Mother Tongue-Based Multi-lingual Education. Kagamitan ng Mag-aaral. Bikol 2 9789719990864

Citation preview

2 Mother Tongue-Based Multi-lingual Education Kagamitan ng Mag-aaral

Bikol Ang kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa [email protected]. Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.

Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas i

Mother Tongue-Based Multi-lingual Education – Ikalawang Baitang Kagamitan ng Mag-aaral sa Bikol Unang Edisyon, 2013 ISBN: 978-971-9990-86-4 Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon. Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagsikapang mahanap at mahingi ang pahintulot ng mga may karapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) at may-akda ang karapatang-aring iyon. Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Br. Armin Luistro FSC Pangalawang Kalihim: Yolanda S. Quijano, Ph. D. Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral Mga Manunulat: Imelda R. Hona – Master Teacher I Bulan North Central School, Sorsogon Province Division Emy B. Barja – Master Teacher I Bacacay East Central School, Albay Division Agnes M. Camposano – Teacher III Albay Cental School, Legazpi City Division Franlie O. Ramos-Corporal – Principal I Binobong Elementary School, Camarines Sur Division Mga Tagasuri: Regida N. Vibar, Ed.D. at Grace U. Rabelas, Ed.D. Gumuhit ng mga Larawan: Judy Bonador Masbate – Master Teacher II Pili Central School, Camarines Sur Division Naglayout/Encoder: Jo Francis Ramos Corporal – RM, RN Pili, Camarines Sur

Inilimbag sa Pilipinas ng _____________ Department of Education - Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS) Office Address: 2nd Floor, Dorm G, PSC Complex, Meralco Avenue Pasig City, Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072 E-mail Address: [email protected] ii

Talaan kan mga Laog Yunit 1: An Sakong Pamilya ............................... Leksyon 1 .............................................................. Rima .................................................. Kun Kita Nagtitiripon ....................... Sa Uma ............................................. Mga Magalang na Tataramon ..... Leksyon 2 .............................................................. Pangngaran .................................... An Samuyang Pamilya ................... Leksyon 3 .............................................................. Kambal – Katanog .......................... Proper Noun dangan Common Noun ................................................. Leksyon 4 .............................................................. An Mag-Amigo ................................ Panuan Mo Ako ............................... Leksyon 5 .............................................................. Pagpasunod – sunod nin Pangyayari ....................................... Si Tina, An Mataba na Kino ............ Leksyon 6 .............................................................. Friendly Letter ................................... Pangaranan Mo Ako ...................... Leksyon 7 .............................................................. Ukodan Mo Ako ............................... An Pinakahahalat na Pamamasyar .................................... Leksyon 8 .............................................................. Magtao Ka pa Daw ........................ Baretaan Mo Ako: Broadcast ........ iii

1 2 2 3 4 6 9 9 10 11 11 12 14 14 16 17 17 18 21 21 22 23 23 24 27 27 27

Leksyon 9 .............................................................. Madya Na ........................................ Uya Na ............................................. Hain Ka Na? ..................................... An Samong Pamilya ....................... Leksyon 10 ............................................................ Invitation Letter ................................ Magsurat Kita nin Marhay .............. Yunit 2: An Sakong Komunidad ......................... Leksyon 11 ............................................................ Pansalidang Pangngaran .............. Pangataman sa Kapalibutan ........ Magtarabangan ............................. Leksyon 12 ............................................................ Pansalidang Pangngaran .............. Maging Malinig ................................ Leksyon 13 ............................................................ Pansalidang Tataramon: Pansadiri Pag-urulay para sa Kalinigan ......... Pagsunod sa Pigpapagibo ............ Leksyon 14 ............................................................ Pansalidang Tataramon: Pansadiring Panduwahan o Pandakulan ...................................... Sain Hali an Pangaran kan Bacacay? ......................................... An Istorya kan Banwaan nin Pili ..... Leksyon 15 ............................................................ Bacacay … Ano an Nabago? ..... Ano Kaya? ....................................... Preposition ........................................ iv

31 31 32 33 33 35 35 37 40 41 41 45 46 48 48 50 52 52 55 57 59 59 61 63 65 65 67 69

Leksyon 16 ............................................................ Brigada Eskwela .............................. Ano Kaya? ....................................... Leksyon 17 ............................................................ Simeon A. Ola .................................. Leksyon 18 ............................................................ Mag-istorya Kita ............................... Leksyon 19 ............................................................ Compound Words ........................... Hanapa ............................................ Paisi ................................................... Leksyon 20 ............................................................ Travelog ............................................

73 73 73 75 75 77 77 79 79 80 81 83 83

Yunit 3: Mga Kultura ............................................ Leksyon 21 ............................................................ Katurog Na ....................................... Maogmahon si Angie ..................... Pandiwa ........................................... Si Dominik ......................................... Leksyon 22 ............................................................ Nagbarayli Kami .............................. Magkanta Kita!: Atab Ako ............. Pandiwa: Mag-urulay Kita! ............. Leksyon 23 ............................................................ An Paggibo ki Krismas Kard ............ Pasunod-sunodon Mo Kami ........... An Paninda ni Inday ....................... Makakasurat Ka Kaya? .................. Leksyon 24 ............................................................ An Pinangat ni Tiya Maming .......... Magpamahaw Kita! .......................

84 85 85 86 88 90 92 92 93 94 97 97 98 99 101 102 102 104

v

Pang-uri: Iladawan Mo! .................. Leksyon 25 ............................................................ Iladawan Ta! .................................... An Magtugang na Masinunod ...... Dagdag na Kaaraman .................. Leksyon 26 ............................................................ An Pista ............................................. Mag-imbitar Kita! ............................. Leksyon 27 ............................................................ An Higanteng Krismas Tree ............ An Lukton saka An Karabaw ......... Leksyon 28 ............................................................ Synonyms .......................................... Antonyms ......................................... Homonyms ....................................... Leksyon 29 ............................................................ Mag Urulay-ulay Kita! ...................... Leksyon 30 ............................................................ An Bareta ......................................... Yunit 4: Komunidad: Pangkabuhayan Dangan Enerhiya ........................................................... Leksyon 31 ............................................................ Ano Ako? .......................................... Pang-uri: Salamat Saindo ............... 3 Lebel nin Paglaladawan ............. Pagtao nin Bana-bana ................... Ano an Namamati o Ugali? ........... Pagpasunod-sunod nin Pangyayari ....................................... Paghanap nin Detalye ................... An Pagbalyo .................................... Duma Fair Ginibo ............................ vi

107 109 109 110 117 118 118 121 122 122 124 125 125 126 127 131 131 134 134 136 137 137 138 139 143 145 147 155 156 160

Leksyon 32 ............................................................ Pang-uri ............................................ Patalastas ......................................... Leksyon 33 ............................................................ Iladawan Mo Ako ............................ Marhay na Bareta ........................... Detalye nin Istorya ........................... Pagkua kan Pinaka-ideya .............. An Pulang Sapatos .......................... Leksyon 34 ............................................................ Konsumo Ko, Pira? ........................... An Gulayan ...................................... Marhay na Kaisipan ........................ Problema – Solusyon ....................... Burak para ki Danda ....................... Leksyon 35 ............................................................ Jesse M. Robredo, Suruguon kan Banwaan .................................. Linya nin Buhay ................................ Elemento nin Istorya: Tawohan, Pinangyarihan, Pinakatampok na Pangyayari ................................. An Gulayan ...................................... Leksyon 36 ............................................................ Pinangyarihan .................................. Itukdo Mo! ........................................ Pano Ini? ........................................... Selebrasyon kan Peňafrancia ........ Magsurat Kita! .................................. Leksyon 37 ............................................................ Itsura nin Stanza ............................... An Kayamanan ............................... vii

162 162 165 169 169 170 173 174 179 183 183 185 186 191 193 197 197 200 206 210 219 219 220 221 222 226 227 227 228

Pagkua kan Pinaka-ideya .............. Ano an Titulo Ko? ............................ Leksyon 38 ............................................................ Iskrabol Kita ...................................... Leksyon 39 ............................................................ Sain Ako? .......................................... Mga Pagmati! .................................. Sisay Ako? ........................................ Uran sa Timog-Sulnupan: Luzon Apektado Uran, Bagyo ..................................... Leksyon 40 ............................................................ Kumpletohon! .................................. An Linog ............................................ Kasulo ...............................................

viii

232 234 236 236 237 237 238 239 240 242 244 244 245 247

Yunit 1 An Sakong Pamilya

Imelda Ropal Hona

1

Pagpauswag nin Bokabularyo

Leksyon 1

Rima An mga tataramon na may rima igwang pararehong tanog sa hurihan.

Ining samuyang bola Na itinao ni lola Kun daing eskwela Pigkakawatan ko siya 1. Sisay an nagtao kan bola? 2. Nuarin ninda pigkakawatan an bola? An bola saka lola mga tataramon na may rima. Igwa sinda nin parehong tanog sa katapusan.

2

Magpurbar Kita Magkatanog Daw Kita? Isurat an tataramon na may kaparehong tanog kan tataramon sa lambang numero. Pilion ini sa kahon. hagab

barong bulan

1.

lukton dagat

dalan

-

______________

2. kayab

-

______________

3. balon

-

______________

4. kagat

-

______________

5. harong

-

______________

Madya, Magkaranta Kita! Kun Kita Nagtitiripon (The More We Get Together)

Kun kita nagtitiripon, tiripon, tiripon Kun kita nagtitiripon maogmahon. Amigo mo, amigo ko, amigo ta, amigo niya Kun kita nagtitiripon maogmahon.

3

Mag-ensayo Kita Magturula Kita! Sa Uma ni: Imelda R. Hona

Sa sarong mahiwas na uma Igwa nin duwang aking maogma Nasabat an saindang Lola Dali-dali sindang nagbisa Dangan nagsabi, “Diyos marhay na aga Lola” “Diyos marhay na aga man,” simbag sainda. “Marhay pa, kamo sako mag-iriba Tanganing kita magkua nin mga duma” “Opo, Lola” biglang nasambit ninda “Dumang hinahanaphanap niamong talaga Ta an mga iyan masisiram saka samong paborito pa.”

4

Mag-ensayo pa Kita Ano Ako? Pakarayon an mga letra tanganing makabilog nin tamang tataramon para kaini. Isurat sa MTB notebook an mabibilog na tataramon. 1. Nahihiling sa langit

d

w

l

a

a

s

u

2. Daing helang

k

a

g

o

m

3. Sinasakyan kan mga tawo

w

o

a

t

4. Dinudumanan kun aldaw nin Dominggo

b

a

i

h

a

m n

s

5. Namamatian kun nahihiling an mga amiga

o g

a

a

m m

5

Pagsabot sa Gramatika Mga Magalang na Tataramon An mga magagalang na tataramon ginagamit sa pagtao nin galang sa mga kaulay magin man ini nguhod, may kaparehong edad o may edad. Ginagamit an mga ini sa haros gabos na panahon. Marhay na hapon, Lita.

Marhay na hapon man po!

Yaon tabi an saimong ina?

Mayo po. Nagduman siya sa Naga.

Mabalos po!

Siring man po.

6

Magpurbar Kita Magalang Ako! Isurat an tamang tataramon sa mga minasunod na sitwasyon. Gibohon ini sa MTB notebook. 1. Hapon, pauli ka na nahiling mo an saimong tiyo.

2. Bagong abot hali sa ibang lugar an saimong pinsan.

3. Naghilingan kamo kan saimong amiga sa simbahan.

4. Nagduman ka sa harong kan saimong tiya sarong aldaw.

7

5. Udto, nasabat mo an saimong paratukdo.

Mag-ensayo Kita Pagsabi Manungod Sako! Kopyahon an mga minasunod sa MTB notebook. Isurat nin marhay an mga inpormasyon manungod sa sadiri mo. Dios marhay na ____________________. Ako si ____________________. ____________________ an edad ko. Nag-aadal ako sa ____________________. Nasa ____________________ grado na ako. Si ____________________ an sakuyang ama. Si ____________________ an sakuyang ina.

8

Pagsabot sa Gramatika

Leksyon 2 Pangngaran Ang pangngaran an tataramon na nagsasabi nin ngaran nin tawo, bagay, hayop o lugar.

1. Ano an mga bagay nahihiling mo sa ritrato? 2. Sain an lugar na ini? 3. Ano an hayop na nahihiling mo sa ritrato? Sisay an mga nahihiling mo? An simbag sa mga hapot na nasa itaas inaapod na pangngaran.

9

Magpurbar Kita Ano Daw Ako? Sabihon kun an mga tataramon pangaran nin tawo, lugar, hayop o bagay. 1. doktor 2. ayam 3. hospital 4. bola 5. arkitekto

Madya, Magkaranta Kita! An Samuyang Pamilya Tune: Paruparong Bukid Sinurat ni: Imelda R. Hona

An samong pamilya, pirmi pong maogma Malinig sa hawak, sa kapalibutan Nagtuturog amay, pagmata nag-eeksersays Tanganing an buhay pirming marahay rahay. Luto kan samong ina, pirming masustansya Sagana sa bitamina, maging sa protina Dahil sa masiram, pirming gaganahan Hawak makukusog maski daing yaman.

10

Pagpauswag sa Bokabularyo

Leksyon 3 Kambal – Katanog An kambal – katanog grupo nin 2 o 3 katanog na nagtatao nin sarong tanog.

Ano Ako? Kaagan ki nawawara na letra an kada tataramon tanganing mabilog ini. Gibohon ini sa notebook. 1. Kinukuanan ta nin tubig P 2. Sarong sasakyan na nagkakarga ki mga magagabat na kargamento. 3. Ginigibo akong tabla na ginagamit sa pagbilog ki mga aparador, lamesa, saka mga silya. 4. Sarong bagay ini kun sain ipinako si Kristo. 5. Ini pwedeng gibohon sa sira, batag, bonay, maging sa karne. 11

Pagsabot sa Gramatika

Proper Noun dangan Common Noun

Igwang duwang klaseng pangngaran, an Proper saka Common. An Proper na pangngaran iyo an ngaran na may kasigurohan na apod saka nagpopoon sa dakulang letra arog kan Nana Ason, Bantay, Naga Park, saka Mongol. An Common na pangngaran iyo an ngaran na apod sa kadaklan saka nagpopoon sa sadit na letra arog kan ina, ayam, parke saka lapis.

12

Magpurbar Kita Mahiling Mo daw Kami? Hanapon dangan bilugan an mga pangngaran kan tawo, hayop, bagay, saka lugar. A

V W P R S F D A

B D S A P A T O S N O C

M H H

U A A

R F I C B N P K G M K A A N N N

S X R D F O E A J L T A C I H H

T Q A D A P A C A O C A N

U S A C O S O P S O R C

M H J O K I N O O P C C

O X O P S M O P S O R H

G

A A T

C C I

N Y Q R T B Q R T Q U

G Z C U B A Y A M

U

L R L D

N

Z

O W B A C H M C

L W A L B A Y A

X W F N J N A R S

U T M L K O L

D O P S H C A

D Q R T A

C U B N

B A C B

H

A

N

P B A N T A Y

Sabihon Mo Sabihon kun Proper o Common na pangngaran. Isurat ini sa notebook. 1. aki 6. Aling Marta 2. Dr. Reyes 7. Avon 3. Basilica 8. Marita 4. lamesa 9. Mickey Mouse 5. uma 10. Rizal Park

13

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 4 An Mag-Amigo Sinurat ni: Imelda R. Hona

Si Tsoy saro na maboot saka masinunod na aki. Pirmi siya nasa harong. Dai siya naghahali sa harong na dai nagpapaisi sa saiyang ina. Amigo niya si Bonbon. Mahilig sa pamamasyar si Bonbon. “Madya na Tsoy! Maduman na kita sa salog. Duman kita magkawat na duwa,” sabi ni Bonbon. “Habo ko ta dai pa ako nakaabot sa lugar na iyan, saka tibaad hanapon ako ni Nanay,” simbag ni Tsoy. “Madali lang kita duman. Mabalik tulos kita,” dagdag pa ni Bonbon.” Sigurado maogma kita duman.” Napiritan na mag-iba si Tsoy ki Bonbon. Nahiling ni Tsoy na talagang magiging maogma siya sa may salog. Dakulon an bunga kan tsiko sa harani kan salog. Nawili si Tsoy na magkua ki mga hinog na 14

bunga. Pagkatapos niyang magkua nin mga bunga kan Tsiko, nahiling niya an malinaw na tubig sa salog. Nalingawan niya na dapat magmadali sinda ta dai siya nakapagpaaram sa saiyang ina. Nagkarigos siya sa salog. Dai niya nahiling na hararom an nadumanan niya na lugar. Dai siya tatao maglangoy. “Bonbon! Bonbon! Tabangi ako! Malulunod ako!” suriyaw ni Tsoy. “Halat sana simbag ni Bonbon,” dalidali siya nagkua nin dakulang sanga. Itinao niya ini ki Tsoy saka luwayluway niyang pigguyod hanggang sa may pampang kan salog. “Pasensya na Tsoy,” paghagad nin despensa ni Bonbon. “Dai ko mapapatawad an sakuyang sadiri kun may nangyari saimo.” Nagbalik an mag-amigo sa kanindang harong. Namundo na ipinaaram ni Tsoy an nangyari sa ina. Naghagad siya ki tawad sa ina dangan nagtaram na dai na siya mautro.

15

Pagpurbar Siisay Ako? Anong parte ako kan libro? 1.

___________

2.

___________

3.

___________

Pagsabot sa Gramatika Panuan Mo Ako Kumpletohon an mga pangungusap. Gamiton an si, sinda, ini, iyan, idto, an, an mga. 1. Nagkakarawat _______ aki. 2. Gurang na _______ Lolo. 3. Itago mo _______ na kwarta mo. 4. Nabari _______ sanga kan puno. 5. Magkaka-amiga _______ Nora, Carla buda Rosario.

16

6.

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 5 Pagpasunod-sunod nin Pangyayari An pagpasunod – sunod nin mga pangyayari an pag saro – saro na paglaag kan pangyayari puon sa inot sagkod sa hurihan. Pwede man na ini an mga pasunod - sunod mong ginigibo sa sarong bagay o gibohon.

Arin digdi an dapat na mainot?

Iyan an dapat na mainot.

Bako palan, panduwa iyan nangyari.

17

Magpurbar Kita

Si Tina, An Mataba na Kino Sinurat ni: Imelda R. Hona

Igwang inang kino na may tulong aki. An mga ini sinda Bino, Kina, saka si Tina. Naiiba si Tina sa saiyang duwang tugang. Mataba siya mantang an duwang tugang maniwang. Hugakon si Tina mantang an duwang tugang mahigos.

Sarong aldaw, matapos magkakan. “Ay! Sobra na an taba ko! Masasakitan na ako magdulag sa ikos!” sabi ni Tina.

18

“Iyo yan. Habo mo kayang magtrabaho. Dapat magtrabaho ka tanganing dai ka magdakula nin marhay,” dagdag kan tugang niya. “Aram ko man yan kaya lang talagang an gusto ko sana magkakan saka magturog ta yaon man kamo na nagtratrabaho kan mga gibohon,” simbag ni Tina. Dai nanggad nagsusunod si Tina sa mga sinasabi kan saiyang mga tugang.

Pagkalihis kan nagkapirang aldaw, may nahiling si Tina na sarong pidasong keso.

19

Masiram talaga an keso kaya dai niya narisa an pag-abot kan dakulang ikos. Bigla siya kaining linuksohan. Ano kaya an nangyari ki Tina?

Mag-ensayo Kita Arin an Magkasurunod? Isurat an numero kan ritrato sa saindong MTB notebook base sa pangyayari.

1

2

4

3

5 20

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 6 Friendly Letter Camposano St., Zone Bulan, Sorsogon Ika-10 kan Hulyo 2013 Namomotan kong Bert, Kumusta! Saro sa sakuyang mga kaklase an nagtao sakuya kan saimong pangaran. Dakulon siyang ibinibida sa sakuya manungod sa saimo. Saro sa sakuyang paboritong gibohon an makipagribayan nin surat sa sakuyang amigo saka amiga na nasa harayong lugar. Dahilan kaini, naisip ko na magsurat saimo tanganing magrarom an pagkakamidbid ko saimo saka maidagdag ka sa sakuyang amigo. Ako si Rommel sarong eskwela sa Bulan North Central School-A, Bulan, Sorsogon. Nasa ikaduwang grado na ako. Mawot ko na aakoon mo ako na saro sa amigo mo poon sa aldaw na ini. Laom ko an kasimbagan sa surat kong ini. An saimong amigo, Rommel

21

Mag-ensayo Kita Pangaranan Mo Ako Isurat an pangaran kan lambang parte kan surat. Pilion an saindong simbag sa kahon na nasa ibaba. 1___________________________ ___________________________ ___________________________ 2___________________________ 3______________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ______________________________________ 4___________________________ 5___________________________

Katawan ng Liham

Bating Pangwakas

Pamuhatan

Lagda

Bating Panimula

22

Pagpauswag nin Bokabularyo

Leksyon 7 Ukodan Mo Ako Basahon an lambang paukod. Pilion sa mga tataramon sa ibaba an saindong simbag. Isurat an mga ini sa saindong MTB notebook. 1.

