Türkiye'de Milli Şef Dönemi (1938-1945) II [2, 6 ed.] 9789754705447, 9789754705317

Citation preview

Yurt Yayınlan ( 1 baskı), Ankara, 1986 tletişim Yayınlan 360 •Araştırma-inceleme Dizisi 55 ISBN-13: 978-975-470-544-7

•

ISBN-13: 978-975-470-531-7 (Tk. No.)

© 1996 lletişim Yayıncılık A. Ş.

1-5. BASKI I996-2010, İstanbul 6. BASKI 2013, lstanbul KAPAK Ümit Kıvanç UYGULAMA Suat Aysu DÜZELTi Cemil Koçak BASKI ve ClLT Sena Ofset · SERTlFlKA Nü. 12064

Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Topkapı 34010 İstanbul Tel: 212.613 03 21

lletişim Yayınlan. SERTlFlKA NO.

10721

Binbirdirek Meydanı Sokak lletişim Han No. 7 Cağaloğlu 34122 İstanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58 e-mail: [email protected] web: www.iletisim.com.tr •

•

CEMİL

KOÇAK

Türkiye'de Milli Şef Dönemi (1938-1945) Dönemin iç ve dış politikası üzerine bir araştırma CİLT 2

e

t

m

CEMİL KOÇAK l 956'da lzmir'de doğdu. Orta öğrenimini lzmir'de tamamladıktan sonra, 1978'de SBF Basın-Yayın Y üksek Okulu'ndan mezun oldu. SBF'de yüksek lisans ve doktora eğitimine devam etti (1978-1980). Afet lnan Tarih Araştırmala­ rı Ödülü'nü kazanan (1990) Türkiye'de Milli Şef Dönemi (1938-1945) yazarın doktora tezidir (1985). Kamu Y önetimi ve Siyaset Bilimi doktorasından sonra, 1991 yılında Siyasal ve Sosyal Bilimler doçenti oldu. Abdülhamid'in Mirası (1990) ile Sedat Simavi Vakfı Sosyal Bilimler Ödülü'nü kazanan (1991) Türk-Alman lliş­

kileri (1923-1939) (1991) adlı araştırmaları yayımlandı. Makaleleri ve kitap tanı­ tım yazılan, başta Tarih ve Toplum ve Toplumsal Tarih olmak üzere, çeşitli dergi­ lerde yayımlandı. Samet Ağaoğlu'nun Siyasi Günlük; Dem okrat Parti'nin Kuruluşu adını taşıyan günlüğünü ( 1992) ve Haldun Derin'in Çankaya ôzel Kalemini Anımsarken (1933-1951) adlı anılarını (1995) yayına hazırladı. Sabancı Üniversi­ tesi tarafından 1998 yılında yayımlanan Birinci Meclis adlı kitabın da editörlüğü­ nü yaptı. 2003 yılında lletişim Yayınlan tarafından Umümi Müfettişlikler (19271952) adlı kitabı yayımlandı. Belgelerle Heyeti Mahsusalar kitabı da yine aynı ya­ yınevinden 2005 yılında çıktı. Bunu Belgelerle lktidar ve Serbest Cumhuriyet Fır­ kası kitabı (2006) izledi. Geçmişiniz ltinayla Temizlenir (2009) başlıklı kitabında çeşitli yazılarını bir araya topladı. Bunu 2011 yılında yayımlanan Tek Parti Döne­ minde Muhalif Sesler kitabı izledi. Türkiye'de lki Partili Siyasi Sistemin Kuruluş Yıl­ lan: lkinci Parti (cilt 1) adlı çalışması 2010'da, Türkiye'de lki Partili Siyasi Siste­ min Kuruluş Yılları: iktidar ve Dem okratlar (cilt 2) 2012'de yayımlandı. 19841999 yıllan arasında TÜBlTAK'ta çalışan ve 2007'de profesör olan yazar, halen Sa­ bancı Üniversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakültesi'nde öğretim üyesi olarak, ya­ kın dönem siyasi tarihimizle ilgili araştırmalarını sürdürmektedir.

İÇİNDEKİLER

V. BÖLÜM

Milli Şef dönemi: Refik Saydam Hükümeti 1) REFiK SAYDAM HÜKOMETl'NİN KURULUŞU

..........

