Milli Mücadele Başlarken II [2]

Citation preview

TURKiYE

i�

BANKASI

ATATURK VE DEVRiM SERisi NO.

I

3

MiLLI MDCADELE BA�LARl(EN II Sivas Kongresindcn. Biiyiik Millet Meclisinin a3 Tcvfik B1y1klioglu, Trakra'da Milli Miicadck, I. Ankara 1 9 5 5 s. 1 88 bu hadisc d e ilgili obrak birinci kolordunun harbiyc nczarcrine gondcrdigi 7 Ekim tarihli �ifrc de aym mcaldcdir. Bak. Harp Tarihi Vcsikalar Dcrgisi ( 1 9 5 5 , say1 II vesib numaras1 z68). 5 4 Siyasi brron 3 4/ 54, Dahiliyc nczarcti no 8029/ 1 547,7 Tc�rin-i evvcl

l i E :-I E L

DURU\I

anla�t!d1. Sal im Pa�a bendenize gonderilen bir rezkcrcdc 1stanh11 I '.1 azimet cdeceginden bahs i l e vekaleti tevdi cylemi� oldugund.1 1 1 memlekcrin ci,dden muhrel ol mak tehli kesini gosrcrcn a�ari� · laz1 111gcle11 makamlarm vc bilhassa kolordunun yard1 1r n cldr edi lmek sureriylc tcmin olundu. Biraz evvcl tclgrafla arzolun­ dugu i.izere oglcden soma saat birde belediye dairesinde vukubu­ l acak umumi roplanr 1da amal-i mill iyenin munrazam ve varan ve millet\e faydal 1 bir cereyan rakip crmesine �al 1�dacakt1r. Aksi halin i�gale miincer olacag1111 beyan eden i ngiliz miimessil inc i�timam vahameti revli t etmiyecegine dair hiikC1mcr namma soz verdim. M uvaffakiyerimin rakarruru merkcz-i hiikCuncrin resmen miizaheret ve irimadma bagf 1 oldugunu kemal-i ehcmmiyerl c arzederi m ' ' I I I Sadaretc

Sivas'tan Anadolu ve Rumel i Mi.idafaa-i Hukuk Cemiyeri heyer-i miimessi lesi namma gelen i k i k 1 r'a rclgrafnamc iizerine vilayer val isi Sal i m Pa�a rarafmdan meclis-i idarenin tabi i ve miintehap aza-y1 miislimesi ile baz1 cemiyet ve firkayi siyasiye miimessillerindcn ve kolordu kumandan vekil i i l e e�raf ve i leri gelenlerden m iirekkep olarak akdedilen i\timaada me�rC1 milli maksat ve emellere tabi vc miizahir olmaya karar verildigine ve harekat-1 milliyenin �ahsi dii�manca tezahiirarmdan havf eden valinin kendisine vekaler ederek istanbul ' a azimet eyledigine dair tafsilati ve baz1 ifadeleri havi Edirne vilayeti mektupculugundan al man 7 Te�rin-i evvel I 3 3 5 tarihli i k i kit' a telgrafnamcnin suretleri l effen takdim k1l1111111� ve vilayet vekalerini deruhrc ederek usul-i kanun dairesinde umur ve muamelatt gormek ve vilayer dahil inde huzur ve sukunu bozacak bir ha! vukuuna meydan veril memesine gayret sarfedi lmesi 1�111 mektupcuya telgrafla cevaben tavsiyeler icra olunmu� olmakla ol babra . 7

