Moğollarda Kadın, Evlilik, Dış Siyaset [1 ed.] 9786257459

Citation preview

�

C\< o

�

� c

z m

< r-·

r-·

:::-=:: < m

c "

"' "' -·

�

"' m

.....

ÖMER SUBAŞI -

moBOLLORDO

KADIN, EVLİLİK ve DIŞ SİYASET

""'

MOGOLLARDA •

•

•

KADIN, EVLiLiK VE DIŞ SiYASET

ÖMERSUBAŞI

ÖMER SUBAŞI

Erzurum' un Pasinler ilçesinde doğan yazar, ilk ve ortaöğretimini aynı şehirde bitirdikten sonra lisans eğitimini 2001 yılında Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü'nde tamamladı. 2003 yılında aynı üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı'nda yüksek lisans eğitimini tamamladıktan sonra, yine aynı bilim dalında "Pasinler (V-XVI. yüzyıllar)" adlı doktora teziyle 2010 yılında doktor unvanı aldı. 2010 yılında Artvin Çoruh Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Ortaçağ Ana­ bilim Dalı'nda göreve başlamış ve bu görevi 2018 yılından sonra doçent olarak devam ettirmiştir. Akademik görevine 2021 yılından itibaren Atatürk Üniversitesi'nde devam eden yazar, aynı zamanda Tarih Bölüm Başkanlığı, İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürlüğü ve Or­ taçağ Anabilim Dalı Başkanlığı gibi pek çok idari görevi de üstlen­ miştir. Ömer Subaşı evli ve iki çocuk babasıdır. Artvin ve çevresine dair yaptığı çalışmaları Tao-Klarceti temelin­ de tamamlayan yazar, "Türkiye Selçuklu Devleti'nde Güçlü Bir Ka­ dın Gürcü Hatun Tamara", "İlhanlı Devleti'nde Kerait Bir Aile Ali­ nak Noyan ve Emir Kurmişi", "Horasan da Siyasi Hayat ve Şehzade Yesavur İsyanı 1317-1320", "Olcaytu Sultan Döneminde Herat Mu­ hasarası ve Siyasi Yakalar 706/1306-1307", "Moğol Neküderilerin Kökeni Ve Faaliyetleri" gibi ulusal ve uluslararası pek çok dergideki yayınlarıyla Moğol, Selçuklu ve Kafkasya tarihine ışık tutmuştur. Yazarın pek çok bildirisinin yanında Gürcü-Moğol ilişkilerine dair bir kitabı ve hala yazmakta olduğu pek çok yayın çalışması mev­ cuttur. Subaşı; akademik çalışmalarını Moğol, İlhanlı ve Kafkasya üzerine yoğunlaştırmıştır.

loJ

MOGOLLARDA .

.

.

KADIN, EVLiLiK VE DIŞ SiYASET

ÖMERSUBAŞI

İstanbul, 2021

SELENGE YAYINLARI

No: 180 1 Tarih Serisi: 139 1 Kasım 2021, 1. Baskı

GENEL YAYIN YÖNETMENi Kadir Yılmaz

YAZAR Ömer Subaşı

YAYIMA HAZIRLAYAN Doğan Mert Demir

EDİTÖR Ahmet Akkaya

KAPAK GÖRSELi Reşidüddin Fazlulliih-ı Hemeddni'nin, Cami 'u't-Tevdrilı adlı eserinden Moğol Hanı ve kansı. (Bibilotheque NaHonale de France)

KAPAK TASARIM! Şevket Dönmezoğlu

SAYFA DÜZENİ Hilal Yazlık

BASKI-CiLT Repar Dijital Matbaası

!SBN 978-625-7459-26-6 SERTiFiKA NO. 40675 Selenge Yayınları,

Mimar Sinan Mah.,

Repar Tasarım

Selami Ali Efendi Cad_, No:

Matbaa ve Reklamcılık Ticaret Limited Şirketi'ııiıı tescilli markasıdır.

34672 Tel: O

Üsküdar/İstanbul

5

!212) 522 48 45

ll'Wll'.sclenge.com.tr

c-11ı»ta: [email protected]

©Bu kitabın tüm lıakları saklıdır. Tanıtım amaçlı, kısa alıntılar dışında metin ya da görseller yayınevinin izni olmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz.

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ

...............................................................................................

KISALTMALAR KAYNAKLAR

9 11

.................................................................................

13

.....................................................................................

Moğol ve Çin Kaynakları..............................................................13

. . . ... . . . . . . .. . . . . 15 İslam Kaynakları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Araştırma Eserler . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 26 Hristiyan Kaynakları .

. .... .

. . . . . . . . . . .

GİRİŞ

.

. . . . . .

. . .....

. . . . . . . .

. ....... . ........... ..

...... ....... .

.

..

.

. . . . . . . . . . . . . . . . .

.

. .

. .

.

.

.

......

....

29

....................................................................................................

Moğol Toplumunda Kadına Genel Bir Bakış . . .

1. BÖLÜM

. . ..

...... . . . .

29

...........

............................................................................................

1. Moğol Toplumunda Kadınlar

39 39

................................................

Kadın-Erkek İlişkisi Üzerine Kısa Bir Değerlendirme . . . . . .39 ..

Sosyal Hayatta İş Bölümü ve Kadınlar. . ................................44 Moğollarda Göç ve Kadın . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . ...

..

.

.47

.....

Kadınların Moğol Ordusuna Katkısı ve Askeri Seferlerde Kadın . . . .. . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 52 .

.

.

...

...

Ticari ve Ekonomik Hayatta Kadınlar . . . . . . . . . . . .. . . .. . .. . .. .59 ..

..

. .

Moğol Dini Hayatında Kadın ve Kadın Figürü

.

.

. . . . . . . . . . . .

..

.

. .. . ..74 .

Eğlence Hayatında Kadınlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 84 . .

Kadının Protokoldeki Yeri

. ..

.

.

.

.

.

.

..

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 . . ..

.

.

.

.

Soylu Moğol Kadınların Eşleri Üzerindeki Etkisi . . . . . . . . . . . ..100 .

il. Moğollarda Evlilik Müessesesi

.

............................................

. . . . . . 111 Evlilik Töreni . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 120 Evlilik Akdinin Maddi Boyutu : Çeyiz ve Muhteviyatı .......127 Evlilik Hukukunda Mehir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Doğum ve Çocuk Yetiştirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Evlilik ve Kadın . . . . . . . . ... ..

... . .

. ...

. .

. .

111

. . . .... .. .

.

.

. .

. . . . . . . . .

... . . . . .....

.

..... . . .

.

..

. . . .

. . . . . . . .

..... ............

.

.

.

.

. .

.

.

.

. . .

. .

.. .

. .

. . .

. . . . .

143 Boşanma Üzerine Düzenlemeler 147 Demografik Açıdan Çok Eşli Evlilik Müessesesinin İşlevi 150 Moğol Aile Hayatında İlk Eşin Konumu ve Önemi

............

............................................

111. Moğol Kadını İçin Güzellik ve Bakım ... ...... .... . ... . . . .

Giyim

.

.

.

. .

. 153

. ...... ..

153 156

..........................................................................................

Evli Kadınların Vazgeçilmez Aksesuarı: Boğtak Güzellik Algısı ve Makyaj

............. . ...

162

.......................................................

iV. Kadınlara Mahsus Durumlar . .. .. .. ... .. ..... ..... .. . ........ ..... 167 ..

.

.

.

.

.

.

Kadınlara Özel Bazı Cezai Uygulamalar Miras Hukukunda Kadın Zina

...

.

.

.

167

..............................

174 178

.......................................... ..............

.............................................................................................

V. Moğollarda Diplomatik Bir Hediye: Kadın .............. ...... . ..... 184 .

. .

VI. Moğolların Kadınları Elde Etme Yöntemleri .... .................... 191 .

Esaret Hayatından Kurtuluş: İki Kadın Örneği

205

...................

il. BÖLÜM ....................................... ...... .... ............ ...... . ...... .... .. . 207 .

.

.

..

. .

.

.

.

1. Moğol Dış Siyasetinin Şekillenmesinde Kadın ve Evlilik .. ...... .................... ......... ... ............ ...... ........... 207 .

Konguratlar

Oyratlar

.

.

.

.

209 218 219 221

. ..........................................................................

................................ . ...............................................

.......................... ............. ...............................................

Merkitler

...................................................................................

Naymanlar Karluklar Uygurlar Öngütler

225 228

....................................................................................

Kerayitler

Tatarlar

.

...............................................................................

Olkunut Klanı İkires Klanı

.

.................................................................................

....................................................................................

....................................................................................

230 231 233

235 239 242 243

......................................................... ............................

..................................... ................................ ..................

Bekrinler

................................ ....................................................

Tangutlar: Si-Hia Krallığı

........................................................

Kin İmparatorluğu ve Gungcu Hatun

...................................

244

il. Çıkarların Gölgesinde Evlilik ve Kadın: Moğollar ve Bizans

246

.......................................................................

İlhanlı-Bizans İlişkisinde Kadın ve Evlilik. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 246 .

. .

. .

Altın Orda-Bizans İlişkisinde Evlilik ve Kadın . . . . . . . . . . . . . .264 .

.

. .

.

.

111. Türkiye Selçuklu-Moğol İlişkisinde Kadın ve Evlilik 274 ...

Türkiye Selçuklu-Altın Orda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 .

.

.

. . .

. .

.

. . .

. .

.

.

Türkiye Selçuklu-İlhanlı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 .

.

.

.

.

. .

.

. .

.

.

iV. Moğolların Kafkas Siyasetinin Şekillenmesinde Kadın ve Evlilik ............................................................................ 283

Kağanların Huzurunda Gürcü Bir Prenses: Tamta/Gürciye Hatun

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . 283 ..

.

.

Kral Ulu David ve Moğol Eşleri: Jidga ve Esukan Hatun . . 285 Bora Noyan ve Rouzouk Hatun

. . . . . . . .

.

. . . . .

.

. . . . . . . .

..

. . . . . .

. . . . . . . . . 289 . . .

..

Şemseddin Cüveyni ve Gürcü Eşi Huşenk Hatun . . . . . . . . . . 290 .

.

.

.

290 Kral il. Demetre ve Sorghal Hatun . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Gürcü Sarayında Bir Moğol Prenses: Olcetay Hatun . . .. . . .. . 293 Moğolların Asi Damadı Kral VIII. David . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Gürcü Sarayında Bir Moğol Damat . . . . . . . . . .

.

.

. . .

. . . . .

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

. . . .

.

. . . . .

.

. .

. . . .

. . . .

V. Memluk-Moğol Evlilik Münasebetleri ...............................298 VI. Kore Sarayında Moğol Prensesler

.

301

............................ .........

VII. İlhanlı Dış Siyasetinde Bölgesel

Hanedanlar ve Evlilik

309

..................................................................

İlhanlı-Artuklu Evlilik İlişkisi ve Dünya Hatun

. . . . . . . .

. . . . . . . 309 .

.

.

Musul'da Asi Bir Damat: Melik Salih İsmail . . . . . . . . . . . . .. . . . . .311 .

.

. . .

Kutluğhanlar ile İlhanlılar Arasındaki Evlilik Münasebetleri . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 314 .

. . . . . . . . .

. .

.

.

.

.

. .

..

.

. . .

.

İlhanlı-Salgurlu İlişki ve Evlilik . . . . . . . . . . . .. . . . . . .... . . . . . . . . . . . . . 321 .

.

.

.

. .

.

. .

.

SONUÇ ................................................................................................ 325 KAYNAKLAR DİZİN

.....................................................................................

...................................................................................................

333 339

Eşim Huriye Hanım, Kızlarım Bilge İpek ve Şeyma Öykü 'ye...

ÖN SÖZ Orta Çağ dünya tarihinde karşımıza çıkan neredeyse her toplum kadınlara az ya da çok değer verir, günün zorlu yaşam koşulların­ dan sağ çıkabilmek için onlarla birlikte mücadele ederdi. Ancak Asya'nın derinliklerinden, bozkırın bağrından koparak Avrupa iç­ lerine kadar gelen, çağdaşlarından çok farklı bir aile hayatına ve top­ lum yapısına sahip olmuş bir boy vardı: Moğollar. Moğollar, dünya siyasi haritasını yeniden çizmek, toplumları yaşadıkları yerlerden söküp atmak için çıktıkları yolculukta birçok milletle mücadele et­ mişlerdi. Bunu yaparken sayısız şehri yakmış, insanları zihinlerden kolay kolay silinmeyecek acılara mahkum etmişlerdi. Çin'den Avrupa'ya kadar ayak basmadık yer bırakmayan bu insanların başarılarını anlamak için hep siyasi zaferleri üzerinde durulmuştur. Neredeyse herkes, bu sıradan bozkır çobanlarından müteşekkil orduların müthiş bir savaş makinesine dönüşmesini ve sistemin bu denli muntazam çalışmasının sırrını Cengiz Han'da ve onun koyduğu yasalarda aramıştır. Büyük bir fatih ve gözü pek bir savaşçı olan Cengiz'i ve yarattığı mucizeyi anlamaya çalışmak, ye­ terince karmaşık hatta başlı başına zor bir uğraşken, Cengiz' in inşa ettiği imparatorluğun, zamanın ruhunun çok ötesinde, kadınların omuzlarında yükseldiğini okumak, Moğol atlılarının kadın yalma­ larının etekleriyle uçarcasına göz açıp kapayana kadar diyardan di­ yara dolaştığını öğrenmek hayret verici olacaktır. Bir kadının, sıradan bir klan yöneticisinin eşiyken, kısa zaman içerisinde imparatoriçe mertebesine erişmesi, eşine az rastlanır ha­ diselerdendir. Ancak Moğollar, bu duruma istisna birkaç örnekten birisidir. Günümüz şartlarıyla anlamakta zorluk çektiğimiz tarzda karmaşık bir evlilik yaşantısına sahip Moğollar, imparatorluk ku­ rup sonra bu siyasi yapıyı kadınlar sayesinde ayakta tutmuşlardır. Sıfırdan başlayıp zirveye yükselen bir milletin en etkin sınıfı ka­ dınları, yaşamın her alanında görmek, onlarla siyasi ve ekonomik hayatın çeşitli anlarında karşılaşmak mümkündür. Bozkırın zor ya9

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

şam koşulları ve Moğolların dünya görüşüne çok ters olsa da Cen­ giz Han, gerek hareketleriyle gerekse sözleriyle onları her zaman el üstünde tutmuştu. Dahası kadınları Moğol İmparatorluğu'nun ge­ leceği olarak da görmüştü. Halefleri de tıpkı Cengiz gibi kadınlara gerektiği gibi değer vermiş, onlara layık oldukları gibi davranmış, çağdaşlarında pek görmeye alışık olmadığımız türden yetkiler ve­ rerek kadınları yüceltmişlerdir. Bu kitabın, Moğol toplumunda ka­ dın üzerine yapılan çalışmalarda faydalı olması ve bizden sonraki akademisyenlere yeni ufuklar açması temennisiyle. Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde, kaynak tespitinden temini­ ne kadar her konuda yardımını gördüğüm, kaynaklar üzerine derin bilgilerinden sık sık istifade ettiğim, benden bilgi ve tecrübelerini esirgemeyen saygıdeğer hocalarım Prof. Dr. İbrahim Tellioğlu, Prof. Dr. Osman Gazi Özgüdenli, Prof. Dr. Erkan Göksu ve Prof. Dr. Sa­ adettin Yağmur Gömeç'e; tüm yoğunluklarına ve çalışmalarına rağ­ men çeşitli ilmi problemlerin çözümünde büyük desteklerini gör­ düğüm Doç. Dr. Bayram Arif Köse, Doç. Dr. Mustafa Uyar, Doç. Dr. Murat Keçiş, Dr. Celal Sabancı, Dr. Coşkun Erdoğan ve Dr. İshak Küçükyıldız'a müteşekkirim. Hayatım boyunca emeklerini ve desteklerini üzerimden eksik et­ meyen sevgili annem Şadiye Subaşı, ahim Cengiz Subaşı ve ablam Engül Alkılıç'a teşekkürlerimi sunuyorum.

10

KISALTMALAR bkz.

bakınız

c.

Cild

çev.

Çeviren

d.n.

dipnot

DİA.

Diyanet İslam Ansiklopedisi

ed.

Editör

haz.

hazırlayan

Hyt.

Heyet

İ.A.

İslam Ansiklopedisi

ine.

İnceleyen

İng.

İngilizce

İ.T.Ü.

İstanbul Teknik Üniversitesi

İ.Ü.E.F.T.D. İstanbul Üni. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi İ.Ü.E.F.Y.

İstanbul Üni. Edebiyat Fakültesi Yay.

neşr.

Neşreden

not.

N otlandıran

s.

Sayfa

ss.

Sayfalar

Sy.

Sayı

tere.

Tercüme

TTK.

Türk Tarih Kurumu

trans.

Translated

Üni.

Üniversite

Vol.

Volume

Yay.

Yayınları

yay. haz.

Yayına Hazırlayan 11

KAYNAKLAR

Moğol ve Çin Kaynakları Moğol toplumunda kadının yerine dair başvurduğumuz başlı­ ca kaynak, Moğolların Gizli Tarihi isimli eserin iki farklı nüshasının çevirisidir.1 Moğollara mahsus bu kaynak, onların hususi hayatıyla alakalı, kadın ve evlilik üzerine bilgi veren eserler arasında özel bir yer tutar. Moğolları n Gizli Tarihi, bu dönemde Çince kaleme alınan iki elçi raporunu da hesaba katarsak, Moğollar hakkındaki en eski bilgileri içermektedir. Eserin müellifi tam olarak bilinmese de yazı­ lış tarihine dair tutulan şu kayıt, kitabın Ögeday Kağan zamanında 1240 yılında tamamlandığı ortaya koymaktadır: "Büyük kurultayın toplandığı zaman sıçan yılının yedinci ayında Kerulen Nehri'nin Kode'e adasında saray kurulmuşken yazılıp tamamlandı." Metnin Moğol tarihi için bu kadar kıymetli olmasının en önemli sebebi, eserde anlatılan olayların pek çoğunun, müellifin müşahede ettiği ve zamanında tespit ettiği olaylardan oluşmasıdır. Eserde, Moğol kadınları ve kızları hakkındaki kıymetli bilgilerden başka, Cengiz Han' ın siyasi hayatının şekillenmeye başladığı dönemlerde yapılan siyasi evliliklerin önemine dair bilgiler de bulmak mümkündür. Eserin iki çevirisi arasında özel isimler ve yer isimleri bağlamında yazım farklılıkları olsa da aktarılan vakalarda ikisinin de mutabık olduğu görülür.2 Moğolları n Gizli Tarihi'nin yanında çalışmamızda Moğol tarihini yakından ilgilendiren Ötemiş Hacı'nın Çengiz-Na­ me'si, Haza Kıssa-i Çingiz Han (Cengizname) ve Altan Topçi isimli eserlerden de faydalanılmıştır.3

2 3

Moğolların Gizli Tarihi, tere. Ahmet Temir, TIK Yay., Ankara 2010; Moğolların Gizli Tarihçesi, tere. ve not. Mehmet Levent Kaya, Kronik Yay., İstanbul 2018. Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 205. Altan Topçi (Moğol Tarihi), Tuncer Gülensoy, Ankara 2008; Ötemiş Hacı, Çen­ giz-Nıime, haz. İlyas Kamalov, TIK Yay., Ankara 2009; Cengizniime (Haza Kıssa-i Çingiz Hiin), haz. Bekir Şişman, Etüt Yay., Samsun 2009. 13

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Shao Hung adlı Çin elçisinin Meng Ta pei lu adlı eseri, belki de ilk defa bir yabancının Cengiz Han Moğollarıyla alakalı kaleme aldığı metindir. Shao Hung, Meng Ta pei lu'yu 1 221 yılında Moğol kuman­ dan M tİkali ile görüşmek üzere eski Jin hanedanlığının başkentine gittiği sırada yazmıştır. Eserin önemi, daha ziyade, Moğol tarihine ait ilk kaynak olmasından gelmektedir. Eserde geçen ibarelerden, Shao Hung'un 1220 yılını Moğollarla geçirdiği, 1221'de Yan Jing şehrinin komutanı Mukali'nin karargahına vardığı anlaşılmakta­ dır. Oradan döndükten sonra, görevini başarıyla yerine getirmekle beraber, Moğollar hakkındaki zengin bilgiler içeren eserini hazırla­ mıştır. Yazar eserinde Moğollara dair neredeyse her şeye değinirken özellikle Moğol kadınlarını özel bir başlık altında ele alarak bizlere önemli bilgiler vermiştir. İlk dönem Moğol tarihi hakkında kıymetli bilgilere sahip diğer bir Çince eser de Peng Da Ya ile Xiu Ting'in kaleme aldıkları Hei Ta shi lu'dur. Hei Ta shi lu adlı eserin ilk telifi, 1233 yılında Moğol İm­ paratorluğu'na giden Song hanedanlığının elçilik heyetindeki Peng Da Ya tarafından yapılmıştır. Ardından 1235-1236 yıllarında yine Moğolistan'a giden Song elçilik heyeti içinde görev alan Xiu Ting, esere ilaveler yapmıştır. Böylece ortaya çıkan kitapta XIII. yüzyılın ilk yarısında Moğol İmparatorluğu ve Moğol sosyal hayatı hakkın­ da derin ve ayrıntılı bilgiler verilmiştir.4 Hazırladığımız çalışmada Moğol İmparatorluğu' na ait resmi Çin tarihine dayalı, Yuan hanedanlığını konu alan Yüan Shih isimli ese­ rin dört farklı bölümünden yararlanılmıştır. İlk bölüm, F. E. A. Kra­ use'nin tarafından Yüan Shih'in Cengiz Han'ı konu edindiği kısım­ dır.5 İkinci bölüm, Waltraut Abramowski tarafından Yüan Shih 'nin Ögeday ve Göyük dönemlerinin anlatıldığı kısımların yayımlandı­ ğı çalışmadır.6 Üçüncü bölüm yine Waltraut Abramowski'nin Yüan Shih'den Mengü Kağan dönemini anlattığı bölümdür.7 Dördüncü ve 4

5 6

7

Cengiz İmparatorluğu Hakkında İlk Tarih Kayıtları: Meng Ta pei lu & Hei Ta shi lu, çev. Ankhbayar Danuu, yay. haz. Mustafa Uyar, Ötüken Yay., İstanbul 2012, s. 14-35. F. E. A. Krause, Cingiz Han, Die Geschichte seines Lebens nach den chinesischen Reichsannalen: Yüan Shih, Heidelberg 1922. Waltraut Abramowski, "Die Chinesischen Annalen von Ögödei und Güyük: Übersetzung des 2. Kapitels des Yüan-Shih", Zentralasiatische Studien 10 (1976), ss. 1 1 7-167. Waltraut Abramowski, "Die Chinesischen Annalen des Möngke: Übersetzung des 3. Kapitels des Yüan-Shih", Zentralasiatische Studien, 13, (1979), ss. 1 -71 . 14

Ömer Subaşı

son bölüm ise Yüan Shih'nin imparatoriçeler ve cariyeler kısmıdır.8 Bunların yanında çalışmamızda başvurduğumuz diğer kaynaklar arasında Taoist keşiş Ch'ang Ch'un'un Cengiz Han'ın daveti üzerine çıktığı yolculuk sırasında kaleme alınan eser9 ve Siao Ta-Heng'nın kaleme aldığı eser de bulunmaktadır.10

Hristiyan Kaynakları Moğol tarihinde kadın, evlilik ve dış siyaset üzerine yapılan bu çalışmada, hem doğu hem de batı Hristiyanları tarafından kaleme alınan eserlerden yararlanılmıştır. XIII. yüzyıl Moğol toplumunu­ nun en dinamik aktörleri kadınlara dair belki de en detaylı bilgile­ ri iki din adamının doğuya peşi sıra yaptıkları seyahatler sırasında tuttukları notlardan öğreniyoruz. Batılı din adamlarının gözünden Moğol kadınlarını tanımak ve onlar hakkında bazen aşırıya kaçıl­ mış olsa da gayet objektif bilgileri bulmak mümkündür. Bunlardan ilki Göyük Han'ın kurultayına gitmek amacıyla çıkıp 1246 yılında Moğolların merkezine vardığında geride yapmış olduğu uzun yol­ culuk sırasında geçtiği yerlerde gördüklerini kaleme aldığı seyahat­ namesiyle Moğol sosyal hayatı ve kadınları hakkında aydınlatıcı bilgileri barındıran bir eser kaleme alan Dominkan keşişi Carpi­ ni'dir. 1 1 Yine bir din adamı olarak batıdan doğuya zorlu ve uzun bir yolculuğa çıkıp Mengü Kağan kurultayına katılmak amacıyla büyük zorluklara katlanan Fransisken rahibi Ruysbroeckli Willem (Rubrocklu William) tıpkı Carpini gibi Moğolların yaşantıları ve şahsi özellikleri hakkında çok ayrıntılı gözlemler yaparak kıymetli bilgileri bizimle paylaşmakta ve bozkırın ortasında varlığını devam 8

9

10 11

George Qingzhi Zhao, Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Raya! Marriages from World Empire to Yuan Dynasty, Yuan shi, Vol. 114, Biographies of Empresses and Imperial Concubines, New York 2008. E. Bretschneider, M.D., Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources: Ch 'ang Ch 'un, Vol. I., London 1910, ss. 35-109; The Travels of an Alchemist: Li Chih­ Ch 'a ng, trans. Arthur Waley, London 1931; Ch'ang Ch'un, Cengiz Han 'ın Ölüm­ süzlük Arayışı: Taoist Simyacı Bir Keşişin Türkistan Seyahatnamesi (1221-1224), tere. ve not. Gülşah Hasgüçmen, Kronik Yay., İstanbul 2019. Henri Serruys, Pei-Lou Fqng-Sou: Les Coutumes des Esclaves Septen trionaux de Siao Ta-Heng, Monumenta Serica X, Peking 1945. Johann d e Plano Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatniime, çev. Ergin Ayan, Derya Kitapevi, Trabzon. 15

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

ettiren bu koca imparatorluğun yel etekli, kuş kanatlı kadınlarına dair renkli anlatımlarıyla çalışmamıza katkı sunmaktadır.12 Venedikli tacir bir ailenin oğlu Marco Polo'nun babası ve amcası, İran ile Çin arasındaki bölgelerde ticari faaliyetlerde bulunurken, Pekin'e yaptıkları ziyarette Kubilay Han ile görüşme fırsatı elde et­ mişlerdi. İki tüccar kardeş, ülkeleri Venedik'e döndükten sonra ye­ niden, bu defa yanlarında iki misyoner ve Marco Polo ile birlikte Pekin'e doğru yola koyulmuşlardı. 1271-1274 yılları arasında ger­ çekleşen bu seyahat sonrası yaklaşık çeyrek asır boyunca, Doğu'da Moğollar içerisinde yaşayan Marco Polo ve yanındakiler ancak 1295 yılında Venedik'e geri dönebilmişlerdi. Kubilay Han'ın güvenini kazanan, Han'ın emri doğrultusunda birçok yere resmi ziyarette bulunan Marco Polo, başta Moğollar olmak üzere, gittiği yerlerdeki toplulukları gözlemleme fırsatını elde ettiği gibi ilginç olayları da not almayı ihmal etmemişti. Marco Polo'nun gördükleri ve duy­ duklarını anlattığı eseri Moğol toplumunun dinamiklerini gözler önüne serecek şekilde sosyal yaşantısı ile kadınların bu hayattaki yerlerine dair çok önemli bilgileri bizimle paylaşmaktadır.13

1245 yılında Papa tarafından Doğu'ya gönderilen bir grup ke­ şişin arasında bulunan Simon, orijinal metinde Tatarlar diye isim­ lendirilen ama aslında Moğolların, insan kıyımına son vermeleri ve Hristiyanlığı kabul etmeleri yönündeki bilgileri içeren papalık mektubunu Moğol kağanına ulaştırmak için Anadolu'da uzun süre kalmış ve bu süre zarfında Moğollara dair önemli gözlemlerde bu­ lunmuştur. Eserinde XIII. yüzyıl Moğol toplumu hakkında çok kıy­ metli bilgileri bulunmasının yanında özellikle Moğol kadınlarının giyim kuşam ve yaşantılarını ayrı bir başlık altında incelemesi ese­ rin önemini bir kat daha artırmıştır.14 Splitli Torna, Salona ve Split Piskoposlarının Tarihi isimli eserinde, Moğolların Macaristan saldırısını nasıl gerçekleştiğiyle ilgili ayrın­ tılı bilgiler vermekte ve Macar ordusunun neredeyse tamamının 12 13 14

Ruysbroeckli Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk 1253-1255, ed. Peter Ja­ ckson & David Morgan, çev. Zülal Kılıç, Kitap Yayınevi, İstanbul 2010. Marco Polo, Dünyanın Hikiiye Edilişi: Harikalar Kitabı, tere. Işık Ergüden & Z. Zühre İlkgelen, Ötüken Yay., İstanbul 2003; Marco Polo 'nun Geziler Kitabı, çev. Ömer Cemal Güngören, Yol Yay., İstanbul 2015, s. 6. Simon de Saint Quentin, Bir Keşiş 'in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248, çev. Erendiz Özbayoğlu, Doğu Akdeniz Kültür ve Tarih Araştırmaları Vakfı, Antalya 2006, s. 5 . 16

Ömer Subaşı

imha edildiği Mohi Muharebesi'ni gayet canlı bir anlatımla aktar­ maktadır. Eser, Moğolların savaş taktik ve yöntemleriyle birlikte, özellikle Moğol gelenek ve göreneklerinden bahsetmektedir. Bunun yanında önceden beri Moğol ordularında varlığı bilinen kadın sa­ vaşçıların beceri ve maharetleri üzerine aktarılan bilgilerin yanında kadın savaşçıların esir alınan kadın ve kızlara karşı muamelelerine dair kıymetli bilgiler de vermektedir. Hatta orduların esir ettiği ka­ dınlar hakkında ayrıntılı bilgiler ve Moğolların savaş sonrası davra­ nışlarına dair gözlemler de bu eserde mevcuttur.15 Londra yakınlarındaki St. Albans Manastırı'nda Benediktin keşişliği yapan Matthaei Parisiensis'in [Matthew Paris] Chron ica Majora adlı eseri, evrensel değerdedir. Matthaei'nin Latince kaleme aldığı eseri, dünyanın yaradılışı ile başlar, 1259 yılına kadar uzanır. 1235 ile 1259 arasındaki dönem için önemli bir tarihsel kaynak ni­ teliğindedir. 1236'da Moğollar, yeni ve uzun soluklu bir sefere giriştiklerin­ de, Avrupalılar, daha önce adını bile duymadıkları bir düşmanla karşı karşıya geldiler. Moğollar, Liegnitz [Legnica] ve Mohi muha­ rebelerinde Avrupa'nın iki büyük ordusunu yok ettiler. Daha sonra durmadılar, zalimane muamelelerini Balkanlar'da da sürdürdükten sonra geri çekildiler. Ancak arkalarında yıkılmış kentl ve kasabalar ile acı hatıralar bıraktılar. Din adamlarının birbirlerine Moğol istila­ sı ile ilgili olarak gönderdikleri mektuplar, yaşanan olayların vaha­ metini gösterirken, yazarın Moğollarla ilgili şahsi değerlendirmeleri de dikkate değerdir. Eserde Moğol ordularında görev yapan savaşçı kadınların, genel özelliklerinden ve savaş sonrası kadın askerlerin esir alınan kadınlara karşı düşmanca davranışlarından, Moğol er­ keklerinin çok eşliliğe dair olumlu düşüncelerinden hatta Moğol toplumunda asla kabul görmeyen zina gibi suçların karşılığında ve­ rilen cezalardan bahsederek eserimize katkıda bulunmuştur.16 15

16

Thomae Archidiaconı Spalatensis, Historia Salonitanorum Atque Spalatinorum Pontificum / History of the Bishops of Salona and Split, ed . Damir Karbic, Mirjana MatijeviC Sokol and James Ross Sweeney, Budapest 2006; Altay Tayfun Öz­ can, Moğollar Avrupa 'd a: Moğolların Avrupa Seferinin Üç Tan ığı, Kronik Kitap, İstanbul 2020, s. xıv. Matthaei Parisiensis, Chronica Majora, ed. Henry Richards Luard, London 1877, C. iV., C. VI; Matthew Paris 's English History: From the Year 1 235 to 1273, transla­ ted from the Latin By The Rev. J. A. Giles, D. C. L., C. I-11., London 1853; Altay Tayfun Özcan, "Chronica Maiora'da Moğol İmajı", Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt/Volume XXVII, Sayı/Number 2, Aral ı k/December 2012, s. 427-458, s. 427. 17

Moğollarda Kadın, Ev l i l ik ve Dış Siyaset

1243 yılında Floransa'da doğan Ricoldus de Monte Crucis, 12401ı yıllarda aldığı dini eğitimden sonra, 1267'de Tiflis'te faaliyete baş­ layıp Orta Doğu'yu kendine faaliyet alanı olarak belirleyen Domi­ nikan tarikatına girdi. Bu tarikatın bir üyesi olarak misyonerlik fa­ aliyetlerinde bulunmak üzere 1286 yılında Papa'nın emriyle, Doğu Hristiyan Kiliseleri ve İlhanlı Sarayı nezdinde misyonerlik çalışma­ ları yapmak ve diplomatik ilişkiler kurmak üzere Kutsal Toprakla­ ra seyahate çıktı. Daha sonra Kilikya, Doğu Anadolu, Azerbaycan, İran ve Irak'a gitti, İlhanlı Hanı Argun'un sarayına misafir oldu. 1290 yılında Bağdat'a giderek Nesruri Kilisesi'nin, Roma Kilisesi ile birleşmesi için girişimler başlattıysa da bunda başarılı olamadı. Bağdat' ta bulunduğu yıllarda Arapça öğrenerek yazdığı eserlerle Orta Doğu halkları ve gelenekleri üzerine benzersiz bir kaynak or­ taya koydu. Hatta Moğolların sosyal yaşanhsını da anlattığı eserini 1289-1291 yılları arasında Bağdat'ta olduğu zamanda kaleme aldı. 1300 yılında İtalya'ya döndü. Özellikle diğer kaynaklarda olmayıp yalnız kendi eserinde bulunan Moğol kadınlarının boğtak isimli baş­ lıkları hakkında anlattığı hikaye bizler açısından çok kıymetlidir. Yine kadınların savaşçılığı ve diğer meziyetleri üzerine eserde veri­ len bilgiler, çalışmamıza zenginlik katmıştır.17 XIII-XIV. yüzyıl Gürcü-Moğol ilişkilerine dair, Gürcülerin ka­ leme aldığı Kartlis Tskhovreb a, konumuzla alakalı önemli ve ayrın­ tılı bilgiler ihtiva etmektedir. Kartlis Tskhovreba Gürcü ve Mo­ ğollar arasında gelişen siyasi ilişkiler üzerine çok kıymetli bilgiler barındırdığı muhakkaktır. Fakat bundan da önemlisi, muhteme­ len yalnızca kendinde bulunan bilgilerle, İran Moğolları ile Gür­ cüler arasında yaşanan evlilikler üzerine araştırmamıza katkıda bulunmuştur .18 VII. Haçlı Seferi'ne iştirak eden, Eyyubiler üzerine yapılan askeri sefer sırasında Yakın Doğu'da bulunma fırsatını elde elen Jean de Joinville, özellikle Memluklar hakkında kıymetli bilgiler vermektedir. Bir bölümü esir olmak üzere, altı yıl boyunca kaldığı 17 18

Ricoldus d e Monte Crucis, Doğu Seyahatnamesi: B i r Dominikan Keşişin Anadolu ve Ortadoğu Yolculuğu 1289-1291, çev. Ahmet Deniz Altunbaş, Kronik Kitap, İstanbul 2018. Kart/is Tskhovreba: A History of Georgia, trans. Dmitri Gamq'relidze, ed. Roin Metreveli and Stephen Jones, Georgian National Academy of Sciences, Arta­ nuji Publishing, Tbilisi 2014; Marie F. Brosset, Histoire de la Georgie, S. Peters­ bourg, 1849. 18

Ömer Subaşı

bu topraklardaki sosyal yaşamı da çok iyi gözlemleyen yazar, ese­ rinde Moğollar ve Cengiz Han hakkında ilginç bilgi ve hikayelere yer vermiştir. Ayrıca seyahati esnasında bizzat şahit olduğu veya görgü şahitleri tarafından kendisine anlatılan ilgi çekici ve orijinal bilgileri de bizimle paylaşmıştır.19 Fransisken tarikatı keşişi ve misyoneri Odoric, XIV. yüzyılın başlarında doğuya düzenlediği ziyaret sırasında, İran'dan Çin'e ve Hindistan'a kadar, bölge halkları üzerinde yaptığı gözlemleri kale­ me aldığı eserinde, Moğollara da yer vermiş ve özellikle Moğol ka­ dınları ve onların taktıkları boğtak isimli başlık hakkında kıymetli bilgiler vermiştir. 20 Genceli Kiragos, 1241 yılında yazmaya başladığı eserini 1265 yı­ lında bitirmiştir. Müellif, eserinde Ermeni kilisesi tarihiyle alakalı bilgiler vermiştir. Bununla birlikte, Şark ülkelerinde vuku bulan belli başlı hadiseleri de kaydetmekten geri durmamıştır. Eser, bil­ hassa Moğol tarihi, Moğol müstevlilerinin Gürcü ve Ermeni ülkele­ rindeki, Anadolu ve Suriye'deki taarruz ve tahribatı hakkında geniş bilgiler vermektedir. Ayrıca eser Moğolların toplumsal hayatları ve sosyal yaşantılarına değinerek imparatorluğun dinamiklerini göz­ ler önüne sermektedir.21 Doğum yeri bilinmese de 1200-1210 yılları arasında doğduğu varsayılan Müverrih Vardan, Genceli Kiragos ile Ermeni Vardapet Vanagan'ın yanında tahsil görmüştür. Yazdığı eserler sayesinde XIII. yüzyıl Ermeni müellifleri içerisinde parlak bir mevkiye sahip olmuş bilhassa Cihan Tarihi isimli eseriyle büyük bir şöhret kazan­ mıştır. Eserde konumuzla alakalı önemli bilgiler mevcuttur.22 XIII. yüzyıl müelliflerinden Aknerli Grigor'un doğum yeri ve ta­ rihi tam olarak bilinmemesine rağmen o, 1335 yılında öldüğünde 85 19 20 21 22

Jean de Joinville, Bir Haçlının Hatıraları, çev. Cüneyt Kanat, Vadi Yay., Anka­ ra 2002. The /ournal Of Friar Odoric, With Three Narratives, in Illustration of it, from Hakluyt's "Navigations, Voyages & Discoveries, Landon, New York: The Mac­ millan Company, 1 900. Müverrih Kiragos, Ermeni Müverrih/erine Göre Moğollar, tere. Gürsoy Solmaz, Ankara 2009; Hrant D. Andreasyan, "Türk Tarihine Aid Ermeni Kaynakları'', İ. Ü. E.F. T. D., C. I., Sayı: 1, İstanbul 1949, s. 1 1 2-1 1 8. Müverrih Vardan, Türk Fü tuhatı Tarihi (889-1269), çev. Hrant D. Andreasyan, İ.Ü.E. F.Y., Tarih Semineri Dergisi, C. !., Sayı: 2, İstanbul 1937; Hrant D. And­ reasyan, "Türk Tarihine Aid Ermeni Kaynakları ", İ. Ü.E.F.T.D., C. I, Sayı 2., İstanbul 1950, s. 401 -407. 19

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

yaşındaydı. 1 273 yılında henüz 23 yaşındayken kaleme aldığı Okçu Milletin Tarihi isimli eserinde Moğolların Şark eyaletleri ve Anado­

lu'daki istila ve tahribatını anlatır. Ayrıca Moğol sosyal hayatı üze­ rine verdiği bilgiler, çalışmamıza katkı sağlamıştır.23 1225/1226 yılında Malatya'da dünyaya gelen Süryani asıllı Gre­ gory Abu1-Farac'ın (Bar Hebraeus) 30 Temmuz 1 286 tarihinde ölü­ müne kadar vakaları kaleme aldığı eserine meçhul bir müzeyyil tarafından da 1296 yılına kadarki olaylar eklenmiştir. Müellif özel­ likle eserinin ikinci cildinde Moğollar ile birlikte, bölgenin tarihiyle alakalı çok önemli bilgiler paylaşmıştır.24 Stephanos Orbelian'ın XIII. yüzyılın sonlarına doğru yazmaya başladığı eserinde, asıl gayesi, Sünik hanedanının menşeini ve ta­ rihini yazmak olmuştur. Müellif eserinde Gürcistan'da vuku bulan mücadeleler ve Gürcüler ile Moğollar arasındaki ilişkiler üzerine kıymetli bilgiler vermiştir.25 A. G. Galstyan' ın Ermeni vakayinamelerini tetkik edilerek Mo­ ğollarla alakalı bölümlerinin bir kitapta birleştirdiği eseri İlyas Ka­ malov tarafından Türkçe çevirisi yapılarak tarihçilerin hizmetine sunulmuştur. Konumuzla alakalı olarak yararlandığımız ilk eser, Sebastatsi Vakayinamesi'dir. İkinci eser, Piskopos Stepanos Vakayina­ mesi'dir. Diğer önemli bir kaynak ise Anonim Vakayiname'dir. Eser­ de yer alan vakayinamelerin bir diğeri ise Mkhitar Ayrivanetsi'nin eseridir. Eserde toplanan Ermeni vakayinamelerin neredeyse tama­ mında Moğollarla ilgili önemli bilgiler mevcuttur.26 1242 yılında İznik'te doğan Pachymeres, 1 261 yılında İstanbul'un Bizanslılar tarafından yeniden ele geçirilmesi üzerine buraya taşın­ dı. Burada çeşitli görevleri ifa ettikten sonra saraya çağrılarak üst düzey görevlilerin oluşturduğu grubun arasına katıldı. Pachyme23 24

25

26

Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, çev. Hrant D. Andreasyan, Yeditepe Yay., İstanbul 2007. Gregory Abu1-Farac, Abil 1-Farac Tarihi, C. II., Süryaniceden çev. Emest A. Wal­ lis Budge, Türkçe Yay. Ömer Rıza Doğrul, TTK Yay., Ankara 1999; M. Şem­ seddin Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları: Tarih ve Müverrihler, haz. Yüksel Kanar, Endülüs Yayınları, İstanbul 1 991, s. 195-200. Stephanos Orbelian, Histoire de la Sioıınie, rans.: Marie F. Brosset, Saint-Peters­ bourg 1864; Step'annos Orbelean's, History of the State of Sisakan, trans. Robert Bedrosian, Long Branch 2015; Andreasyan, "Türk Tarihine Aid Ermeni Kay­ nakları", C. I., Sy. 2, s. 419-422. A. G. Galstyan, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, çev. İlyas Kamalov, Yedite­ pe Yay., İstanbul 2005. 20

Ömer Subaşı

res'in Relations Historiques isimli eseri, 1260-1307 yılları arasını kap­ sayan on üç kitaptan müteşekkil uzun ve ayrıntılı bir eserdir. Yazar eserini XIII. yüzyılın sonu ve XIV. yüzyılın başında yazmıştır. Tari­ hinde kendi görevleriyle ilgili bilgiler vermiş olsa da özel hayata hiç değinmemiştir. Tarihin ilk altı kitabı, VIII. Mikhail Palaiologos, son­ raki yedi kitap ise il. Andronikos Palailogos dönemindeki olayları anlatır. Eser, 1307 yılında aniden son bulur. Bunun yanında yazarın Relations Historiques isimli eseri, Bizans tarihinin XIII. yüzyılının ikinci yarısını anlatan en kıymetli kaynakların başında gelir. Eser, hem Altın Orda hem de İlhanlılar açısından çok kıymetli bilgileri barındırmaktadır. İmparatorların gayrimeşru kızlarını Moğollara gelin olarak gönderdiklerini, özellikle Anadolu'da aktif halde bu­ lunan Türklere ve Balkanlar'daki Bulgarlara karşı ittifak çabalarını anlatan önemli kaynaklardan biridir.27 Nikephoros Gregoras tarafından kaleme alınan Romalıların Tarihi isimli eser, otuz yedi kitaptan müteşekkil, ayrıntılı, klasikleştirilmiş bir tarih kitabıdır. 1204 yılında İstanbul'un Haçlılar tarafından iş­ gali ile başlayan anlatı 1358 veya 1359 yılında son bulur. İlk yedi kitap Georgies Akropolites'in Vekayiname isimli eserinden ve Pa­ chymeres'in Tarih'inden alınan bilgilerle birlikte 1204-1320 yılları arasını kapsar. Kitabın sonrası, Pachmeres'in eserinin devamı niteli­ ğindedir. Eser imparatorların özellikle komşu Moğol yöneticileri ile kurdukları evlilik ilişkilerine dair bilgileri bizimle paylaşmaktadır.28 Her ne kadar kayıtları, Keşiş Odoric'in verdikleriyle bire bir ben­ zerlik gösterse de çalışmamızda Sir John Mandeville'in eserinden de yararlanılmıştır. 29 Ayrıca Keşiş J ordanus' un kaleme aldığı eserinden 27

28

29

Georges Pachymeres, Relations Historiques, II. Livres, IV-IV., ed. Albert Failler, trans. Vitalien Laurent, Paris 1984; Georges Pachymeres, Relations Historiques, II. Livres, VII-IX., ed. Albert Failler, Paris 1999; Georgi Pachymeris, De Michaele et Andronico Palaeologis, Immanuel Bekkerus, Bonnae 1835; Georgius Pachy­ meres, Andronicus Palaeologus: Sive Historia Rerum Ab Andronico Seniore, E Bib­ liotheca Barberina, interprete. Petro Possina e Soc. Juse, Venetis, 1 729; Georges Pachymeres, Bizanslı Gözüyle Türkler, çev. İlcan Bihter Barlas, İstanbul 2009; Leonora Neville, Bizans Tarihçileri ve Tarih Yazımı Rehberi, çev. Süha Konuk, Selenge Yay., İstanbul 2021, s. 270,271 . Nicephori Gregorae, Nicephori Gregorae Byzan tina Historia Graece Et Latine, Cum Annotationibus Hier. Wolfli, Car. Ducangii, Io Boivini Et Cl. Capperon­ nerii, cura.: Ludovici Schopeni, Yol. I, Bonnae, 1 829; Neville, Bizans Tarihçileri, s. 277, 278. The Travels of Sir john Mandeville, With Three Narratives, in Illustration of it, from Hakluyt's "Navigations, Voyages & Discoveries", London, New York: 21

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

de faydalanma yolunda gidilmiştir.30 XIII. yüzyılda Kilikya'da yaşa­ mış önemli bir Ermeni müverrih Simbat'ın Vekayinamesi, Moğolların istilasının Batı Anadolu ve Suriye'deki etkilerini açıklayan mühim bir vesikadır ve çalışmamıza yer yer katkılar sağlamaktadır.31 Er­ meni müverrihlerinden Hetum'un eseri, Moğolların siyasi ve sosyal hayatı hakkında verdiği bilgilerle çalışmamıza katkıda bulunmuş­ tur.32 Yine Kalankatlı Moses'in eseri 33 ve İmparator Konstantin'in kaleme aldığı eserde çalışmamızda kullanılan kaynaklar arasında­ dır.34 Ayrıca Kubilay Han'ın batıya gönderdiği Rabban Sawma'nın [Rabban bar Sauma] Avrupa dönüşü Argun Han'ın yanında ko­ naklaması İran Moğolları hakkındaki düşünceleri çalışmamız açı­ sından önemli görülmüş, yer yer kullanılmıştır. 35 Yine Moğolların, giriştikleri katliamlardan sonra, bölge halkına reva gördükleri kötü muameleleri en iyi şekilde anlatan Novgorod Kroniği'de çalışmada kullanılarak konulara açıklık getirilmeye çalışılmıştır.36

30 31

32

33 34 35

36

The Macmillan Company, 1900; Sir /ohn Mandeville, The Book of Marvels and Travels, translated with an introduction and not. Anthony Bale, Oxford Uni­ versity Press, 2012. Mirabilia Descripta: The Wonders of the East by Friar /ordan us, ed. Henry Yule, C.B., F.R.G.S., London 1843. Başkumandan Simbat Vekayinamesi, Türkçeye çev. Hrant D. Andreasyan, TTK. Yay., Basılmamış Nüsha, İstanbul 1946; Smbat Sparapet 's Chronicle, trans. Ro­ bert Bedrosian, Long Branch, New Jersey 2005; Andreasyan, "Türk Tarihine Aid Ermeni Kaynakları", C. I., Sy. 2, s. 415, 416. Korykoslu Ha yton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, çev. Altay Tayfun Özcan, Selenge Yay., Istanbul 2015; Robert Bedrosian, Het'um the Historian 's History of the Tartars [The F/ower of Histories of the EastJ, compiled by Het'um the Arme­ nian of the Praemonstratensian Order Translated by Robert Bedrosian, Long Branch, New Jersey, 2004; Andreasyan, "Türk Tarihine Aid Ermeni Kaynakla­ rı ", C. I., Sy. 2, s. 408-413. Kalankatlı Moses, Alban Tarihi / Son Hunlar, Hazarlar, Ermeniler, Terekemeler, çev. Ziya Bünyadov & Yusuf Gedikli, Selenge Yay., İstanbul 2006. Konstantin Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, çev. İlhan Aslan, Post Yayınevi, İstanbul 2020. The Monks of Kublai Khan Emperor of China, The History of The Life And Travels of Rabban Sawma, Translated From The Syrıac by Sir E. A. Wallis Budge, Kt, London 1 923, The Chronicle of Novgorod: 1016-1471, trans. from the Russian. Robert Michell, Nevill Forbes, C. Raymond Beazley, D. Litt. London 1914. 22

Ömer Subaşı

İslam Kaynakları İlhanlıların büyük devlet adamlarından ve devrin en değerli ta­ rihçilerinden Alaaddin Ata Melik Cüveyni kaleme aldığı Tarih-i Ci­ han Güşa isimli eserini H. 650 veya 651 (1252/1253) yılında yazmaya başlamış ve H. 658 ( 1259/1260) yılında tamamlamıştır. Eser, Moğol­ ların siyasi ve sosyo-kültürel hayatı hakkında bilgi veren kıymetli kaynakların başında gelir.37 Reşidüddin Fazlullah-i Hemedani'nin Cami'u't-Tevarih isimli eseri bir dünya tarihi olma özelliği taşımakta ve iki büyük ciltten oluşmaktadır.38 Eser Moğollar hakkında teferruatlı bilgiler içerdi­ ği gibi Moğol sosyal hayatına dair de çok önemli bilgiler ihtiva et­ mektedir. Eser özellikle Moğolların evlilik yoluyla ilişki kurdukları gerek Moğol boylarına gerekse yabancı topluluklara dair ayrıntılı malumatlarıyla çalışmamıza katkıda bulunmuştur. Abdullah Kaşani'nin Tarlh-i Ol c ay tu isimli eseri, Olcaytu Sul­ tan' ın hakimiyet sürdüğü döneme ait önemli bilgiler içermektedir. Bir tarih kitabı olmaktan çok, günlük niteliği taşıyan eser, Olcaytu Sultan'ın eşleri ve evlilikleriyle alakalı verdiği bilgilere ek olaı:ak dönem içerisinde yaşanan sosyal olaylara da ışık tutması açısından çok önemlidir.39

37

38

39

Alaaddin Ata Melik Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, Kül­ tür Bakanlığı Yay., Ankara 1 999; Orhan Bilgin, "Ata Melik Cüveyni", DİA., C. VIII., s. 1 40, 141; M . Fuad Köprülü, "Cüveyni", İ .A., C. III., s. 249-255; Zeki Velidi Togan, Tarihte Usiil, Enderun Kitabevi, İstanbul 1985, s. 1 94; Gü­ naltay, İslam Tarihinin Kaynakları, s. 219-232; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İsJam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, İs­ tanbul 1 988, s. 1 65, 1 66. Reşidüddin Fazlullah-i Hemedani, Ctlmi'u 't-Tevtlrfh: 7181 1 3 1 8, C. 1-II., yay. haz. Behmen Kerimi, İntişarat-ı İkbal, Tahran 1362/1983; Reşideddin Fazlullah, ca­ mi'ü 't Tevtlrfh, C. II., tere. W. M. Thackston, Harvard Üniversitesi 1998; Reşi­ düddin Fazlullah, Ctlmiu 't-Tevtlrih (İlhanlılar Kısmı), çev. İsmail Aka, Mehmet Ersan, Ahmad Hesamipour Khelejani, TTK. Yay., Ankara 2013; Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları, s. 260-280; Togan, Tarihte Usiil, s. 1 95; Şeşen, Müslümanlar­ da Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 234-236; Osman Gazi Özgüdenli, "Reşidüddin Fazlullah-i Hemedani", DİA., C. XXXV., s. 19-21; Zeki Velidi Togan, "Reşid­ üd-din Tabib", İ.A., C. IX., s. 705-712. Ebü1-Kasım Cemalüddin Abdullah b. Ali b. Muhammed el-Kaşani, Tarfh-i Ol­ caytu, neşr. Mahin Hambly, Tahran 1969; Derya Örs, Tarih-i Olcaytu, (İncele­ me ve Çeviri), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1 992; Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları, s. 303, 304; Derya Örs, "Abdullah b. Ali Kaşani", DİA., C. XXV., s. 4, 5. 23

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Çalışmamızda kullandığımız pek çok Farsça eser arasında en dikkat çekeni, Şerefüddin Abdullah b. İzziddin Fazlillah b. Ebi Naim-i Yezdi'nin, İlhanlı Hükümdarı Olcaytu'nun verdiği isimle Vassaf'ın, asıl ismi Tecziyetü1-emşar ve Tezciyetü1-a'şar olan Tahrfr-i Tarih-i Vassaf isimli eseri. Vassaf bu eseri İlhanlı devlet adamı Ata Melik Cüveyni'nin Tarih-i Cihan Güşa'sının zeyli olarak hazırlamış­ tır. Eserde özellikle Kutluğhanlar ve Salgurlular gibi yerel hane­ danlar ile İlhanlılar arasında yaşanan siyasi evlilikler ve kültürel ilişkiler üzerine verilen bilgiler çalışmamız açısından önem arz et­ mektedir. 40 İlhanlıların yerel hanedan aileleriyle giriştikleri ilişki­ lere dair başvurduğumuz diğer bir Farsça kaynak ise Hamdullah Müstevfi Kazvini'nin Tarih-i Güzide isimli eseridir. Eserde özellikle İlhanlılar ile yerel yönetici sınıf arasında yapılan evlilikler üzeri­ ne kıymetli bilgiler bulunmaktadır.41 Yine bu konular için başvur­ duğumuz diğer kaynaklar, Fahruddin Ebu Süleyman Davud b. Tacfıddin Fahr-i Benaketi'nin Tarih-i Benaketi (Ravzat uli1-elbab fi tevarihi1-ekabir ve1-ensab)42 ve Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Hüseyin Şebankarei'nin kaleme aldığı Mecma 'u1-ensab isimli kay­ naklardır.43 Ayrıca Hafız-ı Ebru'nun Zeyl-i Cami'ü't-tevarih-i Reşidi isimli eseri de çalışmamıza katkıda bulunan önemli kaynaklardan40

41

42

43

Şerefeddin Abdullah b. İzzeddin Fadlullah b. Ebu Nuaym Yezdi Şirazi Vassaf, Tahrfr-i Tılrih-i Vassaf, neşr. Abdul Muhammed Ayeti, Institute for Humanities an Cultural Studies, Tehran 1383/2004; Osman Gazi Özgüdenli, "Vassaf", DİA., C. XXXXII., s. 558, 559; Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları, s. 301, 302; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya, s. 238, 239. Hamdullah Müstevfi-yi Kazvini, Tılrih-i Güzide, çev. Mürsel Öztürk, TTK .Yay., Ankara 201 8; Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları, s. 309-31 8; Abdülkerim Özaydın, "Hamdullah el-Müstevfi", DİA., C. XV., s. 454-455; Şeşen, Müslüman­ larda Tarih-Coğrafya, s. 240-242; Zeki Velidi Togan, "Hamdullah Müstevfi", İ.A., c. v., s. 186, 187. Fahruddin Ebu Süleyman Davud b. Tacuddin Fahr-i Beniiketi, Tılrih-i Bena­ keti (Ravzat üli1-elbab fi ma'rife't -tevılrih ve1-enisılb), neşr. Cafer Şiar, Çaphane-i Daverpenah, Tehran 1 343 (1969); Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları, s. 306; Tahsin Yazıcı, "Beniikiti", DİA., C. V., s. 429, 430; Şeşen, Müslümanlarda Ta­ rih-Coğrafya, s. 240; Osman G. Özgüdenli, Gazan Han ve Reformları (1295-1304), İstanbul 2009, s. 2 1 . Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Şabiinkiirei, Mecma 'u 1-ensılb, neşr. Mir Haşim-i Muhaddis, Tahran 1376; Togan, Tarihte Usül, s. 1 96; Rıza Kurtuluş, "Şebiinkarei", DİA., C. XXXVIII., s. 390, 391; Özgüdenli, Gazan Han ve Reform­ ları, s. 23. 24

Ömer Subaşı

dır.44 Bunlarla birlikte Nasırüddin Münş145 ile Muineddin Natanzi gibi müelliflerin kaleme aldığı eserlere ek olarak, 46 Minhac-ı Sirac el-Cuzcani'nin Tabakat-ı Nasıri47 ve Şehabeddin Ahmed Nesevi'nin Celalüttin Harezemşah isimli eserleri de çalışma sırasında incelediği­ miz kaynaklar arasındadır.48 İlhanlıların Selçuklularla evlilik ilişkisi üzerine, çalışmamızda başvurduğumuz kaynakların başında İbn Bibi'nin kaleme aldığı El-Evamirü7-Ala'iyye .fi7-Umuri7-Ala'iyye49 isimli eser ile Kerimüd­ din Mahmud-i Aksarayi'nin kaleme aldığı Müsameretü7-Ahbar50 ve anonim Selçukname gelmektedir.51 Bunların yanında Arapça kaleme alınan İslam kronikleri arasında, İbnü'l-Esir' in İslam Ta­ rihi,52 İbn Kesir' in biyografi çalışması,53 Ömeri'nin kroniği,54 İbn

44

45 46 47 48

49

Hiifız-ı Ebru, Zeyl-i Cfimi'ii 't-teviirih-i Reşidi, neşr. Hanbaba Beyan!, Tahran

1317/1938; Abdulcelil Işık, Hafız-ı Ebrıı 'nıın Zeyl-i Cami'üt -Tevfirfh-i Reşfdf'sinde

Sultan Olciiytii ve Ebu Sa'fd Dönemlerine Dair Kayıtlar, Harran Üniversitesi Sos­ yal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa 2012; W. Barthold, "Hafız Ebru", İ.A., C. V., s. 77. Nasırüdd!n Münş!-i Kirman!, Simtü 1- 'ulii li1-hazreti1- 'ulya, der Tarih-i Kariihıtfii­ yan-i Kirmiin, neşr. Abbas İkbal Aşt!yan!, Tahran 1328. Mu!nedd!n Natanz!, Tiirfh-i Müliik-i Şebiinkiire, neşr. Joan Aubin, Tahran 1336. Minhac-ı Sirac el-Cuzcan!, Tabakiit-ı Nasırı, çev. Mustafa Uyar, Ötüken Yay., İstanbul 2016. Şehabeddin Ahmed Nesevi, Celfilüttin Harezemşah, çev. Necip Asım Yazıksız, Devlet Matbaası, İstanbul 1934; Muhammed b. Ahmed en-Nesev!, Sfret-i Celii­ leddfn ya Tarfh-i Celiilf, 1394. İbn Bibi, El-Evilmirü 1-Alii'iyye fi 'l- Umıiri 1-Alii'iyye: Selçuknfime, C. 1-II., çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1996; Abdülkerim Özaydın, "İbn Bibi", DİA., C. XIX., s. 379-382; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya, s. 166,167.