...................................

2) INÖNÜ'NÜN (MART 1939) İSTANBUL ÜNiVERSiTESi KONUŞMASI: DEMOKRASİ MÜJDESi (Mİ ?)

13 13

21

.

..................... .............

ARA EK V: iSMET INÖNÜ'NÜN (MART 1939)

ISTANBUL ÜNiVERSiTESi KONUŞMASI 3) TBMM (1939) GENEL SEÇİMİ

..................................

.

............. . . ................................................

Genel Seçim ve inönü'nün Siyasal Dava/an: İş Bankası'nda Tasfiye .. . . . .

....... . ....... .. ...... ........... . . . .....................................

Genel Seçim ve İnönü'nün Banş Politikası 4) YENİ MECLiS VE YENİ HÜKÜMET

.

............... ......................

........... . . . . .........................................

23 30 40 41 46

5) KURULTAY ÖNCESiNDE ÖNEMLİ SiYASAL GELİŞMELER: ATATÜRK TARTIŞMASININ BAŞLANGICI VE SONU

. . 48

........ . . . . . .... .. ..

6) GEÇMiŞ DÖNEMLE BiR HESAPLAŞMA: DENİZBANK'IN TASFİYESİ

.

. . .. .

......... ..... . . . .. . ... .........................................

7) CUMHURiYET HALK PARTiSi BÜYÜK KURULTAYl...

.......................

Yeni Nizamname ve Yeni Nizamname Üzerinde Görüşme ve Tartışmalar . _ Müstakil Grup

... ................

..............................................................................................

52 53 59 72

Yeni Program ve Yeni Program Üzerinde Görüşme ve Tartışmalar

..........................

8) KURULTAY SONRASINDA ÖNEMLİ SİYASAL GELİŞMELER

82 90

......

Cumhuriyet Halk Partisi'nde Önemli Siyasal Gelişmeler

90

Parti Yönetimine Atamalar

90

......................................................................

...................................................................

Cumhuriyet Halk Partisi'nin Devlet ve Hükumet ile İlişkilerinin Yeniden Düzenlenmesi Yolunda Yeni Bir Girişim Parti Müfettişliği

91

.........................

........................................................................................

Halkevleri ve Halk Oda/an ile İlgili Girişimler

94

104

............................

Ara Seçim ve lnönü'nün Barış Politikası: Rauf Orbay'ın Mebus Adaylığı Dolayısıyla istiklal Mahkemeleri Kararlarının Meşruluğu Sorunu ve Tartışması

106

Cumhuriyet Halk Partisi içinde Siyasi Mücadele ve Tartışma (Mümkün müydü?)

110

........... .................................................................

..............................................................

9) KÖY ENSTİTÜLERİ

115

.................................................. ..................................

10) MİLLi ŞEF DÖNEMiNDE TBMM'DE BİR TARTIŞMA ÖRNEGi: REFAH OLAYl

.............................................................................................

11) YÖNETİM VE BASIN

. . . ................................................................. . . . . ........

126 134

VI. BÖLÜM

Savaşın son döneminde Türk dış politikası (1943-1945)

1) MÜTIEFİK ZAFERLERİNİN ETKİLERİ VE SONUÇLARI

Müttefiklerin Türkiye'yi Savaşa Sokma Çabaları Müttefik Konferansları ve Türkiye

141

........ ..................................

................

........................

.............. .....................................

141 141

168

2) ALMANYA'NIN TÜRKİYE'NİN TARAFSIZLIGININ

KORUNMASI YÖNÜNDEKİ ÇABA VE FAALİYETLERİ

.................

198

Siyasi ilişkiler ve Antlaşmalar

iktisadi ilişkiler ve Antlaşmalar Almanya ve Türancı Akım (11)

198

..............................................................

...........................................................

..............................................................

208 210

3) BATI İTTİFAKINDA TÜRKIYE'NIN YALNIZLIGI: BATI iLE iLiŞKİLERiN BOZULMASI 4)

231

....................................................

TÜRKİYE'NIN BATI İLE YENiDEN YAKINLAŞMA ÇABALARI

............. ...................................