Sarong prinsesa nagtutukaw sa tasa.

2.

Sarong sadit sadit na harong, sobra sanggatos an nakasirong.

3. Hababa kun nakatindog, halangkaw kun nakatukaw.

4. An aki naglalakaw na, an ina nakatukaw pa.

5.

May aldaw, may bulan, dai man nin langit. May katapusan pero pirit na nagbabalik.

23

6.

Dai tawo, dai man hayop, may payo. Pirming kaibanan kan karpintero. Pag piglulubong, pirming sa kahoy o kaya sa bato.

posporo karabasa

ayam bulan

kasoy pako

Pagbasa nin may Pagkasabot

An Pinakahahalat na Pamamasyar Sinurat ni: Emy B. Barja

Maogmang pigbibilang ni Blesilda an mga muro niya sa saiyang kamot. Saro, duwa, tolo! Yehey! Tolong aldaw na lang mapasyar na kami sa Ligńon Hill,” kurahaw niya. Sabado, amay na nagmata si Blesilda. Handa na siya sa saindang pamamasyar. Sulot na niya an saiyang magayon na blusa. Pinakaray niya an balon nindang kakanon saka gagamiton na plato. Nagkua siya nin tubig na balunon sa gripo kan magrani saiya si Tiyo Berto. 24

“Pano yan Blesilda dai kita makakadagos ta dai kita makakabalyo sa tulay, ” sabi ni Itay. “Nag-apaw kaya an tubig sa salog.” “Tano ta nagbaha?” hapot ni Blesilda. “Bako man po bagang makusugon su uran.” “Iyo na iyan an resulta kan dai pag-ataman kan mga tawo sa kapalibutan. Sige an pagputol kan mga kahoy, nagpaparaapon pa nin basura sa mga salog, sapa, dagat, nagraralataw lataw pa an mga plastik,” simbag kan saiyang ina. “O, sige, magsangli na giraray kang bado mo ta sa utro Sabado na sana kita mapasyar,” sabi ni Tiya Saling na saiyang ina. “Kaya po palan digdi sa satuyang lugar, bawal na an paggamit nin plastic,” simbag ni Blesilda habang nagsasangli. “Iyo po ta dapat nagtatarabangan kita sa pagataman kan satuyang kapalibutan,” simbag kan saiyang ina. “Saro, duwa, tulo, apat,” nagbibilang na naman si Blesilda.

25

Mag – ensayo Kita Ano an Pwede? Hilingon an mga ritrato. Ano daw an pwedeng mangyari? Isurat sa pangungusap an saindong simbag. 1.

2.

3.

4.

5.

26

Pagsabot sa Gramatika

Leksyon 8 Magtao Ka pa Daw Magtao nin proper noun sa lambang common nouns. 1. baboy

3. kabayo

2. tigre

4. ayam

5. kino

Pagbasa nin may Pagkasabot

Baretaan Mo Ako Basahon an broadcast nin may tamang tono saka paagi.

Broadcast ni: Franlie O. Ramos

Alas 7:00 nin aga. Tito:

Marhay na aga! Oras na naman nin pagbabareta mga kabarangay. Inot sa mga bareta, Palarong Bicol sa Catanduanes. Ngonyan na aldaw 27

isinasagibo an Palarong Bicol sa Catanduanes. Aramon ta daw an mga pangyayari duman. Bert, kumusta kita dyan? Bert:

Marhay na aga, Tito. An satuyang mga atleta ngonyan siribot na sa paghanda sa kawat ninda ngonyan. Sa panahon na ini, Tito an Camarines Sur nagkaigwa na nin 10 Gold, 5 Silver saka 2 na Bronze. An Syudad nin Naga igwa naman nin 7 Gold, 9 Silver, saka 6 na Bronze.

Tito:

Salamat sa impormasyon Bert. Dangogon man daw nyato si Lita.

Lita:

Marhay na aga Tito saka Bert. Marahayrahay an panahon igdi ngonyan sa Catanduanes. Naoogma ako kan sarong magurang digdi na kaiba sa delegasyon kan Syudad nin Naga. Grabe an suporta niya sa saiyang aking atleta. Uya siya digdi sa kataid ko Tito, si Liza.

Tito:

Marhay na aga po, Liza. Tano po ta nagiba ka pa sa Catanduanes? Mayo ka pong tiwala sa saiyang coach?

Liza:

Marhay na aga po saimo, Tito saka sa gabos na nagdadangog ngonyan. Dai 28

man po sa mayo akong tiwala sa coach niya. Igwa po akong tiwala alagad nag – iba po ako tanganing maipamati ko sa sakuyang aki an suporta kan samuyang pamilya sa saiyang paglaban sa kawat. Ini po an pwede tang magibo bilang magurang. Ikaduwang rason po, gusto kong makatabang sa samuyang eskwelahan sa paagi nin paghimo nin kakanon kan lambang atleta. Tito:

Salamat po, Liza. Dapat kang pangarugan kan ibang magurang nyato. Mantang naghahanda an satuyang mga atleta dangogon ta an satuyang patalastas.

Patalastas: May bagong produkto an Colie Cosmetics. Igwa na sinda ngonyan nin sabon saka lotion na may Pili extract. Ini makakapagayon kan satuyang mga kutis. Magduman na sa saindang tindahan sa Maritatas, Pawili, Pili, Camarines Sur. Hanapon lang si Jiya Corporal an may sadiri para sa libreng sample kan mga ini. Ano pang hinahalat nindo! Magduman na!

29

Tito:

Salamat partner. Ngonyan aramon ta an kamugtakan kan satuyang panahon. Melay, kumusta kita ngonyan?

Melay:

Tito, magkakaigwa kita nin magayagaya saka maaliwalas na panahon sa Bicol. An ibang parte kan Luzon magkakaigwa nin mapanganuron na kalangitan sa laog nin maghapon. An Visayas saka Mindanao magkakaigwa nin pabugso-bugsong paguran na may kikilat saka daguldol dara kan ITCZ.

Tito:

Salamat Melay. O, mga kabarangay inabot na naman kita nin oras nin pamamaaram. Mga magurang an obligasyon ta sa mga aki dai paglingawan. Mga aki dai man paglingawan na kamo man may obigasyon sa sadiring mga magurang. Gibohon sana ini para maging marhay an satuyang buhay. Marhay na aga liwat saindo.

30

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 9 Madya Na Tune: Leron Leron Sinta

ni: Emy B. Barja

Digdi sa samong lugar Magayon mag-istar Kadakul nin lugar Na nangingimbitar Musna libuton ta Maoogma kita Siguradong mahahali, satuyang problema. Bulkan Mayon sa Albay Sa Lingnon Hill magbaklay Sa CWC kita mag wakeboarding Sa Donsol may butanding Pwede pang mag swimming An Bukid Isarog sa Cam Sur mahihiling Salamat O, Diyos ko Sa lugar na regalo Pag-iingatan ko Ini an promiso ko Sa’kong maginibo ipag-uurgulyo Mga biyaya na si’mong itinao. 31

Mag – ensayo Kita Chant:

Uya Na Sinurat ni: Regida N. Vibar, Ed. D. Franlie O. Ramos-Corporal

Uya na, uya na, uya na sinda Si Itay, si Inay, si Manoy, si Manay Kasabay si Lolo asin si Lola Sa sarong harong nakaistar sinda. Uya na si Nene na kahurihan mi Maugmahon na paghilingon Pinapadangat mi. Trabaho sa harong nagiging magian Lambang saro samo nagtatarabangan. Nagpapatinau-tauhan sa gabos na bagay Dai narisulbiran. Maogmang pamilya, nagkakasararo. Dapat na iurgulyo sa bilog na banwaan. Iyo ini an pamilya ko sarong ehemplo. Pamilyang Bikolano Madya na! Iurgulyo! 32

Hain Ka Na? Tune: Where is thumb man?

Hain na si Tatay? (2x) Uni na siya (2x) Kumusta, kumusta (2x) Marhay na aga. (2x) Salidahan an tataramon na may salungguhit nin: Nanay Manoy Manay Bunso

Pag-agyat

Hanapon sa chant an mga tataramon na magkakapareho an tanog. An Samong Pamilya An samuyang ina dangan an ama An pagpadaba dai lamang pighuhuna Sa pagkamoot sa puso saindang itinatao Onra saka urgolyo niamong totoo.

33

Bako man kaming mayaman Siring kan iba diyan Alagad ining samong pag-iribahan Kaogmahan sa puso an namamatian. Sa diit saka simpleng bagay Kontentado na an samong buhay Pagkamoot sa samuyang puso nagsusup-ay Kaya dai nanggad nin pasuruhay. Iyo ini an samong pamilya Nagkakasararo danay na maogma Sa paghampang nin mga kadipisilan Burunyog dangan bulanos an daramayan, yo!

34

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 10 Invitation Letter 25 Lapu Lapu St., Legazpi City August 4, 2013 Namomotan kong Mona, Kumusta? Haloyon na kitang dai naghihilingan poon pa kan kamo nagbalyo sa Sorsogon. Aram ko dakulon ka nang mga amiga saka amigo diyan. Dakulon an muya kong ipahihiling sa saimo. Dakulon na an ipinagbag-o kan Legazpi. Igwa na baga magagayon na mahihiling buda dapat maaraman digdi. Dakulon kang dapat maaraman digdi. Sa wakas siguradong maghihilingan na kita ta iimbitaran ta ika sa sakuyang bertdey parti na gigibohon sa Embarcadero de Legazpi, sa Setyembre 5, sa oras na alas tres kan hapon. Inaasahan ko ang saimong pag-abot ta kita mag-ibahan sa pamamasyar, mapaiba kita ki Nanay. An saimong pinsan, Kathy

35

Mag-ensayo Kita Purbaran Ta Maglista nin mga pangngaran (tiyak o di-tiyak) na mahihiling sa lambang ritrato. Group 1

Group 2

Group 3

Group 4

36

Mag-ensayo pa Kita Magsurat Kita nin Marhay Isurat nin tama an lambang pangungusap. 1. Si mr. cruz maboot na paratukdo. 2. Binisita ko si lola sa daraga, albay. 3. Nagbakal ako sin Abaniko kasubago. 4. Bag-o an bado ko. 5. Si nanay naglaog sa kwarto ko.

Balikan Ta Isurat an pangaran kan lambang parte kan surat. 1___________________________ ___________________________ ___________________________ 2___________________________ 3______________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ______________________________________ 4___________________________ 5___________________________

37

Pag-agyat Isurat an main event sa surat. Isurat ini sa saindong papel. Purok 5, Brgy. Aquino, Bulan, Sorsogon Agosto 10, 2013 Namomotan kong Karen, Minaabot palang kami digdi sa Baguio. Kabababa palang niamo sa bus na samuyang pigsakayan. Maliputon talaga digdi. Sana kaibanan taka ngunyan para nahiling mo man an kagayunan kan Baguio. Laom ko na sa masunod na pagdigdi ko maging kaibanan taka na. An saimong amiga, Lucy

38

Dagdag na Pag-agyat

Sabihon kun manungod sa ano an surat. 59 P. Burgos St., Pasay City Enero 18, 2013 Namomotan kong Kent, Kumusta na an amigo ko? Maogma ako mantang binabasa ko an pigpadara mong surat sakuya. Tolong beses ko ining binasa. Marahay man ta narumduman mo ako. Siriisay na an mga amigo nan amiga mo diyan sa Sorsogon. Ibalita mo sa sakuya. Simbagon mo tulos an surat ko na ini. An saimong pinsan, Amy

39

Yunit 2 An Sakong Komunidad

Emy Balana Barja 40

Pagsabot sa Gramatika

Leksyon 11 Pansalidang Pangngaran

sapansalida Pangngaran An (panghalip) ginagamit na panribay sa pangaran kan tawo, bagay, hayop saka lugar. Mahinguko na muna ako.

Naghuhugas na siya kan saiyang kamot.

41

Ika na muna an maghugas ta mahinguko pa siya.

Nuarin ginagamit an ako? Nuarin ginagamit an ika? Nuarin ginagamit an siya? Ini ginagamit sa pansaroan o sa sarong tawo. Iyo, Ben. Kami man ni Mutya an masighid sa natad.

Kita na Ben an matabang magpakaray. An mga kaklase ta sinda man an matanom.

Magsurat na muna kamo duman sa papel.

Nuarin ginagamit an kami? kita? Nuarin ginagamit an kamo? Nuarin ginagamit an sinda? Ini ginagamit sa duwa o sa mas dakul na tawo. 42

Magpurbar Kita Pagkasabot Midbidon an mga ginamit na pansalida. Ikahon ini. Gibohon ini sa MTB notebook. 1. Si Cristy an kairiba ko sa aga. Hahapiton ko siya sa saindang harong. 2. Sa aga si Linda an lider, siya an mapa pangadyi. 3. Sisay an gustong magtabang samo ni Edita magsigid? 4. Pagal na ako magsamod, ika naman daw Rosa an magsalida sako. 5. Dakul ng awot sa natad, magtarabang kita na manghawan.

Mag - ensayo Kita Pagkasabot Midbidon dangan kuritan an mga pansalidang ginamit. Isurat an S kun pansaruan, D kun pandakulan. Gibohon ini sa MT – Bicol notebook _____ 1. Hapon na Risa maduman na kita sa saod. 43

_____ 2. Mas halangkaw saimo Merly si Fe siya na an magkua ki burak. _____ 3. Ako naman daw an makanta pakatapos mo Nelson. _____ 4. Manay Lita, ika tabi an nagsaray kan payong ni manay? _____ 5. Tangani pirming malinig an satong eskwelahan kita gabos magtarabang sa paglinig.

Pag-agyat Pagkasabot Kumpletohon an istorya gamit tamang mga pansalida sa pangngaran. Gibohon ini sa MTB notebook. _______ si Mutya. Si Jiya saro sa tugang ko. Nasa ikaduwang grado _____. Igwa pa ako nin tulong tugang. Nag-iistar ______ harani sa harong kan mga pinsan mi. _____ an kakawat mi kada Domingo. May mga pinsan man ______harani saindo?

44

Pagbasa nin may Pagkasabot Pagkasabot

“Pangataman sa Kapalibutan” ni Emy B. Barja

Kaipuhan mo, kaipuhan ko Kaipuhan tang tabos Malinig na harong, marhay na harong Sa laog, sa luwas pati an bubong Kapalibutan satong kaipuhan Dai paglingawan, pangatamanon Magmangno sa nasasakupan Pagtapok ki basura maski sain likayan Tangani kita dai maghelang Ataman na hayop dai pagpabayan Ikaag sa tamang lugar, dai pagbuhian Baka, orig, karabaw, kanding, maging ayam man Ngani dai madistroso mga pananom na magayon Mga kataning daing reklamo, sigurado ika aarugon Ako matabang, Ika magtabang Kita gabos magtarabang Pangataman sa kapalibutan, bilog na komunidad Ipadagos, ipadagos hanggang sa magka edad. 45

Magpurbar Kita Basahon an chant.

“Magtarabangan” ni Emy B. Barja

Samong harong ataman ming marhay Pirming malinig, pag may raot pipakarhay Ni manoy dangan ni itay Maraot na tawo maging hayop dai makalaog Palibot ki kudal maski sa luwas magkaturog Mga kataning mi maogma pirmi Daing naghehelang daing dengue Langaw namok maski ipis, dai kang mahihiling Maski sain ka magkiling Mga tawo disiplinado Magpuon sa aki hanggang ki lolo Pangataman sa harong, sa bilog na kapalibutan Kaipuhan lambang saro dapat masabutan Benipisyo bako sana samo Para man sa gabos na tawo 46

Magpurbar pa Kita

A. Simbagon: 1. Ano an dapat pangatamanon? 2.

Ano an gigibo sa harong pag may raot?

3.

Nata ta dai makalaog sa harong an mga maraot na tawo dangan mga hayop?

4.

Ano-anong mga insekto an dai mahihiling?

5.

Ano an dapat masabutan kan lambang tawo?

B.

Pilion an tamang simbag sa lambang hapot. 1. Kabaliktadan kan tataramon na malinig. a. mahigos b. maati c. mahamot 2. Kabaliktadan kan tataramon na makalaog. a. makaluwas b. makasakat c. makasabit 3. An tataramon na magkiling parehas kan tataramon na a. maghiling b. magsirip c.magbirik 4. Ipahiling sa paagi ki drowing, harong na palibot ki kudal.

47

Pagsabot sa Gramatika

Leksyon 12 Pansalidang Pangngaran Hilingon an ritrato. Magsurat nin halipot na pagurulay- ulay manungod digdi. Gamiton an tamang pansalida/panghalip. Isurat sa linya. Gibohon ini sa MTB notebook. 1.

2.

3.

4.

48

Mag-ensayo Kita Bilugan an pansalida saka isurat sa kurit kun ini pansaruan o pandakulan. Gibohon ini sa MTB notebook. 1. _____ Ako an mapakon kan mga manok. 2. _____ Si Ruben siya an kariba ni Roy sa dagat. 3. _____ Kami an malinig sa luwas. 4. _____ Mabel ika na po an mag trapo sa lamesa. 5. _____ Manay, kamo po ni Manoy an matabang ki lola?

49

Pagbasa nin may Pagkasabot

Magkaranta…Maglinig Kita Maging Malinig (Tune: This is the Way) ni Emy B. Barja

Ako, ika magkarigos Kita gabos magkarigos Ako, ika, kita gabos Pagkaaga pagmata. Ako, ika magsipilyo Kita gabos magsipilyo Ako, ika, kita gabos Pakatapos magkakan Ako, ika maghugas nin kamot Kita gabos maghugas nin kamot Bago magkakan maghugas nin kamot Dangan pagkatapos magkakan. 50

Ako, ika dapat na maglabar Kita gabos dapat na maglabar Ako, ika dapat na maglabar Bago kita magturog, maglabar Maglinig kan lawas uroaldaw Ako, ika, maglinig nin lawas Kita gabos maglinig nin lawas Gawi ta sa uroaldaw. Ano an dapat gibohon sa satuyang lawas? Isurat ini sa laog kan mga kahon. Gibohon ini sa MTB notebook.

51

Pagsabot sa Gramatika

Leksyon 13 Pansalidang Tataramon: Pansadiri Manongod sa mga bagay na pagsasadiri kan tawong nagtataram, pinag-uulayan o kaulay an mga pansalidang tataramon. Sisay an naggibo kaiyan saimo, Lito?

Hilinga an sakuyang alkansiya, Tina.

Hain na daw si Mila? Sisay man daw an naggibo kan saiyang alkansya?

Ginibo ini ni Manoy.

1. Ano an tataramon na ginamit ni Lito kan magtaram siya manongod sa saiyang alkansiya?

52

2. Ano an tataramon na ginamit ni Tina kan magtaram siya manongod sa alkansiya ni Lito? 3. Ano an tataramon na ginamit ni Lito kan magtaram siya manongod sa saiyang alkansiya? 4. Ano an tataramon na ginamit ni Tina kan magtaram siya manongod sa alkansiya ni Lito? 5. Ano man an tataramon na ginamit ni Tina manongod sa alkansiya ni Mila?

An sakuya, saimo, saka saiya mga tataramon na pansalida. An sakuya ginagamit sa pagtaram manongod sa bagay na pagsasadiri kan tawong nagtataram. An saimo ginagamit sa pagtaram manongod sa bagay na pagsasadiri kan tawong kaulay. An saiya ginagamit sa pagtaram manongod sa bagay na pagsasadiri kan tawong pinag-uulayan.

53

Magpurbar Kita Kiisay Ini? Panuan an mga pangungusap nin tamang tataramon. Gamiton an sakuya, saimo, o saiya. Gibohon ini sa MTB notebook. Para ini saimo. _______ ini? Dai po. Sinubli ko ini Talaga po? ki Nilo. ______ ________ na po ini. ini.

54

Pagbasa nin may Pagkasabot Pag-urulay para sa Kalinigan Tiyo Nestor : Cecilia apuda na si Manoy Jun mo ta matabang kita maglimpya sa tinampo saka sa kapalibutan kan satong barangay. Jun

: Iyo po Itay. Ano po titiripunon man sana an gabos na basura?