Te�rin-i cvvcl

I l l 'i

Dahi liye nazm Mehmct �erif

I . sivA� KllNGRESi

Bu raporlar \'e pz1 ertesi giin Meclis-i \ 'likelada okunmu�. bilgi edinild ikten sonra saklanmas1 emrolunmu;>tur. Dahiliyc nazm ertesi gtinti de, Gebze \'C Kanai kazalan memurlan i l c halkm \'C jandarma boli.ik kumanda111 ile cfradmm kuvay-1 milliyeye iltihak cylediklerini Dsklidar murasamfl1g111 1 11 i�'anna atfen sadarerc bildiriyordu 55 Bu sirada mcmlckerin d iger ycrlcrmdeki milli ve \'atanperver te�ebbtis ve harekerlere uyularak, Konya' da da Anadolu ve Rumeli Mtidafaa-i H ukuk Cemiyerinin Konya merkez heyeti n i n re�ekklil ettigi gortil mektcdir. Birrabi bu olay Val i Cemal Bey ' i n firanndan ve �ehirde klt\·ay-1 mill iycciler hakim bulunduktan sonra vukua gelmi�ti . Bu konuda Konya'da yaymlanan Baba l 1 k Gazetesi'nin verdigi bilgi biz1 aydmlatmaktadll". Konya ' da bu hareket valinin lstanbul 'a firanndan \'e halkm belediye daircsindc toplanarak Hoca Vehbi Efendi 'y i \'ah vekaletine rar ininden sonra \'C onun te�ebbi.isti i l e icra edi lmi�tir. Milli hukuk \'C 1sriklali korumak vasitalarma te\Tssiil edi l mek tizerc Konya'da da Anadolu \'e Rumel i M tidafaa-i H ukuk H eycr-i mcrkcziycsini te�kil i i;: i n b i r sci;:im yapdmas1 bahis konusu ol unca , ,·al i \'eki l i mcmlcketin ulema , e�raf \'C tticcan n1 htik{1111crc da\'ct ile bu sei;:imi yapt1rm1�t1 c\'\'ela oruz ki�i i;:ogunlukla sei;:im1 kazamm� \'C mtitcakiben bun­ lar da aralanndan on ki�iyi Konya Merkez Heyctine sei;:mi�ler ve Mtidafaa-i H ukuk �ubesini burada da kurmu�lard1 . Bu gaze­ teni n yazd1g1 \T ondan naklcn 1 4 Ekim rarihl i l kdam Gaze­ tesi'ni n naklerriginc gore bu zevarm isimleri ;>Qyle idi k i , numara ile i�aretled iklerimiz hey' cr-i faalcyi re�kil edeceklerdi . " 'ifreli bir celgrafla Bahriye Nazm Salih Pa�a'nm gorii�mek i.izere harekerinin ccnsip cdildigini bildirmi�, ancak, miilakat mahallinin miimki.in merccbe yakm bir yerde olmasmm 71

ikdJ m , 1 -J. vc

J

5 Tqrin-i encl I 3 3 5 ·

GENEL l l l l l{ l ! M

mtinasip bulunacag1111 ilhe ilc Heret-i Temsi l iye'den k i 1 1 d l'rl 1 \'e nerede bulu�abilecegin i sormu�tu. Ertesi gt:inti buna cn·;q

•

veren Mustafa Kemal Pa�a da mtilakat mahalli olarak Amasp °I 1 tcsbit cttiklerini \'e Heyct-i Temsi l iye'den kendisi i l e birl i k l l' Rauf ve Bekir Sarni Beylerin bulunacag1111 bildirm i�ti 72• Filhakika, 1 3 Ekim toplant1s111da Meclis-i \'likcla bu mescleri tezckkur etmi�. Bahriye Nazm Salih Pa�a i l e maiyetlerinin zaruri masraflan iS'in \'erilmesi laz1 111 gelen 880 l ira111 11 hazinece gayr-1 melhuz masraflar tertibinden odenmesini \-c kerfireri malirc nezareti ile harbiye ye bahrire nezarcrlerinc bildirmcyi kararla�­ t1rm1�t1 . Buna ck pusuladan a11la�dd1g111a gore. Sa l i h Pa�a 'ya -too, harbiye nezareti ba�ya,Tri crkan-1 harp binba�1s1 Sal ih Ber romur­ tak) 200, bahrire yt:izba�1s1 Sam i Bey 1 00 l ira alacaklar, iki �oforden her birinc 40, iki mua,·indrn hcrbirine 3 0 \'C emirber nefere de 30 lira Yeril ecekti 73• Hcret 1 :; Ekim'dc A l tar Yapuru ile Samsun' a mtitevcccihen harcket etmi�ri 7-'. ist,111 bul' di1 p11rti jaaliyetleri, seri111 h.1.::._i r/1k/,m