50

51 52

53 54

Kerimüddin Mahmud-i Aksarayi, Müsfimeretü 1-Ahbiir, çev. : Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2000; İsmail Aka, "Kerimüddin Aksaray!", DİA., C. II., s. 293; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya, s. 281. Tarih-i Al-i Selçuk (Anonim Selçuknilme), tere. ve not. Halil İbrahim Gök & Fah­ rettin Coşguner, Atıf Yay., Ankara 2014. İbnü1-Es!r, İslam Tarihi: el-Kiimil fi 't-Tarih, C. X., tere. hyt. Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdülkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Ab­ dullah Köşe, Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğ­ rafya, s. 138. İbn Kesir, El Bidiiye Ve'n-Nihfiye, C. XII-XIII-XIV., çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yay., İstanbul 1985; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya, s. 196-198. Şihabeddin b. Fazullah el-Ömeri, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duydukla­ rım:, Mesfilikıı 1 Ebsfir, çev. Ahsen Batur, Selenge Yay., İstanbul 2014. 25

Moğollarda Kadın, E vl i l i k ve Dış Siyaset

Tagrıberdi'nin şehir tarihi55 ve İbn Abdüzzahir'in kayıtları56 çalış­ mamız açısından çok mühimdir. Ayrıca Baybars Tarihi57 isimli eser de değerlendirilmiştir. Yine muhtelif Arapça kaynaklardan yarar­ lanılarak meydana getirilen Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler isimli eser, özellikle Altın Orda ile Memluklar arasında kurulan siyasi ve kültürel ilişkiler hakkında çok kıymetli bilgiler verdiğin­ den, çok önemlidir.58 Ayrıca dönemin en ünlü Müslüman seyyahı İbn BattUta'nın kaleme aldığı seyahatnamesi çalışmamız sırasında başvurduğumuz önemli kaynakların başında gelmektedir.59

Araştırma Eserler Moğol toplumunda kadına dair yapılan araştırmaların en önem­ lilerinden birisi, Şirin Beyani'nin kalem aldığı Moğol Dönemi İran'ın­ da Kadın isimli eseridir. Yazar, İran Moğollarında kadın üzerine yaptığı çalışmasını İran coğrafyasına hakim Gazneliler, Selçuklular ve Harezmşahlar döneminde yaşamış ve isminden çokça bahset­ tirmiş kadınları anlatarak başlamış, Moğol evlilik hayatı, hatunla­ rın durumu ve Moğol döneminin önemli kadınlarından bahsede­ rek eserini tamamlamıştır. Yazarın bu eseri, Moğol toplumundaki kadını konu alan ilk eserlerden biri olması sebebiyle de oldukça mühimdir.60 Çalışmamızda yararlandığımız ve Moğol kadınlarını konu edinen ikinci eser, Bruno de Nicola'nın 201 7 yılında kaleme aldığı Women in Mongol Iran, The Khatuns: 1 2 06-1335 isimli eser­ dir. Yazar eserini " Women and Politics from the Steppes to World Empire", "Regents and Empresses: Women's Rule in the Mongols World Empire", "Political Involvement and Women' s Rule in the Ilkhanate", "Women and the Economy of the Mongol Empire" ile 55 56 57 58 59 60

İbni Tagrıberdi, En-Nücu m u 'z-Zahire (Parlayan Yıldızlar), çev. Ahsen Bahır, Se­ lenge Yay., İstanbul 2013. İbn Abdüzziihir, Katibinin Gözünden Sultan Baybars, çev. Aydın Usta, Yeditepe Yay., İstanbul 202 1 . Baybars Tarihi, Al-Melik-AL-Al-Zahir (Baypars) Hakkındaki Tarihin İkinci Cil­ di, çev. Şerefüddin Yalkaya, TIK Yay. Ankara 2000 Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, haz. W. De. Tiesenhausen, çev. İsmail Hakkı İzmirli, Maarif Matbaası, İstanbul 1941 Ebu Abdullah Muhammed İbn Battı1ta, İbn Battuta Seyahatnamesi I, çev., ine. & not.: A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2010. Şirin Beyan!, Moğol Dönemi İ ran 'ında Kadın, çev. Mustafa Uyar, TIK Yay., An­ kara 2015. 26

Ömer Subaşı

"Mongol Women's Encounters with Eurasian Religions" gibi baş­ lıklar altında düzenlemiş ve Moğol kadınına dair son dönem yapı­ lan en önemli çalışmalardan birine imza atmıştır. Bruno'nun eseri çalışmamıza birçok yönüyle büyük katkı sağlamıştır. Ayrıca Bru­ no'nun eserinde yer verdiği beş minyatür, ekler bölümünde kay­ nak göstermek suretiyle kullanılmıştır.61 Yine Moğol kadınları üze­ rine yazılan diğer bir önemli kitap, Anne F. Broadbridge'nin 2018 yılında kaleme aldığı ve Moğol İmparatorluğu'nun kuruluşunu ve kadınlarını konu alan eseridir. Yazar eserine bozkır toplumunda kadını ele alarak başlar, Moğol tarihinde isminden sıklıkla bahset­ tiğimiz, çok önemli olaylara müdahil olan Ölün Eke, Töregene, Sor­ kaktani Beki ve Oğul Caymış gibi kadınlar hakkında bilgi vererek devam eder. Ayrıca yazar, ordu gibi farklı alanlarda kadınlara dair bilgileri de okurlarıyla paylaşmaktadır.62 Bunlara ek olarak Jack Weatherford'un Cengiz Han'ın Kızl arı,63 Bahriye Üçok' un İslam Dev­ letlerinde Türk Naibeler ve Kad ı n Hükümd arl ar64 ve Mualla Uydu Yü­ cel' in Bozkırın Asen aları: Şefkat, Sevgi ve İhtir as 'ın Gölges inden Tahta Giden Yol isimli eserleri çalışmamızda kullandığımız kadın üzerine yazılan araştırma eserlerinden birkaçıdır.65 Ayrıca farklı yazarlar tarafından kadın üzerine çeşitli zaman­ larda kaleme alınan birçok makale de çalışmamızda kullanılmıştır. Bunlara arasında Steven Runciman,66 Maria İsabet Cabrera Ramos,67

61 62 63 64 65 66

67

Bruno de Nicola, Women in Mango/ Iran, The Khatuns: 1206-1335, Edinburgh University Press, 2017. Anne F. Broadbridge, Women and the Making of the Mango/ Empire, Cambridge University Press, 2018. Jack Weatherford, Cengiz Han 'ın Kızları, çev. Mehmet Bilgen, Tarih & Kuram Yay., İstanbul 2016. Bahriye Üçok, İslam Devletlerinde Türk Naibe/er ve Kadın Hükümdarlar, Bilge Kül­ tür Sanat, İstanbul 2011. Mualla Uydu Yücel, Bozkırın Asena/arı: Şefkat, Sevgi ve İhtiras 'ın Gölgesinden Tahta Giden Yol, Çoban Yayınları, İstanbul 2019. Steven Runciman, "The Ladies of the Mongols", Eıç Mvıjµqv K. Aµavwv, Ni­ kolaos V. Tomadakes (NıKoAaoa B. ToµabaKw), ed. Athens: MVQ'ribıı, 1960, ss. 46-53. Maria İsabel Cabrera Ramos, "Maria Paleologina and the 11-khanate of Persia. A Byzantine Princess in an Em pire Between Islam and Christendom", Imago Temporis, Medium Aevum, XI (2017), ss. 217-231. 27

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Fatma Akkuş Yiğit,68 Nilgün Dalkesen,69 İlyas Kamalov,7° Murat Keçiş,71 Cihan Gençtürk,72 Antony Eastmond,73 Yasemin Aktaş74 ve Ensar Macit'in75 eserleri araşhrma sırasında faydalandığımız çalış­ maların başında gelmektedir.

68 69 70 71

Fatma Akkuş Yiğit, "İktidar ve İzdivaç: Memluk-Altın Orda-İlhanlı Üçgeninde Siyasi Evlilikler", Karadeniz Araştırmaları, Sayı, 49, ss. 103-120. Nilgün Dalkesen, "İlhanlı Hanedanlığı'nda Siyaset ve Kadın", Ortaçağda Ka­ dın, ed. Altan Çetin, Lotus Yay., Ankara 2011, ss. 530-567. İlyas Kamalov, "Altın Orda Hanlığı'nda Hanedan Kadınları", Ortaçağda Kadın, ed. Altan Çetin, Lotus Yay., Ankara 2011, ss. 593-605. Murat Keçiş, "Trabzon Rum Devleti'nde Kadına Dair Diplomatik Bir Usul: Ev­ lilik İttifakları", Ortaçağda Kadın, ed. Altan Çetin, Lotus Yay., Ankara 2011, ss. 337-355.

72

73

74 75

Cihan Gençtürk, "Kirman'da Saltanat Süren Kadın Bir Hükümdar: Savvetüd­ din Padişah Hatun", Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3 (1) , ss. 65-82, 2017. Antony Eastmond, "Diplomatic Gifts: Women and Art as İmperial Commo­ dities in the 13 th Century", Liquid & Multiple: lndividuals & Indentities in the T1ıirteenth-century Aegean, ed. Guillaume Saint-Guillain & Dionysios Stathako­ poulos, Paris 2012, s5. 105-135. Yasemin Aktaş, "Salgurlular'da Naibe Türkan Hatun ve Atabeg Abiş Hatun' un İdaresi", Mavi Atlas, 8(2) 2020, ss. 490-506. Ensar Macit, "Ce!ayirliler'de Kadın ve Siyaset", Selçuklu Üniversitesi, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, Güz 2019, (11), 55. 11-36. 28

GİRİŞ

Moğol Toplumunda Kadına Genel Bir Bakış XIII. yüzyılda bilinen dünyanın yarısından fazlasını yangın yeri­ ne çeviren ve sebep oldukları kan ve gözyaşıyla kendilerinden önce Avrupa'nın siyasi yapısını, sergilemiş oldukları vahşetle yeniden şekillendiren Vikingler ile kıyaslanabilecek bir gücün kadınlarını ta­ nımak ve tarihsel süreç içerisinde onları anlamaya çalışmak oldukça zahmetli bir iştir. XIII. yüzyıl siyasi tarihini ayrıntılarıyla aktaran farklı dillerde kaleme alışmış kaynaklar içerisinde Moğol kadınına dair bilgi kırıntılarını bir araya getirip bir yargıda bulunmak ziyade­ siyle zordur. Siyasi gelişmeler ışığında kaynakların bizlere nakletti­ ği bilgiler Moğol kadınını anlamak için yeterli olmamakla birlikte kadını Moğol dünyasında politik bir figür haline getiren geleneğin kadım köklerine inmek araştırmacılar için yorucu bir o kadar da heyecan vericidir. İşte bizi bu çalışmaya iten temel sebep de budur. Cengiz Han'dan başlayıp, XIV. yüzyıl Moğol hanlarına kadar pek çok Moğol yöneticisinin döneminde, doğudan batıya neredeyse her yönetim merkezinde karşımıza çıkan efsanevi Moğol kadınları­ nı yakından tanımaya öncelikle Moğolların Gizli Tarihi isimli eserle, daha sonra Çinli elçilerin notları ve Avrupalı gezginlerin seyahat notlarına yazdıkları bilgilerle başlıyoruz. Carpini ve Ruysbroeckli Willem gibi iki önemli din adamının verdiği bilgiler bozkırın ger­ çek sahipleri kadınlara dair çok önemli malumatlar içerse de bu­ nun sadece dışarıdan bir gözlem olduğu gerçeği bizi yanıltmamalı. Kroniklerde veya elçilik görevi sırasında/sonrasında kaleme alınan eserlerde kadınlar hakkında aktarılan olumsuz düşünceler zaman zaman bizi şüpheye düşürse de yukarıda zikredilen yazarların, özellikle kadınların dış görünüşüne dair iddiaları sorgusuz sualsiz kabul edilecek cinsten değildir. Farklı coğrafyalarda kaleme alınmış Ermeni kaynakları, Batılı yazarları destekleyecek hatta daha da ileri 29

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

giderek, benzer ifadelerle kadınlar hakkında olumsuz düşüncelerin gelişmesine yol açacaktır. Aslında Batılı yazarların ve Ermeni mü­ verrihlerin, kaleme aldıkları eserlerde, Moğol kadınlarını büyücü, şaman veya ölümsüz varlıklar gibi gösterip onlar hakkında olumsuz duygular beslemelerinin altında Moğol erkeklerine karşı duydukla­ rı öfkeden kaynaklandığı ileri sürülebilir. Bu eserler, savaş meydan­ larında veya yüksek surlarla çevrili şehirlerinde bozkırın ötesinden gelen savaşçılara karşı hiçbir başarı elde edemeyenlerin, Moğollara karşı duydukları nefretin bir nevi yazıya dökülmüş şeklidir. Mo­ ğol kadınlarına dair ifadelerin asıl sebebinin Moğol ordularıyla baş edemeyen milletlerin böyle bir intikam yolu seçmiş olabileceklerini düşünmeden edemiyoruz. Her ne kadar döneme ait bazı kaynaklar Moğol kadınlarının fi­ ziki özelliklerine dair çok olumsuz düşünceleri belirtseler de bun­ ların aksini ispatlayacak çeşitli coğrafyalarda kaleme alışmış farklı dillerde birçok kaynak olduğunu biliyoruz. Yine Batılı yazarlar ge­ nel hatlarıyla Moğol kadınları için olumlu düşüncelerini de bizimle paylaşırken iki iddia arasında uçurumlar yaratacak şekilde akıllar­ da şüphe oluşturmuşlardır. İffetli, şerefli ve onurlu Moğol kadın­ larının giriştikleri her işin üstesinden geldiklerine, maharetli elle­ riyle Üzerlerine düşen her görevi layıkıyla yerine getirerek evlerini ayakta tuttuklarına dair neredeyse bütün kaynaklar hemfikirdir. Öyle ki erkeklerin yalnız savaşmak ve avlanmak gibi vazifelerinin bulunduğu bir toplumu canlı tutmak işte böyle maharetli kadınla­ rın üstesinden gelebileceği zor bir iştir. Bozkırın inkar edilemeyen gerçeği göç, her zaman o coğrafyanın insanı için zor ve meşakkat­ li bir iş olarak aşılması gereken güçlüklerin başında gelmekteydi. Ancak en çetin uğraşların altından kalkmakta büyük bir mahareti haiz Moğol kadınları bu denli zahmetli ve karmaşık bir olayın da üstesinden kolaylıkla gelir, eşlerine neredeyse hiçbir iş bırakmadan her şeyi kendileri yaparlardı. Hatta göç sırasında çadırları kurup kaldırmaktan ve kendi yaptıkları arabalara yüklemekken, develerin veya büyük baş hayvanların çektiği arabaları sürmeye kadar nere­ deyse her şey kadınların görevidir. Kadının bunca işinin arasında kocasına yalnızca kısraklara bakmak kalırdı. Kocalarının giydikleri zırhları bile kadınların yaptığı göz önüne alınırsa erkeklerin zevki sefa içerisinde rahatça hayat sürdüklerini söylemek yanlış olmaz. Ticaretten çocuk yetiştirmeye kadar bütün görevleri hakkıyla yerine getiren Moğol kadınlarının kocalarına düşkünlüklerini bil30

Ömer Subaşı

meyen yoktu. Her ne kadar Moğol toplumunda erkeklerin bakabil­ dikleri sürece istedikleri kadar "eş alma" hakları olsa da kadınların eşlerine ve kağanları nezdinde devletlerine bağlılıkları görülmeye değerdir. Moğolların kültürüne yabancı yazarları hayrete düşü­ ren durum da budur. Nasıl olur da erkeğin bu kadar çok sayıda eşi olur ve bu kadınlar kocalarını diğer eşlerini kıskanmadan bu kadar çok sevebiliyorlardı? Tek eşliliğin yaygın olduğu Hristiyan evlilikler ile Moğolları karşılaştıran Batılı yazarların ifadeleri, Mo­ ğolların sosyal hayatına ve bozkır kültürüne yabancı oldukları için, objektiflikten uzak kalmıştır. Sert ve acımasız birer savaş makinesi­ ne dönüşmüş Moğol askerlerinin herkesi hayrete düşüren itaatkar davranışlarının altında yatan, onların toplum yapısı ve hayat tarz­ larıdır. Aslında bu tarz bir askeri sınıf oluşturmak, Moğol erkekleri açısından hiç de zor olmasa gerek. Çünkü onların aile yaşantıları ve çadır hayatları olabildiğince disiplinli ve nizam içerisindeydi. Çadırda karı-koca her ikisi de Üzerlerine düşen görevleri bilir ve aksatmadan hakkıyla yerine getirmeye gayret ederdi. Kadının ön­ cülüğünde çadırda kurulan bu nizam, zamanla Moğol erkeklerinin benliğine işlemiş, daha sonra bu toplumun bağrından çıkan di­ siplinli, gözü pek erkeklerin oluşturduğu Moğol orduları dört bir yana korku salmaya başlamıştır. Garip bir şekilde, bu kadar güçlü ve kudretli Moğol kadınının eşine ve evliliğine bir o kadar da düşkün ve sevgi dolu olmasa çok dikkat çekicidir. Sosyal hayatın içerisinde neredeyse her işten so­ rumlu kadınların eşleri ve çocuklarına dair düşünceleri her zaman takdire şayan birer davranıştır. Bu sorumluluk, genç kızların evlili­ ğe adım attıkları günden itibaren başlar ve kocalarının hizmetinde olduklarını simgeleyen boğtak isimli başlığı takarak bunu herkese ilan ederlerdi. Aslında Moğol evlilik hayatı dışardan göründüğü kadar basit denklemler üzerine kurulmuş bir müessese değildir. Gerçekte Moğol kızları için evlilik olabildiğince karmaşık ve zor bir karardır. Genel hatlarıyla bozkırda erkeklerin evlilikleri ekseriyetle standart bir duruma yani görücü usulü ile kız isteme geleneğine dayanırdı. Bildiğimiz gibi her Moğol erkeğinin ilk evliliği isteme usulü üzerine inşa edilirdi. Süreç buraya kadar normal şekilde işler ancak içinden çıkılmaz ve anlamakta zorlandığımız karmaşık iliş­ kiler tam da bundan sonra başlardı. Moğol erkekleri maddi kabili­ yetlerine göre istedikleri kadar eş alabildiklerinden, düğün dernek ile evlenen gelin için mevzular buradan sonra çıkmaza girerdi. Zira 31

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

erkek yeniden eş alabilirdi, hem de istediği kadar veya halihazır­ da evli olduğu eşinin kız kardeşinden ölen babasının veya kardeş­ lerinin hatunlarına varıncaya kadar. Moğol erkekleri için evliliği yasaklanan üç kadın öz anne, öz kız kardeş ve öz kızdı. Erkeklerin bütün kadınlarla evlenebileceğine dair teamül evlilik hayatını ka­ dınlar için belki de çekilmez kılıyordu. Ancak aksini söylemek için herhangi bir kanıtımız olmamasına rağmen kadınların bu durum­ dan gayet memnun olduklarına dair kaynaklarda birçok bilgiye rastlamaktayız. Bugünün evlilik anlayışı ile bakıldığında Moğolla­ rın evlilik hayatını anlamakta zorlandığımızı kabul etmeli ve o gü­ nün koşullarına göre Moğolların iç dinamiklerini göz önüne alarak bu meseleyi değerlendirmeliyiz. Moğol evlilik hayatında kadınların çok eşli bir yaşam sürmesi dönem dönem hatunlar arasında çekişmelerin çıkmasına sebebiyet vermekteydi. Ama erkekler meydana gelen çekişmelere son vererek eşleri arasında mükemmel bir uyum yakalamayı başarırlardı. Bir erkeğin birçok eşi varsa her kadının kendine mahsus çadırı olur ve erkek her gece farklı bir eşinin çadırında kalırdı. Erkeklerin gözün­ de her zaman en makbul eş baş hatunlarıydı. Ancak zaman zaman erkekler farklı meziyetlerinden dolayı diğer eşlerini de çok sevebilir ve onların da sözüne itibar edebilirdi. Kadınların kocalarını kıskan­ ması, yapılan düzenlemelerle kesinlikle yasaklanmış olsa da insan olmanın verdiği hissiyattan dolayı bunun mümkün olmayacağı muhakkaktı. İşte bu aşamada kadınlar diğer eşlerden pozitif yönde ayrılabilmesi için akıllı, güzel ve çekici olmak zorundaydılar. Tam da burada kadınların güzel görünme çabaları ve makyaj kavramı karışımıza çıkar. Genel anlamıyla beyaz üzerine kırmızı yanaklar sağlık ve doğurganlığın nişanesi diye düşünüldüğü için Moğollar­ da güzellik kavramı, kırmızı ve beyaz renkler etrafında şekillenmiş­ ti. Zaman zaman aşırıya kaçsalar da makyaj yapmayı ve süslenmeyi çok seven kadınlar, güzel giyinmeyi ve göz alıcı takılar takmayı da ihmal etmezlerdi. Bu uğraşların altında yatan sebep bazen sırf diğer kadınlardan daha güzel görünmek için olduğu gibi, bazen de ken­ dilerini kocalarına beğendirmek için olabilirdi. Sosyal hayatın içerisinde çok geniş bir yelpazede görmeye alış­ tığımız Moğol kadınları askeri seferlerden dini hayata kadar her alanda etkindiler. Küçüklükten beri bozkırın zor yaşam şartlarına adapte olarak hayatta kalma uzamına dönüşen kadınlar, eşleri ol32

Ömer Subaşı

matlığı zaman, çadırlarını hatta obalarını korumakla yükümlüler­ di. Bu sebepten en az erkekler kadar usta bir binici, iyi bir okçu olmak zorundaydılar. Kadınlar, çocukluktan başlayarak kazan­ dıkları bu meziyetleri müdahil oldukları her olayda sergilemekten hiçbir zaman çekinmemişlerdi. Kadınlar gerektiğinde zırhlarını kuşanır, savaş meydanlarında at biner, ok atar hatta erkekler gibi cesur bir şekilde mücadelenin içerisine kendilerini atarak savaşın kaderini değiştirirlerdi. Moğol tarihindeki birçok kadının ismi, çeşitli meziyetlerinden dolayı ön plana çıkarken, bazılarının ismi yaptıkları kahramanlıklarından sonra zihinlere kazınmıştı. Aslında askeri seferlerde kadınları eşlerinden ayrı düşünmek, Moğol sosyal hayatı açısından pek mümkün değildi. Kadınların eşleriyle birlik­ te savaşa gitmesi yasalarla sabitti. Moğol askerleri savaşa giderken muhakkak kadınlarını, çocuklarını hatta hayvanlarını yanlarına al­ mak zorundaydılar. Bu sebepten bir yere muhteşem bir kalabalıkla vasıl oluyorlardı. Günün şartlarında bu durum, topyekun bir savaş stratejisi demekti. Bu hareket tarzı, Moğollar için gittikleri yerlerde kalacaklarına ve oraları kendilerine vatan belleyeceklerine dair dü­ şüncenin olgunlaşmasına sebep oluyordu. Seferler sırasında gör­ düğümüz kadınlar, birkaç görevde aktiftiler. Bunlardan en dikkat çekeni kadınların becerilerine göre savaş meydanında kendilerine verilen görevlerin layıkıyla üstesinden gelmeleridir. Yine kadın­ lardan bir kısmı özellikle evli ve çocuklu olanlar cephe gerisinde ordunun yemek veya ihtiyaçların giderilmesi gibi işler ile meşgul olurlardı. XIII. yüzyılın dünya siyasi haritasını değiştirip toplum­ ları yerlerinden eden Moğol savaş makinası, kadını ve erkeğiyle bu işe gönül vermiş birlikte hareket eden disiplinli ve özverili birlikte­ liklerden oluşuyordu. XIII. yüzyıl dünya siyasetini temelinden sarsan, Çin'den Avrupa içlerine kadar bütün coğrafyanın kaderini yeniden yazan Moğollar anlatılırken, siyasi vakalar göz önünde bulundurulduğundan, bu savaş makinesinin arkasındaki itici güç uzun süre görmezden ge­ linmiştir. Onon ve Kerulen Nehirleri arasındaki küçük bir bölgeden çıkan Cengiz Han ve Moğollar, bir cihan imparatorluğu kurup, ta­ rihte ilk defa ipek yolu ticaret ağını doğudan batıya doğru tek devlet altında muhafaza eden bu gücü nasıl inşa etmişlerdi? Gerçekte bu soruya verilebilecek birkaç basit cevap bulunabilir: güçlü ve itaat­ kar bir askeri birlik Cengiz Han'ın savaş dehası gibi . . . Ancak Moğol toplum yapısı incelendiğinde mevzunun bu kadar basit bir denk33

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

lem üzerinden çözümlenemeyeceğini görürüz. Özellikle Moğol aile hayatı ve çadır kültüründeki disiplinin, ordu saflarında savaşa işti­ rak eden Moğol askerlerinin davranışlarına nüfuz ettiğini rahatlık­ la görebiliriz. Aslında imparatorluğun inşasından önce bakmamız gereken yer, bizzat Cengiz' in han olmadan önce "Timuçin" olduğu dönemlerdeki zorlu yaşam koşulları ve bu süre zarfında özellikle annesi Ölün Eke ile eşi Börte Füçin arasındaki uyumdur. Babasının ölümünden yıllar sonra, nişanlısı Börte'yle evlenip bir samur kürkle Tuğrul'un (Ong Han) huzuruna vardığında çoktan Cengiz efsanesi bozkırda kulaktan kulağa yayılmaya başlamıştı. Fakat burada göz­ den kaçırılmaması gereken bir nokta vardır. O da önceden Cengiz'e yol gösteren ve onu hayata hazırlayan kadın, annesi Ölün Eke'ydi ama artık Börte de vardı. Cengiz sorunlar karşısında eskisine göre iki kat daha güçlüydü. Cengiz, imparatorluğunu bu iki kadının omuzlarında inşa etti, dersek pek de abartmış olmayız. Çünkü Ölün Eke Olkunut, Börte ise büyük bir Moğol boyu Konguratlardandı. Bozkırda yaşam mücadelesi veren genç bir Moğol'un, ittifaklar ve evliliklerle ayakta kalabileceğinin farkındaki Cengiz, eşi sayesinde Konguratlarla akrabalık kurmuş, başka bir deyişle gücüne güç kat­ mıştı. Bu evliliğin kendisine çok fayda sağladığını görmüş olacak ki kendisinden sonra gelecek çocuklarının da Konguratlarla siyasi evlilikler kurmalarını özellikle arzulamıştır. Hatta bu Moğol bo­ yundan çocuklarına birçok gelin almıştır. Sonuçta Cengiz'in siyasi manevraları bununla sınır kalmamış ve evlilik müessesesinin sağ­ ladığı gücün bilinciyle hiç çekinmeden kendisine ve aile fertlerine Moğol, Türk veya farklı milletlere tabi kabileler ve devletlerden eşler almıştır. Bu kabileler ve devletlerin arasında Oyratlar ve Sal­ duzlar gibi Moğol kabileleriyle birlikte Uygurlar, Öngütler ve Kar­ luklar gibi Türk boyları hatta Naymanlar, Kerayitler, Merkitler ve Bekrinler gibi bozkırın diğer sahipleri ve Çin'de kurulmuş yerleşik medeniyetin temsilcileri bile bulunmaktaydı. Açıkçası Cengiz, kız alırken zaman zaman seçicilikten uzaklaşarak günün siyasi şartla­ rına göre hamleler yapmış, merkeze, evlilik akdiyle bağlayabileceği boyları seçmiş, kızlarını evlendirirken özellikle dikkat ederek ince eleyip sık dokumuştur. Bunda Cengiz'in kızlarını sevdiği, onlara layık birer eş bulmaya gayret ettiği akla gelse de esasında gerçek öyle değildir. Çünkü Cengiz anlık hissi duygularla hareket edecek kadar dar görüşlü bir lider hiçbir zaman olmadı. Daha da ötesi gü34

Ömer Subaşı

nün şartlarında kendisine yararı dokunacak müttefikler bulma ko­ nusunda çok maharetliydi ve bunu da bir nebzeye kadar kızlarının evlilikleri üzerinden gerçekleştiriyordu. Öngütlerin lideri gibi, ken­ disine dostluk gösterip pek sadıkane yar olan müttefiklerini onur­ landırmak için kızlarını gelin olarak verip onlardan oğullarına ve hatta bakiyelerine eşler aldığını bilsek de bu davranışın altında da keskin bir siyasi zeka yatmaktaydı. Moğol devletlerinde evlilik çağına gelen çocukların ilk evlilikleri, genelde önceden Moğollar ile akrabalıklar kurmuş, yukarıda geçen boyların çocukları veya kızları ile olurdu. Cengiz'in temelini attığı evlilikler sayesinde Moğollar ile diğer dünür pozisyonundaki kabi­ lelerin ilişkileri uzun yıllar sürmüştür. Cengiz' in ilk zamanlarından itibaren dış siyasetin şekillenmesinde sıklıkla başvurduğu evlilik müessesesi, kısa bir zaman sonra neredeyse Moğol devletlerinin bütün farklı coğrafyalardaki şubelerinde vasal devletlerin merkeze daha sıkı bağlarla bağlanması için kullanılan bir enstrüman haline gelmişti. Kadınların iç siyasetteki kudreti ve gücü zamanla dış siya­ setin de şekillenmesine yardımcı olmuş, Töregene Hatun ve Oğul Gaymış'ın naibeliklerindeki güçlü kadın imajı, siyasi evliliklerle ku­ rulan akrabalıklar sayesinde komşu devletler tarafından da bilinir hale gelmişti. Büyük hanların, özellikle de Kubilay Han'ın Kore kra­ liyet ailesiyle kız verme usulüne dayanan tek yönlü evlilik hamle­ leri, Kore'nin XIV. yüzyılın ortalarına kadar Moğol hanlarına bağlı, yarı bağımsız bir şekilde hayatını sürdürmesini sağlarken aynı dö­ nemlerde farklı coğrafyalardaki Moğol devletlerinde dış siyasetin kadın eliyle dizayn edildiğini görebiliriz. İran Moğollarından Hülagü Han, Altın Orda Hanlığı ile Mem­ luklar arasında tahsis edilen ittifakı engelleyebilmek gayesiyle hiç çekinmeden Bizans İmparatoru VIII. Mikhail Palaiologos'un gay­ rimeşru kızı Maria Palaiologina'yla evlenmeye niyet ettiğinde bel­ ki de tek düşüncesi boğaz yolunu müttefik devletlere kapatmaktı. Çünkü Hülagü Han, karayolu bağlantıları olmayan müttefiklerin iletişimini ancak bu şekilde kesebileceğini biliyordu. İşte bu se­ beple İlhanlı-Bizans ittifakının inşası, Maria'nın evlilik akdinden geçmekteydi. İlhanlılar, Hülagü Han'dan sonra da Türkiye Selçuk­ luları, Gürcistan Krallığı, Salgurlular ve Kutluğhanlar gibi vasal devletlerin merkeze bağlılığını evliliklerle sağlarken, kimisinden hanlara ve onların oğullarına eş almış, kimisine ise kızlarını gelin olarak vermiştir. İlhanlılarda dış siyaset, evlilik bağlamında şekille35

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

nirken Kubilay Hanlığı'nda olduğu gibi yalnız kız verme usulüyle tek yönlü değil, kız alıp kız verme şeklinde çift taraflıdır. Altın Orda'ya gelirsek, düşman kardeşleri İran Moğolları gibi, Bizans ile kız alma şeklinde akrabalık kurarken, ilk evlilik İmpara­ tor VIII. Mikhail'in diğer gayrimeşru kızı Euphrosyne Palaiologi­ na ile büyük komutan Nogay arasında yapılmıştır. Moğolların en batı ucunda, Bulgar coğrafyası üzerinden Bizans topraklarına kadar akınlar düzenleyip Balkanlar'da gücünü hissettiren Nogay'ı bir şe­ kilde dizginlemeyi düşünen İmparator, tek çarenin evlilik olduğuna kanaat getirmişti. Çünkü Nogay'ın özellikle Bulgar Çarı'yla mütte­ fik oluşu, düşmanın nefesini her zaman ensesinde hisseden İmpa­ rator'u ziyadesiyle tedirgin ediyordu. Böyle bir düşmandan kurtu­ luş ise İmparator' un gayrimeşru kızının çok eşli Moğol yöneticisine eş olarak verilmesiydi. Tabii diğer Moğol idarecilerde olduğu gibi, düşman topluluklardan kız alarak dünürlük aşamasına geçiş, on­ lar için statünün değişmesi demekti. Bundan dolayı Nogay içinde aynısı oldu ve kayınpederi İmparator için elinden gelen yardımları yapmaktan hiç çekinmedi. Yine aynı şekilde Bizans'tan Altın Orda Hanı Tokta ve Özbek Han'a Bizanslı prensesler eş olarak gelmiş ve bu hanlar Bizans İmparatoru'nun damatları olarak zaman zaman Üzerlerine düşen görevi layıkıyla yerine getirmişlerdir. Ancak bura­ da gözden kaçırılmaması gerek bir nokta da Altın Orda dış siyaseti­ nin odaklandığı diğer bir gücün Rus knezlikleri olduğudur. Aslında hiç çekinmeden knezlerin arasındaki sorunları çözmek veya zaman zaman kendilerine yakın knezlerin başarı elde etmesini sağlamak, Altın Orda Hanlığı'nın menfaatine olmuştur. Bu çıkar ilişkisi karşı­ lıklı olup bu denli zor şartlar altındaki knezin gücüne güç katan fak­ tör, herkesin de iyi bildiği gibi, evlendiği Moğol eşidir. Altın Orda hanları, kızlarını siyaseten knezlere eş olarak vermiş hatta zaman zaman kızlarının dinlerini değiştirip Hristiyan isimler almalarına bile ses çıkarmamışlardı. Burada aslolan devletin işleyişini sağla­ mak ve evlenerek ardayı terk eden kadının yapması gerek en önem­ li vazife devletinin menfaatlerini korumaktır. Çünkü Cengiz'in yıl­ lar önce söylediği gibi, "bir kadının üç erinden biri altın devletidir." Devletini muhafaza etmesi için elinden geleni yapmalıdır. Bundan dolayı çok çeşitli zamanlarda ve farklı coğrafyalarda Moğol kızları devletin çıkarları için evlilikler gerçekleştirmiş ve Üzerlerine düşen görevleri de yapmaktan hiçbir zaman çekinmemişlerdir. Görüldüğü 36

Ömer Subaşı

gibi Moğol hanedan üyeleriyle evlenmek veya onlara eş olarak ka­ dınlar göndermek iki taraf içinde oldukça karlı görünen bir eylem­ dir. Kızlarını Moğol merkezindeki hanlara veya prenslere eş olarak gönderen vasal devletin de itibarının artığını ve bir nevi kendisini sağlama aldığını unutmamalıyız. Yani evlilik müessesesi sayesinde her iki tarafta bu durumdan karlı çıkıyordu. Orta Çağ'da, siyasi hesaplaşma veya gelecek kaygısıyla hane­ danlar arası evliliklerin yaygın olduğunu bilsek de belki de hiçbir devlet, Moğollar kadar geniş bir coğrafyada, onlar kadar farklı topluluklarla bu tarz evlilikler yapmamıştır. Kore'den Kahire'ye, Bizans'ın mor odalı ihtişamlı saraylarından Altın Orda'nın uçsuz bucaksız bozkırlarında, Konya'nın mistik havasından İran'ın des­ tansı şehirlerine hatta Tebriz'in zengin pazarlarına uzanan evlilik­ ler, açık ara Moğolları diğer Orta Çağ devletlerinden pozitif yönde ayırmaktadır. Aslında burada yine göz ardı ettiğimiz birçok nokta var; onlardan bir tanesi de bu kadar geniş bir coğrafyaya yayılan ve her zaman etkin bir şekilde kullanılan evlilik müessesesinde büyük ve şaşaalı gelin alaylarıyla bilinmeyene doğru yol aldıkları sırada gelinlik kızların ne hissettikleri veya neler düşündükleridir. Siyasi kaygıların getirisi olarak hanedanlar veya devletler ara­ sında kurulan evlilik ilişkilerini bir şekilde anlayabiliriz ancak birde mevzuyu kadınlar açısından değerlendirmek, meselelere onların bakış açısıyla yaklaşmak gerekmektedir. Baba veya kardeşlerin itti­ fak kurma çabalarına kendilerince dahil olup hiç bilmedikleri top­ lumlara evlenerek giden, eşlerinin ölümünden sonra dul kalıp tek­ rar ülkeleripe dönmek zorunda kalan gelinlik çağındaki kadınların düştükleri çıkmazları anlamak zordur. Moğol toplumunda çok eşli­ liğe alışmış, bunu bir hayat biçimi olarak benimsemiş Moğol kadın­ larının aksine, yaşamları boyunca tek eşliliği benimsemiş Hristiyan kadınların düşünce dünyaları oldukça karmaşıktır. Çünkü tek eşli bir toplumdan çıkarak çok eşliliğe alışmış bir aile hayatına uyum sağlamanın pek de kolay olmadığı muhakkaktır. Hatta Müslüman ve Hristiyanlar gibi, farklı din veya inançtaki insanlarla evlilik ko­ nusunda oldukça tutucu topluluklardan ayrılıp Moğollar gibi Bu­ dist veya Şamanist bir topluluğa gelin gitmenin külfet ve karma­ şıklığı, Moğol toplumunda kadının hususi mevkisini araştırmayı daha da çekici kılmıştır. Müslüman Selçuki Hatun, Abiş Hatun ve Padişah Hatun'un Moğol merkezinde dini açıdan ne tür engellerle karşılaştığını bilemesek de gelin geldikleri bölgelerde birçok din37

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

daşına rastlamış olmalarına rağmen Maria Palaiologina gibi Hris­ tiyan hatunların da Moğol geleneklerine ve dini ritüellerine uyum sağlamakta zorlandıkları kesindir. Hatta Özbek Han'ın eşi Beyelun Hatun'un İstanbul'a gitmek için çıktığı yolda, bütün İslam gereksi­ nimleri terk ederek eski dini Hristiyanlığa dönmesi, yaşadığı coğ­ rafyada hüküm süren dini hayatın da etkisinde kalarak din değiş­ tirmiş gibi görünmek zorunda kaldığının açık bir ispatıdır. İşte tam da burada siyasi emeller için genç yaşta hiç bilmedikleri ülkelerde hiç tanımadıkları insanlarla evlenmeleri için mecbur bırakılmaları belki, o günün şartlarına göre değerlendirildiğinde normal ve sıra­ danmış gibi görünse de unutulmamalıdır ki kadınların her zaman umutları ve hayalleri vardı. Ama emin olduğumuz bir durum var o da siyasi amaçlar için zorlanan kadınların hiçbir şekilde hislerine ve arzularına bakılmaksızın evlendirildikleridir. Siyasi emellerin odağında veya ihtiraslı yöneticilerin pençesinde hayatlarını tüketen kadınlar fırsatını bulduklarında geri dönmekten de çekinmemişlerdir. Bunlara Selçuki Hatun, Maria Palaeologina (Despina Hatun), Padişah Hatun hatta Gürcü Kralı ile evlendirilen Olcetay Hatun da dahil birçok örnek vermek mümkündür. Görülü­ yor ki duygu dünyalarında kaybolmak üzere olan uzak diyarların gelinleri ilk fırsatta içerisinde yaşadıkları farklı kültürel yapıdan sıyrılarak özlerine dönebildikleri ata yurtlarına geri gitmekten ol­ dukça memnun olmuşlardır. Ülkelerine döndükten sonraki hayat­ larında kiliseler veya manastırlar inşa ettiren veya Selçuki Hatun gibi zaviyeler yaptıranlara da rastlıyoruz. Bu acaba yurtlarından uzak kaldıkları yıllarda içlerinde büyüyen boşluğu doldurmanın yolu mudur? Bunu hiçbir zaman öğrenemeyeceğiz. Ancak yaşadık­ ları çalkantılı evlilik hayatları ve bu süreç sonrasında geride bırak­ tıkları eserleri, üzerinden yüzlerce yıl geçse bile onlara unutulma­ yacak isimler kazandırmıştır.

38

1.

1.

BÖLÜM

Moğol Toplumunda Kadınlar

Kadın-Erkek İlişkisi Üzerine Kısa Bir Değerlendirme Dünyada erdemleri bakımından öne çıkan kadınların başında Moğol kadınları gelmektedir. Kuşkusuz iffetlerine düşkünlükleri nedeniyle büyük övgülere layık bu kadınlar ayrıca terbiyeli, say­ gıdeğer ve çok maharetlidirler.1 Bunların yanında Moğol kadınları için mahir, cesur, bilge, yetenekli, güzel, ilkeli ve yazgılı ifadeleri­ ni kullanmak da yerinde olacaktır.2 Eşlerine her zaman sadık olan bu kadınlar kağanlarına karşı da daima yüksek sadakat göster­ mişlerdir. 3 Kadınların bu vasıflarını Moğol yöneticileri tarafından önemsemiş ayrıca onların bu tür davranışlarının muhakkak taltif edilmesi gerektiği düşünmüştür.4 Moğol kadınları, evlilikte eşle1

2 3 4

Marco Polo, Moğol kadınlarını değerlendirirken, onları Hristiyan kadınlarla da kıyaslamayı ihmal etmemiştir. Polo'ya göre Moğol erkeklerinin istedikle­ ri kadar eş almalarına rağmen Moğol kadınların aralarındaki uyumu gören Hristiyan kadınlar, bu duruma çok şaşırırdı. "Bir erkeğin tek bir eşi varsa bu evlilikte çok özel bir güven ve iffet olmalıdır ya da çok soylu bir dini nikah," diye düşünürlerdi. Tek bir Moğol erkeğinin yüz kadar eşi olduğu halde kendi onurları için ve dünyadaki tüm diğer kadınları utandıracak bir şekilde erdemli hayatlarını sürdüren Moğol kadınlarının yiğitliğiyle karşılaştıktan sonra Hris­ tiyan kadınların sadakatsizliğini görmek Polo'yu çok öfkelendirmişti . Polo, Dünyanın Hikaye Edilişi, s. 147. Moğolların Gizli Tarihi, s. 25, 26; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 54, 55. Ricoldus, Doğu Seyahatnamesi, s. 46, 48. Cengiz'in önünden kaçan Sengüm, seyisi Höhüçü ve karısı ile birlikte ilerler­ ken, seyis Höhüçü, Sengüm'ün atını dizgininden çekip geri dönerek koştur­ maya başlayınca Höhüçü'nün eşi, "Hanın Sengüm'ü bırakıp niçin kaçıyor­ sun?" diye sordu. Seyis, "Sen Sengüm'ün karısı olmak mı istiyorsun?" diye cevap verdi. Ardından kadın "Sen bana, it gibi utanmaz hayvan mı diyorsun? Hiç olmazsa su içmesi için Sengüm'ün altın kadehini bırak," dedi. Seyis Höhü­ çü altın kadehi atarak at sürüp kaçtı. Ardından Cengiz Han'ın yanına giderek 39

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

rini aldatmayı aşağılık ve onursuz bir davranış olarak kabul eder, kocalarını çok sever, sayarlardı. Hatta kadınlar, bazı durumlarda kocalarını kendilerinden üstün tutarlardı.5 Erkekler de kendi arala­ rında eşlerine büyük hürmet ederlerdi. Moğol toplumundaki genel inanışa göre kadınlar, erkeklerden daha üstündü. Bununla birlik­ te Moğol erkeklerinin diledikleri kadar "eş alma" hakkının olması, kadına dair olumlu düşüncelerle tezatlık gösteriyor gibi algılana­ bilir. Ancak eşlerin sayısı ister on isterse yirmi olsun koca, eşleri arasında güzel bir barış ve birliktelik tesis ederdi. Kocası hakkında hiçbir zaman kötü söz etmeyen bu eşlerin her biri işlerini tutkuyla yaparlardı. Yerine göre satarlar, alırlar ve kendilerini ilgilendiren ev hayatına, ailelerine ve çocuklarına özen gösterirlerdi. Erkeklerin de eşlerine arkadaşça yaklaşmaları, diğer kadınlara gösterdikleri say­ gı-sevgi görülmeye değerdi.6 Aslında Moğol toplumunda kadına verilen önemi anlamanın en kolay yolu Cengiz Han'ın onlar hakkındaki düşüncelerini bilmek­ ten geçer. Cengiz Han "Eşlerim, gelinlerim ve kızlarım, kızıl ateş kadar renkli ve parlaktır. Ağızlarını şeker gibi tatlı hale getirmek, onları altınla donatılmış giysiler ile giydirmek, hızlı koşan atlara bindirmek, tatlı ve temiz su içmelerini sağlamak, hayvanlarına otlak ve çayırlar bulmak, seyahat ettikleri yollardan ve patikalar­ dan onlara zarar verecek dikenleri temizlemek, yabancı otların ve dikenlerin otlaklarında büyümesine mani olmak benim tek ama­ cımdır," diyerek kendisinden sonra Moğollar arasında yeniden şe­ killenecek kadın-erkek ilişkisi üzerine düşüncelerini açıklamış ve kadınları ne kadar önemsediğini göstermiştir. Aslında Cengiz Han bu sözlerle kadınlara nasıl davranılması gerektiğini adeta Moğol erkeklerine dikte etmiştir.7

5

6 7

Sengüm'ü çölde bırakıp kaçtığım anlattı. Bunun üzerine Cengiz yalnız, Hö­ hüçü'nün eşini davranışından ve hanına sadakatinden dolayı bağışladı. Sonra kadının taltif edilmesini buyurdu. Moğolların Gizli Tarihi, s. 110, 111; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 142, 143. Yeysü r kendisinin sevgilisi, gözünün ışığı olan, birbirlerine tam bir sevgi ve yakınlık duydukları, düzgün bir ilişkide bulunduğu cariyesine "sen burada ırmak kenarında bekle ve dönüşümüzü gözle," dedi. Cariye de "canım senin canından daha değerli ve daha şerefli değil," deyip derhal onun ardından ır­ mağı geçti. Tllrfh-i Olcaytu !M ahin Hambly, s. 209; Tarih-i Olcaytu/Örs, s. 236. İbn Battiita, I, s. 472; Polo, Dünyanın Hikdye Edilişi, s. 147. Reşfdüddfn Fazlulldh/Kerimi, C. I., s. 439; Reşideddin Fazlul/ah{fha ckston, C. II., s. 298, 299; Jack Weatherford, Cengiz Han 'ın Kızları, çev. Mehmet Bilgen, Tarih & Kuram Yay., İstanbul 2016, s. 53. 40

Ömer Subaşı

Moğol sosyal hayatında on veya yirmi kadın bir araya gelse bile aralarında sessizce, nizamı, anlayışı bozmadan görüşür, konuşur­ lardı. Birbirlerine karşı incitici bir dil kullanmazlardı. Şakalaşırken açık saçık konuşmalarına rağmen, sohbetleri alışveriş, ev işleri ve hep birlikte yetiştirdikleri çocuklarının bakımı üzerine olurdu. Sade hayatlarının yanı sıra hayat tarzları hakkında aralarında asla dediko­ du yapmazlardı.8 Moğol kadınları kocalarına karşı çok konuşmayı uygun bulmadıkları gibi, onları kendilerine karşı kırıcı olmamaları hususunda da uyarmaktan geri durmazlardı. Kocaları da eşlerine karşı oldukça nazikti.9 Kadın-erkek ilişkilerinin bu olumlu seyrini az da olsa gölgede bırakabilecek bazı davranışlar mevcuttu. Bunla­ rın başında Moğol erkeklerinin eşlerinin çok konuşmasını gevezelik olarak ifade etmeleri, bunu başlarına gelen kötü hadiselerden say­ maları gelirdi. 10 Ayrıca her ne kadar Moğol kadınları cesaretlerini birçok olayda ispatlamış olsalar da1 1 Moğollarda birini korkaklığın­ dan dolayı aşağılamak veya küçük görmek için "kadın gibi korkak" tabiri sıklıkla kullanılan bir ifadedir. Burada üzülerek belirtmek gerekir ki bu ve benzeri tabirler günümüzde dahi kullanılmakta­ dır. Hala kullanılan bu tabirlerin kökenini Moğollara dayandırmak için elimizde yeterli kanıt olmasa da en azından kadını korkaklık veya benzeri ithamlarla aşağılama geleneğinin yaygın olduğu söy­ lenebilir. Bu durumu, erkek egemenliğindeki Moğol toplumunun kadını aşağılaması olarak görmek mi yoksa kadınların tabiatına ya­ pılan vurgu olarak değerlendirmek mi daha doğru olur, bilinmez ama kaynakların naklettiğine göre aslında Moğol kadınlarının da cesaretli olduğu gerçeği ortada durmaktadır. Burada akla gelen bir yorum da:ha vardır ki o da, Moğolların, "kadın gibi korkak" tabirin­ den kasıtlarının "savaştıkları milletlerin korkak kadınları" olduğu ihtimalidir. İster kendi kadınlarını ister başka toplumun kadınlarını kastediyor olsunlar, bu iki örnek, onların sosyal hayatta el üstünde tuttukları kadınla alakalı olumlu düşüncelere açıkça gölge düşür­ mektedir. Yine de toplumun her kademesinde etkisini ve gücünü hissettiren kadın için bu pek önem arz etmemekteydi. 12 Ancak bazı 8 9 10 11

12

Polo, Geziler Kitabı, s. 57, 58; Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 46. Cengizname (Haza Kıssa-i Çingiz Han), s. 69. Moğolların Gizli Tarihi, s. 132. Moğol kadınlarının cesaretine en açık örnek, Borohul'un eşi Altani Hatun' un, Cengiz'in en küçük oğlu Toluy'un hayatını kurtarmasıdır. Moğolların Gizli Ta­ rihi, s. 145; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 178. Moğolların Gizli Tarihi, s. 118; M oğo l /arı 11 Gizli Tarilıçesi, s. 148,149. 41

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

durumlarda kocanın başına gelenlerin eşinden bilinmesi aslında eşin kişisel özelliklerinden dolayıdır. Bununla alakalı en iyi örnek, Olcaytu Sultan döneminde Saduddin'in bozgunculuk çıkarmasın­ daki asıl müsebbip olarak onun eşinin görülmesi hatta hatun için "insan suretindeki bir şeytan" yakıştırması yapılan olaydır.13 Moğol evlilik müessesinde kadınların sayısının çokluğu, sıradan ve tabii karşılandığı için bir erkeğin kadınları arasında çekişme veya kıskançlığa neredeyse hiç rastlanmazdı. Bir erkeğin kadınları umu­ miyetle birbirleriyle pek az kavga ederlerdi. 14 Özellikle çadırları/ev­ leri birbirinden ayrıydı. Hepsi eşit haklardan yararlanmaktaydı; ilk eş hariç, hiçbirinin bir diğerine hususi bir üstünlüğü yoktu. 15 Bunun yanında bir Moğol erkeği, birçok eşe sahip olsa da kadınlarının ara­ sında birini diğerlerinden daha çok sevdiği muhakkaktı. İşte bura­ da Moğol kadınının kendini eşine sevdirme ve eşini kazanma çabası başlardı. Cengiz ile Ügü Temür'ün eşi arasında geçen konuşmada Moğol kadınının kocasına ve yaşadığı evine dair düşüncelerini an­ lamak mümkündür: Kadının, Cengiz Han ile yaptığı konuşma sıra­ sında sarf ettiği "Tüm kadınların bedenleri birbirine çok benzer. Er­ kek güçlü ve baskın olduğu için kadın kocasını memnun eden şeyi yapmalı ve onun hoşuna gitmeyen şeyleri yapmamalıdır. Eşinin zihnindeki arzularıyla bir olmalı ve evini onun isteklerine uygun olarak düzenlemelidir. Eğer öyle olursa hiç şüphesiz erkeğin sevgisi artacaktır," sözleri kadınların eşine hoş görünme ve onu kazanma çabasıyla mutlu bir evliliğin anahtarı gibidir aslında. 16 Bu görüşe farklı bir yorum getiren Cengiz Han'a göre erkeğin kadınına bağlılığını yine kadının devletine bağlılığı sağlayacaktır. Han, "Hanım kişinin üç eri vardır. İlk eri altın devlet. Sonra arı bir ad. Ondan sonraki eri ise onu alan eri. Hanım, altın devleti sıkıca 13

14 15 16

Saduddin'in kadınını anlatan bir şiir şöyledir: "Ekşi yüzlü, köpek dişli yaşlı bir kadındı / Ciğer parçalayan bir köpek ve tilki gibi hileciydi. Sırtlan görünüşlü, domuz tabiatlı, ayı suratlı, pars örekli, inek yaradılışlı, eşek yapılı katır gibi kötü fıtratlıydı / Kocasının sakalını yakalayıp bazen tüylerini yolardı / Koca karısının elinde acze düşmüş, zorda kalmıştı / O, karısının avucuna düşmüş, dudağı ku­ rumuş, gözleri yaşarmış bir adamdı / Bir kafirin elinde azap $Ören dertli bir esir gibi / Kadın konuşurken başının arkasından uzanan o dil / insanların gönlüne her an başka bir türlü neşter vururdu. / O kadının uğursuz davranışları ve söz­ leri / Güzel suretli, beğenilmiş, ahlaka bezenmiş Saduddin'in başını kökünden yele verdi." Tiirfh-i Olcaytu/Hambly, s. 129; Tarih-i Olcaytu/Örs, s. 163. Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatniime, s. 49. Beyani, Mo,�ol Dönemi İ ran 'ında Kadın, s. 29. Reşidüddi11 Faz l ıı lliilı /K e rimi, C. I., s. 94; Reşideddin Faz lu/lah(Thackston, C. I., s. 66. 42

Ömer Subaşı

takip ederse arı ad hazır olur. Arı adını sağlamlaştırırsa aldığı eri ayrılıp gitmez," diye yarlıg buyurmuştur. Bundan dolayıdır ki Mo­ ğol erkeklerinde kadınlara dair üç duygu yoğunlaşmıştır diyebili­ riz. İlki ve en önemlisi kadının devletine yani Han'ına bağlılığıdır.17 Devlete layıkıyla duyulan muhabbet, kadına güzel bir isim olarak geri dönecektir. Bu da Moğol erkeklerinin evlenmeden önce bir ka­ dında aradıkları önemli özelliklerden biridir. Eğer kadın, devletini sever, bunun sayesinde güzel ve temiz bir isme sahip olursa Moğol erkeği, eşine sadakatle bağlanır ve onu sever.18 Moğollarda kadınlar yalnızca eşleriyle değil, eşlerinin aileleriyle de iyi ilişkiler içerisindeydiler. Örneğin kayınlar, kardeşleri öldük­ ten sonra yengeleriyle dostane bir hayat yaşar ve bunu da karşı­ lıklı saygı ve sevgi çerçevesinde gerçekleştirirlerdi.19 Cengiz Han, Moğolların zor duruma düşmesini önlemek ve toplumun dinamik­ lerini canlı tutarak aile içi karşılıklı sevgi ve anlayışın yolunu aç­ mak için çaba harcamış, gerek davranış gerekse sözleriyle insanlara örnek olmaya çalışmıştır. Cengiz Han, Moğol aile yapısıyla alakalı düşüncelerini, "Babalarının bilgeliğini dinlemeyen çocuklar, büyük kardeşlerinin sözlerine kulak vermeyen kardeşler, eşlerine güven­ meyen kocalar, kocalarına itaat etmeyen kadınlar, gelinlerini sev­ meyen kayınvalideler, kayınvalidelerine saygı göstermeyen gelin­ ler, çocuklarına destek olmayan yetişkinler, yaşlıların tavsiyelerini dinlemeyen gençler, kölelerine şefkatli davranmayan efendiler ve efendilerinin yosun ve yasaklarını gerektiği gibi anlamayan insan­ lar varsa, bu insanlar arasında hırsızlar, eşkıyalar ve soyguncular türer. Onları evlerinden sürer, soyup yağmalarlar," diyerek dile ge­ tirmiştir. Kadın temelli ve karşılıklı saygı ve sevgiye dayalı Moğol toplum yapısının ideal şeklini izah etmiştir. Ayrıca kadınlara, özel­ likle akrabalarıyla ve ikili ilişkilerinde nasıl davranmak zorunda ol­ duklarına dair ikazlarda da bulunmuştur.20 17

18 19 20

Bu durum için verilebilecek en iyi örnek, Sorkaktani Beki'nin aynı anda hasta­ lanan Toluy ile Cengiz Han arasında yaptığı seçimdir. O, Cengiz' in yaşamasını tercih etmiştir. "Toluy'un ölümü benim mahvolmamdır ama Han'ın ölümü tüm devletin mahvolmasıdır," diyerek devlete ve hanlığa bağlılığını göster­ miştir. Coşkun Erdoğan, "Moğollarda Kullanılan Beki/Begi Unvanı Üzerine Notlar", Mavi Atlas, 7 ( 1 ) 2019, ss. 255-273, s. 266-267. Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 1 89; Weatherford, Cengiz Han 'ın Kızları, s . 72. Cengizndme (Haza Kıssa-i Çingiz Hdn), s . 71 -73. Reşidüddin Fazlulldh/Kerimi, C. 1., s. 434; Reşideddin Fazlul/ah/Thackston, C. il., s. 293. 43

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Moğol toplumunda kadın ile erkek arasındaki uyumun ve ku­ rulan dinamik yapının Cengiz Han'ın yoğun çabalarının sonucun­ da meydana geldiğini söylemek yerinde olur. Cengiz'in defaatle üzerinde durduğu, kendinden sonra geleceklere de kılavuzluk yapmasını umut ettiği düşüncelerini her ortamda gerek sözleriy­ le gerekse davranışlarıyla göstermesi Moğollar arasında önceden beri var olan kadınlara dair olumlu düşüncelerin daha da olgun­ laşmasını sağlamıştır. Sosyal hayattaki özgül ağırlıkları bilinen Moğol kadınları, dahil oldukları her vakada kendilerini kanıtla­ mış olsalar da Cengiz'in düşünce ve tavırları kadınların toplum nezdinde daha da yücelmelerine ve erkekler tarafından el üstünde tutulmalarına katkı sağlamıştır.

