumba eon; mauli ag magapahuway eon imaw kaibahan ro anang katigueangan.” c. Nelson Mandela hay iseang ka internasyonal nga imahe nga nakipag-away para sa katawhayan ag pagkaeasugot. 4. Alin nga pamisaea ro nagapakita it tama nga porma it berbo? a. Nagamatay si Nelson Mandela ko December 5. b. Mamatay si Nelson Mandela ko December 5. c. Namatay si Nelson Mandela ko December 5. 5. Alin nga porma it berbo ro magakumpleto sa pamisaea: “Si Mandela hay _________ nga baganihan it mga tawo.” a. konsiderar b. magakonsiderar c. Ginkonsiderar 6. “Ro presensya ni Nelson Mandela hay bisan siin sa South Africa.” Ano nga grupo it mga bisaea ro ginhambaea sa hyperbole? a. presenya ni Nelson Mandela b. presensya hay bisan siin c. bisan siin sa South Africa

D

II. Ayusa sa paalpabeto nga pagpasunod ro masunod nga mga bisaea halin sa balita. Isueat sa papel ro sabat. 7. pamilya, puno, para 8. representar, rayang, ro III. Magsueat it 1 o 2 nga pamisaea nga reaksyon nahanungod sa balita. Isueat ro imong sabat sa papel.

271 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 8 Mga Komunikasyon Naton

Tun-an ag Isugid!

EP ED

C O

PY

Basaha ro istorya. Paulo: Nakasakay ka eon baea sa eroplano, Arlene? Arlene: Owa pa git a. Hay ikaw? Paulo: Nagpanaw kami ni nanay sa Manila ku nagtaliwan nga domingo ag sa eroplano kami nagsakay. Arlene: Pangabay abi istoryahe ako. Sigurado nga Masadya gid a ron. Paulo: Huo. Nahadluk ako pero nalipatan ko ang kahadluk kat nakita ko ro mga daea-ura. Matsa maeapit ko lang sanda nga mabuytan. Arlene: Matuod? Ginahandum ko man nga makasakay sa pilang adlaw. Isipon it Mayad!

Sin-o ro nagsakay sa eroplano? Siin imaw nag-adto? Sin-o ro anang kaibahan? Ano ro anang nabatyagan kat imaw hay nagasakay? Kanyo nana ginsugid ro anang haagyan? Nakasakay ka eon baea sa eroplano? Sa anong paagi nakabulig katon ro eroplano?

D

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

272 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Basaha ro pamisaea. Ano ro kaueugan it mga grupo it biasea nga may linya?

C O

PY

1. Sanday Vivian ag Dino hay gusto eon magpakasae. Sa masunod nga buean sanda hay pagabilugon eon. 2. Anda nga ginhambaean si Dino nga ungkatan eon ro mangin makaeam it alima tungod raya hay maea-in nga obra. 3. Madamoe it uyahon nga nagpakita ko anang talento si Samuel. Ginpakita na ro anang kamayad sa pagkanta. 4. Indi pagpadayuna ro imong saea nga ginaobra ay angkiton mo gid imong siko sa ulihi.

D

EP ED

Ano ro kaueugan ko mga expression nga ra? Nagasugid baea ra it matuod nga kahueugan? o May eain sanda nga kahueugan? Dayang mga grupo it mga bisaea hay halimbawa it idiomatic expression. Ano ro idioms o idiomatic expressions?

Tandaan!

Ro mga idiomatic expressions hay ordinaryo nga mga grupo it bisaea o mga haeambaeon nga bukon it direkta ro gustong hambaeon.

273 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ubrahon Naton Raya! Ueubrahon 1 Raya ro pila sa mga ordinary nga idiomatic expressions:

PY

pagabilugon sanda – daywang ka tawo nga ginakasae madamoe it uyahon – owa it huya angkiton mo ro imong siko – mahinoesoe hugton ro hakus – magtipid mainit nga tubi – pagbutang sa aeang-aeang

EP ED

C O

Gamita ro tama nga idiomatic expression sa pagkumpleto it mga pamisaea. 1. Sa Disyembre 15, 2014 hay pagakaslun eon sanda. __________________ sa adlaw nga ron. 2. Ginapakita ni Sarah ro anang talent sa pagkanta. __________________________ imaw nga ginaobra raya. 3. Indi kita dapat nga mag-obra it maea-in. _________________________ ka gid sa ulihi. 4. Indi ako mag-intra sa ruyong problema ay basi mabutang ako sa ________________________. 5. Sa nag-agi nga mga kalamidad dapat nga _________________________.

D

Ueubrahon 2

Pili-a ro kaueugan it mga bisaea nga may linya. Isueat ro letra ko imong sabat sa papel. 1. Sanday Mr. ag Mrs. Julio hay may sambilog eang nga unga, si Mina, imaw ro masanas ko andang mata. a. Ro pinakagwapa sa andang mata. b. Ro mahaea ag pinalangga c. ginahalinan it andang insperasyon d. nailaan 274 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

2. Indi magsueod sa isaeang kompanya nga bukon it manani kon owa ka naila nga mabutang sa mainit nga tubi. sa mainit nga lugar sa mayad nga mga amigo(a) sa mainit nga relasyon sa sangka tawo sa isaeang ka problema o aeang-aeang nga sitwasyon 3. Ginahap-an na tanan ro ueubrahon ngani indi na matapus-tapos. a. ginaeugban ro obra. b. ginasapar na tanan ro obra c. owa it obra d. nagakatueog sa obra.

C O

PY

a. b. c. d.

EP ED

4. Si Willie hay matig-a it bague sa mga bilin it anang ama. a. indi magtuman it bilin c. grande nga oras b. nagatuman it bilin d. mabuhay nga oras 5. Magsanay ka it husto nga pagsueat ay matsa kinahig it manok ro imong agi. a. manami ro agi b. malimpyo nga agi

c. bulok nga agi d. mahipid nga agi

D

Basahon ag Tun-an!

Paano ka maka-adto sa eskuylahan? Basaha ro seleksyon. Usuya kon alin sa rayang mga transportasyon ro nagabulig kimo para makaadto sa eskuylahan.

275 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Transportasyon sa Pilipinas Ro mga dyip hay ro pinakakilaea nga transportasyon sa Pilipinas. Raya ro nangin simbolo it Pilipinas sa bilog nga kalibutan. Ro sambilog pa nga kilaea nga transportasyon sa nasyon hay ro mga traysikol, ginasakyan it mga ordinaryo nga pasahero eabi sa kabaryuhan .

C O

PY

Ro tren hay isaea man sa nangin kilaea nga transportasyon sa nasyon eabi gid sa Metro Manila. Ro Pilipinas hay may tatlong pinakaunang riles: ro LRT ag MRT nga naga serbe sa Metro Manila ag ro Philippine National Railways nga nagaserbe man sa syudad ag sa iba pang parte it Luzon. Ro mga taksi ag mga bus hay mga mahaega man nga transportasyon sa Filipinas.

EP ED

Wikipedia

Isipon it Mayad!

D

1. Ano ro mga eain-eain nga transportasyon nga makit-an sa Pilipinas? 2. Paano ra nakabulig sa mga tawo? 3. Kon ikaw hay pagataw-an it tsansa nga mag-imbento it kaugalingon nga transportasyon, ano ra? Ham-an? Ueubrahon 3 Kilaeahon ro kabangdanan ko manogsueat sa pagsueat na ko masunod nga mga paragrapo: 276 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

1. Ro transportasyon sa Pilipinas hay owa pa gid ga-umwad. Isaea ka rason hay ro mabukid nga mga lugar ag ro kalhit-kalhit nga mga isla; daya man ro resulta nga ro gobyerno hay nagapilit nga magkapital sa infrastructure it nasyon. Ro gobyerno sa Pilipinas hay nagasueong it pagpaumwad sa sistema it transpurtasyon sa nasyon paagi sa mga proyekto.

C O

PY

2. “Nagahinyo ako kinya tanan nga iya makaron nga adlaw nga magbueoligan kita kaibahan ko atong gobyerno”. Daya ro ginpa-abot ko dati natong pangueo nga si Presidente Fidel V. Ramos ko Kalakbay Awarding Rites sa Malacañ ang. 3. Pasensya kon owa ko hahambae sa imong maestro kon ham-an owa ka kaadto sa eskuylahan kahapon. Nagtunog eot a ro lingganay kat nag-abot ako sa eskuylahan. Nalipatan ko ro imong ginbilin.

D

EP ED

4. Ro pitong dag-on nga si Iya ag anang nanay hay nagadto sa mall isaeang hapon. Masadya gid si Iya. Ginbilinan imaw ko anang nanay nga indi magbueag kana. Pero nawili si Iya sa pagtinan-aw it mga titiris sa baealigyaan it hampangan. Owa nana hapan-uhan nga nagapaeayo eon imaw kay nanay na. Kat naglingot imaw sa likod, indi na eon makita si nanay na. Nagumpisa eon imaw magtangis. Nagtinangis imaw it mabaskug ag sa katapusan hakit-an imaw ni nanay na. Dali-dali nga ginkupkopan imaw ni nanay na. Ueubrahon 4 Basaha ro masunod nga mga seleksyon. Isueat rayon ro letra sa imong papel ko kabangdanan o rason it manugsueat : a. para ipasayud / para magturo b. para mag-ingganyo c. para magtao it kasadya 277 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ibutang ro itlog sa kaserola Butangan it sangka basong tubi Pabukaeon it 10 minuto Bue-on ro itlog sa kaserola

C O

-

PY

1. Isaeng adlaw ginsugiran sanday Lyra, Minda ag Tina ku andang tatay nga maagto sanda sa banwa. Kasadya gid kanda kaparehas nga una pa eang sanda makapabanwa. Owa pa sanda makakita it mabahoe nga tindahan. Sa masunod nga adlaw, naghampang sanda nga tatlo ag nagpakunu-kuno nga igto sa banwa. 2. Ro linaga nga itlog hay isaea sa paborito nga pagkaon ni Joshua. Nagpangutana imaw kay nanay na kon paano ra obrahon. Raya ro mga ginturo ni nanay na kana:

Ueubrahon 5

Pasunura ro mga bisaea nga paalpabetong. ba-ba, baga, batiis, buhok, bibig sawa, sapatos, singsing, silhig, sibuyas pilok, paa, paead, panit, pusod gansa, garapon, guyom, gusok mahaba, makitid, manipis, mataas, matag-ud

EP ED

1. 2. 3. 4. 5.

D

Ueubrahon 6

Pasunura nga paalpabeto nga ro mga masunod nga pamaagi it transportasyon. bisekleta bus dyip

tren eroplano yate

submarino trambiya motorsiklo

barko baroto kotse

278 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

POST ASSESSMENT Basaha ro masunod nga seleksyon. Dayun ubrahon ro euobrahon nga gintao sa idaeum.

EP ED

C O

PY

Kon may una man nga lugar nga nailaan ko gid sa amon barangay, raya owa it iba kundi ro baraka ni Nanay Nida. Bukon ra it mabahoe pero malimpyo ag mahipid. Eain gid ra kumpara sa mga ordinaryo nga baraka. Ro mga baligya hay nakapasunod sa makolor and mahipid nga estante. Ro maisot nga lamesa it kahera hay igto sa kilid napunihan it preska nga mga bueak. Hamdum ko kunta nga makapungko ag mangin kahera. Ro mga dulse, tsokolate ag biskwit hay nakalinya it manami, nakapasunod suno sa kolor it anang putos. Sa isaeang ka kilid hay ro mapueos-on nga estante nga may may bag-ong hurno nga keyk. Sa pihak nga kilid hay ro mga preska nga prutas ag mga tinueanon kaparehas ku hamtak, karots, repolyo, star apples ag tsiko, saging ag mangga. Sa matu-od eang, ro pagbara hay isaea nga manipis nga pangita. 1. Ano ro kabangdanan ku manugsueat sa anang pagsueat sa rayang artikulo? a. magtao it kasadya b. mag-ingganyo c. magsugid

D

2. Ano ro ginasugid sa istorya a. ro mga baligya sa tindahan b. ro keyk sa mapueos-on nga estante c. ro baraka ni Nay Nida 3. Ano ro ginahandum nga ubrahon it tawohan (character) sa istorya? a. mangin tag-ana it baraka b. mangin kahera it baraka c. magbakaea sa baraka ni Nanay Nida 279

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

4. Alin nga pamisaea ro nakasueat it tama? a. Ro baraka ni Nanay Nida hay baligya it eain-eain nga baligya. b. Ro baraka ni Nanay Nida hay nagabaligya it eaineain nga baligya. c. Ro tindahan ni Nanay Nida hay mabaligya it eaineain nga baligya.

PY

5. Alin nga porma it berbo ro magakumpleto sa rayang pamisaea? Ro mga tawo hay _____ it mga baligya sa tindahan ni Nanay Nida. b. mabakaea c. nagabakaea

C O

a. bakaea

6. Alin ro kahueugan it may mga linya nga idiomatic expression?

EP ED

Ro pagbaraka hay isaea sa mga manipis nga pangita. a. Ro baraka hay nagabaligya it pilang ka mga bagay eang. b. Ro tawo hay naila kay Nanay Nida. c. Ro pagbara hay iseang ka maisot nga paeangitanan eamang.

D

7. Ro malimpyo ag mahipid nga kwarto hay_____________ a. magamu

b. manami

c. mahamis

8. Ilista tanan ro mga pangaean it prutas ag tinuean-on dayon pasunuron sanda nga paalpabeto. 9. Painu-ha ro tindahan nga ginsugid sa istorya. Ano ro ro imong reaksyon? Magsueat it pamisaea nga nahanungod kara.

280 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 9 Mga Komunikasyon Naton

Tun-an ag Isugid!

Basaha ro istorya.

PY

Vic: Sayod mo nga ro mga tawo makaron hay makakomunikar (communicate) eon sa abu nga mga pama-agi?

C O

Leni: Hoo, may cellphones, may internet ag may telepono eon kita.

EP ED

Vic: Bukon eang it duyon. Makapadaea ka man it importante nga mga papeles sa pilang segundo eang gamit ro fax machine. Leni: Ro mga sueat hay uso pa man sa makaron eabi sa mga lugar nga owa pa ro mga bag-ong gadget.

D

Vic: Ag may aton pa mat a gihapon nga mga peryodiko nga nagahatod it mga impurmasyon sa bilog nga nasyon. Paagi man da it pagsugid it mensahe. Leni: Sayod ko ro telegrama. Pinatag-ud ron nga mensahe ginpadaea paagi sa simbolo. Ro mga telegrama hay mas madasig maka-abot ku sa mga suaeat. Ngani kun may mga ginadalian nga mensahe, ro mga tawo kato hay nagapadaea it telegrama. Vic: Owa ako kasayod nga abu ka man gali nga nasayran. Pero may nasayran man akong mga pilang ka daan nga mga pama-agi it mga tawo sa pagsugid it 281 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

mensahe. Ro iba kato hay nagagamit it asu nga sinyal, tunog it tamboe ag mga bandera. Leni: Makawiwili gid a. Gusto ko pang masyaran ro abu pa karon. Maliya, mangusisa kita. Isipon it Mayad!

C O

PY

1. Ano ro mga ginaistoryahan it daywang ka mga unga? 2. Ano ro mga modernong paagi it pagpa-abot it mga mensahe? 3. Ham-an nagapadaea pa it mga sueat ro mga tawo sa makarang tyempo? 4. Paano ro peryodiko nangin paagi it komunikasyon

EP ED

5. Ano ro iba pang mga daan o eaging pama-agi sa pagpaabot it mga mensahe? Basahon ag Tun-an!

D

Siin nagapamasyar ro imong pamilya kon owa it klase? Pilang beses ninyo raya ginaobra? Pinakamayad gid nga Sabado ni Gretel Laura M. Cadiong

Sabado ron nga adlaw nagplano ako nga mamantaw it mga pelikula sa akon nga kompyuter sa bilog nga adlaw. Hinali eang, nag-abre ro pwertahan ko akong kwarto ag nagsueod ro akon nga igmanghud nga eaeaki nga si Sammy ag masadyang nagsugid, “ Maadto kita sa parke, manong.” Owa magbuhay, ginparking ni tatay na ro saeakyan 282 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

D

EP ED

C O

PY

sa mahandong nga lugar. Kat ginabuligan ko si nanay sa pagpapanaug it basket, nag-umpisa si Sammy magsampit kakon. “Nong, pangabay buligi ako magpaeupad it bulador. Nagapanghayhay nga gindaea ko imaw sa maeapad nga lugar ag nag-umpisa nga magpaeupad it bulador. Samtang kami hay nagapaeupad it bulador, nagabot si Larry ag ro anang pamilya. Nasadyahan gid ako. “Mayad nga adlaw , Paulo. Kanami ku bulador. Pero pwede baea kita makahampang it bola?” Pangutana ni Larry. “Pwede, pero hinduna lang makatapos it ilabas”, akon nga sabat. Mangan angan, gintawag kami ni nanay ag ginpyestahan namon ro suman, puto, pansit, mga mangga ag sangka pitsel it juice. Ro habilin nga mga inoras ko ratong adlaw hay nangin masadya nga paghinampang it bola kaibahan ko iba pang mga unga sa parke . Kat nagapauli eon kami, nagyuhum yuhum ako nga hanumduman si Larry ag ako sa isaeang ka grupo, imaw ro mayad nga pitser ag ako nga mayad mabater. Datong Sabado ro nangin pinakamanami nga adlaw para kay Paulo.

Isipon it Mayad!

Ham-an it rato ro pinakamanami nga Sabado para kay Paulo?

283 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Ikuimparar ro mga ginlinyahan nga bisaea sa mga pamisae. Usisaa kon pareho ro anang kaueugan.

4. 5.

PY

3.

C O

2.

B 1. Sa sobrang sako nalipatan na ro anang baeon. 2. Mabaskug ro sueog it tubi sa suba nag-uean abi it mabaskug kaina. 3. Ginkutot si May it paea sa liog. 4. Kilaea si Manny Pacquiao sa patag it boksing. 5. Nagabut ro anang tamboe mabaskug abi ro anang patik.

EP ED

1.

A Ginbutang ni tatay ro paeay sa sako. May alaga nga sueog nga manok si tatay. Naduea ro paea ni Ana sa eskuylahan. Nagtanum si lolo it tinuean-on sa patag nga eugta. Gin-obrahan ni manong si Sammy it patik para sa anang tamboe.

D

Ano ro kaueugan it kada bisaea nga may linya? Parehas baea ro kahueugan it mga bisaea nga may linya? Pwede baea nga ro isaeng ka bisaea hay may abu nga kaueugan? Ano ro mga halimbawa kara?

284 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ubrahon Naton Raya! Ueubrahon 1

3.

sueog – ilog it tubi

a. Gin-anod it mabaskug nga sueog it tubi ro andang linabhan. b. Maisog nga sueog ro gindaea ni tatay sa bueangan.

C O

2.

PY

Pili-a ro pamisaea nga naggamit it kaueugan nga gintao sa sueod it kahon. Isueat ro letra sa imong notbuk. sako– bueotangan 1. a. Sa sobrang sako nalipatan na ro anang baeon. b. Nagabot ro sako nga ginbutangan it bugas.

paea – gamit sa eskuylahan

4.

5.

EP ED

a. Masakit magkutot ro paea. b. May bag-o nga paea si Iana halin sa Canada patag – planodo nga eapok a. Nagpaeupad si Sammy it borador sa patag ag mahangin nga lugar. b. Eksperto si nanay sa patag it pagpangbueong. Isaea imaw nga ka doktor. patik – pag-obra it tunog

D

a. Nabali ro patik ko tamboe ni Charles Orlie. b. Naga patik it mga tamboe ro mga manugtamboe ko Atiatihan. Ueubrahon 2 Pili-a ro kahueugan it bisaea nga may linya sa kada pamisaea sa idaeum. Isuaet ro letra sa papel. 1. Ro akon nga paboritong bueak hay rosas . a. paeangan it bueak b. kolor 285 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

C O

Tun-an ag Isugid!