w

firkas1

de111er ler, l 'm i Tiirk

lnrihabat yak la�tt kS'a lstanbul'da scS'im faal 1retlcri de arttyordu. Gazetelerde bu konuda her gt:in yrni habcrlcr inti�ar ediyordu. q Ekim'de H tirriret \"C i tilaf f1rkas1 reisi Hoca Zep1clabidi11 Efcndi \'e Sosyal Demokrat firkas1 rcisi Dr. R1 za Ber ,. e bu fo·kanm katib-i umu1111st Yorgi Zafcraki Efcnd i Dahil irc nazm .';)eri f Pa�a'p z iyarctle scS'imlcre air gi.Jn:i�ti:ilcr. Bl.1 hususta kcndisi ilc gi.Jrti�cn bir gazeteciye, Zeynclabidin Efrndi. i nt i habata i�tirak edip etmemek hususlarmdaki reni kararlar1111 bir iki giine kadar bir beyanname ile ne�ir \'C ilan edeceklcrini bi ldirm i�. m i l l i kongrenin (istanbul 'da biitiin firkalann mtimess i l l erinin tqkil ettigi kongrcre 7:1 7.1

Nutuk, s. q 1 .

Mcd is-i ,.-i ikcla mazharaLm

l hfam. 1 6 T,·�rin-i

rn·d

2. 1 7

1111111ar.1 .+77·

7� bu ad1 \'erm 1 � l crdir' daveu nc parri s i n i n de i�rirak cderek bizza t kendismm bu toplant1da bul u ndugunu i lan c r m i � r i . A ncak goz ra b i h i de

Esar

Pa�a ' 11 1 n

se.;- 1 111l ere

Milli

ka t d mas 1 11 1

Kongrc namma gayn

i l t i mas

vc

temin

i\in

miisl iimlrrin patrikhanclerc

hirer hcyct g6ndcri lm esi rekl ifinm, M i l l i Ahrar f1rkas1 murahhas1 Mahir Sa i t B ey ' i n , bumm firkalan l e h i nc oldugunu rcy iden soyle­ mcs 1 nc ragmen . H iirnyct

ve

l ri l af umumi

mcrkczinde bu yol da

bir m iizakcrc gc\m�digi cihcrl e ,

m iitalaa

vc mczun olmad1g1rn b i ldirmi�ti.

Adana' da

�oyle diyordu :

· ·

hcpnma

sa lahiyerdar

sc.;-im konusunda isc

i �gal kuvvcrlcri Adana ' ya m iitarckcden sonra gel ­

mi�t ir. Magrib d i yarmda \'C Ba hr-1 Ahmer sah i l i ndc uzun miiddcr hul unmu� olan kumandan manasm 1

Koloncl Bremen

pekala rakd ir cderlcr.

Bi zc

a nayasa

hukukunun

Adan a ' da ikrn,

hiikC1mer

daircsmdc \'l1kubulan ilk beyanan kar ' i bir scncr maka m 1 11dad 1r. B i l hassa Adana l d a n n m i l l i \'a z i fclcri n i ifada gi.>srcrd i k l cr i \'ahdet \'C Amcrika hcycrinc verd i k l er i ccvap buna bcl ig

bir m isal dir.

istanbul ' u n \'aziyeri n e isc Adana ' m n da oyl cd ir" 7 5 Ciazcrrlcr bir ara l 1 k , verd i k l cri n i . olarak

Ventura

gostercceklcri n i

Bcy ' i n d e Milli

M i�on

arasmda

yazd dar.

K iirahya 'dan

i krisar

h rkas1

ra11 1 n 1 11 1 �

Muscvi l crin i nt i habata \'C

Karasu

Eski

namzctl ig i n i

namzerler i n i

simalar

olarak.