Sosyal Hayatta İş Bölümü ve Kadınlar Moğol sosyal hayatında genellikle bütün işleri kadınlar görürdü. Kürkten etek, kıyafet, elbise, ayakkabı, çizme, palto ve şapka gibi şeyleri ve her tarzda el sanatlarını kadınlar yapardı. Erkekler yayla­ rıyla atış talimleri yaparken erkeklerin kullandıkları oklar, yaylar ve zırhlar hatta baldır zırhı ve deriden yapılabilecek ne varsa maharetli kadınların ellerinde şekillenirdi.2 1 Kadınlar kara arabaları, yük ara­ baları, iki tekerlekli arabaları ve pullukları sürmekle sorumluydu­ lar. Aslında kadınlar arabaları hem kullanır hem de gerekirse tamir ederlerdi. Ayrıca develeri yükler ve başka benzer beden gücü gerek­ tiren işlerle de meşgul olurlardı.22 Kadınlar sahip oldukları eşyaları özenle kullanırlardı. 23 Her işte elleri çabuktu ve işlerini çok hızlı icra ederlerdi.24 Çadırları arabalara yükleyip indirmek, inek sağmak, te­ reyağı ve gurut yapmak, derileri işlemek, tendonları incecik telle­ re ayırıp bunları bükerek tek bir uzun iplik haline getirmek, sonra bunları kesilmiş koyun sütüyle işleyip kalınlaştırdıktan sonra hızla­ nan derileri, yine tendonlardan yapılan sırımı kullanarak birbirine 21

22 23 24

C. De. Bridia, The Vinland Map and The Tartar Relation, trans. R. A. Skelton, Tho­ mas E. Marston, and George D. Painter, Yale University Press, New Haven and London 1965, s. 94; Sir /ohn Mandeville, s. 164. Sir /ohn Mandevil/e, s. 164. Simon, Tatarlar, s. 29, 30; Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatniime, s. 49, 50; Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 102. Simon, Tatarlar, s . 29. 44

Ömer Subaşı

dikmek kadınların göreviydi.25 Bunun yanında ayakkabı, çorap ve diğer giysiler kadınların maharetli ellerinde şekillenirlerdi.26 Moğol kadınları nakış işlemekte de çok ustaydılar. Dikiş dikmeyi de çok seven Moğol kadınları keçe yapar, yurtlarını kaplar, her tür­ de ve tarzda ev yaparlardı.27 Çadır kurmak, erzak ve eşyalara bak­ mak dahi Moğol kadınlarının vazifeleri arasında yer almaktaydı. 28 Bütün bu olumlu davranışların aksine kadınlar gök gürültüsünden korktukları için asla çamaşırları yıkayıp asmazlar hatta bulaşıkları da yıkamazlardı.29 Aslında bu davranışlar kadınların çamaşır veya bulaşık yıkama gibi basit ev işlerinden kaçtıkları veya yapmak iste­ medikleri gibi algılansa da bu hareketlerin sebeplerini Moğol gele­ neklerinde bulmak mümkündür. Moğol yasasına ve adetlerine göre bahar ve yaz mevsimlerinde gündüz suya girmek, elleri nehirde yıkamak, bakır ve gümüş kaplara su almak ve yıkanan çamaşırla­ rı açığa sermek günah ve uğursuzluk sayılırdı. Çünkü inanışlarına göre bunları yaptıkları takdirde göğün gürlemesi ve yıldırım düş­ mesi artardı. Gök gürleyip şimşek çaktığı zaman Moğollar balıklar gibi sessiz olurlardı. Birinin üzerine yıldırım düşse onun ailesinin ikamet ettiği yere bir süre yanaşmazlardı. Yine aynı şekilde birinin sürüsüne yıldırım düşse aynı kural uygulanırdı ancak o ailenin tec25 26

27 28 29

Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 103, 104. Kubilay Han'ın eşi Çabuy Hatun, saraydan kendisine bir yorgan için bir ipek yüz aldı. Kubilay Han, Hatun'a şöyle dedi: "Bunlar ordunun ve devletin ihti­ yacı olan şeyler. Kişisel eşya değiller. Bunları nasıl alırsın?" O andan itibaren Çabuy Hatun, saray kadınlarını iğne işi yapmaya, eski yay kirişlerini kulla­ narak iplik yapmaya ve ardından kumaş yapmaya yönlendirmeye başladı. Bu kumaşlar ipek ve satenden bile daha kalın ve sağlamdı. Daha sonraları Çabuy Hatun, Xuan Hui Yuan'daki koyunların ön bacaklarının kullanılma­ yan derilerinden bile yararlanma yoluna gitti. Bu dönemde eski tarz Moğol şapkasının siperliği yoktu . Güneş ışığı her zaman Kubilay Han ok attığında gözlerini kamaştırıyordu. Han, bu konuyu Baş Hatun'a söylediğinde, Hatun, hemen Han'ın şapkasına bir ön siper ekledi. Han çok mutlu oldu. Bunun resmi bir moda olmasını emretti. Baş Hatun ayrıca, ön kısmı tek parça ku­ maştan yapılan, arka kısmı, yakasız veya kolsuz ön kısımdan iki kat daha uzun olan, ancak belinde iki ilmekli kayış bulunan bir giysi tasarladı. Bijia olarak adlandırılan bu giysi, ata binerken ve ok atarken giyilmeye çok elve­ rişliydi. İnsanlar bu modayı takip etti. Bu örnekler Moğol kadınlarının dikiş dikmede ne kadar becerikli olduklarını açıkça göstermektedir. Zhao, Marria­ ge-Yuan shi, Vol. 1 1 4, s. 240, 241 . Pei-Lou Fqng-Sou/Serruys, s. 1 52. Meng Ta pei 1u/Danuu-Uyar, s. 85. Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 103; Siman, Tatarlar, s. 20; Sir /ohn Mandeville, s. 1 64. 45

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

rit edilme süresi birkaç ayı bulurdu. Fertlerinin veya hayvanlarının birinin üzerine yıldırım düşen aile, bir ay süreyle kendi pişirdikleri yemekleri yemez, tıpkı matemlerde olduğu gibi, bir ay sonunda zi­ yafet ve eğlence düzenlerdi. Bundan dolayı Moğol kadınları hem kendilerini hem de ailelerini korumak amacıyla yasalara uyarak asli vazifelerini bir kenara atabiliyorlardı.30 Moğollar içerisinde birçok erkeğin kadınlar tarafından idare edildiği söylenmektedir. Bu sadece kadının çabası ile olmaz, erkek de ona bu fırsatı verirdi. Ayakkabılar, şapkalar, kıyafetlerle ilgili olarak yapılan, büyük küçük her şey kadının ellerindeydi. Erkek yayını alır, ava giderdi. Böylece evdeki hiçbir şeyle meşgul olmazdı. Eğer kadın neşeliyse, evi iyi idare eder, şayet kızgınsa, öfkeli bir aslan gibi homurdanıp dururdu. Layık olduğu değer verilirse kadın gururlu ve hareketli olurdu. Bu da çok doğal karşılanırdı.31 Kadın sosyal hayatta üzerine düşen görevlerini yerine getirme­ nin yanında kocası avlanmaya, keşif gezisine veya sefere çıktığı zaman, evin düzenli ve tertipli olmasını da sağlardı. Eğer eve elçi veya misafir gelirse her şeyin iyi düzenlenmiş olduğunu görme­ lidir. Kadın güzel bir yemek hazırlamalı ve misafirin ihtiyaçlarını gidermelidir. Böylece kadın kocası için iyi bir nam yapmış olurdu. Bu sayede kocanın itibarı artardı. Koca, başını meclislerde ve top­ lantılarda yüksek bir dağ gibi tutardı. Bir erkeğin iyi bir ününün olması karısının iyiliğinden bilinirdi. Eğer kadın kötü, dağınık ve düşüncesizse erkeğin kötülüğü de o kadından bilinirdi. Moğollar arasında iyi bilinen, "Evde her şey sahibine benzer," deyimi ev sa­ hibinin eviyle ne kadar özdeşleştirildiğini göstermektedir.32 Girdikleri disiplinle, uzun süreli seferlere iştirak edip cesurca savaşan Moğol askerlerinin yetişmesinde sosyal hayatları önemli bir yer tutar. Moğollar, yasa ve yasaklarla şekillenen hayatlarında düzene riayet etmeye özen göstermişler, bu alışkanlıklarını aile ha­ yatlarına da yansıtmışlardır. Hatta bu disiplinli yaşam tarzlarını eş­ leri ve çocuklarıyla birlikte günlerini geçirdikleri çadırlarında bile sürdürmüşlerdir. Bu özellikleriyle birlikte Moğol çadırında erkek ve kadının uymak zorunda olduğu kurallar ortaya çıkmıştır. Bu 30 31 32

Cüveyni, Tarih-i Cihan Giişa, s. 196, 197. Pei Lou Fqng-Sou/Serruys, s. 146. Reşfdüddfn Fazlul/fih/Kerimi, C. 1., s. 436; Reşideddin Fazlullah(Thackston, C. II., s. 295, 296; Beyani, Kad1 11, s . 49. -

46

Ömer Subaşı

kuralların başında çadırın kapılarının güneye bakacak şekilde ku­ rulması, erkeğin yatacağı yerin kuzey uca koyulması gelir. Kadın­ ların yerinin ise her zaman çadırın doğu tarafında, yani evin reisi divanda yüzü güneye doğru otururken, onun solunda olacak şekil­ de düzenlenmiştir. Erkeklerin yeriyse otağın batı tarafı yani efendi­ lerinin sağında olmuştur. Erkekler çadıra girdiklerinde okluklarını hiçbir zaman kadınlarının tarafına asmazlardı.33 Çadır içinde silah bulundurmak yalnız erkeklere mahsus bir durum değildir. Çünkü kadınlar kocalarının maddi haklarından faydalanma konusunda, onların yokluğunda sadece evin düzeniyle uğraşmazlar, gerekti­ ğinde evlerini de savunurlardı.34 Bundan dolayı kınlarından yarı çekilmiş dört adet kılıç (biri hanımın divanının başında, diğeri ayak tarafında, diğer ikisi de girişin iki yanında) her an kullanıma hazır bir şekilde bulunurdu.35 Çünkü Moğol kadınları da erkekler gibi silah kullanmaya hep hazırdı.36 Bu minval üzere savaşa hazır bekleyen Moğol kadın ve erkekleri, silahlarının yanlarında ve ha­ zır olması gerektiğine inanıyorlardı.37 Sahip oldukları becerileriyle Moğol toplumuna yön veren bu cesur ve gözü pek kadınları, ma­ haretli ellerini dikiş dikmekten kılıç kuşanmaya kadar, ait olduk­ ları milletin hizmetine sunarken, bozkır hayatının vazgeçilmez ak­ tivitelerden göç gibi önemli bir olayda da elbette Üzerlerine düşen görevi layıkıyla yerine getirecektir.

Moğollarda Göç

ve

Kadın

Moğol sosyal hayatının temelini oluşturan hadiselerin başında göç gelir ye büyük öneme sahip bu aktivitenin vazgeçilmez araç­ ları ise çeşitli şekillerde imal edilen arabalardır. Moğolların iki ya da dört tekerlekli, keçeyle örtülebilen arabaları mevcuttu. Bu ara33 34

35 36 37

Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 88-90. Cüveynl, Tarih-i Cihan Güşa, s. 90; el-Ömer!, Mesılliku 1 Ebsılr, s. 63; Moğol ka­ dınları yalnız evlerini değil, eşlerini de korumayı hep arzulamışlar hatta eşleri­ nin temizliğinden de mesul olmuşlar. Bunun aşırı örneklerinden birini Carpini vermiş. Anlattığına göre eşlerinin başlarından ya da vücutlarından çıkardıkları bitleri yiyip, "Keşke böyle yapabilsem, beyime yapışan düşmanlarına da," di­ yorlarmış. Carpini, Moğolların bit yediğine bizzat şahit olduğunu iddia eder. Hatta niye bunu yaphklarını sorduğunda ise, "Niye yemeyelim, bu da et değil mi? Bu bitler de benim oğlumun etini yemiş, kanını içmiştir," diye cevap ver­ diklerini söyler. Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 48; Simon, Tatarlar, s. 21 . Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolcıılıık, s. 209. Splitli Torna, Salona ve Split Piskoposlarının Ta rihi/Özcan, s. 105. Beyan!, Kadın, s.102. 47

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

baları ağırlığına göre öküzler ya da develer çekerdi. Moğollar bu arabalara çocuklarını, eşlerini, kap kacaklarını ve yiyeceklerini yer­ leştirirlerdi. 38 İçerisinde keyif çattıkları bu arabalara çadırlı araba da derlerdi . Arabaların üzerine, ince ağaç çubuklarından yapılmış, birbirlerine kayışlarla kenetlenmiş, kubbeyi andıran hafif bir iskelet bindirilir, bunun üzerine de keçe veya çadır bezinden mamul bir örtü örtülürdü. Kubbenin kafesli pencereleri vardı; içeride bulu­ nanlar etrafı seyrederlerken dışarıdan içeri görünmezdi. Arabanın içi uyumaya, yemek yapmaya, kitap okumaya elverişliydi. Yiyecek, içecek, eşya ve yüklerin taşındığı arabalar da yolcu arabalarına ben­ zemekteydi ama onların kapısına kilit asılırdı.39 Tanrı'ya duyulan saygıyı göstermek için de çadırlı arabanın dört köşesine ağaç direk dikilirdi ya da tahtalar birbiri üzerine duvar gibi örülerek koyu­ lurdu. Bazen bunlara erzak arabası da denirdi.40 Ayrıca Moğollar arasında adet olduğu üzere kadınların bindikleri arabaların bir kö­ şesine bir arşın boyunda ince bir değnek asılır, ucuna da bir karış uzunlukta keçe parçası eklenirdi. Araba içerisindeki kadının zen­ ginliğini gözler önüne sermek amacıyla her bin ata için tek parça bağlanırdı.41 Göç sırasında düz arazilerde önde oturan bir kadın, arka arkaya bağlanmış yirmi-otuz arabayı sürerdi. Öküz ya da deve arabaları arka arkaya birbirine bağlanır, kadın önde oturup öküz­ leri sürer, geri kalanlar da aynı hızla onu takip ederdi. Bir nokta­ da yol zorlaşırsa bunları çözer, teker teker geçirirlerdi.42 Kızların yeri arabaların en iyi kısmı ön taraftı. Bunun da bir sebebi vardı tabi: Göç sırasında arabanın önünde bir kız oturduğunda43 herkes onun bekar bir kız olduğunu bilir, onu istemeye çok kişi gelirdi. Ölün Eke'nin Yesügey Bahadır tarafından kaçırılmadan önce eşi­ ne söylediği, "Hayatta kalırsan faytonlarda kızlar ve kara arabalar­ da kadınlar çoktur," ifadesi tam anlamıyla bunu anlatmaktaydı.44 38 39 40 41 42 43 44

Polo, Dünyanın Hikdye Edilişi, s. 146; Polo, Geziler Kitabı, s. 57. İbn Battuta, I., s. 465. Hei Ta shi lu/Danuu-Uyar, s. 106. İbn Battfıta, on civarında keçe asılmış arabaya tesadüf ettiğini iddia eder. İbn Battu ta, I., s. 470; Beyani, Kadın, s. 30, 31. Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 89; Müverrih Kiragos, s. 65. Moğolların Gizli Tarihi, s. 4. Ölün Eke'nin eşine, "Hayatta kalırsan faytonlarda kızlar ve kara arabalar da kadınlar çoktur. Benden başka da kız veya kadın bulabilirsin, adı başka ise ona yine Ölün adını verirsin. Şimdi canını kurtar. Kokumu öperek git," diyerek giydiği gömleği çıkarıp kocasına verdiği rivayet edilir. Moğolların Gizli Tarihi, s. 16, 1 7; Mo,�o/ln rrn Gizli Tarihçesi, s. 47. 48

Ömer Subaşı

Faytonlar, ön tarafında arabacının oturabildiği arabalardır ki bura­ lara kızlar otururlardı. Kara arabalar ise üzeri kapalı, kapılı araba­ lardı. Kapısında asma kilit de bulunurdu. Bu arabalara ev arabası da denirdi.45 Fayton tarzı arabalarda önde kızları oturtma geleneği, belki de evlenecek çağdaki kızları gençlere göstermek içindi.46 Ara­ balar bazen beşer beşer dizilerek bir saf oluşturulur ve bunlar karın­ ca gibi arka arkaya birbirlerini takip ederlerdi.47 Uyum içerisinde sağ-sol kanatlar ilk harekete geçer ve su kaynağı olan yerde durur­ lardı. Bu mola, konaklama olarak zikredilir, muhtemelen durulan yer de konak yeri olarak tayin edilirdi. Moğol hanının av sırasında kullandığı çadır, merkez orda, en güneyde konuşlanırdı, kapısı gü­ neye bakardı. Moğollardaki gelenekten ötürü, hanın otağının yakı­ nına eşlerinin otağları kurulurdu.48 Bunun için de büyük ordanın arkasında hatunların, onların arkasında saray muhafızlarının, ar­ dından da noyanların çadırları kurulurdu. Onun altın ordası ve ha­ tunların çadırları başta olmak üzere diğer çadırların konuşlandığı ordaya ise ulu orda denirdi.49 Bu ordaların konaklaması bitip, yol­ culuğa başlayacakları sırada uymaları gereken kurallar vardı. Eğer bir hatun, kağan ile beraber yolculuk yapacaksa hatunun ordası, eşinin ordasının arkasından ilerlerdi. Hareket esnasında ilk önce büyük davul artarda vurulurdu. Ardından büyük hatunun davulu çalınır; sonra diğer hatunların davulları çalınırdı. Sonradan diğer büyük vezirlerin davulları birer defa çalınır. Devamında kafilenin öncülüğünü yapan emir, maiyetiyle ata biner, yola koyulurdu. On­ ların arkasından hatunlar, ardından ise hanın ve hatunlarının yük­ leri gelirdi. Hatunlarla eşyalarının arasına birilerinin girmesini ön­ lemek için nezaretlerindeki muhafızlarla beraber yürüyen ikinci bir kumandan da mevcuttu.50 45

46 47

48 49 50

Moğolların Gizli Tarihi, s. 1 7, d.2, 3, 39, 56, 58; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 65, 80, 83; Taoist keşiş Ch'ang Ch'un'un Moğollara dair gözlemlerine göre Moğollar, beyaz çadırlar ve siyah arabalarda yaşıyordu. Nüfusu çok kalabalıkh. Giysileri deriden ve kürkten yapılırdı. Etle ve sütle beslenirlerdi. Ch 'a ng Ch 'un/Bretschne­ ider, s. 46, 52, 53; Chih-Ch 'ang/Waley, s. 64, 67; Ch 'ang Ch 'un/Hasgüçmen, s. 151. Beyani, Kadın, s. 30. Taoist keşiş Ch'ang Ch'un, Moğolları anlatırken, uzunca sıralanmış halde, keçe çadırlar ve binlerce siyah araba gördüğünü ifade eder. Ch'ang Ch 'un/ Bretschneider, s. 50; Chih-Ch 'ang/Waley, s. 64, 65; Ch 'a ng Ch 'un/ Hasgüçrnen, s. 147, 148. Polo, Geziler Kitabı, s. 96. Hei Ta shi lu/Danuu-Uyar, s. 1 06. İbn BattCita, !., s. 327; Beyani, Kadın, s. 97 49

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Evli Moğol kadınları çadırlarını taşımak amacıyla kendilerine çok güzel arabalar yaparlar sonra da göç sırasında çadırlarını ken­ di imalatları olan bu arabalara yüklerdiler.5 1 Bu çadırın arkasına yerleştirilen, hizmetçi odası gibi, olan küçük çadırlarla birlikte bu çadırların her birisinin içerisinde çadır malzemelerinin koyulduğu sandıkları taşıyan en az iki yüz araba daha vardı.52 Moğollarda ge­ nel olarak Sarı Orda, Altın Orda ve Kırmızı Orda olarak isimlen­ dirilen üç renk çadır bulunurken, hanın eşlerinin beyaz keçeden yapılma, oldukça büyük ve güzel çadırları da bulunmaktaydı.53 Çadırlar, arabalardan indirildiğinde baş hatun çadırını en batı uca kurardı. Diğer hatunlar ise aralarındaki sıralama veya statüye göre onu izlerdiler. Sonunda son eşin çadırı en doğu uçta kurulurdu. İki hatunun çadırı arasında, bir taş atımı mesafe olurdu. Dolayısıyla zengin bir Moğol'un kampı, büyük bir kasaba gibi görünür ancak içinde çok az erkek olurdu.54 İbn Battfıta, Özbek Han'ı ziyareti sırasında karşılaştığı kadınları canlı ve renkli tasvir etmiştir: Müellife göre "Moğol kağanlarının eş­ leri, sırmalı ipek örtülere bürülü atların çektiği ve yine sırmalı ipek kumaşların süslediği arabalara binerlerdi.55 Hatunun araba içinde­ ki odası, altın havası verilen süsler ile gümüşten veya mücevherat­ la bezeli ahşaptan mamul bir kubbenin altındaydı. Arabayı çeken atlar, sırmalı ipekten perdelerle örtülüydü. Koş denilen genç sürü­ cü, atlardan birinin üstüne binerek arabayı sürerdi. Hatun arabada yerine oturduğu vakit, vezirini yani kocamış bir kadını sağ tarafına alırdı. Bu kadına Ulu Hatun denirdi. Yine yaşlı olup teşrifatçılık ve perdedarlık yapan küçük hatunu sol tarafına oturturdu. Ön taraf­ ta zarafet ve güzellikte eşsiz altı cariye bulunurdu. Arkada bu kız­ lardan ikisi dururdu. Hatun onlara dayanır, başına boğtak denilen, mücevherle bezeli hotoz (küçük bir başlık) takardı. Bunun üzerine tavus kuşu tüyünden bir sorguç kondururdu. Güzel kokulu araba­ larına binen soylu kadınlar, yedi tür mücevher kadar değerli boğ­ taklarındaki kuş tüylerini çıkarıp hizmetçi kızların eline verir, on51 52 53 54 55

İbn Battuta, l., s. 473. Satrak'ın altı eşi, onun yanında olan büyük oğlunun iki ya da üç eşi vardı ve her kadın, büyük bir çadır ile muhtemelen iki yüz arabaya sahipti. Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 126. Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 127. Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 88-90. İbn Battuta, I., s. 483. 50

Ömer Subaşı

larla beraber otururlardı.56 Hatunun sırtında Rum prenseslerinin giydikleri tarzda, inciyle bezenmiş bir elbise olurdu, ulu ve küçük hatunların başlarında da kenarları inci ve altınla işlenmiş yazmalar vardı. Kızlara gelince başlarına külah denilen başlıklar takarlardı. Bu başlığın tepesine mücevherlerle süslü, altın bir halkayla, tavus tüyünden sorguçlar olurdu. Her birinin elbisesi, "nah" adı verilen ipek cinsinden mamuldü. Hatunun önünde Rum yahut Hint asıllı on-on beş hizmetkar bulunurdu."57 Bunlara ek olarak hatunun bindiği arabanın arkasında yüz kadar araba ilerlerdi; hepsinde küçüklü büyüklü üç dört cariye bulunur­ du. Bunlar da aynı şekilde ipek elbise ve külahlarıyla alaya katılır­ lardı. Onların ardında deve yahut öküzlerle çekilen üç yüz kadar araba ise hatunun hazinesi, süs eşyası, elbiseleri ve yiyeceklerini taşımaktaydı. Her araba bahsedilen cariyelerin biriyle evlendirilmiş bir genç kölenin zimmetindeydi. Çünkü evlilik yapmamış kölelerin cariyelere yaklaşmaları; onların işlerini görmeleri yasaktı. Hatunla­ rın çadırları dahilinde yaşları ilerlemiş on kadar yaşlı hizmetçi ve neredeyse elli kadar atlı cariye bulunurdu.58 Arabaların önünde yirmi civarında yaşlı kadın yer alırdı. Onlar da ata binmekteydi­ ler. Bunlar fityan denilen hizmetkarlar ile hatunun bindiği arabanın arasında bulunurlardı. Hepsinin arkasında yüz kadar genç köle yer alırdı. Fityanların önünde, ata binmiş yüze yakın yüksek rütbeli ka­ pıkulu, yüz kadar da yaya köle bulunurdu. Yayalar, bellerinde kılıç, ellerinde değnek, atlılarla genç hizmetkarlar arasında yer alırlardı. Bütün hatunların geliş dönüş tertipleri böyleydi.59 Bozkırın zor yaşam koşullarında varlık mücadelesi verirken an­ sızın bir cihan imparatorluğu inşa etme fırsatı elde eden Moğollar, uzun süre yerleşik hayata geçmedikleri gibi göçebe hayatın zorun­ luluğu haline dönüşen topyekun göç etme alışkanlıklarını da de­ vam ettirmişlerdir. Konar-göçer bir toplum için günlük ve sıradan bir hadise batılı yazarların gözüyle arabalarla yapılan ve merkezin­ de kadınların olduğu efsanevi bir olaya dönüşmüştü. Burada göz­ den kaçırılmaması gerek bir gerçek vardır o da Moğollar bu denli büyük bir yükü her zaman yaptıkları gibi kadınların omuzlarına yüklemeleridir. Yaşadıkları toplumun en dinamik zümresini oluş56

57 58 59

Hatunlar file bindiklerinde dahi böyle yaparlardı. Meng Ta pei lu/Danuu-Uyar, s. 87. İbn Battuta, 1., s. 476. İbn Battuta, 1., s. 477. İbn Battuta, 1., s. 475. 51

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

turan kadınlar sosyal toplumun gerektirdiği gibi üzerine düşen gö­ revin üstesinden gelmeye gayret ederken, aslında ne denli büyük işler başardıklarının belki de hiç farkında değillerdi.

Kadınların Moğol Ordusuna Katkısı ve Askeri Seferlerde Kadın Moğol adetlerine göre ordu savaşa giderken, komutanından en küçük erine kadar bütün askerler, eşleri, çocukları ve hizmet­ çileri dahil olmak üzere çadırlarıyla birlikte bütün hayvanlarını yanlarına alarak ve içerisinde silah, balta, yay ve ok stoklarının da bulunduğu eşyalarını arabalara yükleyerek yola çıkarlardı. Sefer sırasında orduya dahil olan kadınlar kılık, kıyafet ve malzeme iş­ lerinden sorumluydular. 60 Aslında Cengiz yasasında geçen; "Bir­ liklere refakat eden kadınlar, erkekler savaştayken onların işi ve vazifelerini Üzerlerine almak mecburiyetindedirler," ifadesi Mo­ ğol kadınlarının ordu içerisindeki vazifelerinin yasa çerçevesinde belirlendiğini gösterir.61 Seferlere iştirak eden kadınların görev­ leriyle alakalı olarak kaynaklar değerlendirildiğinde kadınların ordu saflarında iki önemli vazife üstelendiğini görebilmekteyiz. Bunlardan ilki kadınların ordunun arkasında ateş hattının uza­ ğında, savaşan askerlerin ihtiyaçlarını gördükleri, diğeri ise tıpkı erkekler gibi silahlar kuşanıp savaşa dahil olduklarıdır. Sefer sıra­ sında kadınların görevleriyle alakalı olarak en dikkat çekici bilgiyi VII. Haçlı Seferi' ne katılarak Doğu'da kaldığı süre zarfında önemli gözlemlerde bulunan Jean de Joinville'in eserinde bulmak müm­ kündür. Müellif'e göre Moğolların adetlerinden birisi de çocuksuz bütün kadınları savaşa yanlarında götürmeleri, onlara güçleri ve kuvvetleriyle orantılı olarak erkeklere ödedikleri gibi ücret ver­ meleridir. Hanın ordugahında bulunan ve onun emrinde çalışan kadın ve erkek askerler birlikte yemek yerlerdi. Buradaki erkekler hiçbir şekilde kadınlara dokunmaya cesaret edemezlerdi. Bunun sebebi ise Cengiz Han'ın koyduğu kanunlardır. Ordugahta ölen her türlü hayvanın eti yenirdi. Karargahta bulunan çocuk sahibi 60 61

Meng Ta pei lu & Hei Ta shi lu/Danuu-Uyar, s. 85, 1 54; Müverrih Kiragos, s. 21; Bridia, The Vin/and Map and The Tartar Relation, s. 98; Broadbridge, Women and the Making of tlıe Mongo l Empire, s. 137. Curt Alinge, Mo8ol Kanunları, çev. Coşkun Üçok, Ankara Üni. Hukuk Fakül­ tesi Yay., Sevinç Matbaası, Ankara 1967, s. 144; Ali Bademci, Cengiz ve Yasası: Tim ıı r ı ıc Tii z iikfitı, Ötü ken Yay., İstanbul 201 2, s. 1 30-133. 52

Ömer Subaşı

kadınlar bu etlerle ilgilenir ve onu muhafaza ederler, ayrıca savaşa giden askerlerin yiyeceklerini hazırlarlardı.62 Yukarıda verilen bilgilere ek olarak, kadınların yalnızca ordunun arkasında, geri hizmette kendilerine verilen vazifeleri yerine getir­ diklerini söylemek doğru olmaz. Moğol kadınları aynı zamanda vahşi savaşçılardı.63 Moğollarda genç kızlar ve tüm kadınlar erkek­ ler gibi bacaklarını açarak ve en az erkekler kadar iyi ata binerler, sadak veya yay taşırlar, hatta erkekler kadar çeviktirler. Kadınlar da erkekler de uzun süre at sırtında kalabilirler ve her ikisi de bu işte çok beceriklidir.64 Çalışmaya üç-dört yaşında başlayan Moğollar iyi birer okçu olurlardı. Hem kadınları hem de erkekleri iyi ok kullanır hatta bazı kadınlar özellikle de genç kızlar, erkekler kadar çok iyi ok atarlar; yürürken ve koşarken olduğu gibi, at üstünde de iyi atış yaparlardı.65 Kadınların neredeyse hepsi, erkekler gibi, oyluk zırhı kullanırlardı. Üzengileri kısaydı, atlarına çok önem verirlerdi. Ka­ dınların süslü, gümüşlü, yaldızlı gemleri vardı. Kıyafetlere, eyerlere ve atın dizginlerine gelince, kadınların kullandıkları en güzelleriy­ di.66 Kadınların şanı ve süsü olarak göğüs zırhlarında büyük ses çı­ karan ziller asılıydı.67 Ata binen bütün kadınlar, erkeklerin yaptığı gibi pantolon giyerlerdi.68 Kadınlar küçük ayakkabılar giymezler, genellikle erkeklerin giydiklerine benzer çizmeleri tercih ederlerdi. Bu çizmelerin tabanları çok ince olduğundan, ata binerken kolaylık sağlardı.69 Kadınlar genellikle büyük ve şişman atlara binerlerdi. Çeşitli renklerde boyanmış, atın her iki yanından sarkan, tamamen yaldızla işlenmiş kayıştan cambucaları vardı.70

62 63

64 65 66 67 68 69 70

fean de Joinville/Kanat, s. 183. Abaka Han'ın ordusu, Suriye'deki Müslümanları mağlup ettiğinde, nifak ile isyan çıkaran Moğol beylerinden biri yakalanmıştı. Han, yakalanan beyi ölü­ me mahkum edince Moğol kadınları, Han'ın huzuruna çıktılar. Nifakçı isyan beyinin kendilerine teslim edilmesini istediler. Han onların bu isteğini kabul etti. Kadınlar, ötekilere ibret olsun diye isyancı beyi canlı canlı pişirdiler. Bede­ nini küçük parçalara ayırdılar. Yesinler diye ordudaki erkeklere gönderdiler. Ricoldus, Doğu Seyahatnamesi, s. 47, 48. Simon, Tatarlar, s. 30. Bridia, The Vinland Map and The Tartar Relation, s. 94; Sir John Mandeville, s. 164. Pei-Lou Fqng-Sou/Serruys, s. 1 53. Simon, Tatarlar, s. 29. Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s . 49, 50; Sir John Mandeville, s. 1 64. Pei-Lou Fqng-Sou/Serruys, s. 145. Simon, Tatarlar, s. 29. 53

Moğollarda Kadın, Evl i l i k ve Dış Siyaset

Okçulukta ve binicilikte bu denli ustalaşan Moğol kadınlarının savaştan uzak kaldığını düşünmek olanaksızdır. Ok ve yay kuşa­ nıp akınlara çıktıkları, yağma için şehirlere girdikleri, avlara katıl­ dıkları bilinen Moğol kadınları,71 sefer sırasında ordu saflarında silahla at binen iyi birer okçu, iyi birer savaşçıydılar. Kadınların er­ kekler gibi ok attıkları, onlar gibi at veya katırlara bindikleri, savaş sırasında da cesurca mücadele ettikleri bilinmektedir.72 Savunma için deriden yapılmış içine güçlükle nüfuz edilebilir zırhları vardı. Savaş sırasında kimseye acımazlar ve saldırırken kendilerini kim­ seden sakınmazlardı. Moğollar arasında "iyi savaşan kadın daha çok arzu edilen kadın," olarak kabul edilirdi. Erkeklerin beğenisini kazanmayı amaçlayan kadınlar iyi ve istekli bir şekilde savaşırlar­ dı. Moğol kadınlarının savaş sırasında sergiledikleri becerilerini arzu edilmelerine bağlayan Hristiyan yazar, "Bizde [Hristiyanlar­ da] daha iyi örgü örmeyi veya dikiş dikmeyi bilen kadın her an­ lamda daha çok arzu edilir ya da daha güzel olur," diyerek iddiası­ na açıklık getirmek istemiş ve iki toplumun "makbul kadın" tanımı arasındaki farkı ortaya koymuştur.73 Moğol soylu kadınlarını ordu saflarında savaşırken görmek de mümkündür. Mesela Altın Orda'da önemli bir devlet adamı olan Nogay'ın kızı Tuğulca'nın eşi Müncek oğlu Taz'ın yanında, kendi kardeşi Çaka'ya karşı savaştığını biliyoruz. Öyle ki Tuğulca at üs­ tünde yiğit erkekler ile birlikte kardeşine karşı vuruşmuş, kocası ve maiyetindekiler savaş sırasında bozguna uğrayınca yardım istemek için Altın Orda hanı Tokta'ya mektup yazarak düştüğü zor durum­ dan kurtulmaya çalışmıştır.74 Yine aynı dönem bu sefer farklı bir coğrafyada meşhur bir savaşçı Moğol kızı karşımıza çıkmaktadır o da Kaydu'nun kızı Kutulun Çaghan'dır. Kaydu çocuklarından en çok Kutulun'u severdi. Kutulun bir oğlan çocuğu gibi etrafta dola­ şır ve sık sık önemli işler yaptığı askeri seferler düzenlerdi. Hatta bir ara babası Kaydu'dan yönetimi de devralmıştı. Kaydu, kızı Ku­ tulun'u yanında birçok savaşa götürmüş tüm çarpışmalarda ondan yüreklisini bulamamıştı. Kutulun, düşman saflarına birçok kez gir71 72 73 74

Ricoldus, Doğu Seyahatnamesi, s. 48. Erkekler bir mücadele sırasında sırtlarını dönmüşlerdi, ancak kadınlardan hiç kimse kaçmaya teşebbüs etmemiş, aksine bir askeri birlik olarak kendilerini göstermişlerdir. Macar Papaz fulian 'ın Seyahati ile İlgili Metinler/Özcan, s. 85 Matthaei Parisiensis, Chronica Majora, C. iV., s. 388, C. VI., 84; Matthew Paris's English History, C. i l . s. 30; Özcan, "Chronica Maiora'da Moğol İmajı", s. 436. Altınordu Dcıı/ctiffiesenhausen, s. 218, 219, 280. 54

Ömer Subaşı

miş, bir atlı savaşçıyı kuş avlar gibi kovalamış, yakalayıp esir etmiş, kendi saflarına getirmişti. Kutulun cesaretini bu minval üzere her fırsatta kanıtlamıştı.75 Moğol kadınlarının ordu saflarında savaştıklarına dair en güzel örneği İbnü1-Esir vermektedir. Müellif'e göre Moğollardan bir ka­ dın, erkek kılığına bürünerek, bir istila sırasında Meraga'daki bir eve yalnız başına girerek evin halkından çok kimseyi öldürmüş ve ev halkı onu erkek zannetmişlerdir. Nihayet silahını bıraktıktan sonra kadın oluğunu anlayınca esir aldığı erkeklerden biri Moğol kadın savaşçıyı öldürmüştür. Bu olayda müellifin kadın savaşçıyı erkek kılığına bürünmüş olarak tarif etmesi aslında çok doğaldır. Çünkü Moğollarda bekar kızların giysileriyle erkeklerinki neredey­ se birebir aynıdır. Cinsiyetini bilmeyen birsinin karşısındakinin kız mı erkek mi olduğunu giysilerinden ayırt etmesi mümkün değil­ dir. Moğol giysi tarzına vakıf olmayan müellifin, böyle bir ifadeye başvurduğu söylenebilir. Ayrıca bu örnek, Moğol ordu saflarında kadınların da savaşlara iştirak ettiğinin açık bir kanıtıdır.76 Bunun yanında Batı'da kaleme alınan eserlerde Moğol kadın­ larının savaşçılık özelliklerine hatta savaş sonrası tutum ve davra­ nışlarına dair kayıtlara rastlamak mümkündür. Doğu'da sergilemiş oldukları cesaretlerini hiç çekinmeden, Batı'da giriştikleri mücade­ lelerde de gösteren Moğol kadınları, erkekleri gibi silahlarla ken­ dilerini çarpışmaya hazırlar ve onlar gibi şiddetle savaşın içerisine atılırlardı. Kadın savaşçılar, özellikle kadın esirlere karşı acımasız­ dılar. Şöyle ki kadın savaşçıların kıskanmasına sebep olabilecek veya kendileri için herhangi bir biçimde tehdit oluşturabilecek ka­ dar çekici ve güzel bir esir kadın gördüklerinde hemen kılıçlarını çekip onu öldürürlerdi. Ya da hizmetçi olarak çalışmaya uygun ol­ duğuna kanaat getirdikleri esirin hemen burnunu keser, onu ya­ ralı yüzüyle köle olarak kullanırlardı. Esir kadınlara cinsiyetinden dolayı saygı duyulmazdı. Kadınlara acıma, çocuklara ve yaşlılara merhamet yoktu. Hepsi de merhametsizce katledilirlerdi. Yakala­ dıkları esir çocukları oyun oynatma bahanesiyle tek sıra halinde oturtur, kendi çocuklarına verdikleri ağaç parçasıyla esir çocukla­ rın kafasına vurmak suretiyle onlara işkence ederlerdi. Moğol ka75 76

Reşideddin Fazlul/ah(Thackston, C. II., s. 309; Polo, Geziler Kitabı, s. 1 98; Polo, Dü nyanın Hikiiye Edilişi, s. 410-412; Weatherford, Cengiz Han 'ın Kızları, s. 122. İbnü1-Esl r, el-Kiimil fi 't-Tarih, C. X., s. 229,230; İbn Kesir, El-Bidiiye Ve'n-Nihiiye, C. XIII., s. 196-205. 55

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

dınlarının bu vahşeti yaparken zevkle izlemeleri onların ne kadar acımasız olduklarını göstermesi açısından mühim bir misal teşkil eder.77 Sadece sıradan bir Moğol kadını değil ayrıca Moğol soylu kadınları da acımasızlıkta adeta yarış içerisindeydiler. Bunu anla­ mak için Nişabur'un yağmalandığı sırada Cengiz'in damadı Toga­ car'ın öldürülmesinin ardından kızının intikam için Nişabur'daki herkesi öldürmesini burada zikretmek yerinde olacaktır. Bütün şehir, Moğol soylusu bir kadının elinden neredeyse tamamen yok olacaktı.78 Bunun yanında kargaşa dönemlerinde hatunların da işe müdahil olarak askeri hareketler ve gece baskınlarıyla özellikle de kendilerine düşman olarak gördükleri kadınların ordalarına bas­ kınlar yaparak katliamlar gerçekleştirdiklerine ve devamında yağ­ malar yaptıklarına bile rastlayabiliriz.79 Savaş sırasında ateş hattında kadınları mücadele ederken gör­ düğümüz gibi onların savaş meydanlarında farklı bir amaç uğruna kullanıldıklarını söylemekte mümkündür. Savaş anında genellik­ le düşmanı uzaktan görebilecekleri noktada bekleyen noyanların emirleri altında atlı genç erkekler ve kadınlar bulunurdu. Noyanla­ rın yanında onlara hizmet etmek için gördüğümüz kadınlar ve kız­ lar, bir meydan savaşı yapılmaya karar verilince orduda savaşacak­ mış gibi saf tutardılar. Bunun asıl sebebi bazen Moğol ordularının sayıları az olduğunda komutanların etrafında görevli atlı oğlanlar ve kadınlar sayesinde asker sayılarını daha çok gösterebilir ve bu hileyle düşmanın gözü korkutulurdu.80 Kadınların sefer sırasında orduya eşlik etmesi, Cengiz Han ta­ rafından yasaya eklenen maddelerle zorunlu hale getirilmişti. Bu uygulamaya Han'ın çıktığı seferlere eşlerini yanında götürerek uy­ duğunu söylemek mümkündür. Han, 1219 yılında Harezmşah sefe­ rine çıkarken eşlerinden Kulan Hatun'u yanına almıştı.81 Han, Tan­ gutlar üzerine çıktığı seferde, Yesüy Hatun'u yanında götürmüş ve 77 78 79

80 81

Thomae Archidiaconı Spalatensis, Historia Salonitanorum Atque Spalatinorum Pontificu m / History of the Bishops of Salona and Split, s. 273. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, s . 1 79, 180. Kutluğ Çağa'yı, onun mal ve hayvanla dolu ordasını, Duva'nın kız kardeşi­ nin oğlu Işık Timur'un kız kardeşi Ulca Timur bir gece ansızın bastı. Kutluğ Çağa'nın kocası İtkul'u iki oğluyla beraber suda boğdular. Malını mülkünü, sayısız hayvanını yağmaladılar ve esiler aldılar. TıMh-i Olcaytu /Hambl y, s. 39, 40; Tarih-i Olcaytu/Örs, s. 8 1 . Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatnıime, s. 81, 82 Moğolların Gizli Tarihi, s. 181; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 207. 56

Ömer Subaşı

1227 yılında Han'ın ölümün ardından bu seferde Tangut halkından alınan ganimetlerin çoğu Yesüy Hatun'a verilmiştir.82 Kadınların sefer sırasında hana eşlik etme usulü de kendi kural ve kaideleri çerçevesinde gerçekleşirdi. Buna göre kadınlar, kağanlarla sefere çı­ karlar lakin kendi başlarına ayrı bir karargahta beklerlerdi. 83 Han ve askerleri ayrı bir karargahta mola verirdi. Hatunların her biri­ nin de kendine ait bir karargahı vardı. İnançlarına göre hepsinin de imamı, müezzini, hafızı ve pazarcıbaşısı mevcuttur.84 Kadınların sefer haricinde hana eşlik ettikleri diğer bir organizas­ yon da av eğlenceleriydi. Moğol hanı, av yapmak istediğinde karar­ gahın etrafındaki askerlerin ava hazır olmaları emrini verirdi. Sonra da ordunun sağ, sol ve merkez mevzilerini belirler ve büyük emir­ lere teslim ederdi. Devamında kadınlar, cariyeler, yiyecek ve içecek­ lerle birlikte yola çıkılırdı.85 Bu olayın en iyi örneğine Ögeday Ka­ ğan döneminde rastlamak mümkündür. Kağan ava giderken Möge Hatun'u da yanında götürdü. Şarap içtiği ve yanında gözdelerinden Möge Hatun bulunduğu için neşelenen Kağan, hoşuna giden bir yerde bir süre kalmak istedi. Ev sahibi evinin içini ve dışını kıymetli halılar ve kumaşlarla süsleyip Ögeday ve Möge Hatun için hazırlat­ hğı bir tahta onları oturttu ve onların Üzerlerine inciler saçtı.86 Kadınlar yalnız sefer veya av sırasında eşlerinin yanında bulun­ mazlardı. Bunun dışında kağanlar gittikleri her yere eşlerini de gö­ türmeyi ihmal etmezlerdi. Bunlar arasında en sık karşımıza çıkan kağanların çıktıkları uzun süreli seyahatler ile kısa mesafeli gezin­ tilerdi. Kağan bir yere seyahat etmek isteyince beraberinde devlet erkanı ve Y-,..ı.tf ,,

..ıf.;.u .:;..lf-"ı.ıl.>V.t'Vµ.s'.i\.:.ıı ,:Ai ..il.ı...;... :.: ı.;;J�LJ,.., ıs.., ....,_;.. , \:ı)p...t .i.l..,,.1.:u;ı

: J'.' � t"� ı C'JV�r-'.??..ı...:. b f'.i.1o�\,0ı�:u�(ı�-..;,', .:,u.ı\.-.-Ji.'-". -'J.A Üj-._;,.ı.Y-...u�:> !"'� .y.1� w::0;.,.;.:...'-�•� ;ı.,,. �::;,,. t;> �:,.., ,, ,:-s; " ". v:&.J.f.;.��..:,1..oı.ıi ,� ;)S.:ı,.k,.... ı ..:.ı,.A> ı. , '":'ı,-':.k.- ı f"'::U Lı..;s1 .:...uj�.J/PJ'.J.>.:.;,ı.�....:..t· ,;.u_,.

.>' ,ı..ı::"'1> >J..1-· .:::r: >·'-'-':.>J"..ı Ilı).;.\,\; ı ,;-..-� ıl.ı .o.J>" .v .,,,;.,."'· if.,v�.....:...:..1,.....ı...;.

_.,.�.)...;1 1.;..fr u.

ı .:..,._,o :.,\, ...;... .:ı ,.. __.l_.;J�,ij' _;. f'...;..- ı :.;;; �..., , ..-'"" ,,,;Y .., , .,;!j-._;,...� ,ı,1..i , r lJ'..;;,ı .;.,, ..ı:...· s,J:J

•ı..:.ıti.ı-.,..:ı� .:.ı'..:;..i�\ "&..�j..'�;-"':".,.

·

·

,>;....J! v�:,.1

.

_ç_,. Jl.;ı., ,,. L;... \. ..ı .,..:,, � Jju•S.J.>2J'•N't��Jr) ,...,.1 �..:,1,1 �,,H'-' � L �.;...... � · .)\.:.. J Jv : · ··Y;, ..:.--���v � ::;J'.� e .,J·.,,.. · � � � >:_,;.\-1 __

Görsel 1: At Ü zerinde Gazan Han ve Karşısında Bir Moğol Kadını,

Cam i'ü ' t - te va rih ' in el yazmasından. (Bibliotheque nationale de France,

Departement des Manuscrits, Supplement Persan 1 1 1 3, Folio 285v.) 64

Ömer Subaşı

Bundan sonra vergiler divan üyelerince belirlenecek ve vergi kayıtlarına göre hesap edilecekti. Hatunların erzak, içki, gardırop, ayakkabı ve binek ihtiyaçları için ödenekler sağlanacaktı. Aynı şe­ kilde hatunlara ait olacak ahır bölümleri tahsis edilecekti; develer ve yük hayvanlarına bakan hizmetlilerin, harem ağalarının, bakıcı­ ların, mutfak görevlilerinin, kervancı başının, katırcıların, hizmet­ karların maaşlarını karşılamak üzere gerekli fonlar sağlanacaktı. Yukarıda kısaca bahsedilen giderler, ardanın toplam gelirlerinden ödenecekti. Gelirdeki fazlalık, o hatunun hazinesine konacak, orda­ lara atanan iki emirin mührü altında tutulacaktı. Devamında hazine­ sinde biriken gelirler, Han'ın emri dışında harcanmayacak, böylece hatun acil bir durumda kullanılmak üzere her zaman bir hazineye sahip olacaktı. Ayrıca, vilayetlerdeki hanedan mülkü arazilerin mal­ ları, bundan böyle o hatunun oğullarının mülkü ve malı olacaktı. 106 Han bu sayede hanedan üyesi hatunların arazi mallarını kız çocuk­ larına değil, erkek çocuklarına bağışladı. Bir hatunun oğlu yoksa bu araziler diğer hatunların oğullarının malı oldu. 107 Gerçekte bu durum Moğol geleneklerinde önceden beri bilinen bir uygulamaydı. Bir Mo­ ğol erkeğinin nikahlı eşlerinden çocuğu yoksa ailenin malları klana kalmasın diye erkeğin cariyelerinden olan oğullarına kalır, yani ca­ riyelerden doğan oğulları varis olarak sayılırdı.108 Gazan Han'ın yu­ karıda zikredilen düzenlemesiyle tüm vilayetler ve mülkler, divanın denetiminde, hatunların vekillerinin eline geçti. Hatun temsilcileri gelirleri iyileştirildiler ve bu sayade ardalar için eskisinden çok daha fazla gelir elde edildi. Ordalara ödenekler ve gerekli malzemelerin teminatı zamanında ulaşır oldu. Kadınların hazineleri için de gelirler böyle belirl�nmişti. Öyle ki Gazan Han zamanında büyük ardanın 106 Hanedan toprağı, hanedan mülkü, hükümdar emlak ve arazisine, Moğollar, as­ lında İncü adını vermişlerdi ki buna ara sıra hassa sıfatı da ilave edilmekteydi. Bu sıfat, hükümdarın hususi servetini ifade etmekteydi. Reşideddin Fazlullah/ Aka, s. 167; Osman Gazi Özgüdenli, "İncü", DİA, C. XXII., s. 281; Bertold Spu­ ler, İran Moğolları: Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350, çev. Cemal Köprülü, TIK Yay., Ankara 201 1, s. 357; Tuncer Gülensoy & Paki Küçüker, Eski Türk-Mogol Kişi Adları Sözlüğü, Bilgi Kültür Sanat, İstanbul 201 5, s. 212. 107 Aslında Ilhanlılarda hatunlara verilen gelirler, sistematik bir hal almış, özellikle kendilerine tahsis edilen gelirler, erkek çocuklara olduğu kadar kız çocuklarına da miras olarak kalmıştır. Öyle ki Abiş Hatun ölmeden önce Hülagü Han tara­ fından kendisine tahsis edilen 1 0000 dinarlık gelirini ve emlakıru dörde bölme­ lerini vasiyet etmişti. Bunlardan iki hissesi kızları Gürdiçin ile Algançi'ye, üçün­ cü bir hisseyi köleleri ve azatlılarına, dördüncü bir hisseyi ise Mengü Tim ur' un oğlu Taycu'ya ayırmıştır. Üçok, Türk Naibe/er ve Kadın Hükümdarlar, s. 167. 108 Alinge, Moğol Kanunları, s. 62. 65

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siya se t

ihtiyaç duyduğu malzemeler için daha fazla kaynak lazım olduğun­ da hatunların hazinelerinden ordaya bin dinar verilmesi emredilmiş ve ihtiyaç duyulan maddi kaynak hatunlar tarafından karşılanmışh. Aslında örnekten de anlaşıldığı gibi yapılan düzenlemeler ve alınan kararlar kısa zamanda meyvesini vermeye başlamıştı.109

Görsel 2: Bir Ziyafet Sırasında Gazan Han ve Sol Tarafında, Başındaki Boğtağı ile Oturan Eşi ve Yine Solda Boğtaklı Bir Hatun. (Cami'ü 't-tevılrlh'in el yazmasından, Bibliotheque nationale de France, Departement des Manuscrits, Su pplement Persan 1 1 1 3, Folio 227r.)

109 Reşidüddin Fazlııllıllı/Kerimi, C . i l, s. 1090, 1091; Reşideddin FazlullahfThackston, C. III. s. 745, 746. 66

Ömer Subaşı

Görsel 3: Gazan Han'ın Doğumu ve Moğollarda Doğum Sırasında Düzenlenen Eğlenceler (Birth of Ghazan Khan, from a manuscript of the Jami'al-Tawarikh by Rashid al-Din (1 247-1 31 8], Worcester Art Museum, Object Number, 1 935. 12.)

Daha sonraki süreçte bu durum, bazı eyaletlerin idaresinde Mo­ ğol kadınların etkin hale gelmesine sebep oldu. Moğollarda hanın kadınlarına ülke gelirinden pay ya da arpalık verilmesi sonucunda kadınlar, büyük gelirlerin sahibi olmuşlar ve ziyadesiyle zenginlik­ lere ulaşmışlardır . 1 1 0 1 10 el-Ömer!, Mesdliku 1 Ebsdr, s. 1 15; İbn Battılta, I., s. 324, 325; Vernadsky, Moğollar ve Rııslar, s. 256. 67

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Moğollarda hatunların vilayetlerin gelirlerine ortak olmak dı­ şında, kendi ordalarının giderlerini karşılayacak bir başka gelir ka­ pısı ise Moğol ordularının düşman bir ülkeden ganimet getirdikle­ rinde hatunlara bundan küçük bir pay vermesiydi. Bazı hatunların zenginliklerine göre birkaç ordası vardı ve yöneticiler hediye ola­ rak hatunlara bir miktar para bile verebilirdi.1 1 1 Yine hatunların zenginliğine zenginlik katan bir diğer gelir kaynağı ise kendilerine özellikle gelen misafir veya elçilerin sundukları hediyelerdi.112 Mo­ ğol geleneğine göre kağanın huzuruna çıkanlar, hem kağana hem de diğer ileri gelen devlet adamlarına hatta onların eşlerine dahi hediyeler sunmak zorundaydılar.1 13 Bu geleneğin en iyi örneğini, Kösedağ Savaşı'ndan sonra Sayın Han'a (Batu Han) elçi olarak gi­ den Selçukluların Han'a verdiği hediyelerin, kabul edilmesinden hemen sonra, tahtın yanında hazır bulunan hatunlara ve şehzade­ lere dağıtılmasında görebiliriz. 114 Hatta bu dönemde Batu Han'ın eşi Borakçin Hatun'u ziyaret eden Galiçya Knezi Daniil, ona bir­ takım hediyeler sunmuştu. Yine Altın Orda Hanlığı'nda Özbek Han'ı ziyaret eden Rus knezleri, Han'a ve Hatun'a sonra da bütün soylulara ve soylu kadınlara adetleri gereği hediyeler takdim et­ mişlerdi. 115 Benzer uygulamalara çeşitli zamanlarda ve neredeyse bütün Moğol coğrafyasında rastlamak mümkündür. Örneğin 1280 yılında Tuda Mengü, kardeşi Mengü Timur'un yerine tahta çıkmış­ tı. Bundan kısa zaman önce Memluk sultanı tarafından gönderilen elçiler, yanlarında on altı yük, nefis kumaşla gelmişlerdi. Bu ku­ maşların bir kısmı Mengü Timur'a, bir kısmı kardeşine, bir kısmı da adet olduğu üzere Çiçek Hatun, Ulcay Hatun, Tütleyn Hatun, Tutayun Hatun, Sultan Hatun ve Kutlu Hatun'a verilmişti.116 Moğollarda kadınların böyle büyük zenginliklere sahip olma­ ları hanedan arasında bazı huzursuzlukların da çıkmasına sebe1 1 1 Thomas T. Allsen, "Mongolian Princes and Their Merchant Partners, 12001 260", Asia Major, Third Series, Vol. 2, No. 2 (1989), ss. 83-126, s. 1 1 0, 1 1 1 . 1 1 2 Mengü Kağan, Hülagü Han'ın hatunlarına ve çocuklarının her birine altın, el­ bise ve hayvanlardan oluşan bol miktarda hediyeler sunmuştu r. Abaka Han yanına gelen Kutuy Hatun'un gelmesinden mutlu olurken, hediye ve mallarla onu zengin etmiştir. Reşideddin Fazlullah/Aka, s. 1 5, 82. 1 1 3 Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 86; Simon, Tatarlar, s. 28. 1 1 4 İbn Bibi, El-Evamirü 1-Ala'iyye, s. 513. 115 Altay Tayfun Özcan, Moğol-Rus İ lişkileri (1223-1341), TTK Yay., Ankara 2017, s. 420,421 . 1 1 6 Altmordu Devletiffiesenhause n, s. 1 8 1 . 68

Ömer Subaşı

biyet vermişti. Özellikle hanedan üyelerinin ve devlet erkanının servet kazanma hırsıyla hareket etmesini engellemek isteyen Ga­ zan Han bu durumu gördükten sonra "Bir mülkiyet parçası ihtilaf­ lıysa hanedan anneleri, hatunlar, oğullar, kızlar, damatlar, askeri sınıftan komutanlar, divan üyeleri, kadılar, alimler, şeyhler veya şeflerden hiçbirinin bu işlere karışmasına veya satın almasına izin vermeyin," deyip ferman çıkarmıştır. Han, bu ferman vasıtasıy­ la kadınları zenginlik uğruna ihtilafa düşecekleri alışverişlerden uzak tutmaya çalışmıştır.1 1 7 Soylu Moğol kadınları, bütün zorluklarına rağmen, varlıklarını siyasi hayatta sürdürdükleri gibi, ticari hayatta da isimlerinden söz ettirmişlerdi. Örneğin Ögeday Kağan'dan prenslere ve soylu Moğol kadınlara kadar hemen herkes gümüşlerini Müslüman veya Uygur tüccarlara emanet ediyor ve bu tüccarlar aracılığıyla da halka borç verip faiz uygulama yöntemiyle ticaret yapıyorlardı.118 Sonraki sü­ reçte imparatorluğun sınırları genişledikçe çekim merkezi haline dönüşen Moğol merkezine dünyanın her yerinden tüccarlar gelerek Göyük Han'ın huzuruna çıkmış ve onunla önemli anlaşmalar yap­ mışlardı. Onun ölümünden sonra da Han'ın eşleri, oğulları ve ye­ ğenleri, tüccarlarla anlaşmalar yapmaya devam etmişlerdi. Hatun­ ları, oğulları ve kardeşinin oğulları, tüccarlardan kredili mal alıp, karşılığında onlara berat yazmışlardı.119 Hatta kadınlar ticaretle o kadar ilgilenmişlerdi ki Reşideddin'e göre Ogul Gaymış'ın naibelik döneminde tüccarlarla alışveriş dışında çok az şey yapılmıştı.120 Bu dönemde ticaret tecrübesine sahip Moğol kadınları hayatlarını sür­ dürdükleri coğrafyaların içinde bulunduğu ticari konjonktürü çok iyi bilir ve bölgenin ticari hayatına olabildiğince hakim olurlardı. 121 1 1 7 Reşidüddin Fazlulliih /Kerimi, C. I I, s. 1006; Reşideddin Fazlul/ah/Thackston, C. III., s. 690. 1 1 8 Hei Ta shi lıı/Danuu-Uyar, s. 1 29; Allsen, "Mongolian Princes and Their Merc­ hant Partners", s. 94. 1 1 9 Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, s. 484; Reşidüddin Fazlulliih/Kerimi, C. !., s. 609; Reşideddin Fazlullah/Thackston, C. II., s. 41 1, 419. 1 20 Reşidüddin Fazlulliih/Kerimi, C. !., s. 572; Reşideddin Fazlullah/Thackston, C. II., s. 395; Kadınların yanında kağanlar bile ticaretle uğraşıp ortaklıklar kurmuş­ lardı. Buna en iyi örnek Mengü Kağan'dır. Kağan ülkenin her tarafına elçiler göndererek ticaretle uğraşanlara kredi dağıtıp onlarla ortak olmuştur. Cüvey­ ni, Tarih-i Cihan Güşa, s. 480. 1 2 1 Ticaretin gelişmesini destekleyen, bu konuya büyük önem veren Moğol kadı­ nı olarak Altın Ordalı Taydula Hanbike'yi ÖFnek verebiliriz. Taydula Hanbi­ ke'nin 4 Mart 1 359 tarihinde Venedik Doçu'na gönderdiği bitikte "Ben Taydu69