1944 Yılı Başlarında Türk-Alman ilişkileri Mareşal Fevzi Çakmak'ın Genelkurmay Başkanlığı'ndan Ayrılışı

.............................................

Almanya'ya Krom Sevkiyatının Durdurulması

.............................

Hariciye Vekili Numan Menemencioğlu'nun lstifası. Almanya ile ilişkilerin Kesilmesi

236

......................................

.................

.........................................................

Türk-Sovyet ilişkilerinin Düzeltilmesi Yolunda Girişimler

...................................................................................

Almanya'ya Savaş ilanı

..........................................................................

236 237 238 245 256 269 271

Vll. BÖLÜM

Milli Şef dönemi: Şu ""kru Saraçog ""Iu H""k"' u umet"ı ..

..................................... ...............

1) ŞÜKRÜ SARAÇOGLU HÜKOMETi'NiN KURULUŞU 2) TBMM

(1943) GENEL SEÇİMl...

Mebus Seçimi Kanunu 1943 Genel Seçimi

275 275

....... ...............

...........................................................

.................................................... .......................

...................................................................................

3) YENİ MECLİS VE YENİ HÜKOMET

285 285 288

.....................................................

298

Cumhuriyet Halk Partisi Müstakil Grubu'na Yeni Atamalar .299 Hükumette Değişiklikler

.......................................................................

4) CUMHURİYET HALK PARTİSi ALTINCI BÜYÜK KURULTAYI Cumhuriyet Halk Partisi Müstakil Grubu Raporu ve Müstakil Grup Hakkmda Görüş ve Tartışmalar

.....

............................

300 301 309

ARA EK VI: Cumhuriyet Halk Partisi

Altıncı Büyük Kurultayı'na Sunulan CHP Müstakil Grubu Raporu

311

................................................

Yeni Nizamname ve Yeni Nizamname Üzerinde Görüşme ve Tartışmalar Yeni Program ve Yeni Program Üzerinde Görüşme ve Tartışmalar

319

.................

........................

322

ARA EK Vll: Cumhuriyet Halk Partisi Üyesi Olmanın

Siyasi Anlamı ve Önemi Üzerine: CHP ve Parti Üyeliği

...........................................................

330

S) SAVAŞIN SON DÖNEMİNDE ÖNEMLİ SİYASAL GELİŞMELER (1943 YAZl-1944 YILI SONU)

339

..............................................................

Vll. BÖLÜM

Milli Şef döneminin iktisadi politikalar. 1) MİLLiLEŞTİRMELER VE DEVLETLEŞTİRMELER 2) SAVAŞ VE EKONOMi

365

........... ..................

........................ ........ ........................... . . . . . . . . . . . . . . .....

3) Milli KORUNMA KANUNU

Hazırlık Dönemi

365

..............

.................................................................

........................................................................................

Milli Korunma Kanunu

................................ ..........................................

Milli Korunma Kanunu Tasarısı Hakkında TBMM'de Yapılan Görüşmeler ve Tartışmalar

.............................

Milli Korunma Kanunu'nda Yapılan Değişiklikler

367 371 371 373 379

......................

Refik Saydam Hükumeti Döneminde Milli Korunma Kanunu'nda YapJ/an Değişiklikler

.............

Şükrü Saraçoğlu Hükumeti Döneminde Milli Korunma Kanunu'nda YapJ/an Değişiklikler

.............

Milli Korunma Kanunu'nun Uygulanması

383

. . . . . ......................... .......

Refik Saydam Hükumeti Döneminde Milli Korunma Kanunu'nun Uygulanması Bazı Ürünlere Değeri Ödenmek Suretiyle Devletçe El Konulmasma İlişkin Kararlar

383

............................

. . . . ..................... ......

386 388 388 389

Fiyat Murakabe Komisyon/an Narh Uygulama/an iaşe Müsteşarlığı

....................................................

........................................................................

................................................ ..............................

iaşe Müdürlükleri ve iaşe Heyetleri Halk Dağıtma Birlikleri Petrol Ofisi

.........................................

390 391 391 392

.................................................................

.........................................................................................

Ticaret Ofisi

........................................................................................

Toprak Mahsulleri Ofisi

................................................................

Ücretli İş yükümlülüğüne İlişkin Kararlar

393 394 394 395

..............................