PY

2. Hilo ro ginagamit sa pagtahi it mga mananahi. a. sinulid b. malingin ro ueo 3. Indi magtabuk sa suba mabaskug ro sueog. a. eaki nga manok b. ilog it tubi 4. Pila ro imong bakea it imong sapatos? a. pangutana hanungod sa bili o numero b. galinya 5. Nagsaea ako it pagsueat. Siin ang paea? a. mabahoe nga tagasaw b. gamit sa paduea it sinueatan

D

EP ED

Ano ro ginabasa it mga unga?

Tun-an ro mga masunod nga parte it peryodiko. Ano nga impurmasyon ro ginatao it kada parte? News Page Feature Page

Classified Ads Editorial Page Business Section

Obituaries Sports Page

286 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

EP ED

Ueubrahon 3

C O

PY

News Page –nahauna nga parte it peryodiko, ro parte nga may mga importante nga mga balita sa sang adlaw. Editorial Page – ro seksyon it papel nga kun siin ro editor hay ginasugtan nga magpresentar it anang opinyon. Entertainment Page – mga artikulo nga nagatao it kasadysahan (entertainment), nagatao it impurmasyon, nagaturo sa mga manogbasa it mga butang nga makapahibayag. Sports Page – parte nga nagasugid nahanungod sa mga hampang (sports). Classified Ads – nagatao it impurmasyon nahanungod sa bag-ong mga produkto, trabaho ag nagkaeatabu. Obituaries – impurmasyon nahanungod sa kan-o eang namatay nga tawo, ag impurmasyon parte sa anang eubong. Business Section – balita nahanungod sa negosyo, pangabuhian ag stock exchange.

Basaha ro masunod nga sitwasyon. Sayuron ro parte o seksyon it peryodiko nga ginapahayag. 1. Bag-ong tapos eang si Zeny it accounting sa isaeang ka eskuylahan. Nagplano imaw nga mag-usoy it trabaho. Masako imaw nga nagatan-aw ag nagabasa sa isaeng ka pahina it peryodiko. Ano baea parte ra?

D

a. Business & Finance Section b. Obituary Page

c. Classified Ads d. General News Page

2. GMA: Resume Attacks ro nakasueat sa mabahoe ag madamoe sa unahan nga pahina it peryodiko. Anong parte ra? a. Editorial Article c. front page b. Headline d. advertisement

287 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

3. Gusto ni tatay nga masayran ro bag-ong balita sa PBA nga hampang ko anang paboritong grupo. Kinahangean nang basahon hay: a. Front Page c. Business & Finance Section b. Editorial Page d. Sports Page 4. Si Mr. San Miguel hay interesado sa mga baeak-ean ngani ginabasa na hay: a. General News Page c. Business & Finance Section b. Travel & Tourism Page d. Classified Ads

c. Editorial Page d. Sports Page

C O

a. General News Page b. Society Page

PY

5. Gusto ni Luisa nga magpahayag it anang opinyon nahanungod sa isaeang ka isyu ngani nagpadaea imaw it sueat sa national newspaper. Sa imong painu-ino sa alin nga seksyon rato ipakita?

D

EP ED

Ueubrahon 4 Tan-awa ro litrato. Isugid kon alin nga parte it peryodiko ro ginapakita

288 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 5 Isueat ro seksyon o parte it peryodiko kon siin ro kada masunod nga mga topiko or titulo hay Makita.

6.

Lea Salonga, Magapakasaea sa USA RP midya, hilway ugaling bukon it euwas Gold Park Car, Ginabaligya Utah Jazz to make it 2-all versus Chicago Bulls Kinahang-ean: Pribado nga Maestro para sa Piano Leksyon Leandro Perez namatay sa edad nga 54, eubong sa Feb. 28

PY

1. 2. 3. 4. 5.

POST ASSESSMENT

C O

I. Basahon it mayad ro kada pamisae. Sabtan ro mga pangutana ag isueat ro letra sa papel.

D

EP ED

1. Naduea ro ay tatay nga manok nga sueog. Ro bisaea nga sueog hay nagakaueugan it________. a. ilig it tubi b. eaki nga manok c. bayi nga manok 2. Abu nga kuto si Noemie ngani gin bakean imaw ni nanay na it sueod? Ano ro kaueugan it bisaea nga sueod? a. sudlay sa kuto b. lugar c. pagkaon 3. Usuyon ro pamisaea nga nagakabagay nga naggamit it kahueugan nga maeayo sa aksidente. a. Mangin euwas kita sa ano man nga mga masakit kon gakaon kita it mga prutas ag tinuea. b. Uewas sa pagkaon it mga prutas ag tinuea ano pa ro pwede nga makatao katon it mayad nga eawas. 4. Naga-usoy si Andy it trabaho. Ngani nagtan-aw imaw sa peryodiko. Ano nga parte ro makabulig kana? a. Obituaries b. Classified Ads c. News Page 5. Naghambae si tatay, “Habasa mo eon baea ro peryodiko? Nagtaas ro haega it dolyar.”Ano parte it peryodiko ro anang ginabasa? a. News Page b. Entertainment c. Business Section 289

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

6. Ro ulihing hampang sa boksing ni Manny Pacquiao hay nakasueat eon sa peryodiko? Sa alin nga parte it peryodiko ra makita? a. Sports Page

b. Entertainment

c. Editorial

II. Basaha ro matag-ud nga seleksyon.

PY

Ro paagi it pagpaabot it mensahe hay masyadong madasig sa rayang mga inadlaw tungod sa mga modernong paagi kaparehas ko cellphone ag internet. Ugaling, sa pagdepende it mga tawo sa mga butang ngara ro haega it pagka mapasensyahon hay owa eon nagaumwad.

EP ED

C O

Kon kimo tama baea ro manugsueat? Ham-an? Haman it bukon? Magsueat it 2 o 3 nga pamisaeang nga paragrapo sa imong kaugalingon nga ideya ag opinyon. Obserbaha ro tama nga paggamit it berbo. Isueat ro imong sabat sa papel.

D

Rubrics para sa kaundan it gin-obra: 3 = masyadong maathag ro opinyon ag reaksyon nga ginpahayag, naggamit it tamang mga berbo. 2 = maathag ro opinyon ag reaksyon nga ginpahayag, may sangkiring saea sa mga berbo nga gingamit. 1 = bukon it maathag ro opinyon ag reaksyon nga ginpahayag, abu nga saea sa berbo nga gingamit.

290 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

3 Mother Tongue-Based

PY

Multilingual Education

C O

Kagamitan ng Mag-aaral

Akeanon

EP ED

Yunit 4

D

Ang kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, $QJ DNODW QD LWR D\ PDJNDWXZDQJ QD LQLKDQGD DW VLQXUL QJ PJD  kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang HGXNDGRUPXODVDPJDSXEOLNRDWSULEDGRQJSDDUDODQNROHKL\RDWR nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at XQLEHUVLGDG DQJ PJD DW LEDQJ QDVD ODUDQJDQ mungkahi sa +LQLKLND\DW Kagawaran QDPLQ ng Edukasyon sa JXUR [email protected].

QJ HGXNDV\RQ QD PDJHPDLO QJ NDQLODQJ SXQD DW PXQJNDKL VD .DJDZDUDQQJ(GXNDV\RQVDDFWLRQ#GHSHGJRYSK

Mahalaga sa amin ang inyong puna at mungkahi. Kagawaran ngmga Edukasyon Republika ng Pilipinas Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas

i All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mother Tongue- Based Multilingual Education ± Ikatlong Baitang Kagamitan ng Mag-aaral Unang Edisyon 2014 ISBN: 978-621-402-006-5 Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.

C O

PY

Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names , tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala (publisher) at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC Pangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhD

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

EP ED

Konsultant at Editor: Dr. Felicitas Pado, Dr.Rosalina J. Villaneza Ms. Editha Macayaon Mga Manunulat :

Ms. Nelia D. Bamba Ms. Claire B. Barcelona Ms. Edelyn B. Briones Ms. Grethel Laura M. Cadiong Ms. Franlyn R. Corporal Ms. Florinda Dimansana Dr. Victoria D. Mangaser

Ms. Lilibeth A. Magtang Ms. Florita R. Matic Ms. Irene T. Pilapil Ms. Robina B. delos Reyes Ms. Raquel C. Solis Ms. Arabella May Z. Soniega Ms. Dina F. Bazan

D

Mga Tagasalin : Normina Miano Refol Christina Cezar Iradiel

Mga Tagapamahala: Marilette R. Almayda, PhD, Marilyn D. Dimaano, EdD Tagaguhit: Mr. Reynaldo A. Simple

Printed by: %RRN0HGLD3UHVV,QF Printed in the Philippines by ____________

21-E. Boni Serrano Ave., Q.C. 721-2803, 726-6647

in joint venture with

3ULQWZHOO,QF

38 Dansalan St., Mandaluyong City 533-2388

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS) th Office Address: 5 Floor, Mabini Building DepEd Complex, Meralco Avenue, Pasig City, Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072 E-mail Address: [email protected]

ii All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Table of Contents Yunit 4: Pag-amlig sa Akong Palibot

PY

Leksyon 1: Mga Ginakaboe-an it Atong Komunidad.................................................

292

305

Leksyon 3: Mga Ginahalinan it Enerhiya: Elektrisidad ag Iba Pa................................

314

Leksyon 4: Pagtipid it Enerhiya ag Iba pa nga Ginahalinan Kara.......................................

319

Leksyon 5: Pagbulig sa Atong Komunidad................

331

Leksyon 6: Pagpaumwad it Atong Komunidad........

344

Leksyon 7: Pagbulig sa Akong Komunidad: Pagpananum.............................................

361

Leksyon 8: Pagbulig sa Akong Komunidad: Pagpatubo it Mga Tinuean-on.................

370

Leksyon 9: Pagpahaum sa Mga Kalamidad: Tyempo ag Natural nga nagakahanabu (Natural Phenomenon)............................................

387

D

EP ED

C O

Leksyon 2: Pangabuhian sa Komunidad/Trabaho/Trade and Industry.........................................................

Summative Test ………………………………………

vi All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Para sa mga pinalanggang eskwela, Ro rayang learner's materials hay magabulig kinyo nga maihamambae ro inyong ginapainu-ino, ginahunahuna ag ginabatyag hanungod sa imong kaugalingon, pamilya, amigo ag amiga, panimaeay, eskuylahan ag kumonidad.

PY

Raya man hay magabulig kinyo nga maintindihan ro ginabasa ag magamit ru kritikal nga paino-inu ag abtik sa pagrason. Gaantiguhan ka man kon paalin magsueat sa nagakaeain-eain nga porma.

C O

Mailaan mo gid ro pag-obra ag pag-istorya hanungod sa mga butang sa inyong panimaeay, eskuylahan ag bisan sa inyong kumonidad gamit ro imong hatun-an sa rayang learner’s materials.

EP ED

Kung mahimo nga indi magsueat it bisan nano sa rayang learners' materials bangud nga pagagamiton pa ra it uman ko mga pareho man ninyo nga mga eskuyla sa masunod nga pagbukas it klasi. Gamita ro inyong papel o notbuk sa pagsabat ku gakaeain-eain nga mga ueubrahon.

D

Malipayon nga pagtuon!

Mga manogsueat

vii All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

D

EP ED

C O

PY

Yunit 4 Pagtatap sa Akong Palibot

291 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 1 Mga Ginakaboe-an it Atong Komunidad

Tun-an ag Isugid! Basaha ro istorya it daywang ka eskuyla. Jayson, halipatan mo ta isara ro gripo. Tanawa,abu ta nga tubi ro haamulit.

D

EP ED

C O

PY

Pasensya gid. Owa ta abi it tubi kaina ngani halipatan ko nga isarado gripo.

Ano ro ginaistoryahan nanday Myra ag Jason? Ano ro pwede matabo kon indi magtipid sa paggamit it tubi.

292 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 1 Kaadya ro mga masunod nga bisaea. May clue nga gintao agud masayran ro tama nga bisaea. Isueat ro bisaea sa inyong papel.

h m k

l

a

o k

l

a r

o g

1. (Kon ro tyempo hay mainit, manami mag- inom it _____________ nga tubi). 2. (Ro tubi ag pagkaon nga ___________ hay nagadaea it sakit katon). 3. (Owa it bisan sin-o nga naila sa pagkaon nga owa it _________). 4. (Ro tubi bisan pa _________ hay pwede man nga bukon it malimpyo gihapon).

EP ED

a s

i

e m

PY

a

a g a

C O

m i

Tun-an ag Isugid!

Pamatian ro istorya nga: Ham-an Maaeat ro Dagat

D

1. Ham-an it nagatabok ro mga tawo sa kaeawran sa pagadto sa Isla it higante? 2. Ham-an it makapahaum ro mga tawo it malasa nga pagkaon 3. Ham-an it indi makapaeawod ro mga tawo sa pagtipon it asin? 4. Ham-an it gin-untay it higante ro anang mga batiis sa kaeawran?

293 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Dahilan (cause) ro nagasabat sa pangutana nga ham-an (why). Ginagatao na kara ro kabangdanan (reason).

PY

5. Ano ro natabu kat naubusan it asin ro mga tagabaryo? 6. Ano ro natabu kat ginsinugod it mapintas nga mga tagasaw ro batiis it higante? 7. Ano ro natabu kat ro tanan nga asin hay nahueog sa tubi?

C O

Epekto (effect) ro nagatao it resulta (result). Nagasabat ra sa pangutana nga Ano ro natabu?

EP ED

Ueubrahon 2 Sa tsart sa idaeum, isueat ro dahilan (cause) para sa nangin epekto (effect). Epekto Indi makuntento ro mga tawo sa andang pagkaon. Nakatikang ro mga tawo paadto sa isla it higante.

D

Dahilan

Isueat ro epekto (effect) ku masunod nga mga dahilan (cause). Dahilan Epekto Ginsugod it puea nga mga tagasaw ro batiis it higante. 294 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Nagtangis ro higante ag gintumoy sa tubi ro anang batiis nga ginsugod it mga tagasaw.

D

EP ED

C O

PY

Ro sinako nga asin hay nahueog sa tubi.

Estudyuhi ro masunod nga mga ginlinyahan bisaea. 1. 2. 3. 4.

May pitong ka dueaw nga mga pato sa sapa. Ro sapa hay maeapad ag ro tubi hay malimpyo. May mataas nga kahoy sa euyo it sapa. Tatlo nga ka unga ro nagapungko sa mahaba nga bangko maeapit sa sapa. 5. Ro ibang berde nga mga paka hay nagaeumpat maeapit sa mabahoe nga bato. 295

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Gamita ro mga ginlinyahang bisaea agud makumpleto ro masunod nga tsart. Ro nahauna nga pamisaea hay ginobra para kimo. Bisaea nga ginasugid it ginlinyahan nga bisaea

pito dueaw

numero kolor

mga pato mga pato

Klase it bisaea nga ginasugid it ginlinyahan nga bisaea pangngaean pangngaean

C O

PY

Ginlinyahan nga Bisaea

Mga kinaugali nga ginasugid it ginlinyahan nga bisaea

EP ED

Ano ro ginaobra it mga ginlinyahan nga bisaea sa pangngaean? Ano nga kinaiya (characteristics) it pangngaean ro ginasugid it ginlinyahan nga bisaea? Ro mga ginlinyahan nga bisaea hay ginatawag nga adjectives. Ano ro mga adjectives?

D

Ro Pangsari (Adjectives) hay mga bisaea nga nagasaysay hanungod sa mga pangngaean (nouns) o pangsal-i sa pangngaean (pronouns). Ro mga pangsari (Adjectives) hay nagasugid ku numero, kabahueon, kolor, kataason o klasi it pangngaean nga ginasayasay.

296 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 3 Pili-a ro mga pangsari (adjectives) sa masunod nga mga pamisaea. 1. Nalipatan ku matamad nga unga nga magsipilyo ku anang ngipon. 2. May mantsa ro akong asul nga eambong. 3. Mabahoe ag mayad-ayad ro baeay it akong tiya. 4. Gintaw-an ako it bag-o nga paris nga sinelas. 5. Si tatay hay may napueo nga baka sa eanas.

PY

Ueubrahon 4

Kopyaha sa imong papel ro tanan nga mga pangsari (adjectives) nga gingamit sa masunod nga paragrapo:

EP ED

C O

Si Nelia hay may napueong ka manamit nga mga mamon. Gindaea na ro mga mamon sa eskuylahan. Ginbutang ni Nelia ro kada mamon sa sueod it malimpyo ag maisut nga mga bag. Ana nga gintao ro tatlong ka mamon sa anang mabuot nga maestra. Dayon, ana man nga gintaw-an it daywang ka mamon ro andang dati nga dyanitor. Pag-abot it rises, ana nga gintawag ro anang suod nga amiga nga si Mara. Ginsaeuhan nanda ro nabilin nga mamon. Nalipay gid si Nelia ay anang hapaambit sa iba ro mga mamon.

D

Basaha rayang folktale ag sayuron kon ham-an abu ro mata it pinya. Ro Una nga Pinya

Kato anay nga tyempo, may sangka pamilya nga nagaistar sa isaeang ka maeayo nga baryo. Isaeang ka mahugod nga mangunguma si Tay Andres samtang si Nay Sebya hay isaeang ka matinatapon nga asawa sa baeay. May andang unga nga bayi nga ro pangaean hay Josefina. Masami imaw tawgon nga Pina it anang mga ginikanan ag mga amigo ag amiga. 297 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Bangud owa man it iba nga pwedeng magbulig kay Nay Sebya, Si Pina hay kinahangean nga magbulig sa mga ueubrahon. Ginasilhigan na ro saeog, ginahugasan ro mga pinggan ag kon amat ginabuligan na si Nay Sebya sa pageaha. Pero may batasan si Pina nga owa kana nailai it anang mga ginikanan. Permi imaw nga nagareklamo hanungod sa anang mga ueobrahon. May ana man nga masaming ginahambae, “Owa ako kasayud” o “Indi ko makit-an,” kon may butang nga ginapausoy kana.

C O

PY

Isaeang adlaw, kat nagaeubog-eobog imaw sa katre, ginhambae imaw ni nanay na nga usuyon ro gunting. Gahinambaeunon si Pina ag nagakinutib ro bibig. Naakig si Nanay na. Ginhandum na nga kunta mag-abu ro mga mata ni Pina agud hikita na eagi ro mga ginapausoy kana. Sa tyempo nga anang ginmitlang rayang mga bisaea, may mabaskog nga daeugdog ro nabatian . Gulpe eang, naduea si Pina.

EP ED

Nag-inusoy si Nay Sebya bisan siin pero indi na makita si Pina. Nagpungko imaw sa mismong lugar kon siin ulihi na nga nakita ro anang unga. Pagkatapos it pilang minuto nga pangpinungko, may nakita imaw nga makangawa-ngawa nga butang. Nagdungok imaw ag gin-ipo ro. Pahaba ro korti kara ag dueaw ro kolor. -Adapted-

D

May mga kaki ra nga pintok sa palibot nga kaparehas it mga mata. Sa hinali, hadumduman ni Nay Sebya ro mga ulihing bisaea nga anang ginmitlang hanungod sa anang unga. Nagnuoe imawag nagtangis samtang ginasambit ro ngaean it anang unga. Raya ro ginhalinan it unang pinya. -Adapted-

298 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Isipon it Mayad!

6. 7. 8.

PY

5.

Sanday sin-o ro tawo sa istorya? Siin ro istorya natabu? Ano nga klasi it it unga si Pina? Ano nga batasan ni Pina ro owa nailai it anang ginikanan? May mga beses baea nga nagaugtas ka kon may ginasugo kimo? Ano ro mabatyagan it tawo nga nagsugo kon nagaugtas ka samtang ginaobra ro ginsugo? Ano ro gin-obra ni Nay Sebya kat nabatian na nga nagahinambaeunon si Pina samtang gina-obra ro anang ginsugo? Ano ro natabu kay Pina?

C O

1. 2. 3. 4.

1.

Owa it nagbulig kay Nay Sebya sa mga ueobrahon.

_________________

Nag-inugtas si Pina samtang ginausoy ro gunting.

_________________

Ginhandum ni Nay Sebya nga mag-abu ro mata ni Pina.

_________________

D

2.