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Aslında kadınların ticarete katılımı, tüccarların onlara sağladığı im­ kanlarla sınırlı değildi. Kaynaklarda kadınların ticari bilgilerine dair yapılan atıflar çok fazla olmasa da ileri görüşlü kadınlar, cesur adımlar atmaktan çe­ kinmemişlerdi hatta kendi ordalarının üyelerini sahip oldukları toprakların sınırlarının ötesinde ticaret yapmak için keşif gezileri­ ne dahi göndermişlerdi. Zenginliğiyle kendinden sıkça söz ettiren Sorkaktani Beki, ekonomik meselelere büyük ilgi gösterirdi. Bu dö­ nemde Tatarlar kabilelerin yaşadığı, son derece büyük nehir Angara Nehri'nin gümüş denizi olarak bilinen bir vilayete gittiği biliniyor­ du. Bu bölgenin adı Akakcin Adutan'dı. Buradaki tüm atların ala olduğu söylenirdi. Tüm aletleri ve kapları gümüştendi. Sorkakta­ ni Beki, Güçügür klanından Tongkalik, Konguratlardan Bakçü ve Mungkur isimli üç komutanım bin adamlı bir gemiyle oraya gön­ derdi. Moğollar kıyıya bol miktarda gümüş getirdiler ama gemiye koyamadılar. Bu birlikten üç yüz kişiden fazlası geri dönmedi: Geri kalanlar ise kötü havadan ve aşırı nemden etkilenip vefat ettiler. Üç komutan ise salimen geri döndü. 1 22 Hammadde için sefer düzen­ leyen kadınların hikayeleri kaynaklarda açıkça anlatılmasa da bu dönemde önemli mülklere sahip diğer kadınların da ellerinde bulula'nın Venedik Doçu'na sözüdür. Hanlığın adamları, Nicolay Schoti gemisine bindikten sonra Konstantinopol'e mal almaya giderken sizin 9 geminiz, adı geçen galeya ile karşılaştıktan sonra ona saldırdı ve hanlığın adamlarını esir etti. Ayrıca sizin galeyanız Kıbrıs'tan dönmekte olan hanlığın adamlarını soy­ du. Adı geçen hanın yanına gelerek ve şahitleri göstererek kendi zararlarının 2830 som olduğunu tespit ettiler. Han onlara şefkat göstererek altın tamgalı yarlık verip görevliler tayin etmiştir ki Azak'taki elçi ve tüccarlar belirtilen parayı onlara ödesinler. Biz ise bunun size yük olacağını düşünerek bunun gerçekleşmesine izin vermedik ve sizin elçilerinizin karşı çıkmasına rağmen mağdurlara kendi hazinemizden 550 som ödemeyi emrettik. Şimdi bu somu küçük bir tereddüt olmaksızın bana geri gönderiniz." diyerek isteklerini açık­ ça belirmiştir. Altın Orda ile Venedik münasebetlerini düzene koymak ve ticaretin gelişmesini sağlamak için Taydula, Venediklilerin saldırıları yüzün­ den zarar gören -ki bu zararların yine Venedikliler tarafından karşılanması gerekirken- Ordalı tüccarlara bir miktar ödeme yapmayı kararlaştırmıştır. Bu parayı da Venedikli elçilerin huzurunda Orda'ya göndermiştir. Kime, ne öde­ me yaptığını hatta parayı götüren görevliler için harcanan masrafların göste­ rildiği bir ödeme belgesini de eklemiştir. Bu bitikte Taydula, Ordah tüccarlara yaptığı ödemenin Venedik Doçu tarafından kendisine geri ödenmesini talep etmektedir. Taydula Hanbike'nin yaptığı ödemelere dair kayıtların olduğu bilinmektedir. A. Melek Özyetgin & İlyas Kemaloğlu, Altın Orda Hanlığına Ait Resmi Yazışmalar, TTK Yay., Ankara 2017, s. 101, 102, 1 03-105. 1 22 Reşideddin Faz l u l/ah(Thackston, C . I., s. 43. 70

Ömer Subaşı

nan insan ve kaynak miktarı göz önüne alındığında, ticari keşifleri finanse ettikleri öngörülebilir.123 Gerek ülke gelirlerinden aldıkları pay gerekse savaş sonrası kendilerine düşen ganimetler, hatunların ziyadesiyle servet sahibi olmalarını sağlamıştı. Bununla birlikte itibar sahibi zengin Moğol hatunları, şahsi ordalarının ihtiyaçlarını giderdikten sonra mal­ larını gerektiği gibi harcayıp hayır işlerine de yardım yapmaktan çekinmemişlerdir. Moğol tarihinde maddi olarak büyük gelirlere hükmeden kadınlar hayır işleriyle de uğraşmış ve halkın yararına binalar yaptırmayı ihmal etmemişlerdir. Ögeday Kağan, çok sev­ diği kardeşi Toluy ölünce onun karısı Sorkaktani Beki'nin Toluy'a ait ülkeyi veya bölgeyi yönetmesini emretmişti.124 Moğol İmpara­ torluğu devrinde has alıp asker idare eden dul kadınlar, çocukları büyüyüp evleninceye kadar tam hakimiyetle ailenin mal ve mülkü­ nü idare eder yani kocalarının yerini alırlardı. Oğullar büyüdükten sonra bu hak onlara intikal ederdi.125 Bunun için Sorkaktani Beki eşinden kendisine kalan ülkenin işlerini çekip çevrilmesinde, tayin ve terfilerde hatta ticarette öyle isabetli kararlar vermiş ki devle­ tin temellerini sağlamlaştırmıştı. Hatun, ülkenin gelirleriyle büyük zenginlikler elde edince kazancının bir kısmından halkın menfa­ atleri için harcamalar yapmayı ihmal etmemişti. Moğol İmpara­ torluğu'nun en ünlü kadın figürlerinden Sorkaktani Beki, Bakhar Şeyhülislam Seyfeddin yönetiminde Buhara'da bir medrese inşa etmesi için 1.000 gümüş balish126 vermişti.127 Buhara'da bulunan iki büyük binanın bir tanesi Sorkaktani Beki'nin128 sağlam sütunları ve 123 Nicola, Women in Mongol lran, s. 147. 124 Abıl 1-Farac Tarihi, C . il., s. 531 . 125 B. Y. Vladimirtsov, Moğolların İçtimai Teşkiliitı: Moğol Göçebe Feodalizmi, çev. Ab­ dülkadir İnan, TTK Yay., Ankara 1995, s. 87. 126 Baliş için bkz. Henry H. Howorth, History of the Mongols: From the 9th to the 1 9 th Cen tury, Part I., The Mongols Proper and the Kalmyks, New York 2008, s. 279, 280. 127 Nicola, Women in Mango/ Iran, s. 21 1 . 128 Sorkaktani Beki, bütün oğullarının yetiştirilmesinde, devlet işlerinin çekilip çevrilmesinde, tayin ve terfilerde, ticarette öyle isabetli kararlar vermiş ve idare ettiği topraklarda öyle kurallar koymuş ki hiçbir erkek onun yaptığını yapamaz ve işleri o kadar düzene sokamazdı. Kağan, ülke meselelerini hal­ lederken, ordu düzenlemeye başlarken önce onun düşünce ve görüşlerini alırdı. Saraya gelen elçi ve haberciler, ona büyük saygı gösterirlerdi. Onun sarayının mensupları ve ileri gelenleri, gittikleri ülkelerde diğer şehzadelerin elçilerinden daha çok saygı ve ilgi görü rlerdi. O, kurultaylara veya şehza­ delerin toplandıkları günlerde, törenlerde ve bayramlarda, süslenme, ziy71

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

eyvanlarıyla inşa edilmesi için maddi yardımda bulunduğu Han Medresesi'dir. Bu medresede bin öğrenci öğrenim görürdü. Ders veren hocalar, zamanlarının en büyük ve eşsiz alimleriydi. Bu iki kutsal bina, yalnız Buhara'nın değil, bütün İslam aleminin en muh­ teşem yapılarının başında gelmekteydi.129 Aslında ihtiyacı olanlara ihsanlarda bulunmak, Sorkaktani Beki ile sınırlı kalmadığı gibi bu tarz davranışlar sergileyen hatunlar Moğol tarihi boyunca sık sık karşımıza çıkar. Hatun-ı Muazzama Bulugan eşi Gazan Han'ın türbesini ziyaret amacıyla Tebriz şehrine geldiğinde hak sahiplerine hayırlarda bulunup sadakalar dağıtmış, dervişlere ihsanlarda bulunmuştu .130 Yine bu dönemde Ahmed Te­ küder' in kızı ve Emir İrencin'in eşi Kunçak Hatun cömertliğiyle bi­ linirdi. Özellikle önde gelen Hristiyan din adamlarına çok miktarda hediyeler ve armağanlar verirdi. Kunçak Hatun, bir keresinde, eşiy­ le birlikte Katolikos'a on bin dinar para yardımı yapmıştı. Bu para, iki at fiyatına eşittir.131 Özbek Han döneminin önemli devlet adamlarından Kutluk Ti­ mur'un güzel ahlakıyla tanınan eşi Turabek Hatun, mescit ve za­ viyeler yaptırmıştı. Öyle ki Hatun kendi yaptırdığı zaviyede ünlü seyyah İbni Battfı.ta'ya mahsus ziyafet tertip ederek alimleri ve şeh­ rin diğer ileri gelenlerini çağırmıştı. Dindar, asil ruhlu, cömert ha­ tun, verdiği armağanlarla davetlilerin gönlünü almayı hiçbir zaman ihmal etmemişti.132 Aslında varlıklı Moğol hatunları arasında şehir kuranların bile olduğu bilinmektedir. Emir Tesüy'ün kızı Horasanlı Bulugan Hatun, Bağdat şehri yakınlarında bir şehir kurmuş, adını Horasan koymuştu. Ardından orada kendi adına bir hangah yaptır­ mış ve bu hangah gelen geçen yolcular için vakfedilmişti.133 net eşyası takınma, incelik ve nezaket bakımından orada hazır bulunanların hepsinden daha çok göze çarpardı. Himayesi ve fermanı ülkenin her yanında geçerliydi. Antrparantez, Sorkaktani için söylenen güzel bir sözü de verelim: " Eğer kadınlar onun gibi olsalardı erkeklerden daha üstün olurlardı." Bü­ tün Moğol İmparatorluğu'ndaki herkesin güvenini kazanan Sorkaktani Beki, Oğul Gaymış'ın Batu'ya gönderdiği elçilik heyetinde önemli bir vazife üst­ lenerek Moğolların geleceğiyle alakalı önemli işlere imza atmıştır. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, s. 236, 446 Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, s. 137. Tiirih-i Olcaytu/Hambly, s. 73, 74; Tarih-i Olcaytu/Örs, s. 1 1 1 . Rabban Sawm a/Sir E . A. Wallis Budge, s . 92. İbn Battuta, l., s. 520, 524. Tiirih-i Olcaytu/Hambly, s. 82; Tarih-i Olcaytu/Örs, s. 1 19. .

129 130 131 132 133

72

Ömer Subaşı

Moğollarda ticaret yalnız hanedan üyesi servet sahibi kadın­ lara has bir durum değildi. Aslında Moğol kadınlarını toplumun her aşamasında ve her alanında etkin ve yetkin bir şekilde görmek mümkündür. Bozkır kültürüyle yoğrulmuş Moğollarda kadınların müdahil olduğu faaliyetlerin başında ticaret gelmektedir. Gerek soylu gerekse halktan kadınların Moğol coğrafyasında ticari hayat içerisinde faal olarak bulunduğunu bilmekteyiz. Sosyal ve siyasi ya­ şamın dayanağı durumundaki Moğol kadınları, evlerini ve kocala­ rının arazilerini yönetir, dilediklerini alır dilediklerini satarlardı.134 Moğollarda alışveriş yapmak da kadınların işiydi. Kocalarının ve ailelerinin ihtiyaç duyduğu her şeyi satın alırlardı ya da kendileri yapıp satarlardı. Yaptıkları işlerden büyük kar sağladıkları için ko­ calarına yük olmazlardı. Aile idaresine önem veren Moğol kadınları, ev işlerinde çok ti­ tizdiler. Kadınlar evdeki tüm diğer görevlerini de büyük maharetle yerine getirirler, eşlerinin bu kadar becerikli olmasından dolayı ko­ caları da evlerinin tüm bakımıyla ailenin geçimini onlara bırakır­ lardı.135 Bir kadın, yanındaki köleleriyle pazara süt, yoğurt getirip satar, karşılığında esans gibi ihtiyaç duyduğu herhangi bir eşyayı satın alabilirdi. Kadınlara, eşleriyle birlikte pazarlarda rastlamak mümkündü. Kadınlar, pazarda alışveriş yaparken de olabildiğince bakımlı ve güzel olurlardı. Erkekler, kadınların aksine, başlarında külah denilen şapkadan başka bir şey taşımadan, koyun postundan bir kürkle sade ve sıradan giysiler giyerlerdi. Şatafatı ve süslenmeyi pazarda alışverişle meşgul eşlerine bırakırlardı. Öyle ki pazarlarda dolaşan karı koca için "Bu erkek, bu hatunun hizmetkarı olmalı." dense yerinde olurdu.136 Zengin ve varlıklı kadınların pazarlar­ da alışveriş yaparken istediklerini elde etmek için diğer kadınları kendilerine rakip olarak görmeleri de sık karşılaşılan bir durumdu. Özellikle Moğol kadınlarının vazgeçilmezleri mücevher ve takıla­ rın el değiştirdiği tezgahların önleri belki de pazarların en kalabalık yerleriydi. Örneğin Tebriz'deki Kazan Çarşısı ismiyle maruf büyük pazarda kadınların mücevher satın alırken birbirleriyle yarışmaları, neredeyse her pazarda rastlanabilecek sıradan olaylardandı.137

134 135 136 137

Ricoldus, Doğu Seyahatnamesi, s. 48. Polo, Dünyanın Hikaye Edilişi, s. 146; Polo, Geziler Kitabı, s . 57. İbn Battılta, l., s. 472, 473. İbn Battılta, l., s . 327, 328. 73

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Sosyal ve ekonomik bütün kazanımlarını Cengiz Han'a borç­ lu Moğol kadınları, Han'a ve devlete ziyadesiyle önem verirler­ di. Bozkırın sert yaşam koşullarında elde edilen zenginliklerden kadınların kendilerine düşen payı alması ve bu sayede servet sa­ hibi olup ticarete atılarak ekonomiye katkı sağlaması Cengiz ön­ cesi Moğolların günlük hayatında karşılaşabileceğimiz bir durum değildi. İşte tam da burada Cengiz ve onun kadınlara sağladığı ekonomik güç karşımıza çıkar. Evlendikten sonra kendisini ça­ dıra hapsedip ömrünü ailesine adayan kadın imajının tamamen değişmesi, kadının aktif bir şekilde ekonomik hayatın içerisine da­ hil olması Cengiz'in kurduğu yenilikçi anlayışın bir sonucuydu. Cengiz ve onun bakiyeleri, ülkeyi çocukları, kızları ve kız kardeş­ leri arasında taksim etmişlerdi. Bu taksimle birlikte, ardaları için topladıkları vergiler sayesinde büyük servet sahibi olan kadınlara ticaretin kapılarını aralamışlardı. Ordalar için kurulan hazineler, seferlerden toplanan ganimetten verilen paylar ve buna benzer birçok uygulamanın sonucunda büyük zenginliklere ulaşan ka­ dınlar, zamanla ticari hayatın gözdesi haline gelmişlerdi. Bununla birlikte sürekli genişleyen ve büyüyen bir devlet, yeni kazanç ka­ pıları dernekti. Fırsatı ganimete çevirmek isteyen yerli ve yabancı tüccarlar, Moğol ülkesine akın ederken, varlıklı Moğol kadınlarını görmezden gelemezlerdi. Bundan dolayı da sermayeye hükmeden kadınlar zaman içerisinde tüccarlarla kurdukları ortaklıklar saye­ sinde yüksek karlı kazançlar elde ettiler ve devamında kudretli Moğol kadınları maddeten yükselmiş güçlerini siyasete taşımayı da bildiler.

Moğol Dini Hayatında Kadın ve Kadın Figürü Moğollar, Natigai (Itoga-Troga )138 isminde büyük, yüce, gök­ sel bir tanrının varlığına ve bu tanrının evli olduğuna inanırlar­ dı. Moğollara göre işte bu karı-koca iki tanrı yani Natigai ve eşi, yeryüzünün tanrılarıdır. 1 39 Moğollar, Natigai'nin, eşlerini, çocuk­ larını, tahıllarını, tohumlarını ve hayvan sürülerini koruyan, hay­ vanların üremesini, sütlerinin bol olmasını sağlayan ve dünyada ne malları varsa hepsini muhafaza eden bir yeryüzü tanrısı ol138 Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatnıinıe, 139 Polo, Dünyanın Hikıiye Edilişi, s . 425.

s.

74

40; Sir /ohn Mandeville,

s.

162.

Ömer Subaşı

duğunu söylerdiler. Kendi aralarında ona büyük saygı ve sevgi gösterir, saygın bir yerde tutarlardı. Altından, gümüşten hatta ağaçtan mamul tanrılarını bazen de keçe ve kumaştan yaparlar, karısı olduğuna inanarak farklı bir kumaşa bir kadın resmi çi­ zerler ve bunun tanrının eşi olduğunu söylerlerdi. Ayrıca başka küçük resimler de yaparak bunun da kan-koca tanrıların oğul­ ları olduğuna inanırlardı. Natigai'nın eşini sol eline, oğullarını da önüne ve sağına koyarlardı. Öğle ve akşam yemeği sırasında sofradaki biraz yağlı eti Tanrı'nın, karısının ve çocuklarının ağ­ zına sürerlerdi. Her zaman hayvanlarının ilk sütlerini ve ayrıca etlerinden ve yemekten önce içeceklerini tanrılara sunarlardı.140 Moğollar keçeden insan suretinde yaptıkları bu tanrı maketleri evlerinin girişlerinin her iki tarafına yerleştirirler ve bu objele­ rin alt kısımlarına yine keçeden yapılma figürler koyarlar; ayrıca ipekten başka objeler de yaparlardı, bunlara da büyük bir saygı duyarlardı. Sonradan yapılan bu heykeller veya farklı şekillerdeki objeler, çadır içerisinde çeşitli yerlere yerleştirilirdi. Bunlardan en dikkat çekeni, çadırda erkeğin yatak başlığında duran, keçeden yapılmış, bebeğe ya da insana benzeyen heykeldi. Buna Moğol­ lar arasında Bey'in kardeşi denirdi. Benzer bir tanesi de hanımın yatak başlığında dururdu, buna da Hanım'ın kardeşi denirdi. Her iki taraftaki heykel de duvara sabitlenmişti. Bunların ikisinin or­ tasında daha yüksekte ince bir şekil vardı. Bu sanki tüm çadırın koruyucusuydu. Çadırın hanımı, oturduğu divanın sağ tarafına, hemen yanına görülen bir yere, yün ya da başka bir malzemeyle dolu, keçi derisinden tulum, onun yanına da yüzü hizmetkar ve nedimelere bakan heykelcik koyardı. Çadırın girişinde, kadınla­ rın tarafına yakın yerde, inekleri sağan kadınlar için inek memeli bir heykel bulunurdu çünkü inekleri sağmak kadınların görev­ lerinden biriydi. Girişin diğer tarafında ise kısrakları sağmak er­ keklerin görevi olduğu için, yüzü erkeklere dönük, kısrak meme­ li, ikinci bir heykel daha vardı. 141 Moğol çadır hayatında çok çeşitli şekillerde heykel veya değişik formda objeler vardı. Bunların yapım aşaması önemli ve kutsaldı. Farklı malzemelerden mamul, insan formunda tanrı ve farklı tarz140 Sir /ohn Mandeville, s . 1 62; Polo, Dünyanın Hikaye Edilişi, 141 Willern, Mengü Haıı 'ırı Sarayma Yolcıı/11k, s . 88-90. 75

s.

148.

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

da heykelciklerin yapımı sırasında kabilenin bütün yaşlı ve say­ gıdeğer kadınları bir araya gelirler ve maketleri büyük bir huşu içerisinde tamamlarlardı. Bu iş bittikten sonra bir koyun keserler, kemikleri ateşte yanarken etini yerlerdi. 142 Marco Polo, kadının dini hayattaki varlığını bir adım daha öte­ ye götürerek bizzat kadın tanrıların bulunduğunu iddia eder. Polo, Moğollarda isimleri "Sensin" olan dini sınıftan bahsetmektedir. Bunları diğer din adamlarından ayıran en büyük özellik, tapınakla­ rındaki heykellerin hepsinin kadın olmasıdır. Ayrıca bu heykellerin tamamının kadın ismi vardı ve böylece onlar tapılacak kadınlar ola­ rak görülmekteydiler .143 Moğollar, tanrı vasfını taşıyan kadınların varlığına inandıkları gibi, tanrıya ulaşmada veya inandıkları öteki hayata geçiş aşamasın­ da da kadınlara ihtiyaç duyarlardı. Bunun için en iyi örnek ise Mo­ ğollarda ölü gömme adetleri arasında kadınların toplanarak kocala­ rının ruhlarının selamete erişmesi için kemik yakma gelenekleridir. Bu da erkekler için öteki dünyadaki kurtuluşun ancak kadınların ça­ balarıyla mümkün olabileceğini düşünmemize sebep olmaktadır.144 Ayrıca kadınlar, uluların yerinde (yaşlıların cesedinin gömüldüğü yer), atalarına kurban sunar, cenaze yemeği vermek için meydanda veya mezarlıkta toplanırdı. Kesilen adak veya kurbanın etleri orada toplananlar arasında pay edilir ve s arhadan denen içecek sunulurdu. Bu adetin bütün aşamalarında kadınlar aktif olarak görev alır ve paylarına düşen etleri yer veya evlerine götürürlerdi.145 Cenaze merasimlerinde kadınların üzerine düşen görevi yerine getirmeleri sosyal veya dini hayatın her aşamasında olduklarının birer kanıtıdır. Bu dönemde aynı coğrafyayı paylaşan diğer top­ lumlarda da kadının önde veya başrolde olduğu benzer durumlara 142 Polo, Dünyanın Hikaye Edilişi, s. 148; Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s . 35, 36; Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 90; Jean Paul Roux, Altay Türkle­ rinde Ölüm, çev. Aykut Kazancıgil, Kabalcı Yay., İstanbul 1 999, s. 206. 143 Polo, Dünyanın Hikaye Edilişi, s. 167, 168. 1 44 Simon, Tatarlar, s. 33; Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 42. 145 Şamanların ve kadınların dini törenlere aktif olarak kahlması, Moğolların en eski tarihinden beri bilinmektedir. Bunun en iyi örneği, Cengiz'in babasının ölümünden sonra, annesi Ölün Eke ve Ambaqai'nin eşleri arasında yaşanan­ lardır. Moğolların Gizli Tarihi, s. 23; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 53; Nicola, Wo­ men in Mongol Iran, s. 47, 186. 76

Ömer Subaşı

rastlamak mümkündür. Naymanlarda Tayang'ın annesi Gürbesü, 146 ölen Ong Han'ın kesik başını ak bir minder üzerine koyup, gelin­ lerini toplayıp, hugur (telli sazlar) çaldırıp yiyecek içecek sunup devamında içki hazırlatıp kadeh kaldırarak adak sunması bir nevi ayini başlatması, Moğollarda gördüğümüz ve kadının ön planda ol­ duğu cenaze sonrası törenlerin bir benzeridir. 147 Aslında kadınların cenaze sonrası görevleri bununla da sınırlı kalmamaktadır. Moğolların önemli ritüellerinden ateşle arındırma töreninin aslı unsurları arasında kadınların vazgeçilmez bir rolü vardı. Ölenin çadırında oturan akrabaları ve diğerleri ateşle temiz­ lenme işlemine tabi tutulurdu. Bu dini törende, iki küme halinde yakılan ateşin yanlarına iki mızrak dikilir, uçları iple birbirine bağ­ lanırdı. Bu ipe birkaç bez asılırdı. İki ateşin arasından, mızrakları birbirine bağlayan ipin altından insanlar, hayvanlar, arabalar, ça­ dırlar ve bilumum eşya geçirilirdi. Sağda ve solda iki yaşlı kadın durur, birtakım dualar ederdi; ağıtlar yakar, su serperdi. Bu törende bazı arabalar hasara uğrar ve arabaların üzerinden yere bir şeyler düşerdi; bunlar ayinleri düzenleyenlere, Hristiyan yazarlara göre büyücülere yani kadın şamanlara kalırdı.148 Bu tarz törenlerde kadınların ön plana çıkması, Moğol kültürü­ ne uzak Hristiyan yazarları çok etkilemiş olmalı ki şaman olması muhtemel kadınları büyücü olarak isimlendirmişlerdir. Bundan dolayı Moğol kadın şamanlarının büyücüye benzetilmesine Hris­ tiyan kaynaklarda sıklıkla rastlamaktayız.149 Ermeni yazarlar, Mo­ ğol kadınlarından bahsederken kadınların büyücü ve her şeyleri­ nin kutsal olduğunu iddia etmektedirler. Hatta daha ileri giderek büyücüler ve sihirbazların emri olmaksızın Moğolların hiçbir yol­ culuğa çıkmadıklarını, yalnızca büyücülerin bu duruma müsaade 146 Gürbasü Hatun hakkında iki iddia vardır. İlki, Cengiz Han, Naymanlarm reisi Tayang ile mücadelesinden başarıyla çıktıktan sonra, Tayang'm eşle­ rinden Gürbasü Hatun'un yakalanarak Han'a getirildiğidir. Diğer iddiaya göre ise Nayman Hükümdarı Tayang ile evli olan Gürbasü Hatun, Tayang'm eşlerinin şefiydi ve Tayang onu çok severdi. Tayang'm öldürülmesinden bir süre sonra, Moğol gelenek ve töresine göre evlenen Cengiz Han'a getirilmiş­ ti. Reşidüddin Fazl u llah /Keri m i, C. 1., s. 97, 227; Reşideddin Fazl u llah /Thackston c. 1., s. 68, 69, 149. 147 Moğolların Gizli Tarihi, s. 1 1 1 ; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 143. 148 Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 44; Bridia, The Vinland Map and The Tar­ tar Relation, s. 94; Jean Paul Roux, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İşaret Yay., İstanbul, s. 1 79. 149 Abü 1-Farac Tarihi, C. il., s. 480. ,

77

Moğollarda Kadın, Evli l i k ve Dış Siya set

ettiğini söylerler. 1 50 Bu dönemde, Maveraünnehir ve Türkistan'da, cinlerle ve perilerle uğraşan -çoğunluğu kadın- bir taife olduğu da bilinmektedir.ısı Lakin bu topluluğu oluşturan grubun tam olarak kimlerden ibaret olduğu tespit edilememekle birlikte Moğollarda büyüyle uğraşan kadınların varlığı da neredeyse kesindir. Şeytan soyundan gelen kara büyücü kadınların, insanları ve hayvanları lanetleyip öldürebildiklerine inanmak, Moğollarda yaygındı bir düşüncedir.ısı Moğolların dini hayatında keçeden "kadın tanrı" figürüyle, bunların imalat aşamasında gördüğümüz kadınlara ölü gömme adetlerinde ve ateşle arındırma töreninde rastlamaktayız. Yine Mo­ ğollar için çok önemli bir aşamada kadınlarla karşı karşıya gelmek­ teyiz. Moğollarda ölümden sonra yaşama ilişkin inancın getirisi olarak ölen şahsın eşleri veya eşyalarıyla gömülmesi yeniden ka­ dını dini inancın en can alıcı aşamasında karşımıza çıkarmaktadır. Cengiz Han'ın "ruhu için üç gün üç gece yemek yapıp dağıttıktan sonra, onun hizmetindeki emir ve noyanların ailesinden, güzellikte benzerleri olmayan kırk bakire kızı, kıymetli mücevherle süsleyip pahalı kumaşlardan yapılmış elbiseler giydirerek seçkin atlara bin­ dirdiler. Onları Cengiz Han'ın ruhunun bulunduğu yere gönder­ diler," ifadesi en açık şekilde kadınları eşleri veya kağanları için ölüme gönderildiğinin kanıtı olarak gösterilebilir.ı53 Cengiz Han'ın defnedilmesi sırasında gerçekleştirilen bu törenin bir benzerini no­ yan veya reislerin gömülmesi sırasında da biraz daha farklı şekil­ de görmekteyiz. Ölen kişi, reislerden biri ise erkek ve kadın bütün köleleri öteki dünyada da ona hizmet etsin diye onunla beraber defnedilirdi. ı54 Hatta bazıları daha yaşarken, kölelerinden birini, ölünce gömüleceği zaman kendisiyle mezara konulması için seçer­ di.1 55 Genel inanışa göre Moğol aristokrasinin üst sıralarından biri ölünce, kadınlarından ve hizmetkarlarından bazılarını, en değerli bir ya da iki kölesini, ve en çok sevdiği kişiyle atlarını aynı mezara defnediyorlardı. ı56 150 151 152 153 154 155 156

Müverrih Kiragos, s. 45. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, s. 138. Altan Topçi/Gülensoy, s. 56. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, s.186,187. Müverrih Kiragos, s. 45. Simon, Tatarlar, s. 29,33. Gızcani, Tabaktlt-ı Nami, s . 47. 78

Ömer Subaşı

Cenaze törenlerinden sonra kadınları, ölünün ardından yas tutma merasimlerinde yer alırlardı. Neredeyse bütün toplumlarda var olduğu bilinen yas tutma törenleri, Moğollarda kadının etkin olarak iştirak ettiği bir gelenektir. Bir kadının eşi öldüğünde yas tutma işi, dul kalan kadının ordasının kapısında oturup yas tut­ makla başlardı. 157 Devamında Moğol geleneklerinde sadece yedi gün boyunca, ölenin karısı ve çocukları boğtak158 denilen şapkala­ rını çıkarırlardı. Bu durum ölen adamın eşleri ve evli kızları için geçerliydi. Yedinci günün sonunda her şey eskisi gibi olur, hayat normale dönerdi.159 Ölen kişinin tutulan yası, kanunen mevcut dört eşinin arasında harfiyen gerçekleştirilirdi. Cengiz Han' ın ölü­ münden sonra da dört büyük kamp yerinde yas tutulmuş ve her gün çok sayıda kadın ve prens, yas törenlerine katılmıştı. Bura­ da bahsedilen kamp yeri, muhtemel ki Cengiz Han'ın dört eşinin yönettiği büyük ordalardı. 1 60 Aslında buna en iyi örnek Mengü Kağan'ın ölümünden sonra düzenlenen yas törenleridir. Mengü Kağan ölünce Asutay Oğul, ordunun yönetimini Kundakay No­ yan'a bırakmış ve babası Mengü Kağan'ın tabutunu kendi orda­ sına götürmüştü. Dört gün süren yas töreninin ilk günü Kutuktay Hatun'un, ikinci günü Kutluk Hatun'un, üçüncü günü Mengü Kağan'ın son seferinde yanında olan Çabuy Hatun'un, dördün­ cü günü ise Küi Yebe Hatun'un ordasında gerçekleştirildi. Men­ gü'nün tabutunu her gün farklı bir ordada bir tahtın üzerine ko­ yup acı içinde ağıtlar yakarak ağladılar.161

157 Ötemiş Hacı, Çengiz-Name, s. 5 1 . 158 B u başlığa verilen isimleri bahsi, "Evli Kadınların Vazgeçilmez Aksesuarı: Boğtak" adlı bölümde ayrınhlı biçimde anlatılacak. 159 Pei-Lou Fqng-Sou/Serruys, s. 1 36. 160 Reşidüddin Fazlullfih/Kerlml, C . I., s. 387, 433; Reşideddin Fazlul/ah{Thackston, C. il., s. 264, 292. 161 Reşidüddin Fazlullfih/Kerimi, C . J., s . 603; Reşideddin Fazlul/ah/Thackston, C . II., s . 416. 79

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Görsel 4: Kubilay Han' ın Eşi Çabuy Hatun

Kağanlar için ölümünden sonra yas tutmak, yalnız hanedan üyesi kadınlara mahsus değildi. Yine kadınların ön saflarda oldu­ ğu ve bu sefer sıradan halktan kadın-erkek fark etmeksizin törensel hatta biraz da abartılı davranışlarla üzüntülerini gösterdikleri bir­ çok haberdarız. Öyle ki Gazan Han'ın ölümü sonrasında şehir veya köylerde kadın ve erkeklerin çıplak ayak ve başı açık, eski püskü giyinmiş halde dışarı çıkıp başlarına toprak döküp ağlamaları, el­ biselerini yırtıp eskiler giyip yedi gün ağıt yakmaları, şehir ahalisi80

Ömer Subaşı

nin acziyet ve çaresizlikten siyah elbiseler giymesi veya kadınların üzüntüden göğüslerine taşla vurmaları, halkın içine düştüğü tarif­ siz acıların birer dışa vurumudur.162 Bütün bunlara ek olarak, Moğol soylu hatunlarının dine dair düşüncelerini öğrenmek için yaşadıkları hayatlara bakmak çok yerinde olacaktır. Aslında kağanlar, eşlerinin hatta kızlarının dini inançlarına karışmazlar, onların din değiştirmelerine de müdahale etmezlerdi. Moğol ileri gelenleri, 1257 yılında Gbel Vasilyeviç, Sat­ rak' ın kızını eş olarak aldıktan sonra hatunun ismini Fedora olarak değiştirmesine rıza gösterdikleri163 gibi, Özbek Han da Knez Yuriy ile kız kardeşi Konçaka'yı evlendirdikten sonra Konçaka'nın vaftiz edilip Agatha ismini almasına razı olup hiç ses çıkarmamıştı. 164 Ancak aynı şeyleri kağanlarla evli Hristiyan hatunlar için söy­ lemek pek de mümkün değildir. Çünkü bazı hatunlar, kağanların Hristiyan olması veya Hristiyanlara karşı daha hoşgörülü davran­ ması için çaba göstermişlerdi. Örneğin Dokuz Hatun, Budist rahip­ ler tarafından kandırıldığına inandığı kocası Hülagü Han'ı bu ra­ hiplere karşı defalarca uyararak bu sihirbazlardan yüz çevirmesini tavsiye etmiş ancak muvaffak olmamıştı. 165 Hülagü'nün Budizim hakkındaki düşüncelerini değiştiremeyen Dokuz Hatun, yönünü Müslümanlar üzerine çevirdi ve Hristiyanlara, İslami ibadetleri ya­ saklamaları ve ibadethaneleri yıkmaları için izin verdi. Hatun bu gücünü her ne isterse yapmayı kabul eden eşi Hülagü'den alırdı. Farklı bir bakış açısıyla olaya bakarsak Hülagü dolaylı yollardan eşinin sayesinde Müslüman ahali üzerinde baskı kuruyor bir nevi sindirme pplitikası yürütüyordu. Kocasından istediği desteği alan Dokuz Hatun, bizzat Müslüman ibadethanelerini tamamıyla yıktır­ maya meyletti. Gerek Hülagü'nün gerekse Dokuz Hatun'un Müs­ lümanları baskı altında tutmak için attıkları adımlar kısa zaman içinde meyvesini verdi ve Müslümanlar, bu dönemde vahşetle ezil­ meye mahkum olurlarken, bir araya gelmeye cesaret edemeyecek 162 Reşideddin Fazlullah/Aka, s. 305. 163 A. H. Halikov, Rus Tanınan 500 Bulgar-Tatar Türk Asıllı Sülale, çev. Mustafa Öner, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1995, s. 1 1 ; İlyas Kamalov, Altın Orda ve Rusya: Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi, Ötüken Yay., İstanbul 2009, s. 150, 266; İlyas Kamalov, "Hanedan Kadınları", s. 599. 1 64 Konçaka (Konçak) Hatun vaftiz edildikten sonra Agatha ismini aldı. George Vemadsky, Moğollar ve Ruslar, çev. Eşref Bengi Özbilen, Selenge Yay. İstanbul 2007, s. 243. 165 Müverrih Kiragos, s. 86. 81

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

kadar aciz duruma düştüler.166 Dokuz Hatun, Hristiyan olduğun­ dan, sürekli onların tarafını tutarken Hristiyanlar onun sayesinde epey güçlenmişlerdi. Hülagü, Hatun'un gönlünü hoş tutmak için Hristiyanlara hürmet edip ayrıcalık göstermişti. Hülagü ömrünün sonuna kadar bütün memlekette kiliseler yaptırmıştı hatta Dokuz Hatun, ordasının kapısının önünde çadırdan kilise bulundurmuş ve çan çalındırmıştı.167 Bu kilise uzun yıllar Moğol merkezinde Hris­ tiyanlara hizmet vermişti. Rabban Sawma'ya göre Geyhatu, han­ lık makamına oturduğu zaman, kutsal ordada Hülagü'nün ilk eşi Dokuz Hatun'un kurduğu kiliseye gitmişti. Bu tören o sırada Ala­ dağ'da yapılmış, tören zamanı Geyhatu'nun oğulları, hatunları, kız­ ları, emirleri, soylular ve askeri birlikler orada hazır bulunmuştu.168 Özellikle Hristiyan müerrihler, kağanların ya Hristiyan olduk­ larını iddia eder veya Hristiyanlara hususi hisler beslediklerine inanırlardı. Hülagü Han1a evlenmek üzere çıkarıldığı yolculuktan sonra Abaka'yla nikahlanan Maria Palaiologina, ısrarla kocasının vaftiz edilmesini istemişti. Genel inanış Abaka'nın hiçbir zaman vaftiz edilmemiş olduğudur. Ancak Ermeni müerrihler, Abaka'nın vaftiz edildikten sonra Maria ile evlendirildiğini iddia ederler.169 Bunun yanında Mengü Kağan ve Argun Han gibi birçok Moğol soylusu, kiliseleri eşleriyle birlikte sık sık ziyaret ederdi; din adam­ larına ihsanlarda bulunurdu. Argun Han ile Kerayit kabilesinden -Hristiyan olması muhtemel- eşi Uruk Hatun da kiliseleri sık sık zi­ yaret ederdi. 170 Hatta Uruk Hatun her gün kiliseye giderdi.171 Ayrıca Argun Han, Hristiyanları ve kiliseleri çok severdi.172 Farklı dinlere mensup hatunlar, inançlarının gerektiği gibi yaşa­ maya gayret etmişlerdi. Aslında Moğol toplumunda önde gelen ha­ tunların hepsinin kendine ait bir ordası vardı ve her birinin inanç­ larına göre din adamları yani imamı, müezzini, hafızı veya papazı mevcuttu.173 Moğol hatunlarının yanlarında bazı zümrelere ait bi­ reyleri bulundurma geleneği, özellikle Altın Orda'da Berke Han'ın Müslüman olmasıyla kendini göstermişti. Han'ın Müslüman olma1 66 167 168 169 1 70 171 172 1 73

Hayton, Doğu Ülkeleri, s. 1 10. Reşideddin Fazlullah/Aka, s. 4. Rabban Sawma/Sir E. A. Wallis Budge, s. 63. Runciman, "The Ladies of the Mongols", s. 48, 49. Galstyan, Moğollar, s. 81; Nicola, Women in Mango/ Iran, s. 215. Hayton, Doğu Ülkeleri, s. 184. Rabban Sawma/Sir E. A. Wallis Budge, s. 53; Step'annos Orbe/ean 's/Bedrosian, s. 217. İbn BattCita, I., s. 327. 82

Ömer Subaşı

sı, ülkesinde İslamiyet' in hızla yayılmasını sağlarken, bu rüzgardan Han'ın eşi Çiçek Hatun da kendi payına düşeni alarak Müslüman olup çadırdan bir mescit edinmiş ve onu beraberinde taşımaya baş­ lamıştı. Hatta Berke Han döneminde Müslüman her hatunun kendi müezzini ve imamı bile vardı.174 Altın Orda Hanlığı'nda, çadırdan mescit taşıma örneğine çokça rastlamak mümkündür. Ancak hiçbi­ risi Özbek Han'ın eşi Beyeh1n Hatun örneğindeki gibi dikkat çekici değildir. Özbek Han'ın eşi, Bizans İmparatoru'nun kızı Beyelfm Ha­ tun, babasını ziyaret etmek için çıktığı İstanbul yolculuğu sırasında yanında taşıdığı çadır mescidi Bizans'ın sınır şehri Mehtfıli (Diam­ polis) Kalesi'nde bırakmış ayrıca yolculuk esnasında vakit ezanla­ rının okunması adeti de burada terk edilmişti. Hatun yemeklerde kendisine sunulan şarapları afiyetle içip domuz etinden yapılan kı­ zartmaları da rahat rahat yemeye başlamıştır. Görüldüğü gibi Ha­ tun, Müslüman adetlerini neredeyse tamamen terk etmişti.175 Kuv­ vetle muhtemel, Altın Orda'nın dini atmosferinin etkisinde kaldığı, bugünün tabiriyle mahalle baskısından çekindiği için İslami tarzda bir hayat yaşamaya mecbur kalmış176 İstanbul'a vardığında ise eski dinine bağlılığını sürdürmeyi arzu ettiği için, babasının yanından ayrılmamış, Özbek Han'ın yurduna dönmemişti.177 Çiçek ve Beyelun gibi birçok hatunun çadır mescitleri yanında devamlı taşıması, aynı dönemlerde özellikle İlhanlı coğrafyasın­ daki Hristiyan hatunların çadırdan kilise taşımaları ve yanlarında papazlarını gezdirme geleneğiyle büyük benzerlik göstermektedir. Hülagü'nün eşi Dokuz Hatun, her zaman yanında çadırdan bir ki­ lise ve çan taşırdı. Ermeni ve Süryani papazlar da ona hep refakat ederdi.178 Yine Abaka Han'ın eşi Maria Palaiologina (Despina Ha­ tun) yanında çadırdan bir kilise bulundururdu. İnandıkları dinleri­ ne samimiyetlerini bir yana bırakırsak, yanlarındaki çadırdan cami/ kiliseler bir taraftan hatunların itibarlarına ve ihtişamlarına katkı sağlarken diğer taraftan da dindaşlarının kendilerini devlet kade­ melerinde güvende hissetmesini sağlamıştır.

174 1 75 176 1 77 1 78

Altınordu Devleti(Tiesenhausen, s. 249, 329. İbn Battı'.i ta, l., s . 500. Vernadsky, Moğollar ve Ruslar, s . 240. İbn Battı'lta, l., s. 515. Aknerli Grigor, s. 57; Müverrih Vardan, s . 231; Nagehan Güler, " A ştiyani'ye Göre Hü!agu Han'ın Siyasetine Kısa Bir Bakış", Anasay, 201 7, Sy. 2, ss. 99-1 07, s . 1 00. 83

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Çadır kilise/cami gibi dini bir yapı yaptırmak, yalnız kağanla­ rın eşlerine mahsus değildi. Zaman içerisinde Moğol hanlarının da çadır kilise/cami yaptırarak yanında taşıdığını görebilmekteyiz. Görevini sağ salim ifa eden Rabban Sawma, Avrupa'dan Argun Han'ın yanına dönünce Han sözünü tuttu ve Hristiyanların kalp­ lerini kazanmak ve aralarındaki sevgiyi artırmak için taht kapısına çok yakın bir çadır kilise kurdurdu. Kilise, Han'ın çadırına o kadar yakındı ki kilisenin perdelerinin ipleri Han'ın çadırının iplerine ka­ rışmıştı. Han'ın çadırı hareket ettirildiğinde kilise de onunla birlikte taşınırdı.179 Abu1-Farac'a göre İlhanlı Hanı Baydu da Hristiyan'dı. Abaka'nın karısı, Bizans İmparatoru'nun kızı Despina Hatun ile uzun yıllar süren tanışıklığı dolayısıyla Hristiyanlara karşı iyi mua­ mele etmeye meyilliydi. Baydu birkaç senelik bir zaman diliminde ardası ile birlikte seyyar çadırdan bir kilise ve bir çancı bulundur­ muştu. 180 Çadırdan mamul ibadethanelere farklı bir yorum getiren şahıs olarak karşımıza çıkan ise Olcaytu Sultan'dır. Olcaytu Sultan, orda ve saray içerisinde kumaştan imal edilmiş bir medrese yapıl­ masını emretmiştir. Altı erdemli müderrisin atandığı medresede altmış kadar öğrencide ilim tahsis etmiştir. Sultan, çadırdan medre­ senin ismini Medrese-i Sitare koymuştu .181

Eğlence Hayatında Kadınlar Moğol eğlence hayatının vazgeçilmez aktörlerinden birisi de kadınlardı. Moğol kadınları arasında bir zümre mevcuttur ki on­ ların görevleri eğlence meclislerine gelen misafirlerin karşısında şarkı söyleyip dans ederek konukları eğlendirmekti. Dansçı ve müzisyen kadınlar gelir ve Kağan'dan önce, tatlı bir şekilde şarkı söyleyerek misafirlerin güzel vakit geçirmelerini sağlarlardı.182As­ lında müzik ve dansla anılan Moğol kadınlarını farklı yerlerde de görmek mümkündür. Büyük Moğol komutanlar, savaşa giderken dahi müzisyen kızları yanında götürürdü. 1 7- 1 8 yaşlarındaki kız­ lar, başta on dört telli koto olmak üzere, müzik aletleriyle Da Guan Lu (Devlet Marşı) adlı marşı çalmakla beraber, hafif alkışla ritim tutarlardı. Bu kızların dans etmeleri de çok mükemmeldi. 183 Mo1 79 1 80 181 182 1 83

Rabban Sawma/Sir E. A. Wa llis Budge, s. 24,62. Abil 1-Farac Tarihi, C . II., s. 655. Tarih-i Olcaytu/H a mbl y, s. 108; Tarih-i Olcaytu/Örs, s. 1 43. Friar Odoric, s . 353. Meng Ta pei lıı/Dan u u -Uya r, s. 88. 84

Ömer Subaşı

ğollarda elçilerin gelişi sırasında, şehir kapısında şarkıcı ve müzis­ yen kızlar karşılama ve uğurlama töreni icra ederlerdi.184 Kadın müzisyen ve şarkıcıların yanında bir de ziyafetlere veya kutlamalara eşlerinin yanında iştirak eden kadınlar vardı. Mo­ ğol kadınlarının eğlence meclislerine eşleriyle birlikte katılmaları Cengiz Han'dan sonra gelenek haline gelmişti. Han, içki meclisi toplandığında annesi ve eşleri yanına alır öyle içerdi.185 Bu dö­ nemde şekillenmeye başlayan devlet protokolü, düzenlenen eğ­ lencelerde de kendini göstermiş, bilinen oturma ve içki sunum sıralaması, bir hiyerarşiye göre yapılmaya başlanmıştı. Özellikle kadınlar arasındaki oturma düzeni, eğlence ve içki meclislerin­ de de kendini gösterirken mevcut kurallara sıkı sıkıya uyulmaya gayret gösterilmiştir .186 Cengiz Han'dan sonra da Moğollar arasında devam ettirilen bu uygulamalara en canlı örnek, Göyük Han zamanında karşımıza çık­ maktadır. Göyük Han tahta oturunca sağında şehzadeler, solunda da güzellikte eşi olmayan kadınlar yerlerini almıştır.187 Hatunlar ve güzel kadınlar, bir saki gibi, oradakilere şarap kadehlerini dağıtmış­ lardı. Her taraf sakinleşince, devlet büyükleri, oğullar, kadınlar ve kızlar altın ve gümüş işlemeli elbiselerini giyerdiler. Şarap kadehle­ rini yudumlayıp zevk ve eğlence meclisine katılqılar. Gözleri güzel kadınlara, kulaklarını da onların söyledikleri şarkılara yönelttiler.188 Göyük Han için söylenen bu güzel sözlere benzer ifadelerin yıllar sonra Olcaytu Sultan için de sarf edilmişti. Sultan, gününü ay yüzlü güzelleri seyrederek, peri benzeri dilberlerle oynaşarak, o güzelle­ rin nağmelerini dinleyerek geçirirdi.189

1 84 Meng Ta pei 1u/Danuu-Uyar, s. 84. 1 85 Moğolların Gizli Tarihi, s. 84. 1 86 Cengiz Han'ın [eski kan kardeşi/andas1, Cacirat kabilesinin şefi] Camuka ile mücadelesi sırasında kendisine katılanlarla birlikte Onon Ormanı'nda yaptığı bir toy sırasında ilk önce Cengiz Han'a, Ölün Eke'ye, Kasar'a (Hasar), Saça Beki'ye ve arkadaşlarına birer kase içki ikram edildi. Sonra Saça Beki'nin kü­ çük karısı Ebegai'ye de diğer hatunlardan evvel bir kase içki sunuldu. Bunun üzerine hatunlardan Haricin Hatun ve Huuçin Hatun sinirlenip "Önce bize sunmadın, neden kadehi Ebegai Hatun'a sundun." diyerek aşçı Şihür'ü azar­ ladılar. Moğolların Gizli Tarihi, s. 62; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 87. 1 87 Cüveyni, Tarih-i Cihan Giişa, s . 230. 1 88 Cüveyni, Tarih-i Cihan Giişa, s. 231 . 189 Tiirih-i Ol cay tıı /Ha m bly, s . 231, 232; Tarilı-i O/caytıı/Örs, s. 257. 85

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Hanların eğlence meclislerinde vakit geçirdiklerine dair önemli malumatlar bulunsa da Olcaytu Sultan'a dört şeyde aşırıya gitme­ mesi gerektiği özellikle söylenmişti: birincisi avlanmak, ikincisi kadınlarla sohbet, üçüncüsü şarap, dördüncüsü kan dökmek. Ka­ dınlarla sohbette aşırıya gitmek, erkeğin kalbini zayıflatırdı. Şara­ ba devam etmek, sürekli olarak sarhoşluk verici şeyler kullanmak, devletin önemli işlerinin durmasına sebep olurdu. Kağanlara/ Hanlara devlet yönetiminde etkin olmaları yönünde öğütler veril­ mişse de onların zaman zaman eğlence ve içki meclislerinde aşırı­ ya gittiği anlaşılıyor.190 Aslında Olcaytu Sultan'a verilen bu öğütler önceden beri Moğollarda bilinen ve uyulması gereken kaideler­ di. Örneğin, Hülagü Han döneminde Abatay Noyan, "Yemekte, içmekte ve hatunlarla birlikte olmakta aşırıya gittiği için suçlanıp seksen sopayla cezalandırılmıştı." 191 Altın Orda Hanlığı'nda Özbek Han döneminde düzenlenen tö­ renleri ayrıntılı ve canlı bir biçimde anlatan İbn Battfıta, bu tören­ lerde hazır bulunan kadınların rollerini de bütün ayrıntılarıyla ele almıştır. Hükümdar tahtın ortasındaki minderlere büyük hatunla oturur. Sağ tarafında kızı İt Küçücük ile Urduca Hatun, tahtın sol tarafındaki mindere ise Beyelun Hatun ile Kebek Hatun; tahtın sağ tarafındaki iskemleye Tini Bek, sol yanındakine ise Cani Bek otu­ rurdu. Hükümdar şıra içmek isteyince kızı ayağa kalkar, kadehi alır, dizini yere koyup babasına sunar nazikçe; babası içtikten son­ ra kızı ikinci bir kadeh alarak büyük hatuna sunar; büyük hatun içtikten sonra diğer hatunlara sırayla uzatırdı. Onların ardından veliaht kadehi alır ve babasına sunar; aynı şekilde o da içtikten son­ ra hatunlara ve kız kardeşine sunardı. Bu işi hepsinin önünde re­ veransla yapardı. Bu sırada arkadan müzisyenler şarkı söylerdi. 192 Ziyafet veya toy sırasında Moğol erkek ve kadınları karışık oturur ve birbirlerine içki sunarlardı. Bu davranış Moğolların sofra gele­ neğinin önemli bir parçasıydı. Ziyafetlerde içki sunum şeklinin çok çeşitli örneklerine rastla­ mak da mümkündü. Örneğin içki sunan kadın, eğlenceyi düzen­ leyen yönetici veya komutanın eşi olurdu. Yemeğin yanında getiri190 Tılrih-i Olcaytıı/Hambly, s . 228; Tarih-i Olcaytu/Örs, s. 254. 191 Reşidüddin Fazlııllalı/Aka, s . 82. 192 İbn Battu ta, I . , s . 484. 86

Ömer Subaşı

len kımız tulumlarından bir kadeh dolduran hatun, iki dizi üzerine çökerek eliyle eşine sunardı. Eğlenceyi tertip eden eş, onu içtikten sonra hatun aynı tarzda bir kadeh içkiyi de kayınbiraderine takdim ederdi. Nihayetinde eş, bizzat kendisi bir kadeh kımızı kendi eliyle hatununa içirirdi. Sofra hazırlanınca yemekler bir arada yenir, eşi hatuna bir takım elbise verdikten sonra, hatun huzurdan kibarca ayrılırdı. 193 Aslında yukarıda gördüğümüz örnekte olduğu gibi Mo­ ğol hatunları kendi elleriyle doldurdukları kadehleri misafirlerine sunarlardı. Bu hareket, konukların en yüksek dereceden taltif edil­ diği/edileceği anlamına gelirdi. 194 Moğollarda büyük ziyafetlerle insanların güzel vakit geçirmesini sağlamak sadece Han'a mahsus bir durum değildi. Büyük Moğol generallerin/yöneticilerin de benzer ziyafetler verdikleri bilinmek­ teydi. Moğol generali Mukali'nin huzuruna çıkan Çin elçilik heye­ tindeki müellif, büyük Noyan hakkında şunları söyler: "Bize içki sundu; onun büyük hatunu La iman ve diğer sekiz hatun beraber iç­ kilerimizi içtik. Bütün ziyafet ve toylarda hep beraber gidip eğlendi­ ler. Diğer sekiz hatun da çok güzeldi. Bunların dördü, düşmanımız Kin Hanedanlığı sarayından getirilmişti; diğer dördü ise Moğol'du. Bu dört Moğol hatun da son derece güzeldir ve Mukali onları çok severmiş. Onlar her zaman Kuzeyli göçebe kıyafetleri giyer ve baş­ lıklarını takarlar." Çin heyetindeki müellifin izlenimlerinde de ifade ettiği gibi, ziyafeti düzenleyen, eşleri ve misafirleriyle kadın erkek karışık oturarak içip eğlenirdi. Müellif, hanımların hangi topluluğa ait olduğunu anlatırken, Mukali'nin dört Moğol eşinin de Moğol kadınlara mahsus başlık olan boğtaklarını taktıklarını özellikle vur­ gulamaktadır . 195 Gerçekte Moğol komutanların katıldıkları eğlence meclisleri bununla sınırlı değildi. Komutan savaştan başarıyla dön­ düğü zaman, komutanın hatunlarının her biri, her gün ayrı ayrı içki ve yemek hazırlayıp büyük bir ziyafet verirdi. Diğer komutanların eşleri de aynı adeti uygulardı. 196 Moğollarda eğlence meclislerinde özellikle içki içmek belirli bir düzen içerisinde belirli kuralları olan törensel bir ritüeldir. Yöneti­ cilerinin otağında düzenlenen içki törenlerinde içkiyi sunan kahya otağın dışında dünyanın dört bir yönüne içki sunduktan sonra ota193 194 195 196

İbn Battılta, l., s . 472, 473. İbn Battılta, l., s . 477 Meng Ta pei lıı/Danuu-Uyar, Meng Ta pei lıı/Danuu-Uyar,

s. s.

88. 80. 87

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

ğa dönerdi. Artık iki hizmetkar, iki kadeh ve aynı sayıda tabakla, birlikte, içkiyi eğlence meclisini düzenleyen yöneticiye (Han veya Noyan) ve divanının üstünde en yüce konumda onun yanında otu­ ran hatuna götürmeye hazırdı.197 Yönetici içmeye başladığı zaman kahyalar, yüksek sesle, "Ha!" diye bağırır ve ozan sazın teline vu­ rurdu. Büyük bir şölen düzenledikleri zamanlarda hepsi ellerini çırpar ve erkekler beyin, kadınlar hanımın önünde sazın ezgisiyle dans ederlerdi. Yönetici içtikten sonra kahya aynı şekilde bağırır ve ozan dururdu. Sonra kadın erkek hepsi sırayla içkisini içerdi. 198 İnce altından büyük bir içki testisi, kocaman bir fıçının etrafında durur, fıçı da şarapla ya da çok nefis başka bir içkiyle doludur. Bir testinin dibinde yani sandığın her köşesinde gümüşten küçük vazo olurdu. Bir üzüm mayalandırma fıçısı genişliğindeki bu vazolar, kısrak sütü, deve sütü gibi baharatlı, çok nefis ve çok değerli güzel içkilerle dolu olurdu. Yöneticinin oturduğu tahtın üzerinde çeşitli içki kapları bulunurdu. Yöneticiye içecekler bu kaplarla verilirdi. Büyük kaptan çevresindeki küçük kaplara şarap ve diğer içecekler­ den konurdu. Şarap ve tatlı içecekler tükendiğinde ancak sekiz-on kişinin kaldırabildiği altın kaplama büyük kaseler doldurulurdu. Bu kaselerin her biri masada oturan iki hanımın arasına konur. Erkeklerde olduğu gibi kadınlarında altın ayaklı ve kulplu birer kupası vardı ve bununla yanlarındaki büyük kasedeki şaraptan alır ve içerlerdi.199 Moğollarda kadınların ve erkeklerin sarhoş olup gürültü yapması olumsuz karşılanan bir durum değildi.200 Moğol­ lar, yabancı ve misafirler sarhoşluktan ötürü saçma sapan şeyler söyler, kusar veya yere yığılırsa çok sevinirlerdi: "Misafirlerimiz de bizimle aynı görüşte ve taraftaymış, başka bir niyeti olsaydı böyle içmezdi. " diyerek memnuniyet sebeplerini açıklarlardı.201 Aslında sarhoşluk, Moğollar için övülecek bir durumdu. İçkiyi fazla kaçır­ dıklarında, aynı yere kusar ama sanki hiçbir şey olmamış gibi içme­ ye devam ederlerdi.202 Sarhoş olmayı, içip kusmayı şeref sayarlar, bunun kağanları ulu hanın bir lütfu olduğunu söylerdiler.203

197 198 199 200 201 202 203

Willem, Mengü Willem, Mengü Polo, Dünyanın Willem, Mengü

Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 90. Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 9 1 . Hikiiye Edilişi, s. 1 96. Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 207. Meng Ta pei lu/D anuu Uya r, s. 89. Carpini, Moğol Tarihi ve Scyahatniime, s. 47. Ricoldus, Doğu Seyalıatnamrsi, s. 45. -

88

Ömer Subaşı

Moğol eğlence hayatının bir gerçeği de hayat kadınlarıydı. Moğol İmparatorluğu'nun ilk dönemlerinden beri genelev ve elçi pansiyonlarında erkeklerle para karşılığı cinsel ilişkiye giren ha­ yat kadınlarının çalıştığı bilinmektedir. Aslında 1237 yılında Öge­ day Kağan'ın yasaya karşı gelen Oyratların kadınlarını ve kızla­ rının bir kısmını genelevlere ve elçi pansiyonlarına göndererek onları fuhuşa zorlaması, Moğollardaki genelev kavramıyla ilk karşılaşmamızdır.204 Genelevler her ne kadar Ögeday Kağan dö­ neminde Moğol merkezinde varlığını sürdürdüyse de daha sonra çeşitli coğrafyalarda siyasi hayatını devam ettiren Moğol devletle­ rinde de karşımıza çıkmaktadır. Bu devletler arasında en dikkat çekenleri ise Kubilay Hanlığı ile İlhanlılardır. Bu dönemde Kubi­ lay Hanlığı'nda hiçbir hayat kadını, şehrin içinde kalmaya cesaret edemezdi. Zaten bunların kenar mahallelerde ikamet zorunluluğu vardı. Bu kadınlar kimsenin inanmayacağı kadar çok sayıdadır. Sayıları yaklaşık olarak yirmi bin kadardır. Hepsi de para karşı­ lığı erkeklere hizmet edip geçimlerini sağlardı. Her gün gelip gi­ den yabancıların ve tacirlerin çokluğu nedeniyle kadınların hepsi maddi açıdan iyi durumdaydı. Kadınların bir de genel komutanla­ rı vardı. Her yüz ve her bin kadın için de şefleri mevcuttu. Bunlar da genel komutana karşı sorumludurlar. Bu kadınlardan sorum­ lu bir komutanın olmasının nedeni şudur: Elçiler devlet işleri için Büyük Han' ı göremeye her geldiklerinde, konaklama masraflarını hayat kadınlarından mesul komutan karşılar (en tatmin edici şe­ kilde ağırlanmaları temin edilir ) bu komutan söz konusu elçilere ve maiyetindekilere her gece bir hayat kadını bulmak zorundadır. Kadınlar bu elçilerle birlikte oldukları için para almazdı zira bu, Büyük Han'a ödedikleri vergi sayılırdı.205 Kubilay Hanlığı'nda genelev ve elçi pansiyonları yukarıdaki şe­ kilde işlerken, İlhanlılarda bu durum biraz daha farklıydı. İlhanlı coğrafyasında büyük şehirlerdeki hayat kadınları, sürekli olarak camilerin, hangahların ve sıradan insanların evlerinin yakınına yerleştirilmişti. Genelev sahipleri, çeşitli yerlerden getirilen kız­ ları diğer alıcılardan daha iyi fiyatlarla satın alabildiğinden, çoğu satıcı iyi kazanç sağlamak için bu tür insanlarla ticaret yapmayı 204 Cüveynl, Tarih-i Cihan Güşa, s. 219,220; Reşfdüddfn Fazlullah/Kerimi, C. !., s. 502, 503; Reşideddin Fazlıı/lah{Thackston, C. II., s. 345. 205 Polo, Dii nyanın Hikaye Edilişi, s. 210, 211; Polo, Geziler Kitabı, s. 85, 96. 89

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

tercih ediyorlardı. Bu kızların bazıları geneleve satılmak istemese de zorla satılıyor, genelevlerdeki ahlaksızlığa gark ediliyor, hayat kadını olarak çalıştırılıyorlardı. Buna bir son vermek isteyen Gazan Han'a göre, "Genelev işletmek ve hayat kadınlarına ev sahipliği yapmak gerçekten alçakçadır. Bu yönde meyili olmayan bir kadını kötülüğe zorlamak uygunsuzdur." O dönemde, şehir içlerine ka­ dar girip sıradan insanlara komşu olacak kadar yakın genelevleri ortadan kaldırmak bir zorunluluk haline gelmişti. Ancak çok eski zamanlardan beri şahsi çıkarların gölgesinde ortaya çıkan ihmal­ ler zinciri, vahim durumun yaygınlaşmasına sebebiyet vermişti. Bu durum, yaygın bir uygulama haline geldiğinden, hepsini bir kalemde yasaklamak mümkün olmayacaktı. Ortadan kaldırılabil­ meleri için aşama aşama gitmek icap edecekti. Bundan dolayı ilk etapta, bu türlü faaliyete meyli olmayan, bunu yapmaya zorlanan kadınlar, felaketin eşiğinden kurtarılmaya çalışıldı. Ardından bu konu üzerine düşüncesini açıkça ifade eden Gazan Han, "genelev­ lerde çalışmak istemeyen hiçbir kızın bu tür insanlara satılmaması­ nı, halihazırda genelevlerde çalışan ve çalışmak isteyen kadınların kısıtlama olmadan dışarı çıkabilmesini, ayrıca ödenecek belirli bir miktar ücret karşılığında hayat kadınlarının genelevlerden alınıp, kendi seçtikleri insanlarla evlendirilmesini," istediği bir yarlıg çı­ kardı. Bu yarlıg, Gazan Han'ın kadınları koruma çabalarını açık­ ça gösterse de işleyişte durumun ne denli uygulanabilir olduğuna dair herhangi bir malumatımız yok.206 Siyasi ve sosyal hayatın neredeyse her aşamasında görmeye alı­ şık olduğumuz kadınlara eğlence hayatında da rastlamak Moğollar için oldukça sıradan bir olaydır. Aslında eğlence Moğollar açısından vazgeçilmez bir aktivite hatta hayatın bir parçasıdır. Cengiz Han1a başlayan kadınlarla birlikle oturup içki içme davranışı kısa süre içe­ risinde gelenek haline dönüşürken bu durum zamanla, uyulması zorunlu belirli kuralların da ortaya çıkmasına neden oldu. Bunun sonucunda ise taylara iştirak eden her erkeğin baş hatunu ile bu organizasyonlara katılma mecburiyeti kadınları bu tür meclislerin ayrılmaz bir parçası haline getirdi. Moğollar tarafından her fırsat­ ta düzenlenen içki ve eğlence meclislerine zaman içerisinde kadın 206 Reşidüddiıı Fazlıılldlı/Kerimi, III., s . 762.