Tiyo Nestor : Bako sanang titiripunon ta an mga basura. Kukuwaon ta nguna o hahalion an gabos na basura. Pipilion ta so mga nalalapa ikakaag ta sa “compost pit.” So mga dai nalalapa lalainon ta man saka ikakaag ta sa sako dangan pipilion ta an mga pwede pang ipabakal arog kan papel, bote, lata dangan plastik. So mga dai man pwedeng ipabakal pero pwede pang gamiton o iresiklo 55

(recycle) lalainon ta man sayang man baka magamit pa. Tiya Edita

: O, ano Jun tatao ka na kan gigibohon mo kun pano an tamang pagtapok kan mga basura?

Jun

: Iyo na po Nanay. Pirmi ko na po iyan paggigibohon sa mga basura ta digdi sa harong.

Tiyo Nestor : O hala, musna kita tanganing amay kitang makatapos.

Magpurbar Kita Simbagan an hapot manungod sa pag-urulay. 1. Siisay an kabali sa urulay? 2. Ano an pinag-uurulayan ninda? 3. Pano sinda makakatabang sa paglinig kan barangay? 4. Pano an dapat na pag-apon kan basura?

56

Pagbasa nin may Pagkasabot

Pagsunod sa Pigpapagibo Kun ano an sinasabing gibohon inaapod tang pagsunod sa mga pigpapagibo. Kinakaipuhan hanapon ta an tataramon na may aksyon saka an iba pang detalye para magibo ta nin tama an ipinapagibo.

Ano an pigpapagibo satuya? Pano ta ini gigibohon? Ano an tataramon na may aksyon sa pigpapagibo sato? Ano an mga detalye sa pigpapagibo? 57

Mag-ensayo Kita

Magkolor Kita Koloran an ritrato. Sunudon an direksyon. Gibohon ini sa MTB notebook. 1. Koloran nin yellow an burak. 2. Koloran nin pula an bado kan aki. 3. Koloran nin berde an mga dahon saka an doot. 4. Koloran nin de kape an kudal. 5. Koloran an sapatos nin asul. Pag–agyat Basahon saka sunudon an mga direksyon. Gibohon ini sa MTB notebook. 1. Madrowing nin bilog. 2. Sa laog kan bilog, lagan nin dakulang puso. 3. Koloran an puso nin pula.

58

Pagsabot sa Gramatika

Leksyon 14 Pansalidang Tataramon: Pansadiring Panduwahan o Pandakulan

An samuya, saindo, saka sainda mga tataramon na pansalida na pandakulan. An samuya ginagamit sa pagtaram manongod sa bagay na pagsasadiri kan duwa o mas dakul na tawo. An saindo ginagamit sa pagtaram manongod sa bagay na pagsasadiri kan duwa o mas dakul na tawong kaulay. An sainda ginagamit sa pagtaram manongod sa bagay na pagsasadiri kan duwa o mas dakul na tawong pinaguulayan.

59

Mag-ensayo Kita Kiirisay Ini? Panuan an mga pangungusap nin tamang tataramon. Gamiton an samuya, saindo, o sainda. Gibohon ini sa MTB notebook. 1. “Lito, hilinga an __________ dara. Itatao mi ini sa samuyang ina,” sabi ninda Noli saka Elma. 2. Maduman ako kay Lolo saka Lola. May padara an sakuyang ama para sa ___________. 3. “Diyos marhay na aga po __________, Tata Elmo saka Nana Dina,” sabi ni Pilo. 4. An harong mi sadit sana alagad dakol an mga pananom ___________. 5. “Ben, Sita, Nena, mauli na kamo? Masabay na ako __________,” sabi ni Aleya.

60

Pagbasa nin may Pagkasabot

Sain Hali an Pangaran kan Bacacay? Adapted: (Emy B. Barja)

Kan inot na panahon an mga tawo sa satong lugar tuninong dangan simpleng nabubuhay sa paagi kan pagoma dangan pagdakop nin sira huli ta an satong lugar napapalibutan nin kadagatan. Sarong aldaw uminabot an grupo ki mga Kastila. Gusto nindang masiguro an kamugtakan kan lugar na saindang sasakupon. An pig-aagihan ninda kadakul nin pananom na buro-bagakay, haros sain na parte kan lugar kadakol na nagtuturubo. “Ano an pangaran kan lugar na ini?,” hapot kan lider kan mga Kastila sa mga tawong nihiling ninda.

61

Nin huli ta dai ninda nasabutan an tataramon na ginamit kan mga dayuhan, tulos na nagsabi an mga tawo sa lugar. “Bagakay, bagakay po!” sa paghuna na an pighapot sainda an pangaran kan mga pananom. Inapod kan mga dayuhan na Bagakay an lugar hanggang sa ini naging Bacacay na an apod, magpasahanggang ngonyan. Isurat an hinahagad sa lambang kahon:

Sain Hali an Pangaran kan Bacacay? Tawohan

Pinangyarihan

________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________

________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ___________

62

Mga Pangyayari ______________ ______________ ______________ ______________ __________

Mag-ensayo Kita Basahon an istorya saka simbagon an mga hapot sa paagi kan graphic organizer.

An Istorya kan Banwaan nin Pili ni Franlie O. Ramos

Sa Binanuaanan, sarong lugar sa may pamitisan kan Bukid Isarog, maogma asin matoninong na nag-eerok an mga Cimarrones. Pinamamayuhan sinda ni Datu Pinili na igwang sarong aking lalaki na an ngaran Nguyen. Sarong banggi, nakubhanan an mga Cimarrones sa biglang pagsalakay kan mga tulisan na nag-eerok sa taas kan Bukid Isarog. Nakipaglaban si Nguyen kaiba an mga kalalakihan sa mga tulisan. Haros burubanggi arog kaini an saindang kamugtakan na ikinamundo ni Datu Pinili. Grabe an saiyang pagtangis sa kasakitang pinag-aagihan kan saiyang mga nasasakupan kun kaya, tiniripon ni Datu Pinili an mga Cimarrones. “Marhay pa siguro maglipat kita nin ibang lugar nin huli ta dai kita matutuninong digdi,” suwestiyon ni Datu Pinili. ”Sain man po kita malipat?” hapot ni Nguyen. 63

“Mayo man po kaming aram na papadumanan!” sabi kan mga kamagurangan. “Igwa na akong lugar na pinili para satuya. Apat na kilometro an rayo kaini digdi sa satong kinamumugtakan,” paliwanag ni Datu Pinili. Pinanginutan ni Nguyen an mga Cimarrones sa paglipat. Minaray nindang lumipat sa aldaw na idto sa lugar na pinili para sa sainda. Inapod ni Nguyen an lugar na Pinili nin huli ta idto an pinakapiniling lugar kan saiyang ama para matuninong an mga Cimarrones Sa paglipas nin halawig na panahon inapod na Pili an banwaan na kaidto nginaranan na Pinili. Titulo kan istorya :

Tawohan ____________ ____________ ____________

Pinangyarihan ______________ ______________ ______________ ______________

64

Pangyayari ____________ ____________ ____________ ___________

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 15

Bacacay…Ano an Nabago? An komunidad pigbibilog kan mga pamilyang nakaistar digdi dangan an gabos na yaon sa saindang kapalibutan. Narurumduman ko pa an istorya kan sakong ama manungod sa satuyang banwa. Sa sakuyang pagmasid sa ngunyan dai ko mapugulan an sakong sadiri na balikan dangan ikumparar an komunidad base sa saiyang istorya. Kan inot an mga pamilyang nakaistar digdi diit sana haros magkakapamilya. Ngunyan sa sobrang kadakulan kan pamilyang nakaistar dai mo na midbid. Mga pamilyang kun sain haling lugar … dai ko aram. Simple an pagkabuhay, nagtatanom, mabanwit kun daing panira. Malinig an gilid kan dagat. Ngunyan kadaklan nagbabakal na gulayon man maging sira sa saod an dalagan. Kulang na an mga 65

bakanteng daga. Mga dating tanuman ngunyan mga kaharungan, tindahan, establisemento na. An mga kababaihan naglalaba sa salog. An mga aki maogmang nagkakararigos habang naghahalat sa saindang ina. Ngunyan saditon na sana an salog madali ng mawara, dai mo na malabahan, dai ka ng mahiling na ngangarigos. Nata daw? Dating malinig, hararom na salog, ngunyan hababaw na, maation pa. Dai pang darakulang tindahan o mga establisemento. An mga eskwelahan nagkapira pa sana na an mga taga baryo saka mga taga isla kaipuhan pang magpasentro tanganing makaeskwela. Alagad ngunyan kadakul ng mga eskwelahan pampubliko man o pribado haros gabos na baranggay igwa. Sa likod kan bagbabagong ini, masasabi ko man na maski pano nag asenso an satong lugar, dai naman mabayaan sa mga modernong pasilidad dangan teknolohiya.

66

Sa pagbabagong ini dai ta man lugod malingawan na pangatamanon an satong kapalibutan, dai madistroso an mga natural na kayaman na biyaya sato kan Mahal na Diyos. (Emy B. Barja)

Magpurbar Kita Ano Kaya? Hilingon an ritrato. Isurat an pwedeng mangyari. Gibohon ini sa MTB notebook. 1.

____________________________

2.

____________________________

3.

______________________________

4.

_______________________________

5.

______________________________ 67

Mag-ensayo Kita Basahon an mga pangungusap. Sabihon kun nata daw. Itao an dahilan. 1. Magayon dangan malinig an samong komunidad ta a. inaapon an mga basura sa kali b. nagtatanom kami nin mga kahoy dangan may mga basurahan kami c. pinapabayaan mi an mga ataman ming hayop na dai nakabutas sana 2. Dakulon an sira sa salog ta a. Malinig dangan presko an tubig b. Maati an tubig c. Tag uran na naman pano 3. Presko dangan mahamot an duros a. bakasyon na pano b. Maati an kapalibutan c. Namumururak an mga pananom Itao an epekto sa pangungusap. Pilion an tamang simbag. 4. Kalbo na an mga kabubuldan. a. Dakul na mga bayong an nagraralayog b. Kulang na an bayong na nahihiling c. Gadan na an gabos na mga bayong 68

5. Dakol na basura sa kanal a. Mabulos ki marhay an tubig b. Magayon hilingon an kanal c. Mababara an kanal

Pagsabot sa Gramatika Preposition An mga preposition mga tataramon na nagpapahiling kan lugar na kinamumugtakan.

1. Hain an panganoron? 2. Hain an kahoy? An mga simbag na sa itaas, gilid mga halimbawa nin preposition. 69

An iba pang preposition na piggagamit iyon an tahaw, ibabaw, irarom saka likod.

Mag-ensayo Kita Haen Ako? Isurat an tamang simbag. Gibohon sa MTB notebook. 1.

Hain an lapis?__________________

2.

Hain an sapatos? ______________

3.

Hain an relo? _________________

4.

Hain an kwarta?_______________

5.

Hain an basurahan? ___________

70

Mag-ensayo Kita Nahiling Mo Kun Sain? Isurat an letra kan tamang pangungusap na pigpapahiling kan ritrato. Gibohon sa MTB notebook. 1. a. Nasa itaas kan kahoy an tukawan. b. Nasa laog kan kahoy an tukawan. c. Nasa gilid kan kahoy an tukawan. 2.

a. Nasa laog kan plorera an burak. b. Nasa itaas kan burak an plorera. c. Nasa luwas kan plorera an burak. 3. a. Nasa luwas kan harong an awto. b. Nasa itaas kan awto an harong. c. Nasa laog kan harong an awto.

71

Mag-ensayo pa Kita

Hilingon an lambang ritrato. Simbagon an kada hapot gamiton an ibabaw, irarom, likod, tahaw. Gibohon ini sa MTB notebook. 1.

An bola nasa ____________ kan masitas.

2.

An akwaryum nasa ______ kan cabinet.

3.

An pitsel nasa ________ kan mga baso.

4.

Nasa ____________ kan katre an papel.

5.

Nasa ____________ kan manok an buko. 72

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 16 Brigada Eskwela An taonang Brigada Eskwela ginibo sa Bacacay East Central School kan Mayo 15 hanggang 20 kan presenting taon. Ini pinanginotan kan prinsipal dangan an mga paratukdo siring man an local na gobyerno kan Bacacay na sinuportahan kan gabos na sektor kan komunidad na pinamayuhan kan alkalde saka an mga kagawad. Maging an mga kapitan, opisyales kan barangay. An mga magurang, mga hobenes maging mga kaakian nagtarabang gabos. Ginibo ini na an katuyuhan maihanda an eskwelahan para sa burukasan kan klase. Ini susog sa DepEd Order na ipinagboot kan ahensya.

Mag-ensayo Kita Ano Kaya? Pilion an tamang simbag. Isurat an letra kan simbag sa MTB notebook 1. Nagpaparabatok si Bantay. Nagduman sa kusina si Linda. 73

a. b. c.

Ikukulong niya si Bantay sa kusina. Makua siyang pagkaon ni Bantay. Lulutuon niya si Bantay.

2.

Nagkulog an ngipon ni Bernie. Inibahan siya kan saiyang ina sa dentista. a. Tatawan si Bernie ki dulsi kan dentista. b. Ipapaataman si Bernie kan saiyang ina sa dentista. c. Gagabutan ki ngipon si Bernie kan dentista. Isurat an pwedeng mangyari.

3.

Sinabihan ni Ana si Kara na lukduan sa lamesa an pritos. Nalingawan ni Kara na gibohon ini. a. Napanos ini. b. Kinakan ini kan ikos. c. Kinua ini kan aswang.

Isurat kun ano an pwedeng mangyari sa minasunod na sitwasyon. 4.

Sinorpresa kan magturugan an saindang ina ki regalo.

5.

Dai pinaparibok ni lola si Janet ta turog an saiyang tugang sa kuna. Pinakusog ni Janet an telebisyon.

74

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 17 Basahon an istorya. Simbagan an hapot manungod digdi. Gibohon ini sa MTB notebook

Simeon A. Ola Si Simeon A. Ola namundag kan Setyembre 2, 1865 sa saiyang mga magurang na sinda Vicente Ola asin Apolania Arboleda sa Ginobatan Albay. Sinda mga ordinaryo asin tios na mga tawo. Nag eskwela siya sa Holy Trinity Mission Seminary asin nagadal nin Pilosopiya, pero dai niya natapos ini. Nagayon siya sa lokal na sangay kan Katipunan sa saiyang sadiring banwaan sa probinsyang Albay. Naging pamayo siya kaini. Sa tabang kan saindang Kura Paroko, nagkaigwa sindang armas. Naging Kapitan an ranggo niya pagkatapos kan laban sa Camalig, Albay kan 1898 dangan naitaas naman an saiyang ranggo sa pagiging 75

Major pagkatapos kan sarong pananambang na misyon na naging dahilan kan pagkakadakop kan tulong Amerikano. Siya man an naging lider kan mga pag-atake sa mga banwaan nin Albay, arog kan Oas, Ligao, Jovellar. Nagsuko siya sa kondisyon na an saiyang mga tawohan tawan nin amnestiya. Kinasuhan siya, napreso sa laog nin 30 taon. Kan 1904, pinaluwas siya sa presuhan dangan nagbalik sa saiyang sadiring banwaan. Siya an naging alkalde kan saiyang banwaan. Sa ngunyan, ipinangaran saiya an Kampo Simeon A. Ola bilang pagtao nin onra dangan pagrumdom saiya.

Mag-ensayo Kita Guminibo nin Linya nin Buhay ni Simeon A. Ola

Simeon A. Ola

76

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 18 Mag-istorya Kita Ini an mga importanteng lugar sa barangay ni Ben, bagong amigo ni Lino. Hali sa ibang lugar sa Lino. Gusto niyang dumanan an mga importenteng lugar na Ben. Gibohan nin istorya si Lino kan pagbisita niya digdi. Gibohon ini sa MTB notebook. Terminal nin Dyip

Mga Harong

Saodan

Ospital

Simbahan

77

Mag-ensayo Kita

Sinugo ni Inay Bela si Mara na magbakal nin bagas, sira, karne, dangan maritatas. Gibohan mong istorya an saiyang pamakal. Gibohon ini sa

Paradahan nin Awto

MTB notebook. Karnehan

Mga Karinderiya

Tindahan nin Sira

Bagasan saka Gilingan

Tindahan nin Ukayukay CR

Tindahan nin Maritatas Mara

78

Pagpauswag nin Bokabularyo

Leksyon 19

Compound Words An duwang sadit na tataramon na may sadiring mga kahulugan na pag pinagsaro nagtatao na nin ibang kahulugan na iba man kan dating kahulugan. An apod ta kaini compound word.

Halimbawa: lakad bulan lakad – aksyon sa paglakaw bulan – nagtatao nin liwanag sa banggi kaiba kan mga bitoon sa langit. lakad bulan – sarong klaseng pananom na nakakabulong

79

Pagpurbar

Hanapa Basahon an mga pangungusap. Hanapon sa kahon an tama na compound word para digdi. Isurat ini sa MTB notebook. palitada

karawkasaw kantomisa paraspasan muroputo

1. Mahiwas na sementadong lugar na minsan pigbabaylehan sagkod pigbabaladan ki paroy. ________________________________________ 2. Apod sa mga aki na sobra an hiro. ________________________________________ 3. Apod sa kanto kan lamesa. ________________________________________ 4. An pinakapurong bunga kan batag. _________________________________________ 5. Apod sa gilid kan atop kan harong. _________________________________________

80

Pagbasa nin may Pagkasabot Basahon an anunsyo. PAISI Sisay

: Opisyales kan Barangay 13, Barangay Health Workers kan Bgy 3, mga magurang sa Bgy. 13, mga paratukdo

Ano

: Magkakaigwa nin pag-urulay manungod sa gigibohon na “Feeding Program” sa barangay.

Nuarin : Oktubre 21, 2013 Alas 5 kan hapon Sain

: Barangay Hall

1.

Para kisay an anunsyo?

2.

Nuarin ini gigibohon?

3.

Manungod sa ano paisi? 81

Mag-ensayo Kita

Basahon an anunsyo. Simbagon an mga hapot manungod kaini. PAISI Sisay

: Gabos na eskwela sa ika duwang grado

Ano

: Marilinig sa kapalibutan kan Grade 2 building.

Nuarin : Setyembre 20, 2013 4:30 P.M. Sain

: Bacacay East Central School

1. Ano an anunsyo? _________________________________ 2. Para kisay an anunsyo? _________________________________ 3. Nuarin ini gigibohon? _________________________________ 4. Anong oras ini gigibohon? _________________________________ 5. Sain ini gigibohon? _________________________________ 82

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 20 Travelog Maggibo nin travelog manungod sa pagbisita ninda Ben saka Len sa importanteng lugar sa banwaan kan saindang Lola Tinay.

83

Yunit 3 Mga Kultura

Agnes M. Camposano

84

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 21

Kantahon ta sa tono kan “ Sarong Banggi.”

Katurog Na ni: Agnes M. Camposano

Katurog na, O aki ko Ta maluto ako nin lugaw na kakanon mo. Digdi ka lang sa duyan mo Ika sakong tataningan Pagturog mo. Koro: Kukuguson,hahaproson simong piad Padaba ko, O aki kong garo anghel Na mabooton Sa simong pagmata Laomon mong yaon ako, kataning mo Padaba ko, O aki ko.

85

Pagbasa nin may Pagkasabot Basahon an istorya.

Maogmahon si Angie ni: Agnes Maquiniana-Camposano

Sa maabot na Lunes iyo an kapistahan kan Barangay Makalaya, an baryo na kun sain nakaistar si Angie. Dakol an aktibidades digdi. An patiribayan sa pagkanta iyo an babalihan ni Angie. An mga kantang Bikol iyo an saindang kakantahon. Aroaldaw an pagpraktis ni Angie kan saiyang kanta. Sarong aldaw na sana bago an pakontes, narumdoman niya na mayo siyang badong susuloton. Hadit siya ta mayo pa an mga magurang niya sa harong. Nasa seminar sinda sa Naga. Nagpadagos sana sa pagpraktis si Angie. Kinaagahan talagang kabisadong-kabisado na niya an kanta alagad mamundo siya ta mayo pa siya nin bado. Nadadangog na niya na pig-aapod na an mga kabali sa pagkanta. Pighahanap na siya kan saiyang mga kairibahan. Sagkod sa nagpoon na an kontes mayo pa siya. Sarong aki na sana an makanta bago siya, nadangog niya an boses kan saiyang ina.