Özel İşyerlerinde Fazla Mesaiye İlişkin Kararlar

.................

Kamu Kuruluşlarmda Fazla Mesaiye İlişkin Kararlar

........

395 396 391

Milli Korunma Kanunu'nun Uygulanması ve işçiler ve Köylüler

398

Özel Girişime Aid Kuruluşlarda Bulunan Üretim Araç/arma Değeri Ödenmek Suretiyle Devletçe El Konulmasma İlişkin Kararlar

406

Özel Girişime Sağlanan Devlet Desteklerine İlişkin Kararlar

407

Üretim, Tüketim, Dağıtım ve Stoklamaya İlişkin Kararlar

407

............................................................................

...............................

..................................................................................

..................................................................................

Karne Uygulaması

409

....................................... ....................................

Kiralann Artmlmamasma İlişkin Karar

...................................

Şükrü Saraçoğlu Hükumeti Döneminde Milli Korunma Kanunu'nun Uygulanması

411

............................

411

Bazı Ürünlere Değeri Ödenmek Suretiyle Devletçe El Konulmasma İlişkin Kararlar

419

Ücretli İş yükümlülüğüne İlişkin Kararlar

419

...............................

..............................

Özel İşyerlerinde ve Kamu Kuruluşlarmda Fazla Mesaiye İlişkin Kararlar

419

Özel Girişime Aid Kuruluşlarda Bulunan Üretim Araç/arma Değeri Ödenmek Suretiyle Devletçe El Konulmasma İlişkin Kararlar

420

Üretim, Tüketim; Dağıtım ve Stoklamaya İlişkin Kararlar

421

.....................................................

...............................

..................................................................................

Bir Karşılaştırma

...............................................................................

Milli Korunma Kanunu'nun Uygulanmasının Sonuçları

..........

423 424

Refik Saydam Hükumeti Döneminde Milli Korunma Kanunu'nun Uygulanmasmm Sonuçlan .424 Şükrü Saraçoğlu Hükumeti Döneminde Milli Korunma Kanunu'nun Uygulanmasmm Sonuçlan .432 4) EKONOMiK VE SOSYAL SORUNLAR KARŞISINDA YÖNETiM, TBMM VE BASIN

443

..................................................... ...........

Refik Saydam Hükumeti Döneminde Ekonomik ve Sosyal Sorunlar Karşısında Yönetim, TBMM ve Basın

443

Şükrü Saraçoğlu Hükumeti Döneminde Ekonomik ve Sosyal Sorunlar Karşısında Yönetim, TBMM ve Basın

456

.......................................... . ..........................

.....................................................................

5) VARLIK VERGİSİ KANUNU Hazırlık Dönemi

...................................................................

........................................................................................

Varlık Vergisi Kanunu

.................................................... . . . . . . . . . . ...............

Varlık Vergisi Kanunu'nun Uygulanması.

...... .................................

Varlık Vergisi Kanunu Hakkmda Bir Değerlendirme

Varlık Vergisi Kanunu'nun Tasfiyesi

475 475 481 487

6) TOPRAK MAHSOLLERI VERGİSi KANUNU

506

.................

.................................................

.....................................

515 519

Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu Hakkmda Bir Değerlendirme

...................................................................................

525

7) SAVAŞ YILLARININ SONUNDA YÖNETİMiN DEVLETÇİLİK ANLAYIŞI VE UYGULAMALARI

..............................

526

Ticaret ve Sanayi Odaları, Esnaf Odaları ve Ticaret Borsaları Kanunu

527

Bir Devletçilik Tartışması: Şirketi Hayriye'nin Devletleştirilmesi

530

......................................................................

Savaş Sonrası Planlama Çalışmaları

...............................................

......................... .........................

536

8) SAVAŞ YILLARINDA iZLENEN İKTiSADi POLiTIKALARIN ETKİLERi VE SONUÇLARI

......................................................................

537

9) SAVAŞ YILLARINDA İZLENEN İKTİSADI POLiTIKALARIN SiYASAL ETKiLERi VE SONUÇLARI

540

..................................................

IX. BÖLÜM

Milli Şef döneminin sonuna doğru: 1945 yıhnda dünya ve Türkiye

545

..........................................