EP ED

Ueubrahon 5 Itao ro dahilan o gintunaan it masunod nga epekto suno sa istorya nga ginbasa. Dahilan o Gintunanan Epekto

3.

Ueubrahon 6 Kupyaha ag linyahan ro dahilano gintunaan sa kada pamisaea. Libunugan ro epekto. 1. Mataas ro mga grado ni Teresa bangud nagatuon imaw it mayad. 2. Managub eon ako nagtueog ngani nagbueaw ako. 299 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

3. Makita it klaro ro mga bituon kon madueom ro kaeangitan. 4. Maadto ako sa baraka sa pagbakae it mga itlog. 5. Nagtangis si Jane kat naduea ro anang payong. Ueubrahon 7 Itao ro pangsari (adjectives) nga magasaysay hanungod sa mga kinaiya it masunod nga mga butang. Magsueat it mga haeambaeon (phrase) hanungod kara.

mangga - kaabuon , kolor eambong - kabahueon, kolor baeay - kabahueon, klasi mga unga - kaabuon, batasan

Ueubrahon 8

C O

a. b. c. d.

PY

Halimbawa: lapis - kabahueon, klasi (bag-ong lapis mahaba nga lapis

1.

D

2.

EP ED

Magtao it daywang ka pangsari (adjectives) nga magasaysay hanungod sa mga masunod nga litrato.

3.

____________________

____________________

____________________

300 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

C O

PY

Basaha ro masunod nga mga hitabu halin sa istorya. Pasunura sanda suno sa kon paalin sanda nagkaeatabu. ____Nag-inusoy si Nay Sebya kay Pina bisan siin pero owa gid nana imaw makita. ____ Nag-inugtas si Pina. ____ Ginsugo ni Nay Sebya si Pina nga usuyon ro gunting. ____ Naakig si Nay Sebya ag isaeang ka mabaskog nga daeugdog ro nabatian. ____ Nakita ni Nay Sebya ro isaeang ka mahaba-haba nga dueaw nga prutas nga may mga pintok nga kaki sa palibot nga kaparehas it mga mata.

EP ED

Tun-an ro masunod nga paragrapo. Taeupangda ro mga ginlinyahan nga bisaea.

D

Una , ginsugo ni Nay Sebya si Pina nga usuyon ro gunting. Dayon, nag-inugtas si Pina. Ngani, naakig si Nay Sebya ag isaeang ka mabaskog nga daeugdog ro nabatian. Masunod, gin-inusoy ni Nay Sebya si Pina pero owa gid nana imaw makita. Sa katapusan, may nakita imaw nga prutas pahaba ro korte ag dueaw ro kolor ag may mga pintok nga kaki sa palibot nga kaparehas it mga mata. Ano nga mga bisaea ro gingamit sa pagpakita ku pagkapasunod it mga hitabu? Rayang mga bisaea hay ginatawag nga signal words. Ham-an it ginatawag sanda nga signal words?

301 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

PY

Signal words hay ginagamit sa pagsugid ku pagkapasunod it mga hitabu sa istorya nga ginbasa o habatian. Halimbawa o ehemplo kara hay Una, ikaywa, ikatlo, masunod, pagkatapos, sa katapusan. Ueubrahon 9

D

EP ED

C O

Kaadya ro mga masunod nga pamisaea sa isaeang ka paragrapo. Gamita ro signal words sa pagsugid ku andang pagkapasunod . - Ro baybay hay nangin mahumbak ngani ro mga tawo hay indi katabok sa pagbuoe it asin sa kweba. - Nagsugot ro higante nga unaton ro anang mga batiis agud makatabok ro mga tawo sa isla paadto sa kweba. - Ro batiis it higante hay nagtugpa sa baeay it mapintas nga mga tagasaw ag ginsugod ro anang batiis. - Gintum-oy it higante ro anang haeok nga batiis sa tubi. - Ro mga tawo nga nagapas-an it sinako nga asin hay nagkaeahueog sa tubi. Ueubrahon 10 Mag-obra it sangka paragrapo gamit ro mga masunod nga pamisaea. Gamiton ro mga signal words sa pagpasunod. - Nagpanaw ro daywang ka mangangayam sa pagdakop it leon(lion) sa kagueangan. - Hakit-an nanda ro ilistaran it mga lewon (lion). - Nagbutang sanda it mabahoe ag mapag-on nga kisiw. 302 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

- Kat gin-aywanan it leon (lion) ro anang ilistaran, nagtikang ra diretso sa kisiw. - Hadakpan nanda ro leon.

Tun-an ag Isugid!

PY

Tun-an ro masunod nga sueundan it istorya “Ham-an Maaeat ro Dagat”

D

EP ED

C O

I. Paalin ro mga tawo nakabuoe it asin A. Nagtabok ro mga tawo sa eawod sa pag-adto sa isla it mabuot nga higante. B. Ginpasugtan it higante ro mga tawo sa pagbuoe it asin halin sa anang kweba. C. Gindaea it mga tawo ro asin pabalik sa anda nga baryo. II. Ano ro gin-obra it higante agud buligan ro mga tagabaryo sa pag-adto sa anang isla A. Ana nga gin-unat ro anang batiis sa eawod agud mangin tulay. B. Ginpabay-an na ro mga tawo nga magtikang sa anang mga batiis agud makaadto sanda sa anang isla. C. Ginpabay-an na sanda it uman nga magtikang sa anang batiis pabalik sa andang baryo daea ro mga sinako it asin.

Ano ro ginahambaean o topiko o nagapanguna nga ideya sa I? Pilang ka mga detalye may una sa I? Ano ro ginahambaean o topiko o nagapanguna nga ideya sa II? Pilang ka mga detalye may una sa II?

303 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

C O

PY

Ro sueundan (outline) hay isaeang ka skeleton it istorya o paragrapo. Ro outline hay ginakumpuniran it may nagapanguna nga ideya (main idea)ag nagasuporta nga ideya (supporting idea) kaparehas it ginapakita sa idaeum. I. A. B. II. A. B.

EP ED

Ginapangunahan it Roman Numeral ro nagapanguna nga ideya o topiko. Ro mga nagasuporta nga detalye hay ginapangunahan it mabahoe nga letra kapaehas it A,B,C, ag iba pa.

t

Ueubrahon 11

Basaha ro masunod nga paragrapo. Dayon, kumpletuha ro masunod nga sueondan (outline):

D

Ro tubi hay isaea sa mga mahaega nga ginabue-an it mga kinahangeanon sa kalibutan. Ro mga tawo ag mga kasapatan hay naga-inom it tubi agud mabuhi. Ro mga tanum nagakinahangean man it tubi agud nga magtubo. Kinahangean ro tubi sa paglimpyo it atong eawas. Ginagamit ra sa paglimpyo ku kaabuan it atong mga pagkabutang. Indi kita kaeaha it atong mga pagkaon kon owa it tubi. Ngani, kinahangean nga atong haeungan ro tubi. 304 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

I. Tubi, _______________________ A. Ro mga tawo ag kasapatan naga-inom it tubi B. _______________________ C. Kinahangean sa paglimpyo it atong eawas D. _______________________ E. _______________________

C O

Ubrahon Naton Raya!

PY

Leksyon 2 Pangabuhian sa Komunidad/Trabaho/ Trade and Industry

t

r

r

o

t

k

o

d

a

i

q

a

o

x

b

m

m

c

t

s

c

d

o

s

u

a

n

d

g

h

n

p

g

t

k

a

a

n

u

g

n

u

r

o

r

D

b

EP ED

Usuya sa puzzle ro bisaea nga nagasugid sa klasi it trabaho o mga tawo nga nagabulig sa komunidad. Butangan it linya ro bisaea. Pwede ra nga paeubog, patindog, pahapay o halin sa idaeum-paibabaw.

u m b e r

o

z

c

u

r

s

l

r

s

o

t

b

g

r

s

m

y

i

o

m

a

n

u

g

t

u

r

o

s

g

a

l

i

s

e

m

y

n

j

m

a

t

a

n

s

e

r

o

c

305 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

mag-intra

owa nahakat

mahugod nakadumdom

pabaya

matamad

indi magpasilabot

C O

alisto

PY

Basaha ro masunod nga mga pamisaea sa idaeom. Usuya ro kahueugan it mga ginlinyahan nga bisaea nga may linya. Magpili it bisaea sa kahon A nga may kaparehas nga kahueugan ag magpili man sa kahon B it bisaea nga may anang baliskad nga kahueugan. Dayon, isueat rayang mga bisaea sa tsart. A B

D

EP ED

x Si tatay hay iseang ka tampad nga trabahador. Nagaobra imaw bisan sobra eon sa oras. Owa imaw gapundo euwas eamang kon tapos eon imaw. x Abu eon makaron nga mga tawo ro nakatagumpaaw nga ro palibot hay dapat tatapon. x Tanan hay dapat nga magpasakop sa pagbulig sa mga biktima it linog sa Bohol. x Ro gobyerno hay nagapanawagan sa tanan nga mga tawo nga tatapon ro mga kasubaan ag kasapaan . Kita hay dapat nga mangin alerto sa rayang panawagan paagi sa indi pagpilak it bisan alin nga basura sa mga suba ag sapa. Pangsari

Kahawid nga kahueugan

Baliskad nga kahueugan

tampad nakatagumpaaw magpasakop alerto

306 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ano ro tawag sa mga bisaea nga makaparehas it kahueugan? Ano ro tawag sa mga bisaea nga kabaliskaran ro anang kahueugan?

Tandaan!

Ueubrahon 1

C O

PY

Ro Synonyms hay mga bisaea nga magkaparehas ro kahueugan. Ro Antonyms hay mga bisaea nga kabaliskaran ro anang kahueugan.

EP ED

Kupyaha ro mga pangsari (adjectives) sa kada pamisaea sa idaeum. Dayon, isueat ro S kon ro mga pangsari (adjectives) hay synonyms (magkaparehas ro kahueugan) ag A kon ro mga pangsari (adjectives) hay antonyms (kabaliskaran ro kahueugan).

D

___ 1. Ro paborito nga kolor ni Violeta hay puti samtang ro paborito ni Lorna hay itum. ___ 2. Ginsugod it maisog nga mga tagasaw ro batiis it higante. Sanda hay owa`t hadlok sa higante. ___ 3. Ro maintok nga pispis hay nmaisot ra limog. ___ 4. Ro eagi nga baeay hay may pilang ka mga daan nga litrato it nga soldado. ___ 5. Ro eambong ni Ana hay masyadong mabahoe para sa anang maisot nga eawas. ___ 6. Ro butong hay mahaguy-hagoy. Ro andang manipis nga eawas hay makadungok it manaba sa mabaskug nga hangin. 307 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

___ 7. Ro tindahan hay nagabaligya it mga maeahahon nga bag pero may una mang baratuhon nga sapatos nga ginabaligya. ___ 8. Ro mga makitid nga bangko sa maeapad nga plasa hay mapungkuan it daywang ka tawo eamang. ___ 9. Nagakinahangean ako it mahaba nga kuhit ag matag-ud nga silhig. ___10. Ro kabayo hay manaba tan-awon sa idaeum it mataas nga kahoy.

C O

PY

Ueubrahon 2 Usuya ro paris it pangsari (adjectives) sa kada pamisaea sa idaeum. Dayon, isueat rayang paris it pangsari sa nagakaigo nga kulom sa tsart.

EP ED

1. Ro tubi sa kaeaeawran hay madaeum nga mayad samtang ro sa sapa hay manabaw. 2. Naila ako sa mga manami nga bueak. Mayad-ayad gid a sanda tan-awon. 3. Ro mga matig-a ag bilog nga bato hay nagkaeahueog sa eugta. 4. Ro pilang ka pobre nga tawo hay nagapangayo it bulig sa mga manggaranon. 5. Naila ako magkaon it maagto ag gaeagumo nga pritong manok.

D

Magkaparehas ro kahueugan (Synonyms )

Kabaliskaran ro kahueugan (Antonyms)

Ano ro imong gusto nga maging kun magbahoe ka? Ano ro mga kinaiya nga una dapat kimo agud mangin mayad nga kabulig sa komunidad? 308 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Nagaintra ka sa mga asusasyon sa eskuylahan? Ano nga asusasyon ro imong nailaan nga intrahan: Basahon ro masunod:

PY

May imo baeang manami nga boses? Mayad ka baea masaut? Mayad ka mag-arte? Musyon, intra ka kamon. Ro Mga Maabilidad (The Gifted Guild) hay nagakinahangean it mga myembro.

Magsalig! Mag-intra!

EP ED

Mangin Ikaw!

C O

May awdisyon nga pagahimuon sa Disyembre 16, Lunes nga adlaw sa ABL Sports Complex .

Isipon it Mayad!

1. Ano nga klase it baeasahon ro imong ginbasa?

D

2. Ano ro tinutuyo ku pahisayud? 3. Kon kimo, nagakabagay ka baea nga mangin myembro it rayang asusasyon? Ham-an? 4. Dapat baea nga sugtan sa eskuylahan ro mga asusasyon? Ham-an? 5. Hambaean ro pilang ka mga problema sa eskuylahan nga posibling masulbar it mga asusasyon sa inyong eskuylahan.

309 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 3 Usuya ro mga pangsari (adjectives) sa masunod nga paragrapo. Dayon, iparis sanda bilang synonyms or antonyms.

EP ED

C O

PY

Ako ag si tatay hay aein bisan pa nagakasugot kami sa maabu nga mga butang. Pananglitan, si tatay hay mataas ag maniwang, samtang ako hay manaba ag matambok nga unga. Ro akon nga panit hay maputi kapareho ni nanay samtang ay tatay hay maitum. Pero gapati ako nga pareho kaming gwapo. Kaparehas sa ay nanay nga hambae, mayad-ayad kami tan-awon. Naila si tatay magkaon it mga maaeat nga pagkaon samtang ako mat a hay naila it mga matam-is nga keyk. Nagkantiguhan ako nga mangin malimpyo sa kaugalingon bangud natun-an ko ra halin kay tatay nga mahamis sa tanan nga butang. Kaparehas sa ay tatay nga hambae kakon nga mangin tampad, ginapakita na kakon permi kon paalin magsugid it matuod. Bisan magueang eon si tatay ag ako hay bata, naila kami mag-obra nga magkaibahan. Paborito ko si tatay samtang ako mat a ro anang parayaw sa tanan kamon nga magmaeanghud. Siguro, dahil ako malang isaea ro eaki samtang ro daywa pa nakon nga mga igmanghud hay mga bayi. Kabaliskaran ro kahueugan (Antonyms)

D

Magkaparehas ro kahueugan (Synonyms)

Ueubrahon 4 Kupyaha ro tama nga paris it mga bisaea. Dayon, isueat sa iping ro S kon ro paris hay synonyms ag A kon antonyms. _____ 1. Manggaranon

(gwapa

makusog

kwartahan)

310 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

_____ 2. aktibo _____ 3. abu _____ 4. masangag _____ 5. maeamig

(mahaba (dagaya (mahipos (maeapad

kabahue mahae mahaba puro

maeuya) maisut) matagsing) mainit)

Tun-an ag Isugid!

Ueubrahon 5

C O

PY

Basaha it uman ro pahisayud sa pahina 269. Ilista sa idaeum ro mga impurmasyon nga gintao it pahisayud: a. Ueubrahon __________________________ b. Petsa ag Oras __________________________ c. Lugar __________________________ Ano nga impurmasyon ro kinahangean nga idugang sa pahisayud?

EP ED

Ro inyong eskuylahan hay magapili it mga tawuhan para sa inyong school paper nga “Ro Mga Humbak” bilang editor mag-obra it pahisayud nga gakangay sa mga eskuyla nga mag-intra sa pruseso it pagpipili.

D

PAHISAYUD

Ueubrahon 6 Ro inyong asusasyon hay magapatikasog it isaeang ka pagguwa o sine sa inyong eskuylahan. Magsueat it pahisayud nga gakangay sa imong mga kaeskuyla nga magtan-aw. Isueat ra sa papel. 311 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

POST ASSESSMENT Basaha ro masunod nga pamisaea. Isueat ro letra it tama nga sabat sa papel. 1. Kapid sanda pero si Mona hay masueub-on samtang si Mina hay masinadyahon. Ano ro tawag sa mga bisaea nga may linya? a. antonyms b. synonyms c. mga pangngaean

PY

2. Alin ro kaparehas nga kahueugan it bisaea nga may linya sa pamisaea?: "Ro mga maisut eang nga mga bagay ro isueod sa bag agud maghusto".

EP ED

C O

a. maintuk b. mabahoe c. maeapad 3. Alin nga paris it mga bisaea ro magkaparehas it kahueugan? a. mahigku - malimpyo b. puro- owa it mantsa c. preska- basura 4. Alin nga pamisaea ro nagahambae it kamatuoran? a. Ro mga maestro o maestra hay nagaobra sa eskuylahan. b. Ro mga maestro o maestra ro pinakamahaega nga kabulig sa komunidad. c. Ro mga maestro o maestra hay inspirasyon. 5. Alin nga pamisaea ro nagahambae it opinyon?

D

a. Mga bumbero ro nagapatay it sunog. b. Mga bumbero ro may pinakamataas nga propesyon. c. Tanan hay ginabuligan it bumbero.

6. “Gina-obra it mga doktor ro pinakahaeangdon nga trabaho.” Paalin gingamit ro pangsari (adjective) sa pamisaea? a. in positive degree b. in comparative degree c. in superlative degree

312 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

7. Alin nga pamisaea ro ginhambae sa positive degree? a. Si Karen hay may mahaba nga buhok. b. Si Perla hay may mas mahaba nga buhok kaysa kay Karen. c. Si Manily ro may pinakamahaba nga buhok sa tatlo. Basaha ro masunod:

C O

PY

May pagahiwaton nga pagtililipon it mga ginikanan sa Disyembre 14, Sabado, alas-nuybe it agahon sa kwarto it Ikatlong grado -Daisy. Ro tanan nga mga ginikanan hay ginahinyo gid nga mag-adto. Miss Loida Tampipi Maestra

EP ED

8. Ano ro imo nga ginbasa? a. sangka patugmahanon c. sangka istorya

b. sangka pahisayud

9. Hanungod sa alin ro pahisayud? a. Christmas party it mga ginikanan b. Pagtililipon it mga ginikanan c. Ueubrahon sa Pagpanglimpyo

D

10. Ham-an it gin-obra ro pahisayud? a. para sa kasayuran it mga ginikanan b. para sa kasadyahan it mga ginikanan c. para sa kasayuran it mga maestro o maestra .

313 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 3 Mga Ginahalinan it Enerhiya: Elektrisidad ag Iba Pa Ueubrahon 1 Kumpletuha rayang paealigban (puzzle) 2

1 1

4

4

Pahaba

EP ED

3

synonym it malipayon antonym it sangkiri antonym it bag-o antonym it may una antonym it waea

D

1. 2. 3. 4. 5.

5

C O

2

PY

3

5

Paidaeum

1. antonym it maitum 2. synonym it maintuk 3. synonymn it daeagku 4. antonym it malimpyo 5. antonym it mahinay

Ham-an importante ro tubi? Ham-an it kinahangean naton nga magtipid it tubi? Sayuron sa rayang istorya.

314 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Si Maki nga Amulitan

ni: Gretel Laura M. Cadiong

PY

Isaeang adlaw, ginbuksan ni Maki ro gripo ag nagpainu-ino “Maubos man baea ro tubi ngara kon indi ko pagsarhan ro gripo?.” Ngani, ginbuksan na ro gripo ag ginpabay-an nga magpadayon sa pagtinubod ro tubi. Napueong minutos… baynte minutos…traynta minutos… Sang oras eon ro nagtaliwan pero padayon gihapon ro pagtubod it tubi.”Ah, siguro, indi gid ra magpundo”, hambae ni Maki.

C O

Isaea, daywa… daywang oras pa ro nagtaliwan pero owa gid nagpundo sa pagtubod ro tubi. Samtang nagahueat nga magpundo ro tubi, Nakabatyag it kadueuygon si Maki. Sa hinali eang, nagpundo ro pagtubod it tubi. Owa eon it nagatueo. Owa eon it tubi. "Aha!" hambae ni Maki, "Sa katapusan, nagpundo ka gid man sa pagtubod!”