Efe nd i l cri

naf1a

namzct

naz 1rlan ndan

koyacag1

rcsbit

i�rirakc karar

habcr

cyl c m 1�ti

Osma n l 1

Fcr i r

a l 1 11111 1 � t 1 . ki,

Ba nkasi

bunlar mecl is-i

idarc azas1 11dan H a m i t Bey ' l c mal iyec i l crdcn Z ii htti Bcy ' in bulun­ dugu bi l i niyordu.

C,: i fr\i Dcrncgi namzcrlcn

Goz rabibi Esar,

hari ciyc nazm Mustafa R q i r , naf1a naz1n Abuk Ahmct, dahi l iyc naz1n ;;cr i f Pa�alarla Dr. I sa R u h i , Cial ip Kcma l i , Ham i r . l kdam sahibi Ahmcr Cc\'dct, Prcns Sabaha m n , Aynizadc Hasan Tahs i n Bry ' l crdcn tc\'di

m iirckkcpti

cd i l m i� t i .

\'C

M iidafaa-i

bu

namzct H ukuk- u

l isrcsi

Milli

Osma n irc

Kongrcyc Ccmiyc r i

azasmdan \ T m i l l i Ahrar fi rkas1 11dan csk i mcbus Cam i Bey de

t ;J:NEI.

Dl ll\l i \ I

faal iyettc idi. Ban Anadol u'daki scyaharrrn hrniiz donm ii�t ii . Bu m iinasebcrle, yapt1g1 bir bepnarra , cemiycrin umuml U rib1 oldugunu bu sebeple izmir - Ba l 1 kesir - Aydm raraflanna gi rrigi 11 1 , harekar-1 m i l l iyenin bu ccmiyerlc miinaseberi bulundugu , Mi.ida­ faa-i Hukuk-u Osmaniyc Cl'lll l}'Ctine mensup aza111 11 m iihim bir k 1sm1111n m i l l l harckerlcrc fi ilcn ka rdd1 klan n 1 , ccmiyeri11 nc�riyan i l r mcmlrker haklann1 sanmdugunu bildinyor. ' ' M i l l i harckan , c\·ini, rarlas 1 n 1 , ai lcsini m iidafaa 1\111 siL'l ha san lan \'l' memlckn1 fi ilcn miidafaa cdcnlrrdcn mii te�ekkildir. M i l l i harc­ kar mcmlrkeri m ize musallar olanlan n rev! i r crrig1 aksiilamcldir" diyordu. Tc�ki Ur-1 m i l l iyc nokrasmda asayi�in miikemmcl oldugunu si:iyl iycn Cami Bey. bazdan m1 z kuvay-1 m i l l iyeyi anar�iyi doguran bir hiikumer olarak gi.)sreriyorlar, bu dogru degildir. Harra bugtin Aydm' da daglarda �eka\'ct i\in gezrn \ctclerdrn bile cser kalmam1�nr. Temin ederim k i, biiriin Anadol u dahi l i nde harekar-1 m i l l iycni n zuhuru ile asayi� eskidrn daha 1y1 remi n cdi l m 1�rir" diyordu. i zm ir'de i nrihabar yapdabi lecegi fikr1 11dc bul undugunu, Karesi , Saruhan ha\'ali l rrinin, harra Ferir Pa�a hiikumcri zaman1 mfa vcrilrn 111tihabar emri n111 samimi ol mad1g1 111 bildiklcri haldc haz1rl1klara giri�mi� olduklan n 1 . �1mdiki ycni kab111rnin muaddcl kararnamesi iizcrinc daha biiyiik b1r �c\' k lc buna .;-al 1�t1klan111 si.) zleri ne ck! iycn cemiycr kari bi um um 1s1 , harekar i ranz1 m \'C idarc eden I er i\1 11de mtihi m �ahsiyerler oldugunu, bun Ian n \al 1�mas1 saycsmde her kasaha111 11 kcndini miidafaadan ibaret olan rc�k i lann111 bugiin m iikcmmcl bir m i l l i miidafaa kuncri \'ticudc gcrirdigi ni, ccphe gcrisinde asayi�in rcm i n m i n h1risriyan­ l an n emniyct \'C rcfah 1 n1 n idarc adamlannm bu habdak i zcka, l iyaka t \T dcgcrlerini ispar crrigi ni de czciim l c soylcmi�ti. C'l m 1 Bey son soz olar:ik. " biz ccphcnin i lcri harlan nd:in grl iyoruz. Orada s1yascrlc ugra�m 1yorlar. ,·azifrlrri daimi surcrrc. kar�dan ndak1 Y una 111 dan rard ctmck rir. Bizi m i\i 11 fazla mcbus .;:1 karma11111 h 11;·hir chcmmiycr 1 yok t ur. Mcsclc :11 i l l eri11 scL'lmcr111i tcmm