Dış Politika Faktörü

iç Politika Faktörü

SONUÇ

................................................................................

562

..................................................................................................................

Dış Politika

iç Politika

..................................................................................................

ALTINCI BASIM iÇiN NOTLAR

570 577 583 591 595 599 637

......................................................................

........................................................................

YEDiNCi BASIM iÇiN NOTLAR DiZiN

565

.....................................................................................................

ÜÇÜNCÜ BASIM iÇiN SONSÖZ

KAYNAKÇA

560

...................................................................................

.......................................................................

.........................................................................................................

.....................................................................................................................

V.

BÖ L Ü M

Milli Şef dönemi: Refik Saydam Hükumeti

1) REFİK SAYDAM HÜKOMETİ'NİN KURULUŞU CHP Parti Divanı'nın TBMM seçimininin yenilenmesine karar ver­ diği ve Celal Bayar Hükumeti'nin istifa ettiği 25 Ocak günü, Bayar Hükumeti'nde Dahiliye Vekili ve CHP Genel Sekreteri olan Refik Saydam, yeni hükumeti kurmakla görevlendirilir. 1 Parti Divanı kararı, aynı gün, CHP Meclis Grubu Umumi He­ yeti toplantısında da ittifakla onaylanır. 2 Bayar Hükumeti'nin istifa ettiği gün Saydam Hükumeti de açıklanır: Adliye Vekili Milli M üdafaa Vekili Dahiliye Vekili H aric iye Vekili Maliye Vekili N afia Vekili Maarif Vekili i ktisat Vekili Sıhhat ve i çtimai Muavenet Vekili

1

Ulus, (26.1 .1 939).

2

Cumhuriyet. 126.1.1939).

: : : : : : : : :

Tevfik Fikret Sılay Naci Tınaz Faik Ö ztrak Şükrü Saraçoaıu Fuat Aaralı Ali Çetinkaya Hasan Ali Yücel H üsnü Çakır H ulusi Alataş

13

Gümrük ve i nhisarlar Vekili Ziraat Vekili

: Ali Rana Tarhan : Muhlis Erkmen

Hükumetteki bu değişiklikten sonra da, eski hükumet üyeleri­ nin yerlerini büyük ölçüde korudukları görülüyordu. Tek değişiklik, Başvekil Refik Saydam'dan boşalan Dahiliye Ve­ kaleti'ne Faik Öztrak'ın ve Ziraat Vekaleti'ne de Faik Kurdoğ­ lu'nun yerine Muhlis Erkmen'in getirilmiş olmasıydı. Hükumetin hemen hemen aynı isimlerden oluşması, asıl deği­ şikliğin Bayar isminde odaklaştığını bariz bir şekilde gösteriyor­ du. Bayar'ın yerine atanan yeni Başvekilin Refik Saydam olması da sürpriz değildi. Saydam'ın, siyasi gelişmeler tamamen lnönü'nün aleyhine döndüğü zamanda dahi, lnönü'nün en yakınında bulun­ ması, ona bu mevkii, siyasi bir mükafat olarak sunuyordu. Diğer yandan, Bayar'ın ilk hükumeti ile yeni hükumet karşılaş­ tırıldığında, Saydam Hükumeti'nde, Atatürk döneminde hüku­ mette yer alan onbir Vekilden (Bayar hariç tutulursa) beşinin yer almadığı hemen fark ediliyordu. Hükumet değişikliği basında benzer yorumlarla değerlendirilir. Ahmet Ağaoğlu, Tan gazetesinde, "Dr. Refik Saydam Kabinesi" adlı makalesinde, son siyasi gelişmelerle hükumet değişikliği ara­ sındaki yakın bağa dikkat çekiyor ve şöyle yazıyordu: "DoQrusu ki, bir müddetten beri efkarı umumiye, bu tebeddülü, sanki duymuş gibi, beklemekteydi. Vekaletlerdeki kararsızlıklar, sık sık deQişmeler, muhtelif şayialar, bu kablel vuku duyguyu, ara sıra yapılan resmi ve nim resmi tekziblere raa­ men, doQurup beslemekteydi. Hakikatte, Atatürk' ün vefatından sonra, Celal Bayar'ın Başvekalet za­ manı bir intikal devresi idi. Bu devrin, her intikal devresi gibi, tezebzüb içinde geçmesi pek tabi­ iydi. Güç halinde bulunanların müstakar kararlar vermesi imkansızdır. Onun içindir ki, efkarı umumiye, bir intikal devrinin uzun devam ede­ meyeceQini kestirmek intiyarda idi. N itekim o an geldi. Bu suretle, vakıayı istikrara doQru mühim ve esaslı bir hatre diye te­ lakki edersek, yanılmış olmayız. ( . .. ) Bu memleket, artık hergün bir sürpriz karşısında kalmamalıdır! 14