EP ED

Sa hinali eang, nakabatyag it kauhaw si Maki. Pero owa it tubi sa pitsel. Owa it gatubod nga tubi sa gripo. Dumaeagan imaw sa andang kaeapit baeay sa pagpangayo it tubi. Pero owa gid it tubi bisan siin. “Pangabay, taw-i ninyo ako it tubi.” singgit ni Maki nga nagatangis. “Maki! Maki!”, tawag ni Nanay.

D

Gulpi nga nagbugtaw si Maki. . “Ham-an nagatangis ka?”, kutana ni Nanay. “Ro tubi hay nagaaeaeawas sa balde. Owa mo eoman ginsarhi ro gripo,” dugang ni Nanay. “Ay, saeamat gid a, Nanay. Nagbalik eon ro tubi,” hambae ni Maki. Nangawa si Nanay kon ham-an it nahambae rato ni Maki.

315 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Isipon it Mayad!

C O

PY

1. Ano ro gin-obra ni Maki? 2. Ham-an it ginpabay-an na nga magpadayon sa pagtubod ro tubi? 3. Ano ro natabu kay Maki? 4. Siin imaw nag-adto sa pagpangayo it tubi? 5. Sin-o ro ro nagpukaw kana? 6. Ham-an it nalipay imaw paghambae kana ni Nanay na nga ro tubi hay nagaaeaeawas eon sa balde? 7. Posibli baea nga maubos ro tubit? Ham-an? 8. Ham-an it kinahangean naton nga magkinot sa tubi? Ubrahon Naton Raya!

EP ED

Magsueat it sangka paragrapo gamit ro masunod nga mga hitabu sa istorya. Gamiton ro signal words

D

- Nakabatyag it kadueuygon si Maki - Ginpukaw imaw ni nanay - Ginbuksan ni Maki ro gripo ag ginpabay-an nga magtinubod ro tubi agud anang masayran kon maubos ra. - Nagpangayo imaw it tubi pero owa it tubi. - Nalipay imaw ay may tubi eon.

Ueubrahon 2 Mag-obra it sangka paragrapo gamita ro tama nga signal words. Ano ro imong ubrahon kon bukon ka it sigurado nga ro tubi hay malimpyo imnon? 1. Pabukaean ro tubi. 316 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

2. Pabay-an nga nagabukae ro tubi sa sueod it limang minutos. 3. Pagkatapos it limang minutos, hinayan ro kaeayo ag pabay-an nga nagabukae gihapon sa sueod it limang minutos. 4. Pabahawon ro tubi sa takuri. 5. Pagkatapos nga magbahaw eon, ibutang ro tubi sa malimpyo nga sueodlan. 6. Paeamigon ro tubi bago imnon.

PY

Ueubrahon 3

C O

Mag-obra it sangka paragrapo. Gamit ro nagakaigo nga signal words. Paalin Mag-obra it Maskara Gamit ro Supot nga Papel

EP ED

1. Isueod ro imong ueo sa supot. 2. Butangan it tanda ro natuon sa imong daywang ka mata ag drowingan it pintok. 3. Butangan it tanda ro natuon sa baba ag drowingan it linya. 4. Bue-on ro supot sa imong ueo. 5. I-drowing ro iba pang parte ku uyahon it maskara. 6. Buhuan ro mga mata ag baba. 7. Dekorahan ro imong maskara.

D

Ueubrahon 4

Mag-obra it sueondan nga may daywang ka level (twolevel outline) halin sa masunod nga mga paragrapo. Enerhiya Ro enerhiya, kaparehas it kuryente hay may ginahalinan. Halimbawa kara hay ro hydro-electric station nga hay nagagamit it tubi sa pag-obra it elektrisidad. 317 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Sa makaron, nagakinahangean kita it gin mabue-an it enerhiya para sa elektrisidad o kuryente. Kon owa it kuryente, owa man it mga kompyuter, owa it telebisyon, owa it bentilador. Maabu nga mga aparatos ro indi magandar kon owa it kuryente. POST ASSESSMENT

C O

PY

Basaha ro masunod nga seleksyon ag sabton ro nagasunod nga pangutana. Ro mangga hay nagatubo kon siin ro mainit. Ro bunga it mangga hay isaeang ka prutas nga may korting pahaba (oval). Ro anang kolor hay berde nga madueaw ag may madamoe nga panit. Manamit ra kan-on eagi kapin gid kon euto eon. A. Sabton ro masunod nga mga pangutana.

D

EP ED

1. Alin ro mga pangsari (adjectives) halin sa seleksyon? a. nagatubo, mainit, korting pahaba, berde nga madueaw, madamoe, panit, euto b. mainit, korting itlog, berde nga madueaw, madamoe, euto c. mangga, nagatubo, prutaspanit, ginakaon 2. Alin nga pamisaea ro may superlative degree it pangsari (adjective)? a. Matam-is ro mga mangga sa Davao. b. Mas matam-is ro mga mangga sa Cebu. d. Pinakamatam-is ro mga mangga sa Guimaras. 3. Alin ro kabaliskaran it euto? a. eaha b. hilaw c. eab-as 4. Alin ro kabaliskaran it mainit? a. nagakaeayo b. maeabaab c. maeamig B. Kumpletuha ro masunod nga sueundan: I. Mga Mangga A. Nagatubo kon siin ro mainit B. Korting pahaba 318 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

C. Berde kon hilaw D. ________________ (5) E. ________________ (6) C. Isueat ro masunod nga mga pamisaea sa sangka paragrapo. Gamiton ro mga signal words.

PY

1. Hugasan it mayad ro hilaw nga mga mangga. 2. Upakan gamit ro mataeum nga siyaw. 3. Ibabad ro inupakan nga mga mangga sa tubi nga may asin.

C O

Leksyon 4 Pagtipid it Enerhiya ag Iba pa nga Ginahalinan Kara Tun-an ag Isugid!

EP ED

Basaha ro masunod nga mga pamisaea. Estudyuhi ro mga ginlinyahan nga bisaea o mga haeambaeanon halin sa seleksyon “Ro Ama it mga Eskultura sa Pilipinas” (The Father of the Philippine Arts)

D

a. Si Guillermo Tolentino hay bantug nga eskultor. b. Ro anang mga disenyo hay simpli. c. Gin-umpisahan na ro pag-obra it mas simpli nga mga disenyo kaysa sa anang orihinal nga gin-obra. d. Nagsuod imaw sa mga mas abu it nasayran kaysa kana para sa eagi-eagi nga paghituon. e. Nakabuoe imaw it pinakamataas nga premyo bilang eskultur. f. Ro monumento it Cry of Balintawak ro pinakasimboliko nga interpretasyon ku Supremo it Katipunan..

Ano ro ginasugid it mga haeambaeanon (phrases) nga may linya? 319 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ano nga suffix o mitlang o bisaea ro gindugang sa mga pangsari (adjectives)? Tandaan!

D

EP ED

C O

PY

Pangsari (adjective) ro mga bisaea nga ginagamit sa pagsugid hanungod sa mga pangngaean (nouns) ag pangsal-i sa pangaean it tawo (pronouns). May tatlong ka degrees of comparison: Positive Degree; Comparative Degree and superlative Degree Positive degree ro primero nga porma it pangsari (adjective), Owa ra it kumparasyon o relasyon sa iba. Halimbawa: maisut, mahaba, matag-ug, maeapad Comparative Degree nagapakita it sangka relasyon o kaangtanan; pagkaparehas it daywang ka butang, lugar, hitabu, grupo ag iba pa. Ginadugang ro mga bisaea nga magkaparehas, magkasing, ag mas – kaysa kay/sa bago ro pangsari o adjective Halimbawa: magkaparehas it isut, magkasing haba, mas matag-ud, mas maeapad Superlative Degree nagagamit it ekspresyon sa pinakamataas nga halintang o pinakamataas nga order. Ginadugang ro mitlang (syllable) nga pinaka sa adjective. Halimbawa: pinakamaisot, pinakamahaba, pinakamatag-ud, pinakamaeapad Ueubrahon 1 Kupyaha ag linyahan ro mga adjectives sa masunod nga mga pamisaea. Dayon, isueat sa linya ro anang degree of comparison. ______ 1. Mga rosas ro ay nanay nga pinakapaborito nga bueak. 320 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

______ 2. Mas naila pa ako magbasa it libro kaysa maghampang sa kompiyuter. ______ 3. Ro plasa hay malimpyo tan-awon. ______ 4. Mas mabahoe ro bag ni Bea kaysa kay Keandra. ______ 5. May mahaba nga sawa sa kulungan. Ueubrahon 2

EP ED

C O

PY

Isueat ro pangsari (adjective) sa anang tama nga porma. 1. Ro tyempo sa rayang domingo hay (maeamig) kaysa ku nagtaliwan nga domingo. 2. Ro mga alima ni tatay hay (mahaba) kaysa ku ay nanay. 3. Ro saut ni Jerzel ro (manami) sa tanan nga nagsaeaut. 4. Ro istorya nga among ginbasa makaron hay (masadya) . 5. Bukon baea it imaw ro (mabuot) sa tanan nga unga nga imong nakilaea?

Basahon ag Tun-an!

D

Ano ro imong naeksperyensyahan kon brownout? Madueom nga Iwag

ni: Gretel Laura M. Cadiong

Dali-dali nga ginhimos ni Teresa ro anang mga libro ag ginsueod sa anang bag. “Babay, ‘nay, mapanaw eon ako,” anang hambae samtang nagaharu kay Nay Tina. Nagaginhawa it madaeum si ‘Nay Tina samtang nagasueod sa kwarto it anang unga sa paghimos it anang mga gam-ok. May sang tumpok nga eambong sa eugban, 321 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

mga nagwakay nga papel sa saeog, nagatueo nga tubi sa gripo ag owa matakpi nga bueotangan it toothpaste ro perming makit-an kada agahon. Sa anang pag-adto sa kusina, ro owa maubos nga pamahaw ni Teresa hay nakatungtong pa sa lamesa. Nagalingu-lingo nga naghambae si ‘Nay Tina sa anang kaugalingon. “Hay, hin-uno pa baea si Teresa ngara makantigo sa paghipig ku rayang mga butang?”

PY

Isaeang adlaw, nag-uli imaw nga may daeang sueat halin sa eskuylahan. Malipayon nga ginpangutana na si ‘Nay Tina, “Sugtan mo ako ‘nay nga mag-intra sa Girl Scout sa Sabado ag Domingo sa Barangay Limasawa?”

C O

Nagpainu-ino it makadali si ‘Nay Tina ag naghambae, “Sugtan ko ikaw Teresa, pero sunda gid ag tumana ro ginapaobra kimo it imong mga maestro o maestra ag maestra.”

EP ED

Pag-abot it Sabado, si Teresa kaibahan ro ibang Girl Scouts hay haum eon para sa andang pagpanaw. Owa magbuhay, ro grupo hay sa Barangay Limasawa eon, ro pinakamaeayo nga baranggay sa andang banwa.

D

Nagpainu-ino si Teresa nga magpatindog it tolda nga andang pagatueogan ag pagapahuwayan. Pero sa anang kakibot, naghambae ro andang maestra nga ro kada isaea kanda hay bueueag nga magaistar sa baeay it mga pumoeuyo ku baryo. Si Teresa hay haadto sa pamilya nanday ‘Tay Tony ag ‘Nay Dora. Nasayran na nga ro barangay hay owa it kuryente ag tubi ngani kinahangean na nga magbugtaw it temprano para magsag-ub it tubi nga pangpaligos. Sa gabii, ginakahidlawan na ro pagtan-aw it anang mga paboritong paguwa sa telebisyon. Indi man imaw kahampang it kompyuter. Pero eabaw sa tanan, ro madueom nga kagab-ihon hay nagpalisud pa gid kana sa pag-obra ku mga ueubrahon nga ginpaubra kanda. 322 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

“Ro kingki hay may madueum nga iwag” painu-ino ni Teresa. Ro daywang adlaw nga kamping hay madasig nga nagtapos. Nalipay gid si Teresa sa anang pag-uli. Nagdesisyon imaw nga may anang paga-ubrahon. Ro madueum nga iwag hay nakabulig kana nga makita ro tamang ueubrahon.

PY

Isipon it Mayad!

D

EP ED

C O

a. Ham-an it nagadali-dali gid si Teresa? b. Ano ro mga butang nga owa ginahimusa ni Teresa? Ham-an it nahambae mo ron? c. Ano nga ueubrahon ro anang gin-intrahan? d. Ano ro ginagamit nga iwag it mga taga barangay sa gabii? Ham-an it raya andang ginagamit? e. Mauno nga klasi ro iwag nga halin sa kingki? f. Nangin masadya baea si Teresa sa anang haagyan sa kamping? Kon Huo, ham-an? Kon owa, Ham-an? g. Ano nga leksyon ro anang hatun-an halin sa anang mga haagyan sa kamping? h. Ham-an it kinahangeanon ro pagtipid sa kuryente ag tubi? i. Ano pa ro ibang mga manggad (resources) naton nga kinahang-eang hipiran o haeongan? Ham-an it kinahangean naton nga ubrahon ra?

323 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid! Basaha ro masunod nga mga parte halin sa istorya. Dayon, sabtan ro masunod nga mga pangutana.

PY

1. Sang tumpok nga eambong sa eugban, mga kalat nga papel sa saeog, nagatueo nga tubi sa gripo ag owa matakpi nga bueotangan it toothpaste ro pirming makitan kada agahon. Sa anang pag-adto sa kusina, ro owa maubos nga pamahaw ni Teresa hay nakatungtong pa sa lamesa.

C O

• Anong klasi nga tawo si Teresa? • Ham-an it ruyon ro imong tugma? • Ano ro nagbulig kimo agud matugma ruyon?

EP ED

2. Dali-dali nga ginhimos ni Teresa ro anang mga libro ag ginsueod sa anang bag. • Kon kimo, siin si Teresa maadto? • Ham-an it ruyon ro imong tugma? • Ano ro nagbulig kimo nga matugma ruyon?

D

3. Nalipay gid si Teresa sa anang pag-uli. Nagdesisyon imaw nga may anang paga-obrahon. Ro madueum nga iwag hay nakabulig kana nga makita ro tamang ueobrahon. • Kon kimo, ano ro paga-obrahon ni Teresa? • Ham-an it ruyon ro imong tugma? • Ano ro nagbulig kimo nga matugma ruyon?

324 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

PY

Ro Mga Pagtugma (Inferences) hay ro mainaeamon nga pagtugma suno sa kon ano ro haubserbahan ukon hasayran o haagyan eon. Raya hay isaeang ka ideya nga bukon it direktang ginasugid.

Ueubrahon 3

C O

Itao ro imong pagtugma (inferences) sa mga masunod nga sitwasyon: 1. Ro lamesa hay may mga libro nga bukas ro pahina. Ro papel hay mga lista nga nakasueat. Ro lampara hay nakabukas.

EP ED

a. Ano ro ginaobra it tawo? b. Ano ro mga paeatandaan (clue) sa istorya nga nakabulig kimo sa rayang pagtugma?

D

2. Ro hueas ni Erlin hay nagtueo sa anang kilay. Truadlaw eon pero may mga nabilin pa imaw nga baligya sa basket. Nagsinggit pa gid imaw it mabaskug, “suman, suman, manamit nga suman!” a. Ano ro trabaho ni Erlin? b. Ano ro mga clue sa istorya nga nakabulig kimo sa rayang pagtugma? 3. Nakibot si Allan. Ro kwarta nga gintao kana ni nanay hay owa sa anang buesa. Kat ginkuot na it madaeum ro anang bue-sa, napan-uhan na nga may gabot ra. a. Ano ro posibling natabo sa kwarta ni Allan? b. Ano ro mga paeatandaan (clue) sa istorya nga nakabulig kimo sa rayang pagtugma? 325 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 4 Basaha ro masunod nga istorya ag sabton ro mga pangutana.

PY

1. "Atsuu!!" bahaon ni Teri. Nagbahaon imaw it uman ag nagpangatlo pa. Nabatyagan na nga mainit imaw ag masakit ro anang ueo. Pilit imaw nga nagbangon sa eugban ag ginhambae si nanay na nga indi imaw mag-adto sa eskuylahan. a. Ham-an indi mag-adto sa eskuylahan si Teri?

C O

b. Ano ro mga paeantandaan sa istorya nga nakabulig kimo sa rayang pagtugma? 2. Nangin mahaba ag makataeaka ro adlaw, ag gusto ni Ted nga may anang obrahon. Pagkatapos it ilabas, nagsakay imaw sa bisikleta ag nag-adto sa baeay nanday Roy. Ro baeay hay mahipos, ag kat nagpanuktok imaw sa pwertahan, owa it nagsabat. Nagsakay it uman si Ted sa anang bisikleta ag nag-uli.

EP ED

a. Ano ro hapainu-inuhan ni Ted? b. Ano ro mga paeatandaan sa istorya nga nakabulig kimo sa rayang pagtugma? Tun-an ag Isugid!

D

Tun-an ro masunod nga graph nga nagapakita ku bueanan nga baeayran sa kuryente it tatlong ka pamilya. Konsumo nin Kuryente

3000 2000

Pamilya Apostol

Pamilya Cortez

1000

Pamilya Daaco

0 Setyembre Setyembre

Oktubre Oktubre

Nobyembre Nobyembre Disyembre Disyembre

326 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Isipon it Mayad! 1. Ano ro ginapakita it linyang patindug nga may mga numero?

PY

2. Ano buot hambaeon it linyang paeubog nga may mga buean? 3. Ano ro ginasugid it bilog nga graph?

C O

4. Anyo nga pamilya ro ginapakita it puti nga bar? it Gray nga bar? Itim nga bar?

EP ED

Sabtan ro masunod nga mga pangutana:

D

1. Anyo nga pamilya ro may pinakamabahoe nga baeayran sa buean it Septyembre? Oktobre? 2. Anyo nga pamilya ro may pinakamanaba nga baeayran sa buean it Septyembre? Disyembre? 3. Sa tatlong ka pamilya, Anyong baeayran ro pinakamataas? 4. Sa alin nga buean nangin mataas nga mayad ro baeayran it mga pamilya ? 5. Kon kimo, ham-an?

327 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 5 Basaha ag tun-an ro masunod nga bar graph, dayon sabtan ro mga pangutana: Baeayran sa Tubi para sa mga Buean it Septyembre hasta it Disyembre 2012 it Tatlong Pamilya

PY

Konsumo sa Tubig Poon Setyembre Disyembre 2012 700 600

C O

500

400 300 200

0

EP ED

100 Setyembre

Oktubre

Nobyembre

Pamilya Caballes Pamilya Torres Pamilya Moscares

Disyembre

1. Hanungod sa alin ro grap?

D

2. Anyo nga pamilya ro may pinakamataas nga baeayran sa buean it Nobyembre? 3. Anyo nga pamilya ro may pinakamanaba nga baeayran sa buean it Disyembre?

4. Anyo nga pamilya ro may pinakasangkiri nga konsumo it tubi? 5. Anyo nga pamilya ro may pinakamaabu nga konsumo it tubi?

328 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

POST ASSESSMENT Basaha ro masunod nga seleksyon. Dayon, ubrahon ro masunod nga ueubrahon. Rayang dag-on, ro mga eskuyla halin sa ikap-at hasta sa ikan-um nga grado it Tagas Elem. School hay nagkasugot nga maghiwat it isaeang ka programa nga may temang Paskwa. Owa nagbuhay, nag-umpisa ro parada. Nalipay gid ro mga maestro ag maestra pati ro ginikanan sa andang nakita.

EP ED

C O

PY

Una, ro mga eskuyla sa ikap-at nga grado hay nakasuksok it bampira, gorilya ag aswang ag mga robot. Masunod, ro mga eskuyla sa ikalima nga Grado hay nagparada sa andang mga makolor nga suksok nga Captain Barber, Lastikman, Super Inday, Super Inggo, Volta ag Darna. Sa katapusan, ro mga eskuyla sa ikan-um nga grado hay nag-abot sa mabaskog nga pagsilinadya suksok ro mga manami nga eambong nanday Cinderella, dwarfs, Rapunzel, princess ag princesses Pag-abot sa programa, ro kada grupo hay nagpakita it mga manami nga paguwaon. I. Sabtan ro masunod nga mga pangutana. Isueat ro letra eamang sa papel.