C.

II,

s.

90

1 1 13; Reşideddin Fazlullah{Thackston,

C.

Ömer Subaşı

müzisyen ve şarkıcıların dahil olması olaya farklı bir renk ve çeşit­ lilik katmıştır. Bir tarafta şarkı söyleyip dans eden kadın sanatçılar ve bir tarafta ellerinde altın kadehleriyle içkilerini yudumlarken onları dinleyip eğlenen hatunlar; bu tarz bir söylev her ne kadar XIII. yüzyılda dünya tarihine damga vuran vahşi Moğol imajına ters düşse de gerçek tam olarak budur. Tabi eğlence hayatında ka­ dınları hep böyle neşeli, şen kahkahalar arasında, huzur içerisinde içkisini içerken düşünmek pek de doğru olmaz. Çünkü madalyo­ nun bir de diğer yüzü vardır ki o da kadınlar açısından işkence ve kötü muamelenin tam anlamıyla karşılığı olan genelevler ve o zor hayat şartlarında yaşamaktı. Her ne kadar kabullenmek zor olsa da Moğol toplumunda günlük hayatın bir parçası da para karşılığın­ da erkeklerle birlikte olan hayat kadınlarıydı. İlk örneklerine Öge­ day Kağan döneminde rastladığımız genelev ve elçi pansiyonları, zamanla Moğolların farklı coğrafyalarında da kurulmuştu. Moğol yöneticilerin bu tür müesseselerin kurulmasına müsaade etmeleri, buraları bir kazanç kapısı olarak gördüklerini akla getirmektedir. Kubilay Han döneminde Hanbalık çevresinde genelevlerin bulun­ duğu hatta orada çalışan hayat kadınlarının çokluğu devletin bu duruma göz yumduğunu, bunun da tek sebebinin ekonomik kay­ gılar olduğunu düşünmemiz için yeterince sebebimiz var. Hanba­ lık'ta genelevlerin şehrin dışında kurulması ve tayin edilen görev­ lilerin hayat kadınlarından sorumlu olması, bu kurumları devletin koruyup kolladığı anlamına gelmektedir. İlhanlılarda ise durum bi­ raz daha farklıdır. Gazan Han dönemine kadar neredeyse görmez­ den gelinen ve halkın içerisinde şehrin belki de en işlek yerlerine kadar sokulan genelevlerden Moğol yöneticiler hiç rahatsız olmu­ yordu. Gazan Han'ın rahatsızlığını belirterek meseleye çözümler aramaya başladığı zamana kadar, neredeyse hiç kimse genelevleri kapatmaya veya orada rızası olmadan çalıştırılan hayat kadınlarını bu durumdan kurtarmak için çaba göstermemişti. Gazan Han'ın bu durumu bir mesele addedip üzerine eğilmeye başlaması hayat ka­ dınlarını içerisine düştükleri cendereden ne derece kurtardı, bunu bilmek mümkün değil. Gene de Han'ın meseleye iyi niyetle yak­ laşması bile, dönemin şartları düşünüldüğünde, merkezinde kadın olan çözüm odaklı çok önemli bir adımdır.

91

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Si yaset

J) �u-� ı.1\;. �v..:..P'_, ::ı_;, t.ı;.. ı ,ı }... ... ,.,ı.� , ,;..J.--"". "'.....::.. " '.ı:-:-' _:... .:.. ı --: ... ',,ı

1(_. ı.u ..;.. J J...;.. 1.> \.iı.\İ�hG ;;...;.J ., �Jı �?../-' P vJ- >�ü ç...>.;, ı J 5',,..,:. .l)J

>� ..ı �Ô,'-'.,...:.ı .> \ô.\itı .;.._,...:ı. ı.ı .. ı �...:. .) li .:;��AS---..ı.: - !.ı�.,-.. ..sJ,.t ·• .,..;,. &'v�.._p..,J .ı:tv 1��1&�,.. l -;,.;...; 1;.1ııu ..... ,fı'!:...i J ı·�,;...v�"'J-·u1'f.J i..i.J;, . !.,. l;j ' ,;..,., 1..;.(ıJ".'...;. ı , ,;....J'..:.ı;.., ı :; :;. ,:_,; ..VA �,,..;._..ı;.u w...:.ı�r.:; ılr_.1�._ı.;ı..:,...J' u��,l :>:/ , ;,., ) JJ�_,.,.,_;. �._:,..Jı;,u1,;,ı. ( �l.JIJ' , ,,.;_, ..M--' .:., V.ı;, ır ..��ı ..:.. \f tiL:.:JJ.ı..:... ri'...ir.�.,_;,,.ı.ı.;. 1.P0 ı.:.ı. .:ı_;..;.,>v..:.ı 1..�\$1 .;-':"' ı.J"'. !.i \ıı.;._:., ı .. ..;. �, ... ..sil �.v ı.,. r ;,ı . b � l(,ı.,_ :.;:. ıt'..:. 1.ı'L:... ,_,� . .. �.ı _..:.�.ıy. ı;_,,. ı.f\.11 ,ı ,; ._,.Çr tı_::. . t t ı;. .:..ı ..i ı�_,.. .:.,ı.,� .. J ',ı �1v•'»' , >- ı;ı.J-� l.4o.1 � u ...., ; '.:UV' vı J;�\!):::'._. ı�J :>J'.).b0\.U""'ı_,, 0ı,ı..: . � PJ. '"'.rı...r' ı;,.....;.. t�ı .. 1..1....._:,ı,., 1iJı,I u� ı.._, tJ l l vJ.;-t,,i, l.J:>Jı..f'j\ s{.>_: bu_;.... _,·, ..:,.ı..;._;. . �-; ,;..Ç..,ı;.. :,ı�,ı uı;ı.. 11 ,»ı,ı..:,İ;. ı.;,i._;,�,J_,,.,;.ı �ırı.. v t u,.. .:ı.ı>ı.J ;-'t,.;,, ı:.;ı '\(..;.... p._:.., ı.., .1 ...:.. . ı · :.ı..:.. � �..; 1 _:.ı ..ıı� \11 j, .:Jl.ı�.1 ..J.)...-) v-� I t..ı ,,,�p�);Jp\Jop))_?�(_._;, ı,, ı · ı v.J-.· . , ı� ,:,ı, 1..

.

'ifı;'':""" -·1v� ı..... � �,ı... . \V'_, ,1;"'�,,..t-""'ıc;,, ., .J�� �J"'J :ı,ıı....r =.· ':�'

Görsel 5: Gazan Han Babası Agun'u n Omuzu nda, At Üzerinde Abaka

Cfimi'ü 't-tevılrih'in El Yazmas ından, (Bibliotheque nationa le de France Departe ment des Manusc rits, Supplem ent Persan 1 1 1 3, Folio 2 1 l v.)

92

:

Ömer Subaşı

Kadının Protokoldeki Yeri Cengiz Han; kurultay, ziyafet veya eğlence meclislerinde yıllarca değişmeyecek bir oturma düzeni oluşturmuştu. Bu durum Moğol devlet protokolünün ve oturma şemasının temelini teşkil etmiş ve bu düzen, uzun yıllar hiç değişmeden uygulanmıştır. Han'ın otağı kuzeyden güneye uzanırdı. Han, herkesin görebileceği yüksek bir yerde otururdu; tahtına merdivenle çıkardı. Han'ın sağında yani otağın batı tarafında erkekler, solunda yani otağın doğu tarafında ise kadınlar otururdu. Sağdaki sütunların yakınında oğlu ve kar­ deşlerinin oturduğu, balkon gibi yükseltilmiş, sıralar vardı.207 Sol ta­ rafta da eşleri ve kızları için benzer bir düzenleme yapılmıştı. Büyük Han tahta oturduğunda onun kadar yüksek düzeyde olmadan sol tarafında Han'dan bir derece daha aşağıda altın ve kıymetli taşlarla süslenmiş ilk eşinin tahtı bulunur ve buraya baş hatun otururdu. İlk eşinden bir derece aşağıda ve aynı şekilde diğerlerinde olduğu gibi, altın ve kıymetli taşlarla süslenmiş ikinci bir taht daha bulunurdu. Bir derece aşağıdaki bu taht, eşi olmadığı zamanlarda Han'a eşlik edecek ikinci hatunundu. Üçüncü eşi de diğerinden bir derece daha aşağıdadır. Eşlerinden sonra, aynı tarafta daha az soylu hanımlar otururdu. Bunların hepsinin aşağısında Han'ın akrabalarının ka­ dınlarının tamamı otururdu.208 Birinci eşin ayaklarının dibinde di­ ğer hatunların ve Büyük Han'ın daha genç çocuklarının masaları bulunurdu. Büyük Han'ın oğullarının, torunlarının, yeğenlerinin ve akrabalarının tüm eşleri, baş hatunun sol tarafına otururlardı. Elbette onların oturduğu yer daha alçaktaydı. Sonra noyanların ve komutanların eşleri gelirdi. Onların yeri de buradan bir derece aşağıdaydı. Aslında Moğol devlet protokolünü bilen herkes Han'ın oturma düzenine göre kendi sıra ve saygınlığına, onuru ve orununa uygun yerlere oturacağını bilirdi.209

207 Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolcıılıık, s. 220, 221 . 208 Friar Odoric, s. 349; Sir fohn Mandevil/e, s. 141, 142; Sir fohn Mandeville/Bale, 209 Polo, Dünyanın Hikıiye Edilişi, s . 195; Polo, Geziler Kitabı, s . 89. 93

s.

90.

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Si yaset

Görsel 6: Tahta Eşiyle Oturan Moğol Hanı ve Etrafındaki Boğtaklı Hatunlar

( Nicola, Women in Mongol Iran, s. 164.)

Moğol kaynaklarında, hükümdarların tahta çıktığında eşleri­ nin ve kızlarının nasıl oturacağıyla ilgili edebi ve şiirsel anlatılar bulunur. "Güzellik ve sevgi kaynağı ay yüzlü hanımlar, baharda çimenleri süsleyen taze ve nazik çiçekler gibi, Kağan'ın sol tarafına

94

Ömer Subaşı

dizildiler."210 Çinli yazarların eserlerinde ise Han'ın tahtı, Taoist ra­ hiplerin altın yaldızlı kürsülerine benzetilmiştir. Bununla birlikte, "Hatunların oturuş sırası hayat kadınlarınınki gibidir," tarzında bir ifade kullanılmıştır. Ancak tam olarak anlatılmak istenen pek anlaşılamamıştır. 21 1 Moğolların ilk dönemlerinde uygulanan bu oturma düzeni, za­ manla farklılıklar gösterirken hükümdarların kadınlarla muhabbeti aynen devam etmiştir. İbn BattUta, Özbek Han dönemi kadınları­ na dair gözlemlerini ayrıntılarıyla paylaşmaktadır. Müellife göre, "Hükümdar, altın süslemeli, gümüş kaplı, ahşap tahtına oturunca sağ yanına Taydula (Taytuğli) Hatun otururdu.212 Onun yanında 210 Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, s. 185, 186; "Ay parçacı güzel yüzlüler, gün çekici sakilerle", Tılrfh-i Olcaytu/Hambly, s. 52; Tarih-i Olcaytu/Örs, s. 92. 21 1 Hei Ta shi lıı/Danuu-Uyar, s. 107. 212 Özbek Han'ın baş hatunu Taydula Hanbike, Han'ın hem hayatta olduğu dö­ nemde hem de vefatından sonra devlette önemli bir yere sahipti. Altın Orda Hanı Cani Bek'in annesi Taydula Hanbike'nin 25 Eylül 1347'de Metropolit İvan'a, 4 Şubat 1351'de Metropolit Feognost'a ve 10 Şubat 1354' te Metropo­ lit Aleksey'e verdiği yarlıg, onun hanların yanında ne kadar etkili bir pozis­ yonda bulunduğunu hatta bu tür imtiyaz yarlıgları verebildiği içinde devlet yönetiminde ne denli söz sahibi olduğunu göstermektedir. Taydula Hanbi­ ke'nin Metropolit İvan'a verdiği 25 Eylül 1347 tarihli yarlıgının bir bölümün­ de şunlar yazılı: "Taydula'nın sözüdür. Bu Metropolit İvan, evvelki dönem­ lerden günümüze kadar bize dua etmektedir. Onlardan ne haraç aldık, ne tamga ne de başka bir şey. Almadık ki onlar bizim için dua etsinler. Bura­ da söylenenlerden de herkesin haberi olsun. Şehirlerde herhangi bir tamga alınsa ya da onlara herhangi bir iş verilse veya şiddet uygulansa ve onlar da şikayette bulunsa onları dinle ve sorunu çöz." Taydula'nın Metropolit Feog­ nost'a verdiği 4 Şubat 1351 tarihli yarlıgın bir bölümünde şunlar yazılı: "Biz ilk yarlılara dayandığımızı söyleyerek Metropolit'e nişanla bu yarlıgı verdik. O, Vladimir'de oturduğundan beri Cani Bek Han'a, bizim çocuklarımıza dua ediyor. O ve adamları tamga ödemesin, ne ulak, ne süsün ulufe, ne koluş, ne herhangi koltka, ne hürmet parası versinler. Onun topraklarına, sularına, bahçelerine, üzüm bağlarına, değirmenlerine kimse dokunmasın, onlara karşı güç kullanmasın, bunlardan kimse onlardan hiçbir şey almasın. Buna rağmen kim güç kullanırsa veya tamga alırsa bunun cezası ölümdür." Taydula'nın Metropolit Aleksey'e verdiği 10 Şubat 1354 tarihli yarlıgın bir bölümünde şunlar yazılı: "Cani Bek' in yarlıgına göre Taydula'nın yüz ve bin beylerine ve tümen beylerine ve on beylerine ve valilere ve şehir damgalarına ve beylere ve ilçi yol avcılara ve birçok kişiye daha sözümdür. Bu Metropolit Aleksey, Konstantinopolis'e giderken, kim nerede olursa olsun onu alıkoymasın, ona hiçbir kuvvet uygulamasın. Nerede durursa dursun kimse onu alıkoymasın, onun adamlarına dokunmasın, atlarına ve başka şeylerine el koymasın. Onlar sükunet içerisinde olsunlar, çünkü o, Cani Bek'e, onun çocuklarına ve bize dua etmektedir. Ona karşı şiddet kullananlar büyük yasaya göre cezalandırı­ lacaktır." Taydula Hanbike'nin devlet yönetiminde ne denli etkin ve söz sahi95

Moğollarda Kadın, Evli lik ve Dış Siyaset

Kebek Hatun bulunurdu. Sol tarafta sırasıyla Beyeh'.ln Hatun ve Ur­ duca Hatun otururdu. Tahtın sağ alt kenarında hükümdarın oğlu Tini Bek, solunda ise öteki oğlu Cani Bek ayakta beklerdi. Ön taraf­ ta ise kızı İt Küçücük otururdu. Bu kadınlarından biri içeri girince Han ayağa kalkar, onun elinden tutar, tahta kadar götürüp yerine oturturdu. Taydula Hatun, Melike (Baş hatun-Kraliçe) ve en sevilen hatun olduğu için, teşrif ettiğinde Han onu köşkün kapısında karşı­ lardı. Oracıkta elinden tutarak içeriye getirir, tahtın bulunduğu yere kadar onunla yavaş yavaş ilerler, kibarca yerine oturtur ve kendi makamına geçip kurulurdu. Kadınların hiçbiri kaçgöç (erkeklerden sakınmak yani harem selamlık) yapmadıkları için bu tören, halkın önünde cereyan ederdi. Tören sırasında ikindi namazı kılınmadan Baş hatun kalkardı; kumaları otağına kadar ona refakat ederdi. Baş hatun çadırına girinceye dek beklerlerdi. Sonra kendi arabalarına binerek çadırlarına giderlerdi."213 Moğol kadınlarını devletin dış siyasetinin şekillendiği elçi kabul­ lerinde Han'ın oturduğu tahtın yanında otururlar hatta meselelere dairde ne kadar vakıf olduklarını göstermekten geride durmazlar­ dı.214 Örneğin Memh'.lklardan Berke Han'a elçiler geldiğinde Han, ilk önce baş hatunu Tağtagay Hatun1a birlikte elçileri kabul etmiş olsa da bu görüşme sırasında Han'ın huzuruna gelen elçilere bizzat Han tarafından diğer eşlerinden birisi olan Çiçek Hatun'un katına inmelerini emredilmişti. Bu emir üzerine sonrası sabahleyin Çiçek Hatun kendi otağında elçilere ziyafet vermiş, ardından Han elçilere altın hediye ederken, Çiçek Hatun ise onlara kaftan giydirmişti.215 Hatunların elçileri otağında kabul etme geleneği, yıllar içerisinde gelişerek devam etmiş hatta Olcaytu Sultan döneminde büyük ha­ tun Bulugan'ın ordasında Sultan'ın elçilerine toy verilmiş ve elçi­ lere Hatun'un ordasında izzeti ikram gösterilmiştir.216 Hatun otağ-

213 214

215 216

bi olduğunu bu ifadeler göstermektedir. Özyetgin & Kemaloğlu, Altın Orda, s. 71-78; Kamalov, Altın Orda ve Rusya, s. 135-139. İbn Battuta, 1., s. 474, 475. Memluk Sultanı Baybars'ın elçileri Berke Han'ın huzuruna kabul edildiklerin­ de, Berke Han mücevherat ve inciyle donahlmış büyük otağında, taht üzerin­ de nikris hastalığından dolayı üzerinde yastık bulunan bir sandalyede idi. Ya­ nında Tağtagay isimli büyük hatunu bulunmaktaydı. Bundan başkada Han'ın Çiçek Hatun ve Güher Hatun isimli iki eşi daha vardı. Altınordu Devletif[iesen­ hausen, s. 328; Ramazan Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, Yeditepe Yay., İstanbul 2013, s. 52. Altınordu Devleti(Tiesenhausen, s. 328, 329. Tiirih-i Olcaytu/Hambly, s. 49; Tarih-i Olcaytu/Ö rs, s. 90. 96

Ömer Subaşı

larında yalnız elçileri ağırlanmamış zaman içerisinde kağanlarda farklı coğrafyalarda hayatını sürdüren önemli Moğol hatunlarının otağında misafir edilmiştir. Örneğin Organa Hatun, Hülagü Han'ın Batı'ya gelişi sırasında onu karşılayıp ardı ardına otağında toylar düzenleyip başta Han olmak üzere misafirleri Dokuz Hatun ve Ol­ cay Hatun'a layıkıyla hediyeler vermişti.217 Moğol kadınlarını kurultaylarda ve yeni hanın tahta çıkış tö­ renlerinde görmek mümkündür. Bu törenlerde yeni han ilan edi­ len kişinin eşi de keçenin üzerine, hanın yanına oturtulduğu, her ikisinin keçe üzerindeyken, keçe havaya kaldırılarak yüksek sesle ve tantanayla onların Moğolların hanı ve hatunu olarak ilan edil­ dikleri bilinmektedir.218 Hem devlet protokolünde hem de elçi kabullerinde ve kurultaylarda hanların eşlerine verilen bu itibar Moğol siyasi hayatı irdelendiğinde göstermelik bir durum olma­ dığı açıkça görülür. Hükümdar nezdinde itibar sahibi kadınlara uygulamada layık oldukları saygının gösterildiğine, hükümdarla­ rın yazdıkları buyruklarda veya beratlarda da şahit oluyoruz. Al­ tın Orda'da hanının eşleri, yönetime fiilen iştirak ederler, İran'daki gibi, devlet namına emirler verirlerdi. Berke Han'ın zamanında ve ondan sonra, Altın Orda hanları tarafından yazılan mektuplarda, "Bu mektup, prenseslerin ve emirlerin ortak kararına uygun ola­ rak yazılmıştır." veya emirlerin ve prenseslerin kararına uygun olarak yapılmıştır." ifadeleri muhakkak bulunurdu.219 Yani han yazdığı bir buyrukta "Sultan'ın ve hatunlarının emriyle! " ifadesini mutlaka koyardı. Buyrukta böyle bir ifadenin bulunmasının hatu­ nu hükümdarın yönetimine ortak bir duruma getirdiği söylenebi­ lir.220 Aslında bu duruma en iyi örnek, Taydula Hanbike'nin 1351 yılında verdiği yarlıgda geçen, "Cani Bek'in yarlıgına göre Tay­ dula'nın sözü," ifadesidir.221 Bunun yanında Gazan Han'ın Moğol 217 Reşldiiddin Fazlullah/Aka, s. 16. 218 Ca �p ini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 123. 219 El-Omeri'ye göre "Bunların hatunlarının hüküm ve idarede, kendilerinden sadır olan emirlerde onlar kadar hatta daha ziyade iştirakları vardır. Berke Han ve ondan sonra gelenlerin zamanlarından beri bu diyarın hanlarından sadır olan fermanların çoğuna muttali oldum, bu fermanlarda, 'Hatunlar ile emirler şöyle, böyle bir şeyde veya bu yolda bir şeyde el birliği etmişler.' diye yazılıdır." Altınordu Devleti/Tiesenhausen, s. 363; el-Ömer!, Mesaliku '/ Ebsar, s. 1 1 1, 1 12. 220 İbn Battılta, 1., s. 324, 325. 221 Özyetgin & Kemaloğlu, Altın Orda, s. 75; A. Yu. Yakubovskiy, Alt ı n Ordu ve Çökiişii, çev. Hasan Eren, TTK Yay., Ankara 2000, s. 70. 97

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış S i ya set

ordusuna ıktalar tahsis ederken düzenlenen ferman metninin ilk başına yazılan "anneler, torunlar, hatunlar, oğullar, kızlar, damat­ lar, vb. tarafından bilinsin," ifadesi de yine hatunların konumunu gözler önüne sermektedir.222 Moğol kadınlarının yalnız orda içerisindeki siyasi hadiselere nüfuz ettiğini söylemek yetersiz kalır. Çünkü merkezde yönetime ortak olma gayretindeki hatunların zaman zaman ihtiyaç duyduk­ larında gerek Moğol devleti içerisindeki müttefiklerine gerekse komşu devletlere elçiler gönderdiğini hatta bizzat hatunların elçi­ lik vazifesini icra ettiğini görmemiz mümkündür. Öyle ki hatun­ lar, prensler, ordu subayları, bir vazifeye atanmış diğer sınıflara mensup devlet adamları büyük, küçük herhangi bir iş veya konu için Moğol vilayetlerine elçi gönderebilirlerdi.223 Hatta hatunların, prenslerin ve yöneticilerin, insanları istedikleri herhangi bir gö­ revle vilayetlere göndermek için kullandıkları çeşitli nişanları bile mevcuttu.224 Oğul Gaymış Hatun, Göyük Han'ın ölümünün Batu Han'a bildirilmesi için Sorkaktani Beki'nin öncülüğünde elçiler göndermişti.225 Elçilik vazifesini üstlenen Sorkaktani Beki, Han'ın yakınlarıyla konuşup danıştıktan sonra Göyük Han'ın eski ordası olan İmil şehrine gitmeye karar vererek oraya doğru yola çıkmıştı. o sırada adet olduğu üzere, hatunlara hediye etmek üzere yanında boğtak ve elbiseler de götürmüştü .226 Moğol kadınları arasında elçilik vazifesini başarıyla yerine getiren başka bir hatuna Altın Orda Hanlığı'nda rastlamaktayız. Hanlıkta 1292-1 293 yıllarında Emir Nogay, eşi Baylak Hatun'u isteklerini yazdığı bir mektupla Tokta Han'a göndermişti. Baylak Hatun, ordaya vasıl olunca Tokta, Hatun'u izzet ve ikramla kar­ şıladı, ona ziyafetler tertip etti, hediyeler verdi, günlerce ziyafette bulundu, sonra Tokta, Hatun'un geliş sebebini sordu. Hatun şöyle bir cevap verdi "Baban (Nogay) Hanlığı'nın yolunda biraz diken kalmıştır, yolunu temizlesin," dedi ve Nogay'ın mektubunu Tok222 Reşidüddin Fazlulliih/Kerimi, C. II., s. 1070; Reşideddin Fazlul/ah(fhackston, C. III., s. 731,732. 223 Reşidüddin Fazlullı1h/Kerimi, C. il., s. 1045; Reşideddin Fazlullah(fhackston, C. I I I . , s. 714. 224 Reşidüddin Fazlullı1h/Kerimi, C. i l . , s. 1064; Reşideddin Fazlul/ah(fhackston, C. I I I . , s. 728. 225 Hatunlar ve emirler, Batu'ya bir mektup yazılması konusunda gürüş birliğine vardılar. el-Ömer!, Mesı1/iku 1 Ebsı1r, s. 67. 226 Cüveyni, Tarih-i Cihan G üşa, s. 236, 446. 98

Ömer Subaşı

ta'ya tebliğ etti. Sonra da Nogan'm öldürülmesini istediği birçok emirin infazının gerçekleştirilmesinin ardından vazifesini başarıy­ la ifa eden Baylak Hatun, Nogay'm yanma geri döndü.227 Aslında elçilik vazifesini üstlenen hatunlar yalnız Moğol devletleri arasın­ da bu görevlerini ifa etmemiş gerekirse müttefik devletlere gelin olarak giden hatunlar da merkez için elçilik/arabuluculuk yapmış­ lardı. İsyan eden Gürcü Kralı VIII. David, Moğol eşi Olcetay Ha­ tun' u arabulucu olarak İlhanlı merkezine göndermiş hatta Avak'm annesi Khotchak-Koschak, farklı bir amaç için Moğolların yanma giderek oğluna kefil olup arabuluculuk görevini üstlenmişti.228 İl­ hanlılarda Ebu Said Bahadır Han'm baş hatunu, İrencin Noyan'm kızı Kutlukşah Hatun, eşi ile ona isyan eden babasının arasında arabuluculuk görevini üstlenmişti. Birkaç kez, babasına güvendiği adamlarıyla mektuplar göndermişti. Sonuç, Hatun' un istediği gibi olmadıysa da Sultan ile babası arasındaki sorunları kendince çöz­ meye gayret etmişti.229 Sosyal hayatta olduğu kadar siyasette de aktif olarak karşımıza çıkan soylu kadınları eşlerinin yanında devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı, en gizli konuların konuşulup önemli kararların alındığı veya uzak diyarlardan gelen elçilerin kabul edildiği nere­ deyse her toplantıda görmek mümkündür. Bu durum açık bir şe­ kilde Moğol devletinde kadının gücü ve kudretinin birer ispatıdır. Aslında kadınların bu tarz toplantılara iştirak etmesi göstermelik bir durum olmamakla birlikte kadın, eşinin yanında konuşmalara dahil olan, yeri geldiğinde alman kararlara karşı çıkan hatta zaman zaman eşinin verdiği kararları beğenmeyip, değiştirilmesi için tav­ siyelerde bulunan önemli bir aktördü. Bunun birlikte devlet işle­ riyle meşgul olan kadını yine devlet yönetiminde farklı vazifelerde de görürüz. Elçilikten arabuluculuğa kadar kadının faal olarak üs­ tesinden gelmeye gayret ettiği vazifeler, bazen yöneticiler tarafın­ dan kendilerine tevzi edilirken bazen de kadının bizzat durumdan vazife çıkarmasının sonucudur. Her durumda devletinin yanında olmaya gayret eden Moğol kadını güçlü duruşu ve keskin zekasıyla kendi üzerine düşen görevleri layıkıyla yerine getirmek için elinden geleni her zaman yapmaya çaba göstermiştir. 227 Altınordıı Devle t i/Ties enhau s en, s . 195, 272. 228 Müverrih Kiragos, s . 64, 65. 229 Ömer Subaşı, "İlhanlılarda Kerait Bir Aile: Alinak Noyan ve Emir Kurmişi", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 8, Sy. 4 1 , Aralık 2015, ss. 563-577, s. 574. 99

Moğollarda Kadın, Evli lik ve Dış Siyaset

Soylu Moğol Kadınların Eşleri Üzerindeki Etkisi Soylu Moğol kadınlarının eşleri üzerindeki etkisini iki başlık al­ tında incelemek mümkündür. İlki Moğol siyasi yapısında karar ver­ me kudretini haiz olan kağanın alacağı kararlarda kadınların etki ederek onları doğruya veya haklıya yönlendirme çabalardır. İkincisi ise hatunların devlet işlerine müdahil olarak kağanların nezdinde bir kişi veya bir grubun işledikleri suçlardan dolayı onların cezalan­ dırılmaları veya aksine affedilmeleri için şefaatçi olmalarıdır. Hatunların yönetimle alakalı verdikleri tavsiyelerin Cengiz'in hayatına etki ettiğini söyleyebiliriz. Yakın dostu Camuka, bir buçuk yıllık zaman zarfından sonra Cengiz'den ayrılma isteğini dile getir­ di. Ayrılma zamanının geldiğini anlayan Cengiz, Camuka'nın ken­ disine dair söylediği sözlerinden bir anlam çıkaramayınca karşılık vermeden göç arabasında bulunan annesi Ölün Eke'yi bekledi ve annesi gelince, Camuka'nın sözlerinden bir şey anlamadığını söy­ leyerek ondan yardım istedi. Bu sırada annesi fikrini söylemeden eşi Börte Fuçin söze karışarak "Biz konmayalım. Göçe devam ede­ lim. Camuka'dan ayrılalım, gece boyunca gidelim," dedi. Cengiz ile annesi, Börte'nin sözünü uygun bularak, yerleşmeden bütün gece yürürler. Çünkü akıl sahiplerinin karşısında aciz kaldığı iki durum vardır: kadınların düşüncesi ve çocukların isteği.230 Gerçekten de eşinin düşünceleriyle harekete geçen Cengiz, andası/kan kardeşi Camuka'dan ayrılarak bozkırda hayatta kalmaya çabalarken siyasi olarak da varlığını sürdürme gayreti içerisindeydi. İşte bu dönem­ de karar verirken en yakınları annesi ve eşinin fikirlerini aldığını ve hatunların Cengiz' in kararlarına mutlak etki ettiklerini söylemek mümkündü.231 Temuçin'in, 1206'da Moğolistan'da Cengiz Han un­ vanıyla taç giymeden önce, hem annesi Ölün Eke'nin hem de eşi Börte'nin, XII. yüzyılın sonlarında bozkırdaki siyasi üstünlüğünü güvence altına almasında çok önemli olduğu kesindir.232 Cengiz Han, eşlerinin sıralamasına bakmadan onların verdikleri tavsiyeler eğer akla uygunsa hiç tereddüt etmeden uygulamaya ko­ yabiliyordu. Örneğin Harezm Seferi' ne çıkmaya hazırlanan Cengiz, henüz bir veliaht seçmemişken, Yesüy Hatun, "Hiçbir hayat ebedi 230 Kadınlar hislerine göre hareket ederler; çocuklar ise dizginsiz koşarlar. Cüvey­ ni, Tarih-i Cihan Güşa, s. 238. 231 Moğolların Gizli Tarihi, s. 54; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 78, 79; Nicola, Women in Mongol Iran, s. 48. 232 Nicola, Women in Mongol Iran, s. 42. 1 00

Ömer Subaşı

değildir, kendinden sonra ulusunu kimin emrine vermek istersin? Her biri birer kahraman olan dört oğlundan hangisini zikretmek istersin?" dedikten sonra yapılması gerekenleri kendince arz etmiş­ ti. Yesüy Hatun'dan bunları duyan Cengiz, "Hatun kişi olsa da Ye­ süy'ün söylediği söz, doğrunun da doğrusudur," diyerek hatunu yüceltip Onun ne kadar haklı bir noktaya değindiğini görmüştür. Cengiz'i bir veliaht ilan etmeye sevk eden kişinin de bir kadın oldu­ ğunu bilmek Moğol toplumunda kadının yönetimde ne kadar etkili olduğunu anlamamıza yardımcı olmaktadır.233 Yesüy Hatun, Cengiz'in veliaht ilan etme mevzusunda, üzerine düşen görevi layıkıyla yerine getirdikten sonra da Han'ın üzerinde­ ki etkisini sürdürmüştü. Cengiz, 1226 yılının sonbaharında Tangut­ lara karşı yaptığı seferinde eşlerinden Yesüy Hatun'u beraberinde götürmüştü. Hatun, Han'ın attan düşerek ağır bir şekilde yaralan­ ması üzerine yeniden devletinin gidişatına kararlı bir şekilde etki etmiş; Çocuklar! komutanlar! Durumu müzakere edin diyerek Han' ın gece ateşler içinde kaldığını söylerken bir nevi seferin gi­ dişatına karar verecek olan şahısların yapmaları gerekenleri onlara dikte etmişti. Bu örnek, hatunların yalnız kağanların değil, devle­ tin farklı kademelerinde vazifeli kimselerin üzerinde de belirli bir nüfuza sahip olduğunu gösterir.234 Hatunların devletin bekasına etki ettikleri anlar, Moğol tarihinde sadece Cengiz Han dönemiyle sınırlı kalmamıştı. Başka hanların döneminde de bunun gibi daha pek çok olay yaşanmıştı. Kubilay Hanlığı'nda Temür Olcaytu'yla büyük kardeşi Gammala (Kammala) arasında bir taht anlaşmaz­ lığı yaşandı ve tartışmalar meydana geldi. Zekasıyla öne çıkan bir karaktere sahip Kukaçin Hatun, onlara, "Kubilay Han (yani Çiçen Kağan), Cengiz Han'ın esaslarını daha iyi bilenlerin tahta geçmesi gerektiğini söylerdi. Şimdi her biriniz anlatın, orada bulunan ihti­ yarlar hanginizin daha iyi bildiğini görsün," diyerek nasıl han olu­ nacağını taht namzedi iki şehzadeye göstermişti.235 Yesüy Hatun, Cengiz'in baş hatunu olmasa da eşleri arasında muhakkak özel bir yeri vardı. Hatta devletin gidişatı için önem arz eden kararlarda becerisi ve zekasıyla Han'ı etkileyebilen Yesüy Ha­ tun, birilerinin bağışlanması konusunda da Cengiz Han'dan rahat233 Moğolların Gizli Tarihi, s. 1 74, 1 75; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 202. 234 Moğolların Gizli Tarihi, s. 1 87; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 21 1 . 235 Reşfdiiddfn Fazlııllalı/Kerimi, C . I., s . 671; Reşideddin Fazlııllalı/Thackston, C . il., s . 464. 101

Moğollarda Kadın, Evli lik ve Dış Siyaset

lıkla istekte bulunabiliyordu. Örneğin bir gün Yesüy ve Yesügen Hatun, esir edilen iki Tatar çocuğun haline üzülüp şefaatçi olarak Cengiz'den çocukları isteme cesaretini bile göstermişlerdir. Tabi ki Cengiz bu istekleri karşılıksız bırakmayarak bu iki çocuğu eşleri­ ne vermiştir. Çocuklardan birisi hatunların otağına aşçı olurken, diğeri iyi bir komutan olarak Han'a uzun yıllar hizmet etmiştir.236 Hatta bu dönemde Cengiz'in gayretleriyle yok olma aşamasına gelen Tatarların yeniden toplanmasını sağlayan Han'ın eşi Yesüy Hatun'dur. Hatun, Cengiz Han'a, "Kuli Noyan ve kardeşi büyüdü. Akrabalarını ve klanını toplamasına izin verin," dedi. Bunun üzeri­ ne Han'ın emriyle etrafa dağınık bir şekilde hayatını idame ettiren tüm Tatarlar toplandı. Bu istek sonrası neredeyse yok olma aşama­ sına gelen Tatar kabilesi, bir hatunun arzusu sayesinde varlığını bir arada sürdürmeye devam etti.237 Moğol devlet yapısında hatunlar, suçluların cezalandırılmasın­ da veya aksine affedilmelerinde, bir kişiye yahut bir guruba şefa­ atte oldukça etkiliydiler.238 Cengiz Han'ın eşi Börte için sarf etti­ ği, "Hay senin şu güzel delilli sözün için, senin deniz gibi gönlün için yüz bin kişi ölümden azat olsun," sözü kağanların hatunları için yapabileceklerinin bir özetiydi.239 Bu görüşü destekleyecek olaylara Moğol tarihinde sıkça rastlamak mümkündür. Hayatın­ da önemli bir yer tutan şamanın kışkırtması sonucunda kardeşi Kasar'a karşı cephe alan Cengiz Han, kardeşini yakalayıp ellerini bağlayarak onu sorguya çekmeye hazırlandığı sırada iki kardeş arasında yaşanmak üzere olan gerginliği önlemek ve küçük oğlu Kasar'ı kurtarmak amacıyla Ölün Eke kara arabasına ak devesini koşarak hızla yol almış ve aynı gece Cengiz'e yetişmişti.240 Hiddetle 236 Reşidüddin Fazlulldh/Kerimi, C . 1., s. 64, 65; Reşideddin Fazlul/ah/Thackston, C. 1., s. 48. 237 Reşidüddin Fazlulldh/Kerimi C. 1., s. 66; Reşideddin Faz/ul/ah{Thackston C. 1., s. 49. 238 Beyani, Kadın, s. 78. 239 Cengizndme (Haza Kıssa-i Çingiz Hdn), s. 80. 240 Moğollarda annelerin oğulları üzerinde her zaman etkisi vardır. Alon hoa bir ilkbahar günü, kıştan kalmış bir koyunu pişirerek Belgunotai, Bugunotai, Buhu-hatagi, Buhatu-salci ve Bodonçar-munghah isimli beş oğluna ziyafet çekti. Bu esnada onlara birer ok vererek kırmalarını söyledi. Onlar teker te­ ker bu okları müşkülatsız kırıp attılar. Sonra başka beş oku bir demet halinde bağlayarak hepsini birden kırmalarını söyledi. Beş çocuk birbiri ardından, bir araya bağlamış bu oku sıra ile ellerine alıp denediler lakin kıramadılar. Bunun üzerine anaları Alan-hoa Dobun-mergen'dan olan çocuklarına şunları söyledi. Oğlum Belgunotai ve Bugunotai siz, bu üç çocuk hakkında ananız,

,

1 02

Ömer Subaşı

arabasından inerek Kasar'ın yanına gelen annesi ellerini çözmüş ve Cengiz1e Kasar arasındaki sorunu kendine has anlatımıyla hallet­ miş ve Kasar'ın cezalandırılmasının önüne geçmişti. Ölün Eke'nin gelmesiyle tedirgin olan Cengiz'in annesini görünce korktuğunu söylemesi, erkeklerin ne kadar yüksek mevkileri işgal etseler de annelerinden çekindiğini açıkça göstermektedir. Aslında bu korku­ nun Han'ın annesine duyduğu saygıdan ileri geldiği açıktır. Hatta Cengiz annesinden korktuğunu inkar etmeden annesine "Anamın sinirlenmesinden ben korkunun en büyüğüyle korkup, utancın en büyüğüyle utandım," demesi, başta annesi olmak üzere kadınların han üzerindeki etkisine güzel bir örnektir. Sonra, telkinleriyle kar­ deşi Kasar'ı Cengiz'in gözünden düşürmeye gayret eden şaman, bu defa da Cengiz'in küçük kardeşi Temüge üzerine oynamaya başlamış ancak olaylara yakından şahit olan Cengiz'in eşi Börte, duruma müdahale ederek hadisenin gidişatını değiştirmiştir. Bör­ te'nin Cengiz'e "Kardeşlerine yapılan bu muameleye sükunetle bakarak nasıl dayanabiliyorsun?" sorusunu yöneltince aslında Cengiz ne yapmasını gerektiğini bir nevi Börte'den öğrenmiş oldu. Yaşanan bu iki hadisede de çevresindeki güvendiği kimselerin Cengiz Han'la kardeşleri arasına nifak sokmaya çalıştıkları, buna da Cengiz'in hayatındaki en önemli iki kadının nasıl mani oldu­ ğunun güzel örnekleridir. Buradan Cengiz' in yanındaki kadınların onun üzerinde kurdukları nüfuzla kimin affedileceğine kimin ise cezalandırılacağına dair karar verebileceklerini görüyoruz.241 Cengiz Han üzerinde etki kurup birilerinin affedilmesini veya suçlarından dolayı cezalandırılmasını sağlamak yalnız Han' ın an­ nesi veya eşi Börte'ye mahsus yetkiler değildi. Dayir Usun'un kızı Kulan Hatun'u Cengiz Han'a sunmaya giderken Moğol askeri bir­ liğinin başı Naya Noyan yolda onları üç gün alıkoydu. Bunu işi­ ten Cengiz Han, Naya Noyan'ın Kulan Hatun'u üç gün beklettiğini işitince çok öfkelendi. Ardından Cengiz "Sen bu Kulan'ı evde ne amaçla bekletiyordun?" diye yüksek ve sinirli bir ses tonuyla soru­ sunu sordu. Naya Noyan'ın cezalandırılması için başlatılan sorgu dan şüphe ederek aleyhimde dedikodu yaptınız." diyerek yaşananları anlat­ tıktan sonra Alan-hoa beş oğluna nasihat ederek: "Beğ oğlum, sizler benim tek vücudumdan dünyaya geldiniz. Eğer ayrı ayrı hareket ederseniz, demin­ ki beş ok misali gibi herkes tarafından kolayca kırılırsınız. Fakat bir araya bağlanmış beş ok gibi toplu bulunursanız size kim kolaylıkla zarar getirebi­ lir?" dedi. Moğolların Gizli Tarihi, s. 7, 8. 241 Moğolların Gizli Tarihi, s. 163-1 66; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 192-195. 1 03

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

sırasında Kulan Hatun araya girerek. Noyan'ın bir suçunun olmadı­ ğını söyleyip affını istedi. Hatta Noyan1a arasında hiçbir şey yaşan­ madığını ispatlamak içinde Han'ın zihnindeki şüpheleri gidermek amacıyla "Han isterse tanrıdan yazgılı, anam babamdan doğan cis­ mimi yoklayınız veya ey Han'ım! Tanrı'nın inayetiyle, anam babam tarafından dünyaya getirildiğim gibi, inceden inceye muayene edil­ meme müsaade et." demişti. Cengiz Han, Kulan Hatun'un kararlı tutumu karşısında geri adım attı ve Kulan Hatun'un ricasını yerine getirerek aynı gün esaslı bir muayene yaptırdı ve neticede Hatun' un sözlerinin doğruluğu anlaşılınca Han, ikisi arasında yakınlaşma ol­ madığına ikna oldu. Han, Kulan Hatun'u sevgisiyle taltif ederken Naya Noyan'ı da serbest bıraktı. Moğol kadınının kararlı duruşuna ve hatunların suçsuz yere birilerinin cezalandırılmasına mani ol­ ması açısından önemli bir örnek olan bu olay Moğol toplumunda kadınların sözüne itibar edildiğini ve şahitliklerinin önemsendiğini gösterir. Ayrıca Kulan Hatun'un yaşananları kimsenin tesiri altında kalmadan ve hiç kimseden korkmadan kendini ifade etmesi, kadın­ ların toplumdaki duruşuna güzel bir ömektir.242 Hatunların hanlar üzerindeki nüfuzu, Cengiz Han'ın döne­ miyle sınırlı kalmamış ve sonraki kağanlar/hanlar da tıpkı Cengiz gibi hatunlarının sözüne riayet ederek suçlu olduğu kanıtlansa da suçluyu bekleyen nihai sona mani olmuşlardı. Oyrat kabilesi şefi Kutuka Beki döneminde, Güregen unvanıyla orduda komutan ola­ rak görev yapanlardan birisi de Göyük Han'ın kızlarından birisiyle evlenen Tengiz Güregen'di. Göyük ona kızını verdi ve o da damat olarak Han'a hizmet etti. Göyük Han ölüp Mengü Kağan başa ge­ çince Göyük Han' ın ailesinden ve adamlarından bazıları türlü suç­ lamalarla idam edildi. Tengiz Güregen de bu olaylardan suçlandı ve ağır işkencelere maruz kaldı. Bu sırada eşi olan, Göyük Han'ın kızı kocasının bağışlanmasını istedi. Kızın han soyundan olması, ayrıca Mengü Kağan'a karşı girişilen isyan sırasında yeni Kağan'a yaptığı iyiliklere karşılık Tengiz Güregen bağışlandı. Yine Mengü Kağan, kendisine saray darbesi yapmak için planlar yapanlarla işbirliğine girişen Oğul Gaymış'ın oğlu Hoca'yı hanımının hatırı için bağışlayıp askerden muaf tutmuş hatta ikametgah için Kara­ kurum yakınlarında bir yer bile tahsis etmişti.243 Bu tarz uygulama242 Moğolların Gizli Tarilıi, s. 124; Moğolların Gizli Tarilıçesi, s. 1 55, 1 56. 243 C üve yni, Tarilı-i Cilıan Güşa, s. 475; Reşidüddin Fazlullalı/Kerimi, C . ş idedd in Faz/11l/alı/Thackston, C . 1., s. 56. 1 04

1.,

s. 78; Re­

Ömer Subaşı

lara Moğolların hayatlarını idame ettirdiği farklı coğrafyalarda da rastlamak mümkündür. Özellikle de Altın Orda'da bu tür hadiseler karşımıza çıkmaktadır. Örneğin Özbek Han, Moskova knezi Yu­ riy1e evlendirdiği kız kardeşi Konçaka'yla giriştiği savaş sonrası esir ederek ölümüne neden olan Tver knezi Mihail Yaroslaviç idam ettirmeden (1318)244 önce Mihail oğlu Konstantin'i Tokta Han'ın eşi Kelin Bayalin'in himayesine bırakmıştı. Kelin Bayalin, Tokta'nın yeğeni, kendisinin ise oğlu olan Özbek Han'ın245 Konstantin'i de cezalandırmasına mani olmuştu.246 Hatunların kağanlar üzerinde kurdukları nüfuzlarını gösteren olaylara İlhanlılarda da rastlamak pekala mümkündür. Baycu No­ yan'la savaştığı için aslında çok kızgın olduğu Selçuklu Sultanı il. İzzeddin Keykavus, Hülagü Han'ın huzuruna çıktığında Dokuz Hatun, Sultan'a şefaat edip suçunun bağışlanmasını Han'dan is­ temiş, o da Sultan' ı affetmiştir.247 Dokuz Hatun'un Hülagü Han'ın üzerinde ne denli etkili olduğunu gösteren birçok olaya çalışma­ mızda yer verdik ancak belki de Hatun' un yaptırım gücüne dair en ilgi çekici olay, Suriye seferi sırasında yaşanmıştı. Humus kentinin Eyyfıbi emiri Melik Eşref, Sarim Özbek ile beraber Hülagü Han'ın 244 Kamalov, Altın Orda ve Rusya, s. 151 . 245 Tokta Han'ın veliaht ilan ettiği oğlu İl Basar kendinden önce ölünce Han ke­ derlenmeye başlamış ve hanlığının yabancı kişilere geçeceğine dair endişeler içerisinde hastalıkla pençeleşirken eşi Kelin Bayalin, Han'ın yüreğine su ser­ percesine ona bir itirafta bulunmuştur. Tuğrul ile Kelin Bayalin Hatun'un ço­ cukları olan Özbek' in yaşadığını Han'a söylemek isteyen Hatun "Sizin buy­ ruğunuzun dışında bir iş yaptım. Eğer günahımı bağışlarsanız anlatayım," dedi. Han hemen ne iş yaptın diye sorunca Hatun Tuğrul'dan olan oğlunun Çerkez ilinde saklı bulunduğunu ve o gün 14 yaşında olduğunu söyleyince Han yurdunun yabancılara gitmeyeceğine çok sevindi. Hemen Hatun'a iki bin kişiden oluşan tümen ihsan etti. Aslında oğlu Özbek'i saklayarak bir nevi Altın Orda Hanlığı'nın kaderine yön veren Kelin Bayalin yaptığından dolayı Han'ın ne tepki vereceğini bilmese de ondan habersiz bir işler çevirmenin ağır şekilde cezalandırılacağını bilir ancak yine de hanlığın geleceği mevzu bahis olunca gerekeni yerine getirmekten de geri durmaz. Han, zor durumda olmasının da verdiği hissiyatla Hatun'un yaptığına herhangi bir ceza ver­ mediği gibi onu ödüllendirerek memnuniyetini göstermiştir. Ötemiş Hacı, Çengiz-Ntlme, s. 49, 50. 246 Kelin Bayalin esasında Tokta Han'ın kardeşi Tuğrul' un eşi. Tuğrul bizzat Tok­ ta Han tarafından öldürüldüğü zaman Kelin Bayalin'den bir oğlu vardı. Özbek Han işte Tuğrul ile Kelin Bayalin'in oğludur. Tuğrul ölünce güzel eşi Kelin Ba­ yalin, Tokta Han tarafından eş olarak alındı. Han, Bayalin Hatun'u çok sevdi. Kamalov, "Hanedan Kadınları", s. 599. 247 Reşldiiddin Fazlullah/Aka s . 5 1 . ,

1 05

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

huzuruna çıktıklarında ilk sözü Dokuz Hatun söyler. Dokuz Ha­ tun önce Melik Eşrefe daha sonra Hülagü'ye bakarak: "Bu adam genç, güzel ve Müslümanların lideridir. Sultanlar böyle mi olur?" deyince Hülagü Han, Dokuz Hatun'a tebessüm ederek: "Biz, sul­ tanları gücümüzden korkutarak huzurumuzda zelil bir şekilde ayakta diken hükümdarlarız," şeklinde imalı bir cevap verir. Son­ ra şaşkınlıktan ne yapacağını bilemeyen Melik Eşrefe dönerek, di­ lediğini istemesini söyler. Üç defa yeri öpen Melik Eşrefe, Sarim fısıldayarak, içinde annen, kızların, kız kardeşlerin ve yakınlarının bulunduğu kalenin burcunu istemesini, eğer böyle yapmaz ise bu gece Moğolların Halep Kalesi'ni ele geçireceğini ve yakınlarının Dokuz Hatun'un cariyesi olacağı uyarısını yapar. Hülagü Han, Melik Eşrefe tekrar isteğini sorar. Sarim' in tavsiyesine uyan Melik Eşref, aile efradının, birçok önemli devlet adamlarının yakınlarının sığındığı kaleyi kendisine bağışlamasını ister. Hülagü öfkelenir, başka bir şey istemesini söyler. Melik Eşref sessiz kalınca Dokuz Hatun araya girip Hülagü'ye, "Ayıp olmuyor mu, bu melik senden şu kaleyi istiyor, sen de vermiyorsun?" deyince Hülagü, Dokuz Hatun'a, sultanların kızları ve eşlerinin Dokuz Hatun'un cariyesi olması için bu talebi geri çevirdiğini söyler. Bunun üzerine Dokuz Hatun onları azat ettiğini söyleyince Hülagü de bu kararı onaylar ve burcu içindekilerle birlikte Melik Eşref'e verir.248 İlhanlılarda, Sahib Divan Şemseddin Cüveyni, İlhanlı Hüküm­ darı Abaka Han1a ters düşününce Okay Hatun'dan yardım isteyip idarede olduğu dönemde satın aldığı bütün mülkleri için, "Abaka Han'ın hakkı ve mülküdür," diye bir belge hazırladı. Hatun bu bel­ geye dayanarak onun durumunu arz etti ve işleri düzene koydu. Ardından Abaka Han'ın lütfunu kazandırdığı Sahib Divan'ı sıkın­ tılı durumdan kurtardı. Aynı Sahib Divan, Ahmed Teküder dö­ neminde Ermeni Hatun'a sığınmış ve onun himayesinde eskiden olduğu gibi itibar sahibi olmuştu.249 Yine Ahmed Teküder zama­ nında Hace Vaciheddin, Bulugan Hatun'un şefaati üzerine ölüm­ den kurtulmuştu . 250 Hatunlar her zaman birilerine şefaatçi olacak 248 Ahmet Sağlam & Ramazan Aksoy, "Moğol-İlhanlı Siyasi-Askeri Stratejilerine Dair Bir Memluk Kaynağının Analizi", Manisa Celal Bayar Ün iversitesi Sosyal Bilimler Ders is i, 2021; 19 (Armağan Sayısı); ss. 157- 1 72, s. 1 65. 249 Reşidiiddi11 Fazlııllalı/Aka, s. 122, 1 3 1 . 250 Reşidiiddi11 Fazlııl/alı/Aka, s. 134. 1 06

Ömer Subaşı

diye bir kural yoktur. Çünkü bazı durumlarda da hatunlar sevme­ dikleri veya yönetimde anlaşamadıkları kişilerin de cezalandırıl­ ması için çaba sarf etmişlerdi. Geyhatu döneminde hapsedilen ve Argun Han'ın önemli emirlerinden Togan1a Uruk Hatun'un arası iyi değildi. Geyhatu onun öldürülmesi işini biraz erteledi. Uruk Hatun, Han'a "Eğer Togan çıkarttığı bu fitne ve kargaşadan dolayı öldürülmez ve öldürmüş olduğu emirlerin kanının kısası alınmaz­ sa bundan sonra kimse güven içinde hizmet etmez," dedi. Nihaye­ tinde Geyhatu, Uruk Hatun' un söylediklerine hak verdikten sonra Togan'ın öldürülmesini emretmişti.251 Moğollarda suçluların affedilmeleri veya cezalandırılmaları sadece kağana yakın kadınların doğrudan müdahalesiyle yaşa­ nan bir durum değildi.252 Açıkça söylemek gerekirse Moğollarda kadınların yönetici üzerindeki etkisi kağanlarla sınırlı değildi. Dönem dönem Moğol ordularını idare eden noyanlar da düzen­ ledikleri kurultaylar sırasında eşlerinin etkisinde kalarak aldıkları kararları yeniden gözden geçirmek zorunda kalmışlardı. Baycu Noyan örneğinde olduğu gibi eşlerin devlet kademelerinde ne ka­ dar etkili olduğunu görebilmekteyiz. Baycu Noyan, Keşiş Asce­ lin ve yanındakileri ölüme mahkum edince, Noyan'ın altı eşinden yaşça en büyük olanı -muhtemelen Noyan'ın baş hatunu- verilen hükmü durdurmaya çalıştı. Baycu'nun baş hatunu onun önünde uzun uzadıya: " Eğer o habercileri öldürürsen herkes senin bunu yaptığını duyacaktır. Sana karşı nefret ve dehşet duyacaklar ve bü­ yük insanlardan, değişik ve uzak ülkelerden gönderilen armağan­ ları ve ikramları yitireceksin. Yine, büyük insanlara gönderdiğin haberciler her yerde bu örneğe göre alınacak haklı bir kararla yok edilecekler veya hiç acımadan öldürülecekler," deyip yalvararak 251 Reşidüddin Fazlullah/Aka, s. 1 78. 252 Ögeday döneminde yakalanan üç suçlu Kağan'ın önüne getirildiğinde Kağan onların öldürülmesini emretti. Daha sonra saraydan çıkınca başına toprak sa­ çarak ağlayan bir kadına rastladı. Kağan, kadından ağlamasının sebebini so­ runca "Öldürülmesini emrettiğin üç adam yüzünden. Onlardan biri kocam, biri oğlum, biri de kardeşim," dedi. Bunun üzerine Kağan, "Onlardan birini seç de senin hatırın için canını bağışlayayım" deyince kadın, " Kocayı ve oğulu yeniden bulabilirim, ama kardeşi bulamam," şeklindeki cevabı hoşuna giden Kağan, her üçünün de canını bağışladı. Bu hikaye Cüneyni'nin kaleme aldığı eserden çok önceleri bilinmesine rağmen kadınların bir veya birkaç suçlunun bağışlanmasındaki etkinliğini ortaya koyması açısından önemlidir. Cüveynl, Tarih-i Cihan Güşa, s. 213, 214. d .n. 319. 1 07

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Baycu'yu verdiği karardan döndürmeye çalışmış bunda da başa­ rılı olmuştur.253 Bu olay aslında Moğol kadınının devletin her ka­ demesindeki yöneticiler üzerinde etkisinin olduğunu göstermesi açısından oldukça önemlidir. Çünkü Baycu'nun tıpkı bir kağan gibi bir meclis toplayıp baş hatununu yanında oturtarak kararlar alması ve eşinin telkinlerine uyarak verdiği yanlıştan dönmesi, ka­ dınların ne kadar güçlü bir pozisyonda olduklarını gösterir. Ayrı­ ca Baycu'yu verdiği kararı değiştirmesi için gönderilen hediyeler ve habercilerin başına gelmesi muhtemel olayları hatırlatarak akıl­ lıca manevralar yapması da kadınların siyasete ve diplomasiye ne kadar vakıf olduklarını gösterir. Moğol tarihinde kendinden söz ettiren kadınların her zaman hükümdar üzerinde olumlu etkilerinin olduğunu söylemek çok da doğru olmaz. Çünkü zaman zaman kadınların taleplerine karşın hükümdarların olumsuz yanıtlar verdikleri nadir olsa görülüyor­ du . İlhanlı Hükümdarı Ahmed Teküder, yeğeni Argun'un giriştiği isyan sonrası onu yakalayınca hanımları Teküder'den Argun' un ser­ best bırakılmasını ve Horasan' ın ona verilmesini istemişlerdi Ancak Teküder buna olumlu cevap vermedi. Tabi hatunların isteklerinin kabul edilmemesinin altında Teküder ile Argun arasında yaşanan gerginlikler, çıkan isyan ve devamında yaklaşmakta olan iç savaş tehlikesi yatıyor olabilir.254 Moğollarda hatunların hükümdar üzerindeki etkisini neredey­ se bilmeyen yoktu . Bundan dolayı hükümdarların aleyhine açıktan veya gizlice iş çevirenler karanlık amaçlarına ulaşmak için plan­ larına hatunları da dahil etmek istemiş hatta dara düştüklerinde kurtuluşu hatunlarda aramışlardır. Argun Han döneminde Emir Buka giriştiği işlerden ötürü hesaba çekilmekten korktuğu için Han'a açıktan açığa isyan kalkıştı. Ardından yakalanmamak için Kür Nehri yakınlarında ordugah kuran Olcay Hatun'un yanına kaçtı. Onun evine sığınmak isteyip önünde diz çöktü; ondan ha­ yatını kurtarmasını rica etti. Ancak Olcay Hatun onu kabul etmedi. Kadınların siyasetteki ve hükümdar nezdindeki gücünü bilip bunu kendi çıkarları veya kurtuluşları için kullanmak isteyen özellikle devlet adamları zaman zaman ortaya çıktıysa da olaylara vakıf 253 Simon, Tatarlar, s . 77. 254 el-Ömer!, Mesılliku 7 Ebsılr,

s.