86

“Angie! Angie!” kurahaw kaini na kaibahan an saiyang ama. “Buksan mo an pinto. Magsangli ka na ta may pigbakal kaming bado para sa pagkanta mo.” Dali-daling pigtabangan kan saiyang mga magurang na makasangli si Angie. Dai na naghuna an saiyang mga kaibahan na maabot pa siya alagad kan inapod an saiyang pangaran suminakat siya tulos sa entablado. Kabado siya dahil huri na siyang uminabot. Paralakpakan an gabos kan madangog an saiyang boses. “Matibayon si Angie! Matibayon si Angie!” kurahaw kan mga tawo. Magayonon niyang ipinadangog an pamusong kantang “Sarong Banggi.” Tapos na an karantahan dai pa naghaharali an mga tawo. Pighahalat ninda kun sisay an manggagana. Sobra an saiyang kaogmahan kan madangog na siya an kampyon sa karantahan. Kinugos siya kan saiyang mga magurang.“Matibayon ka talaga Angie! Maswertihon ka sa bertdey mo!” Napanganga siya saka nag ulok ta lingaw niya an saiyang ika- pitong taon na bertdey. Nag- uli na sinda sa harong kaiba an mga kabarkada niya. Nasorpresa pa si Angie kan pag-abot ninda sa harong. Masisiram na kakanon an pigpahanda. 87

Titulo kan Istorya

Mga Tawohan

Pinangyarihan

Mga Pangyayari

Pagsabot sa Gramatika Pandiwa An pandiwa mga tataramon na nagsasabi nin aksyon na ginigibo kan tawo, o hayop.

1. Ano an ginigibo kan mga aki? 2. Ano man an ginigibo kan ayam?

88

An mga simbag sa mga hapot mga tataramon na nagsasabi nin aksyon o pandiwa

Magpurbar Kita Isurat an tamang pandiwa o tataramon na may aksyon para makumpleto an pangungusap. Pilion an simbag sa kahon. Gibohon ini sa saindong MTB notebook. Nagkakarigos Nagbabakal Nagtuturog

Nagsusubli

Nagbabasa

1. __________ si Itay nin peryodiko sa sala. 2. __________ kami kan libro aroaldaw. 3. __________ sinda Kuya saka Ate sa tindahan. 4. __________ si Bunso sa saiyang kwarto. 5. __________ sa dagat an mga aki.

89

Mag-ensayo Kita Basahon saka isurat sa MTB notebook an mga tataramon na nagpapahiling nin hiro.

Si Dominik Si Dominik aking mahigos. Pagkaaga, pigsasaray niya an saiyang hinigdaan. Katabang siya kan saiyang ina magluto nin pamahawan. Pighuhugasan pa niya an kinakanan ninda. Sarabay sinda magluwas sa harong kaya siya an nagsasara kan mga pintoan. Sarabay man sinda maglunad sa dyip na pigmamaneho kan saiyang ama. Pag - abot sa eskwelahan, naglilinig siya kan klasrum. Pigpapakaray niya an mga tukawan tanganing pag- abot kan paratukdo ninda mapoon na siya kan leksyon.

90

Pag-agyat Kaya Mo na Daw? Sa saimong MTB notebook, magsurat nin halipot na istorya manungod sa ritrato. Gumamit nin mga tataramon na nagpapahiling ki hiro o gibo.

91

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 22 Basahon an istorya. Simbagan an mga hapot manungod kaini.

Nagbarayli Kami Maogma kami ngunyan na aga. Nagtindog kami tanganing magbayli. Naglinya kami ki pabilog dangan nagpili kan samong partner. Nagpatugtog an samong paratukdo nin Video CD kan bayling pantomina. Nagbarayli kami na pigsusunod an tamang paagi base sa nahihiling mi. Nagkakaranta kami mantang nagbabayli. Nauyonan mi ini asin gabos kami nag-uulok mantang nagbabayli. Gusto mi pa kuta alagad an sabi kan samong paratukdo sa masunod naman. 1.

Ano an ginibo nindo sa istorya?

2.

Ano an namatian nindo mantang nagbabarayli?

3.

Ano man an namatian nindo kan pigigibo an istorya?

4.

Pano nindo ginibo an istorya? 92

Laagan nin tsek (  ) an ritrato an nangyari sa istorya.

Mag – ensayo Kita Magkanta Kita! Atab Ako ni: Agnes M. Camposano

Atab ako na nagmata Nagmata (2x) Atab ako na nagmata kasubagong aga Atab ako na nagkaon Nagkaon (2x) 93

Atab ako na nagkaon kasubagong aga Atab ako na nagkarigos Nagkarigos (2x) Atab ako na nagkarigos kasubagong aga Atab ako na nagsangli Nagsangli (2x) Atab ako na nagsangli kasubagong aga Atab ako na naghali Naghali (2x) Atab ako na naghali sa samong harong. An atab tataramon na boot sabihon amay.

Mag-ensayo pa Kita Pandiwa: Mag-urulay Kita! Basahon an dayalogo kan tolong mag-aamigo. Berta: Huy Ben, anong pigigibo mo dyan? Ben: Nagsisigid ako kan natad mi. Pag daing eskwela nagtatabang ako digdi sa harong. Berta: Pareho palan kita. Atab akong naglinig kan kwarto ko kasubagong aga. Maduman na ngani ako ki Budoy ta masubli ki libro sa Filipino. 94

Budoy: Nata man ta naatab ka amigo ko? Makawat na kita? Nagmata pa sana kaya ako. Atyan pa ako maluwas ta maarok pa ako ki inoman mi. Simbagon an mga hapot. 1. Siisay sainda an nakatapos na kan gibo sa harong? 2. Siisay an nagigibo pa sana? Ano an ginigibo niya? 3. Siisay an nagmata pa sana? Nata ta habo pa niya magluwas? Ano an gigibohon niya?

Pag-agyat Isurat sa MTB notebook an mga tataramon na nagpapahiling ki hiro o aksyon sa dayalogong binasa. Isurat sa tamang kolum. Nagibo na

Ginigibo pa

95

Gigibohon pa

Rumdomon mo! Arog ki Berta, Ben saka Budoy, ano an mga aksyon na nagibo mo na, magpoon pagmata mo ngunyan na aga? Ano man an mga ginigibo mo ngunyan na oras? Ano an mga gigibohon mo pa sana atyan? Basahon an listahan dangan pilion an saimong simbag. Isurat sa MTB notebook.

nagkarigos nagluto nag- arok nagsakat sa kahoy nag-aadal nagsurat nagtanom nagsusuriyaw nagkaon mapalayog ki papel mabasa nagtukaw mahiling ki telebisyon

96

nagpalantsa nagbilang nagtutukaw mabakal nagbayli makanta nagtataram naglulukso naglunad nagkakawat naglaba nagsaray kan gamit

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 23 Basahon an istorya. Simbagan an mga hapot manungod kaini.

An Paggibo ki Krismas Kard Nagdara kami nin iba-ibang materyales sa paggibo ki Krismas Kard. Pigpaliwanag kan samong paratukdo an mga paagi kun pano mi ini gigibohon saka nagpahiling ki mga arogan. Pigtiklop mi an coupon bond ki apatan. Pinagibo kami ki kanyakanyang disenyo na pangkrismas. Ginamit mi an layong . Pigdukot mi ini sa coupon bond saka dinisenyohan gamit an samong mga pangkolor. Nagsurat kami ki mensahe na pang krismas para sa samong mga magurang. Nakagibo kami ki magayon na Krismas Kard. Ipinaskil mi an samong gibo sa inotan. Maogmahon kami gabos pati an samong paratukdo.

97

1. Ano an mga materyales na ginamit nindo sa paggibo kan kard? 2. Para kisay an kard? 3. Nata kaya ta pinagibo kamo kan saindong paratukdo ki kard? 4. Aram nindo kun ano an pinaghalian kan layong? 5. Siisay saindo an igwang mga tanom na batag sa harong? 6. Importante kaya ini? Nata? 7. Apwera sa pandekorasyon, sain ta pa pwedeng gamiton an dahon ki batag saka an layong?

Mag-ensayo Kita Pasunod-sunodon Mo Kami Pasunod-sunodon an mga pangyayari sa istorya. Isurat an 1 - 5 sa blangko. ____ Pinagibo kami ki kanya-kanyang disenyo na pangkrismas. ____ Nagdara kami nin iba-ibang materyales sa 98

paggibo ki Krismas kard. ____ Nagsurat kami ki mensahe na pang krismas para sa samong mga magurang. ____ Ginamit mi an layong. ____ Nakagibo kami ki magayon na krismas kard.

Mag-ensayo pa Kita Basahon an istorya. Dangan isurat an mga pangyayari base sa nangyari sa istorya. Gamiton an graphic organizer. Gibohon ini sa MTB notebook.

An Paninda ni Inday Si Inday aking matinabang. Aki siya kan magagom na Edwin saka Salome. Kun mayo siya nin eskwela nagbabantay siya kan tindahan ninda. Iba-ibang klaseng bag an saindang paninda sa terminal. An mga ini gibo sa abaka. Dakol an tanom ni Tiyo Edwin na poon nin abaka kaya siya mismo an nagtutuba kaini dangan pigbabalad tanganing maglaya saka maging bakbak. Sa paagi kan makina minalumoy ini.

99

An saiyang ina an nagdidisenyo saka pigkokoloran an ibang parte para magayon hilingon. Igwa man sindang mga katabang na paratahi. Dakol na bag an nahahaman ninda aroaldaw. Dakol man an saindang naipapabakal lalo na kun Sabado saka Domingo na si Inday an nagbabantay. Sa edad niyang pito, dakulang tabang na siya sa pamilya. Midbidon an tindahan ninda dahil ki Inday. Sadit pa siya katabang na kan saiyang ina sa pagtinda. Titulo kan Istorya

1 2 3 4 5 6

100

Pag - agyat

Makakasurat Ka Kaya? Hilingon an ritrato saka magsurat nin halipot na istorya manungod digdi. Gibohon sa MTB notebook.

101

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 24 Basahon an istorya.

An Pinangat ni Tiya Maming ni: Agnes M. Camposano

Midbid na marhay kan mga taga- Albay an mag-agom na Tiya Maming buda Tiyo Lino. Sinda mga parapinangat. Dakol na mga dayo an nagtutuyo sa saindang harong para magbakal ki pinangat. “Inay, pano po nindo pigluluto an pinangat?” hapot ni Miko. “Sabi po kan sakong paratukdo masiram daa po an pinangat na pigdadara ko saiya,” an taram ni Miko. “Madali man sanang lutoon iyan. Kaipohan sana na kompleto an rekado tanganing masiram ini,” an sabi ni Tiya Maming. “Ilista mo para aram mo an pasunod-sunod pag pighapot ka kan saimong paratukdo.” “Inot kaipohan nakapreparar na an mga gagamiton arog kan natong na giniris, natok kan nyog, pambangot, sibulyas, bawang, tanglad, asin, paminta, dangan diit na sili. Itimpla an mga ini 102

kasabay an natok. Kun timplado na magpili nin saro o duwang dakulang dahon nin natong. Ilaag digdi an giniris na natong dangan lagan kan mga rekado kasabay an natok. Kaipohan na igwang sukol an kada ilalaag sa dahon tanganing pare-pareho an namit,” paliwanag ni Tiya Maming. “Salamat po Inay. Kaya man palan po masiram an pinangat ta,” sabi ni Miko. “Pwede po magtabang ako ngunyan para matandaan ko na an pasunod-sunod kun pano nindo ini piggigibo?” an hapot ni Miko. “Marhay pa man nanggad. Sige! Tukaw na digdi sa kataid ko,” sabi kan saiyang ina.

Mag-ensayo Kita Isurat an pasunod-sunod na paagi kan paggibo nin pinangat.

Pagluto nin Pinangat 1 2 3 4 5 6

103

Mag-ensayo pa Kita

Basahon an tula. Simbagan an mga hapot manungod kaini.

Magpamahaw Kita! ni : Agnes Maquiniana-Camposano

Bakal na, bakal na Kurahaw ni Linda Sarong paratinda Sa saod kan Naga. Mamahaw na kamo Mga parabakal ko Uni pansit bato Mababasog kamo. Gusto mong tanaan Ibos saka suman Dai mag –alangan Saimo nang punan Uni man sa ibong Mahamot an parong Tsokolate baga Masiram talaga.

104

1. Siisay an tawohan sa tula? 2. Sain kaya siya? 3. Ano an importanteng impormasyon sa tula? 4. Ano-ano an mga paninda ni Linda? 5. Nakakaon na kamo kaini? 6. Ano kaya an namit kan mga ini? 7. Sa paghuna nindo dakol kaya an parabakal ni Linda? Nata?

Pag-agyat Isurat an tamang tataramon sa mga bilog tanganing makompleto an detalye kan tula. Isurat an simbag sa MTB notebook.

1. Tawohan

3. An pigkurahaw ni Linda

2. Lugar na Pinangyarihan

4. Mga Paninda 105

Dagdag na Pag-agyat

Isurat an ngaran kan mga ritrato. Gibohon ini sa MTB notebook.

1.

2.

3.

4.

5.

106

Pagsabot sa Gramatika Pang-uri Ginagamit an pang-uri tanganing mailadawan ki tama an pangngaran.

Iladawan Mo! Pilion sa laog kan kahon sa ibaba an tamang pang-uri na naglaladawan sa ritrato tanganing mabilog an pangungusap. Isurat an simbag sa MTB notebook.

1. Bago an

kaya ________________ini.

2. Puminula an ngabil ni Norma nagkaon pano siya ki

na ______________.

3. Napaso ako kan _________ na 4. Dai mo pagkapotan an iyan. 107

. ta __________

5. ___________an

kaya masiram an

katurog ko kasubanggi. 6. An sakong

makusog pa maski siya

__________ na. 7. Dara mi sa dagat an ___________ 8. Nagdadarapo an mga kulibangbang sa ,______________ pano ini.

9. Magayon an__________ na 10.

_______ an

ni Elsa.

na itinao kan

paratukdo samo.

108

Pagsabot sa Gramatika

Leksyon 25 Iladawan Ta! Kumpletohon an pangungusap nin tamang tataramon na naglaladawan base sa nahiling mo sa saindong paglilibot. Isurat an simbag sa MTB notebook. 1. _____________an samong eskwelahan. 2. An mga poon ki kahoy sa palibot ___________. 3. An mga opisina ___________. 4. ______________an mga maestro saka mga aki. 5. An mga tanom sa palibot ______________. 6. _______ an siling saradit. 7. __________ an lana sa kamot. 8. An bagong kalakagang tubig ________. 9. Magsulot ka ning dyaket ta _________an panahon dahil sa makusog na duros. 10.

________an tubig na may yelo.

109

Pagbasa nin may Pagkasabot Basahon an istorya.

An Magtugang na Masinunod ni: Agnes Maquiniana- Camposano

Sarong atab na aga, an suriyaw ni Karla an nagpamata sa mga pagtaraning ninda. “Kunoy dai diyan! Sala an gigibohon mo!” suriyaw niya na nakadungaw sa bintana. Nahiling niya an tugang na maapon nin basura sa salog. “Dumigdi ka baya sa itaas! Ilaog mo yan sa kahon,” dagdag pa ni Karla. “Kaya palan pagkaaga pirmi kang atab na nagluluwas sa kwarto,” sabi niya na medyo maluway na an boses. “Ano iyang iaapon mo?” hapot niya sa kangudan na tugang. “Ipapaanod ko na po ining mga plastik ta dai ta naman ini gagamiton. Bawal na po baga an paggamit nin plastik digdi sa Albay. Pigdadakop na an nagagamit kaini saka pighahagadan ki multa. Iyan an bagong ordinansa digdi sa lugar ta,” paliwanag ni Kunoy. 110

“Iyo po aram ko, kaya lang sala man giraray an gigibohon mo. Bawal baga magtapok nin basura sa salog. Pigtutukdo baga iyan sa eskwelahan,” an sabi ni Karla. “Ay iyo man nanggad po ano? Maduman na lang ako sa ibong na harong ta nagigibo sinda nin parol. Itatao ko na sana ining mga plastik,” nakangirit na sabi ni Kunoy. Kan pasiring na si Kunoy sa balyong harong, biglang may nadangog siyang boses. “Salamat, Kunoy!” sabi kaini. Nahiling ni Kunoy an sarong diwata.

Mag-ensayo Kita Totoo o Pantasya Kun may sarong bagay sa istorya na dai talaga pwedeng mangyari, an istorya nagiging pantasya.

111

Masasabi Mo Da? Basahon an istorya. Sabihon kun ini totoong istorya o istoryang pantasya saka sabihon kun tano. Gibohon ini sa MTB notebook. 1.

Nagsakat si Iya sa poon nin santol. Kadakol ining hinog na bunga. Sa itaas kan santol, nakadangog si Iya nin sadit na boses. “Bumaba ka,” sabi kan sirom na pula.

Totoo

Pantasya

Tano?

2.

Nagluto si Inay nin adobong manok. Pinasiram niya an pagkaluto kaini. Huli sa siram kan panira naubusan si Inay nin maluto. Totoo

Pantasya

Tano?

112

Mag-ensayo pa Kita Basahon an mga istorya. Bilogan an pangungusap na nagpapapantasya sa istorya.

1.

2.

3.

“Uy, magayonon man an payong na ini,” sabi ni Tina. Nakapurot siya nin payong sa dalan. Kan binuksan niya ini, biglang kuminusog an duros. Dinara siya kan payong sa itaas kan kalangitan.

Sarong aldaw, maogmang nagtuturuka an mga manok nin paroy. Nahulugan an payo ni Helen Manok nin sadit na bunga nin santol. “Aray!” kurahaw ni Helen Manok.

Nagkukua nin panggatong si Bino sa kadlagan. Sa harani kan gulod nakadangog siya nin sadit na boses. Biglang nagluwas an sarong dwende sa ibabaw kan gulod.

113

4.

5.

Nakabakal si Itay Lito nin ibang klaseng manok. Naogma si Inay Sela sa itsura kan manok huli ta mataba-taba ini. Makusog ining magtuka nin bahog. Kan nagsugok ini mas lalong naogma si Inay Sela huli ta bulawan an sugok na itinao kaini.

Nawawara si Paloma. Limang aldaw na ninda ining pighahanap alagad dai ninda nakua. Sa sobrang kapagalan suminuko na sinda sa paghanap igdi. Si Paloma man pirang aldaw nang nagpaparahibi sa kwarto. Kinua siya kan sarong engkantada huli ta gusto siya kaining gibohon na prinsesa.

Rumdomon: May mga bagay na dai pwedeng mangyari sa istoryang pantasya.

114

Pag-agyat Basahon an istorya. Hanapon an mga bagay na dai pwedeng mangyari.

Gusto ni Pigsel na mapaogma an saiyang Inay Origa. Inimbitaran niya an mga amiga kan ina. Nagluto siya nin masisiram na kakanon. Kabali sa programa an karantahan. Nagkanta si Inay Manok saka si Inay Gansa. Nasorpresa an gabos kan uminabot an saindang kaamiga na si Inay Itik. May dara ining masiram na latik na niluto pa niya. Naging maogma an aldaw ni Inay Origa sa programang itinao kan saiyang akin a si Pigsel.

115

Dagdag na Pag–agyat Mga Pantasya Kopyahon an mga pangungusap. Laagan nin tsek ( ) an simbag sa hapot. Arin an parte kan istorya na pwede sanang mangyari sa pantasya? Makapaogma nin ina. Nagkaranta an manok saka an ganso sa okasyon. Nagluto nin latik an itik. Pig-imbitaran an mga amiga kan saiyang ina. Nagluto nin masisiram na kakanon an aking orig para sa inang orig. Naging maogma an aldaw kan ina. 116

Dagdag na Pag-agyat Dagdag na Kaaraman Sa pagibo nin sarong komposisyon importante an kaaraman sa ispeling kan mga tataramon na naglaladawan sa mga pangngaran. Magagamit mo kaya an mga tamang tataramon na naglaladawan? Isurat an tamang tataramon tanganing mabilog an halipot na tula. Pilion an simbag sa laog kan bilog dangan isurat sa MTB notebook. Sa Tinampo Aroaldaw sa tinampo ________ na tawo an nagbabalyo Kaya ingat ka amigo Ta ____________an awto _____________an trapiko Saro, duwa, tulo ___________ na pasiwit ni Mano Gumilid na kamo Ngani sanang ___________.

117

trangkilo dakol makaskas makusog maribok

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 26 An Pista ni: Agnes Maquiniana-Camposano

Aldaw na Sabado, sibot-sibot an mga tawo sa banwaan kan Camalig. Nagririlinig sinda kan palibot. Igwang nagsasarabit nin banderitas sa mga poste kan kuryente. Paghaloy-haloy nagkaigwa nin makolor na parada kan mga bastonera. Iba-ibang tanog an nadadangog sa tinampo. “Inay, halat muna po ta maluwas ako. Garo magayon po an hihilingon sa luwasan. Mabalik man po tulos ako,” dali-daling paaram ni Len sa saiyang ina. Dai nahaloy uminabot na an kangudan na aki na si Biboy. “Inay, tano po ta igwang mga nakasarabit sa luwasan ta? Siisay po an nagralaag kan mga iyan?” hapot ni Biboy. “An satong mga kabarangay. Sa aga baga iyo na an kapistahan digdi,” an sabi ni Tiya Ines. “Ano po an gustong sabihon kan kapistahan, Inay?”an hapot ni Biboy.