D

1. Ham-an it nagsuksok ro mga eskuyla it sari-sari nga eambong? a. May andang Parti nga may Tema. b. May andang pakontes sa eambong. c. Gaadto sanda sa isaeang ka birthday party.

2. Anong mga grado ro nag-aeabot sa parti? a. 1-6 nga grado b. 4-6 nga grado c. 5-6 nga grado 329 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

c. pangsari (adjective)

PY

3. Ano nga pagtugma (inference) ro imong maobra hanungod sa tema it ikan-um nga grado? a. Ginatuead nanda ro mga tawuhan sa fairy tales. b. Ginatuead nanda ro mga tawuhan sa pelikula. c. Ginatuead nanda ro mga tawuhan nga superheroes. 4. Anyo nga grado ro nagtuead sa mga tawuhan sa pelikula? a. Grado 4 b. Grado 5 c. Grado 6 5. Alin ro tawag sa bisaea nga may linya sa pamisaea: “Kada grado hay nagpakita it makangangawa nga paguwa. a. berbo (verb) b. pangngaean (noun)

EP ED

C O

6. Paalin ro pangsari (adjective) ginahambae sa masunod nga pamisaea? Ro mga eskuyla sa ikan-um nga grado ro may pinakamanami nga eambong. a. positive degree b. comparative degree c. superlative degree

II. Tun-an ro masunod nga graph. Dayon, sabtan ro masunod nga pangutana.

140 120 100

Mga Tumaean-aw sa Programa

D

160

Mga Tumaean-aw sa Programa

80 60 40 20 0

Ginikanan Manugturo Bisita

Mga eskuyla

330 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

7. Ano ro tawag sa rayang litrato? a. bar graph b. drowing c. tsart 8. Ano nga grupo it mga tumaean-aw ro pinakamaabu? a. mga ginikanan b. mga eskuyla c. mga maeatro ag maestra 9. Ano nga grupo it mga tumaean-aw ro pinakasangkiri? a. mga bisita b. mga maestro ag maestra c. mga ginikanan 10. Kon kimo, ham-an it mas abu nga mga ginikanan ro nagtan-aw bisita kaysa ku mga bisita?

C O

PY

a. Mas abu ro oras it mga ginikanan kaysa ku mga bisita. b. Ginasuportahan it mga ginikanan ro paguwa it andang mga unga. c. Sangkiri nga mga bisita ro ginkangay. Leksyon 5 Pagbulig sa Atong Komunidad

EP ED

Tun-an ag Isugid!

Tun-an ro bisaea/haeambaeanon halin sa istorya nga “Plastiko.” Taeupangda ro bisaea nga gingamit sa pagsugid hanungod sa rayang mga bisaea/haeambaeanon.

D

Mga haeambaean on nga paeatandaan it lugar

sa eskuylahan sa may kalye it

Bisaea nga ginaturo it haeambaean on

Mga haeambaeanon/bisa ea nga nagasugid it oras/tyempo

Bisaea nga ginaturo it haeambaean on

nagatikang

isaeang agahon

nagatikang

nagatikang

ku ulihi

hadakop

331 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Laserna sa eugta paadto sa basurahan sa idaeum it basurahan paadto sa aeagyan it tubi

Bisaea nga ginaturo it haeambaean on

Mga haeambaeanon/bisa ea nga nagasugid it oras/tyempo

Bisaea nga ginaturo it haeambaean on

nagkalhit nagligid

hin-aga masunod nga adlaw

hadakop Nagapainu ino

nagakaya hadakop

PY

Mga haeambaean on nga paeatandaan it lugar

EP ED

C O

Ano nga klasi it mga bisaea ro ginasugid it lugar ukon oras/tyempo? Ro mga bisaea nga nagasugid kon kan-o/hin-uno ag siin ro hueag natabo hay ginatawag nga adberbyo (adverb). Ano ro mga adberbyo (adverbs)? Ano ro ginasugid it adberbyo it oras/tyempo (adverbs of time)? Ano ro ginasugid it adberbyo it lugar (adverbs of place)?

D

Tandaan!

Adberbyo (Adverbs) hay mga bisaea nga nagasugid (describe) hanungod sa mga berbo (verbs), pangsari (adjectives) ag iba pang adberbyo (adverbs). Adberbyo it oras/tyempo (Adverbs of time) nagasugid kon kan-o natabu ro hueag. Adberbyo it lugar (Adverbs of place) nagasugid kon siin natabu ro hueag. 332 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 1 Kupyaha ro adberbyo (adverb) sa kada pamisaea. Dayon, isueat kon ro bisaea nga oras/tyempo ukon lugar sa pagsugid ku klasi it adberyo (adverb) nga imong ginkopya.

Ueubrahon 2

C O

PY

_______ 1. Gintikang namon ro kahabaon it Kalye M. Laserna bago nakaabot sa baeay. _______ 2. Ro ihapon hay alas-sais. _______ 3. May mga unga nga nagdaeagan paadto sa plasa. _______ 4. Mabisita kami sa among igbata sa masunod nga domingo. _______ 5. Nagkatueog si Marilyn sa tolda kabii.

EP ED

A. Direksyon: Pili-a ro tama nga adberbyo it oras/tyempo (adverb of time) ukon adberbyo it lugar (adverb of place) sa pagkumpleto it mga pamisaea sa idaeum .

D

1. Nag-adto si Gladys sa eskuylahan it __________. (agahon pa, adlaw eon, hapon eon) 2. Ginasipilyuhan namon ro among ngipon ___________. (daywang beses sa sang domingo, adlaw-adlaw, kon amat) 3. Ro prohekto sa eskuylahan hay kinahangean nga itao it mga eskuyla ________________________. (pagkatapos it nakataeana nga tyempo, bago ro nakataeana nga tyempo, sa nakataeana nga tyempo) 4. Ro prohekto hay kinahangean nga itao eon sa rayang oras. Ro nakataeana nga tyempo hay _______________________________ (sa masunod nga dagon, makaron, hin-aga)

333 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

5. Sa klase, ginhambaean kami it among maestro o maestra o maestra nga likawan ro paggamit it among mga cellphone. 6. Matawag ako kay nanay _________________________________________________ (samtang nagaklase, pagkatapos it klase, sa masunod nga domingo)

EP ED

C O

PY

B. Direksyon: Kupyaha sa idaeum ro adberbyo (adverb) ag isugid kon ano nga klasi it adberbyo ro gingamit sa pamisaea. __________ 1. Ro bola hay sa idaeum it lamesa. __________ 2. Nagaeaha si nanay it pagkaon adlaw-adlaw. __________ 3. Si tatay kon amat ro nagahugas it mga pinggan. __________ 4. Ro mga plastik hay makit-an bisan siin. __________ 5. Kinahangean natong ipilak ro atong mga basura sa igsakto nga lugar. Basahon ag Tun-an!

D

Nakaintra ka eon baea sa pakontes? Alin ro imong habatyagan? Basaha ro masunod nga taeamdan it kabuhi (autobiography) Ro Istorya it Akong kabuhi Ako si Jiezel Saavedra. Natawo ako ku Septyembre 21, 2005 sa Baranggay Malipayon, Kalibo, Aklan. Lima kami sa amon nga pamilya. Ro akon nga tatay hay isaeang ka marinero ag nagatrabaho sa makaron sa isaeang ka pribado nga kompanya. Ro akon nga nanay hay isaeang ka maestra. Empleyado imaw sa gobyerno. Nagaeskuyla ako sa Malipayon Elementary School. 334 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

D

EP ED

C O

PY

Kat ako hay ap-at nga dag-on, may pagboluntaryo nga nag- intra ako sa art contest sa isaeang ka eskuylahan sa Kinder. Ro mga detalye it kontes hay may kakueangan nga ginsugid kakon. Ro tema hay ginsugid kakon nga may saeasaea it dyanitor it eskuylahan nga nasayran ko eang ro tema sa pangbukas nga programa. Pag-eaum ko, bukon it manami ro akon nga disenyo. Sa akon nga pagkakibut, anda nga gindayaw it mayad ro akong inubrahan. Una, may pagsalig nga nagdrowing ako it mabahoe nga korting tagipusuon sa kartolina. Dayon, may pagdahan nga ginbutang ko sa tunga ro mga litrato it akon nga pamilya. Masunod, klaro nga mayad nga gindisenyuhan ko it anghel ro tuo nga parte sa ibabaw it kartolina. Sa katapusan, sa maeagku nga mga letra, ginsueat ko rayang pamisaea “Palangga ko ro Akon nga Pamilya”. Nag-abot eon ro oras sa pagtao it premyo sa nagdaeaug. Ro mga inubrahan nga nagdaeaug hay may pagpabugae nga gindaea sa entablado. Nakabatyag ako it kakueba bangud ro akong inubrahan hay kaibahan idto. Dayon, ginpahisayud it manoghambae ro mga nagdaug. Sa akong pagkamayad! Ako ro nagdaug. Ro mga tawo hay mabaskug nga mayad nga nagpamalakpak kat ro akong inubrahan hay ginpakita. May kadasig nga nagdaeagan si nanay ag naghakus kakon it hugot nga mayad. Nagsaka kami sa entablado ag ginbuoe ro premyo. Ro akon nga mga ginikanan hay bugaeon para kakon.

335 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Isipon it Mayad!

C O

Tun-an ag Isugid!

PY

1. Ano nga kontes ro gin-intrahan ni Jiezel? 2. Ham-an inga ginpabugae imaw it anang mga ginikanan? 3. Ano ro anang inubrahan nga nagdaug? 4. Kon kimo, ham-an nagdaug si Jiezel? 5. Mayad baea nga mag-intra sa mga ueobrahon sa eskuylahan? Ham-an?

EP ED

Tun-an ro mga bisaea nga ginkudlitan sa istorya. may pagdayaw may pagboluntaryo klaro nga mayad may kadasig may kakueangan may pagsalig may pagpabugae hugot nga mayad bukon it manami may pagdahan mabaskug nga mayad

D

Ano ro mga root words it mga bisaea? Ano ro mga mitlang nga gindugang sa mga pangsari (adjectives)? Raya nga mga bisaea hay ginatawag nga adverb of manner. Ano ro adverbs of manner?

336 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan! Adverbs of manner hay nagasugid kon paalin gin-obra ro hueag. Ro mga mitlang nga -may pag, nga mayad, bukon itkon idugang sa pangsari (adjective) hay nangin adberbyo (adverb)

PY

Ueubrahon 3

C O

Isueat sa inyong notbuk ro adverb of manner sa kada pamisaea. Maeuya nga mayad maghambae si lolo. Ginsinggitan ako it mabaskug nga mayad ni Henry. Nagkanta nga may kasadya si Nelia. Ginsugid kakon ni nanay nga may kalipay ro mayad nga balita. 5. May kaeangkag nga gintawagan ko sa telepono si manang.

EP ED

1. 2. 3. 4.

Ueubrahon 4

D

Itao ro kahueugan it masunod nga mga adberbyo (adverbs) gamit ro mga mitlang nga may pag, nga mayad, bukon it. a. b. c. d.

kumpleto nga mayad bukon it klaro bukon it aktibo bukon it posibli

e. may pagklaro f . kada oras

337 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 5 Kupyaha ro adverb of manner sa kada pamisaea. Dayon, itao ro kahueugan it kada adberbyo (adverb).

C O

PY

1. Si Cynthia hay nagalingkod nga may kahipus sa anang bangko kainang agahon. 2. Gintinguhaan na it mayad nga makita ro kahueugan it bisaea sa diksyunaryo. 3. Si Yellyn hay naghibayag it mabaskug nga mayad sa pabueo-bueo nga ginhambae kana bag-o eang. 4. Gintan-aw ni Elvie nga may kahadlok ro mabaskug nga hampak it hangin. 5. Mapanaw kami nga may kaeangkag sa kamping hinaga.

EP ED

Tun-an ag Isugid!

Basaha ro masunod nga paragrapo halin sa autobiography:

D

Una, may pagsalig nga nagdrowing ako it mabahoe nga korting tagipusuon sa kartolina. Dayon, may pagdahan nga ginbutang ko sa tunga ro mga litrato it akon nga pamilya. Masunod, klaro nga mayad nga gindisenyuhan ko it anghel ro tuo nga parte sa ibabaw it kartolina. Sa katapusan, sa maeagku nga mga letra, ginsueat ko rayang pamisaea “ Palangga ko ro Akon nga Pamilya” Ano ro ginasugid it mga bisaea nga una, dayon, masunod ag sa katapusan? Paalin rayang mga bisaea nakabulig katon nga maeubtan ro pagkapasunod it mga hitabu sa istorya? 338 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 6 Isueat ro masunod sa sangka paragrapo gamit ro mga bisaea nga Una, pangaywa, masunod, dayon ukon sa katapusan.

Ueubrahon 7

PY

Nagbugtaw it temprano pa si Karina. Ginsudlay na ro anang buhok. Madasig imaw nga nagpaligos. Haum eon si Karina nga mag-adto sa eskuylahan. Nagsuksok imaw it malimpyo nga uniporme. Nagkaon imaw it pamahaw ag nagsipilyo it anang mga ngipon.

C O

-

Mag-obra it mga pamisaea sa sangka paragrapo, gamit ro nagakaigo nga mga sinyal (signals).

D

EP ED

- Nagbugtaw it temprano pa si nanay. - Dali-dali imaw nga nagilam-os it uyahon ag nagsipilyo it anang ngipon. - Nag-ilis imaw it eambong. - Ginbuoe na ro anang kahita ag basket. - Nagtawag si nanay it traysikol. - Owa magbuhay, si nanay hay sa tindahan eon.

Tun-an ag Isugid!

Tun-an ro grap nga nagapakita it mga panimaeay nga may mayad nga pamatasan sa pagpabilin nga malimpyo it komunidad.

339 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Sabtan ro mga masunod:

C O

PY

1. Pilang ka mga panimaeay ro nagapraktis nga ibutang ro andang mga basura sa tama nga lugar? 2. Pilang ka mga panimaeay ro naga-obra it uman (recycle) it andang basura?

EP ED

3. Isugid ro numero it mga panimaeay nga nagapraktis sa pagpaeain it andang basura. 4. Kilaeahon ro numero it mga panimaeay nga nagagamit it mga supot nga papel. Ano ro ginapakita it rayang graph? Ro grap baea hay nagapresentar it pasunod nga basehan(data)? Sa anong pamaagi ginpresentar ro basehan? Ano mo tawgon rayang graph?

D

Tandaan!

Ro mga graph (graphs) hay nagabulig sa pagpresentar it klaro ag nakapasunod (systematically) nga basehan (data) Ro isaeang ka bar graph hay nagapakita it basehan (data) gamit ro patindog (vertical) ukon paeubog (horizontal) nga bar. 340 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 8 Tun-an ro masunod nga graph. Sabtan ro mga pangutana sa idaeum. Numbero it mga Eskuyla nga may mga Celphone 90 80

PY

70 60 50

C O

40 30 20

0

EP ED

10

Numero it mga Eskuyla nga may mga celphone

D

1. Alin nga grado ro may pinakamaabung eskuyla nga may mga cellphone? 2. Alin nga grado ro may pinakasangkiring eskuyla nga may mga cellphone? 3. Kon kimo, ham-an it ro Ikatlong grado ro may mga eskuyla nga may pinakasangkiri nga eskulya nga may mga cellphone? 4. Kon ro nga Una ag Pangaywang Grado hay gin-eakot sag rap, Anong grado kon kimo ro may pinakasangkiri nga tag-ana it cellphone? Ham-an?

341 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 9 Tan-awa ro grap sa idaeum nga nagapakita ku mga paboritong kalingawan it mga unga. Mga Paboritong Kalingawan it mga Unga 100 90 80 70

Mga Paboritong Kalingawan it mga Unga

50 40 20 10 0

Pagtan-aw it Paghampang Pelikula mga amigo/amiga

Paghampang it kompiyutrer

Pagbabasa it libro

kaibahan ro

C O

30

PY

60

EP ED

Sabtan ro masunod nga mga pangutana:

1. Pilang ka mga unga ro naila it duro magtan-aw it pelikula? 2. Pilang ka mga unga ro naila it duro maghampang sa kompyuter? 3. Pilang ka mga unga ro naila it duro magbasa it libro?

D

4. Pilang ka mga unga ro naila it duro makighampang sa andang amigo ag amiga? 5. Ano nga kalingawan ro nailaan it duro it mga unga? 6. Anong kalingawan ro may sangkiring mga unga ro naila? 7. Ano kon kimo ro matabo kon gaabu nga gainabu ro mga unga nga gahampang it kompyuter kaysa sa pagbasa it libro?

342 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

POST ASSESSMENT Basaha ro mga masunod:

PY

Si nanay hay temprano pa nga nagabugtaw sa agahon. Nagaeaha eagi imaw it humay. Masunod hay nagaeaha imaw it pilang bilog nga itlog ag hamon. Dayon, ginatawag na kami agud mamahaw. Pagkatapos karon, ginapahaum na ro pagkaon nga among pagabaeunon sa eskuylahan. Sa katapusan, ginasugo na eon kami nga magpanaw.

D

EP ED

C O

1. Ano ro ginaobra ni nanay kada agahon? a. nagapahaum ku mga unga pag-adto sa eskuylahan. b. nagapahaum paadto sa trabaho. c. nagapahaum para eamang sa pagkaon ni tatay. 2. Ano ro tawag sa haeambaeanon (phrase) nga may kudlit sa pamisaea: Si nanay hay temprano pa nagabugtaw sa agahon. a. pangsari (adjective) c. pangngaean (noun) b. adberbyo (adverb) 3. Alin nga pamisaea ro may adverb of manner? a. Nagabugtaw si nanay it temprano nga mayad. b. Nagabugtaw si nanay sa agahon. c. Si nanay hay nagaeaubog-eubog sa anang eugban. I. Basaha ro masunod nga mga hitabu. Isueat sanda sa sangka paragrapo. Gamita ro nagakaigo nga signal words. - Nagbutang si nanay it bugas sa kaldero. - Ginbutangan na it tubi ro bugas. - Ginbutang na ro kaldero sa kalan ag ginkaeayuhan. - Ginhueat na nga maeaha ro humay. _ Ginbutang na ro humay sa bandihado.

343 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 6 Pagpaumwad it Atong Komunidad

Tun-an ag Isugid!

Basaha ko ro mga masunod nga pamisaea halin sa autobiography “Ako hay Ako”

C O

PY

a. Mas madasig ako magbasa kaysa sa ang kaklase. b. Mas mayad ako magbasa it nota sa musika kaysa kay tatay. a. Kamun nga tatlo nga magmanghud, ako ro pinakamadasig magkaantiguhan. b. mas mainaeamon ako magpangutanan kayasa sa iba. c. Ako ro pinakamayad magsueat sa amun nga klase.

EP ED

Ano ro tawag sa mga bisaea nga may linya? Paalin gingamit ro adverbs of manner sa mga pamisaea? Ano ro gahambae kimo nga ro adverb hay ginagamit sa pagkumpara? Tandaan!

D

Ro Adverbs of manner hay pwede gamiton sa iba-ibang degree it pagkumpara: •Positive Degree – Ro pinakaprimero nga porma it adverb, owa ra ginagamit sa pagkumpara kundi imaw hay gasaysay it kinaiya it mga bagay. •Comparative Degree – gapakita imaw it relasyon; pagkumpara it daywa nga bagay, lugar, mga nagakaeatabo, grupo ag iba pa.

344 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

- Sa paggamit sa raya nga degree, sambilog o daywa nga mitlang ro ginadugang kaibahan ro mitlang (prefix) nga mas - Sa paggamit it comparative degree, tatlo o sobra sa tatlo nga mitlang nga adverb, ro bisaea nga “mas” ro ginagamit.