407. 1 08

Ömer Subaşı

olan hatunlar bu oyunlara gelmemiş, verdikleri kararlarla devletin gidişatına önemli katkı sağlamışlardır.255 Çeşitli coğrafyalarda siyasi faaliyetlerini sürdüren Moğolların Uzakdoğu şubesi sayılan Kubilay Hanlığı'nda da kadınlar, yaşanan olaylara müdahil olmuş, hanların üzerinde nüfuz kurmaya gayret etmişlerdi. Temür Olcaytu döneminde yaşanan olaya bir bakalım. Başkent Hanbalık'ta Temür Olcaytu tacirlerden komisyon aldığını düşündüğü devlet adamlarının ve onlarla işbirliği içerisindeki ta­ cirlerin tutuklanmasını emretti. Yapılan soruşturma ve tahkikat ne­ ticesinde tacirler her subaya ne kadar komisyon verdiklerini itiraf ettiler. Bu nedenle tacirlerle kirli çıkar ilişkisine karıştığı tespit edi­ len memurlar ve vezirler tutuklanıp hapsedildiler. Ardından hep­ sinin idam edilmesine karar verildi. Mahkum memur ve vezirlerin eşleri ve bakmakla yükümlü oldukları kişiler, şefaat için Temür 01caytu'nun annesi Kukaçin Hatun'a gittiler. Kukaçin Hatun, tutuklu olanları serbest bıraktırmak için elinden geleni yaptıysa da başarılı olmadı.256 Burada Kukaçin Hatun'u devlet işlerine karışmada ba­ şarısız yapan husus, ortadaki suçun büyüklüğüyle de alakalıdır. Devleti aldatmaya ve maddi zarara uğratmaya yönelik komisyon alma işi affedilemez bir suç olarak ortada dururken, hatunun çabası haliyle sonuçsuz kalacaktı. Ancak daha etkili bir Moğol kadını suç­ lulara şefaatçi olmakta başarılı olabilirdi belki de, kim bilir. Bu örnek, Moğol kadınlarının siyaseten her zaman olumlu du­ rumlar içerisinde olmadıklarını göstermesi açısından mühimdir. Zaten böyle bir şeyin olması yani kadınların her zaman siyasette etkili olması durumu akla pek yatkın gelmemektedir. Buna rağmen kadınların bu husustaki çabası kayda değerdir. Çünkü kadınların devlet işlerine nüfuz ederek dış siyasete yön verme gayretlerinin ol­ duğunu bilmekteyiz. Her ne kadar doğruluk payı çok düşük olsa da İlhanlı Hanı Hülagü'yü Altın Orda Hanı Berke'nin üzerine kışkırta­ nın bir kadın olduğunun söylenmesi bile önemli bir ayrıntıdır. Öyle ki Berke ile Hülagü arasında başlayan savaşın asıl sebebi olarak Sat255 Galstyan, Moğollar, s. 79; Reşfdüddin Fazlullah/Aka, s.163, 164; Reşfdüddfn Faz­ lulltlh/Kerimi, C. il., s. 817; Reşideddin Fazlullalı(Thackston, C. III., s. 570; Kart/is Tskhovreba/Dmitri Gamq'relidze, s. 376; Brosset, Histoire de la Georgie, s. 603; Step 'a nnos Orbelean 's/Bedrosian, s. 219; Benaketi, Tılrfh-i Bentlketf, s. 444, 445; AbCı 1-Farac Tarihi, C. il., s. 621 -624; Spuler, İ ran Moğolları, s . 94, 95. 256 Reşfdiiddfn Fazlııllılh/Kerimi, C. I., s . 679; Reşideddin Fazlııl/ah/Thackston, C . il., s . 469. 1 09

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

rak'ın kardeşi Togan'ın (Tokakan)257 eşi Burakşin'in Hülagü'ye yaz­ dığı bir mektup sonrasında onun Alhn Orda Hanlığı'nı ele geçirme arzusuna kapılığı iddia edilmektedir. Ancak Hülagü'nün böyle bü­ yük bir sefere bir kadının mektubu üzerine çıktığını söylemek pek gerçekçi olmasa da yine de anlatılanlar dikkate değer bilgilerdir.258 Bununla birlikte Berke Han ile Hülagü Han arasındaki savaşta rolünün büyük olduğu bilinen Memluk Sultanı Baybars'ın yazmış olduğu bir mektupta Hülagü'nün eşi Dokuz Hatun'u ön plana çı­ karması da oldukça ilginç bir hadisedir. 660 (1261-1262) yılında Sultan Baybars, Berke'ye mektup yazarak onu Hülagü üzerine kış­ kırtmış ve bu amca çocukları arasına düşmanlık sokarak Berke'nin Hülagü ile cihat etmesinin üzerine vacip olduğu söylemişti.259 Ber­ ke'nin Müslüman olması artık onun da kafirlerle savaşmasının önünü açıyordu. Bunu çok iyi kullanan Sultan Baybars, kadınlar üzerinden bir kışkırtma politikası izleyerek Hülagü'nün eşi Dokuz Hatun' un Hristiyan olmasından dolayı "Haç dinini ortaya koymuş, Hülagü, senin (Berke) dinine karşı eşinin dinini gözetmeyi uygun görmüş, eşini senden üstün görerek Halife yurtlarına kafir başpa­ pazını yerleştirmiştir," diyerek yeni ihtida eden Berke'yi can alıcı tahriklerle savaşa teşvik etmişti.260 Her ne kadar hatunun bu olaya doğrudan bir etkisi olmasa da hanların eşlerine duyduğu muhab­ bet ve sevgi, komşu devletlerin Moğol devletlerine karşı rahatlıkla kullanılabilecekleri bir silaha dönüşmüştü. Hatta hatunların dinleri bile birer kara propaganda aracı olarak da kullanılmıştır. Kadınların sadece dış siyasette olumsuz durumlara mahal ver­ diklerini söylemek doğru olmaz. Çünkü iç siyasette de hatunların ihtilaf çıkardıklarına veya siyasi yapıda olumsuz durumlara sebep olduklarına dair birçok örnek Moğol tarihi boyunca karşımıza çık­ maktadır. Altın Orda'da Tokta Han ile Emir Nogay arasındaki mu­ halefetin başlamasına dair en önemli sebepler arasında Nogay'ın eşi Baylak Hatun' un faaliyetlerini saymak yerinde olur.261 Hatta Nogay mücadeleye giriştiği Tula Buka'yla baş etmek veya onun kendisi­ ne karşı düzenleyeceği suikast girişimlerinden kurtulabilmek için bir hileye başvurarak Tula Buka'nın annesine bir mektup gönderip 257 258 259 260 261

Öterniş Hacı, Çengiz-Name, s. 39. Altmordu Devleti{fiesenhausen, s . 251 . İb n Abdüzzahir, Sultan Baybars, s. 87, 88. Altmordu Devleti{fiesenhausen, s . 1 1 1 . Altmordu Devleti{fiesenhausen, s . 274. 110

Ömer Subaşı

hatunu devlet işlerine alet etmiştir. Nogay'ın mektubunda söyle­ diklerine inanan hatun, oğlu Tula Buka'nın Nogay1a buluşmasını ve onun sözlerini dinlemesini tavsiye etmiştir. Daha da ileri gide­ rek oğlunu Nogay'a düzenleyeceği suikasttan vazgeçirmiştir. Tula Buka, annesinin sözleri üzerine topladığı askerleri dağıttı ve No­ gay1a buluşmaya hazırlandı. Nihayetinde Nogay'ın kurduğu tuza­ ğa düşen Tula Buka, annesinin hatasını canıyla ödedi.262 Verilen örneklerden anlaşıldığı kadarıyla Moğol tarihi açısından kabul edilmesi gereken bir gerçek vardır o da özellikle hükümdar­ lara yakın kadınların neredeyse her olayın az ya da çok içerisinde olduklarıdır. Devletin inşa sürecinde Cengiz Han'ı tavsiyeleriyle iyiye ve doğruya yönlendirmeye çalışan ileri görüşlü hatunlardan, hükümdardan aldıkları gücü baskı aracı olarak kullanmaktan çe­ kinmeyen ihtiraslı kadınlara, gözle görülür bir değişim yaşanmak­ taydı. Gerçekte eşleri veya oğulları sayesinde devlet siyasetine dahil olan güç ve kudret timsali kadınların değişimi kaçılmaz bir sondur. Bunun yanında liderlik mizacı olmayan kadınların duygusal reak­ siyonları da oğullarının/eşlerinin hatalı kararlar almasına sebep ol­ muş, devletlerin ikbal seyrine kötü yönde etki etmiştir. il.

Moğollarda Evlilik Müessesesi

Evlilik ve Kadın Cüveyni'ye göre akrabalık bağlarıyla hayatı devam ettirmek iki yolla mümkündür: İlki evliliktir zira böylelikle insan nesli çoğalır. İnsanın gerçek halefleri bu yolla nesilden nesile asırdan asıra yok­ luk aleminden varlık sahasına çıkar. Gizli alandan açık alana gelir. Atalarının, dedelerinin adları kendilerine benzeyen çocukları tara­ fından anılarak gelecek zamana nakşeder. Akıllı bir adamın hayat­ tan anladığı şey bu dünyada iyi bir ad ve şöhret bırakmaktır. Bu ad onun ölümünden sonra da yaşar. Soylu ve cömert bir evladın hayatı hiç şüphesiz atalarının hayatı manasına gelir.263 Müellifin evlilik üzerine yaptığı bu tanım Moğol toplum hayatının temel taşların­ dan evlilik müessesesini çok güzel bir şekilde özetlemekle kalmayıp bize bu konuda önemli ipuçları da vermektedir. 262 Altınordıı Devleti/Tiesenhausen, s. 189, 190. 263 Cüveyni, Tarih-i Cilıa11 Giişa, s. 476. 111

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Moğollarda genellikle çok eşlilik sıradan karşılanırken hiçbir şekilde kınanmaz dahası neredeyse bütün erkekler bir veya daha fazla sayıda kadına sahip olabilirdi.264 Hatta erkekler geçimlerini temin edebildikleri sürece istedikleri kadar evlilik yapabilirlerdi. Yani erkek için eş sınırı yoktu. Moğol toplumunda bir erkek kırk, altmış veya yüz eş alabilirlerdi.265 Genel olarak bazı istisnalar dı­ şında bütün akrabalarıyla evlenebilirler ve hiç kan bağı ve yakınlık derecesi gözetmezlerdi. Bununla birlikte üç kişi evlilik dışı tutulur: babalarının ölümünden sonra öz anneleri, kendi kızları ve aynı an­ neden doğan kız kardeşleridir. Nitekim diğer tüm kadınlarla tered­ düt etmeden evlenebilirdiler. Öyle ki babalarının diğer eşlerinden olan kız kardeşlerini eş olarak alabilirler hatta babalarının dul ka­ lan diğer bütün eşleriyle evlenebilirler. Moğollar bu yaşamda on­ lara hizmet eden herkesin ölümden sonraki yaşamda da aynı şeyi yapacağına inandıkları için dul kadınlar, kocalarının ölümünden sonra mutlaka ilk kocalarına geri döneceklerini düşündüklerinden, kolaylıkla ikinci bir evlilik yapmazlardı. Ancak bazen üvey oğlu kendisiyle evlenmek isteyebilirdi. Moğollarda bu tür bir evliliğin uygulama aşaması şu şekildedir: eğer birinin babası ölürse oğlu onun eşleriyle evlenirdi. Ölen adamın erkek çocukları çoksa arala­ rında en yaşlısı babalarının dul eşlerini kendine eş olarak alabilirdi. Baba ve annenin çadırı her zaman en genç oğula kalırdı. Dolayısıy­ la o, babasının hanesiyle kendisine geçen bütün eşlerinin geçimini sağlamak zorundaydı. Sonra isterse onlara kendi eşleri gibi dav­ ranabilirdi. 266 Bu yöntem Cengiz Han'ın hayatta olduğu dönem­ de uygulamaya konulmuş ve Han, ülkesini oğulları arasında pay ederken en küçük oğlu Toluy'a mallarını, hazinelerini, hatunlarını ve kumalarını emanet etmişti. 267

264 Matthaei Parisiensis, Chronica Majora, C. IV., s. 388; Matthew Paris 's English His­ tory, C. II., s. 29; Hayton'a göre de Moğolların çok sayıda eşleri vardır. Hayton, Doğu Ülkeleri, s. 193. 265 Sir /ohn Mandeville, s. 1 6 1 . 266 Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatniime, s. 30,31; Willern, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 1 04,1 05; Bridia, The Vinland Map and The Tartar Relation, s. 94. 267 Hamdullah Müstevfi, Tiirih-i Güzide, s. 472,476. 1 12

Ömer Subaşı

Görsel 7: Moğol Çadır Hayatında Boğtaklı Bir Moğol Kadını

(Nicola, Women in Mango/ Iran,

s.

1 67.)

Moğollarda yaşanan bu evlilik ilişkisi bizzat Cengiz yasası ta­ rafından düzenlenmiş ve toplumda işler hale getirilmişti. Yasaya göre, "Babasının ölümünden sonra, annesi bir yana, babasının diğer eşlerinin ne olacağı oğulun tasarrufuna bırakılmıştı: isterse onlarla evlenir veya başkalarıyla onları evlendirebilirdi."268 Ölen kağanın eşlerinin akıbeti yasayla belirlenmiş olsa da uygulama aşamasında zaman zaman sorunlar baş gösterirken dikkat çekici bir vaka Cen­ giz Han'ın ölümünden sonra yaşanmıştır. Cengiz Han ölünce eşi Möge Hatun, Han'ın oğulları arasında kısa süreli bir krize sebep olur. Han'ın ölümünün ardından eşi Möge Hatun, Ögeday Kağan 268 Alinge, Moğol Kmııı nları,

s.

146; Bademci, Cengiz ııe Yasası, 1 13

s.

130-133.

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

tarafından eş olarak alındı. Yeni Kağan, bu hatunu diğer eşlerinden daha çok sevdi. Çağatay Han da üvey annesi Möge Hatun'u sevi­ yor ve babasının ölümünden sonra bu hatunu kendisine eş olarak almak istiyordu. Çağatay, Ögeday Kağan'ın Möge Hatun'u eş ola­ rak aldığını öğrenmeden önce Kağan'a bir mektup yazarak "Bütün üvey annelerimin arasından Möge Hatun'u bana ver," dedi. Kağan, "Onu ben aldım isteğin önceden gelmiş olsaydı onu sana gönderir­ dim eğer bir başkasını arzu edersen onu sana verebilirdim," diye cevap verdi. Çağatay ise buna karşın; "Möge Hatun'a sahip olamaz­ sam bir başkasını istemem," dedi. Bu olay kağanın ölümünden son­ ra eşlerinin akıbetinin yalnız bir oğulun tasarrufuna bırakılmadığı ve diğer çocukların da üvey annelerinden herhangi birisini kendi­ sine eş olarak alma arzusunu dile getirebildiğini göstermektedir. Ayrıca babasından kalan dul kadınların kağan tarafından alınırken yalnız yasanın emirlerini yerine getirmek amacıyla alınmadığı ka­ dınların sevilip sayıldığı hatta diğer hatunlarından daha üst tutul­ duğunu da görmekteyiz.269 Bu uygulama hanedan ailesi arasında uzun yıllar devam etmiş ve kağanın ölümünden çok sonra bile dul kalan hatunlar diğer aile bi­ reyleri arasında pay edilmişti. Bu olaya örneklerle açıklık getirmek gerekirse en başta Batu'nun kardeşi Orda'nın, babası Cuci'nin ha­ tunlarından biriyle evlenerek sarayında oturup ülkesini yönetmesi gelir.270 Yine aynı dönemlerde Berke, Müslüman olmasına rağmen, kardeşi Batu'nun ölümünden sonra onun eşlerinden birini nikahına almıştı.271 Bu gelenek sonraki yıllarda da devam etmiştir. İlhanlılarda Hülagü Han'ın babası Toluy'un eşlerinden biri olan Dokuz Hatun'u kendisine eş olarak alıp Batı'ya getirmesi, Argun Han'ın babası Abaka Han'ın hatunu Bulugan Hatun ile evlenmesi, bundan başka babasının kuması Tuday Hatun'u da alarak Mirtay Hatun' un yerine oturtması, ayrıca yine Abaka Han'ın kuması Araka İgaçi'yi de alması272 devamında Geyhatu'nun yeğeni Argun ölünce onun eşini haremine katarak ona diğer eşleri gibi davranmaya baş269 Hülagü'nün eşi Dokuz Hatu n, Han'ın babası Toluy'ın hatunu olduğu için mertebesi diğer hatunlardan daha yüksekti. Reşidüddin Fazlullah/Aka, s. 4; Reşidüddin Fazlullah/Kerimi, C. 1., s. 1 08, 1 09; Reşideddin Fazlullah/Thackston, c . 1., s. 77. 270 Carpini, Moğol Ta r ihi ve Seyahatname, s. 1 16. 271 Cuzcani, Ta/ıakdt-ı Ndsı ri, s. 186. 272 Reşidiiddi11 Faz/11 1/alı/Aka, s. 150. 1 14

Ömer Subaşı

laması Moğol tarihinde rastladığımız ve yasa ile bir nevi zorunlu hale getirilen evlilik çeşidinin farklı birer örneğidir.273 Moğollardaki başka bir evlilik uygulaması ise baldız ve ölen oğ­ lunun ardından gelinleriyle evlenme usulüdür. Bir Moğol, eşi ölün­ ce eşinin kız kardeşleriyle yani baldızlarıyla274 ya da onların kızla­ rıyla veya oğlu ölürse gelinleriyle,275 ister birer birer ister hepsiyle evlenirdi. Eğer birinin oğlu ölürse, baba zırhını giyer, bir kılıç alır ve kapıya doğru üç defa vurarak oğlunun dul kalan karısını kendi­ sine eş alırdı.276 Bunun yanında Moğollar üvey anneleriyle olduğu gibi, kardeşleri öldükten sonra onların geride kalan dul eşleriyle de evlenebilirdiler.277 Aslında bir kardeşin ölümünden sonra diğer bir küçük kardeş veya akrabalarından diğer bir üye onun karısıy­ la evlenmek zorundaydı.278 Bu işle yükümlü kardeş/akraba bunu 273 Moğollarda bu tarz bir evlilik mevzusu her zaman bu şekilde nihayete erme­ miştir. Taydula Hanbike, Şiban (Şeyban) Han'ın neslinden Mangitay'ın oğlu Hızır Oğlan'ı Sayın Han'ın tahtına Saray ilinde han yaptı. Ardından Özbek Han ile Cani Bek Han'dan kalan altın otağı kurdurdu. Taydula Hatun saçları­ m siyaha boyattı, Han'a gitmeye (evlenmeye) meyletti. Han'ın da onu almaya meyli vardı. Ancak Nayman boyundan biri "Taydula, Özbek ve Cani Bek'e bağlı bir kişidir, sen ise onlara karşı büyüdün. Senden öç alır. Onu alma, onun­ la evlenme." diyerek Han'ı düşüncelerinden vazgeçirdi. Hatun, Han'ın kendi­ sini eş olarak almayacağını duyunca ona karşı duyduğu eski izzet ve hürmeti kalmadı. Ötemiş Hacı, Çengiz-Name, s. 62; Polo, Dünyanın Hikılye Edilişi, s. 423; Polo, Geziler Kitabı, s. 204. 274 Mengü Kağan'ın kızı Şirin ölünce kocası Şoşintai'ye eş olarak Şirin'in kız kar­ deşi Bıçka'yı verdiler. Reşfdüddfn Fazlııllılh/Kerimi, C. 1., s. 124, 579; Reşideddin Fazlııllah/Thackston, C. 1., s. 87, C. il., s. 400. 275 Moğolların Gizli Tarihi, s. 14; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 45. 276 Pei-Loıı Fq'ng-Soıı/Serruys, s . 1 37. 277 Hayton, Doğu Ülkeleri, s. 193; Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 30; Polo, Dünyanın Hikılye Edilişi, s. 147; Polo, Geziler Kitabı, s. 58; Sir John Mandeville, s. 161; Sir John Mandeville/Bale, s. 98. 278 Kardeşlerin birisinin ölümünden sonra diğer kardeşin dul kalan kadınla evlenme usulü Müslümanlar kadar Hristiyanlar açısından da kabul edilebilir bir durum değildi. Ancak Moğollar bu geleneklerini yaşatmak için dönem dönem tabiileri üzerine baskı kurdukları da bilinmektedir. Buna en güzel örneği Carpini eserin­ de vermektedir. Carpini'ye göre "Batu, Rus Prensi Andreas'ı idam ettirdikten sonra Prens' in kardeşi ve maktulün eşi, Batu'nun huzuruna çıktılar. Batu bu genç prense, öz kardeşinin eşiyle evlenmesini söyledi ve kadına da Moğol adetlerine göre kayınbiraderine nikiihlanmasını emretti. Genç prens, kendi dini kurallarına karşı gelmektense ölmeyi tercih ettiğini bildirdi. Bununla birlikte, ikisi de bütün güçleriyle mukavemet etmelerine rağmen, ikisini birlikte bir yatağa yatırdılar; kadının bütün yalvarma ve yakarmalarına aldırış etmeden Prensi kadının üzeri­ ne koydular ve aynı şekilde, ikisi de silah zoruyla, tamamen kaidesiz cinsel bir­ leşmeye zorlandılar." Carpini, Moğol Tarihi ve Seyalıatnılme, s. 38. 1 15

Moğollarda Kadın, Evli lik ve Dış Si ya set

yapmazsa arkadaşları arasında alay konusu olurdu.279 Bunun da bir usulü vardı. Mesela babanın ölümünden sonra çocukların izni ol­ madan anneyi amcaların alması pek hoş karşılanmazdı. Alacaksa da çocuklardan izin istemesi gerekirdi. Çünkü Moğol kanunlarına göre ölen adamın eşleri çocuklarının hakkıydı. Bundan dolayı Mo­ ğollar arasındaki genel inanış hak, hak sahibine ulaşmalıydı.280 Kısacası bir Moğol erkeği, sahip olduğu eşlerini bir şekilde mu­ hafaza ederek diğer tüm kadınları serbestçe eş alırdı. 281 Ancak koca, karısından önce ölürse dul kalan kadın babasının evine katiyen dö­ nemez, bunun yerine dilerse merhum kocanın akrabalarından282 bi­ riyle evlenir veya bir köle olarak kocasının evinde kalırdı.283 Yukarıda anlatılan evlilik usulleri Moğol hanedan üyeleri veya soylular için de geçerli olduğu gibi neredeyse bire bir, hatta daha kesin kural ve kaideler çerçevesinde hayata geçirilirdi. Moğollarda kağanların ölümünden sonra saraylarının yıkılmaması adettendi. Bilhassa önceki kağanın bazı eşleri seçilir, bu saraylarda yaşamları­ nı aynı şekilde devam ettirmeleri sağlanırdı. Onlara aynı tahsisatlar verilir ve kocaları olan kağanların sağlıklarındaki gibi geçimleri te­ min edilirdi.284 Batılı yazarlar bu olayı olduğu gibi aktarmışlar an­ cak bu duruma kendilerince farklı anlam yüklemeyi de ihmal etme­ mişlerdir. Örneğin Ricoldus de Monte Crucis'e göre, "Bir ulu han ölüp de yerini başkası aldığında, hanın oğlunu ve ondan kalan tüm eşlerini de alırmış. Böylece [dul kalan hatunlar] yeni hanın nikahlı eşleri olurlarmış. Yeni han, önceki hanın eşlerini almadığı takdirde ve kadınlar onu ulu han tanıyıp tasdik etmedikçe han sayılmazmış." Moğol devlet yapısında böyle bir kaide olmasa da Batılı yazarların "önceki hanın eşleriyle evlilik" meselesini yeni hanın meşruluğun­ da kilit nokta olarak belirtmesi, mevzunun aslında bilinenden daha önemli olduğunu göstermektedir.285

279 280 281 282

Pei-Lou Fqng-Sou/Serruys, s. 130. Reşidüddin Fazlullah/Aka, s, 195, 196. Simon, Tatarlar, s. 1 8, 19. Moğolların Gizli Tarihi'nde Alan-Ho'nun kocası ve erkek akrabaları olmadığı halde hamile kaldığı ve üç çocuk doğurduğu dedikodusunda geçen erkek akraba ifadesi eşinin kardeşleri yani kayınbiraderleri için kullanılmış olabilir. Moğolların Gizli Tarihi, s. 7; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 39. 283 Ricoldus, Doğu Seyahatnamesi, s. 48. 284 Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 1 1 6. 285 Ricoldus, Doğu Seyahatnamesi, s. 46. 1 16

Ömer Subaşı

Moğol erkekleri evlilikte birinci ve ikinci dereceden kan bağ­ larını gözetirler ama evlilik dolayısıyla akrabalık ilişkilerini gö­ zetmezler, bundan dolayı da aynı zamanda ya da peş peşe iki kız kardeşi kendilerine eş olarak alabilirlerdi. Moğolların iki kız kardeşle evlenme olayına en iyi örneğe Cengiz Han'ın hayatında rastlamak mümkündür. Cengiz Han Tatarlardan Yeke-çeren'in kızı Yesügen Hatun'la evlendi. Onun iltifatına nail olunca, Yesügen Ha­ tun: "Han'ım emrederlerse beni kendilerine kadın olarak alabilirler fakat benim ablam Yesüy benden daha üstün ve bir Han için daha muvafıktır. O bundan biraz önce evlenmişti. Bu karışıklık esnasın­ da kim bilir nerede kaldı!" dedi. Bunun üzerine Cengiz Han, "Kız kardeşin senden daha güzel ise onu aratacağım. Fakat gelirse ye­ rini ona bırakır mısın?" diye sordu. Yesügen Hatun, "Han'ın em­ riyle, kız kardeşimi görür görmez yerimi ona terk ederim! " diye cevapta verince Cengiz Han, ablasının aranması için emir verdi. Moğol askerleri, Yesüy Hatun'a kocasıyla birlikte bir ormanda giz­ lenmiş olduğu halde rastladılar. Kocası kaçtı, Yesüy Hatun'u alıp getirdiler. Yesügen Hatun, önceden vermiş olduğu söze sadık kala­ rak yerinden kalktı, ablasını yerine oturtarak kendisi daha aşağıda mevki aldı. Cengiz Han onu Yesügen Hatun'un tasvir ettiği gibi güzel bulunca içten içe çok sevindi ve Yesüy Hatun1a evlenerek şerefli mevkiye oturttu . Cengiz Han düzenlediği içki meclislerinde bu iki kız kardeşi, Yesüy Hatun ve Yesügen Hatun'u yanına alır, ikisinin ortasına oturur öyle içerdi.286 Cengiz Han'ın ilk eşi Börte'nin Kulan Hatun'un Han tarafından eş olarak alındığında verdiği tepkiler Moğolların evliliğe bakışını özetler niteliktedir. Börte, "Halk arasında birçok kız ve kadın var. Beyim onları nasıl bulacağını ve alacağını bilir. Bütün büyük halklar içinde kızlar ve kadınlar bulunur. Beyim onları nasıl bulacağını ve alacağını bilir. Usta avcı nehir kenarındaki iki ördeği tek parmağıyla aynı anda vurabilir. Bir adam eğer arzu ederse iki kız kardeşi birden alabilir. Ehlileştirilmiş ata eyer vurmak istiyorum mu diyor? 'Kadın üzerine başka kadın mı almak istiyorum' diyor? Denir ki iki paltolu biri soğuktan müteessir olmaz, üç katlı ipi koparılamaz." demekte­ dir. Gerçekte Börte'nin sözleri Moğollarda çok eşli evlilik müesse­ sesini özetlemesi açısından önemlidir. Aslında Börte, Han'ın ikinci bir eş almasını olumlu karşılarken, yapacağı evliliğin her durumda 286 Moğolların Gizli Tarihi,

s.

83, 84; Moğolların Gizli Tarihçesi, 117

s.

1 1 7, 1 1 8.

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Han' ın yararına olacağına inanmış ve çok sayıda kadınla evliliğin Moğol toplumunda sıradan karşıladığını bizlere göstermiştir.287 "Bu kadar çok kadınla evlilikten sonra, zihinlerde bu evlikleri sağlıklı bir şekilde nasıl sürdürülüyorlardı?" "Kadınlar bir çatı al­ tında nasıl yaşıyorlardı?" "Hayatlarını nasıl idame ettiriyorlardı?" gibi cevaplanması gereken sorular beliriyor. Ancak bilinmesi gere­ ken şudur ki Moğollar sıraladığımız sorunları kendi sosyal hayat­ larında çözmeyi başarmış ve eşleri arasında güzel bir uyum yaka­ lamışlardı. Öyle ki bir Moğol'un birçok eşi varsa, her eşinin kendi çadırı ve iaşesi vardı. Bu kadınların evinde hem erkek hem de kadın köleleri bulunur ayrıca domuz hariç her türlü hayvanları mevcut­ tu. 288 Normal şartlar altında Moğol kadınları eşleriyle birlikte aynı evde yaşamazdılar. Hepsi kendi kendilerine hayatlarını sürdürür­ ler ve kocaları eşlerinden hangisini istiyorsa onunla birlikte olurdu. Moğollarda kadın erkek ilişkisi üzerine kaynaklarda çok şeyler söy­ lense de belki de hiçbiri Ermeni müverrihler kadar ileri gitmemiş­ tir. Bu müverrihler Moğolların nizam hakkında bilgileri aktarırken erkeklerin kadınlarla münasebetlerine dair başka yerde bulunma­ yan bilgiler vermeyi de ihmal etmemiştirler. Onlara göre Moğollar yemek, giyinmek ve kadınla temaslarda itidallerini muhafaza eder­ lerdi. Nizamlarına göre, yirmi yaşında evlenerek, otuz yaşına kadar haftada üç defa, otuz-kırk yaşına kadar ayda üç defa, kırktan elliye kadar senede üç defa kadınla münasebette bulunulacak, ihtiyarlıkta ise bu münasebet katiyen terk edilecektir.289 Bir Moğol yöneticisinin birden çok eşi olduğundan geceleri ya­ nında uyuduğu eşi gün boyunca da onun yanında oturur ve içki içmek için toplandıklarında diğer eşler, düzenlenen ziyafete katıl­ mak amacıyla o kadının çadırına gelmek zorundadırlar, meclis o gün orada toplanır, erkeğe sunulan armağanlar ev sahibi hatunun hazinesine konurdu.290 Örneğin Özbek Han'ın hatunlarının kendile­ rine mahsus varidatı vardı. Han her gün hatunlarından birine gider, o gün orada kalır, onun evinde yer içerdi. Hatun, Han'ın elbisele­ rini değiştirir, tam takım yeni ruba giydirir, üstündeki eski elbiseyi 287 Altan Topçi/Gülensoy, s. 49. 288 Sir fohn Mandeville, s. 1 62; İbn Battfıta, "Sultan'ın hanımlarının her biri kendi çadır malzemeleriyle önümüzden geçti," demektedir. Bu da yukarıdaki bilgi­ leri doğrular. İbn Battiita, 1., s. 473. 289 Müverrih Vardan, s. 240; Müverrih Kiragos, s. 72. 290 Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 91 . 1 18

Ömer Subaşı

etrafta kime rast gelirse ona verir, Han'ın elbise kumaşı ala cinsten olmazdı, ucuz yollu olurdu.291 Diğer Moğol hanları gibi Kubilay Han'ın birinci derecede ve ya­ sal sayılan dört eşi vardı. Eşlerinin hepsinin unvanı imparatoriçey­ di ve her birinin kendi sarayı vardı. İmparatoriçelerin çok güzel ve seçkin kızlardan oluşan hizmetçilerinin sayısı üç yüzden az değildi, ayrıca pek çok saray oğlanı ve oda hizmetçisiyle birlikte bir impa­ ratoriçenin sarayında yaşayanların sayısı on bini bulurdu. Kubilay Han, imparatoriçelerin biriyle kalmak istediği zaman ya onları ça­ ğırtır ya da onların sarayına giderdi. 292 Bir Moğol erkeği her gün başka bir eşinin yanına giderek orada içip gecelese de kendisine sunulan hediyeleri hatunları arasında bölüştürse de kadınlar arasında kesinlikle bir eşitlik yoktu. Erkek ilgi gördüğü bir eşinin yanında, diğerlerinin yanında olduğundan daha fazla zaman geçirebilirdi. Çünkü hanların nezdinde ilk eşten başka birkaç kadın da güzellikleri ve siyasi kabiliyetlerinden ötü­ rü diğer kadınlardan yüksek makamlara sahip olabiliyorlardı.293 Gerçekte Moğollarda mevki bakımından öteki kadınlardan daha aşağı fakat akıl ve yetenek bakımından daha üstün hatunların fikir ve düşüncelerine itibar edilir, nasihatleri dinlenirdi.294 Altın Orda Hanlığı'nda Berke Han'ın baş hatunu Tağtagay1a elçilerini kar­ şılarken özellikle diğer devlet işlerinde Çiçek Hatun'un ön plana çıkması buna verilebilecek en güzel örnektir. Berke Han'ın aksine Özbek Han1a baş hatunu Taydula (Taytuğli) Hatun arasındaki mu291 292 293 294

Altınordu Devleti/Tiesenhausen, s. 364; el-Ömer!, Mesiilikıı 1 Ebsiir, s. 1 15. Polo, Diirryanın Hikiiye Edilişi, s. 1 82-184; Polo, Geziler Kitabı, s. 78-80. Beyan!, Kadın, s. 29. Mengü Kağan'dan Oğul Gaymış'ın oğlu Hoca'ya Şilemün Bitikçi adında bir elçi gönderir. Hoca, elçinin sözlerine aldırış etmeden ona saldırıp kötülük et­ mek istedi. Bunun üzerine itibar bakımından diğer kadınlardan daha aşağı fa­ kat akıl ve yetenek bakımından daha üstün Hoca'nın hatunlarından biri onun bu düşüncesine karşı çıkarak " Elçinin görevi haber taşımaktır. Zamanımızda hiç kimse ailelerin elçisine dahi saldırmaya cesaret edemez. O halde Mengü Kağan' ın huzurundan gelen bir elçiye saldırmanın ne gibi sonuçlar doğuraca­ ğını düşünebiliyor musun? Böyle bir kişinin öldürülmesiyle ülkede ne gibi ka­ rışıklıkların doğabileceğini ve ne tür felaketlerin ortaya çıkabileceğini tahmin edebiliyor musun? Elçiyi öldürdüğün takdirde bütün kötülükler harekete ge­ çer. Fitne denizleri kabarmaya başlar. Bela ateşi alevlenip dünya ıstırap içinde kalır. İş işten geçtikten sonra pişmanlık fayda etmez. Mengü Kağan, babasının yerine geçmiştir. Her ne konuda olursa olsun onun fermanına uyman gere­ kir," dedi. Hoca hanımının nasihatini aklının terazisinde tarttıktan sonra elçiye saygı göstermeye başladı. Cüveyn!, Tarih-i Cihan Giişa, s. 471, 472. 119

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

habbet ve sevgi dillere destantı. Özbek Han'ın en çok sevdiği ve saygı duyduğu hatunu Taydula Hatun'du. Han gecelerinin çoğu­ nu onun yanında geçirirdi. Halk bu ilgiden ötürü Taydula Hatun'a çok fazla saygı gösterirdi. Han'ın bu hatunu çok sevmesinin sebebi olarak kadının özel bir vasfından ötürü olduğu söylenmektedir.295 Bunun yanında hatununa hissi duygular besleyip diğer hatunla­ rından üst tuttuğunu her fırsatta dile getiren diğer bir Moğol hanı ise Gazan Han'dır. Gazan Han, Bulugan Hatun için, "Hatunlarımın içinde Bulugan'dan başkasını sevmiyorum çünkü onun yüz güzel­ liğinden başka iç güzelliği var," dedikten sonra "Hatunların Banu­ su" diye iltifat ederdi.296

Evlilik Töreni Moğol erkekleri istedikleri kadar çok kadınla evlenebilirlerdi. Erkeklerin kadınlar yüzünden maddi ve manevi olarak katlandık­ ları yük ağır değildi. Öte yandan kadınlarının mal alıp satarak ve diğer ev işlerini görerek erkeklere sağladıkları yararlar çok fazlaydı. Kadınların Moğol toplumunda eşlerine bu denli faydalı olmasın­ dan dolayı bir kişi bir kızı kendisine eş olarak aldığı zaman kızın ailesine başlık parası vermek zorundaydı. Kadınları gerçekten de çok pahalı olarak ebeveynlerinden ancak başlık karşılığında alabi­ lirlerdi.297 Bu nedenle kızlar bazen evlenmeden önce çok olgunlaşır yani yaşları evlilik çağını geçerdi. Çünkü anne baba onları başlık 295 Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 49; İbn Battuta, I., s. 477. 296 Tiirlh-i Olcaytu/Hambly, s. 90;Tarih-i Olcaytu/Örs, s. 1 25. 297 Moğollarda bulunan başlık parası kavramına Marco Polo, Tangut Bölgesi'nin halklarını anlatırken az da olsa açıklık getirmektedir. Polo'ya göre dünya işiy­ le uğraşan Tangut erkekleri otuz eşe kadar alabilir, zenginliğine ya da bakıp bakamayacağına bağlı olarak bu rakam az çok değişirdi. Erkekler eşlerinden drahoma almazlar ama kendi imkanlarına göre onlara başlık parası olarak sürü hayvanı, köle veya para verirlerdi. Ailede en çok sözü geçen ilk evlenen kadındır ve ilk eşlerini gözde belledikleri bilinmelidir. Erkek, kadınlardan birinin diğerine iyi davranmadığını ya da hoşa gitmeyen tutumunu sürdür­ düğünü görürse onu boşayabilir. Koca, eşlerinden birinin yaşlandığını, hiçbir değerinin kalmadığını ve ondan hoşlanmadığını görürse onu reddedebilir ve yerine de boşadığı kadının kardeşini alabilirdi. Ona karşı dilediği gibi davra­ nır ve eğer isterse bir başkasını da alır. Kuzenleriyle ve -kendi annesi hariç- ba­ basının karılarıyla evlenme hakkı da vardı. Ayrıca kardeşlerinin ya da başka akrabalarının eşleriyle da evlenebilirlerdi. Erkekler yakınlarıyla yatabilirler, kaynanalarıyla bile evlenebilirlerdi. Polo, Dünyanın Hikiiye Edilişi, s. 137; Polo, Geziler Kitabı, s . 52, 53, 58. 1 20

Ömer Subaşı

karşılığında evlendirene kadar her zaman yanlarında tutarlardı.298 Moğollarda kızın babasının evinde kalması ve evlenmemesi hoş gö­ rülmezdi. Her kız çocuğunun yazgısı ve takdiri bir erkeğe verilmek ve doğduğu kapıda yaşlanmamaktı. Moğollarda ister kadın ister erkek olsun bekar kalmak çok nadirdir, herkes herhangi bir şekilde kendisine bir eş bulabilmek için çaba göstermelidir.299 Moğollarda evlilik sadece iki boy (kabile) arasında ve oğlanla kı­ zın yaşları birbirine yakın olunca iyi karşılanır ve evlilik gerçekleşir­ di. Oai Seçen'in söylediği sözler Moğol kabileler arasındaki evlilik mevzusuna iyi bir örnektir: Eskiden beri yiğitlerimiz yakışıklı kızlarımız güzeldir: Uluslarla rekabete girişmedik Güzel yanaklı kızlarım ızı sizden Han olan kimselere verdik, Onları büyük arabalara bindirdik / Kara dişi deve koşarak gönderdik, Han tah tına birlikte oturttuk Biz başka uluslarla rekabete girişmedik. Biz güzel ve iyi kızlar büyü ttük, Onları faytonlara bindirerek, Boz erkek deve koşarak gelin ettik / Yüksek tah tın bir tarafına oturttuk. Eskiden beri Unggirat halkı n ı n kadınları kalkanlı, kızları m ü tevazı / Yiğitleri yakışıklı kızları güzel olmuştur. Kızları mız güzellikleriyle nazarlar çeker. / (Oğlanlar yu rda alışır, Kız çocuk renkle seçilir )3°0

Yukarıda verilen örnekte görüldüğü gibi, durum her iki taraf için de müsaitse evlilik akdi gerçekleşirdi. Moğollarda her evlilik 298 Ricoldus, Doğu Seyahatnamesi, s. 48; Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 104. 299 Beyan!, Kadın, s. 3 1 . 300 Moğolların Gizli Tarihi, s. 20,21; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 50; Altan Topçi/Gü­ lensoy, s. 32. 121

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

törenle kutlanırdı, büyük düğünler ve yarışmalar düzenlenirdi.30ı Öyle ki Moğollarda bir yılda kutlanan bayram ve şölen sayısı dört olarak bilinir ve bunlardan bir tanesi de evlilik şölenidir.302 Moğol­ larda özellikle ilk evlilikler kız isteme usulüne göre gerçekleşirdi. Evlendirilecek kıza bakılır, güzelliği değerlendirilirdi. Kız tarafın­ daki genel kanı, çok rica ve istekten sonra verilmesi kızın değeri­ nin yüksek olmasına, az rica ve istekten sonra verilmesi ise kızın kıymetinin düşmesine sebep olacağıdır.303 Bunun yanında aile eğer kızı vermeyi kabul ederse Moğol adetlerine göre koyun gırtlağı ye­ meğe davet edilirdi. Ardından Moğol dünürlük geleneğinde babası kızı vermeyi kabul ederse damadın babası, ağabeyi, dayısı ve say­ gın kişiler kız evine giderdi, orada "gırtlak yeme" töreni/dünürlük ant şöleni düzenleme geleneği yerine getirilirdi. Bu da nişan mec­ lisinin toplanması anlamına gelir ve uygun bir gün belirlendikten sonra kızı isteyen kimse, nişan yemeğine davet edilir ki yine bu ye­ mekte koyun gırtlağı yenilerek nişan kıyılır ve tören tamamlanırdı. Genç çiftin evlendikleri günden başlayarak üç gün koyunun boyun ve gırtlak etini yemesi, boyun ve gırtlağın kemikleri çok sıkı kenet­ lenmiş olduğu için çiftin sıkı kenetlenmesini temsilen gelenek hali­ ne gelmişti. Aslında koyun gırtlağı yeme geleneği tarafların dünür olduklarını tasdik etmek için uygulanan çok önemli bir adetti. Bun­ dan sonra bu gibi kabilelerin erkekleri birbirlerine huda yani dünür diye hitap ederlerdi. Bazen iki kabile, kız (gelin) mübadelesi için eksiksiz antlaşmalar akdederlerdi. Nişandan sonra damadın ailesi 301 Polo, Dünyanın Hikdye Edilişi, s. 147; Polo, Geziler Kitabı, s. 58. 302 Moğollarda yıl içinde muhakkak kutlanması gereken diğer bir gelenek ise Be­ yaz Şenlik (Yeni Yıl) kutlamasıdır. Moğollar şubat takvimine göre kendi yılbaşı­ ları olan Beyaz Şenlik dedikleri kutlamaları düzenlerdi. Bu şenliğe büyük hanla birlikte bütün tebaa kahlırdı. Büyük Han'ın tebaasının tamamının kadın-erkek küçük-büyük imkanları varsa beyaz giysiler giymeleri adetti. Böyle yaparlar çünkü beyaz giymenin hayra alamet olduğunu düşünürler, bu nedenle kendi yılbaşlarında himaye görmek ve tüm yıl sevinç içinde olmak için beyaz giyer­ lerdi. Hatta bu şölenler sırasında herkes birbirine özellikle beyaz olmasına dik­ kat ederek başta büyük hana hediyeler sunarlardı. Sonrasında davetliler hana saygılarını sunduktan sonra yemekler yenirdi. Sofralar kurulduğunda tüm beyaz giyen kadınlar, yüzü güneye bakan hanın soluna otururlardı. Han'ın solundaki ilk sırada büyük hatun otururdu; oraya başka kimse oturamazdı. Sonra tüm diğer hatunlar kendilerine ayrılan yere otururlardı. Han'ın sağında erkekler otururdu. Yemekler yendikten sonra müzisyenler hokkabazlar, soyta­ rılar gelir, saray halkını eğlendirirdi. Friar Odoric, s. 352; Polo, Dünyanın Hikdye Edilişi, s. 199-201; Rabban Sawma/Sir E. A. Wallis Budge, s. 78. 303 Moğolların Gizli Tarihi, s. 21; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 5 1 . 1 22

Ömer Subaşı

hediyeler sunardı.304 Moğolların geline mehir ödediklerine, nikah mukavelesinde ise kızın babasına nişan (belge) olarak hediyeler verdiklerine dair malumatlar da mevcuttur.305 Her ne kadar evlilik mevzusu bu şekilde meydana gelse de fark­ lı bir uygulamaya Altın Orda Hanlığı'nda Özbek Han döneminde rastlıyoruz. Memluk Sultanı Nasır Muhammed, kendisine özellikle Cengiz Han'ın soyundan bir eş istediğinde Özbek Han ilk başta, "Neye mukabil Cengiz Han'ın soyundan bir han kızı Mısır'a gidip yedi deniz geçecek?" diyerek bu evliliğe karşı çıkmış nihayetinde Sultan'ın isteğini kabul etmiştir. Ancak "Bu evlilik işi dört yılda biter," deyip söz yılı, dünürlük yılı, hediyeleşme yılı, evlenme yılı diye isteklerini sıraladıktan sonra evliliğin ancak bu süre zarfında tamamlanacağını söylemiştir. 306 Özbek Han isteklerini sıralarken abartıya kaçtığı düşünülse de Moğollarda nişan ve evlilik süreci iyi irdelendiğinde Han'ın talep­ lerinde hiç de haksız olmadığını görürüz. Çünkü renkli eğlenceler düzenlemeyi seven Moğollarda yapılan evlilikler sırasında karşı­ lıklı hediyeleşme usulü vardır ve tarafların birbirlerine verdikleri hediyeler; öküzler, atlar ve diğer çiftlik hayvanlarıdır. Birisi kızını almak için başkasıyla anlaşırsa yani söz keserse oğlan, nişanlısının evine gider ve orada şarap sunardı. Ardından gök ve yer tanrısı­ na adaklar sunulur, son olarak da ailesine ve dostlarına büyük bir ziyafet tertip edilirdi. Kızın babası da bir ziyafet tertip ederdi. Ni­ şanlı kızın ailesi kendi oturdukları çadırın yanına ikinci bir ev gibi yeni çadır kurardı. Ziyafetten, aileler ve dostlar dağıldıktan sonra kara gece başlardı: Nişanlı kız ata biner ve saklanmak üzere komşu bir aileye veya akrabalarına kaçardı. O zaman baba, "İşte kızım se304 Moğolların Gizli Tarihi, s. 91; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 124, 125, 189; Vladi­ mirtsov, İçtimai Teşkilfitı, s. 77; Ekrem Kalan, "Moğolların Gizli Tarihçesi'ne Göre Moğollar'da Kız İsteme ve Evliliğe Dair Bazı Deyimler ve Gelenekler", Osman Fikri Sertkaya Armağanı, ed. Hatice Şirin User & Bülent Gül, Türk Kültü­ rü Araştırma Enstitüsü, Ankara 2013, ss. 373-382, s. 374, 375. 305 Vladimirtsov, İçtimai Teşkilfitı, s. 89. 306 Özbek Han mehir isteme usulünde aşırı gidince Sultan Nasır Muhammed bu evlilik fikrinden vazgeçer. Özbek Han, Memluk Sultanı' na Moğol kızı vermeyi kabul etse de kızını düğünsüz göndermeye gönlü razı olmamıştır. MemlUk elçisine kızı vereceğini söyledikten sonra "Her halde hatunların toplanacakları bir düğün lazımdır," diyerek de isteğini belirtmiş, elçi, parasının olmadığı­ nı söylemesi üzerine tacirler yedi bin altın borç vererek elçinin kadınlar için düğün yapmasını sağlamış ardından Moğol prensesi hazırlanarak yola koyul­ muştur. Altınordıı Devleti(Tiesenhausen, s. 304,305. 1 23

Moğollarda Kadın, Evli lik ve Dış Siyase t

nindir. Nerede bulursan onu al." der; bunun üzerine erkek de aynı şekilde bütün arkadaşlarıyla birlikte ata biner ve gelini takip etme­ ye koyulurdu. Damat kızı buluncaya kadar arar. Eğer onu hemen yakalayamazsa bir ya da iki gün boyunca durmaksızın, nişanlısını birkaç yüz li uzaktan takip eder. Eğer nişanlısını bir komşu ailede yakalarsa komşularına teşekkür etmek ve minnettarlığını sunmak amacıyla bir miktar koyun eti ve şarap hediye ederdi. Moğol gele­ neğini, damadın nişanlısını takip edip bozkırda yakalaması gerek­ tiğini bilen komşu aile/akraba, kendilerinde saklanan nişanlı kıza bir at verir, onun istediği gibi hareket etmesine müsaade ederdi. Kızı bulan damat zor kullanırdı. Kızı şiddet gösterisiyle kendi evi­ ne götürürdü. Bu sırada gelin, kocasının ailesi tarafından müzik ve şarkıyla karşılanırdı. Gelin, düğün yerine geldiğinde erkeğin anne­ si, babası, dostları ve akrabaları, gelini alırlar ve davullar, şarkılar eşliğinde yürürlerdi. Fakat tam tersine kızın yakınları ise onun ya­ sını tutarlar. Kızın anne-babası ve akrabaları, sanki kızları ölmüş gibi ağlayıp dövünürlerdi.307 Düğün merasimi ve eğlenceler bitip de gelin ile damat kalacak­ ları yere doğru yöneldiğinde bütün kadınlar etraflarını sarıp onları çadırlarına götürürlerdi. Tam olarak evlilik akdi gerçekleşmediği için halen daha nişanlı olarak görülen gelin ile damat, ellerine bir koyun kemiği alır, birlikte cenneti ve dünyayı selamlardı. Bu sıra­ da gelinin iç kıyafetleri, at kılından yapılmış iple sağlam bir şekilde bağlı olurdu. Damat bu ipi küçük bir bıçakla keserdi. Böylece evlilik akdi gerçekleşirdi. Bu sırada kıyafet değiştirmek zorunda kalan ge­ lin, damadın ailesinin huzuruna çıkacağı için üzerine uzun, kırmızı bir kıyafet giyer ve başına yüksek bir başlık takar, ardından kadın­ lar onu damadın ailesinin çadırına götürürlerdi. Gelin orada eline üç parça kuyruk yağı alır, ocağın önünde diz çöker, sonra yağları ocağa atar yanmaya bırakır ve bu şekilde ateşe saygı törenini ger­ çekleştirirdi. Daha sonra kayınvalidesi ile kayınpederinin ve kayın­ pederinin erkek kardeşlerinin önünde saygıyla eğilirdi. Bu törenden sonra, onların her birine bir kıyafet sunardı. Bu bir tür tanışma hedi­ yesiydi. Tören boyunca her iki nişanlı da sürekli birbirlerinden kaçı­ nır, bütün kuşkulardan uzak kalmak için görüşmez hatta asla el ele bile tutuşmazlardı.308 Soylu ailelerin gelenekleri birkaç küçük farkla 307 Pei-Lou Fqng-Sou/Serruys, s. 128, 129; Ri co ld u s, Doğu Seyahatnamesi, s. 48; Wil­ lem, Mengü Ha11 '111 Saray111a Yolculuk, s. 105. 308 Pei-Loıı Fq11g-Soıı/Serruys, s. 129. 1 24

Ömer Subaşı

halkın evlenme usullerinden ayrılırdı. Buna en iyi örnek nişanlı kı­ zın kaçması ve nişanlısının onun peşinden gitmesidir. Düğünden sonra geline karşı bir güç gösterisine dönen bu olay hanedan aile­ sinin düzenlediği düğünlerde uygulanan gelenekler arasında yok­ tur. Hanedan mensubu bir kız evlendiği zaman, nişanlısı, kız izin vermedikçe yanına habersizce girmeye cesaret edemezdi. Evlendik­ ten sonra erkek, eşinin ailesinin yanında kalır, karısı ona bir çocuk verene kadar orada ikamet etmek zorundaydı. Damadın özellikle nişanlı olduğu dönemde kayınpederinin otağında kalması, bu sıra­ da gelinin ailesine hediye vermesi Moğolların tamamına mahsus bir gelenekti.309 Damat kendi ailesinden uzak kaldığı süre zarfında eğer baba olursa o zaman kendi evine geri dönebilirdi. Geri dönüşlerinde onlara yüzlerle hesaplanıp verilen hediyeler arasında çadırlar, atlar, develer, kıyafetler, kadın/erkek köleler bulunurdu. İşte tam da bu­ rada Keşiş Simon'un kayıtlarında geçen çeyiz mevzusu karşımıza çıkmaktadır. Keşiş Simon "koca karısından ona çocuk doğuruncaya kadar çeyiz almaz, benzer şekilde eş anadan ya da babadan, çocuk doğuruncaya kadar çeyiz alamaz," demektedir. Keşiş'in açıklık ge­ tirdiği çeyiz meselesi çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde farklı bir başlık altında yeniden ele alınacaktır.310 Yukarıda anlatılan evlilik töreni her iki tarafın da rızası sonu­ cunda gerçekleşebilirdi. Aksi takdirde şartlar özellikle evlenecek çift açısından eşit değilse evlilik akdinin hiçbir şekilde yapılması­ na müsaade edilmezdi. Moğollarda evliliğe dair çok katı kurallar mevcuttu. Bu kurallar arasında en dikkat çekeni ise boy fertleri­ nin Han'ın izni olmaksızın evlenme hakkının olmamasıydı. Kız doğarsa ana babası kendi keyfine göre onları istedikleri kimseler­ le evlendiremezdi. Bazen Han'ın yarlıgına göre kadın ve kızlar, Huildar olayında olduğu gibi, önemli devlet adamlarının kadın veya oğullarının önünde veya ardında uşaklık yapmaları için tah­ sis edilirlerdi.311 Moğol kabilelerinden Oyratlar arasındaki söylentiler Ögeday Kağan zamanında meydana gelen toplu tecavüz olayının yaşanma­ sına sebep olmuştu . Bu dönemde yöneticisi binbaşı olan bir Oyrat kabilesinin bütün kızları başka bir kabilenin erkekleriyle evlendiri309 Moğolların Gizli Tarihi, s. 21; Moğolların Giz l i Tarihçesi, s. 51 . 310 Pei-Lou Fqng-Sou/Serruys, s. 1 29, 1 30; Simon, Tatarlar, s. 19. 31 1 Moğolların Gizli Tarihi, s. 1 08; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 140; Beyani, Kadın, s. 62. 1 25

Moğollarda Kadın, Evli lik ve Dış Siyaset

lecek diye asılsız bir haber yayıldı. Bunun üzerine kabile mensup­ ları kızlarını kendi akrabalarıyla nişanladılar. Bu haber Kağan'ın kulağına gelince Kağan durumu öğrenmeleri için oraya birkaç komutanını gönderdi . Haberin doğru olduğu anlaşıldığı zaman o kabilede bulunan yedi yaşından büyük bütün kızların toplanıp getirilmesi emredildi. Bunun üzerine her biri gönüllerde başka bir heyecan uyandıran, yıldız gibi parlak dört bin kız tek tek tutulup Kağan'ın huzuruna getirildi . Kızlar getirilince Kağan, komutanların kızlarının ayrılmasını emretti. Ardından herkese orada bulunan kızlarla ilişkiye girmeleri için bir buyruk verildi. Bu sırada kızlardan ikisi öldü. Geriye kalan­ lar iki sıra halinde dizildi. Saraya layık olanlar hareme gönderildi; bazıları çita veya leopar bakıcılarına ve şahincilere; diğerleri çeşitli mahkeme görevlilerine verildi. Bir kısmı ise genelevlere ve elçi pan­ siyonlarına gönderildi. Geri kalanlar da oradaki Moğol veya Müs­ lüman herkese dağıtıldı. Onların babaları, erkek kardeşleri, kocala­ rı, yakınları ve akrabaları durum karşısında hiçbir şey yapamayıp gözleri önünde gerçekleşen insanlık dışı olayları izlemek zorunda kalırken kimse konuşmaya dahi cesaret edemedi.312 Olaya dair Farsça kaynaklardaki en büyük eksiklik, yaşanan bu toplu tecavüz vakasının tarihidir. İşte tam da burada Çin kaynağı Yüan Shih devreye girmekte ve noksanlıkları gidererek 123 7 yılının altıncı ayında yaşanan hadiseyi üstü kapalı bir şekilde ele almak­ tadır. Yüan Shih'ye göre 123 7 yılının altıncı ayında kabilelerin sol kanat üyeleri arasında kızların halktan kaçırılmak istendiğine dair bir söylenti dolaşmaya başladı. Kağan sinirlenerek yakalanmaları­ nı emretti ve kızlar yakalandıktan sonra Kağan tarafından halkına kadın olarak verildi. 313 Marco Polo, Moğolların sahip olduğu evlilik geleneklerine çok farklı bir örnek vererek mevzuyu değişik bir boyuta taşımaktadır. Polo'ya göre iki kişiden birinin oğlu öldüğünde (ister dört yaşında, isterse de evlilik çağından önce herhangi bir yaşta olsun) ve kızı olan bir diğer erkeğin kızı da evlenme çağından önce öldüğünde, bu iki ölüyü; erkek, kızı alacak yaşa geldiğinde evlendirirdiler. Ölü çocuğa eş olarak ölü kızı verirler ve evlilik senedi yapardılar. 312 Cüveyn'i, Tarih-i Cihan Güşa, s. 219, 220; Reşidüddin Faz/ulldh/Ker'im'i, C. 1., s. 502, 503; Rcşidcddin Fazlullah(Thackston, C. II., s. 345. 313 Yüan-Shilı/ Abramowski, (1976), s. 132, 133. 1 26