118

Tradisyon ini kan mga Pilipino sa iba-ibang lugar. Ipinagseselebrar kan mga tawo an kaaldawan kan patron sa lugar. Arog digdi satuya si San Juan Bautista an patron. An kapistahan niya kada petsa 24 kan Hunyo,” an paliwanag kan saiyang ina. “Dakul po an kakanon kun pista?” padagos na hapot ni Biboy. “Iyo po, iba-ibang masisiram na kakanon an pighahanda kan mga tawo,” simbag kan ina. “Oink! Oink! Oink!” Biglang napakiling si Biboy sa orig na piguguyod ni Tiyo Rene. “Ano po an gigibohon mo Itay sa orig?” ngalas na hapot ni Biboy . “Dadarahon ko sa paralitson ta iyo ini an espesyal na kakanon pag pista.” “Talaga po Itay? Paborito ko man iyan,” sabi ni Biboy na nakangirit. “Hay talagang masiram iyan,” an sabi ni Len na nagdadangadang palaog sa harong. “Matabang naman po ako maglinig digdi ta dakol an bisita ta sa aga,” dagdag pa niya. “ Marhay pa man nanggad Len ta sa aga maamay kita para makapagsimba muna,” an sabi kan saindang ina. “Pero Inay pag banggi daa igwang barayli an sabi kan sakong amiga,” sabi ni Len.

119

“Iyo Len kaya lang para sa mga daraga saka soltero iyan. Dai pa kamo ni Biboy pwede,” paliwanag kan saindang ina. “Iyo po Inay, sa aga na lang kami maintra sa karawat sa palitada,” an sabi ni Len.

Magpurbar Kita Nagdangog ka sa binasa kan saimong paratukdo? Ano an masasabi mo sa mga minasunod? Mag-isip nin tamang tataramon na pwedeng ilaog sa bilog. Isurat an simbag sa MTB notebook.

parada

bastonera

pista

bisita

litson

Ano man an saindong ginigibong paghahanda manongod sa pista? 120

Mag-ensayo Kita

Mag-imbitar Kita! Maggibo daw nin sarong surat nin nag-iimbitar. Imbitiran mo siya sa pagselebrar kan saimong bertdey. Isurat an tamang tataramon sa blangko.

121

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 27 Basahon an istorya.

An Higanteng Krismas Tree ni: Agnes Maquiniana- Camposano

Kakaiba an selebrasyon kan Krismas sa Albay ngunyan na taon 2012. Apwera sa taon-taon na kasiribotan kan mga tawo sa iba-ibang makokolor na aktibidades, pinagpriparan kan probinsya na ini an pagpahiling kan sarong higanteng Krismas Tree na mahihiling sa parke. Kaya dakul na mga tawo an nadadagka na magpasyar digdi. Saro na an pamilya Toribya. “Mama, tano man daw po ta pig-aapod na higante an Krismas tree sa Albay?” hapot ni Karla sa ina. “Aki ko dai ko po aram kun nata, kaya ngani maduman kita ngunyan pakatapos kan pagsimba,” an simbag kan ina. Napangirit na sana si Karla.

122

“Marhay man po Mama ta maparitrato kita sa atubangan kaini,” maogmang sabi ni Mikmik an nguhod na aki. “Bako daw makatakot? Higante baga daa,” ngarakngak kan ama na si Tiyo Miguel. Pagkatapos kan misa sa katedral naglakaw sinda pasiring sa parke. “Wow! Magayunon saka dakulaon,” sarabay na taram kan pamilya na nakaulok. “Madya na ta mariritrato na kita,” pag madali ni Mikmik.

Magpurbar Kita Isurat an tamang tataramon sa blangko base sa istorya. Gibohon ini sa MTB notebook. 1. Dakol na mga tawo an _____________ na magpasyar. 2. “Nata man daw po ta pig aapod na ___________ an Krismas Tree sa Albay? 3. “Marhay man po Mama ta _____________ kita sa atubangan kaini,” an maogmang sabi ni Mikmik. 123

4. Pagkatapos kan _________ naglakaw sinda pasirin sa parke. 5. Wow! Magayunon saka ____________.

Mag-ensayo Kita Hilingon saka basahon ining istorya. Nakasurat daw ini nin tama? Pakarhayon an pagkasurat kaini sa saimong MTB notebook.

An Lukton saka An Karabaw sarong lukton an Maogmang nagkakawat sa ibabaw kan Sarong nagkakaturog na karabaw? SUminakat siya sa likodan kan karabaw dangan kan makaabot sa itaas nagrusdos pabb. sa kaogmahan dai niya nariparo na nagmata an karabaw, TinaKma siya kaini saka kinapotan an ikog na diit pa siyang kaonon? Natakot siya saka nakimahirak sa karabaw.” patawadon mo ako. Dai ko pigtuyo na istorbohon an pagkaturog mo. Wara akong maraot na pig-iisip. Naogma sana ako na magkawat sa likodan mo. Dai mo AKO pagkaonon pakimahirak kan lukton. Pighiling siya ni karabaw saka pigbutasan an saiyang ikog? napatawd siya kaini.

124

Pagpauswag nin Bokabularyo

Leksyon 28 Synonyms An mga padis nin tataramon na pareho an gustong sabihon pig-aapod na synonyms. Basahon mo an mga pangungusap saka isurat an synonym o kaparehong kahulogan kan nakalinyang tataramon. Gibohon sa MTB notebook. 1.

An drayber maboot kaya dakol an pasaherong naglulunad sa dyip niya.

2.

Igwang paabot na bagyo kaya mahiro an dagat.

3.

Barato an pabakal kan saiyang lunadan.

4.

Naligis kan motor an ataman niyang ayam maluluya na pano ini.

5.

Dumog ako sa byahe makusog pano an uran.

125

Pagpauswag nin Bokabularyo Antonyms An mga padis kan tataramon na magkabaliktad an gustong sabihon pig-aapod na antonyms. Hilingon an mga ritrato. Ano an kabaliktad na kahulogan kan mga ini? Isurat sa MTB notebook an simbag.

1.

halaba -

6.

gurang -

2.

maliwanag-

3.

maogma-

7.

dakula -

4.

mainit-

8.

5.

mahamot-

126

mahibog

Pagpauswag kan Bokabularyo Homonyms May mga tataramon na pareho an ispeling alagad magkaiba an boot sabihon kaini. Minadepende an kahulugan kaini sa pagkagamit sa pangungusap. An apod kaini homonyms. Puro mga babayi an nakatukaw sa puro kan lamesa. An tataramon na puro an mga homonyms. An inot na tataramon na puro an boot sabihon gabos. An ikaduwang tataramon na puro an boot sabihon katapusan o kasagkuran. Basahon an kada pangungusap. Isurat sa MTB notebook an homonyms sa kada pangungusap. 1. Pighali na niya an balde pano na pano ki tubig. 2. Pula an bado kan pula. 3. An lapis sa tasa bagong tasa.

127

4. Naglilinig saka nagkakarigos an lalaki na dara an pala kaya pala na siya sa tubig. 5. Nagparahibi siya ta pig paha kana ma kaya nag-agad siya ki tubig ta paha na. Makakatao ka man daw nin mga homonyms?

Pagpurbar Parehas Kami Pero Magkaiba Isurat an tamang homonyms para makumpleto an pangungusap. Pilion an tamang simbag sa laog kan kahon. Gibohon ini sa MTB notebook. Kahon nin mga Tataramon luto - aksyon nin pagluto luto - handa na an niluto mata - parte kan lalawgon mata - bakong turog sawa - klase nin halas sawa - uyam

128

1. Nakakua si Tata Igme nin ____ sa may kawayan. 2. _________ na ako sa manok ta pirmi na sana ining pigpapanira mi. 3. ________ na an omboy. Nadadangog ko na siya nagpaparahibi. 4. Napuling an sakuyang ________. 5. Nilaag ni Nanay Sela an _______ sa lamesa.

Mag-ensayo Kita Ano an Boot Sabihon? Basahon an mga pangungusap. Isurat an boot sabihon kan homonyms na ginamit. Ipaliwanag ini sa klase. 1. Kapotan mo an kaldero dyan sa saiyang kapotan. 2. Sala an posisyon kan telebisyon sa sala. 3. Tinuka kan sulog an sulog na bado ni Itay. 4. Makulog an mata kan pigsa ko sa mata. 5. Dakul an bula sa Bula.

129

Pag-agyat Gamiton sa Pangungusap Basahon an mga tataramon saka an boot sabihon kaini. Gamiton an mga homonyms sa pangungusap. Gibohon ini sa MTB notebook. bayong – klase nin gamgam bayong – basket / lagan bagay – ngaran bagay – tama sa itsura balik – aksyon nin pagbwelta o pagbalik balik – baliktad labot – pakiaram labot – raot papel – bagay papel – gibo

130

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 29 Mag Urulay-ulay Kita! Tagapagbareta: Marhay na aga sa satong mga para antabay. Ngonyan madadangog ta an tingog kan mag-ina na si Manang Rosing kaiba an saiyang aki na si Susan, an aking urgulyo kan halos gabos na tawo digdi sa satong lugar. Live digdi sa Marhay na Aga Kahimanwa! Aramon ta an sekreto kan mag-ina kun tano an saiyang aki sadit pa matibayon nang kumanta. Marhay na aga po saindo Tiya Rosing asin Susan. Tiya Rosing/Susan: Marhay na aga man po saimo Tagapagbareta: Digdi sa lugar ta na iniidolo talaga ini si Susan. Lalo na kan mahiling siya sa telebisyon. Pira po talaga su edad niya kan makanood siyang magkanta? Tiya Rosing: Sarong taon pa sana siya talagang nahiling ko na ogma siya pag igwang nadadangog na nagkakanta. Pigsasabayan 131

niya ini maski dai pa siya nakakataram nin marhay. Kan tulong taon na siya pigpapaintra mi na sa mga kontes sa baranggay. Suportado siya kan bilog na pamilya. Kaya talagang maogma siya kan saiyang piggigibo. Hanggang sa talagang natuod na siya. Kan pagpuon niya pag-eskwela sa edad na singko anyos pirmi na siyang kabali sa mga programa sa eskwelahan. Siya pirmi an nagkakanta. Sa harong mi sana siya pigpapraktis. Tagapagbareta: Kun siring talagang nasa puso niya an pagkanta. An aram mi po nakaabot na siya sa ibang nasyon? Tiya Rosing: Iyo na po. Kan sarong taon pa sana. Kan siya manggana sa gaisano, nagustuhan siyang pakantahon kan sarong Pinoy man na duman na nakaistar sa Canada. Pig-imbitaran kami na magduman sainda para magkanta si Susan sa sarong pagtiripon kan mga aki na mga Pilipino man an mga magurang. Gabos na gastos sinagot ninda. Tagapagbareta: Hapoton ta man daw si Susan manungod sa eksperyensya niya pagduman sa Canada. Susan, kumusta man po su pagduman mo sa Canada?

132

Susan: Maogmahon po ako ta su mga kapareho ko aki nagkaurogma kan pagkanta ko. Dakol akong naging amiga duman. Tagapagbareta: Maswertihon man kamo Tiya Rosing sa aki nindo. Sa saindong mag-agom sisay talaga an igwang hilig kumanta? Tiya Rosing: Sa totoo po pareho kami daing hilig. Ngunyan mi na sana nakahiligan kan si Susan aram ming matibay kumanta. Padiit-diit sa pagpraktis mi, nagugustuhan mi na an kumanta. Tagapagbareta: Mga kaakian asin mga magurang bako palan imposible an sarong bagay kun yaon pirmi an suporta kan bilog na pamilya. Pasalamatan ta an satuyang mga bisita sa ngunyan. Aram mi po na sa maabot na panahon ini si Susan magiging urgulyo kan satuyang nasyon arog kan mga midbid ta man na mga matitibay na parakanta. Para myentras mapaaram na nguna po an saindong lingkod … Juan Candaba … digdi sa marhay na aga kahimanwa. Sa aga naman kita mag iribahan sa parehong oras. Simbagan an mga minasunod na hapot: 1.

Sisay an mga nasa dayalogo?

2.

Manungod sain an pag-uurulay ninda?

3.

Kasuaring nakanuod si Susan nin pagkanta? 133

4.

Sain kaya nangyari an dayalogo? Tano?

5.

Dapat daw na iurgolyo si Susan? Tano?

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 30 An Bareta “Kasubagong aga dinagsa ki kadakol na magurang an eskwelahan sa Elementarya kan Kinanto. May kinaaraman ini sa atab na pagparehistro kan mga aki na maralaog sa primirong grado ngunyan na maabot na kralasehan. Sigon sa mga paratukdo ngunyan sana ini nangyari na kadakol kan mga nagpalista kumpara kan mga nakaaging taon. Maogmahon an bagong prinsipal kan eskwelahan ta arog kaini an naging kasimbagan kan mga magurang sa pangapodan kan DepEd. Sa ibong na lado an mga paratukdo medyo mamundo ta lampas na ki pangudto dai pa sinda nagkakaraon. Napag-araman na an nasabing rehistrasyon natapos alas sais na nin banggi.

134

Mag-ensayo Kita

Isurat sa Venn Diagram an masasabi mo sa rehistrasyon kan sarong taon saka ngunyan?

Rehistrasyon Kaidto

Ngunyan

(Pagkakaiba) Pagkaka Pareho

135

(Pagkakaiba)

Yunit 4 Komunidad: Pangkabuhayan Dangan Enerhiya

Franlie Ombao Ramos - Corporal 136

Pagpauswag nin Bokabularyo

Leksyon 31

Ano Ako? Hanapon an tataramon na tama sa itinaong kahulogan. Isurat an tataramon sa mga kahon. Isurat ini sa MTB notebook. 1. nasa ibabang parte kan bukid

2. gamit sa pagluto na gibo sa dalipay (clay)

3. apod sa kamote, kamoteng kahoy, linsa, galyang

4. apod sa mga babaying Cimarrones

5. apod sa mga lalaking Cimarrones

137

Pagsabot sa Gramatika Pang-uri An pang-uri mga tataramon na naglaladawan nin tawo, bagay, lugar, hayop saka pangyayari. Salamat Saindo (Leron, Leron Sinta) Franlie O. Ramos

Mga paratanom sa satuyang lugar Marhay mag-ataman, mga mahigos pa Iba-ibang tanom an pananom ninda Nganing may pagkakan sa satong lamesa. Kamote, bungkukan, ube, mais, saba Kamoteng kahoy pa, galyang saka linsa Natong, kangkong, talong, kalunggay saka petsay Iba pang gulayon an tinatao ninda. Salamat saindo mga paratanom Paroy na tinanom bagas pirming yaon Parasisira man salamat saindo Matiyaga sa pagdakop sira para samo.

138

Pagsabot sa Gramatika 3 Lebel nin Paglaladawan 1.

Paglaladawan Piggagamit ini kun naglaladawan nin saro sanang tawo, lugar, hayop, bagay o pangyayari.

2.

Pagkumparar Kun nagkukumparar ka sa pagladawan nin duwang tawo, lugar, hayop, bagay o pangyayari ginagamit mo an ikaduwang lebel nin paglaladawan. Sa lebel na ini ginagamit an mas bago an tataramon na naglaladawan.

3.

Pinakahalangkaw Kun tulo o dakul na tawo, lugar, hayop, bagay o pangyayari an saimong ilaladawan ini an ikatulong lebel sa paglaladawan. Dinadagdag an unlaping pinaka sa tataramon na naglaladawan. 139

Mag-ensayo Kita Magkumpara Kita Arin an tamang pangungusap na naglaladawan sa ritrato? Isurat ini sa MTB notebook. 1.

Boy

Lito

Tito

Mataba si Lito saindang tulo. Si Lito an pinakagurang sa saindang tulo. Mas halaba an sarawal ni Boy kesa ki Tito.

2.

Tasyo

Teroy

Mas mataba si Tasyo kesa ki Teroy. Mas aki si Teroy kesa ki Tasyo. Mas halangkaw si Tasyo ki Teroy.

140

3.

Mamundong nagtatrabaho si Berto. Maluyang mag-ataman si Berto nin pananom. Maogmang nagtatrabaho sa gulayan si Berto.

Mutya

4.

Emy

Lisa

Tina

Pare-pareho an saindang ginigibo. Pinakamaniwang sa gabos si Tina. Pinakamaniwang si Emy sa gabos.

141

5.

Tata Nesto Tata Lito Tata Ben

Tata Isko

Pinakaogma sa gabos si Tata Nesto. Pinakamaogmang paraoma si Tata Ben. Pinakamataba si Tata Isko.

Pag-agyat Iladawan Ta! Isurat an tamang tataramon para mailadawan an mga tawo. Gamiton an tataramon sa laog kan ( ). Gibohon ini sa MTB notebook. 1.

Si Inay Fe an ____________ na paratanom nin ampalaya sa grupo ninda. (marhay)

2.

_________ ini kesa sa sirang nadakop ni Itay Toto kasuhapon. (dakula) 142

3.

Sa gabos na paragibo nin abaka bag, si Manay Saling an __________. (matibay)

4.

_______________ sa gabos na paraoma si Pay Boboy. (maboot)

5.

Si Manoy Teban ________ kesa ki Manoy Tasyo sa pagkua nin mga water lily sa sapa para gibohon basket. (mahigos)

Pagbasa nin may Pagkasabot

Pagtao nin Bana-bana Bana-bana an apod sa sarong marhay na ideya o opinyon. Pag ika nagkakaigwa nin marhay na ideya o opinyon sa sinasabi kan tawo o sa saiyang aksyon mantang nagbabasa inaapod ta ining pagtao nin bana-bana.

143

Ano kaya an gigibohon niya?

Ano kaya an namamati niya? Naoogma siya.

Mapa Pili siya.

Mag – ensayo Kita

Ano an Namamati? Pilion sa kahon an pagmati na pigpapahiling kan lambang sitwasyon. Gibohon ini sa MTB notebook . naanggot

nasorpresa naogma

namundo

natakot

_____ 1. Nagdarakula an mata ni Lala sa daradarang regalo kan saiyang ama. 144

_____ 2. Nagduruman an gabos na mga kabarkada ni Lala sa saiyang parti. _____ 3. Nakalaog an kanding sa natad ninda Toni. Sinabsab kaini an mga tinanom. _____ 4. Naglunad an sarong gurang sa dyip. Mayo na ining matukawan. Mayo lamang nagtao kaini nin matutukawan. _____ 5. Nagapo nin bola an salming kan bintana sa opisina ni Mam Ramos ni Baldo.

Pag-agyat

Ano an Namamati o Ugali? A.

Basahon an minasunod na pag-uurulay saka isipon kun ano an klase kan tawohan sa istorya. Simbagan an mga hapot manongod digdi.

“Tano man daw ta nagtugot pa ako ki Tatay Esto na mahawan sa gulayan niya,” pagbasol na sabi ni Teroy. “Nalingawan ko na makarawat palan kita. Ano daw kun sabihan mo na lang siya na may helang ako?” 145

“Mahalat saimo si Tatay Esto,” malumanay na sabi ni Mina. “Pano kun mayo siyang makuang mahawan duman?” “Eeehh! Makakakua man siya nin mahawan duman,” sabi ni Lito. “Saka arin an mas importante an kawat ta o an gulayan ni Tatay Esto?” “Sa totoo lang mayong makukua si Tatay Esto na mahawan duman,” pag-ako na sabi ni Teroy. “Dai ko lang talaga aram an gigibohon ko.” “Siguro an marhay hapoton mo siya ngonyan kun may makukua pa siyang iba na mahawan duman,” suwestyon ni Mina. “Pano kun mayo? Dai ko na aram an gigibohon ko,” reklamo ni Teroy. “Problema talaga!” B.

Bilugan an tataramon na makumpleto kan pangungusap. Gibohon ini sa MTB notebook.

1.

________ si Teroy kawasa nalingawan niya an manongod sa saindang karawat. naoogma

2.

nagbabasol

Kan sinabi niya na kaipuhan talaga ni Tatay Esto si Teroy, pinapahiling lang na ________ si Mina. responsable

3.

mayong pakiaram

maraot

bakong maboot

Pinapahiling na si Lito medyo _______________. maogma

makusog an boot 146

maraot an ugali

4.

Kan nagsuwestyon si Mina na hapoton ni Teroy si Tatay Esto kun may makukua pa siyang ibang mahawan, pinapahiling na si Mina sarong __________ na aki. matinabang

5.

parapakiaram

nakakauyam

Sa katapusan kan pag-uruurulay, _______ si Teroy. naoogma nakadesisyon na dai pa nakakadesisyon

Pagbasa nin may Pagkasabot

Pagpasunod-sunod nin Pangyayari An pagpasunod–sunod nin mga pangyayari an pag saro-saro na paglaag kan pangyayari puon sa inot sagkod sa hurihan. Pwede man na ini an mga pasunod -sunod mong ginigibo sa sarong bagay o gibohon.