PY

•Superlative Degree – gagamit it ekspresyon gamit ro pinakamataas nga degree o pinakamataas nga order sa tanan. - Sa paggamit it raya nga degree, sambilog o daywa nga mitlang hay ginadugang.

C O

- Sa paggamit it superlative degree nga may tatlo o sobra sa tatlo, ro bisaea nga “pinaka” ro ginagamit. Sa paghambae sa superlative degree it tatlo- o abu mitlang nga adverbs, ro bisaea “pinaka” ro ginagamit. - May mga adverbs nga nagabaylo it spelling kun isueat ana nga comparative ag superlative degree.

EP ED

Example: mayad – maayad-ayad – pinakamayad maeain – maeain-eain - pinakamaeain

Ueubrahon 1

D

Kupyahan ro adverb sa kada pamisaea ag isugid kung imaw hay sa positive, comparative or superlative degree. Isueat ro sabat papel. _______ 1. Ro puno it mangga sa printi it baeay hay mas madasig magbahoe kaysa sa mangga sa likod it baeay. _______ 2. Si Sheena ro pinakamanami magkanta sa tanan nga nag-intra sa kontes _______ 3. Madasig ako magsueat kung ako hay gadali. _______ 4. Mas madasig magguwa si Roman sa klasrum kaysa kay Harry. _______ 5. Maidid nga ginpunasan ni Leni ro lamesa. 345 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an! Ano imong mabatyagan kun ikaw hay gabuoe it eksamin sa eskuylahan? Paalin mo pahauman ro eksamin sa eskuylahan? Sayuron kun paano ginpahaum ni Luis ana nga kaugalingon agud mangin doktor.

PY

Ro Bag-o nga Doktor

ni: Gretel Laura M. Cadiong

EP ED

C O

Nagtaliwan eon ro alas dose pero bugtaw pa nga mayad si Luis. Ro mahinay nga tunog it bentilador hay nagahutik it makaueogot nga tunog nga nagdugang pa sa paealigban ni Luis. Ginsindihan na ro iwag ag nakita na ro sang tumpok it papel sa lamesa nga matsa nagatueok kana. Nagpungko si Luis sa bangko ag nag-umpisa nga nagbukad it kaabu abu nga papel… “Ah, rayang eksamin ro nagapatay kakon.” hambae na

D

Sa sumunod nga adlaw, nagbugtaw it temprano si Luis. Uwa imaw it tueog, pamatyag na hay nagaeutaw maw sa hangin. Matsa may ginapas-an imaw nga bato. Ro mainit nga tubi halin sa shower nagpabugtaw sa anang igbaeati. Samtang nagabisa imaw kay nanay na, naghambae ra nga, “Kaya mo ron Luis. Ro Ginuo una permi kimo.” Pagkatapos, nakita na ro ana nga kaugalingon nga nagapungko sa maeapad nga klasrum. Gin-umpisahan it examiner ro pagpanupod it mga test booklets. Nabatian ni Luis ro paspas pitik it anang tagipusuon … mabaskug ag makabueongue nga pitik. Ro maeamig nga hueas sa ana nga alima ro nagapadumdom kana nga ana nga examination hay ga umpisa eon. Si Luis hay nagpangadi it hipos samtang ginbuoe na 346 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

ana nga lapis. Sa anang pagbukad it test booklet ro mga pahina hay nagtao kana it kaisug it buot samtang ginaumpisahan na it pagbasa ro mga pangutana nga medyo pamilyar kana. Tanan nga topiko nga ana nga habasa sa sueod it pilang buean nga review hay nagtuhaw sa ana nga isip. Sa pagtaliwan it mga inoras, uwa…. uwa gid it nagahueag euwas eang sa eagtik it relo, mahipos nga nagahambae kon pilang minuto lang ro nabilin bago matapos ro eksamin.

C O

PY

Mangan-angan, gintao eon it mga nagbuoe it eksamin ro test booklet sa examiner. Samtang, gingamit pa ni Luis ro mga nabinlan nga oras sa pagtan-aw it uman sa mga pangutana ag ginsiguro na nga tama ro ana nga mga sabat.

EP ED

Nagtaliwan ro pilang buean. “Luis, nakapasa ka!” singgit ni nanay. “Saeamat sa Ginuo, ang unga hay doktor eon makaron!” dugang pa nana.

Isipon it Mayad!

D

1. Sino ro bag-o nga doktor? 2. Ano ro ana nga gin- obra agud mapahauman ro test? 3. Ano ro mga gin-obra nga sakrepisyo ni Luis samtang nagapahaum sa examination? 4. Paano imaw nagbuoe it eksamin? 5. Ano ro ana nga gin-obra bago imaw magbuoe it test? 6. Nagapangadi ka man bago magbuoe it test? Ham an ginaobra mo ron? 7. Ano ro dapat mabatyagan ni Luis bago ro eksamin? Pagkatapos it eksamin? 8. Maging mabahoe baea nga bulig si Luis sa anda nga kumunidad? Ham-an?

347 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

9. Kun ikaw magbahoe, ano ro imo nga plano agud ikaw hay makabulig sa inyo nga kumunidad? Basaha ro mga masunod nga mga haeambaeanon (Phrases) nga may linya sa istorya: Ro bentilador hay nagahutik it makaueugot nga tunog. x ro sang tumpok nga papel sa lamesa hay nagatueok it mataeom kana x nabatian ni Luis nga ro anang tagipusuon hay nagpitik it mabaskug x Ro maeamig nga hueas sa ana nga alima, nagpadumdom kana nga madali lang mag umpisa ro eksamin. x ro pahina hay nagtao kana it kaisug x ro tunog it relo, hay hipos nga nagahambae kun man uno lng it abu ro habilin nga oras para matapos ro eksamin Anyo nga mga kinaiya ro gintao sa mga butang sa mga haeambaeanon? Ano ro bueot singhanon kara?

EP ED

C O

PY

x

Ro mga haeambaeanon nagapahayag it figure of Speech nga ginatawag personification.

D

Tandaan!

Ro Personification hay isaea nga figurative language nga nagatao it kinaiya ag kalidad sa mga bagay nga uwa it kabuhi.

348 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 2 Kupyaha ag linyahan ro hambaeanon nga nagasayasay it personification. Bilugan ro bagay nga gin personified.

Ueubrahon 3

C O

PY

1. Ro hustisya hay bulag, kun amat pa, hay bungoe 2. Ro kaktus nagsaludo sa mga bisita nga may kaisug sa pagpanaw sa maeayto nga lugar. 3. Nagkanta imaw it makasueubo nga kaeantahon sa mahayag nga buean. 4. Ro hayag it kandila hay nagasaut sa kadudueomon. 5. Ro kalinong hay nagkamang idto sa kwarto. 6. Ginhutik it hangin ro mueo-mueo it kagueangan. 7. Ro mga puno hay malig-on ag may bugaeon nga nagatindog sa binit it karsada. 8. Ro malimpyo nga tubi it suba hay madasig nga nagadaeagan agud tabuon ro tubi sa eawod.

EP ED

A. Gamita ro mga masunod nga adberbyo (adverbs) sa pagkumparar kun paalin gin-obra ro Berbo (verbs) it mga tinao nga pangngaean (noun) 1. madahan 2. manami -

maghambae saot -

-Mina, Lina, Gina - Luna, Verna, Paula

D

B. Basaha ro masunod nga paragrapo. Isueat sa papel ro mga haeambaeanon nga nagapakita it paggamit it personification: Si Martha hay nagbugtaw nga may manami nga kanta sa ana nga tagipusuon. Makaron, sayud nana nga ro kalibutan hay nagahiyum-hiyom kana. Ana nga ikanapuoeng kaadlawan makaron. Pagguwa nana sa ana nga kwarto, malipayon imaw nga gintamyaw it mga lobo nga nakabutang sa lamesa. Ro mahumot nga hugom it mga pagkaon naga sampit kana nga magsaot nga may kalipay. Nakita na ro mga regalo sa lamesa nga masadya 349 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

nga nagasampit kana nga buksan sanda. Si Martha hay puno it kalipay.

Tun-an ag Isugid!

C O

PY

Basaha ag estudyuhan ro mga masunod nga pamisaea sa istorya “Ro Bag-o nga Doktor” x Gin-umpisahan na nga basahon ro sang tumpok nga mga papel. x Pamatyag na hay nagaeutaw maw sa hangin. x Ro anang tagipusuon hay nagatukar it mabaskug nga pitik x Uwa..uwa bisan sambato it naghueag sa kwarto.

EP ED

Raya baeang mga haeambaeanon hay pwedeng mangin posibli? Ham-an? Raya nga mga pamisaea hay mga halimbawa it figurative language nga ginapahayag nga may pagbinugae. Ginatawag ra sanda nga hyperbole.

D

Tandaan!

Hyperbole hay sangka figurative language nga ginapahayag nga may pagpabugae

350 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 4

EP ED

C O

PY

Pili-a ro kahueugan it mga masunod nga hyperbole. Isueat ro letra it tama nga sabat. 1. Ginapangeuyahan it eawas si Charlie samtang ginatueok ro tinumpok nga baeayran sa counter. a. Si Charlie hay abo nga baeayran. b. Si Charlie hay abo nga kwarta. 2. Raya ro pinakamaeumo nga pangutana sa bilog nga kalibutan. a. Ro pangutana hay madali sabtan. b. Ro pangutana hay masabtan it bilog nga kalibutan. 3. Mahugman ko ro pizza. Halin sa maeayo. a. Ro tawo hay naila it pizza. b. Ro tawo hay may sensitibo nga igbaeati sa paghugom 4. Rayang mga sapatos ro gapatay kakon. a. Ro sapatos ro nagtao it kasakit. b. Ro sapatos ro nagtao it mayad nga pamatyag. Tun-an ag Isugid!

Basaha it uman ro mga masunod nga paragrapo halin sa istorya, “Ro Bag-o nga Doktor”.

D

Tungang gabii eon pero si Luiz hay bugtaw gihapon. Ro mahinay nga hagunong it aircon hay nagahutik it makaueogot nga tunog nga nagadugang it pabug-at sa ginabatyag ni Luiz. Ginbuksan na ro iwag ag nakita ro tinumpok it mga papel sa lamesa nga nagatueok it maeapad kana. Nagpungko imaw sa bangko ag nagumpisa sa pagbukad it mga tinumpok nga papel. “Ah, rayang eksamin hay nagapatay kakon examination is killing me.” hambae na. 351 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ano ro ginaobra ni Luis? Ano ro ana nga habatyagan ku gabii ngarun? Ano ro nakabulig kimo sa pag-obra it rayang mga ideya? Ro imong mga ideya hay ginatawag nga konklusyon. Ano ro konklusyon?

PY

Tandaan!

C O

Ro konklusyon hay isaeang ka desisyon kun ano ro pinakamaeapit nga matabo sa sitwasyon o magiging resulta it sitwasyon. Paano maghimo it konklusyon:

o Obserbaran tanan ro mga kamatuoran ag impormasyon nga gintao it manugsueat

EP ED

o Ikonsiderar ro imo nga hasayran eagi suno sa imo nga mga eksperyensyahan o Kon abu nga ginapilian nga sabat, sayuron kon ro kada isaea hay tama o saea suno sa impurmasyon sa baeasahon.

D

Ueubrahon 5

A. Basaha ro mga masunod nga paragrapo ag pili-a ro letra it tama nga sabat sa mga pangutana. Isueat ro letra sa inyo nga notbuk. Si Jaime hay onse anyos pero sayud na kung paalin pahaegahan ro arts. Kon amat, ginadrowing nana ro mga taean- awon nga nagatuhaw sa ana nga painu-ino. Masarangan na nga magdrowing it mga manami nga senaryo. 352 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Isaeang adlaw, nagmunot imaw sa ana nga lola idto sa probinsiya. Naila gid a imaw sa maeawig nga byahe bangud sa kaabu-abu nga taean-awon nga anang hakita. Eakip kara ro mga berde nga taeamnan, ro kabukiran ag ro malinong nga palibot.

EP ED

C O

PY

1. Ano ro gin-ubra ni Jaime pag-abot nana sa baeay ni lola na sa probinsiya? a. Nagkinatueog imaw it sang adlaw. b. Nagamueo-mueo imaw bangudginaoy imaw. c. Nagpungko imaw ag nagdrowing it mga manami nga taean-awon nga ana nga hakit-an. 2. Kun kimu, mangin ano ro propesyon ni Jaime sa anang pagbahoe? a. enhinyero b. arkitekto c. pintor 3. Nasadyahan baea si Jaime sa ana nga bakasyon? a. Huo b. Uwa c. Siguro

D

B. Estudyuha ro litrato. Isueat ro imong konklusyon sa papel hanungod sa kada litrato.

353 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

C O

PY

Anon nga klase it tyempo ro ginapakita? Ano nga impurmasyon sa litrato ro nagabulig kimu sa pagpaguwa it konklusyon.

EP ED

Sino sa imong pamantaw ro bayi? Sa siin baea sanda? Isueat ro mga paeatandaan nga nagbulig kimo agud mapaguwa ro konklusyon? Ueubrahon 6

D

A. Basaha ro masunod nga mga paragrapo. Tun-an ro mga konklusyon nga nagasunod sa kada isaea. Pili it sambilog nga konklusyon nga mabuoe halin sa kada paragrapo. Isueat eang ro letra. 1. Kat nabatian ku bayi ro balita, ro anang uyahon hay nagpangeangsi, ro anang paghiyum hay nangin kuliit ag ro mga mata hay napuno it mga euha. a. Nasubuan ro bayi bangud sa maeain nga balita. b. Ginaoy ro bayi bangud sa kaabu abu it anang ginbasa. c. Ro bayi hay halin sa kusina kon siin nagsiad imaw it sibuyas 354 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

2. Nagsuksok it sweter si Nang Sipa. Madueom-dueom pa pero sa masunod nga mga minute gasanaaw eon. Ro Domingo hay adlaw nga tinda. Sayod ni Nay Sipa nga pagkatapos it dayang oras, pagadaehon na ro mga tinuean-on sa tindahan agud ibaligya. a. Maarado sa eanas si Nay Sepa. b. Ro anang asawa kay karpintero. c. Agahon pa nga mayad.

PY

3. Pagsakay ni Mariano sa anang motorsiklo, ginakuebaan imaw nga basi indi na makita ro anang manghud bago matapos ro anang duty sa ospital ag nagpanaw pauli sa pagpreparar it ihapon para sa pamilya.

C O

a. Ro manghud ni Mariano hay masakiton sa ospital. b. May saeakyan si Mariano. c. Nagasaku si Mariano nga makaabot sa ospital.

EP ED

B. Kopyaha ro haeambaeanon nga nagapahayag it hyperbole sa masunod nga mga pamisaea: 1. Nagutom ako it mayad nga medyo makaon eon ako it kabayo. 2. Pagkatapos nga namatay ro anang mga ginkanan, pas-an eot a nana ro bilug nga kalibutan.

D

3. Tabukon ko ro kaeaeawran basta makauli eang sa rayang oras. 4. Haeos magmaea eon ro suba sa kauhaw ni Henry. 5. Pwede ako makapamati sa ruyon nga kanta hasta sa katapusan

355 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

30

PY

25 20 15 10 5 0

June

July

C O

no. of pupils who got sick with dengue

Tun-an ro masunod nga graph

August

September October

EP ED

Months

D

Sabtan ro mga masunod: a. Ano ro ginaturo it linya? Parehas ra sa bar graph? Sa anong pamaagi ra sanda magkapareho? Sa anong pamaagi sanda magkaeain? b. Anong klasi ra nga graph? c. Anong buean ro may pinakamaabu nga eskuyla nga nagmasakit it dengue? d. Anong buean ro may pinakasangiri nga eskuyla nga nagmasakit it dengue? e. Ano ro posibli nga rason ham-an it ro buean it Hunyo ro may pinakamaabu nga mga eskuyla nga nagmasakit it dengue?

356 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 7 Basaha ag tun-an ro masunod nga line graph. Dayon sabton ro masunod nga pangutana: Numero it mga Unga nga Ulihi sa Klase 90 80 70 60

Numero it mga Unga nga Ulihi sa Klase

PY

50 40 30 20 0

M a r t e s

M y e r k u l e s

B y e r n e s

H u y b e s

EP ED

L u n e s

C O

10

D

1. Anong adlaw ro may pinakaabung mga unga nga ulihi sa klase? 2. Anong adlaw ro may pinakasangkiring mga unga nga naulihi sa klasi? 3. Alin nga mga adlaw ro haeos magkaparehas it abu it mga unga nga ulihi sa klasi? 4. Alin nga adlaw ro abung mga unga nga owa makaabot it flag ceremony? Ham-an? 5. Alin nga adlaw ro pinakamayad para sa mga maestro ag maestro nga mag-obra it temprano nga programa? Ham-an? 357 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 8 Basaha ag istudyuhi ro masunod nga graph. Dayun sabtan ro masunod nga mga pangutana: Lorna Rey 60 Basaha ag istudyuhi Day 1 10 15ro masunod nga grap. M Day 2 15 ro masunod 15 Dayun sabtan nga mga pangutana: g Day 350 50 35 Lorna 25 Rey a 4 Day 30 Day 1 10 15 Dayg 5 30 20

n g a

15 35 30 20

PY

r s y a a 20

15 50 25 30

C O

Day 2 i i 40 sDay n3 tDay b4 a 30 oDay 5

10

Lorna Rey

Lorna Rey

EP ED

0 Day 1

Day 2

Day 3

Day 4

Day 5

D

1. Alin nga adlaw ro may pinakamaabu nga ginbasa si Lorna? 2. Alin nga adlaw ro may pinakamaabu nga ginbasa si Rey? 3. Sin-o ro may mas maabu nga ginbasa? 4. Alin nga adlaw ro haeos magkaparehas it abu ro ginbasa nga istorya nanday Lorna ag Rey? 5. Sin-o ro mas abu it ginbasa nga libro sa ikatlo nga adlaw?

358 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

POST ASSESSMENT Basaha ro masunod nga baeasahon. Ginakabig it kaabuan nga mahigku ro mga kuyapnit. Nahadluk sanda nga basi maangkit sanda ag magmasakit. Pero ro mga kuyapnit hay malimpyo. Taegsa eang sanda gapang-angkit

C O

PY

Abu nga ginaobra ro mga kuyapnit nagabulig sa mga tawo ag sa palibot. Nagakaon sanda it makahaealit nga mga insekto. Nagakaon sanda it maabu nga mga prutas ag ginaiti ro mga busoe sa ibang lugar. Raya hay nagatubo nga bag-ong mga puno. 1-2. Isueat ro tama nga letra sa inyo nga papel. Para sa mga numero 1-2, pillion ro pamisaea nga nagasugid it pwedeng mabaton nga konklusyon it istorya sa ibabaw

EP ED

a. Ro mga kuyapnit hay mapuslan man.

D

b. Ro mga kuyapnit hay sambilog sa mga kahaeadlok nga sapat. c. Kon owa it mga kuyapnit, mahimo nga sangkiri eang man ro mga puno nga magatubo sa kagueangan. d. Ro mga kuyapnit hay sa gabii eamang gaguwa. 3. Alin nga pamisaea ro nagapangeapaw it sugid (hyperbole)? a. Nagapamuti ako kon makakita it mga kuyapnit. b. Ro mga kuyapnit hay bukon it mahigku. c. Ro mga kuyapnit hay makakon it sari-sari nga mga prutas.

359 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

I. Kaadya ro masunod nga mga hitabu sa sangka paragrapo. Gamita ro tama nga signal words. May hitabu baea nga ro kuyapnit hay nagsueod sa inyo nga baeay? Ubrahon ro masunod nga mga pamaagi.

PY

1. Tabunan it haboe ro kuyapnit. 2. Madahan nga hakpon ag daehon sa guwa it baeay. 3. Buhii. Tandaan, ro mga tue-an it kuyapnit hay matapok, ngani haeungan nga indi ra mabalian.

Samar 100000 Bohol 90000 Batangas Palawan 80000

Record of Bats found Record of 90000 70000 50000 80000

60000 50000 40000 30000 20000 10000

0

Bats found

EP ED

70000

C O

Tun-an ro masunod nga grap. Sabton ro mga pangutana nga nagasunod.