J. SiVAS KONimlrr hararetlendik'>e niifus saytlan ve her bolgenin "1karacag1 mebus adedi iizerinde ne�riyat art1yordu. Kanun-i esasi mucibince 2 5. ooo - 4 5. ooo n iifusa mal i k olan ycrlerden bir tane mebus se'>ilmesi laz 1 m geliyordu. Bir m ilyondan fazla nlifusa mali k olan lstanbul r l mebus '>1karacakt 1 . Bu hesaba gore Adana ve Aydm vilayeti (Izmir, Aydin, Manisa) gibi i�gal altmdaki vilayetler de hesaba dahil edilmek suretiyle, yeni Mebusan Meclisinin 1 60 - 1 6 8 mebusa mal ik olacag1 tahmin ediliyordu ki, bunlardan lzmir'i n 6, Adana 5, Ankara 4, Kastamonu 4, Sivas 5, Antalya 2 , Samsun 2, Malarya 2 , mebus intihap edeceklerdi. Etnik durum itibariyle 1stanbul niifusu, I 3 3 4 ( l 9 l 8) kay1tlanna gore �oyle gori.inmekte idi : (lstanbul ni.ifusu : 983. 3 6 8 ; erkek niifusu 542. 8 1 3 ; lslam niifusu 608. 887 ; Rum ni.ifusu 2 l 9. 567 ; Ermeni niifusu 78. 294 ; miitcbaki kis1m d iger unsurlan tqkil ediyordu). Aydm vilayeti de l 3 3 3 ( 1 9 l 7) kay1tlanna nazaran �oyle idi : ( Aydm vilayeti niifusu I . 6 l 5 . 8 1 3 ; erkek niifusu 799·4 3 5 ; islam niifusu 1 . 276. 547 ; Rum niifusu 2 20. l 5 2). Diger taraftan, Irak, Suriye ve Arabistan dahil olmad1g1 halde biitiin Osmanl1 iilkesinde 1 3 . 27 3 . 1 3 6 islam, I . 564. 946 Rum, 1 . 2 8 3 . 704 Ermeni niifusu mevcut idi ki, niifus umum m iidiirliigiiniin harpten evvel almm1� vesikalarla tertip edilmi� istastigi cerh edilemez bir dogruluk arzediyordu. Bu esnada lstanbul' da '>lkan bir Ermeni gazete Adana' da yiizbin Ermeniye mukabil elli bin Ti.irk bulundugu ve aynca kabile halinde ya�ayan 79

lkdam,

25

Tqrin-i

evvel

I

3 3 5.