Ömer Subaşı

Sonra bir ruh çağırıcı, senedi ateşe atarak yakar, duman çıktığını görünce senedin öbür dünyadaki çocuklarına gideceğini ve onlara evliliklerini duyuracağını söylerdi. Bundan böyle, ölü çocukla ölü kız bunu bilirler ve birbirlerini karı koca kabul ederdiler. Bunun üzerine büyük bir düğün yapılır, etler oraya buraya saçılırdı. Bu etlerin öbür dünyadaki çocuklarına gideceği, genç eşlerin şölenden kendi paylarını alacakları düşünülürdü. Ayrıca biri kız, öteki er­ kek biçiminde iki resim dikilir, bunlar mümkün olduğunca güzel süslenmiş bir arabanın üzerine yerleştirilirdi. Atların çektiği araba bu iki resmi büyük bir neşe ve sevinç içerisinde çevrede dolaştırır; sonra ateşe götürürler ve iki resmi yakardılar. Büyük dualar ede­ rek evliliğin öteki dünyada mutlu kabul edilmesi için tanrılarına yakarırdılar. Bundan başka, bir kağıdın üzerine geyik ve at benzeri resim ve portreler çizerler, başka hayvanlar, her türden giysi, sikke, eşya, alet edevat ve ailelerin çeyiz olarak vermeyi uygun gördüğü her şeyin resmini yaparlar; sonra bu resimleri yakarlar ve çocuk­ larının öteki dünyada tüm bu şeylere sahip olacağına inanırlardı. Bunu yaptıktan sonra her bir ölünün akrabaları birbirlerini müt­ tefik kabul ederler ve ittifaklarını -sanki ölü çocukları yaşıyormuş gibi- kendileri yaşadıkça sürdürürdüler.314 Moğollardaki başka bir uygulama ise iki töreni bir arada yapma geleneğiydi. Eğer bir ailenin evlilik çağında iki çocuğu varsa ailenin isteği doğrultusunda bazen iki tören bir arada yapılabilirdi. Yani oğlan evlendirilip gelin alınırken, kız da başka birinin oğluna eş olarak verilebilir, düğün/merasimler aynı anda yapılabilirdi. Böy­ lece mutluluk ve hüzün aynı anda, bir arada yaşanabilirdi. Örneğin Carmagun Noyan'ın eşi Eltina Hatun, oğlu Bora (Bera-Bara) No­ yan'ı bu sırada en yüksek makamda oturan Gutun Noyan'ın kızıyla evlendirirken, kızını da diğer yüksek bir mevkiyi işgal eden Osur Noyan ismindeki zatın oğluyla evlendirmişti.315

Evlilik Akdinin Maddi Boyutu: Çeyiz ve Muhteviyatı Moğol sosyal hayatını konu alan kaynaklar incelendiğinde iki kişi arasında yapılan evlilik akdi sırasında gelinin kocasının evi­ ne çeyiz götürdüğüne ayrıca gelinin ailesine özellikle de annesine damat tarafından başlık parası verildiğine delalet eden kayıtlara 314 Polo, Dünyanın Hikiiye Edilişi, s . 153; Polo, Geziler Kitabı, s . 6 1 . 3 1 5 Miivcrrilı Kiragos, s . 56; Aknerli Grigor, s . 40. 1 27

Moğollarda Kadın, Evli lik ve Dış Siyaset

rastlıyoruz.316 Başlık parası kavramı çok fazla öne çıkmazken, kız­ ların çeyiz götürme usulü Moğolların evlenme geleneklerinin vaz­ geçilmez bir parçasıydı. Aslında bir kimse birinin kızını istediğin­ de ona az bir şey verse o adam ona kızını verir, sonra daha bir şey istemezdi.317 Başlık parasına karşılık gelen az bir şey ifadesinden de anlaşıldığı gibi Moğollar için aslolan başlık parası değil, çeyiz­ di. Moğollarda kızların muhtelif eşyalardan oluşan çeyizlerinin bu­ lunduğuna dair ilk örnek Ülemalik Körkli'nin bir gemiyle yanında kırk kız, kırk erkek, gökgüvercin, altın renkli kuzu, papağan kuşu, sönmeyen çırağı, tükenmeyen azığı ile Tün Denizi' ne bırakıldığına inanılan olaydır.318 Aslında gelinin çeyizi, kadının mensup olduğu ailenin servetine göre çeşitlilik arz edeceği muhakkaktı. Marco Po­ lo'nun ölen iki gencin evlenme törenlerini anlatırken kızın ailesinin bir kağıdın üzerine geyik, at benzeri ve başka türden hayvanlar, her türden giysi, sikke, eşya, alet edevat ve ailelerin çeyiz olarak vermeyi uygun gördüğü her şeyin resmini çizmesi çeyiz için ve­ rilen eşyaların değişiklik arzettiğinı ancak kesin bir sınırlamanın olmadığını göstermektedir. 319 Cengiz Han'ın generallerinden birisine eşlerinden İbaka Beki'yi vermesi ve kadının evlenirken çeyiz götürmesi Moğollardaki çeyiz geleneğinin en canlı örneğidir. Cengiz Han, İbaka Beki'yi hizmet­ lerinin bir nişanesi olarak generali Corcidai'ye (Kühetay) verirken "Pederin Cagambu sana iki yüz kız ile Aşih-temur ve Alçih adında iki aşçıyı çeyiz olarak vermişti. Şimdi sen Oyrat halkına giderken emrindeki kızlardan yüz tanesini, aşçın Aşih-temur ile kımız içti­ ğim altın kadehi hatıra olarak bana bırak," diyerek İbaka'yı Cor­ cidai'ye eş olarak vermişti. Cengiz adet olduğu üzere çeyiz verme geleneğine uyarak yüz kızı ve aşçı Alçih ile birlikte hatunun sahip olduğu ardasındaki her şeyi; tüm atları, hizmetkarları, hizmetçile­ ri, ev köleleri, sürüleri ve koyun sürülerini, hazineleri ve erzakları İbaka Beki'ye verdi. Ardından İbaka Beki, çeyiz olarak aldığı eşyala­ rıyla yeni eşi Corcidai ile Oyratlara gelin gitti. Bu olayda Moğolların çeyiz geleneğini açıkça görüp çeyiz olarak verilen eşyaların muhte­ viyatına azda olsa vakıf oluyoruz.320 316 317 318 319 320

Vladimirtsov, İçtimai Teşkiltltı, s. 89. Altınordu Dev/etiffiesenhausen, s. 373. Cengizntlme (Haza Kıssa-i Çingiz Htln), s. 68. Polo, Dünyanın Hiktlye Edilişi, s. 1 53; Polo, Geziler Kitabı, s. 6 1 . Reşfdüddfn Fazlıılltlh/Kerimi, C. I . , s. 148, 226; Reşideddin Fazlullah(fhackston, C . I . , s. 1 04, 1 48, 1 49; Mo,�olların Gizli Tarihi, s. 140. 1 28

Ömer Subaşı

Çeyiz getirme geleneğinin en güzel örneklerinden birisine İl­ hanlılarda rastlamak mümkündür. İlhanlı Hanı Hülagü'nün oğlu Mengü Timur ile evlenen Abiş Hatun' un Han'ın yarlıgı üzerine, ge­ leneklerine göre yanında getirdiği çeyize ilaveten Şiraz'daki Firuzi ve Nevruzi bahçelerinin ve Han-ı Meliki çarşılarının l/4'ü ile emlak ve büyük arazi gelirlerinin 1/6' sından her yıl yetmiş bin dinarında çeyiz olarak getirmesi şartı koşuldu.321 Moğol evlilik müessesesinin temel kavramlarından İncü/İnje,322 hakim kabilenin kızlarına gelin olurken çeyiz olarak ayırdıkları ca­ riyelere veya erkeklere verilen isimdir. İncü isimli bu kadın veya erkekler, kızın kocasının kabilesine gelinle birlikte gider, damadın kabilesine tabi olup kızın kocası tarafından istenildiği gibi kullanı­ lırdı.323 Bunun yanında kızlar gelin gelirken yanında çeyiz mahi­ yetinde yalnız kızlarda getirebilirdi. 324 Koca, karısının çeyiz olarak getirdiği bu kızların birini kendisine odalık yapabilir hatta ondan çocuk sahibi bile olabilirdi.325 Kağanlar odalıkların evliliğinden ve gelin olan odalığının çeyi­ zinden de sorumluydular. Eğer Kağan'ın yanında sarayda görevli birisi veya bir soylu evlenmek isterse büyük kağan ona bu kızlardan birini zengin bir çeyizle birlikte verirdi. Böylece kağanın hizmetin­ deki bütün kızların gelecek güvencesi de sağlanmış olurdu.326 Moğol kaynaklarındaki çeyiz verme geleneği birçok farklı va­ kada karşımıza çıkmaktadır. Ögeday Kağan, bir akrabasının kızını evlendirirken çeyiz olarak ona sekiz kişinin taşıyabileceği inci dolu bir sandık hazırlatmıştı. Sandığı göstermek için götürdüklerinde Kağan şarap içmekle meşguldü; sandığın kapağını açmalarını em­ retti. Sandığın içi irili ufaklı incilerle doluydu. Hepsini oradakilere 321 Vassaf, Tahrir-i TıMh-i Vassiif, s. 1 1 3; Erdoğan Merçil, Fars Atabegleri Salgurlu­ lar, TTK. Yay., Ankara 1991, s. 1 1 1; Üçok, Tü rk Niiibeler ve Kadın Hükümdarlar, s. 162, 1 64; Mualla Uydu Yücel, Bozkırın Asena/arı , Çoban Yayınları, İstan­ bul 2019, s. 1 75. 322 İncü, drahoma, mehir veya çeyiz olarak verilen köle anlamına gelmektedir. Gülensoy & Küçüker, Eski Türk-Moğol, s. 212. 323 Özgüdenli, "İncü", C . XXII., s. 281; Vladimirtsov, İçtimai Teşkiliitı, s. 89, 106. 324 Özbek Han'ın kız kardeşi (kızı) Tolunbike(fulunbiye, Memlklerin başkenti Kahire'ye gelin giderken yanında bin kölesi ve cariyesi vardı. Altınordu Devleti/ Tiesenhausen, s. 346. 325 Moğolların Gizli Tarihi, s. 13; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 44 326 Polo, Dünyanın Hikiiye Edilişi, s. 184; Polo, Geziler Kitabı, s. 80. ...

1 29

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

dağıttı. Ona "Sandık filan kızın çeyiziydi." dediklerinde, "Bu sandı­ ğın eşi olan diğer sandığı da ona verin." dedi.327 Anlatılanların aksine çeyiz meselesiyle alakalı farklı bir bakış açısı sunan bilgileri kaynaklarda görebiliyoruz. Özellikle Keşiş Simon'un "Koca, karısından oı:ı.a çocuk doğuruncaya kadar çeyiz almaz, ben­ zer şekilde eş anadan ya da babadan, çocuk doğuruncaya kadar çe­ yiz alamazdı," ifadesi çeyiz meselesini farklı bir boyuta taşımakta­ dır.328 Aslında bu görüşü destekleyecek bilgileri Çin kaynaklarında bulabiliriz. Bir hanedan üyesinin kızı evlendikten sonra koca, eşinin ailesinin yanında kalır ve eşi ona bir kız veya bir oğlan çocuk verene kadar orada kalmak zorundadır. Ancak o zaman damat babasının yanına evine geri dönebilecektir. Geri dönüşlerinde onlara çadırlar, atlar, develer, kıyafetler, kadın/erkek köleler hediye edilirdi. Burada hediye olarak ifade edilen canlı/cansız nesneler ile kölelerin hepsi­ nin kızın çeyizi olduğu kesindir. Bu bilgi Keşiş Simon'un iddiasını doğrulamaktadır çünkü başta da ifade edildiği gibi, kızın ailesinden çeyiz alabilmesi için çocuk doğurması gerekliydi.329 Cengiz ile Bör­ te'nin evlilik hikayesi, bu bilgi için iyi bir örnek. Börte ile evlendiği sırada gelinin annesi Çotan Hatun, Cengiz'e değil de annesi Ölün Eke için hediye olarak kara samur bir kürk getirilmişti. Kaynağın açıkça ifade ettiği gibi bu hediye Cengiz'in annesinin giymesi için getirilmiş olup gelinin çeyizi değildir. Bununla birlikte Cengiz' in ni­ şanlandığı zaman bir süre özellikle babasının öldürüldüğü tarihe ka­ dar kayınpederinin yanında kalması, Moğolların evlilik bağlamında sürdürdükleri sıra dışı geleneklerden birisidir.330 Yasa ve yasaklar gölgesinde disiplinli bir hayat süren Moğolların yaşantısında kalın çizgilerle çizilmiş kuralları ve onlara yön veren gelenekleri vardır. Moğol sosyal hayatının vazgeçilmez bir aktivite­ si olan evlilik ve düğün yine bu kurallar çerçevesinde icra edilirken çeyiz gönderme meselesi tamamen taraflara bırakılmıştı. Özellikle gelinlik kızın çeyizinin muhteviyatı hiçbir şekilde belirli kalıplar içerisine hapsedilmemiş hatta ürün yelpazesi olabildiğince geniş tu327 Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, s. 218; Reşidüddin Fazlullıih/Kerimi, C. 1., s. 501; Reşideddin Fazlullah(fhackston, C. il., s. 344. 328 Simon, Tatarlar, s. 19. 329 Pei-Lou Fqng-Sou/Serruys, s. 129, 130. 330 Moğolların Gizli Tarihi, s. 37; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 63; Altan Topçi, gelinin annesinin evlenme hediyesi olarak Yesügey Bahadır'a kara samur kürkü ver­ diğini söyler. Alta11 Topçi/Gülensoy, s. 39. 1 30

Ömer Subaşı

tulmuştur. Aslında kesin olarak söylemek gerekir ki çeyiz geleneği Moğollarda mevcuttur ancak bu kavramın içerisini doldurmak ta­ mamen ailelerin inisiyatifine bırakılmıştır. Kısacası çeyizin büyük­ lüğünü ve muhteviyatını ailelerin zenginliği veya serveti belirliyor dersek çok yerinde olur.

Evlilik Hukukunda Mehir Moğollarda kız evlendirirken çeyiz mevzusu ne kadar önemliy­ se mehir verme de o denli önemli bir gelenektir. Gerçekte çok çeşitli miktarlar ve farklı mamulden ürünlerin kızlara mehir olarak isten­ diğine dair kaynaklarda birçok örneğe rastlamakta mümkündür.331 İstenen mehirler dinar ve tümen şeklinde nakit olabileceği gibi, be­ lirli miktarda ipek veya elbise de olabilirdi. İlk dönem Moğol tarihinde ve imparatorluğun büyüdüğü son­ raki süreçlerde çokça karşılaşmadığımız mehir verme kavramı Mo­ ğolların İslamiyet'i kabulüyle evlilik hayatındaki yerini almıştır. Bu sebepten mehir isteme usulü İslamiyet1e Moğolların hayatında girdiği düşünüldüğü için başlıca iki devlet üzerinde durmamız ge­ rekmektedir. Bunlardan ilki İran Moğolları yani İlhanlılar diğeri de Altın Orda Hanlığı'dır. İlhanlılarda Abaka Han'dan sonra başa geçen kardeşi Teküder'in Müslüman olup Ahmed ismini almasıyla Müslümanlık kendini göstermiş ancak devlet kademesinde ve Moğollar arasında yayılma imkanı bulamamıştı. Ancak Gazan Han'ın tahta çıkması ve Müslü­ manlığı benimsemesi devlet adamları ve bölgede yaşayan Moğollar arasında İslamiyet'in hızla yayılmasına sebep oldu. Bunun sonucu İslam hukukunda, "Evlenen erkeğin evlendiği kadına verdiği ya da vermeyi vadettiği çeşitli miktarlarda para veya mal," olarak da bilinen mehir, Moğolların evlilik hayatında yer almaya başladı. İs­ Iamiyet' i kabul eden İlhanlılarda ilk mehir verme örnekleri Gazan Han dönemine tekabül eder. Gazan Han, 1 7 Temmuz 1299 tarihin­ de Kutluğ Timur'un kızı Kiramun Hatun'u nikahına aldı ve altmış tümen mehir verdi.332 Olcaytu Sultan, 900.000 dinar mehir karşılı­ ğında Horasanlı Bulugan Hatun1a nikahlandı.333 Şehzadeler Bistan 331 Vladimirtsov, İ çtimai Teşkiliitı, s. 89. 332 Reşfdüddin Fazlullah/Aka, s. 276. 333 Tiirfh-i Olcaytıı/Hambly, s. 44; Tarih-i Olcaytu/Ö rs, s. 85. 131

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

ile Ulcaki'nin 400 tümen altın mehir karşılığında nikahları kıyıldı.334 Kutluğ Şah Noyan'ın kızı Sevinç Kutluğ, Emir Sevinç ile 40.000 bat­ man ipek mehir karşılığında nikahlandı.335 Altı bin men ipek karşı­ lığında Yasavul'un kızı Şah Meliki ile İr Hamid'in nikahları kıyıldı. Otuz tümen mehir karşılığında Abaka'nın kızı Olcetay Hatun, Emir Şemsüddin Ak Sungur'a eş olarak verildi. Örneklerden de anlaşıldı­ ğı gibi yapılan evliliklerde yüksek miktarlarda nakit meblağlar ve­ rildiği gibi maddi değeri yüksek ipek kumaşlarda verilerek mehir isteme usulü çeşitlendirilmiştir.336 Altın Orda Hanlığı'nda İslamiyet, Berke Han dönemiyle yayılma imkanı bulduysa da ondan sonra eski adet ve inanışlar Moğollar arasında yeniden vücut bulmuş, Özbek Han'ın tahta çıkacağı güne kadar devlet adamları arasında Müslümanlık istenen seviyeye ula­ şamamıştır. Özbek Han'ın kabulü ile gerek Moğol devlet adamla­ rında gerek halk arasında Müslümanlık yayıldı. Böylece mehir ver­ me usulü Altın Orda evlilik hayatındaki yerini aldı. Aslında mehir isteme usulü ve belirlenen miktarlar konusunda hiç kimse Özbek Han kadar ileri gitmemişti. Cengiz Han'ın soyundan bir eş istemek üzere Özbek Han'a gi­ den Memluk Sultanı Nasır Muhammed'in elçileri, Kahire'ye dö­ nünce Han'ın bin tümen altın (ki bir tümen on bin altın eder, tutarı da bir milyon liradır), bir milyon at, bir milyon mükemmel savaş elbisesi vesaire eşya talep ederek mehir istemekte aşırıya kaçtığını açıkça söylemişlerdi. Hatta Han işi nasıl daha fazla zorlaştırıp yoku­ şa sürebilirim diye düşünmüş olacak ki mehir taleplerinden başka bunların teslimi için büyük emirler ile kadınlarından bir cemaatin gelmesini de şart koşmuştu. Her ne kadar söylenen miktarların top­ lanabilmesinin imkanı yoksa da bu hadise Moğolların mehir kavra­ mına vakıf olduklarını göstermesi açısından önemlidir. Özbek Han kız isteme sırasında istediği mehirle aşırıya gitmiş olsa da Han, kızı vermeye razı olduğu zaman karşısında ki Memluk elçisine, "Bu kızı kendi isteğimle gönderiyorum," diyerek bildirmişti. Ardından da, "Bu prensesin mehirini ver," diyerek elçiden mehir istemişti. Elçi yanında para olmadığını söyleyince Han, "Tacirlere söylerim, mehir olarak ödeyeceğin parayı sana ödünç verirler," deyip tacirlere elçi­ ye gereken parayı vermelerini emretmişti. Elçi, Moğol prensesinin 334 Tiirih-i Olcaytıı/Hambly, s. 82; Tarih-i Olcaytu/Ö rs, s. 1 1 9. 335 Tiirih-i Olcaytıı/Ha mbly, s. 109; Tarih-i Olcaytu/Ö rs, s. 1 44. 336 Tiirih-i Olcııytıı/Ha mbly, s . 154; Tarih-i Olcaytu/Ö rs, s. 1 86. 1 32

Ömer Subaşı

mehir parasını böylece yatırmıştı. Neticede Özbek Han'ın yüksek mehir isteği yerine getirilmemiş olsa da elçinin tacirlerden aldığı bir miktar parayla Saray'da Moğol prensesinin mehiri ödenmiş, de­ vamında bu evliliğin nikahı 30 bin miskal altın mehir üzerine kıyıl­ mıştı.337 Gerek İlhanlılar da gerekse Altın Orda'da evlilik için istenen mehirlerin miktarında veya çeşidinde belirli bir sınırlama olmadığı gibi, bu konuda kanunen bir kısıtlama da yoktu. Anlaşıldığı kada­ rıyla verilecek mehirin miktarı kadar çeşidini de tamamen erkeğin maddi gücü belirliyordu.

Doğum ve Çocuk Yetiştirme Moğol toplumunda kadına biçilen görevler arasında mutlak de­ ğinilmesi veya açıklık getirilmesi gereken diğer bir mevzuda kadın­ larının doğum ve sonrasındaki tutum ve davranışlarıyla Üzerlerine düşen annelik vazifelerini layıkıyla yerine getirme çabalarıdır. Bir Moğol kadını kız ya da oğlan doğurduğunda çocuğa Çinlilerdeki gibi özenli bir koruma gösterilmezdi. Bebek doğduğu anda bir de­ riye veya bir parça keçeye sarılır, ancak üç gün sonra yıkanır, sonra yeniden kundaklanırdı. O gün bir öküz keserek ziyafet verilir, ya­ kın olduğu kadar uzak akrabalar ve komşular birlikte içki içmeye davet edilirdi yani bir toy düzenlenirdi. Aslında bu eğlence, bütün Moğollarda ve onlara tabi topluluklarda var olduğu bilinen doğum günü kutlama geleneğinin ilk adımıydı. Bu eğlence her yıl çocuğun doğduğu gün tekrarlanır ve doğum günü hatunun çadırında, çocu­ ğun babası ve onun bütün hatunlarının yakınlarıyla birlikte hazır bulunduğu eğlenceli bir toyla kutlanırdı.338 '.'137 Altınordu Devleti/Tiesenhausen, s. 302, 305, 306, 346, 359, 41 1 . '.'138 İlhanlı Hanı Ebu Said'in yeni yılı (doğum günü) nedeniyle gelenek olduğu üzere içki içmek için İl-Tüzmiş Hatun'un çadırında toy yaptılar. İslam Padi­ şahı Gazan Han ve bütün hatunlar, şehzadeler ve emirler orada hazır bulun­ dular. Tebrik ve şadlık merasimini yerine getirip eğlence ve neşelenme çığlık­ ları attılar. İslam Padişahı, şehzadelere, hatunlara ve ona tabi olanlara çeşitli ikramlarda bulunup suyurgamış verdi. Reşldüddin Fazlullah/Aka, s. 1 72, 301; Büyük Kağan Kubilay Eylül ayının 28. günü doğmuştur. Her yıl o gün, şubat takvimine göre yılbaşında yapılan şenlik hariç, tüm yılın en büyük şenliği ya­ pılırdı. Büyük Han doğum gününde sahip olabileceği en görkemli altın dövme giysilerini giyerdi. Han'ın sadık birlikleri diye adlandırılan on iki bin baron ve şövalye, Büyük Han'ınkine benzeyen renkli ipekten ve altından tek renk giysi­ ler giyerlerdi. Çok değerli büyük kemerler takarlardı. Büyük bir sanatla altın, gümüş, ipeklerle süslenmiş deriden ve her tarafı birbirine benzeyen inciler, altın elbiseler vb. Polo, Dünyanın Hikaye Edilişi, s . 198. 1 33

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Doğum yapan kadın doğum sonrası her zamanki gibi yiyip içer, hiçbir hava değişikliğinden korkmaz ve yine yeni doğmuş bebeği rüzgardan ve soğuktan korumak için hiçbir tedbir almazdı.339 Xiu Ting şahit olduğu bir olayı anlatarak Moğol kadınlarının sosyal hayattaki yerine dair güzel bir çözümle yapmamıza fırsat verir. Xiu Ting "Bir Moğol kadını doğum yaptıktan sonra koyunyünü ile bebeğini temizledi, koyun derisine sararak uzunluğu dört dir­ sek ve genişliği bir dirsek olan beşiğine koydu, sonra beşiği eline alıp ata bindi ve yola koyuldu," derken aslında kadınların bozkır yaşantısına ne kadarda güzel uyum sağladıklarını bize göstermiş­ tir. 340 Farklı bir kaynağa göreyse Moğol kadınlarının uzun göğüs­ leri karınlarına kadar sarkar ve her zaman meşgul olduklarından, çocuklarını sırtlarından bez (yoğurt torbası) ile bağlarlar ve bazen bu şekilde emzirirlerdi. Kadınların kullanmak zorunda oldukları bu şekil sadece atla giderken çocukları emzirebilmeleri amacıyla onlara öğretilmişti.341 Anne bebeği sürekli kucağında taşımazdı; acıktığında onu emzirir, karnı doyduktan sonra onu bazen çadırın dışına çıkarır bazen içinde bırakırdı. Bebek bu şekilde çocuklu­ ğundan çıkmaya başlar ve büyürdü. Doğum anında, kadına do­ ğumu yaptıracak yaşlı bir kadın/ebe hep hazır bulunurdu.342 Bu kadınlar göbek kordonunu bir ok yardımıyla keserdi. Ne zaman kız ya da oğlan doğsa, bir parça kırmızı kumaş, genellikle kuşağa takılan bıçak kapının üstüne asılırdı. Bu adet, kapıya asılan ahşap yay veya havlu ile aynı anlama gelirdi.343 Doğumdan sonra erkeğe düşen görev ise doğumun gerçekleştiği güne dair kayıtları titizce tutmaktı. Moğol geleneğinde çocuk doğduğunda babası doğumun yılını, ayını, gününü, saatini hatta dakikasını bile bir deftere titiz­ likle yazardı. Moğollara ilk öğretilen şeyler arasında doğum günü ve tarihi yer alırdı.344 Ayrıca her yeni doğan çocuğa anne ve babası, üyesi oldukları oymak ve kabilelerini öğretirlerdi.345 Moğollarda çocuk ve doğum önemli bir olay olarak görülse de hamile bir ka­ dına kötü davranma, dayak yüzünden bebeğin kaybedilmesi de 339 340 341 342 343 344 345

Pei-Lou Fqng-Sou/Serruys, s. 130, 131. Hei Ta shi lu/Danuu-Uyar, s. 135. Pei-Lou Fqng-Sou/Serruys, s. 152. Polo, Dünyanın Hikılye Edilişi, s . 1 90. Pei-Lou Fqng-Soıı/Serruys, s. 130, 131. Polo, Dü1111an111 Hikılye Edilişi, s. 227. Vladimirt�ov, İçtimai Teşkilıltı, s . 75. 1 34

Ömer Subaşı

olabildiğince hafif suçlardan sayılmıştı. Böyle bir suç işleyen koca maddi cezaya tabi olurdu; düşmesine sebep olduğunda bebek kaç aylıktıysa o sayıda hayvanı kadına vermeye mecbur bırakıl­ mıştı. 346 Toplumsal dinamiklerin nüfus bazında çoğalmayı teşvik eden yapısı ve sosyal hayatı düzene sokmakla yükümlü yasaların daha ağır bir cezayı öngörmesi beklenirken, en fazla 9 adet hay­ van bedeli ile ceza verilip olayın örtbas edilmesi çok şaşırtıcıdır. Hatta böyle bir durumda ölüm cezasının bile devreye alınmaması kadına verilen değere gölge düşürmektedir. Bu bedelin ölen çocuk için mi yoksa dayak yiyen kadın için mi olduğu bile belli değilken, erkek egemenliğinin varlığı açıktır.

Görsel 8: Doğum Yapan Moğol Kadınıyla Etrafında Ona Yardımcı Hizmetçiler ve Boğtaklı Hatunlar (Nicola, Wamen in Mangal Iran, s. 1 65.)

346 Beyanı, Kadın,

s.

51. 135

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Moğollar doğum ile ölüm arasında bitmek tükenmek bilmeyen bir döngü olduğuna inanırlardı. Moğollarda bir insan öldüğünde, hemen bir başka bedene girdiği düşünülür ve yaşamında iyi ya da kötü davranmış olmasına bağlı olarak, iyiden en iyiye ya da kötü­ den en kötüye doğru beden değiştireceğine inanılırdı. Yani eğer bir kişi yoksul biriyse ve yaşamında iyi ve kanaatkar bir şekilde davran­ mışsa ölümünden sonra soylu bir hanımdan yeniden doğacak ve bir soylu olacaktır; sonra bir prensesten tekrar doğacak ve bey olacak­ tır. Eğer bir Noyan veya asker oğluysa ve yaşamında çevresindeki insanlara iyi davranmışsa öldüğünde bir soylu hatundan yeniden doğacaktır ve yine öldükten sonra bir başka prensesten doğacaktır. Böyle Tanrı tarafından kabul görene kadar sürekli yükselecektir.347 Moğollarda evli kadınlar için hayata dair zorluklar çocuk doğur­ duktan sonra başlardı. Erkek egemen bir toplum olma özelliğini sos­ yal hayatın her aşamasında hissettiren Moğollar ev işlerinin yanın­ da çocuk yetiştirmenin bütün zorluklarını da kadınların omuzlarına bırakmışlardı. İdeal bir Moğol annesinde bulunması gereken vasıf­ ları bünyesinde barındıran en iyi iki örnek devletin kurulma aşa­ masında Cengiz'in her zaman yanında olan annesi Ölün Eke ile eşi Börte'dir. Eşi Yesügey Bahadır'ın öldürülmesinden sonra dul kalan Ölün Eke küçük çocuklarını dönemin zor şartlarında bir arada tutup yetiştirmek için çok çaba sarf etmişti. Çünkü kocasının vefatından sonra küçük çocuklarıyla kalan dul kadınlar, çocukları büyüyüp ev­ leninceye kadar tam hakimiyetleriyle ailenin malı ve mülkünü idare ederlerdi. Bu durum onların kocalarının yerini tuttuğunun, onların hukukundan istifade ettiklerinin kanıtıdır.348 Bilge, cesur, mahir, güzel, ilkeli, yazgılı ve hatun olmak için doğduğuna inanılan Ölün Eke'nin yalmasını yamalayarak giyip kuş üzümü, böğürtlen, topla­ yıp, gümüş otu kökünü kazıp, yaban soğanlarını toplayıp yaban pı347 Bu düşünce Moğollar arasında kendini gösteren Budizm'in kabulünden son­ ra ortaya çıktığı açıktır. Bu dinin mensupları, Platon gibi ruhların bir cesetten bir cesede geçerek tenasüh ettiğini söylerdiler ve insaflı, doğru, dürüst, iyilik eden insanlar vefat ettiklerinde ruhları, hükümdarların ve asil kimselerin ölü bedenlerine geçerdi. Habis kimselere ait ruhların işkence çeken, dayak yiyen, öldürülen kötü kimselerin ölü bedenleri ile akıl sahibi olmayan mahlukatın cesetlerine, sürünerek yürüyen hayvanların ve yırtıcı kuşların cesetlerine geçtiğine inanılır. Bkz. Platon, Phaidon, çev. Hamdi Ragıp Atademir & Kemal Yetkin, Sosyal Yay., İstanbul 2001; Platon, Timaios, çev. Erol Güney & Lütfi Ay, Sosyal Yay., İstanbul 2001; Abu 1-Farac Tarihi, C. II., s. 481 ; Polo, Dünyanın Hikıiye Edilişi, s. 229. 348 Vladimi rtsov, İçtimai Tcşkilıitı, s. 87. 1 36

Ömer Subaşı

rasasına sevgisini de katarak beslediği küçük oğulları yüksek asalet sahibi oldular, er ve asil olarak yetiştikten sonra analarına yardım et­ mek için harekete geçtiler. Cengiz Han'ın küçüklüğünde annesinin fedakarlığını ve çocuklarını eğitmek için harcadığı çabaları anlatan yukarıda ki ifadeler bu dönem Moğol kadınının zor zamanlarda ço­ cukları için neler yapabileceğinin güzel bir ömeğidir.349 Ölün Eke'nin çocuklarını hayatta tutabilmek için sarf ettiği çaba­ ları yanında Börte'nin dört oğlunu yetiştirmek için verdiği gayretle­ ri de göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Sıcak ciğerli, sevgi dolu yüreği, yağ gibi düşünceli, süt gibi gönüllü Börte, çocuklarını büyütmek için gücünü tüketip, yemeğin iyisini yazgılı çocuklarına verip, içeceğin üstünü önce çocuklarına içirip büyüyen çocukları­ nı besleyip kendi aç ve bitkin düşerdi. Çocuklarının omuzlarından çekip "Nasıl erkek yapayım?" derdi. Çocuklarının boyunlarından çeker "Nasıl adam edeyim?" diye düşünürdü. Çocuklarının temiz­ liğine baktı. Moğolların Gizli Tarihi'nde Börte için söylenen sözler arasında "Güneş gibi aydın, bilgili, yaprak gibi bol gönüllü iyi hatun olan ananın gönlünü kırma, kamında taşıyan ananın aşırı iyiliğini unutup sinirli sözlerle onu darıltma," demesi çocukların yeme içme ve eğitimi dahil her türlü ihtiyacını giderip çocukların eğitimli birer birey olarak büyümelerini sağlamaya gayret eden vefakar anneye bakışı özetlemekte ve Moğollar arasında anneye verilen kıymeti an­ lamamızı sağlamaktadır.350 Çünkü Moğollardaki genel inanış "Ana­ sını kötüleyen, yabancı düşmana esir olur," düsturuna dayanırdı.351 Kubilay Han'ın dediği gibi "Bir han cennete ve dünyaya örnek ol­ malı; annesini yüceltmesi için büyük ün kazanmalıdır."352 Verilen örneklerden de anlaşıldığı gibi Moğol kadınları ve özel­ likle anneler günlük işlerinin yanı sıra çocuk doğurma, yetiştirme ve miras yoluyla bozkır toplumunu şekillendirme potansiyeline sahip güçlü birer aktördüler. Anneler çocuk yetiştirmede merkezi bir rol oynamasına rağmen bu zor süreç tüm yetişkinlerin de rol aldığı ortak bir çabaydı. Bu toplumsal yaklaşım mevcut uygulama­ larla güçlendirildi. Bazı anneler çocuklarını ailenin diğer üyelerine uzun süreli ziyaretlere gönderirken, bazı durumlarda bunu yapma imkanına sahip kadınlar, çocukları evde kaldıklarında onlar için sü349 350 351 352

Moğolların Gizli Tarihi, s. 25, 26; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 54, 55. Moğolların Gizli Tarihi, s. 1 78; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 203-205. Cengiznfime (Haza Kıssa-i Çingiz Hfin), s. 75. Zh a o, Marriage-Yuan shi, Vol. 1 14, s . 237. 137

Moğollarda Kadın, Evli lik ve Dış Siyaset

tanneler, refakatçiler ya da bakıcılar (dadı) çalıştırdı.353 Bunun sonu.­ cunda ise Moğol sosyal hayatında kadınlara dair bilinen en dikkat çekici uygulamalardan sütannelik müessesesi ortaya çıktı.354 İhtiyaç duyulduğunda Moğol çocukları için sütanne getirtilir, çocuğun bes­ lenme ihtiyacının onun vasıtasıyla giderilmesi sağlanırdı. Ayrıca çocukların yetiştirilmesi aşamasında yine anneye yardımcı olmak amacıyla hizmetçiler verilmesi hatta kızlar için dadı görevlendiril­ mesi Moğollarda başvurulan bir uygulamaydı. Erkeklerin yetiştirilmesi için de dadı veya yardımcı verilmesi Moğollarda sıklıkla görülmekteydi. Hatta kağanların resmi eşle­ rinden çocukları olduğunda bu hatuna çocuğunu yetiştirmesi için yardımcı verilirdi. Verilen yardımcı, kağanın cariyelerinden birisi olabilir dahası bu cariyenin kağandan çocuğu bile olsa resmi eşin çocuğu ön planda tutularak onun iyi yetişmesi için çaba sarf edilir­ di. Cariyenin kağandan olan çocuğunu görmez.den gelinebilir hatta farklı bir bakıcıya dahi verilerek büyütülebilirdi. Buna en iyi örnek, Kubilay ve onun bakıcısı/dadısı Beksarak (Saruk) Hatun'dur. Kubi­ lay, Toluy Han'ın dördüncü oğluydu ve Sorkaktani Beki'den dün­ yaya geldi. Hemşiresi/dadısı, Nayman ulusundan bir cariye olan Beksarak veya Saruk Hatun'du. Saruk Hatun, Toluy Han'ın Möge Ogul isimli oğlunun annesiydi. Möge'nın doğumundan iki ay önce Kubilay dünyaya gelmişti. Cengiz Han çocuğu görünce baktı ve şöyle dedi: "Oğullarımızın hepsi kırmızı tenlidir ama bu çocuk tıpkı anne tarafından dayıları gibi esmerdir." Cengiz, Sorkaktani Beki'ye onu yetiştirmesi için iyi bir yardımcı veya dadı vermesini söyledi. Kubilay'ın doğumundan sonra Möge'nin Saruk isimli annesi ona dadı olarak verildi. Saruk Hatun, Kubilay'ın küçüklüğünde onun hizmetinde bulundu ve sütannelik yaparak onu emzirdi.355 Hatta kendi oğlu Möge iki ay sonra doğduğunda annesi Saruk Hatun, 353 Broadbridge, Women and the Making, s. 26. 354 Berke Han'ın dünyaya geldiğinden beri Müslüman olduğu için annesi dahil başka bir kafir kadının sütünü emmedi. Bundan dolayı kahinler ile bilginlere bakhrdılar. Onlar da doğan çocuğun Müslüman olarak dünyaya geldiğini söy­ lediler ve "Muhammediler kafir kadınların sütünü emmez," dediklerinde bir Müslüman kadını işe yaraması için getirdiler. Onun sütünü emmeye başladı. Ötemiş Hacı, Çengiz-Name, s. 41; Berke'nin göbek bağını Müslüman bir kadın kesmiştir. Müslüman sütü içmesi için ona Müslüman bir dadı bulunmasını Cuci Han buyurmuştur. Cfızcani, Tabakfit-ı Nfisıri, s. 1 8 1 . 355 Reşidüddin Fazlullfih/Kerlml, C. ! . , s. 97; Reşideddin Fazlullah/Thackston, C. ! ., s. 69, C. I I . s. 382. 1 38

Ömer Subaşı

Kubilay büyüyene kadar yetiştirilmesinden sorumlu olduğundan Möge'ye bakması için onu Tangut halkından başka bir bakıcıya ver­ di. Saruk Hatun, Kubilay'ı kendi oğlu gibi gördü, ona çok iyi bakh ve onu her bakımdan korudu.356 Yine Argun Han'ın oğlu Gazan doğduğunda onu iyi huylu ve İşing adında bir Hıtaylının eşi olan Mugalcin isimli bir dadıya vermişlerdi. Kadın, şehzadelerin dadılığına layık, temiz yüzlü ve huyu beğenilen bir kadındı. Muhabbetli dadı onu şefkat eteğin­ de büyütmüştü . Bütün bunların yanında Moğollarda şehzadelere dadı verilmesiyle alakalı katı kurallar da vardı. Bu kuralların ba­ şında, şehzadenin hizmetine verilen dadının eşi ile arasındaki iliş­ kilerden menedilmesi gelirdi. Yani şehzade, dadının kocasının ka­ dınla yatmasına izin vermezdi. Çünkü bu birliktelikten sonra dadı hamile kalabilir ve onun sütü şehzadelere zarar verebilirdi. Gere­ kirse şehzade, kurallara uymayan dadıdan alınır ve yeni bir dadıya verilirdi. İşte Hıtaylı İşing de eşi Mugalcin'in dadılığı/sütanneliği sırasında onunla birlikte olunca kadın hamile kaldı. Böylece Şehza­ de Gazan ondan alındı, Salduz kabilesinden Aşatay isimli kadına verildi. Moğolların dadılık/sütannelik konusunda ne kadar titiz ol­ duklarını bu hikaye çok iyi anlatır.357 Bununla birlikte Moğollarda sıklıkla karşılaşılan bir durumda savaş sırasında bulunan küçük çocukların Moğol kadınlarına ve­ rilerek onların yetiştirilmesi meselesidir. Bu konuda öncü olarak bilinen kadın Cengiz'in annesi Ölün Eke'dir. Bir dönem kendisine yetiştirmesi için verilen çocuk sayısının ona kadar yükseldiği bili­ nen Ölün Eke oğlu Cengiz'e, eğitimlerinden sorumlu olduğu yetim çocukları için, "Gündüz görecek göz, gece işitecek kulak yapayım," derken çocukları Han'a sadık ve devlete bağlı birer birey olarak ye­ tiştirmek istediğini açıkça ifade etmektedir.358 Yine Hülagü Han'ın Bağdat'ı işgali sırasında359 öldürülen Abbasi Halifesi Mustansır'ın 356 Reşidüddin Fazlulliih/Kerlml, C. 1., s. 612; Reşideddin Fazlullah(Thackston, C. Il., s. 421, 422; Bu dönemde özellikle kızlar için manevi baba kavramı da ön plana çıkmaktadır. Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 191. 357 Reşidüddin Fazlullah/Aka, s. 1 89, 1 90. 358 Moğolların Gizli Tarihi, s. 65, 67, 68; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 89, 91, 92. 359 Jean de Joinville, Hülagü Han'ın Bağdat'ı ele geçirmesini Han'ın sinsice plan­ ladığı bir evlilik oyunu ile gerçekleştirdiğini iddia eder. Müellife göre Han, şehri kuşattığında Halife'ye çocukları arasında bir evliliği memnuniyetle kabul edeceğini bildirdi. Halife'nin danışmanları, ona evliliği kabul etmesini öner­ diler. O zaman Hülagü Han, Halife'den meclisindeki adamlarından ve saygı1 39

M oğol l arda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

küçük oğlu Mübarekşah'ın esir edildikten sonra Hülagü'nün eşi Ol­ cay Hatun'a verilerek ilim öğrenmesi için Maraga'ya Hace Nasıred­ din'in yanına gönderilmesi hatta Mübarekşah'a evlenmesi amacıyla bir Moğol hatunun verilmesi, zamanlar ya da mekanlar değişse de Moğolların savaş sonrası ele geçirilen küçük çocukları önemsemeye devam ettiklerini göstermektedir.360 Bu anlatılanlardan farklı olarak, Moğollarda bir de erkek ço­ cukları olmayan kadınların çocuk arzularına karşı hükümdarların eşlerini memnun etme çabaları çıkar karşırnıza.361 Cengiz Han'ın zamanında önem kazanan ve memur olan Tatar çocuklarından biri, kendisi ve eşleri tarafından yetiştirilen Şiki (Şigi) Kutuku362 diye de bilinen, Tatar çocuk Kutuku Noyan'dır. Onun kaynaklara yansı­ yan ilginç hikayesi şöyledir: Tatar milleti yağmalandığında, Cengiz Han'ın henüz çocuğu yoktu ve baş hatunu Börte bir çocuk istedi. Cengiz Han bir keresinde yol kenarında bir çocuk gördü. Onu aldı ve Börte'ye "Her zaman bir çocuk dilediğin için bunu benimseyin ve yetiştirin," diye bir mesajla göndererek eşini mutlu etmek için gayret gösterdi.363 Yine Gazan Han küçükken babası Argun Han ta-

360 361

362 363

değer kişilerden oluşan kırk kişiyi evliliği tasdik etmeleri için göndermesini istedi. Halife, Han'ın istediğini yaptı. Han, tekrar Halife'den sahip olduğu en zengin ve en saygıdeğer adamlardan kırkını göndermesini istedi, o da gön­ derdi. Ardından Han aynı isteği yeniden iletti, bu isteği de yerine getirilince Halife'nin yanındaki, şehrin bütün önde gelen adamlarının elinin altında ol­ duğuna kanaat getirdi. Bu sırada Halife'nin yanında sıradan halktan başka kimse kalmamıştı. Han elindeki yüz yirmi üst düzey devlet adamının kafasını kestirdikten sonra şehre saldırdı. /ean de /oinville/Kanat, s. 210, 2 1 1 ; Hülagü ile Halife'nin arasında kurulması düşünülen evlilik ilişkisine dair farklı bir iddia­ ya göre de Vezir Alkami, Halife'ye bazı tavsiyelerde bulunmuştur. Bunlar ara­ sında en dikkat çekeni ise mal ve servet için savaşan Hülagü'ye istediği malı vermesi, kızlarından birini Hülagü'ye eş olarak göndermesi, Moğollardan da kendi oğlu için bir kız istemesidir. Abdulkadir Yuvalı, İlhanlı Tarihi, Bilge Kül­ tür Sanat, İstanbul 201 7, s. 157. Reşidüddin Fazlullah/Aka, s. 47; Bayram Arif Köse, "Moğol İstilasının Güney Kafkasya Şehirleri Üzerinde İdari ve İktisadi Etkileri", Uluslararası Sosyal Araş­ tırmalar Dergisi, C. VIII. Sy. 41, Aralık 2015, ss. 485-498, s. 479, 480. Tuktay Hatun, "Benim çocuğum olmadığından, Padişah eğer uygun görürse Gazan'ı çocuğum olarak bana bağışlasın." diye defalarca arz etmişti. Abaka Han, Bulugan Hatun'u çok sevdiğinden, o otağın Gazan'a ait olmasını istedi­ ğinden cevabında, "Babası Argun, Gazan'ı Bulugan'ın çocuğu olarak vermiş. Nasıl geri isteyebilir?" dedi. Reşidüddin Fazlullah/Aka, s. 194. Gülensoy & Küçüker, Eski Türk-Moğol, s. 293, 421 . Reşidüddin Fa zlulliih/Kerimi, C . 1., s . 63; Reşideddin Fazlullah/Thackston, C . 1., s. 47; Moğollarda evlatlığa kabul edilen çocuklardan sık sık bahsedilir. Evlatlı­ ğa kabu l edilen çocuklar muhtelif kabile ve soyların kardeşi oluyorlar; adette 140

Ömer Subaşı

rafından Abaka Han'ın eşi büyük Bulugan Hatun'a bendelik ve gu­ lamhk öğrenmesi için verilmişti. Bulugan Hatun'un erkek çocuğu olmadığı için bu duruma çok sevinmiş ve Gazan bir süre Bulugan Hatun'un ordasında Abaka'nın hizmetinde bulunmuştur.364

Görsel 9: Gazan Han Nişabur'da, Ciim i ' ü 't-teviirfh ' in El Yazmasından

(Bibliotheque nationale de France, Departement des Manuscrits, Supplement Persan 1 1 1 3, Folio 217v.)

evlatlık olarak harp ve çapul zamanlarında kaçan düşman karargahlarında bı­ rakılmış çocuklar kabul edilirdi. Manevi evlat sayılanlar, manevi babalarının kabilesine, soyuna giremediği gibi, evlatlık alınan küçük çocuklar da evlatlık alan babalarının ve kardeşlerinin kabile ve soyuna aza olamazlardı. Hangi ka­ bilenin karargahından alınmışlarsa o kabileden sayılmaya devam ederlerdi. Vladimirtsov, İçtimai Teşkiltltı, s. 96. 364 Reşidiiddin Fazlııl/ah/Aka, s. 192. 141

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Genel kanıya göre Moğollar ve özellikle İlhanlılar evlendikle­ ri yerel hanedanların kızlarından çocuk yapmazlardı.365 Cengiz Han'ın eşleri Gungcu ve Çaga Hatun ile başlayan siyasi evlilikler­ den İlhanlılarda Abaka Han'ın eşi Despina Hatun, Selçuki Hatun, yine Olcaytu Han'ın eşi Tespina (Despina) Hatun ile Moğol mer­ kezine gelin olarak gelen birçok hatun Moğol hanlarıyla evlilikle­ rinden çocuk sahibi olamamışlardır. Ayrıca Altın Orda Hanlığı'nda Nogay'ın Bizans İmparatoru'nun kızı Euporysun ve Tokta'nın eşi ve İmparator il. Andronikos'un kızı Maria'nın çocukları olmadığı da bilinmektedir. Ancak bunların aksine kağanlardan hamile ka­ lan ve çocuk sahibi olup da Moğol olmayan hatunlar da mevcuttur. Altın Orda'da Özbek Han'ın eşi ve Bizans İmparatoru'nun kızı Be­ yelfın Hatun' un halime olduğu ve çocuğu doğurmak için İstanbul'a gittiğini biliyoruz ancak doğumun gerçekleştiğine dair elimizde hiçbir kayıt bulunmamaktadır. İlhanlılarda ise Mengü Timur'un eşi Abiş Hatun'dan Gürdiçin isimli bir kızı olmuştu. İlhanlı Hanı Bay­ du'nun Suyurgatmiş ile Gürdiçin'den olan kızları Şah Alem ile yap­ tığı evlilik sonrası Kıpçak isimli bir erkek çocuğu dünyaya gelmiş ancak kısa süre sonra çıkan karışıklıklar sırasında çocuk öldürül­ müştü. Moğolların özellikle Moğol olmayan komşu veya müttefik devletlerden aldıkları eşlerinden çocuklarının olmaması bilinçli bir doğum kontrol yöntemlerinin olduğunu akıllara getirmektedir. Bu iddiayı destekleyecek kesin bilgiler olmasa da Kubilay Han zama­ nında yaşanan bir olay, Moğolların doğum kontrol yöntemlerine pek de uzak olmadıklarını bizlere göstermektedir. Kubilay Han'ın kızı Kutlug Gelmiş'in Kore Kralı ile yaptığı evli­ lik fırtınalı bir şekilde devam ediyordu. Moğol Prensesi bu evliliğin­ den üç çocuk dünyaya getirdi. Eğer Kubilay, Song'ta yakalanan ve afrodizyak yapma konusundaki becerisiyle ünlü olan ve bu neden­ le Kore Kralı ve Kutlug Gelmiş tarafından talep edilen Lian Texin adlı doktoru göndermeseydi Kutlug Gelmiş daha fazla çocuk sahi­ bi olabilirdi. O dönemde Yunpu adlı Koreli bir bakan, afrodizyak içerikli ilaçların gebe kalmaya zararlı olduğuna inanıyordu ve bu düşüncesini açıklamasına rağmen onun görüşlerine kimse itibar et­ medi. Kutlug Gelmiş hızlı bir şekilde arka arkaya üç çocuk doğurdu ardından Kore Kralı, Kubilay Han'ın gönderdiği Lian Texin isimli 365 Dalkesen, "İlhanlı Hanedanlığı'nda Siyaset ve Kadın", s. 541; Yuvalı, İlhanlı Tarihi, s. 125. 142

Ömer Subaşı

Çinli doktorun kendileri için hazırladığı reçeteyi kabul edip kullan­ maya başlayınca Kutlug Gelmiş bir daha asla hamile kalmadı.366 Moğol evlilik hayatında çocuğun doğumu ile başlayıp eğiti­ mi ve yetiştirilmesi ile devam eden bu sürecin bütün zorlukları özellikle annelerin omuzlarına yüklenirken, erkekler her zaman yaptıkları gibi, sürece dahil olmak yerine dışarıda kalmayı tercih etmişlerdi. Kaynaklar, Moğol kadınlarının annelik vasfını yücel­ tirken aslında onların çocuklarını bozkırın çetin yaşam koşulların­ da hayatta tutabilmek için sarf ettikleri insanüstü çabayı anlatır. İlk dönem Moğol sosyal hayatın sıradanlığı imparatorluğun geniş­ leyip zenginleşmesiyle değişikliklere sahne olmuş ve bu durum, ailelerin refah düzeyini yükseltirken çocuk sahibi olan kadınların çocuk yetiştirme konusunda azda olsa rahatlamalarını sağlamış­ tı. Zenginlik göstergesi olan hizmetçi/bakıcı kavramı, göçebe kül­ türün zorlukları içerisinde hayatlarını idame ettiren anneler için güzel birer imkandı. Çünkü olabildiğine zor ve karmaşık bir aile hayatı sürdüren kadınların yeni doğan çocuklarıyla yeterince il­ gilenememesi bu gün olduğu kadar o günlerde de büyük sorun teşkil ediyordu. İşte Moğollar yüzleştikleri bu sorunları hizmetçi veya bakıcı tutarak aşmaya gayret etmişler, bunda da ziyadesiyle başarılı olmuşlardı. Aslında Moğollarda çocukla alakalı tek mevzu doğumdan sonraki zorlu süreç değildi. Moğollar savaş sırasında yetim kalmış çocukların bir nevi topluma veya devlete kazandı­ rılmasından çocuk sahibi olmayan kadınların çocuk özlemlerinin giderilmesine kadar, geniş bir çerçevede durumu ele almışlardı. Örneklerden de anlaşıldığı kadarıyla Moğollar çoğu zaman çocuk yetiştirme konusunda istedikleri başarıları elde etmiş; hatta çocuk sahibi olma arzularında dahi bilinçli hareket ederek doğum kont­ rol için kullanılan ilaç benzeri reçetelerle istek dışı gebeliklerin önüne geçerek zamanın ötesinde bir tutum sergilemişlerdir.

Moğol Aile Hayatında İlk Eşin Konumu ve Önemi Moğollarda baş hatun/ilk hatun kavramının var olduğu öteden beri bilinmektedir. Ayrıca Moğol kadınları arasında özellikle ilk eş tabirine sıklıkla rastlamak Moğolların ilk eşlerinin diğerlerine göre daha değerli veya üstün olduğuna dair kanıt olarak değerlendirile366 Zhao, Marriage,

s.