147

Arin digdi an dapat na mainot?

Iyan an dapat na mainot.

Bako palan, panduwa iyan nangyari.

Mag – ensayo Kita Arin an Inot? Pilion an ritrato na inot na nangyari sa ritratong nasa too. Isurat an numero kan ritrato sa MTB notebook.

1

2

3

1

2

3 148

1

1

1

2

3

2

3

2

3

Inot, ibinaraba ninda an saindang mga daradara. Dangan naghanap na an mga Cimarron nin makakakan. Kinutkot ninda an mga ugat kan mga pananom. Pagkatapos kaiyan, ipinaluto nin Datu Pinili an mga duma. Tapos, sarabay sindang nagkarakan nin duma na may kaogmahan. An mga may gurit na tataramon na inot, dangan, pagkatapos kaiyan, saka tapos iyo an mga tataramon na nagtatao o nagsasabi kun an sarong pangyayari tapos na, an sunod na 149

pangyayari mapoon pa sana o an istorya mapoon pa sana. Basahon ta an sunod pang halimbawa. Nahiling ni Lito na maati si Bantay, an saiyang ido. Inot, nagtipon muna siya nin tubig sa dakulang balde. Sunod binasa niya si Bantay nin tubig. Dangan sinabon niya ini. Pagkatapos kaiyan, binalnawan na marhay si Bantay nin tubig. Tapos, pinunasan niya ini kan tuwalya. Isurat an pasunod-sunod na nangyari gamit an tsart sa ibaba. Ginibo na an inot para saindo.

Inot

Tsart para sa Pasunod-sunod Nagtipon si Lito nin tubig sa dakulang balde.

150

Mag-ensayo pa Kita Arin an Inot, Arin an Huri? Basahon an lambang pangungusap. Simbagan an hapot na kasunod kaini. Gibohon ini sa MTB notebook. 1.

Nagdakop nin mga sira sinda Tatay Temyong saka Tatay Terong. Dangan, dinara ninda ini sa saudan. Ano an nangyaring inot? _______________

2.

Kinua ni Lito saka Elmer an mga pinaalang na abaka. Sunod, dinara ninda ini sa pagibohan nin mga bag. Dangan, binayaran sinda kan may sadiri kan pagibohan nin bag. Pagkatapos, buminakal sinda nin panira para sa saindang pamilya. Ano an ikaduwang nangyari? _____________ Ano an huring nangyari? ________________

3.

Pagkatapos na mapintahan an mga darakulang kiskis nin sira, pinabayaan ini ni Mutya para maalang. Idinukot niya ini sa drowing niyang sira sa papel saka pinatos nin plastik. Ano an inot na nangyari? _________________ Ano an ikaduwang nangyari? ______________

151

4.

Pagkatapos na karigoson ni Doris an saiyang mga ataman na orig, nilinigan man niya an tangkal. Dangan, tinawan niya ini nin pagkakan. Pagkatapos kaiyan, nilaagan niya nin inumon na tubig. Ano an inot na nangyari? ___________________ Ano an ikaduwang nangyari? _______________ Ano an ikatulong nangyari? ________________ Ano an huring nangyari? ___________________

5. Nahiling ni Lita na kadakul ng sugok an saiyang mga ataman na manok. Kinua niya an basket dangan kinua saro-saro an mga sugok sa poultry. Dangan, kinilo niya saro-saro an sugok bago ilaag sa tray nin sugok. Pagkatapos, pinadara niya an mga ini sa lambang tindahan sa saudan. Ano an inot na nangyari? _________________ Ano an ikaduwang nangyari? _____________ Ano an ikatulong nangyari? _________________ Ano an ikaapat na nangyari? ______________ Ano an huring nangyari? ___________________

152

Pag-agyat Magsapna Kita! Isurat an mga kaipuhan sa pagsapna nin balingoy. Isurat an pasunod-sunod na paagi nin pagluto kaini gamit an mga tataramon nagtataong tanda sa pangyayari sa MTB notebook.

Paagi nin Pagluto: Inot,____________________________________ ________________________________________ ___________________________. _______________________________________ _______________________________________

153

Dagdag na Pag - agyat

Pasunod-sunodon Ta! Basahon an mga pangungusap. Isurat sa tamang paagi an tamang pagkasunod-sunod kaini sa MTB notebook. Paglunad nin Bisikleta Ilaag an saimong bitis sa pedal kan bisikleta. Pedalan an bisikleta tanganing maghiro an ruyda. Ilaag an saimong kamot sa manibela kan bisikleta dangan sumakay. Magpreno tanganing magpundo. Pagsulot nin Dyaket Malipot an panahon. Kuanon an dyaket. Isara an zipper kan dyaket. Ngonyan pwede ka ng magkawat sa luwas kan harong. Ilaog an walang kamot sa walang takyag kan dyaket. Dangan, ilaag an tuong kamot sa tuong takyag kan dyaket.

154

Pagbasa nin may Pagkasabot Paghanap nin Detalye Kun nasisimbag mo an mga hapot na Sisay, Ano, Sain, Nuarin saka Pano manongod sa istorya, tula, o kanta, tatao kang maghanap nin detalye.

Pano gigibohon? Sain ta makukua?

Ano an sinabi?

Nuarin nangyari?

Sisay an bida?

155

Mag – ensayo Kita Magbarasa Kita! A.

Basahon an istorya nin may tamang tono, ekspresyon, saka may tamang paagi. An Pagbalyo ni Franlie Ombao Ramos

Kan inot na panahon, sa sarong lugar sa may pamitisan kan Bukid Isarog, maogma saka matuninong na nag-iistar an Cimarrones. Si Datu Pinili an lider ninda. Naistorbo an matuninong nindang pagkabuhay kan burobanggi na sana sindang pigriribok kan mga tulisan. “Mabalyo kita nin maiistaran,” sabi ni Datu Pinili sa saiyang mga aki na sinda Makusog saka Isaray. “Sain po kita mabalyo?” hapot ni Makusog. “Tibaad ribokon man sana po kita kan mga tulisan sa dudumanan ta,” sabi man ni Isaray. 156

“Sabihan mo na ang mga kalalakihan na isaray na an mga gamit ninda na dadarahon sa pagbalyo,” sugo kan ama. “Isaray, sabihan mo naman an mga Cimarrona na mag arandam na sa pagbalyo.” Kinaagahan, pinanginotan ni Datu Pinili an Cimarrones sa lugar na saiyang pinili. Apat na kilometro an rayo kaini sa saindang inistaran. Naogma an mga ini kan mahiling na pano an lugar nin mga pananom. Pagkababa ninda kan saindang mga dara-dara, naghanap na an mga Cimarron nin makakakan. Udto na kan nagpoon sindang maghanap kakanon. Kinutkot ninda an mga ugat kan mga pananom. Nakakua sinda nin mga darakulaon na duma arog kan kamote, balingoy, galyang saka mga linsa.

157

“Makusog, pahugasan mo na an mga darakulang koron,” sugo ni Datu Pinili. “Isaray, ipaluto mo na an mga iyan sa mga Cimarrona.” Pagkalihis nin sarong oras, “Madya na po kamo. Luto na an mga duma,” apod ni Isaray. “Sarabay na po kitang magkarakan.” Maogma an gabos na nagkakan nin mga duma sa bago nindang lugar na iistaran. B.

Basahon an mga sitwasyon sa ibaba. Laagan nin numero 1, 2, 3, 4, 5 an mga pangyayari base sa nangyari sa istorya. Gibohon ini sa MTB notebook. ____ Sinugo ni Datu Pinili na hurugasan an mga koron saka ipaluto an mga duma sa mga Cimarrona. ____ Pigriribok kan mga tulisan an mga Cimarrones burobanggi. ____ Nagbalyo sinda nin maiistaran kinaagahan. ____ Pagkatapos na maluto an mga duma, sarabay sindang nagkarakan. ____ Kinurutkot kan mga Cimarron an ugat kan mga pananom.

158

C.

Base sa istoryang nabasa, isurat an mga detalye sa mga kahon. Gibohon ini sa MTB notebook.

(Titulo kan Istorya) (Nagsurat kan Istorya)

(Mga Tawohan sa Istorya)

(Sain Nangyari an Istorya)

(Kasuarin Nangyari an Istorya)

(Ano an Problema kan mga Tawohan sa Istorya)

(Ano an Solusyon sa Problema kan mga Tawohan sa Istorya)

159

Pag - agyat Baretaan Mo Ako! Basahon an bareta nin may tamang tono, ekspresyon, saka may tamang paagi. Simbagan an mga hapot manongod igdi. Duma Fair Ginibo Nagkaigwa nin Duma Fair sa Santa Barbara kan Nobyembre 21, 2012. Pinanginotan ini kan Sangguniang Barangay sa pamamayo ni Kapitana Neneng Ramos. Ginibo ini tanganing mapakaray an buhay kang mga residente kan baranggay sa paagi nin paggibo nin mga produkto hali sa duma. Ini sarong proyektong pangkabuhayan para sa mga tawo na mayong trabaho. Sa paagi man kaini matutukduan an mga hubenes kan importansiya kan duma bako sana na makatipon nin kwarta kundi an karahayan na makukua ninda para sa saindang mga salud. An nagbarali sa Duma Fair bako sana an mga taga Santa Barbara kundi an iba pang mga residente hali sa iba ibang kataid na baranggay. (Franlie O. Ramos – Corporal)

160

Base sa baretang nabasa, isurat an mga detalye sa mga kahon. Gibohon ini sa MTB notebook.

(Titulo kan Bareta) Katuyuhan kan Programa

(Sain nangyari?)

161

(Kasuarin nangyari?)

Pagsabot sa Gramatika

Lesson 32 Pang-uri Igwang tulong lebel nin mga tataramon na naglaladawan. Manipis an libro. An inot na lebel ginagamit kun naglaladawan nin sarong pangngaran.

Mas manipis an libro sa wala. An ikaduwang lebel inaapod na pagkumparar. Ginagamit ini kun naglaladawan nin duwang pangngaran. Naggagamit ini nin mas o kaysa.

Pinakamanipis an libro inot na kahon. 162

An ikatulong lebel inaapod na pinakahalangkaw. Ginagamit ini kun naglaladawan nin tulo o mas dakul pang pangngaran. Naggagamit ini nin pinaka. An libro sa ikatulong kahon manipis. Mas manipis an nasa tahaw na libro kaysa sa ikatulong libro. Pinakamanipis sa tulong libro an nasa inot na kahon.

Magpurbar KIta

Ikumpara Mo! Kumparahon an mga ritrato gamit an mga lebel nin paglaladawan. Gibohon ini sa MTB notebook.

1. A B C a. _________________________________________ b. _________________________________________ c. _________________________________________ 163

2. A B C a. _________________________________________ b. _________________________________________ c. _________________________________________

3. A B C a. ________________________________________ b. ________________________________________ c. ________________________________________

4.

a. ________________________________________ b. ________________________________________ c. ________________________________________

164

Pagbasa nin may Pagkasabot

Patalastas

165

Magpurbar Kita

Base sa patalastas, kumpletohon an hinahagad kan lambang kahon. (Titulo kan Patalastas)

May Sadiri, Ngaran kan Tindahan saka Address _____________ _____________ _____________ _____________ _____________ ____________

Mga Produkto _____________ _____________ _____________ _____________ _____________ _____________ _____________ _____________ _____________

166

Anong linya sa patalastas an nagustuhan mo para magbakal ka kan produkto ninda? _____________ _____________ _____________ _____________ _________

Mag-ensayo Kita An Patalastas Basahon an patalastas. Dangan simbagan an mga hapot manungod digdi. Gibohon ini sa MTB notebook.

167

Mag-ensayo pa Kita

(Titulo kan Patalastas)

Kumpanyang may Sadiri

Mga Produkto

Ngaran Kan Tindahan

Nuarin libre an produkto?

Sain makukua an Tindahan?

Anong linya sa patalastas an nagustuhan mo para magbakal ka kan produkto ninda?

168

Pagsabot sa Gramatika

Leksyon 33 Iladawan Mo Ako Iladawan mo an saimong eskwelahan. Isurat an itsura. Gibohon ini sa MTB notebook.

ritrato kan saimong eskwelahan

Ikumpara an saimong eskwelahan sa eskwelahan kan Day Care Center. Isurat an pagkakapareho ninda sa tahaw kan Venn Diagram. An pagkakaiba ninda sa luwas kan Venn Diagram. Gibohon man ini sa MTB notebook.

169

Pagbasa nin may Pagkasabot Basahon an istorya nin may tamang tono, ekspresyon, saka may tamang paagi.

Marhay na Bareta ni: Franlie O. Ramos

“Mabataon!” sabi ni Emy.” Nakakasupog na an satuyang lugar.” Si Emy nag iistar sa San Isidro, Syudad nin Naga. Harani sinda sa Balatas Dumpsite, ini an lugar ni tinatambakan nin basura kan enterong syudad. “Haloyon na ining pigtatambakan nin basura.” sabi ni Lolo Enteng. “Nagpoon pa ini kan 1960.” “Aram mo daw na base duman sa nabasa ko, igwang 85.8 na toneladang basura an natitipon kan syudad sa laog nin sarong taon?” sabi ni Diko, saro pa na makalolo ni Lolo Enteng. 170

“Pano daw ini mareresolbiran?” hapot ni Emy. “Sana may makaisip man lamang na matabangan kita sa problemang ini.” Sarong aldaw, nagkurahaw si Emy, “Lolo Enteng! Lolo Enteng! Nabasa mo na po ini?” Itinao ni Emy an dyaryo ki Lolo Enteng. “Enerhiya sa Basura,” makusog na basa ni Lolo Enteng. “Sarong seremonya nin ‘ground breaking’ an nangyari sa Balatas Dumpsite kan Nobyembre 22, 2012. Tutugdukan ini nin sarong pasilidad na nagkakatindad nin P3 bilyon. Ini an masimbag kan haloy nang problema sa basura kan syudad.” “Ano man po an serbe kaiyan?” hapot ni Emy. “An pasilidad na ini makakatao bako sanang kuryente kundi gas sa LPG na pwedeng gamiton sa mga harong saka sa mga behikulo,” padagos na 171

pagbasa ni Lolo Enteng. “An mga basurang natipon sa Balatas iyo an pupuunan na gamiton para makatao nin enerhiya.” “Ayos Lo, ah!” bilib na sabi ni Diko. “Sisay man daa po an nakaisip kaiyan?” “Halat ta ipadagos ko an pagbasa,” sabi ni Lolo Enteng. “An proyektong ini iprinisintar kan dating mayor na si Jesse M. Robredo kan 2010. Ngonyan ipinapadagos kan opisyales kan syudad an proyektong naisipan.” “Sayang, mayo na kaya si Mayor Jess,” panghihinayang na sabi ni Emy. “Sigurado ako kun buhay pa siya, mas dakol pang karahayan saka serbisyo an magigibo niya para satuya.” “Iyo ngani, Emy,” pag-uyon na sabi ni Diko. “Sayang talaga!” “Hala! Tama na iyang panghihinayang,” saway ni Lolo Enteng. “Mas maoogma si Mayor Jess kun susuportahan ta an proyektong ini bako sana sa karahayan ta sagkod man sa karahayan kan satong kapalibutan.” http://naga.gov.ph/news/70m-waste-to-energy-facility-to-rise-in-naga/ http://naga.gov.ph/ecological-profile/waste-management/

172

Mag-ensayo Kita Detalye nin Istorya Base sa istoryang nabasa, isurat an mga detalye sa graphic organizer. Gibohon ini sa MTB notebook.

(Titulo kan Istorya) (Mga Tawohan / Bida sa Istorya)

(Sain nangyari?)

(Ano an problema sa istorya)

(Ano an solusyon?)

(Ano an benepisyo kan pasilidad?)

173

Pagbasa nin may Pagkasabot

Pagkua kan Pinaka-ideya Itinatao kan dakulang ideya o pinaka-ideya an pinakaritrato kan teksto o kan sarong ladawan. Hilinga an ritrato.

Ano an ginigibo ni Inay? Ano an ginigibo ni Manay? Ano an ginigibo ni Manoy? Ano an gigibohon ni Itay? Ano an pinaka-ideya kan ritrato? 174

Magpurbar Kita Hilinga saka Sabihon Hilinga an mga ritrato saka sabihon mo kun manongod sain ini. Pilion an titulo sa itaas kan mga ritrato. Gibohon ini sa MTB notebook. Pagluto nin Maluto Pagtimpla Maogma sa Uran

Maating Palibot Maogma an Magbasa

1.

2.

3

4.

5.

175

Mag-ensayo Kita Ano an Pinaka-ideya? An pangungusap daw nasasabi kan pinakaideya kan ritrato? Bilogan an Iyo o Dai. Dangan isurat an pangungusap na nagsasabi kan pinaka-ideya kan ritrato. Gibohon ini sa MTB notebook.

1. Nagbibisikleta an mga aki. Naglalakaw an mga aki.

Iyo Dai Iyo Dai

2. Nagkakawat an kalalakihan. An mga kalalakihan gwapo.

Iyo Dai Iyo Dai

176

Pag - agyat Basahon an mga tula. Isurat an titulo kan kada tula. Gibohon ini sa MTB notebook.

Titulohan Mo! An Harong Mi

An Bakasyon An Bertdey Ko

__________________ Franlie O. Ramos

1.

May sarong aldaw sa sunod na semana Espesyal na marhay para sakuya. Dakol akong handa, dakol an bisita May mga regalo, may mga pakawat pa. Imbitado ko kaamigo pati kaamiga Mga magurang ninda kaiba pa. Maogma an lambang saro lalo na ako Kaya gusto ko nang umabot idto.

177

__________________________ Franlie O. Ramos

2.

Ini an panahon na kaipuhan magrayo Sa sarong lugar na medyo harayo. Siguradong maogma an kada saro Huli ta puro pasyar dikit sana an gibo. Haros an aldaw habo mong matapos Sa mga kawat oras mo inuubos Pasyar igdi, pasyar man duman Iba-ibang lugar gusto mong maabutan.

__________________________ Franlie O. Ramos

3.

Apat na harigi, saka may pintoan May mga bintana saka hagdanan May komportableng tukawan Pwedeng mapahingaloan Marhay na proteksyon sa init o sa bagyo man. Pagmauran digdi sumirong ka Ligtas ka sa sipon lalo na sa kalintura. Mag- istar igdi siguradong maogma Lalo na pagnakakasararo an pamilya. 178

Dagdag na Pag-agyat Basahon an istorya.

An Pulang Sapatos ni: Franlie Ombao Ramos

“Uy, Iya! Tamang tama an pulang bado na ini sa bertdey mo!” maogmang sabi ni Lara. “May sapatos kang pula?” “Iyo, magayon kuta alagad mayo ako nin pulang sapatos,” sabi ni Iya. Pag-uli ni Lara sa harong ninda, “Inay, puwede ko daw tawanan nin pulang sapatos si Iya para sa kumpleanyo niya?” “Sapatos sa munyika niya?” hapot kan ina. “Dai po. An pigsasabi ko po sapatos para ki Iya,” paliwanag ni Lara. “Mayo po siyang pulang sapatos tanganing iterno sa pula niyang bado. Aram ko idto an gusto niya. Mas maogma po baga kun an nakukua tang regalo idtong gusto ta?” “Iyo, tama ka!” sabi kan ina. “Pero dai mo kaya na ika sana an matao kayan. Mahal an sapatos. Nuarin baga an kumpleanyo ni Iya?”

179

“Sa sunod pa man pong bulan,” simbag ni Lara. Nag isip-isip an ina ni Lara. “Sa paghuna mo daw magtabang man an ibang aki?” hapot kan ina niya. “Kun matabang an lambang saro sigurado makakatipon kamo nin pambakal sapatos para ki Iya.” “Ay, iyo po!” makusog na sabi ni Lara. “Maogma iyan! Maduman ako sa mga kabarkada mi.” Inot nagduman si Lara ki Susan. Sinabi niya an plano. Nag uyon si Susan sa plano. Uminiba si Susan ki Lara pasiring sa harong ni Tina. Nag uyon man si Tina sa magayon na plano kaya sindang tulo duminuman sa harong ni Baldo. Uminuyon man si Baldo sa plano. Uminiba man siya ki Lara sa harong ni Karol. “Iyo, magayon yan!” sabi ni Karol. “Sige! Matabang man ako,” simbag ni Rene. Si Roy nag uyon man sa plano. Gabos sinda nag uyon sa plano. Nagtipon sinda nin mga dyaryo, bote, lata saka plastik sa harong ni Lara. Kada Sabado binabakal ni Dodong an mga basura.

180

Sarong aldaw bago an bertdey ni Iya, duminuman sinda sa harong ni Iya. “Iya, may sorpresa kami saimo!” sabi ni Lara. “Itatao mi na ini ngonyan tanganing magamit mo sa aldaw kan bertdey mo.”