To resize chart data range, drag lower right corner of range.

Batan gas

Bohol

Palawan

D

Samar

Record of Bats found

1. Hanungod sa ano ro bar?

2. Alin nga lugar ro may pinakasangkiring kuyapnit nga hakit-an? 3. Kon kimo, ham-an it sa Samar ro may pinakamaabung kuyapnit nga hakit-an?

360 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 7 Pagbulig sa Akong Komunidad: Pagpananum Ueubrahon 1 Tun-an ro masunod nga mga litrato. Mag-obra it pamisaea hanungod kara. Gamita ro adberbyo it oras o tyempo ag lugar.

C O

PY

a.

D

EP ED

b.

c.

361 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Grasya it Ginuo

PY

Ano nga mga bagay ro gintaw-an it kabuhi sa binaeaybay? Basaha ro masunod nga binaeaybay (poem) nga may tamang tuno ag paghambae.

Abu gid ro gintuga it atong mahae ngan Diyos nga manami

C O

Ro humbak sa eawod nga nagaharo sang siki nga maputi

Mga tanom nga nagaeuhod kon do mabaskug nga hangin nagaagi

EP ED

Mahayag nga buean nga nagalingling sa bintana kon gabii

Mga bituon nga nagakindat sa mga tawo eaki man o bayi

D

Raya tanan hay gintao it Ginuo, ngani indi pagpabay-i.

362 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

PY C O

Isipon it Mayad!

EP ED

1. Nagasugot ka baea nga ro tanan nga gintuga it Ginuo hay manami? Kon kimo, ham-an? 2. Suno sa binaeaybay, ano nga mga hueag ro sarang maobra it humbak? Tanom? buean? bituon? 3. Suno sa binaeaybay ano ro mga gintuga it Ginuo?

D

Ano ro dapat obrahon it isaeang ka unga parehas kimo sa mga grasya it Ginuo?

Ubrahon Naton Raya!

Sayud mo baea kon paalin ro mga kahoy gintanum? Basahon ro mga pamaagi:

363 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Una, kinahangean nga may imong busoe sa klasi it kahoy nga gusto mong itanum. Pangaywa, magkutkot it buho sa eugta gamit ro pala. Masunod, ibutang ro busoe sa buho. Dayon, tampukan pabalik ro buho it eapok. Siguraduha nga ro eapok hay bukon it dasuk nga mayad agud makasueod ro hangin ag ro tubi hay makapanaug sa gamut. Dayon, bunyagan it bastante nga tubi. Sa katapusan, butangan it kurae ro palibot.

PY

Pagkatapos mo nga ubrahon raya tanan ag gintatap ro imong tanum nga kahoy, magatubo ra ag mangin isaeang ka mayad nga kahoy.

EP ED

C O

Ano ro mga pamaagi sa pagtanum it kahoy? Ano ro mga bisaea nga gingamit sa pagsugid ku pagkapasunod it pamaagi sa pagtanum it kahoy? Paalin rayang mga bisaea nakabulig sa pagsugid ku pagpasunod it mga hitabu?

Tandaan!

D

Ro mga bisaea nga ginagamit sa pagsugid ku pagkapasunod it mga hitabu hay ginatawag nga sinyas nga mga bisaea (signal words.) Rayang mga bisaea hay makabulig sa pagsueat it paragrapo kon nagasugid it pamaagi sa pag-obra it mga ueobrahon ukon ro pagpasunod kon paalin ro mga hitabu (events) nagkaeatabu. Pilang ka mga halimbawa hay una, pangaywa, katapusan, masunod, dayon, sa katapusan, pagkatapos. Ro mga paragrapo nga nagasugid it mga pamaagi hay sarang man mataw-an it titulo gamit ro mga bisaea nga “ Paalin ro ...”

364 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 2 Basaha ro masunod nga mga pamaagi kon paalin ro pagobra it papel nga kaeo. Magsueat it sangka paragrapo hanungod kara nga ginagamit ro mga signal words. Butangan ro imong paragrapo it titulo.

C O

PY

1. Magbuoe it rektanggulo nga papel, bisan ano nga kolor. 2. Piluon sa tunga ro rektanggulo. Dayon, piluon ro kanto paadto sa tunga. 3. Idum-ok ro mga piniluan agud mangin tapan. 4. Buytan ro punta it papel ag piluon paibabaw. 5. Balik-aron ra ag piluon man ro punta it papel paibabaw. 6. Bukaron ro imong kaeo nga papel.

EP ED

Tun-an ag Isugid!

Basaha ro masunod nga mga linya halin Sa binaeaybay “ Grasya it Ginuo” Ro humbak sa eawod nga nagaharo Mga tanom nga nagaeuhod Mahayag nga buean nga nagalingling Mga bituon nga nagakindat

D

ƒ ƒ ƒ ƒ

Ano nga figure of speech ro ginapakita it rayang mga linya? Ano ro personification? Basahon rayang mga linya: x Panumdum ko nga owa eon ako it makita sangka binaeaybay nga maanyag kaparehas it kahoy. x Ro mga binaeaybay hay gin-obra it mga luko-luko nga kaparehas ko 365 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pero ro pagtuga it kahoy hay obra eamang it Ginuo. Nagasugot ka nga owa eon it bisan ano sa kalibutan nga mas maanyag pa kaysa sa kahoy? Ano nga figure of speech ro ginpakita sa rayang mga linya? Ano ro hyperbole? Makapanumdom ka pa baea it iba pang halimbawa it hyperbole? Ueubrahon 3

EP ED

C O

PY

Isueat ro P kon ro pamisaea hay nagasugid it personification Isueat ro H kon ro pamisaea hay nagasugid it hyperbole. ____ 1. Ro mga dahon hay nagasaut kaibahan ro hangin. ____ 2. “Kling, klang!” bagting it lingganay, kaparehas nga nagapadumdom kakon nga magsimba. ____ 3. Ro anang utok hay mat binhi it gisantes ro kabahueon. ____ 4. Rayang libro hay sangka tonelada ro kuyapnit-at. ____ 5. Ro kaabuon it trabaho nga kinahangean ko nga ubrahon hay indi makapahuway kakon. Padayon nanda ako nga ginaeagas. Ueubrahon 4

Magsueat it isaeang ka personification ukon hyperbole nga magasugid hanungod sa mga masunod nga litrato. 3.

D

1.

366 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

2.

4.

EP ED

Ueubrahon 5

C O

PY

5.

Isaysay ro masunod nga mga butang ag kasapatan nga ginagamit personifications. I-presentar ro imong mga ideya sa rayang graphic organizer.

D

kawayan

mga bituon

sangtumpok nga basura

367 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 6

EP ED

C O

PY

Gamit ro masunod nga graphic organizer, i-presentar ro imong mga ideya nga nagasugid kon ano ro mga adberbyo (adverbs).

POST ASSESSMENT

D

I. Basaha it mayad ro mga pamisaea. Sabtan ro mga pangutana nga nagasunod: 1. Alin nga pamisaea ro nagasugid it personification? a. Ro kahoy hay nagasaut kaibahan it hangin. b. Pamatyag ni Fe hay sa alipungto imaw it kalibutan. c. Nagatago si Maria it sekreto. 2. Alin nga pamisaea ro may adberbyo it lugar (adverb of place)? a. Si Mila hay nagaobra sa pabrika. b. Nagaadto imaw sa opisina kada adlaw. c. Nagatrabaho imaw it mayad. 3. Alin nga titulo ro angay nga mayad sa rayang seleksyon? 368 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ro planeta nga Saturn hay abu nga mga buean. Sambilog kara kanda, ro pinakamabahoe hay ro Titan. Ro buean nga Titan hay 4, 990 kilometro ro kabahueon. Bangud kara mas mabahoe Titan kaysa sa buean it Kalibutan. a. Titan, Buean it Saturn b. Ro Buean nga Titan , c. Saturn ag ro mga Buean

PY

4. Alin nga titulo ro angay nga mayad sa rayang seleksyon?

EP ED

C O

Ro mga saeaming hay mayad-ayad nga replektor it iwag. Abu nga mga saeaming ro gin-obra halin sa baso nga may pilak (silver) sa likod. Ro ibang mga saeaming hay gin-obra halin sa pinagilak nga metal. Makita naton ro atong kaugalingon sa saeaming bangud ro iwag nga nagreplektar katon nagaigo sa saeaming ag nagreplektar pabalik sa atong mga mata. a. Saeaming bilang Replektor it Iwag b. Mabinuligon nga Saeaming c. Ro Saeaming

D

II. Gamit ro masunod nga impormasyon hanungod sa saeaming, mag-obra it sangka graphic organizer nga nagapakita ku mga detalye it seleksyon.

369 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 8 Pagbulig sa Akong Komunidad: Pagpatubo it Mga Tinuean-on Ueubrahon 1 Usuya ro naduea nga bisaea sa paealigban (puzzle) sa idaeum gamit ro mga gintao nga clue.

t

n

g

t

n

a

p

r

h

a

t

a

a l

b

r o l

y

t

EP ED

n

C O

p

PY

g i k

l k o

D

paubos: 1. sangka adberbyo nga nagakahueugan ”uman-uman” 2. parte it tanum nga nagasupsop it tubi ag sustansya halin sa eugta. 3. figure of speech nga nagasugid it sobrang paeapaw ukon pagbinugae nga indi dapat eubton it literal 4. preposition nga nagakahueugan “idto sa” 5. sangka bisaea nga nagakahueugan panaw pabaeabag: 1. preposition nga nagakahueugan ”katung-anan” 2. preposition nga pwedeng gamiton sa pagkumparar 3. bisaea nga nagasaysay hanungod sa berbo (verb), pangsari (adjective) ukon isaea pang adberbyo (adverb)

370 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

4. preposition nga nagasugid it sambilog nga pangngaean 5. sa figure of speech nga personification, kanyo ginakumparar ro mga butang? Ueubrahon 2 Isueat it tama sa imong notbuk ro mga bisaea nga ginasaysay: 1. Ube ra kolor ag mahaba, isaeang ka tinuean-on nga madaling patubuon.

(askabeaa)

2. Bugana sa bitamina A, isaeang ka tinuean-on nga nagapahayag it mata.

(otakr)

3. Mayad-ayad nga panit akon itao kimo, beta carotene orange ko nga panit ihaead kimo.

C O

PY

(g t n a o e)

EP ED

(aysnatsusam) 4. Bisaea ako nga nagasugid it husto kon mauno ro mga tinuean-on. 5. Kaibahan ro mga prutas sa imong pagkaon, sigurado gid nga ro imong eawas maeayo sa masakit.

( diessea)

6. May ikasarang ako sa pag-istar sa imong kaeawasan kon owa it mga sustansya halin sa mga tinuean-on ag prutas nga magasukoe kakon.

D

(noutine-an)

(naitimvs)

7. Mabaskug ako nga taming nga siguradong naghalin sa pagkaon it tinuean-on ag mga prutas .

371 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

PY

Basaha ro masunod nga mga pamisaea: Ro mga kamatis hay sa sueod it basket. Ro kaeabasa hay sa bandihado. Ro karot hay sa idaeum it bangko. Ro taeong hay sa tunga it daywang ka baso.

EP ED

C O

Siin ro mga kamatis? Siin ro kaeabasa? Siin makit-an ro karot? Siin ro taeong? Ano nga bisaea ro nagasugid kon siin ro mga taeong? Ano ro tawag naton sa mga bisaea ngara? Ano nga bisaea ro nagasunod sa prepositon? Ano ro isaeang ka preposition? Ano ro ginaobra it preposition sa mga bisaea sa pamisaea? Ano ro ginaobra it preposition sa nga bisaea sa pamisaea ? Basahon rayang mga haeambaeanon (phrases) sa sueod it basket sa pinggan sa idaeum it bangko sa tunga it daywang ka baso

D

Ano nga mga bisaea ro nagakomponer sa haeambaeanon? Ano ro ginaobra it mga preposition sa bisaea nga nagasunod pagkatapos kana? Ano tawgon rayang mga haeambaeanon (phrases)

372 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan!

Ro ayam hay nageumpat sa ibabaw it kurae. Maadto ako sa doktor. Ro grupo it mga bisaea nga may preposition ag bisaea nga anang ginabaylohan hay ginatawag nga prepositional phrase.

EP ED

Halimbawa:

C O

PY

Ro mga Prepositions hay nagasugpon sa mga pangngaean (nouns), pangsal-i sa pangngaean (pronouns), ag mga haeambaeanon (phrases) kaibahan ro ibang mga bisaea sa pamisaea. Nagatao ra it impormasyon, direksyon, kaeaparan (space) ukon oras/tyempo. Ro mga prepositions hay kinaanaran eon nga kaparte it haeambaeanon (phrase) bangud masami nga may pangngaean o pangsal-i sa pangngaean pagkatapos nanda,

Ueubrahon 3

D

Libunugan ro tanan nga prepositions ukon prepositional phrases nga gingamit sa masunod nga paragrapo: Si Mr. Solis hay manugbaligya it mga gamit sa baeay. Nagabaligya imaw sa mga tawo it sari-sari nga mga gamit sa baeay. Adlaw-adlaw, nagapinanaw imaw sa bilog nga banwa sa pagsumbil it anang mga baligya. Nagasakay imaw sa mga bus ag dyip agud makaadto sa mga kaeapit nga banwa agud madugangan ro anang kabaligyaan. Nagapamaeaybaeay imaw sa pag-ingganyo sa mga pumueuyo ag sa pagpakita kanda nga manani ro anang mga baligya. 373 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 4 Hampang: “Sunda Ako” Obraha kon ano ro ginapaobra it maestra. Dayod, Isugid ro mga prepositional phrase nga gingamit. a. Ibutang ro inyo nga lapis sa lamesa . b. Magtindog sa may pisara,

C O

Ueubrahon 5

PY

c. Ibutang ro inyong mga bag sa katung-anan ninyo. d. Taguon ro inyong papel sa bag. e. Pabay-an nga may gaeupad nga eroplano sa ibabaw it mga bangko f . Pungko sa prente it imong kaklase sa tuo. g. Taguon ro libro sa sueod it inyong bag.

Pili-a ro tama nga haeambaeanon (phrase) nga nagasugid hanungod sa litrato.

D

EP ED

a. mga libro sa ibabaw it kabinet. b. mga libro sa kabinet c. mga libro sa idaeum it kabinet

a. kuring sa idaeum it lamesa b. kuring sa lamesa c. kuring sa tunga it mga lamesa

a. eaki sa tunga it mga bayi b. eaki kaibahan it mga bayi. c. eaki paadto sa mga bayi

374 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an! Nagapati ka sa mga einubong nga manggad? Ham-an? Ham-an owa? Basaha ro masunod nga istorya. Ro mga Manggad ni: Gretel Laura M. Cadiong

EP ED

C O

PY

Ro adlaw hay owa pa haeos gamuk-eat pero si Tay Nilo hay bugtaw eon. Ginbuoe na ro anang sanduko ag pala ag nagpanaug sa andang baeay. Gin-umpisahan na nga hilamnan ag basukayon ro eapok sa anang sa mga tanum. Tanan sa anang palibot hay mga eain-eain nga tinuean-on. Nakahilira kaparehas it mga soldado, ro mga matambok nga kamatis, taeong ag okra hay mingko mga suldado nakatanum sa kilid it kurae. Ro mga nagakamuy nga hamtak, maraguso ag patola hay una sa katung-anan nga parte it katamnan nga ro andang mga bunga nga eain-eain it korti ag kabahueon hay nagabaeaggting kaparehas it mga lingganay. Ro manaba nga mga puno it simuyaw nga puno it anang maeagku ag matimsug nga mga bunga hay nagatindug nga bugaeon sa aeagyan.

D

“Nena, bugtaw eon.” tawag ni Tay Nilo sa anang unga. “Pangabay, bunyagi ro mga tanum.” Pero owa gid nagbangon si Nena. Owa gid sa kalikugan ni Nena ro panawag ni tatay na. Ngani, si Tay Nilo lang ro nagbunyag it mga tanum. Isaeang adlaw, habatian ni Nena nga naga-istorya ro anang mga ginikanan. “Nilo ro atong unga nga si Nena hay nagakinahangean it mabahoe nga kantidad para sa anang mga baeayran sa eskuylahan. Kon indi imaw makabayad, katapusan eon it kalibutan,” hambae ni Nay 375 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Perla. “Ro kwarta nga akong hatipon halin sa kabaligyaan it atong paeay hay basi kueangon,” dugang pa gid nana. Naghambae si Tay Nilo, “Indi magkahawag Perla, may manggad kita sa atong palibot. Makabuoe kita ag makabaligya pangdugang sa atong hatipon eon.”

D

EP ED

C O

PY

Nangawa gid si Nena sa anang habatian. “Manggad sa among palibot?” isip nana. “Siguro may ay tatay nga gineubong nga bueawan sa eugta,” masinadyahon nga hambaea nana sa anang kaugalingon.

Temprano pa it masunod nga adlaw, ro anang mga ginikanan masako kaparehas it mga tambubuyog nga nagaani it mga tinuean-on halin sa andang katamnan. Maangan-angan, may nga-abot nga trak sa pagkarga it mga tinuean-on nga gin-ani nanday Tay Nilo ag Nay Perla. Ku ulihi, ginhuyap eon nanday Tay Nilo ag Nay perla ro kabakeanan it mga tinuean-on nga andang ginbaligya.

376 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Naghiyum-hiyum si Nay Perla, “Haron, may kwarta eon kita para kay Nena, sobra-sobra pa. Pwede pa naton nga mabakae ro anang ibang kinahangeanon sa eskuylahan.“ hambae na. “Indi kita dapat magkahawag Perla, Hasta nga may atong ngarang manggad sa atong palibot, may aton gid nga masandigan.” sabat ni Tay Nilo.

Isipon it Mayad!

C O

PY

Haeubtan eon ni Nena kon ano ro mga manggad nga ginahambae it anang mga ginkanan. Halin kato, ginpahueam na eon ro anang mga alima sa pagtatap sa mga tanum sa andang palibot.

D

EP ED

1. Ano ro mga manggad? 2. Ham-an it nahambae ni Tay Nilo nga manggad ro mga tinuean-on? 3. Kon sanday Tay Nilo ag Nay Perla hay owa it mga tanum nga tinuean-on sa andang palibot, ano ro pwede nandang bue-an it kwarta nga andang kinahangean? 4. Kon si Tay Nilo hay nakapanumdum nga magpananum sa anang palibot, ro iba man baea nga tawo hay dapat man mag-obra it kaparehas kara? Ham-an? 5. Sambilog sa mga problema it atong nasyon hay gutom ag kapobrehon. Paalin ro pagpananum sa atong palibot makabulig kara? 6. Ano ro ibang pamaagi nga pwedeng obrahon it mga tawo kon owa it bakante nga eugta nga matamnan?

377 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tun-an ag Isugid!

Basaha ro mga hyperbole ag personification halin sa istorya:

x

x

x

x

PY

x

Kon indi imaw makabayad, katapusan eon it kalibutan. Ro adlaw hay owa pa haeos gamuk-eat. Ro mga kamatis, mga taeong ag okra hay mingko mga suldado sa kilid it kurae. Nakahilira kaparehas it mga suldado, ro mga matambok nga kamatis, taeong ag okra hay nakatanum sa kilid it kurae. Ro mga nagakamuy nga hamtak, maraguso ag patola hay una sa katung-anan nga parte it katamnan nga ro andang mga bunga nga sari-sari it korti ag kabahueon hay nagabaeagting kaparehas it mga lingganay. Ro manaba nga mga kahoy it simuyaw hay bugaeon nga nagatindog.

C O

x

EP ED

Alin ro mga halimbawa it personification? Ham-an it ginakabig sanda nga mga personifications? Alin ro mga halimbawa it hyperbole? Ham-an ginatawag sanda nga hyperbole?

D

Tandaan!