196, 197. 1 43

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

bilir.367 Moğol toplumsal hayatında herkes tarafından kabul edilen bir gerçek vardır ki o da Moğol erkekleri tarafından en büyük say­ gının ilk eşe gösterildiğidir. Moğollarda ilk eşler her zaman için en iyi ve en saygıdeğer eş olarak kabul edilirdi. Bunun da sebepleri arasında ilk eş ile yapılan evlilik, Moğol geleneklerine göre aile­ ler arasında isteme ve düğün gibi geleneklerden sonra iki tarafın da rızası doğrultusunda meydana gelirdi. Bundan dolayı da ilk eş her zaman erkekler için özel kabul edilirdi.368 İlk eşe verilen değeri anlamamıza yardımcı olacak en güzel örneğe düzenlenen eğlence veya kurultaylarda rastlamak mümkündür. Eğer Moğollar arasın­ da bir kurultay yapılacaksa çevredeki yöneticiler eşleriyle birlik­ te davet edilirlerdi.369 Bu davete eşlerle birlikte gitmek neredeyse mecburiydi çünkü hiçbir noyan/komutan eğlence ve kurultaylara ilk eşini yanında getirmeden, eşi de ortamdaki diğer hatunlarla oturup yemek yemeden kendi de yemek yiyemezdi.370 Eğer bir kişi toplum nezdinde hak ettiği değeri görmek istiyorsa baş hatununu yanından eksik etmemeliydi. Bir erkek, baş hatunu olmadan ye­ mekten bile mahrum oluyorsa toplumda kabul görmenin yolunun ilk eşi/baş hatunu ile ilişkisinin iyi olmasına bağlı olduğunu bilmek zorundaydı. Bununla birlikte hükümdarın ilk eşinin hak ettiği iti­ barı görebilmesi için kocasına muhakkak çocuk vermesi gerekirdi. Eğer kadının çocuğu yoksa yukarıda ifade edilen hakların hiçbi­ rinden yararlanamadığı gibi, statü olarak da diğer eşlerden daha aşağı bir konuma inerdi.371 Çünkü baş hatun ve bu hatundan olan çocuklar en başta sayılırdı. 372 367 Moğolların Gizli Tarihi, s. 13, 14; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 44. 368 Çok eşliliği hayatlarının merkezine almış bir toplum olan Moğol erkekleri­ nin kadınlara dair önem verdikleri diğer bir husus ise evlendikleri eşlerinin ilk erkeği/kocası olma arzusu yani kadınların bakirelik meselesidir. Öyle ki Moğolların Gizli Tarihi'nde Dobun Mergan'ın Alan-ho isimli kız ile evlenmesi anlatılırken onun henüz bir erkeğe verilmediği üzerinde durulmuş hatta kay­ nağın birçok yerinde bu noktaya tekrar tekrar dikkat çekilmiştir. Ayrıca İbn Battfıta bu konuyla alakalı olarak Özbek Han ile eşi Taydula Hatun arasında­ ki münasebeti anlatırken Han'ın bu eşini çok sevmesini bakirelik meselesiyle açıklamaya çalışmıştır. Cengizname (Haza Kıssa-i Çingiz Han), s. 69; Moğolların Gizli Tarihi, s. 5; İbn Battii ta, l., s. 477. 369 Simon, Tatarlar, s. 89. 370 Polo, Dünyanın Hikaye Edilişi, s. 1 97. 371 Reşidüddin Fazlullah/Kerimi, C. I., s. 72; Reşideddin Fazlullah(Thackston, C. I., s. 53. 372 Cengiz Han'ın büyük hatunlarından dünyaya gelen çocuklarının yanında, cariyelerinden dü nyaya gelen birkaç oğlu daha vardır. Cengiz Han'ın Kulan Hatun'dan Kölgan isimli bir oğlu olmasına rağmen Kulan Hatun ilk eş olma1 44

Ömer Subaşı

Hatun gerekli itibarı görmek istiyorsa muhakkak çocuk sahibi olmak zorundaydı.373 Moğol kanunlarında şüpheye yer vermeyecek şekilde açıkça ilk eşler üstündür ve meşru sayılır, ondan doğan oğ­ lan çocuklar meşru kabul edilirdi. Diğer kadınlar ise gerçekte cariye gibidir.374 Bunun yanında Moğol geleneğinde bir babanın çocukları­ nın itibarı annelerinin itibarına bağlıdır. Anne, eş sıralamasında ne kadar üst sıradaysa onun çocuğu da aynı ölçüde babanın diğer ço­ cuklarından üstündür. Moğol yasa ve töresine göre babanın mevki­ si oğluna az etki eder; oğul annesinden ötürü üstündür.375 Cüveyni, "Moğol yasa ve geleneklerine göre babanın yerine büyük hatunun küçük oğlu tahta çıkar," diyerek Cengiz' in küçük oğlu Toluy'un ya­ saya göre hanlık yapması gerektiğini söyler. Devamında Toluy'un buna uymayıp kardeşi Ögeday'ı han yaparak kardeşlerini yasadan üstün tuttuğunu iddia eder. Bu iddia elbette Taluy ulusunun Öge­ day ulusundan hanlık makamını alıp, Karakurum'da büyük han makamına Toluy'un oğlu Mengü Kağan'ın geçtiği ve İran'da kar­ deşi Hülagü'nün İlhanlıları kurduğu döneme denk gelmesi, Taluy ulusunun hanlık iddialarını meşru gösterme çabasından başka bir şey değildir.376 Aslında Cengiz Han'ın hayatta olduğu dönemde Ögeday'ı veliaht ilan ettiği bizzat Moğol kaynağında açıkça belirtil­ mektedir.377 Ayrıca Polo, veliahtlık mevzusunda, hükümdarın resmi eşlerinden doğan yalnız en büyük oğullar, 'Büyük Kağan' ölünce onun yerine geçerek kağan olabilir," demektedir. Devamında Kubi-

373 374 375 376 377

dığı için oğlu Kölgan, Cengiz Han'ın ilk eşinden olan dört oğlunun seviyesine hiçbir zaman çıkamamıştır. Meng Ta pei lu/Danuu-Uyar, s. 56, 57; Reşfdüddfn Fazlullılh/Kerimi, C. I., s. 73, 225; Reşideddin Fazlul/ahf[hackston, C. 1., s. 53, 148; Cengiz'in büyük hatunlarından dünyaya gelen çocuklarının yanında ca­ riyelerden dünyaya gelen birkaç oğlu daha vardır. Yüan shih, Cengiz Han'ın altı oğlu olduğunu söyler. İlk eşinden olan dört oğlu haricinde Yesügen isimli Tatar ırkına mensup bir eşi bulunmaktadır. Bu kadından Şaur (Uruçi?) isimli bir oğlu olmuştur fakat oğlan küçük yaşta ölmüştür. Diğeri, Kulan Hatun'dan dünyaya gelen Kou le chiang (Kölgan-Kulgan) isimli oğludur. Meng Ta pei /uf Danuu-Uyar, s. 56, 57; Sonra Nayman milletinden bir cariyeden Cörcitay adın­ da bir oğlu vardı. Bu oğul diğerlerinden önce ölmüştü. Annesinin adı bilinme­ mektedir. Bebekken ölen Orcikan adında başka bir oğlu daha vardı. Annesi Tatarlardan bir cariye idi ve onun da adı bilinmiyordu. Reşfdüddfn Fazlul/ılh/ Kerimi, C. !., s. 227; Reşideddin Faz/ullah/Thackston, C. I., s. 149. Polo, Dünyanın Hikılye Edilişi, s. 1 47; Polo, Geziler Kitabı, s. 58. Ricoldus, Doğu Seyahatnamesi, s. 48. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, s. 95; el-Ömeri, Mesılliku 1 Ebsılr, s. 65; Beyani, Ka­ d111, s. 42. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, s. 445. Moğolların Gizli Tarihi, s . 1 75-181; Abıl 1-Farac Tarihi, C. II., s . 522, 523. 145

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış S i ya set

lay'ın en büyük eşinden dünyaya gelen oğlu Jin Gim'den bahseder­ ken, "Kağan'ın veliahtı" demesi, aslında hanlık makamının büyük eşin en büyük oğlunun hakkı olduğunu göstermektedir.378 Nikahlı eşlerin oğullarına karşı beslenen hissi duygular ve yapı­ lan pozitif ayrımcılığın yanında resmi nikahı olmayan yani bir met­ resten doğan oğulla, nikahlı kadından doğan oğul hukuken meşru kabul edilir ve eşit sayılırdı. Baba, ister üvey ister öz olsun her oğ­ luna eşit davranır, aynı sevgiyi gösterirdi.379 İlk eşten sonra alınan kadınlardan doğan çocuklar meşru ve büyük kadından doğan ço­ cuklarla kardeş sayılırlardı.380 Hatta odalıkların çocukları nesebi sa­ hih çocuklardı ve babalarının vasiyetine göre mirastan gereken his­ selerini alırlardı. Miras bölüştürülmesi şöyle olurdu, en büyük oğul, küçüklerden daha çok alır, en küçük oğula babanın esas mirası ve mülkü düşerdi: babanın evi/çadırı, kadınları ve onlara ait meralar ve ayiller (ağıl). Ardından aile ocağının muhafızı da o en küçük oğlan olurdu. Bundan dolayıdır ki küçük oğula odcigin/odjigin "ateş beği" 378 Polo, Dünyanın Hikfiye Edilişi, s. 182; Polo, Geziler Kitabı, s. 78. 379 Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 49; Dalkesen, "İlhanlı Hanedanlığı'n­ da Siyaset ve Kadın", s. 541 ; Buna en iyi örnek yine Carpini'nin eserinde bu­ lunmaktadır. Moğollar egemenlikleri alhna almış oldukları hükümdarlıklar arasında anlaşmazlık çıkhğı zaman, bunlar davalarını halletmek için Moğol kağanına gitmek zorundaydılar. Gürcü Kralı'nın iki oğlu aralarındaki ihtilafı çözmek için Kağan'ın huzuruna çıkmışlardı. Bunlardan Melik adında olan Kral'ın (Kraliçe Rusudan'ın oğlu) meşru; David adındaki diğeri ise gayri­ meşru oğluydu . Kral ölüm döşeğinde yatmakta iken, ülkesinin bir kısmını gayrimeşru oğluna vermişti. Daha genç olan diğer oğlu annesi ile birlikte Ka­ ğan'ın huzuruna çıkmak üzere yola koyuldu ama gayrimeşru oğlu David de aynı düşüncedeydi. Bunlar henüz yolda iken Melik' in annesi öldü . Bu kadın Gürcü Kraliçesi idi. Her iki kavgalı Prens huzura vardıklarında Kağan'a çok kıymetli hediyeler sundular. Resmi evlilikten doğmuş olan Prens babasının, gayrimeşru oğlu David'e ülkenin bir kısmını verdiğini, oysa bunun böyle bir şeye hakkı olmadığını söyledi. David ise kendini şöyle savundu: "Bir cariye­ den doğmuş bulunsam bile Moğolların adet ve yasalarına uygun olarak resmi eş veya cariyelerden doğan oğullar arasında bir ayrım yapılmadığına dayana­ rak, ben de kendi hakkımı istiyorum." bu nedenle Kağan'ın hükmü, Kral'ın resmi evlilikten doğmuş olan oğlunun aleyhine oldu, hatta David yaşça bü­ yük olduğu için, evlilikten doğmuş olan kardeşinin gözetimi de kendisine verildi ve babasının kendisine verdiği topraklar, ihtilafsız resmen idareye hak kazandı. Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 88; Gürcü Kraliçesi Rusudan ile oğlu Narin David ve yeğeni Ulu David arasındaki siyasi çekişmeler hak­ kında geniş bil ı;i için bkz. Ömer Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi ve Güney Kafkasya, Kitapevi Yay., Istanbul 2015. 380 Vladimirtsov, İçtimai Teşkilatı, s. 84. 1 46

Ömer Subaşı

yahut ejen "sahip" denirdi.381 Çocukların yaş sıralamasında ki ön­ celik, ekseriyetle evliliğin süresine uygun olarak annenin mevkiine göre tayin edilirdi. Her erkeğin ilk eşi, diğer eşlere nazaran üstünlü­ ğe sahip olduğu gibi hem miras hem mevki bakımından daha fazla ayrıcalıktan yararlanırdı.382 Bunun örneğini Çağatay Han'ın yaşa­ mından vermek mümkündür. Çağatay Han'ın oğlu Moçi Yaba'nın annesi, Yesülün Hatun'un kampında hizmetçi bir kızdı. Bir gece Yesülün Hatun dışardayken bu hizmetçi yatak örtülerini seriyor­ du. Çağatay onu sürükledi ve hamile bıraktı. Çağatay, Moçi Yaba'yı hiçbir zaman önemsemedi. Kendisine az bir birlik ile yönetmesi için küçük bir bölge verdi. Bu da Moğolların yasalarında geçen kuralları yaşantılarına yansıttığını göstermekle birlikte, cariyelerden/nikah­ sız eşlerden doğan çocukların hiçbir zaman ilk eşten dünyaya gelen çocukların seviyesinde görülmediğini açıkça ortaya koymaktadır. Hikayenin anlatıldığı kaynak, "Çağatay'ın başrolde olduğu vakayı anlatırken sürükledi ve hamile bıraktı," diyerek olayı yumuşatma­ ya gayret etse de yaşanan bu hadise açıkça bir tecavüzdür. Bu da gösteriyor ki Moğollarda işlenen suçlarda taraflardan birisi eğer ha­ nedan üyesi ise cezalar rahatlıkla esnetilebiliyor hatta çoğu zaman yaşananlar görmezden gelinerek yukarıda aktarılan olayda olduğu gibi, hayatın normal akışı kaldığı yerden devam ediyordu.383

Boşanma Üzerine Düzenlemeler Her evlilikte olduğu gibi, Moğolların evliliklerinde de prob­ lemler çıkabiliyor, çiftler ayrılığın eşiğine gelip boşanabiliyordu. Dönemin şartları dahilinde komşu topluluklardan farklı bir evlilik hayatı sürdüren Moğollarda aile ve eşler hakkında çok güzel sözler söyleniyor olsa da Moğolların evliliğe dair meseleleri daha gerçek­ çi bir şekilde ele aldıklarını söyleyebiliriz. Moğollar için evlilik ne kadar önemli ise anlaşamayan çiftlerin boşanması da bir o kadar gerekliydi. Moğollar arasında yazılı olmamakla birlikte boşanmaya 381 Evlenmeyen oğullar adet gereğince ana babayla beraber bir ayilde (ağıl) ya­ şadıklarını, evlendikten sonra kendilerine müstakil ev inşa ettiklerini düşün­ mek mümkündür. Küçük oğul ise evlendikten sonra babasının evinde, ba­ basının vefatından sonra da annesinin yanında kalırdı. Vladimirtsov, İçtimai Teşkilatı, s. 79, 86, 87. 382 Alinge, Moğol Kanunları, s. 146; Bademci, Cengiz ve Yasası, s . 1 30-133. 383 Reşidüddin Fazlııllılh/Kerimi, C . 1, s. 534; Reşideddin Fazlııllah/Thackston, C . il., s . 367. 147

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

dair birkaç kural ve kaide mevcuttur. Bunlar arasında en dikkat çekeni ise çiftler arasında yaşanan anlaşmazlıklardır. Moğollarda karı-kocanın anlaşamadığı durumlarda koca, nikahsız bir eş alır, eğer yasal eşinin ailesi, herhangi bir kişinin onun çadırına gizlice girdiğini görürse bu nikahsız eş ağır şekilde cezalandırılırdı. Eğer kadın kocasını sevmezse, kendi tercih ettiği biriyle yeniden evle­ nirdi ve kocası buna tek kelime etmeye cesaret etmeksizin kadının kararına boyun eğmek zorunda kalırdı. Şayet üst düzey bir yöne­ ticinin eşi, kocasıyla iyi geçinemezse kocası onu buyruğundakiler­ den birine verebilirdi. Eğer kadının ondan çocukları varsa kocası, servetinin bir bölümünü çocuklarıyla birlikte yaşaması için eşine vermek zorundaydı. Kadının çocukları yoksa kimseyle ilişkiye gir­ meden yaşamak zorunda kalır, kocası ona izin vermedikçe yeniden evlenmeye cesaret edemezdi.384 1234 yılının beşinci ayında Ögeday Kağan, noyan ve komutan­ ların katıldığı büyük bir kurultay düzenleyerek önceki kanun ve yasalara yeni eklemeler yapmıştı. Bu kurultayda alınan kararlara göre bundan sonra basit kıyafetler, festival veya düğün kıyafeti dikerken, kanuna aykırı şekilde dikiş diken evli kadınların yanı sıra kocasına kıskançlık yapan kadınlar eyersiz bir ineğe bindiri­ lerek, bütün mıntıkada dolaştırılma cezasına çarptırılacak, sonra da kocası başka bir kadın alabilsin diye boşandığı kadının malla­ rı toplanıp kocasına verilecektir.385 Açıkça görüldüğü gibi Moğol kadınlarının kocalarını kıskanmaları ve uygunsuz dikiş dikmeleri yasaklanarak kocalarının onları boşamasına sebep olacak şekilde olumsuz bir davranış olarak yorumlanmıştır. Ayrıca boşanma ar­ dından kadının mal varlığının alınarak kocasına verilmesi de bo­ şanma sonrası kadınları cezalandırmanın farklı bir yoludur. Başka bir boşanma sebebi ise kadının çocuk doğuramamasıydı. Moğol eş aldığında kadın ondan gebe kalıp doğuruncaya kadar erkek onu eşi saymazdı. Bu bekleyişin sonunda kadının kısır olduğuna karar verilirse kocası isterse onu bırakabilirdi.386 Moğollarda özellikle basit sebeplerden ötürü çıkan problemler sonrası boşanma vakalarının yaşanması ve bunun her iki taraf için de kabul edilebilir bir durum olmadığı açıktır. İşte bu durumdan 384 Pei-Lou Fqng-Sou/Serruys, s. 130. 385 Yüan-Slı ilı/Abramowski, (1 976), s. 1 30; Hei Ta slıi /u/Danuu-Uyar, s. 153. 386 Simon, Ta tarlar, s . 1 9. 1 48

Ömer Subaşı

rahatsız olan ve boşanmanın en az evlilik kadar önemli bir hadise olduğunun farkına varan Gazan Han, boşanmalara dair düzenleme­ lerin karşılıklı mağduriyetlerin ortaya çıkmasına sebebiyet verdiği­ ni düşünmüş ve bu işe bir orta yol bulmaya karar vermiştir. Han'a göre evliliğin yasallaştırılmasındaki ilahi hikmet, insanların üremesi ve çoğalmasıdır. Bu nedenle, bir kişi ister ciddiyetle ister şaka olsun diye, ister isteyerek ister öfkeyle boşansın, yasa derhal yürürlüğe gi­ rer, çünkü karı-koca arasında uyum ve anlaşma yoksa onların ayrı kalması daha iyidir. Aksi takdirde anlaşmazlık öfke ve nefrete yol açar ve öfke içinde bir arada yaşamak hayvanların alışkanlığıdır. Ka­ rı-koca arasındaki anlaşmazlık her halükarda nefrete sebep olur ve nefretin olduğu yerde çocuk sahibi olmak imkansızdır. Bu neden­ lerden ötürü boşanma yolu herhangi bir kısıtlama olmaksızın açık­ tır. Kadın evlilik öncesi maddi yükümlülükleri ağır bir anlaşmayla evlendiğinde, erkek yüklü miktarda para ödemek zorunda kalacağı korkusuyla eşini boşayamaz ve karı-kocanın uzlaşmazlıklarının dü­ zeyi ne olursa olsun birlikte yaşamak zorunda kalırlar ve bu, hem ilahi kanuna hem de mantığa aykırıdır. Çünkü daha önce belirtildiği gibi bir kişinin bir kadına sevgisinde veya onunla geçinme yetene­ ğinde tereddütlü olması durumunda, kendisini ondan ayırabilme­ sini gerekir. İnsanların çocukları da vardır ve nafakadan babalar sorumludur. Ayrıca erkeklerin vergi ödemeleri ve içlerinden bazı­ larının askere gitmesi gerekir. Bir babanın malı bir kadının evlilik sözleşmesiyle tükendiğinde, nafaka ve vergi parası nereden gelir? Yukarıdaki nedenlerden dolayı evlilik öncesi anlaşma çok mü­ tevazı olmalıdır. Hiçbiri sadaka miktarını geçmeyecek şekilde dik­ katlice hesaplanıp tüm evlilik öncesi anlaşmaların on dokuz buçuk dinarda sabitlenmesi zorunludur. Çünkü evlilik öncesi anlaşmanın bir günahı yoktur. Bir yandan karısını seven bir kocayı hiçbir güç ondan ayıramazken, öte yandan anlaşamayanlar bir an önce ayrıl­ malı ve birbirinden kurtulmalıdır. Bu her ikisinin de yararınadır, çünkü deneyimlerden yola çıkacak olursak bazı kadınların kocala­ rının onları sevmediği, ancak boşandıklarında başkalarının onlarla evlenerek onları sevdiği bilinmektedir. Dolayısıyla mütevazı bir an­ laşma sonrası evlenen çiftlerin anlaşamadıkları zaman boşanmaları her iki taraf için de yararlıdır.387 387 Reşidüddin Fazlulliih/Kerimi, C. il., s. 1085, 1086; Reşideddin Fazlullah/Thackston, C. III., s. 742, 743. 149

Moğol l arda Kadın, Evli lik ve Dış Siyaset

Cengiz Han Moğollarının ilk dönemlerinde yapılan evliliklerin basit sebeplerden ötürü bitirilmesi sıradan bir olay iken zaman içe­ risinde evlilik akdi öncesi imzalanan yüklü miktarda ki anlaşmalar­ dan dolayı boşanmayı göze alamayan çiftlerin zorunlu bir şekilde bir arada yaşamalarına sebep olmaya başladı. Birbirlerine tahammül bile edemeyen ya da aralarında herhangi bir şekilde sevgi-saygı kal­ mayan karı-kocanın sürdürmeye çalışhğı evlilik hayatının eşlere hat­ ta bu evliliğin meyveleri olan çocuklara hiçbir faydası yoktu. Başka bir deyişle gönülsüzce yürütülen evlilik her iki taraf içinde ağır bir yüktü. Durumun vahametini gören ve ailelerin içerisine düştüğü bu karmaşadan çıkmasını arzulayan Gazan Han yaptığı düzenlemeler ile yaşanan sorunlara çareler aradı. Ardından ilk önce çiftlerin mad­ di olarak zarar görmelerini engellemek için yüksek meblağlı evlilik anlaşmaların yapılmasına yasak getirip bir sınır koyarak boşanma­ ları kolaylaştırdı. Bu uygulama azda olsa çiftlerin üzerindeki baskıyı azaltırken boşanmak isteyen eşlerinde yolunu açmış oldu.

Demografik Açıdan Çok Eşli Evlilik Müessesesinin İşlevi Nüfus ve asker sayısının büyük avantaj olarak kabul edildiği bir dönemde evlenilecek kadın sayısının sınırlandırılmaması, Moğol­ ların diğer halklardan daha çabuk çoğalmalarına sebebiyet veriyor ve onları düşmanlarına karşı bir adım öne geçiriyordu. Başka bir deyişle Moğolların bu şekilde çok eşli bir aile yapısına sahip olma­ sının temel nedenlerinden biri de düşmanlarına karşı üstünlük sağ­ layabilmek için ihtiyaç duydukları nüfus yoğunluğuna ulaşabilme arzularıydı. Marco Polo, Hristiyanların bu ülkedeki nüfuslarının az olmasını Moğol ve Müslümanların Hristiyanlara oranla altı, sekiz ya da on eş almalarına ve pek çok çocuk sahibi olmalarına bağla­ maktaydı. Polo'ya göre Moğolların dünyanın diğer insanlarından daha fazla eşleri ve çocukları vardı. Bundan dolayı Moğollarda bir erkeğin kaç çocuğu olabileceğini görmek şaşırtıcıdır.388 Aslında ya­ zar, Hristiyan topluluğunda herhangi bir tek eşliliğe işaret etmez ve onlardaki nüfus yoğunluğunu makul görür. Ona göre bu topluluk­ ların nüfusu da az değildi. Belki de Hristiyanları az gösteren sadece Moğolların sayı olarak fazla oluşuydu. Polo'nun dikkatini çekecek kadar Moğol toplumunun diğer toplumlara nicelik olarak üstün­ lük sağlaması ancak çok eşlilikle ifade edilebilirdi. Ayrıca Müslü388 Po l o, O ii 11y11 1 1 1 1 1 Hikaye Edilişi, s. 147; Pol o, Geziler Kitabı, 1 50

s.

58, 99.

Ömer Subaşı

man toplumlarda çok eşliliğe dair bildiğimiz bir şey daha vardı ki Müslüman bir erkek sınırlı sayıda eş alabilir ve bu da ağır şartlara bağlanırdı. Bu durumu göz önünde bulundurursak Moğollardaki çok eşliliğin bazı durumlarda sınırsız veya yüksek sayıda eş almak şeklinde olduğunu düşünebiliriz. Moğolların masraflarını karşılayabilme şartıyla altı, sekiz veya on eş alabildikleri ve çok sayıda çocuklarının olduğu kesindi. Mo­ ğollar arasında her biri otuzdan fazla oğula sahip çok sayıda erkek vardı, her bir oğul silahlı olarak babasının peşinden giderdi ve bu kadar kalabalık bir erkek nüfusunun nedeniyse eş sayısının çoklu­ ğuydu. Pachymeres'e göre Cengiz Yasası'ndaki maddelerden biri Moğolların çok eşli bir hayat sürmelerinin kaynağını oluşturmak­ taydı. Burada; "Birçok kadınla yaşa ama onların ihtiyaçlarını eksik etme çünkü soyumuz çoğalmalıdır," diyerek çok eşli yaşamanın gayesi olarak nüfusu artırma hedefi gösterilmekteydi.389Ama Hristi­ yanlarda bir erkeğin yalnız bir eşi vardı ve eğer kadın kısırsa erkek yaşamını onunla bitirir ve hiç oğlu olmazdı. Sonuç olarak Hristiyan toplumlarda Moğollarda olduğu kadar insan ve nüfus yoktur.390 Aslında bu durum çok eşli Moğol evlilik hayatının nüfus üzerinde­ ki olumlu etkisini gösteren önemli bir örnektir. Çünkü Moğolların eşleri çok olup çocukları da onların derecesinde çoktu.391 Cüveyni eserini kaleme aldığı dönemde, Cengiz Han'ın ölümünden yaklaşık yarım asır sonra Han'ın halen hayatta olan oğullarının, kızlarının ve torunlarının sayısının yirmi bin olduğunu iddia eder. Bir insan nasıl olurda bu kadar kısa zamanda bu kadar çok çocuk sahibi olabilir. İşte tam da burada Moğolların bilinen en önemli özelliklerinden bi­ risi ön plana çıkmaktadır o da çok eşli bir evlilik hayatı ve eş sayısı­ na bağlı olarak artan çocuk sayısı.392 Eşlerinin sayısı göz önüne aldığında netice itibariyle her ailedeki oğul ve her kabilenin nüfusu eş sayısına paralel olarak çok fazlaydı; sürekli şekilde kabileler arasında savaş ve mücadele yaşandığın­ dan, savaşçı nüfus sayısı, amaca ulaşmada ve elde edilecek başarıda her kabile/boy için oldukça önemliydi. İmparatorluğun teşkilinden sonra kalabalık nüfusun önemine vakıf olan Cengiz kendi yaşantı389 Pachymeres, Relations Historiqııes, IV-IV, s. 446; Pa chymeres/Barlas, s. 56. 390 Polo, Dünyanın Hikaye Edilişi, s. 218. 391 Çiduhul-boko'nun karısı çok olup oğulları da onun derecesinde çok olmuştur. Moğolların Gizli Tarihi, s. 12; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 44. 392 Cüveyni, Tarih-i Cihan Giişa, s . 477. 151

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

sında da bizzat uyguladığı çok sayıda eş alma davranışını kendin­ den sonra gelen halefleri de aynen yürürlüğe koyarak uygulamış hatta haleflerinden neredeyse hepsi çocukların sayısını artırmak için yurtlarında her yıl en az bir düğün yapılması emrini vermişti.393 Moğollarda bir adamın bir kaç eşi her eşin birkaç çocuğu vardı. Eskiden sayıları az olsa da özellikle Cengiz Han döneminden baş­ layarak nüfusları hiç azalmadan sürekli olarak artarak çoğaldı.394 Çünkü her ailede pek çok kadının olması sebebiyle çok fazla çocuk vardı, bu durum Moğol kavminin nüfusunun artmasına etkin bir biçimde yardım ediyordu. Birçok boylu poslu, sağlıklı ve güzel eşin seçimiyle güçlü, güzel ve sağlıklı nesiller meydana geliyordu.395 Ko­ calarının ölmesi durumunda kadınları mutlaka başkaları almaktay­ dı. Bu adet, kabilelerin çok nüfusa sahip olma, neslini uzun müddet var etme arzusundan kaynaklanmaktaydı; hiçbir kadın kocasız, hiç­ bir erkek kadınsız kalmamalıydı.396 Moğolların evliliğe olan ilgileri ve şiddetli bağlılıklarının, her şeyden önce iktisadi nedenleri de vardı. Evvela savaşlar, av ve bu­ nun gibi hususlarda nüfusun artmasının ve kabile fertlerinin çoğal­ masının onlar açısından hayati bir yönünün bulunduğu söylemek yerinde olur. Bundan başka yabancı kabileler ile akrabalığın, kabi­ lenin servetinin artmasına etkili bir biçimde yardım etmesi ve savaş için onlardan yardım alınmasını sağlaması da çok eşliliğin tercih edilmesinde önemli bir faktördü.397 Hem iş gücü hem artan nüfusun getirdiği güç, Moğolların di­ ğer toplumlar üzerinde etkili olması için gerekli iki temel unsurdu. Gene de bundan Moğolların tek gayelerinin çoğalmak olduğu, kız çocuklarını ve onların yapacakları evlilikleri önemsemedikleri gibi anlamlar çıkarılmamalıdır. Çünkü Moğol kızları kendi ailesinde ve ait oldukları toplumda büyük bir önem ve mevkiye sahiptiler. Mo­ ğolların kız sahibi olmaktan ötürü memnuniyetsizlikleri şeklinde bir duruma rastlamamaktayız. Erkek ve kız çocukları arasında eğer bir farklılık varsa bu kızın, aile ve kabilenin işine erkelerden daha fazla yarıyor olmasındandır.398 393 394 395 396 397 398

Beyanı, Kadın, s. 30. Hei Ta shi lu/Danuu-Uyar, Beyanı, Kadın, s . 43, 44. Beyanı, Kadm, s . 56. Beyanı, Kad111 , s . 32. Beyan!, Kadııı, s . 45.

s.

151.

1 52

Ömer Subaşı

Moğolların hüküm sürdüğü coğrafyalarda o bölgenin kadınla­ rıyla evlenerek sonraki nesillerinin özellikle tipolojilerinde gözle görünür değişikliklere sebebiyet verdikleri bilinmektedir. Özellikle de Deşt-i Kıpçak'a yerleşen ve yerli kadınlarla evlenen veya Kıpçak ahaliden kız alan Moğolların fizyonomileri bir süre sonra hem ge­ netik çeşitlilikten hem de iklim şartları sebebiyle değişmiştir. Her iki gruba mensup olanların fiziki görünümleri zamanla birbirine benzemeye başladı. Bir ülkede veya bölgede uzun süre kalan insan­ ların fiziki görünümleri ve davranış kalıpları değişirdi ki buna en iyi örnek işte bu Deşt-i Kıpçak'a yerleşen Moğollardı.399 Yine yerli kadınlarla evlilik sonrası farklı fiziki özelliklere sahip yeni topluluk­ ların ortaya çıkmasına dair verilebilecek en güzel örneklerden birisi de Hindistan'a doğru giden, açık tenli Moğolların koyu tenli Hintli kadınlarla evlenerek adına yöre dilinde "melezler" anlamına gelen "Karauna" denen bir topluluğun meydana gelmesidir.400 Türkler ve Çinliler gibi nüfus yoğunluğuna sahip iki ayrı toplu­ luğa komşu olan Moğolların hızlı bir şekilde bu iki güçlü boy ölçü­ şebilmesi için korkusuzca adımlar atması gerekiyordu. Cengiz Han savaşların kalabalık ordular ile kazanıldığı iyi biliyor ve bunun için çevresindeki farklı kabile veya kavimlerle evlilik ilişkisi üzerinden ittifaklar kuruyordu. Ancak bozkır siyasi hayatı günü birlik kuru­ lup kısa zamanda bozulan ittifaklarla tanınıyordu. Yaşadığı coğraf­ yanın bu denli değişkenlik arz ettiğini iyi bilen Cengiz Han, kısa zaman içerisinde komşularının sahip olduğu nüfus ve iş gücüne sa­ hip olmayı arzulamıştı. Cengiz amacına ulaşmak için hem kendisi çok eşli bir aile hayatı benimseyerek halkına örnek olmuş hem de düzenin sağlanmışı için, yürürlüğe koyduğu yasalar vasıtasıyla çok eşli bir hayatı Moğollara teşvik etmiştir. 111.

Moğol Kadını İçin Güzellik ve Bakım

Giyim Bütün dünya milletlerinde olduğu gibi Moğolların -dönem dö­ nem Çinlilerin ve Türklerinkinden etkilendilerse de- kendilerine has giyim tarzları vardı. Moğol toplumunda genç kızlar/bekar ka399 el-Ömer!, Mesiiliku ? Ebsiir, 5. 121; Altınordu Devleti/Tie5enhau5en, 5. 373. 400 Polo, Geziler Kitabı, 5. 30, 3 1 . 1 53

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

dınlar erkeklerden kolay ayırt edilemezlerdi çünkü hepsinin giyim kuşanılan ve hareketleri birbirlerine benzerdi.401 Kadınlar ve erkek­ lerin kıyafetleri benzer modelden yapıldığı için aynı tarzda giyinir­ lerdi. Bu yüzden hiç kimse karşısındakinin kim olduğunu bilmeden kadınları erkeklerden kolay kolay ayıramazdı. Kadınların montları, pelerinleri, kukuletaları ve kürkleri yoktu. Buna karşın hafif yünden yapılma erguvani Bağdat kumaşından kazakları vardı. Moğollar ge­ nellikle kürksüz, bütünüyle uzun giysileri tercih ederlerdi. Kıyafet­ leri yanlarından kesilmiş ve ipek bağlarla bağlanmışh.402 Kadınlar yalına adı verilen Moğolca debel isimli giysiyi giymekteydiler.403 Yalına geniş kollu, Çinli Taoist keşişlerin giysilerine benzer biçimde uzundur ve yürürken yere süründüğü için iki hizmetçi kadın bunu kaldırıp ellerinde tutmak zorundadır.404 Bazen koyun derisinden imal edilen bu giysiler, yukarıdan aşağı yırtmaçlı bir şekilde göğüs bölümünde ikiye katlanırdı.405 Sol tarafta bir, sağ tarafta üç bağla birbirine iliklenirdi. Ayrıca sol yanda bele kadar yırtmaçları vardı. Bu giysinin altına Moğol kadınları kısa etekler giyerdiler.406 Hangi cinsten olursa olsun kürk etekler de aynı modelde hazırlanırdı. Ce­ ketlerinin kıllı tarafları dışa doğruydu fakat arkadan açıktı ve dizle­ rinin arka kısmına kadar ulaşan bir frak kuyruğu bulunurdu. Yer­ lere kadar uzanan, önden yırtmaçlı, çok uzun gömleğin ekseriyetle evli Moğol kadınları arasında kullanımı yaygındı.407 Soylu hatunlar ve ileri gelenlerin eşleri, evlerinde yakası yuvar­ lak, önünde göğse kadar açık, sade elbiseler tercih ederlerdi. Belde birtakım kat yerleri bulunur ve kemer onun üzerine bağlanırdı; etek de sadeydi ve biraz kıvrımlı olup ayak bileğine kadar uzanıyordu. Bu türden bir gömleğin kolları dar ve bilekliği vardı.408 Farklı coğ­ rafyalarda yaşayan Moğol kadınlarının giyim tarzlarında ilerleyen dönemlerde değişiklikler kendini göstermeye başlarken kadınlar giysilerini bel kısmındaki mavi renkli ipek kuşakla tutturup, bir di401 402 403 404 405 406 407 408

Simon, Tatarlar, s. 29. Sir /ohn Mandevil/e, s . 1 62. Moğolların Gizli Tarihi, s. 25, 177; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 54, 204. Meng Ta pei 1u/Danuu-Uyar, s. 88. Moğolların Gizli Tarihi, s. 50; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 75. Moğolların Gizli Tarihi, s. 25, 177; Moğolların Gizli Tarihçesi, s . 54, 204. Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 31; Sir /ohn Mandevi/le, s. 162. Be yani, Kadın, s . 59. 1 54

Ömer Subaşı

ğer kumaş şeridiyle göğüslerini bastırarak gözlerinin altına, göğüs hizasına kadar inen beyaz bir kumaş bağlamaya da başlamışlardı.409 Kızların elbiseleri biraz daha uzun olmanın dışında erkeklerin­ kinden farklı değildi. Moğol toplumunda kızların kadınlığa geçişi en çok giyim-kuşamda kendisini gösterirdi. Kadınlığa ilk adımını atan kız evlendikten sonraki gün, başını ortadan alnına doğru tıraş eder, yeni gelin diğer kadınlardan ayrılmak için süslenir, renkli ve yeni elbiselerle birlikte geniş bir yalına giyerdi.410 Bu yalına, Taoist keşişlerin elbiseleri gibi uzun, Hristiyan rahibelerin cübbeleri ka­ dar genişti. Ancak önünde çok daha geniş ve uzun bir açıklık vardı ve sağdan bağlanırdı. Moğollar bu giyim şekliyle Türklerden ayırt edilirlerdi. Türkler yalmaları soldan, Moğollar ise her zaman sağ­ dan bağlardı.41 1 Moğol coğrafyasında kadınların giyim tarzında batıya doğru ge­ lindikçe değişiklikler ortaya çıkmaya başlar. Devletin batı kanadın­ da yaşayan kadınların giyim şekillerinde doğudaki hemcinslerine göre az da olsa değişiklikler görülür. XIII. ve XIV. yüzyılda özellikle farklı bölgelerde hayatını sürdüren Moğol yöneticilerin eşleri, koca­ ları gibi samis ya da yaldızlı mor kumaştan elbiseler giymeyi tercih ederlerdi. Genelde bütün kadınlar kemer altına çok süslü, çok pile­ li, işli ve büzülerek dikilmiş pamuklu giysi giyer; onu da önce içte tümüyle tek ve kesintisiz giydikten sonra, sol yanda dört ya da beş düğümle kapatıp sağlamlaştırırlardı. Bunun yanında Moğol kadın ve erkeklerinin genelde yağmurlu havalarda hatta kışın üstlerine giydikleri beyaz yün kumaştan başka giysileri de vardı.4 12 İbn Battl:ıta, Kırım'da karşılaştığı bir vakayı anlatırken Moğol ka­ dınının giyim tarzına dair en canlı örnekleri verir: "Beyin hanımı baştan aşağı pahalı mavi kumaşlarla kaplanmış, pencere ve kapıları açık bırakılmış arabaya bindiğinde yanında şahane elbiseler giy­ miş, fevkalade güzel dört cariye bulunur. Arkasından gelen bütün arabalarda da cariyeler vardır. Beyin konağına yaklaştığında kadın arabadan iner ve onunla birlikte en az otuz cariye de arabalardan inerek hatunun eteklerini tutardı. Hatun' un elbiselerinde kuşağım­ sı uzantılar vardı; cariyeler buralardan tutar ve eteği yerden kaldı409 410 41 1 412

Simon, Tatarlar, s . 29, 30. Beyan!, Kadın, s . 59. Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, Simon, Tatarlar, s . 29. 1 55

s.

101.

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

rırlardı. Hatun böyle ihtişam ve gururla ilerleyip beyin huzuruna oturduğunda cariyeler de hatunun çevresinde ayakta dururlardı. Pazar esnafının ve satıcıların eşlerine gelince onların da durumla­ rı diğerlerinden aşağı değildi aslında. Atların çektikleri muhteşem arabalarda yanında eteklerini tutan üç dört cariye vardı. Başında mücevherlerle donatılmış, ön tarafında da tavus tüyünden bir sor­ guç bulunan ve boğtak adı verilen bir başlık (hotoz) vardı. Arabala­ rın pencereleri açık olduğu gibi kadınların yüzleri de örtülmemiş­ ti."413 Kadınların giyim tarzı, zenginliğin ve ihtişamın göstergesiydi. Yaşadıkları bölgelere ve inançlarına göre değişiklikler gösterse de Moğol kadınlarının güzel giyinmekten, şatafat ve zarafetten hiçbir zaman ödün vermedikleri açıktır.

Evli Kadınların Vazgeçilmez Aksesuarı: Boğtak Evli Moğol kadınlarının devamlı olarak taktıkları boğtak isim­ li başlıkları kaynaklarda yer yer Bocco, Gu Guan, Ku Gu, Kou-Kou, Ku Ku gibi farklı isimler ile de görmekteyiz. Boğtak huş ağacının kabuğundan, ağaçtan (değnekten) ya da kamıştan yapılırdı.414 Bu başlık ve onun üzerine oturtulan çerçeve hafif yünden purpura veya Bağdat kumaşı ile örtülmüş ve içi boştur.415 Başlığa "bambu hanım" denilen küçük delikler açılır, bu deliklere ip geçirilip başlık sağlamlaştırılır. Bir erkeğin ayağına veya ters duran bir çizmeye benzeyen bu başlığın üst bölümü daha geniş ve her yanı kapalı­ dır.416 Başlığın yüksekliğinin yer yer iki metreye kadar uzandığı iddia edilse de başlık genel olarak üç dirsek veya bir buçuk kübit uzunluğunda, bir dirsek veya 50 cm kalınlığındaydı. Yukarıda dört köşe bir düzlemle son bulacak şekilde silindir olan başlık aşağıdan yukarıya doğru genişler.417 Boğtağın yapım aşamasının en sonunda başlığın ortasında olacak şekilde tepesinin üzerine takriben dört dirsek uzunluğunda, kamıştan mamul uzun ve ince ağaçtan bir çu­ buk, dal veya demir çubuk yerleştirilirdi. Ardından başlık kırmızı 413 İbn Battı'.ita, I . s. 472, 473. 414 Chih-Ch 'ang/Waley, s. 67; Ch 'a ng Ch 'un/Hasgüçmen, s. 151; Ch 'ang Ch 'un/Brets­ chneider, s. 52, 53. 415 Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatniime, s. 31, 32; Wi ll em, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 1 01 . 416 Sim on, Tatarlar, s . 29. 417 Carpini, Mo.�ol Tarihi ve Seyahatniime, s. 31, 32; Wil l em, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s . 1 0 1 ; Friar Odoric, s. 349. 1 56

Ömer Subaşı

ve mavi renkli woduan ipeğiyle, inci, altın ve gümüşle süslenirdi.418 Bazen de başlığın ortasına 50 cm kadar yüksekliğinde bir demet tüy veya ince saz konulurdu. Bu demetin üzerini tavus kuşu tüyle­ riyle, gövde kısmını ise yaban ördeği kuyruğundan küçük tüylerle hatta değerli taşlarla bezerlerdi. Bu bezemeler zengin hanımların başları içindir ve bu kadınların şanı ve süsüdür.4 1 9 Aslında başlık, gu gu dedikleri bu uzun kuyrukla bir kaz ya da ördeğe benzerdi. Bundan dolayı da başlık gu guan ismini bu uzun kuyruktan alırdı. Kadınlar bazen siyah yünlü kumaşla başlıklarını kaplarlar, zengin kadınların bazıları ise bu iş için kırmızı pahalı ipekli kumaşlar420 hatta altın ve gümüş işlemeli di ba şal kullanırlardı.421 Ancak başlık genelde ipekle ya da samisle, papatyalarla, mücevherlerle, güzel ve parıltılı incilerle, süs için tavus kuşu veya turna gibi çeşitli gös­ terişli kuşların parlak tüyleriyle bezetilirdi.422 Zengin ve soyluların kadınları bu başlığı değerli çiçeklerle veya beş renkli ipek parçalar­ la süslerdi ve bu süsler bayrak gibi dalgalanırdı. Sıradan halktan kadınlar ise kuş kuyruğu dikmekle yetinirlerdi.423 Moğol kadınları yaygın olarak başlığın üzerini kırmızı ya da sarı ipekle sararlar, tepesini bambu ağacından yaparlarsa hafif, ferahla­ tıcı, serin olurdu. Başlığın üzerine inci taşlar dizerek ejderha, gam­ da kuşu, saray çatısı ve balkon tasvirleri oluşturulurdu. Başlığın ön tarafını da süslerlerdi. Başlığın çerçeve ve ara kısımlarına da inci­ ler konulur; boşluklara çiçek motifi işlenirdi. Bunun dışında başlığı inci, altın zincir ve çok kıymetli taşlarla donatırlardı. En üstüne ise çeşitli nesneler eklenip üzerine de çiçekli tavus kuşu kuyruğu ko­ yarlardı. Arka kısmına ise kuş kuyrukları takılıp değişik renklerle boyarlardı.424 Başında bu başlıkla birlikte ata binen Moğol kadınlar uzaktan görüldüklerinde başında miğfer, elinde kaldırılmış mızrak olan şövalyelere benzerlerdi. Çünküboğtak, miğfere benzer ve üze4 1 8 Hei Ta shi lu/Danuu-Uyar, s. 1 12; Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 31, 32; Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 101 . 419 Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 31, 32; Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 101. 420 Chih-Ch 'ang/Waley, s. 67; Ch 'a ng Ch 'un/Hasgüçmen, s. 151; Ch 'a ng Ch 'un/Brets­ chneider, s. 52, 53. 421 Aknerli Grigor, s. 23. 422 Simon, Tatarlar, s. 29; Friar Odoric, s. 349; Sir John Mandevil/e, s. 142; Sir John Mandeville!Bale, s. 90. 423 Hei Ta shi lu!Danuu-Uyar, s. 1 12. 424 Meng Ta pei lu/Danuu-Uyar, s. 86-88. 1 57

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

rindeki demet onun üstünde mızrak gibi görünürdü. Kadınlar asla bu başlığı takmadan insan içine çıkmazlar ve evli kadınlar, bekar kızlardan bu şekilde ayırt edilirlerdi.425 Çok gösterişli olsa da bu başlıklarla yaşamak Moğol kadınları için pek de kolay değildi. Baş­ lığa dokunulması yasak olduğu için kadınlar sürekli başlığa yabancı birilerinin yanlışlıkla çarpması veya dokunması korkusuyla yaşar­ lardı. Hatta bu korku yüzünden kadınlar çadıra girerken başlarını çadırın kapısında eğerek çömelip geri geri girmek zorundaydılar. 426 Moğol kadınlarının başında taç gibi duran çizme şeklindeki bu başlık, kadınların erkeklerin emrinde hatta onların hükmü altında olduklarının bir nişanesiydi. Bir erkeğin ayağının, başları üzerin­ de olduğunu simgeleyen bu başlığı taşıyan evli kadınlar, bırakın şikayet etmeyi aksine bu durumdan çok memnundular. Genç, bekar kızlar evlenmedikleri sürece böyle bir başlık takma zorun­ lulukları yoktu. 427 Moğol kadınlarının taşıdıkları bu taç veya başlık, onların bir za­ manlar doğuda büyük bir ırmağın kıyısında kazandıkları zaferin şerefine takılırdı. Hikayeye göre, Moğollar, bir defasında nehrin kı­ yısında kamp kurdular, kendilerinden çok daha güçlü düşmanları ise karşı kıyıdaydı. Moğollar, cesaret edip ırmağı geçerek düşman­ larının üzerine yürüyemediler ama onları aldatmak için hileye baş­ vurdular. Erkekler, kadınlarını kampta bırakarak gece karanlığında gizlice mümkün olduğunca uzağa dörtnala at sürdüler ve dönüş yapıp Moğolların yardımına gelen bir orduymuş gibi düşman or­ dusunun karşısına çıktılar. Düşman ise kampta sadece kadınların kaldığından habersiz, Moğolların hala kuşatma altında olduğunu sanıyordu. Karşılarında beliren bu yeni Moğol ordusunu görünce korkup kaçtılar. Moğol kadınları kaçan düşmanı görüp zırh ku­ şandılar ve nehri geçip, kaçışmaya başlayan düşmanın karşısına 425 Erkekler arasında boğtak ile dolaşmayı gelenek haline getiren Moğol kadını Kutuktay Hatun, diğer birçok hatun ile birlikte kiliseye girdikten sonra başın­ daki boğtağı çıkarmaya başlamış ve bu sırada Ruysbroeckli Willem, hatunun çıplak başım görmüştü . Moğollarda adet olduğu üzere evli kadınların boğtak­ sız halde erkekler tarafından görülmesi uygun bulunmadığı için Willem kili­ seden çıkarılmış. Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yolculuk, s. 101, 200; Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 31, 32; 426 Chih-Ch 'ang/Waley, s. 67; Ch 'a ng Ch 'un/Hasgüçmen, s. 151; Ch 'a ng Ch 'un/Brets­ chneider, s . 52, 53. 427 Sir folı n Mandeville, s . 142, 162; Sir falın Mandeville/Bale, s. 90; Friar Odoric, s. 349. 1 58

Ömer Subaşı

çıkarak taarruz ettiler ve kesin bir zafer kazandılar. Kocaları nehre vardıklarında kadınların çoktan düşmanı dize getirdiğini gördüler. Moğol erkekleri bu zaferin anısına, o günden itibaren kadınlarına 1 kübit uzunluğunda, büyük bir başlık takma hakkı verdiler. Fakat Moğollar, kadınları bu tacı taktıklarında mağrur olmasınlar diye ta­ cın üzerine ayak şeklinde bir parça taktırdılar ve tacın bir ayağın altında görünmesini sağladılar. Böylece kadınların zaferi tek baş­ larına elde etmediklerini, erkeklerin de yardıma yetişerek düşmanı korkutup kaçırdığını hatırlattılar. Bu ayaklar adeta, "Taç takmanıza müsaade edildi ama bilin ki kocalarınızın hükmü altındasınız." ma­ nasına gelmekteydi. 428 Bu başlık, evli kadınların itibarı olduğu gibi, kadınlar arasın­ daki sosyal statünün de bir simgesiydi. Gözle görülür bir şekilde, en üst sınıfa mensup kadınların boğtakları yüksek tepeli, orta sınıf vatandaş eşlerininki orta ve daha alt sınıf vatandaşların eşlerinin­ ki ise alçaktı.429 Ayrıca Moğol kadınları arasında adet olduğu üze­ re birisini teselli etmek için boğtak ve elbise gönderme geleneğinin var olduğunu söyleyebiliriz.430 Bunlara ek olarak boğtağın kadının medeni durumuna dair verdiği ipuçlarının yanında ona yüklen­ miş farklı birçok anlamı da bulunmaktaydı. Kocası ölen bir Moğol kadının yas tutma töreninde bile boğtağı görmemiz mümkündür. Yas tutma, dul kalan kadının ordasının kapısında oturup hüzünlen­ mesiyle başlardı.431 Devamında Moğol geleneklerine göre yedi gün boyunca, sadece ölen adamın dul kalan eşi ve çocukları boğtak/gu guan denilen başlığı çıkararak eşinin/babalarının yasını tutardı. Bu uygulama, ölen adamın eşleri ve evli kızları için geçerliydi. İlk yedi gün geçtikten sonra her şey eskisi gibi olurdu.432

428 429 430 431 432

Ricoldus, Doğu Seyahatnamesi, s . 47, 48. Meng Ta pei lu/Danuu-Uyar, s . 88. Cü veyn!, Tarih-i Cihan Güşa, s. 236. Ötemiş Hacı, Çengiz-Nı1me, s. 5 1 . Pei-Lou Fqng-Soıı/Serruys, s. 1 36. 1 59

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Görsel 10: Başındaki Boğtağı ile Dolaşan Hatunun

Uzun Eteklerini Taşıyan Hizmetçi Kadınlar (Bruno de Nicola, Women in Mango/ Iran, The Kha t u n s, 1 2 06-1 335, Edinburgh University Press, 201 7, s. 1 69.)

Moğol tarihinde boğtak, hükümdarın özellikle kuma veya cari­ yeleri arasından birini ölen hatununun yerine geçirmek yani kuma veya cariyeyi resmi eş yapmak istediği zaman da karşımıza çıkar. Yani bir kumanın resmi anlamda eş olabilmesi, kadının başına koy­ duğu boğtaktan geçerdi. Boğtak, bir nevi resmi eş olmanın nişane­ siydi. Hülagü Han'ın oğlu Kongurtay'ın annesi, Dokuz Hatun'un ordasında Ecuce İgançi adında bir kumaydı. Bir süre sonra Hüla­ gü, kumanın başına boğtak koydu ve onu hatun yaptı. Han ayrıca Dokuz Hatu n ' u n ordasındaki Kongurat soyundan İl İkaçi isimli bir 1 60

Ömer Subaşı

kumanın başına boğtak koydu.433 Abaka Han, babası Hülagü Han öldükten sonra onun eşi Olcay Hatun'u kendisine eş olarak aldı. Ardından yine babasının kuması Tuktay (Tuktayi) Hatun'u kendine aldı. Dokuz Hatun'un ölümünden sonra onun başına boğtak koy­ du, onu hatun yaptı.434 Ahmed Teküder hakimiyeti döneminde İl Kutluk'u aldı ve onun başına boğtak koydu.435 Argun Han babası­ nın eşlerinden Mirtay Hatun'u eş aldıktan sonra hatun ölünce yine babasının kurnalarından Tuday Hatun'u başına boğtak koyup Mir­ tay Hatun'un yerine oturttu.436 Olcaytu Sultan, Emir İrencin'in kızı Kutlukşah Hatun'un başına boğtak koydu.437 Verilen örneklerde de görüldüğü gibi bir kumanın resmi eş olmasının asıl anahtarı, ona itibar ve saygınlık kazandıran başına konan boğtakdı. Boğtağı birde vasal devlet adamlarına Moğol eş verilirken göre­ biliriz. Ermeni Başkumandan Simbat, Sayın Han (Batu Han)'ın ya­ nına gidince Han, bundan çok memnun olmuş, Simbat'a yarlık, altın payza ve boğtaklı bir Moğol hatun hediye etmişti. Çünkü Moğollar sevdikleri ve hürmet ettikleri adamlara karşı en büyük memnuniyet göstergesi Moğol kadınlarından birini ona eş olarak vermeleriydi.438 Tek başına düşünüldüğünde yalnızca bir aksesuar gibi görünen boğtak, ona yüklenen anlamlar ile kısa zamanda Moğol kadınları için vazgeçilmez bir objeye dönüşmüştü. Tarihsel sürecini tam ola­ rak bilemesek de gerek yapım gerekse taşıma sırasında Moğol ka­ dınlarının gösterdikleri özen dikkate alındığında başlığın kadınlar için çok kıymetli olduğunu anlıyoruz. Gelinlik bir kızın kadınlığa geçişinden yöneticilerin karmaşık evlilik ilişkilerine değin -hatta devlet kademelerinde de- itibar sahibi olmak isteyen kadınların takmak zorunda oldukları bu başlığın gerçekte Moğollarda bilinen­ den daha derin bir etkiye sahip olduğunu söyleyebiliriz.

433 Hülagü'nün on ikinci oğlu Hülacü bu kadından dünyaya gelmiştir. Reşfdüddin Fazlullah/Aka, s. 8,1 0; Reşideddin Fazlullah(fhackston, C. II., s. 475. 434 Nihayetinde Ahmed Teküder, babasının hatunu Tuktay Hatun'u kardeşi Kongurtay'a vermiştir. Reşfdüddin Fazlullah/Aka, s. 75, 133. 435 Reşfdüddin Fazlullah/Aka, s. 1 27. 436 Reşfdüddin Fazlullah/Aka, s. 75, 150. 437 Tiirfh-i Olcaytu/Hambly, s. 44; Tarih-i Olcaytu/Örs, s. 85. 438 Aknerli Grigor, s . 38. 161

Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset

Güzellik Algısı ve Makyaj Moğol kadınları hakkında araştırma yapılırken, göz önünde bu­ lundurulması gereken bir husus vardır ki o da Moğol toplumun­ da kadınların ve genç kızların süslenmeyi ve makyaj yapmayı çok sevdiğidir.439 Bu düşünceleri destekleyecek bilgilere özellikle Batılı müelliflerin kaleme aldığı eserlerde rastlamak mümkün olsa da bu eserlerde kadınların dış görünüşü ve fiziksel özelliklerine dair çe­ lişkili bilgiler de yer yer karşımıza çıkmaktadır. Bazı Batılı müellif­ ler, Moğol kızları ve kadınlarının güzel olmadıklarını, çok çirkin hatta şaşılacak kadar şişman olduklarını söylerken bazen daha da ileri giderek, detay verip Moğol kadınının burnu ne kadar küçükse o kadar güzel sayıldığını, üstelik kadınların yüzlerini boyayarak kendilerini korkunç derecede çirkinleştirdiklerini iddia ederler.440 Moğollardaki güzellik anlayışına dair düşüncelerimizin olgun­ laşmasına yardımcı olan Moğol kaynaklarında ise kadınların gü­ zellikleri vurgulanırken, "güzel yanaklı kadın ve kızlar" ifadesine sık sık rastlarız. Bundan anladığımız kadarıyla kadınlarda burun küçüklüğü kadar yanakların da güzel olması ön planda tutulmuş veya Moğollarda güzellik yanakların güzelliğiyle özdeşleştirilmiştir. Aslında; "Her biri güzellik bakımından aya ve güneşe yanaklarını ödünç vermiş, gül bahçelerini andıran kadınlar," ifadesi, yanakların Moğollardaki anlam ve önemini gösterir. Moğollarda kadınların gü­ zellikleri ve cilveli davranışları sık sık güneş ve ayla özdeşleştirilir. "Güneş, damada yaklaşıp uzaklaşarak cilve yapan bir gelin gibi gü­ zel yüzünü gösterdi," veya "güzellik ve sevgi kaynağı olan ay yüz­ lü hanımlar," ya da "ay yüzlü anber saçlı kızlar" gibi ifadeler buna verilecek en iyi örneklerdir.441 Ayrıca sıklıkla kızların güzelliğini tas­ vir için yüzü ışıklı, renkli veya nur ile gözü ateşli bir kız tabirine 439 Pei-Lou Fq ng Sou/Serruys, s. 152. 440 Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatname, s. 49, 50; Simon, Tatarlar, s. 29, 30; Ruysbroeckli Willem, seyahati sırasında ismini Scacatai olarak verdiği Moğol idarecisinin eşini tarif ederken, Scacatai'nin bir divanda yanında eşiyle birlik­ te oturduğunu, kadının bumunu daha küçük ve kalkık yapmak için burun köprüsünü kestirdiği izlenimine kapıldığını çünkü olması gereken yerde bir burun izi olmadığı ayrıca kaşlarına siyah merhem gibi bir şey sürdüğünü ve kadının korkunç göründüğünü iddia eder. Willem, Mengü Han 'ın Sarayına Yol culuk, s. 1 02, 1 1 3. 441 Cüveyni, Ta rih - i C i ha n Güşa, s. 1 85, 1 86, 458, 461; Reşfdüddin Fazlullah/Aka, s. 69. -

­

1 62

Ömer Subaşı

rastlamak da mümkündür.442 Bunun yanında onlara göre kadınlarda hoşa giden diğer bir özellik ise kızların yüzündeki "ben" dir. Öyle ki "Günler, genç kızın yüzündeki ben gibi hoşa gitmeye başladı," ifa­ desi Moğolların kızların güzellik vasıflarını vurgularken tam olarak ne demek istediklerini açıkça göstermektedir.443 Yine savaştan uzak bir toplumun içinde bulunduğu huzuru, anlatmak için, "Güzelle­ rin kaşlarındaki yaydan başka kemankeş, sevgililerin gamzelerin­ den başka ok atan kimse bulunmazdı," diyerek yaşadıkları dönem özetlenmeye çalışılmış hatta huzur içerisinde yaşayan insanların ince belli kadınlarına kavuşmasıyla narin belli atların kişneyişlerini bile unuttukları iddia edilmiştir. Buradan da anlaşıldığı gibi refah içerisinde zenginleşen Moğollar, sevinçlerini ve mutluluklarını ka­ dınların yüzleri ve fiziki güzellikleri üzerinden anlatma gayreti de dönemin içerisinde kadına verilen değerin ayrı bir tezahürüdür.444 Moğol kadınlarının güzelliklerine dair, kaynakların verdiği bir­ birinden farklı bilgiler okuyucuları şüpheye düşürmektedir. Ger­ çeklikten uzak, kasıtlı olarak yazıldığı aşikar bazı ifadeler Moğol kadınlarına dair olumsuz düşüncelerin ortaya çıkmasına sebep ol­ maktadır: "Kadınlar ve kızlar makyaj yaparken kurt pisliğini yüz­ lerine sürerler",445 veya "Moğol kadınları geniş yüzlerini zehirli bir zamkla sıvarlardı. Bu kadınlar çok doğurgan olurlar, çocuklarını kurt gibi beslerdiler. Ömürleri üç yüz yıl sürdüğü için ölümü bil­ mezlerdi"446 gibi ifadelere ek olarak, "Moğol kadınları, alınlarına sarı merhem sürmenin dışında Çinlilerin giyim kuşam adetlerini aynen taklit ederlerdi,"447 ya da "Bir kadının kaşlarına siyah mer­ hem gibi bir şey sürdüğüne ve korkunç göründüğüne"448 dair ifa­ delere kaynaklarda rastlamak mümkündür. Müelliflerin kadınları insani özelliklerinden sıyırıp zehirli zambak, kurt pisliği veya ölü­ mü bilmezlerdi gibi vahşi davranışlar sergileyen birer yaratık gibi gösterme çabaları, bunun bilinçli olarak yapıldığı kanısına varma­ mıza sebep olmaktadır. Moğol toplum yapısına vakıf olmayan mü­ ellifler her ne kadar Moğol kadınlarına dair olumsuz düşüncelerin 442 Moğolların Gizli Tarihi, s. 20, 57, 1 04, 1 24; Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 50, 51, 81, 82, 136. 443 Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, s, 457. 444 Tılrlh-i Olcaytu/Hambly, s. 230; Tarih-i Olcaytu/Örs, s. 256. 445 Hei Ta shi 1u/Danuu-Uyar, s. 1 12. 446 Aknerli Grigor, s. 23. 447 Meng Ta pei lu/Danuu-Vyar, s. 8 1 . 448 Willem, Mengü Han ' ı n Sarayına Yolculuk, s . 1 1 3. 1 63

Moğollarda Kadın, Evli l i k ve Dış Siyaset

ortaya çıkmasına sebep olsalar da Cengiz'e göre Onon ve Kerulen bölgesinde doğmuş her Moğol kız çocuğu süssüz, pembe yanaklı, latif ve güzel yüzlü olur, ciltleri ve yüzleri son derece güzeldir. Bu kızlar tarak veya allık olmadan da çekici ve güzel olmanın yanında olağanüstü bir şekilde çevik, dinç ve becerikliydi.449 Yazarların objektiflikten uzak ifadeleri teyit edilmeye muhtaç olsa da Moğol dönemini yansıtan minyatürler incelendiğinde kadın­ ların aşırı makyajlı olduğu hemen göze çarpar. Bu minyatürler, ya­ zarların bazı sözlerinde hiç de haksız olmadıklarını akıllara getirse de Moğol kadınlarına dair olumsuz iddiaların temelini teşkil ettiği de düşünülebilir. Moğol kadınları genellikle yüzlerine makyaj için narçiçeği renginde (vermillion) boya, fondöten ve allık sürerlerdi. Eğer narçiçeği kullanırlarsa çok kırmızı, allık kullanırlarsa çok beyaz olurlardı.450 Aslında Moğol toplumunda kırmızı, kadının süsü ola­ rak bilinirdi. Hülagü Han'ın da dediği gibi, "Allık veya al yanak, na­ sıl kadınların süsüyse, erkekler için de yüzlerinde bulunan al kan ve bıyık, süs ve ziynettir."451 Moğol kadınlarının erkeklerine kendilerini beğendirmek için yaptıkları makyajın genel olarak kırmızı ve beyaz gibi iki renk üzerine şekillendiğini söylemek daha doğru olur. Öyle ki Elbeg Kağan'ın avlanırken öldürülen bir tavşanın kara damlamış kanını gördüğünde, "Kar gibi beyaz ve yanakları kan gibi kırmızı güzel bir kadın var mıdır?" diye sorması Moğol erkeklerinin kadın­ larına dair güzellik algısını en iyi şekilde özetlemektedir.452 Kendilerini iyi hissetmek veya eşlerine daha güzel görünmek amacıyla yaptıkları makyaj haricinde Moğol toplumunda kadınlar bir de saç tasarımları ve taktıklarıyla ön plana çıkmaktadırlar. Kız­ lar doğdukları andan itibaren saçlarını uzatırlar, yetişkin oldukla­ rında saçlarını bir düzine küçük örgü halinde, kafalarının önüne ve arkasına asarak örerler, böylece örükler, kulaklarının üzerinden her iki yana sarkar,453 sadece evlendikleri gün kayınpeder ve kayınvali449 Reşfdüddin Fazlulldh/Kerimi, C. I., s. 440; Reşideddin Fazlullah/Thackston, C. II., s. 299. 450 Pei-Lou Fq ng Sou/Serruys, s. 145. 451 Reşideddin Fazlullah/Thackston, C. il., s. 338, CIII., s. 679; Reşfdüddin Fazlullah/ Aka, s. 54; Weatherford, Cengiz Han 'ın Kızları, s. 1 23. 452 Altan Topç i/Gülensoy, s. 73; Weatherford, Cengiz Han 'ın Kızları, s. 1 38. 453 Ölün Eke'yle alakalı olarak, "Saçlarının iki örgüsünü bir arkasına, bir göğsü üzerine, bir öne bir arkaya attı." denirken, Moğol kadınlarındaki saç örgüsü geleneğ i n i n m iyi örneği verilmiştir. Moğolların Gizli Tarihi, s. 1 7; Moğolların Gizli Ta rilıçcsi, s . 47 -

1 64

Ömer Subaşı