Dagdag pang Pag-agyat Idetalye Mo! Idrowing an sapatos ni Iya sa kahon saka kuloran ini. Isurat man an mga detalye kan istorya gamit an graphic organizer. Gibohon ini sa MTB notebook. (Titulo kan Istorya) (Nagsurat kan Istorya) (Sain nangyari an istorya?)

Sirisay an mga tawohan sa istorya?)

(

181

Mga pangyayari: 1 2 3 4 Anong klaseng lugar an harong ni Lara kan panahon na nagtitipon pa sinda nin mga ipapabakal na basura? Idrowing ini sa kahon. Dangan, ilaag an pangungusap na naglaladawan kaini.

182

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 34 Hilingon an tsart. Dangan, simbagan an mga hapot manungod digdi. Gibohon ini sa MTB notebook.

Konsumo Ko, Pira? Ini an konsumo sa tubig ni Toto sa laog nin apat na bulan. 100 50 0 Nobyembre

Disyembre

Enero Pebrero

Kuryente

1.

Anong bulan an may pinakahalangkaw na konsumo nin kuryente si Toto?

2.

Arin an mga bulan na pareho an konsumo niya sa kuryente?

3.

Ano kaya an rason ta dakul an konsumo niya nin kuryente sa bulan na Disyembre? 183

Magpurbar Kita Pag-adalan an tsart. Dangan, simbagan an mga hapot sa MTB notebook. Ini an konsumo kan tubig sa Binobong Elementary School.

Tubig 100 80 60 40 20

0 Setyembre

1.

Oktubre

Nobyembre

Disyembre

Pira an nakonsumo nindang tubig sa bulan na Oktubre?

2.

Ano an bulan na may pinakahababang konsumo nin tubig?

3.

Pira an nakonsumong tubig sa bulan na Disyembre?

4.

Ano an masasabi mo sa konsumo ninda kan tubig poon Setyembre hanggang Nobyembre?

184

Magpurbar pa Kita Basahon an istorya. Pag-adalan an tsart. Simbagan an mga hapot manongod kaini. Gibohon ini sa MTB notebook.

An Gulayan May gulayan si Jiji sa Carolina, Naga City. Manlainlain an tanom niya duman. Pero igwa pa siyang lugar na dai natatanoman. Gulayan ni Jiji Kalabasa

10

Kamatis

25

Petsay Talong

15 10

Bakanteng Lote

1.

45

3.

Anong gulay an may pareho kadakol na tanom? Pirang porsyento an nakatanom na kamatis sa gulayan? Pirang porsyento kan daga an mayong tanom?

4.

Kun ika si Jiji, ano an gigibohon mo igdi? Tano?

2.

185

Mag-ensayo Kita Basahon an istorya nin may tamang tono, ekspresyon, saka may tamang paagi.

Marhay na Kaisipan ni: Franlie O. Ramos

Dai na makapaghalat si Lala sa sasabihon kan saindang paratukdo. An pagmati niya manongod sa pagpili nin mamayo sa klase an sasabihon kaini. “Mga aki,” sabi ni Mam Ramos, “ngonyan na aldaw mapili kita nin mamayo. An mapipili iyo an matabang sakuya sa laog kan klase. Siya man an maisip nin proyekto na makakatabang sa mga kaipuhan ta sa klase.” Nagdarakula an mata ni Lala kan mahiling an medalyon sa kamot ni Mam Ramos. “Susuluton ini kan mapipili,” paliwanag ni Mam Ramos. “Ini an mapatotoo sa buong eskwelahan na siya an napili sa klase ta.” “Hmmm, ako kayan an masulot,” mahambog na sabi ni Lala sa sadiri. Nahiling niya na nominado na si Lita kaya ipignominar man niya an saiyang sadiri. 186

“May magayon kutana akong proyekto,” sabi ni Lita ki Lala. “Makakatabang ini sa mga daingsukat tang kaeskwela na mayong mga gamit.” Nahiling ni Lala kun gurano kaseryoso si Lita. Naisip niya na sobra na an pagiging makasadiri niya. “Mam, mas marhay po na si Lita na an mamayo samuya. Aram ko na mas magiging magayon an proyekto para sa klase,” biglang sabi ni Lala. Kinaagahan, pinuunan ni Lita an proyekto. Naggibo sinda nin gulayan sa bakanteng lote sa likod kan klasrum. Gabos nagtarabang sa proyektong gulayan lalo na si Lala. Paglihis nin tolong bulan na pag ataman sa mga gulayon, “Mam Ramos, uya na po an kabakalan kan mga gulayon,” sabi ni Lita. “Ano an plano nindo sa kwartang iyan?” hapot ni Mam Ramos. “Gusto mi pong ibakal nin mga gamit pang eskwela an samuyang mga daing - sukat na mga kaklase,” paliwanag ni Lita. “Pwede daw po?” “Salamat na marhay ta naisipan nindong matabangan sinda,” maogmang sabi ni Mam Ramos. Kinaagahan, maogma an gabos lalo na si Lala. 187

“Arog palan kaini an pagmati kun ika nakatabang sa saimong kapwa,” sabi ni Lala sa sadiri. “Magpoon ngonyan iisipon ko naman an sakuyang kapwa.” “Salamat na marhay saimo, Lita!” sabi ni Lala. “Dakulang adal an itinao mo sakuya.”

Mag-ensayo pa Kita Arin an Kasunod? Pag-adalan an mga ritrato. Pasunod-sunodon an ritrato base sa nangyari sa istorya. Gamiton an mga letrang a, b, c, d, e. Isurat ini sa MTB notebook.

1. ______

2. ______

4. ________

3. _______

5. _______ 188

Mag-ensayo pa Kita Detalye nin Istorya Base sa istoryang nabasa, isurat an mga detalye sa graphic organizer. Gibohon ini sa MTB notebook.

(Mga(Titulo Tawohan / Bida sa kan Istorya) Istorya) (Sain nangyari?)

(Ano an Problema sa Istorya)

(Ano an benepisyo kan proyekto?)

(Ano an adal na nakua ni Lala?)

(Ano an adal na nanudan mo manongod sa pagkakasararo kan klase na Lita?)

189

Pag - agyat Matabang Ako! Isurat an saimong plano kun pano ka makakatabang sa mga aking daing – sukat. Gibohon ini sa MTB notebook.

190

Pagbasa nin may Pagkasabot Problema - Solusyon Sa mga pangyayari, may mga problema. Sa mga problema igwa man nin solusyon. Minabase kita sa eskperyensya saka mga pangyayari para makagibo kita nin marhay na makakasimbag sa problema.

Ano an problema? May solusyon daw ini? Ano?

191

Mag – ensayo Kita Solusyonan Mo! Basahon an mga problema. Hanapon an posibleng solusyon sa problema. Isurat an letra sa linya bago an numero. Gibohon ini sa MTB notebook. Problema

Solusyon

_____ 1. Dai nagdadakula an tanom sa kwarto mo. _____ 2. Pirming nasasalotan nin kakanon an labot mong ngipon kaya pirmi ining nagkukulog.

a. Magduman sa dentista para ipagabot an ngipon. b. Iluwas an tanom para mauranan, madurosan saka mainitan.

_____ 3. Nabugtakan an buhok mo nin pulot. Nagdurukutan ini.

c. Ipatahi mo ini.

_____ 4. Nasabit an palda mo sa pako. Nagisi ini.

d. Hugasan mo nin tubig saka sabonon mo.

_____ 5. Naatian an kamot mo kan nagkawat ka nin bola.

e. Hugasan mo nin gas.

192

Pag – agyat Magbarasa Pa Kita! Basahon an istorya nin may tamang tono, ekspresyon saka may tamang paagi.

Burak para ki Danda ni: Franlie O. Ramos

Nakakua nin paso na may nagtutubong tinanom si Danda mantang ini naglalakaw–lakaw kaiba si Dana na saiyang ataman na ayam. Dinara niya idto sa saindang harong. “Ah! Siguro gutom ka na,” sabi niya. “Uya, kakanon mo ining sarong pidasong tinapay. Uboson mo iyan para madali kang magdakula ka na.” Aroaldaw tinatawan niya an tinanom nin mga paborito niyang kakanon arog kan tsokolate, dulsi, biskwit, batag saka iba pa. Alagad dai pa nanggad ini nagdadakula. 193

“Pagal na ako sa pagpakakan saimo,” reklamo ni Danda sa tinanom. Inapon ini ni Danda sa luwas kan harong. Pinabayaan na niya ini. Nauranan ini.

Nadurusan ini. Nainitan ini. Pagkatapos, an sadit na tinanom nagtubo... asin nagtubo . . . asin nagtubo. Hanggang sarong aldaw, “Danda, hilinga an tanom mo!” apod kan saiyang ina. Duminalagan si Danda saka si Dana paluwas sa harong. Nasorpresa siya kan mahiling niya an sarong dakulaon na burak. “An burak na ini para lang saimo Danda,” sabi kan saiyang ina. 194

Dagdag na Pag – agyat Problema saka Solusyon Simbagon an mga hapot. Isurat an simbag sa tamang kahon. Gibohon ini sa MTB notebook. 1. Ano an problema ni Danda sa tinanom? 2. Ano an solusyon ni Danda? 3. Ano an solusyon na dapat niyang ginibo?

Problema ni Danda sa Tinanom

Solusyon ni Danda sa Problema

Dapat na Solusyon sa Problema

195

Dagdag pang Pag – agyat Paaramon Mo Ako Maghapot sa mga magurang saka sa mga kabarangay manongod ki Jesse M. Robredo. Isurat an detalye sa graphic organizer. Gibohon ini sa MTB notebook.

Source: www.mbc.com.ph

Jesse M. Robredo Hitsura niya:

Mga Nagibo para sa Bikolano

Ugali / Gawi-gawi bilang ama saka bilang pamayo

196

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 35 Basahon an minasunod nin may tamang tono, ekspresyon, saka may tamang paagi.

Source: www.mbc.com.ph

Jesse M. Robredo, Suruguon kan Banwaan ni Franlie Ombao Ramos

Ipinangaki an satuyang 2000 Ramon Magsaysay Awardee para sa Pangobyernong Serbisyo kan Mayo 27, 1958 sa Syudad nin Naga. Pinangaranan siyang Jesus Manalastas Robredo, na mas nabisto ta sa ngaran na Jesse Robredo. Pantulo siya sa limang aki ninda Jose Chan Robredo saka Marcelina Manalastas. Natapos niya an kursong inhinyero kan 1980 sa Unibersidad kan De La Salle.

197

Mantang siya nagtatrabaho sa San Miguel Corporation, nag eskwela siya nin Business Administration sa Unibersidad kan Pilipinas sagkod sa natapos niya ini kan 1985. Nagdesisyon siyang mag pahingalo muna sa saiyang trabaho sa San Miguel Corporation. Sa bulan nin Nobyembre nagdesisyon na siyang magpirmi sa Naga para makatabang sa saiyang kahimanwa. Nagtrabaho siya sa Bicol River Basin Development Program. Sa pagpirmi niya sa Naga, nabuksan an saiyang isip saka boot na may magiginibo siya sa saiyang syudad na buminagsak na sa ikatulong klaseng syudad hali sa inot na klaseng syudad. Kan 1988, napili siyang alkalde kan Syudad nin Naga. Pinunan niya na pakarahayon an syudad sa saiya mismong opisina. Nilinig niya an syudad sa paagi nin pagpapakaray kan mga terminal, mga tindahan, saka an kapalibutan. Naibangon giraray niya an kamugtakan kan syudad sa tabang kan mga taga-Naga, mga negosyante, mga manlainlain na sektor saka kan iba pang mga alkalde na miyembro kan Metro Naga Development Council.

198

Dakulaon na sektor na saiyang natabangan iyo an mga paratukdo kan syudad sa paagi nin pagtao nin benipisyo arog kan pagtabang sa ikakarahay kan edukasyon na mga kagamitan sa pagtukdo sa mga kaakian, mga libro, kompyuter na igwang internet access, city allowance kada bulan saka iba pang mga kaipuhan ninda bilang paratukdo. Nagsirbi siyang alkalde kan syudad sa halawig na panahon. Sa panahon ni Presidente Benigno Simeon “Noynoy” Aquino III, pinili siya bilang sekretaryo kan Departamento nin Internal Lokal na Gobyerno (DILG). Nagadan siya kan Agosto 18, 2012 sa sarong aksidente kan buminagsak an eroplanong linulunadan niya sa Dagat nin Masbate. Source: http://www.rmaf.org.ph/Awardees/Biography/BiographyRobredoJes.htm

199

Magpurbar kita Linya nin Buhay Maggibo nin Linya nin Buhay ni Jesse M. Robredo. Isurat an nangyari sa buhay niya sa kada taon na nakasurat. Gibohon ini sa MTB notebook.

Source: www.mbc.com.ph

JMR: Linya nin Buhay

1958

1985 2012 1988 2000

1980

200

Mag – ensayo Kita Buod kan Buhay Maggibo nin 6 na pangungusap na buod kan buhay ni Jesse M. Robredo base sa Linya nin Buhay. Isurat ini sa MTB notebook.

Source: www.mbc.com.ph

Jesse M. Robredo _______________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ _________________________________.

201

Mag – ensayo pa Kita Kasuarin Ini? Basahon an minasunod na pangungusap. Bilogan an parirala na nagsasabi kan panahon kun nuarin ini nangyari. Gibohon ini sa MTB notebook. 1. Kinakakan an pamahawan pagkaaga. 2. Pagbanggi halawig an satuyang pagturog. 3. Pag–alas onse pwede nang magkakan nin pangodto. 4. An selebrasyon nin Pasko ginigibo pag Disyembre. 5. Matatapos an panahon nin pag–eskwela sa Marso.

Mag-ensayo pa Kita Nuarin Man Ini? Hilingon an mga ritrato. Basahon man an pangunguasap manongod digdi. Bilogan kun nuarin ini nangyayari. Gibohon ini sa MTB notebook. 1.

Nagpapangadyi ako bago magturog. 202

2.

Pagkatapos ko magkakan nagsisipilyo ako.

3.

Pagkakaaga bago magluto naglalaba si manay.

4.

Pighuhugasan mi an mga plato pagkatapos kan okasyon.

5.

Nagluto si Inay nin keyk kan bertdey ko.

Pag-agyat Magbarasa Kita! Basahon an minasunod na teksto na may tamang tono, ekspresyon, saka may tamang paagi. Simbagan an mga hapot manungod digdi. Gibohon ini sa MTB notebook. Magayon an komunidad kun ini malinig. Sarong paagi na mapagayon an komunidad iyo an paglinig sa kapalibutan. An mga terminal, mga tindahan, saka gabos na bagay sa kapalibutan dapat yaon sa tamang lugar. Makakatabang ako bilang aki sa paagi nin dai 203

pag-apon nin mga basura dawa sain. Kaipuhan magtanom ako nin mga poon nin kahoy asin mga nagbuburak na mga pananom. Kun an komunidad magayon magiging maogma an mga tao. An komunidad maasenso. 1.

Ano an sarong magayon na komunidad?

2.

Ano an maitatabang mo bilang aki?

3.

Ano an pwedeng itanom sa kapalibutan pwera kan kahoy saka mga nagbuburak na pananom?

4.

Ano an naitatao sa mga tao kan magayon na komunidad?

5.

Ano an mangyayari sa komunidad kun magayon ini?

204

Dagdag na Pag - agyat Basahon an minasunod teksto na may tamang tono, ekspresyon, saka may tamang paagi.

Malinig na Komunidad Franlie O. Ramos

Kun gusto mo magayon komunidad linigon Manighid, mamurot, halion an doot. Magtanom nin kahoy, bubuan oroaldaw. Dakul na gulayon, mas lalong marhay. Tanom na may burak mas lalong magayon kun bakong laktaw-laktawan pakatanom. Mag gurang, mag aki lambang saro bumali Disiplina dapat pirmi sa boot ibali.

205

Pagbasa nin may Pagkasabot

Elemento nin Istorya: Tawohan, Pinangyarihan, Pinakatampok na Pangyayari Tawohan – Sisay an nasa istorya? Pinangyarihan – Nuarin saka sain nangyari an istorya Pinakatampok na Pangyayari – Ano an ginibo kan tawohan para mangyari an pinaka-katuyohan kan istorya? Basahon an istorya.

Pagkasararo Franlie O. Ramos

Nagkasararo an mga tawo sa Barangay Pawili na pakarayon an saindang lugar. “Madya na kamo,” apod ni Jazz sa mga kabarkada. “Magtabang kita sa satuyang barangay.” 206

“Iyo,” simbag ninda Jiji, Jake, saka Botit. “May mga dara na ngani kaming mga panlinig.” Si Jake saka si Botit naglinig sa mga kanal. Si Jiji man nanighid sa tinampo. Si Jazz nagtabang na maghakot kan mga pinutol na sanga nin kahoy. Nakakaraot na kaya an mga ini sa linya nin kuryente. Lambang saro maogma sa magayon na nangyari sa saindang lugar. Ini an elemento kan istoryang “An Pagkasararo”

Tawohan

Pinagyarihan

Jiji Jake Jazz Botit

Barangay Pawili

207

Pinakatampok na Nangyari Paglinig sa saindang barangay

Magburbar Kita Basahon an istorya. Isurat an elemento kan istorya sa kahon. An Pagtabang An mga gamit sa laog kan klasrum ni Mam Irma mayo sa tamang laagan. Nagkasundo an saiyang mga eskwela na pakarhayon an mga ini. Si Ben saka si Toto tiniripon an mga libro. Nilaag ninda ini sa kabinet. Si Mara saka si Mutya nagsighid kan salog. Sinda Mina, Mar, saka Bitoy man an nagpakarhay kan mga lamesa dangan mga tukawan. Mga Tawohan

Pinangyarihan

208

Pinakatampok na Nangyari

Mag-ensayo Kita Basahon an istorya. Isurat an elemento kan istorya sa kahon. Nagiging pamuso na ngonyan an sadiring pagtatanom nin mga gulayon. Kaya sinda Berto, Toto, Mutya, saka Jiya, nag-urulay na maggibo nin gulayan sa bakanteng lote sa likod kan eskwelahan. Nagpaaram sinda ki Mam Lita. “Marhay na kaisipan iyan,” sabi ni Mam Lita. “Matabang man ako saindo.” Kanya-kanya an trabaho ninda sa ginigibong gulayan.

Mga Tawohan

Pinangyarihan

___________ ___________ ___________ ________

____________ ____________ ____________ ____________ __

209

Pinakatampok na Nangyari ________________ ________________ ________________

Pag-agyat

Basahon na istorya nin may tamang tono, saka tamang paagi.

An Gulayan ni: Franlie O. Ramos

May pakontes sa gulayan an Baranggay Santa Barbara. “Berto, tiriponon mo an mga alang na dahon saka doot sa kalot,” sabi ni Inay Bela. “Palapaon ta an mga iyan ta mauubos na an satuyang pataba sa mga pananom tang gulay.” “Len-len, madya na ta haloon ta sa daga an mga nalapang doot saka dahon,” apod ni Itay Lito. Dangan ta ini ilalaag sa mga polyethylene bag.

210

“Kaipuhan tang maghigos,” sabi ni Inay Rosa. “Dapat maging magayon an bunga kan satuyang mga ataman na gulay.”

“Sigurado kadakol kitang maipapabakal na mga gulay,” sabi ni Berto. Tibaad makabali pa kita sa pakontes kan barangay.”

Minsan na sanang makakawat sinda Berto saka Len-Len. Maogma sinda sa pirmi nindang pagtabang sa saindang gulayan. Digdi sinda nagkukua kan saindang pagkabuhay.

211

“Berto! Len-len! Karawat muna kita,” apod ninda Toto saka Nina. “Sa sunod na sana,” simbag ni Berto. “Tatapuson mi muna an paglaag kan pataba sa mga pananom.” “Haharilon mi pa an mga doot sa mga talong,” sabi man ni Len-len. “Kumusta man an saindong gulayan?” “Mayo pa!” simbag ni Nita. “Pig pakaray mi na ni Toto alagad dai pa natatanoman.” Sinda Berto saka Nita, pareho man ki Toto saka Len-Len na gustong makatabang sa kapalibutan.

212

Pirmi nindang piglilinigan an saindang natad saka nagtatanom nin mga kahoy. Magayon saka ma presko man an natad ninda.

“Pano na daw ini Toto?” sabi ni Nita habang nagtutukaw sa irarom kan poon nin mangga. “Pano na kita makakabali sa kontes?” “Iyo ngani, Manay Nita.” sabi man ni Toto. “Dawa gustohon ta man na makabali dai kita haros tatao manongod sa pagtanom nin gulay.”

“Iyo ngani,” simbag ni Nita. “Kaipuhan ta an tabang nin tawong tatao sa gulayan.”