Ro personification ag hyperbole hay ginatawag nga makahueugan nga linggwahe (figurative language). Basahon rayang mga haeambaeanon (phrases) halin sa istorya. Dayon, pun-an ro pangaywa nga kolum sa masunod nga tsart:

378 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

PY

nagdugpa sa bungue nga mga dueonggan mabahoe nga kantidad masaku kapaehas it mga tambubuyog may masandigan kueang eon nagpahueam it anang mga alima

Matuod-tuod nga kahueugan

C O

Mga haeambaeanon

Ro akong Pagkaeubot sa mga bisaea

EP ED

Ano nga kahueugan ro inyong gintao sa mga haeambaeanon? Ano ro tama nga kahueugan it kada haeambaeanon? Ro kahueugan baea nga imong gintao hay eain sa kahueugan nga gintao it imong manugturo? Kon kimo, ham-an it saea ro imong gintao nga kahueugan? Raya baeang mga haeambaeanon (phrases) hay mga halimbawa it makahueugan nga linggwahe (figurative language)? Ham-an?

D

Raya sanda hay ginatawag nga mga Idiom Ano ro mga Idioms?

379 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan! Ro makahueugan nga linggwahe (figurative language) hay isaeang ka bisaea o haeambaeanon nga owa gid it normal o literal nga kahueugan para mangin mas kawiliwili ro istorya.

PY

Ro idioms (mga silinghanon nga bukon it direkta ro gustong hambaeon) hay mga ekspresyon nga ro kahueugan hay indi mo matugma halin sa kinaanaran nga kahueugan it mga bisaea.

Ueubrahon 6

C O

Ro idioms hay mga halimbawa it figurative language.

EP ED

Basaha it mayad ro kada pamisaea. Kopyaha ro idiom sa inyong notbuk dayon pillion ro anang kahueugan sa sueod it kahon: a. nagapanugid sa tanan it sekreto b. malimpyo ag mahimis c. pahibaygon ro sambilog

d. mabaskug nga uean e. kamatayon

D

1. Ro kwarto ni Lani hay perming owa it gamo. 2. Ro ay Ben nga mga pabueo-bueo hay nagapautokutok it hibayag sa anang mga amigo ag amiga. 3. Ro gulping pagpanaw ku ay Belinda nga tatay hay nagpasubo gid sa anang pamilya. 4. Owa kami nakauli it temprano kahapon. Nagahaganas ro kaeangitan. 5. Indi pag-isalig kay Rachel ro atong mga sekreto, nagatubi ro anang baba kon indi kahambae.

380 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 7

Ubrahon ro mga masunod:

C O

PY

Basaha ro masunod nga seleksyon. Isaeang adlaw, may sangka bayi, kaparehas it bahoe sa elepante hay nagsakay sa bus ag may kuekoe nga eapsag. Ro sangka eaki nga nagapungko masunod kana hay naglingot ag naghambae, “Ro ina eamang ro makasarang magtueok sa uyahon it anang eapsag. Kon magtan-aw imaw sa saeaming, mapusara.” Naakig it duro ro bayi. Nagtindog imaw nagtiyabaw nga pahero it sirena it tren. “Konduktor, konduktor, ginpakanubo ako it rayang tawo.” “Pasensya gid mam,” sabat it konduktor. “Ano ro anang gin-obra nga nahuy-an ka? Atubangon ko imaw hinduna. Pero makaron, pangabay sunod ka kakon. Amon ikaw nga taw-an it manami nga pungkuan sa prente – ag saging para sa imong amu.”

EP ED

1. Isueat ro tinutuyo it manogsueat sa pagsueat it rayang seleksyon . 2. Isueat tanan ro mga makahueugan nga linggwahe (figurative language) nga gingamit sa seleksyon. 3. Kupyahon tanan ro prepositional phrases sa seleksyon. Ueubrahon 8

D

Magsueat it sangka paragrapo gamit ro mga pamisaea sa idaeum. Maggamit it signal words. Dayon, libunogan ro mga prepositions nga gingamit. a. Ginsugo ni nanay si Dina nga limpyuhan ro anang kwarto. b. Anang ginhimos ro anang eugban. c. Anang ginpaeain ro mga mahigku sa mga malimpyo nga eambong. d. Anang ginpakabit sa kabinet ro mga malimpyo nga eambong ag ginbutang sa ueumugan ro mga umog nga eambong. 381 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

e. Anang ginkaayad ro eskuylahan sa kabinet.

anang

mga

gamit

sa

Tun-an Naton Raya!

Basaha ro masunod

PY

Paalin Eabhan ro mga Eambong Gamit ro Alima

EP ED

C O

Una, paeainon ro mga puti nga umog sa mga may kolor. Pangaywa, ihalo sa palanggana nga may tubi ro sabon. Pangatlo, ibabad ro mga eambong sa tubi ag umpisahan nga kusuon it bato-bato. Dayon, banlawan it tigsambilog sa tubi hasta nga maduea ro sabon. Sa katapusan, pakabiton ro mga eambong hasta nga magmaea.

Tun-an ro masunod:

D

Ipaea-in ro mga puti nga umog sa mga may kolor.

Ihalo sa palanggana nga may tubi ro sabon.

Pakabiton ro mga eambong hasta nga magmaea.

Ibabad ro mga eabahan sa tubig nga may sabaon ag umpisahan nga kusuon it bato-bato.

Banlawan it tigsambilog sa tubi hasta maduea ro sabon.

382 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Paalin ginpresentar ro mga pamaagi? Ano ro tawag sa rayang litrato? Nakabulig baea ra sa pagpresentar it klaro ku mga pamaagi? Ham-an it gintawag ra nga graphic organizer? Ro Graphic organizers hay mga makita nga tsart ag mga gaeamiton nga ginagamit sa pagpresentar ag pagtukod it kaaeaman ukon mga ideya. Nagabulig ra nga mapresentar it klaro ag pasunod ro mga ideya.

PY

Ueubrahon 9

C O

Basaha ro masunod dayon ipresentar ro mga ideya sa gintao nga graphic organizer: Paalin Mag-eaha it Linaga nga Itlog

D

EP ED

Una, madahan nga ibutang ro mga itlog sa kaldero ag dahanan nga indi ra mapusa. Pangaywa, butangan it tubi ag sangkiri nga asin. Masunod, pabukaean sa mabaskug nga kaeayo. Dayon, ungkagan ro kaeayo pero pabay-an ro mga itlog sa tubi. Pagkatapos it 10 minutos, haw-ason sa kaldero ag paeamigon sa tubi. Sa katapusan, upakan ag iserbe.

383 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 10 Sa masunod nga graphic organizers, Ibutang ro mga ideya it masunod nga istorya. Dayon, sae ain nga graphic organizers, ibutang ro mga prepositions/prepositional phrases.

D

EP ED

C O

PY

Nakakita si Rita it kahita sa daean. Nag-adto imaw sa istasyon it pulis ag gintao ro kahita. Pagtaliwan it daywang adlaw, nakabaton imaw it sueat nga nagapasaeamat ag sangkiri nga premyo halin sa tawo nga owa nana makilaea.

384 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

POST ASSESSMENT Basaha ro masunod nga seleksyon. Dayon, sabton ro mga pangutana nga nagasunod.

PY

Ro pagdaeagan hay nagapabaskug sa tagipusuon ag baga. Para sa pareho nga kaabuon it dugo nga ginbomba, ro tagipusuon it mga manogdaeagan hay mas sangkiri ro trabaho kaysa sa owa nagadaeagan. Ro pagdaeagan hay nagabulig sa painuino ag eawas it tawo. Mas nagapakalma ra ag nagatao it kumpyansa sa abung tao.

EP ED

C O

1. Ano ro imong mahambae hanungod sa tawo nga nagapaeabi sa pagdaeagan nga ehersisyo? a. Ro tawo hay mas madasig magdaeagan kaysa sa iba. b. Ro tawo hay nangin mas mabaskug ag mas mayad nga eawas ro pamatyag. c. Ro tagipusuon it tawo hay nagapanarabaho it sangkiri sa pagbomba it dugo.

D

2. Alin ro katuyuan it manugsueat sa pagsueat it rayang artikulo? a. agud mamilit b. agud magpalipay c. agud magpasayud Si tatay hay nagakahawag gid. Kabii pa imaw nagapinamati it balita hanungod sa tyempo. Ro tyempo hay maeain eon. Sa guwa, ro mga kahoy hay nagahabyog; ro hangin hay nagahuni. Nagdalidali it adto si tatay sa likod it baeay, nagsuksok it kapute, nagbuoe it eubid ag eagieagi nga nag- adto sa tanuman. Pagkapanaug na sa baeay, nakibut imaw nga makitan ro sangka tawo nga mas mataas pa sa niyog nga ro

385 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

eawas hay mas mabahoe pa sa puno it akasya ag nagapungko sa maeapad nga guwa it andang baeay. 3. Alin nga kamatuoran (facts)ro makabulig agud masayran nga nahawag si tatay?

PY

a. Maeain eon ro tyempo. b. Nahawag si tatay kon tan-awon. c. Nagdalidali it adto si tatay sa likod it baeay, nagsuksok it kapute, nagbuoe it eubid ag eagi-eagi nga nag- adto sa guwa it baeay. 4. Ano ro paga-obrahon ni tatay?

EP ED

C O

a. Pagaanihon ni tatay ro anang mga tinanum it mas temprano kaysa sa nakataeana nga tyempo sa pag ani. b. Pagakangayon ni Tatay ro andang mga kaeapit sa paghigot it andang mga anwang. c. Pagahigtan ni tatay ro andang mga tanum agud may pangabuhian it pagkaon pagkatapos it bagyo. 5. Alin ro katuyuan it manugsueat sa pagsueat it rayang seleksyon? a. agud magpalipay c. agud mamilit b. agud magpasayud

D

Ipakita ro mga masunod nga kamatuoran sa sangka graphic organizer. Pagdaeagan a. Ngapabaskug it tagipusuon ag baga b. Ro tagipusuon it manugdaeagan hay nagapanarabaho it sangkiri c. nagapakalma ag nagatao it kumpyansa sa tawo

386 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Leksyon 9 Pagpahaum sa Mga Kalamidad: Tyempo ag Natural nga nagakahanabu (Natural Phenomenon) Ueubrahon 1

g x r s m g t q a a u

b d a y u y o n g i e

a a t o h o l p k d o

Isueat ro mga bisaea sa papel: 1. ________________________ 2. ________________________ 3. ________________________ 4. ________________________ 5. ________________________

D

k r h r i q w a a m n

w c a a e a m b o n g

i r s r l n g a nl s t

C O

a a x z r a m n p a b

EP ED

m a n u g b a k w i t

PY

Usuya ro (9) bisaea nga may kaangtanan sa mga natural nga kalamidad ag ueobrahon ukon mga butang nga may kaangtanan kara . Makita ra sa patindog, paeubog (ibabaw-paidaeum o idaeum- paibabaw), pahalang. t a i r d i l k k r m

r s d o o l f j t e n

6. 7. 8. 9.

387 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahon ag Tun-an!

Nakabati eon kamo sa sangka tawo nga nagasugid it anang eksperyensya hanungod sa kalamidad nga naagyan it anang pamilya? Ano ro imong nabatyagan para kanda? Basaha ro masunod nga istorya.

PY

Ro Nagakatiphag nga Kabukiran ni: Gretel Laura M. Cadiong

EP ED

C O

Sige-sige ro pag-ilinuean ku pilang mga adlaw. Bangud owa it kuryente, ako ag ro akon nga pamilya hay nagakatueog it temprano. Bago mag-adto sa eugban, nagpangamuyo ako sa Ginuo nga ilikaw kami sa kataeagman nga daea it mabaskug ag padayon nga buhos it uean. Eampas eon ro tungang gabii kat nabatian ko ro mabaskug nga tunog. “Tog!” Abi ko hay may nahueog nga mabug-at nga butang maeapit sa among baeay.

D

Eagi-eagi ako nga nagbangon ag ginpukaw ro akong igmanghud, nga si Nessa. Kaming daywa hay kinahangean nga makakita kami it paagi agud makaadto sa ginaeugban ku among ginikanan ag manghud nga si Paulo. Sa uman, nakabati eoman kami it tunog. Sa rayang kahigayunan, mas mabaskug eon ag ro tunog hay medyo maeapit eat a kamon. Ro amon nga mga ginikanan hay nakuyapnittaw eon. Sanda man hay nakabati it tunog. “Noel, pangabay, tanawa ro imong mga manghud,” hambaea kakon ni tatay. Bangud madueom nga mayad, nag-ilimpon kami tanan samtang si tatay gamit ro anang flashlight hay nagpananw agud tan-awon ro dahilan ku mabaskug nga tunog. Tama eang nga malingling kunta si tatay sa bintana

388 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

kat nagtunog eoman ag nabatyagan namon nga may nagtugpa sa bubong it among baeay. Nagsinggit si tatay, “Guwa kamo tanan sa baeay. Ro bukid hay nagakatiphag”.

PY

Madasig pa sa kilat nga nagguwa kami sa among nga baeay ag madasig nga nagdaeagan sa tunga it madueom nga daean paeayo sa among baeay. Samtang nagadinaeagan kami, si tatay hay nagasininggit agud pukawon ro among mga kaeapit. Tama eang nga nakakita kami it euwas nga lugar ag makita namon ro daeagku nga mga sip-ak it bato ag tinumpok nga nagtabon sa among baeay ag sa mga baeay it among kaeapit. Kinuebaan gid a kami tanan.

C O

Sumunod nga adlaw, nag-abot ro mga utoridad para tan-awon ro amon nga lugar samtang ginapabkwit kami sa mas libre nga lugar . Nag-aeadto ro mga tawo para magbulig kamon paagi sa pagtao it pagkaon ag mga eambong.

EP ED

Hasta makaron, ginapananamgu ko gihapon ro hanungod sa nagakatiphag nga kabukiran. Pero nagapasaeamat ako sa Ginuo nga ginpakita na kamon ro daean sa among kaeuwasan.

Isipon it Mayad!

D

1. Sa ano ginpaanggid ro nagakatiphag nga kabukiran? 2. Kon owa si Noel ag anang pamilya nakuyapnittaw, ano kon kimo ro posibling natabu kanda? 3. Kon kimo, ano ro nakaeuwas sa ay Noel nga pamilya halin sa pagtiphag it bukid? Ham-an? 4. Paalin gin-euwas it mga tawo ro andang kaugalingon? 5. May pagtiphag man baea it eapuk nga natabu sa maeapit sa inyo nga lugar? 6. Ham-an nagakatabu ro pagkatiphag it eapok? 389 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

7. Kon may matabu nga mga kalamidad, ano ro imong kinahangean nga obrahon? 8. Ham-an it kinahangean nga preparahon naton ro atong mga kugalingon sa mga aksidente nga kaparehas kara?

Tun-an Naton Raya!

Ilikaw kami sa kataeagman

eowason kami sa kataeagman nagtindug ako nagtilipon tanan aeagyan paeayo sang tambak nga eapok pag-usisa sa amon nga lugar gingiyahan ro amon nga daean

D

EP ED

nagbangon ako nag-ilimpon tanan daean paeayo sang tumpok nga eapok pagtan-aw sa amon nga lugar ginpakita kamon ro daean

Kahueugan nga gingamit sa pamisaea sa istorya

C O

Mga bisaea

PY

Basaha ro masunod nga mga bisaea halin sa istorya, “Ro Nagakatiphag nga Kabukiran”

Basaha ro masunod nga mga pamisaea nga ginagamit ro kaparehas nga mga bisaea. Sayura kon ro kahueugan hay parehas man gihapon. 1. Nagakinahangean si Mario it pangbaylo nga kariton para sa anang saeakyan. 2. Ro lebel it tubi sa suba hay nagtaas pagkatapos nga mag-inuean itku pilang adlaw. 3. Ro unga hay nagpanago sa idaeum it lamesa agud indi imaw makit-an. 390 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

4. 5. 6. 7.

Raya ro pamaagi kon kami mag-eaha it humay. Ro pamilya hay nag-adto sa misa. Gakita kami nanday lolo ag lola makaron. Si Lea Salonga hay may paguwa sa telebisyon.

PY

Ro mga kahueugan baea ku rayang mga pamisaea hay kaparehas man sa haunang mga pamisaea? Ham-an- it nahambae mo ron? Ano ro nagtao kimo it clue kimo nga ro mga bisaea hay may eain nga kahueugan? Pun-an ro ro masunod nga tsart it kahueugan ku gintao nga mga bisaea kaparehas sa anang gamit sa pamisaea: Kahueugan kaparehas sa gingamit sa pangaywang pamisaea

euwason/librehon nagtindug nagtilipon aeagyan tambak usisa giya

EP ED

ilikaw nagbangon nagilimpon daean tumpok tan-aw pakita

C O

Mga bisaea

Kahuegan kaparehas sa gingamit sa unang pamisaea

D

Ro mga kahueugan baea imagkakapareha nga bisaea hay parehas man sa daywang ka pamisaeas? Ano ro dahilan it pagbag-o sa kahueugan it mga bisaea? Ro ibang mga bisaea hay may abu nga kahueugan (multiple meanings.)

391 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ham-an gintawag sanda nga mga bisaea nga may abu nga kahueugan (multiple meanings?)

Tandaan!

C O

Ueubrahon 2

PY

Ro mga bisaea nga may abu nga kahueugan (Words with multiple meanings) hay nagatao it eain-eain nga kahueugan depende sa kon paalin sanda gingamit sa pamisaea.

EP ED

Basaha it mayad ro mga pamisaea. Dayon, Pili-a ro letra nga nagasugid ku kahueugan it bisaea nga may kudlit kaparehas sa anang gamit sa pamisaea. 1. Mabaskug ro sueog it tubi sa suba nag-uean abi it mabaskug kaina. a. eaki nga manok b. ilog it tubi

D

2. Nagtanum si lolo it tinuean-on sa patag nga eugta. a. planudo nga eugta. b. klasi it trabaho 3. Gin-obrahan ni manong si Sammy it patik para sa anang tamboe. a. maisut nga kahoy nga ginagamit nga pampatik b. pag-obra it tunog 4. Magtanum it mga puno agud malikawan ro bagbaha. a. owa eon it lugar, indi eon masudlan b. kahoy 392 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 3 Basaha ro masunod nga seleksyon. Dayon, isueat sa papel ro mga bisaeang abu ro kahueugan. Itao ro kahueugan it kada isaea.

C O

Ueubrahon 4

PY

Ro akon nga lola hay may daan nga baue nga inubra halin sa eawas it kahoy nga mahogany. Puno ra it mga mahaega nga butang. Nakatago sa sueod it baue ro pilang ka mga antigo nga mga alahas. Sambilog kara kanda ro sangka aybori nga pulseras nga inubra sa halin sa bangkil it elepante.

EP ED

Basaha ro mga pamisaea sa idaeum. Dayon, pillia ro kahueugan it bisaea nga gin-ituman. Isueat sa papel ro letra it tama nga sabat. 1. Si Celia hay nagapatukar it piano sa banda nga kon tawgon hay Musicat. a. sangka lugar nga gintungtongan it butang o bagay b. sangka grupo it mga manganganta

D

2. Nag-usoy si nanay it hilo tungod gatahi imaw it eambong. a. pamatay it mga sapat b. gamit sa pagtahi 3. Gindaehan si Salvie it bueak nga rosas it anang nobyo? a. klasi it bueak b. klasi it kolor 4. Nagbakae ka gali it bag-ong sapatos. Pila anang bili karon? a. pangutana hanungod sa bili o numero it sangka butang b. galinya 393 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ueubrahon 5 A. Pasunora ro masunod nga mga pamisaea sa sangka paragrapo. Gamita ro mga signal words. a. Ro mga tawo hay nagadungok kada may makita sanda nga istatwa

PY

b. Nagpaobra imaw it mga istatwa ku anang kaugalingon. c. Kato anay nga tyempo, may sangka manugdumaea nga ginatawag Haring Hadi.

C O

d. Nagpaguwa imaw it mando nga ro tanan nga tawo hay magdungok sa istatwa bisan siin sanda. e. Ginbutang it mga soldado ro mga istatwa sa bilog nga ginharian.

EP ED

B. Pili-a ro letra it tama nga kahueugan ku mga masunod nga bisaea parehas sa andang gamit sa istorya sa ibabaw:

D

1. bilog a. korti b. sa tanan nga lugar sa ginharian

394 All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.