GENEL DURUM

50 - 60000 ni.ifusun da ne islam ne de hiristiyan olmamakla beraber Ermenilikle tarihi alakalarmm mevcut oldugu yolunda tama­ men yanl1� bilgilere dayanan ve sadece propaganda maksad1 gi.iden bir haber ne�retmi�ti. Bumm t.izerine Erkan-1 harbiyeyi umumiye reisi Cevad Pa�a 2 3 Ekim tarihli gazetclerde 1 3 3 5 (I 9 I 9) senesi haziranmda Adana vilayctince tesbit olunan resmi ntifus istatis­ tiklerini, ilan ermege l tizum gormt.i�ti.i. Buna gore, etnik vaziyerte nlifus dagt11�1 �oyle idi : 3 82 . I 82 mtisliiman, 945 9 Rum, 5z.449 Ermeni, 27 5 0 Ermeni katoligi , 6 1 5 MarC111i , 47 3 kadim Si.iryani, 502 Keldani , 1 0 54 Si.iryani, 1 29 yahudi, yekCm 439.6 1 3 idi ki, bu rakkamlar bu ermeni gazctcsinin bu konuya ait ne�riyarmm her ri.irli.i asil ve esastan uzak oldugunu gosteriyordu. Erzurum vilayerine gelincc, vaziyec orada da a�ag1 yukan ay111 gori.inmaktedir. Bu hakikat, ekim ayt i�indc Erzurum'a ugrayan General Harbord tarafmdan da tesbit edilmi�ti. Bilindigi t.izere, yakm doguda bazt incelemelerdc bulunmak i.izere Cumhurba�kam Wilson tarafmdan gonderilen Amerikah General Harbord, refakatindeki­ lerlc birlikte, cylUI ba�larmda lstanbul'a gclmi�, burada baz1 ziyaretlerde bulunduktan sonra trenle fslahiye'yc mi.iteveccihen hareket etmi�, bilahara otomobille memleket dahilindeki tetkikat ve tahkikatma ba�lam1�t1. Sivas'ta Mustafa Kemal Pa�a ile de gori.i�en Harbord, Erzurum'a muvasalatmda hi.ikumet memuru, Mt.idafaa-i Hukuk Cemiyeti murahhaslan ve ahali mt.imessilleri tarafmdan steak bir kabul gormi.i�;, kendisi de gosterilen tezahi.i­ rattan mi.itehassis olmu�tu. Bu hadiseyi uzun uzad1ya anlatan Erzurum'da mi.inte�ir A lbayrak Gazetesi, ay111 zamanda Erzurum ve havalisindeki kesif Ti.irk ki.itlesinin mevcudiyetini �u resmi niifus kay1tlanyla ispat etmektedir : Erzurum vilayeti I I 8. 777 ni.ifusa maliktir. Bunun 8 3 . 070 mi.isliiman, 34. 542 Ermeni ve 1 097 si Rumdu. General Harbord ve arkada�lan o bolgenin bin senelik Ti.irk - lslam karaktcrlerini

I.

siVAS KONGRESi

anlam1�lar, Ulu Camii, Jullah, Emir, Il

11

I

3 97.

Adana,

I

/.! , qz , 9+ ; n

q7-8,

3 ; 2.

2 14,

1 6 . 24-8, 3 1 , 37 . 39 · 56, (> 3 ,

1 00,

1 20,

+ 1 . 76, 78, 8z- 3 , 1 9 1 - 3 , . u ; , i. 1 7.

L J 7. 2+0. z 52- 3 , 2 ) ';-6, .1.74. J.92 ,

zq ; . J o + . 30(1, p 8 , 345-6, 3 50, 3 58 , 3 6 5 , 384. 386-7, j 8l).

Ada n;i Va l i si. -+ Ce l a l Bey, Adana. Valisi, -+ Remzi Bey, Adana Valisi . eski kumandanlardan.

Adapazari , Il

99, 1 29, 397, 40 1 .

Adil Bey, Dahiliye Nazlrl, I 170, 1 74, 177, 1 8 5 ; II s . 7. 26, 28, 49.

Adil Bey, Hac1 lttihat ve Terakki erkanmdan I. 39, 56.

Adil , Il

Aka rba � 1,

D 6J . Akba�, Gelibolu civarmda, D 3 5 9-6 1 , 3 6 3 .

1.q.

3 1 .!.

Siv.1s Tkaret 0Jas1 Re isi, II 1 .! j . A hm r l An;r.1vi:r.'• -1.i:mlt mut a sarnf1 , I 1 4 J ; II .;u 5-7 , .z.fi 5 , 3 0 1 , 399,

Ahmet,

400- 1 , 406 �,

; IL

I

Ahmet lkr.

Ahmrt Ber, A g.1ogl u ,

;6.

Ahmrt Bry, l :din,ik't ' -•

•.

27 ;

16 j ,

•·

hrit liey, Nafia Naz��dan� I . 1 22 ; II : 78, 1 57. .. • -''·" cO.