213

Sa saindang pag-ulayulay, nakadangog sinda nin sadit na boses. Hinanap ninda ini. Nakahiling sinda nin naglalayog na alibangbang parani sainda. Kan nasa harani na, saro palan ining sadit na diwata na may pakpak. “Aram nindo naoogma ako saindo sa ginibo nindong pagpakaray kan saindong natad,” sabi kan Diwata. “Naging magayon saka mapresko an lugar na samuyang pig-iistaran.” “Sain po kamo nakaistar?” hapot ni Toto. 214

“Digdi kami nakaistar sa natad nindo,” simbag kan Diwata. “Aram ko gustong-gusto nindong makabali sa kontes. Kaya tatabangan mi kamo.” “Ini gigibohon mi bilang pasasalamat sa ginibo nindo,” sabi pa man kan Diwata. May kinua an Diwata sa saiyang bulsa saka ipigwarak sa tanoman nin gulay ni Toto saka Nita. Dai naghaloy nagabot pa an ibang mga diwata. Nagtarabang sinda sa pagwarak kan mga tolang na garo bulawan.

215

Kinaagahan, nangalas sinda sa saindang gulayan. Nagturubo tulos an mga ini saka an kadaklan igwa na tulos nin mga bunga.

Kaaldawan kan pakontes kan baranggay,

“Uy, Berto!” sabi ni Toto. “Mabali man kamo sa pakontes kan baranggay?” “Iyo, Toto,” simbag ni Berto. “Nagkaigwa nin dakulaon na kalabasa an samuyang gulayan.”

216

“Ibabali man nindo an saindong dakulang upo sa kontes?” hapot ni Len-Len. “Iyo,” sabay na simbag ni Toto saka ni Nita. “Sana gabos kita manggana sa pakontes na ini.”

Dagdag na Pag-agyat Sisay? Ano? Sain? Kumpletuhon an mapa kan istorya. Sabihon kun sisay an mga tawohan. Sabihon kun sain saka nuarin nangyari an istorya. Ano an problema kan mga tawohan? Ano an nangyari sa kapinonan, an tahaw saka katapusan kan istorya? Pano na solusyonan an problema kan mga tawohan? Gibohon ini sa MTB notebook. 217

Titulo kan Istorya

Mga Tawohan

Pinangyarihan Lugar: Oras: Plot (Kabilogan kan Istorya) Problema: Kapinonan: Katahawan: Katapusan:

Solusyon

218

Pagsabot sa Gramatika

Lesson 36 Pinangyarihan Simbagan an hapot na sinurat mo. Sa mga simbag bilogan an mga nagsasabi kan lugar. Gibohon ini sa MTB notebook.

Mga Hapot:

Mga Simbag:

219

Mag-ensayo Kita Itukdo Mo! Isurat an lokasyon kan mga bagay na nasa ritrato. Gibohon ini sa MTB notebook.

1. __________________________

2. __________________________

3. __________________________

4. __________________________

5. __________________________

220

Mag-ensayo pa Kita Pano Ini? Hilingon an mga ritrato. Basahon man an pangungusap manongod digdi. Bilogan kun pano ginibo an pangyayari o an bagay. Gibohon ini sa MTB notebook. 1. Makusog an pagpukpok niya sa dram para madangog ini. 2. Naglakaw kami nin dali-dali ta nagkukusog na an uran. 3. Haloyon niyang nadara an mga basura sa basurahan ta sobrang gabat kaini. 4. Nasakitan si Dana sa pagtipon kan mga dahon sa natad. 5. Hugasan nin marhay an saimong kamot. 6. Tultulon an paghugay kan saimong buhok. 7. Palasan an kuko nin luhay – luhay. 8. Marikas na nagdadalagan an lalaki. 9. Maogmang nagtatrabaho an paraoma. 10.

Nagkakan nin matuninong an mga aki. 221

Pagbasa nin may Pagkasabot Magbarasa...Maglista Kita! Basahon an minasunod nin may tamang tono, ekspresyon, saka may tamang paagi.

Selebrasyon kan Peňafrancia ni Franlie O. Ramos

An pinakadakulang selebrasyon kan grupo nin Marian iyo an Peňafrancia Festival. Ini ginigibo dahil sa debosyon kan lambang Bikolano sa milagrosang imahen ni Nuestra Seňora de Peňafrancia na inaapod na Ina nin Kabikolan. Pigtutubodan na saro ini sa mga nanginginotan na maogmang pagtiripon. Sa selebrasyon na ini mahihiling mo an manongod sa relihiyon, kultura 222

saka tradisyon sa laog nin siyam na aldaw. May mga parada, pakawat, palabas nin kulturang Bikol, pagpili nin pinakamagayon na daraga kan Bikol saka iba pang mga makolor na pakontes. Sa ikaduwang Biyernes kan Setyembre nagpopoon an panrelihiyon na selebrasyon. Sa aldaw na ini ginigibo an Traslacion. Ibinabalyo an imahen ni Nuestra Seňora de Peňafrancia sa Naga Metropolitan Cathedral kun sain ginigibo an siyam na aldaw nin pag novena. An Traslacion ginigibo poon pa kan 1885 sa katahawan kan tinampo kan Syudad nin Naga. Sa ikatolong Sabado kan Setyembre pagkatapos kan siyam na aldaw nin pag novena, ginigibo an Fluvial Procession sa katahawan kan Salog nin Bikol. Isinasakay sa pagoda an imahen ni Nuestra Seňora de Peňafrancia tanganing ihatod ini sa Basilica mantang an mga deboto nagkukururahaw nin “Viva La Virgen” saka “Viva El Divino Rostro.” Igwa man nin mga deboto na

223

nakasarakay sa mga barsa, mga saradit na bangka saka mga makokolor na de motor na bangka sa gilid kan pagoda. Mantang nagdidiklom an banggi, an mga deboto nagsosolo nin mga kandila tanganing magsirbing liwanag sa pinag–aagihan kan pagoda. An mga Voyadores, lalaking mga deboto, na nakabiritis saka igwa nin pulang gakod sa payo an nag aaralsa kan imahen mantang an mga babaying deboto nagnonovena saka nagrorosaryo. Sa lambang taon nin pagseselebrar kaini, pighahalat pirmi an pagbulos nin uran dahil para sa mga deboto ini sarong dakulang bendisyon. Source: http://www.clickthecity.com/travel/?p=527

224

Pag - ensayo

Ilista Ta! Ilista an mga ginigibo sa selebrasyon kan Peňafrancia. Gibohon ini sa MT- Bicol notebook.

225

Pag - ensayo

Magsurat Kita! Basahon an mga pangungusap. Pilion an mga pangungusap na dapat ibali para mabilog mo an talata. Isurat an talata sa MTB notebook. A. 1. Magsangli nin malinig na bado. 2. Magbanlaw. 3. Magsabon saka gusguson an bilog na hawak nin labakarang may sabon. 4. Magpunas nin tuwalya. 5. Magtanom nin burak. B. 1. Bubuan nin tubig an pisog. 2. Ilaag an pisog sa daga. 3. Maglaag nin daga sa paso. 4. Magkua nin paso, daga, saka pisog. 5. Takopan an pisog nin daga. 6. Bugtakan nin mga burak an pisog.

226

Pagbasa nin may Pagkasabot

Leksyon 37 Itsura nin Stanza

An tula, tigsik, rima, rawit–dawit saka kanta igwa nin saro o labi pang stanza. An lambang stanza igwa ini nin nagkakapirang linya. An lambang linya man igwa nin sukol. May rima man an lambang stanza.

Basahon an tula mantang pigdadangog na marhay an mga tanog kaini sa katapusan kan lambang linya.

227

An Kayamanan ni: Franlie O. Ramos

An satong komunidad dai kumpleto Kun mayo sa palibot mga tinanom Init kan saldang sigurado mati mo Kun mayong lindong sigurado kang maitom. Mga tinanom dapat tang atamanon Kung kulang pa ini dapat kang magtanom Ika, ako, siya dapat tang isipon Lambang saro sa sainda may obligasyon. Kun an lambang palibot igwang tinanom Mayong makakaisip maski maghabon Lambang saro may makukuang kakanon Poon sa kahoy, pati sa mga gulayon. 1. Pirang stanza igwa an tula? 2. Pirang linya igwa an lambang stanza? 3. Pira an sukol igwa an lambang linya sa stanza? 4. Igwa daw rima an lambang stanza? Tano? 5. Sain mo madadangog an rima? 228

An tula igwa nin 3 stanza. An lambang stanza kaini igwa nin 4 na linya. An sukol kan lambang linya sa lambang stanza iyo an: Inot na stanza: 12 – 12 – 12 – 13 Ikaduwang stanza: 12 – 12 – 12 – 13 Ikatolong stanza: 12 – 12 – 12 – 13 An rima sa stanza madadangog mo sa hurihan na parte kan mga linya sa stanza. Halimbawa: tinanom atamanon maghabon kakanon

– – – –

maitom obligasyon kakanon gulayon

229

Mag – ensayo Kita Basahon an mga minasunod. Isurat kun ini stanza o bako. Gibohon ini sa MTB notebook. 1. May duwang itom na ruyda ako Manibela ko kinakapotan mo. Dai ako nanggad pwedeng maghiro Kun an pedal ko hahalion mo. ___________ 2. Dara – dara ni Ben an saiyang bola sa luwas. Makarawat sinda nin bola kan saiyang mga amigo. Duman sinda sa basketbolan makarawat. ___________ 3. Manlainlain an pananom Sa natad ko dai ini hilom Duman ta para mahiling mo

230

Pag - agyat Magsurat Kita! A. Pakarayon an tamang pagkasunod–sunod kan mga linya dangan isurat ini sa stanza. Gibohon ini sa MTB notebook. 1. Dakul an kawatan binakal si Inay 2. Madya na sa harong magkarawat kita 3. Nagpadara man si Itay haling Dubai. 4. Sigurado kita magkakaorogma. _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ B. Maggibo nin 4 na linyang stanza manongod sa saimong kakawat. Gibohon ini sa MTB notebook.

231

Pagbasa nin may Pagkasabot

Pagkua kan Pinaka-ideya A. Basahon an istorya nin may tamang tono, ekspresyon saka may tamang paagi. Nagiging pamuso na ngonyan an sadiring pagtatanom nin mga gulayon. Kadakol na rason an madadangog mo kun tano ta naglaog na sinda sa programang arog kaini. Sa kadaklan na nahapotan ko an pinakarason ninda iyo an makatipid nin kwarta saka makadugang sa saindang pagkabuhay. An iba man nagsasabi huli ini sa mga makanos na epekto kan mga komersiyal na pataba saka pestesidyo. Kadaklan ngonyan na nagsasagibo nin sadiring pagtatanom naggamit nin mga natural na pataba arog kan mga ipot o udo nin mga hayop, saka mga pinalapang dahon saka doot. Sa sadiring natad ninda pinapadakol an saindang mga gulayon. An iba man na mayong mahiwas na tanoman, ginagamit na sana an mga polyethylene bag.

232

Lambang saro pigsisiguro ninda na an mga gulay na kakanon malinig saka mayo nin mga kemikal na makakaraot sa hawak ninda. An programang arog kaini dapat tang ihiras sa satong kahimanwa. Dapat tang pangarugan an mga tawong nagsasagibo na kaini. Sa paagi ini matatabangan tang maproteksyunan an satuyang kapalibutan. Franlie O. Ramos

A. Ano an marhay na makukua ta sa pagtanom nin sadiring gulay. Gibohon ini sa MTB notebook. 1 2 3 4 5

233

Mag-ensayo Kita Ano an Titulo Ko? Basahon an mga titulo. Pag-isipan na marhay an lambang titulo. An Aldaw ni Abi

An Pagbisita

An Aldaw sa Parke

Basahon an mga talatang minasunod. Pilion an titulo para sa lambang titulo. Gibohon ini sa MTB notebook. Talata 1 ______________________ Nagdesisyon akong mamasyar sa parke huli ta magayon an aldaw. Iniba ko an sakuyang ataman na ayam. Gusto kaining magparadurudalagan sa kadodootan. Nagkawat kami kan sakuyang mga barkada. Duman kami nagkakan nin pangodto huli ta nagbalon kami. Nagkawat ako sa duyan mantang nagdadalan an sakuyang ayam. Paghahaloy–haloy naglumlom an 234

kalangitan kaya nag-uli na kami. Ito an pinakamaogmang aldaw ko sa parke. Talata 2

______________________

Sarong beses sa sarong taon dinadara ako kan sakuyang ina sa dentista. Pinapahiling niya an sakuyang mga ngipon. Sinisiguro kan sakuyang dentist na malinig saka mayong raot an mga ini. Bago kami naghahali sa klinika niya, tinatawan niya ako nin bagong sipilyo. Naoogma sa kada aldaw na dadarahon ako ni Inay sa dentista. Talata 3

______________________

Naraot an aldaw ni Abi. Nagpoon ini kan nabangga an tuhod niya sa tukawan sa saiyang kwarto. Haloyon pa si Manay Lita sa banyo kaya nahuri siya sa pamahawan ninda. Pag-abot niya sa lamesa mayong natadang pamahawan para saiya. Naaponan pa nin palaman an saiyang uniporme. Pagluwas niya sa tinampo para maghalat nin dyip, nakatungtong siya sa laboy. 235

Pagpauswag nin Bokabularyo

Leksyon 38 Iskrabol Kita Isurat an mga tataramon sa laog kan mga kahon para makompleto ini. Gibohon ini sa MTB notebook. 2

1

3

4

5

Pahigda:

Pababa: 1 – nasa akto nin

3 – dakol na lalaki

pagkua

(N A H I K A L A L A K)

(A U K A M)

4– tapos ng mag-apon (O N P A N I)

2 – tapos ng bayaan (N A A Y A B A N I P)

236

Pagpauswag nin Bokabularyo

Leksyon 39

Sain Ako? Basahon an istorya. Dangan isurat an hinahangad sa T- tsart. Gibohon ini sa MTB notebook. Marhay sa ibang kawat si Jose pero inaadalan man niya an ibang kawat. Siya an pinakamakaskas magdalagan sa eskwelahan ninda. Tatao man siyang magkawat nin badminton saka tennis. Dai siya nagkakawat nin sipa pero inaadalan niya ini. Nag-aadal man siyang maglangoy. Ano an mga kawat na aram ni Jose saka an mga kawat na pig-aadalan niya? Gamiton an T-tsart para grupohon ini. Mga Kawat na Aram ni Jose

Mga Kawat na Pig-aadalan ni Jose

237

Mag – ensayo Kita Basahon an istorya. Dangan isurat an hinahangad sa T- tsart. Gibohon ini sa MTB notebook.

Mga Pagmati! Paiba-iba an namamati ni Lara. Minsan maogma siya saka mahuyo an boot sa kapwa aki. Paghuna mo pirmi sanang marhay an pagmati niya. Alagad may paminsan na madali siyang maanggot. Kinukurahawan niya an sisay man na magrani saiya. Bakong magayon makiiba saiya pag arog kaiyan an saiyang pagmati. Marhay na Pagmati ni Lara

Maraot na Pagmati ni Lara

238

Pag-agyat Sisay Ako? Basahon an mga paukod. Sabihon kun sisay an mga ini? 1.

May lalawgon ako Na may mga numero May duwa pang kamot. Nagsusunod kan aldaw mo. Sisay ako? ______

2.

Mabarahibo ako. An harong mo bantay ko. Maribok pag may tawo Lalo na pagdai bisto. Sisay ako? ____________

3.

May duwang ruyda ako. Manibela ko kinakapotan mo Dai ako pwedeng maghiro Kun pedal ko halion mo.

4.

Halaba ako kun gugustuhon mo Makakalunad dakol na pasahero Kun maluyaluya an drayber ko Dai mo aabuton an kaulay mo. Sisay ako? _______

239

Pagbasa nin may Pagkasabot

Magbareta Kita! A.

Basahon an bareta.

Uran sa Timog-Sulnupan: Luzon, Apektado An Luzon, paminsan-minsan, makakamati nin makusog na uran. Alagad an pirming pag-uran nin makusog sa sulnupang parte kan Luzon pwedeng magtao nin pagbaha saka pagguho kan daga. An Mindanao magkakaigwa man nin mapanganuron na panahon na may dikit na pag-uran saka kikilat na may pagdaguldol. Makakamati an Kabisayaan nin matrangkilong panahon alagad minsan magkakaigwa man nin panginuron. May pirang parte sa Kabisayaan na makakamati nin pag-uran-uran, kikilat saka daguldol. Ipinapaaram sa gabos na kaipuhan tang pirming maging andam sa anuman na kalamidad.

Franlie O. Ramos

(Adapted from Weather Forecast Dated August 9, 2012)

240

Mag – ensayo Kita Klase Kan Panahon! Base sa bareta, kumpletohon an simbagan an mga nasa kahon. Lugar

C.

Klase nin Panahon

Magsurat nin bareta manongod sa panahon ngonyan. Gibohon ini sa MTB notebook. Ibareta ini kinaagahan sa mga kaklase.

Baretaan Mo Ako! __________________________________________ ______________________________________________ ______________________________________________ ______________________________________________ ___________________. 241

Mag – ensayo pa Kita Basahon an rap.

Uran, Bagyo Franlie O. Ramos

Uran, uran, kaipuhan Kaipuhan kan kinaban Dai ka lang magkusog uran Ta mabaha sa kinaban. Bagyo, bagyo, rayo bagyo Takot sinda lalo na ako Naraot mo na an harong ko Dai ka na man mag -otro. Paraoma naghirak na Dakol gastos saka pagal Pinagalan mga tumba Kaya grabe na an angal. Yo!

242

Pag-agyat Mag-istorya Kita! Basahon an mga detalye sa mga bilog. Gumibo nin istorya manungod igdi. Gibohon ini sa MTB notebook. Lunadan

motorsiklo

bisikleta

dakula

sadit

duwang gulong

duwang gulong

pwedeng duwa an maglunad

saro sana an pwedeng mag lunad

mahal

medyo barato

243

Pagpauswag nin Bokabularyo

Leksyon 40 Kumpletohon! Isurat an mga tataramon na naglalaog sa saimong isip manungod sa konseptong nabanggit. Gibohon ini sa MTB notebook.

Mga Kawatan Panlalaki

Mga Kawat Panlalaki

Pambabae

Eskwelahan

244

Pambabae

Pagbasa nin may Pagkasabot A.

Basahon an talata. An Linog ni: Franlie O. Ramos

Dai ta maiibitaran an mga kalamidad na dara kan panahon. Saro na digdi an linog. Pano ta ini aatubangon? Kun may linog, an mga gapo sa irarom kan daga naghihiro sa iba–ibang direksyon. Minsan nagsasaragidan sinda o minsan minapaibabaw an iba sa ibang gapo. An paghiro na ini nagdudulot man nin pagtuga nin bulkan. Kaipuhan pirmi kitang maging andam. Dai ta aram an oras kan pag-abot kaini. Bako ining arog kan bagyo, harayo pa nakakapag-andam kita. Huli ini sa patanid sa radyo saka TV kan mga parabareta manungod sa panahon. Mantang an linog nababaretaan ta tapos na o bigla ta sanang namamati. Dakol an pwedeng maging epekto kan linog. Minsan pwedeng magkawsa nin pagguho nin daga. Kaya nagkakatarambunan an mga tawo, hayop saka iba pa. Paminsan nababaak an kadagaan. Nagkakaigwa man nin kasulo kun malain an pagkakapurutol kan linya nin kuryente. 245

Nin huli kaini, aram ta dapat an mga tamang gigibohon sa oras nin paglinog. Kaya, an gobyerno sa paagi kan Bureau of Fire Protection nagbibisita saka naggigibo nin “Earthquake Drill” sa lambang eskwelahan. Ipinapahiling sa programang ini kun ano an dapat tang gibohon sa oras nin paglinog. Salamat sa programang ini ta mantang aki pa naaaraman ninda kun ano an linog saka kun pano ini atubangon. Ika, andam ka na?

Magdetalye Kita! B.

Isurat an mga detalye na hinahagad sa lambang kahon. (Titulo kan Talata)

(Ano an Linog?)

(Epekto kan Linog) 246

Mag-ensayo Kita Basahon an detalye sa mga kahon. Natumba an gaserang may ilaw saka nagkalayo an naulang gas.

Mawawaraan nin harong, bado saka mga kagamitan.

Nalingawan halion an saksak kan dekuryenteng gamit. Nagkawat nin posporo saka nasabritan an kurtina dangan naglakop an kalayo

Kasulo

Pagkagadan nin tawo saka mga hayop.

Pagkalapnos nin hawak, pagkakalbo.

Pagkaospital

Nagkawat nin posporo saka nasabritan an kurtina dangan naglakop an kalayo

Pagkalugi sa negosyo

247