Dün Ekrem König'in rezaleti, bugün, ne bileyim, l mpeks rezaleti ! ( ... ) Herkesten günahlarının hesab ı sorulmalıdır ve kimse yapmış olduau ile kalmamalıdır. "3

Yunus Nadi ise, "Olsa olsa, Meclis seçiminin yenilenmesi kara­ rı dolayısıyla, 'Yeni Vaziyet, Yeni Adam!' denilebilir" şeklinde ya­ zıyordu.4 Yunus Nadi, Ahmet Ağaoğlu'nun Tan gazetesinde yayınlanan, geçmiş dönemden hesap sorulmasını isteyen sert üsluplu ve yu­ karıda sözünü ettiğim makalesini ise, şöyle yanıtlıyor ve eleştiri­ yordu: "Teşekkürle karşılana cak çok güzel bir telakkidir ki, yeni Başbakanı­ mız, bir gazete başmuharririnin ewelki günkü yazısında, sanki bu suç­ lardan yakın bir devrin mahsusatından imişcesine bahsederek, yeni hü­ kumetten artık bu türlü fena hareketlere nihayet vermeyi istemesini, bu işlerin hakiki mahiyet ve hududunu geçen beaenilmez bir ta rz olarak görmüş ve bu tür demagojilerin zararına herkesin dikkatini çekmiştir." 5

Saydam Hükumeti'nin kuruluşundan hemen sonra, İnönü, o zamana dek ikamet ettiği köşkünden (Pembe Köşk'ten) ayrılacak ve Çankaya'daki Cumhurbaşkanlığı Köşkü'ne ( Çankaya Köş­ kü'ne) taşınacaktır. 6 Bu taşınmayı, belki de, siyasi otoritenin ve gücün tamamen lnönü'de toplandığının sembolik, ama aynı za­ manda da resmi bir görünümü olarak değerlendirmek mümkün­ dür. Başvekil Saydam ise, bu sırada basında çıkan bazı söylentileri yalanlamakla meşguldü: "Kulaklarımıza gelen bazı haberler var: Eski alfabeye dönülecekmiş ... Mekteplerde din tedrisatı yapılac akmış ... Kadınlar işten çıkarılacak­ mış . . .''7

Kurulduğunun ertesi günü Saydam Hükumeti'nin ilk önemli

3 Tan, (26.1 .1939). 4

Yunus N adi, BYeni HükumeC Cumhuriyet. (26.1 . 1 939). Cumhuriyet, (28. 1 . 1 939).

6 Tan, (27.1 . 1 939). 7

Tan, (27.1 . 1 939).

15

siyasi karan, CHP ile devlet/hükumet arasındaki ilişkileri yeniden düzenlemek yönünde olur. 1936 yılında CHP ile hükumet ve devlet fiilen ve hukuken bir­ leştirilmiş ve 1 5 Haziran 1936 tarihinde Recep Peker, Atatürk'ün isteği ile, CHP Umumi Katipliği görevinden ayrılmıştı. 18 Haziran'da Başvekil ve CHP Genel Başkan Vekili İsmet İnö­ nü, CHP örgütüne yayınladığı genelgede, yeni değişiklikleri şöyle açıklamıştı: "Cumhuriyet Halk Partisi'nin memleketin siyasi ve içtimai hayatında güttüğü yüksek ma ksatların tahakkukunu kolaylaştırmak ve partinin inki­ şafını artırmak ve h ızlandırmak için, bundan sonra parti faaliyeti ile hü­ kumet idaresi arasında daha sıkı bir yakınlık ve daha ameli bir beraber­ lik temin edilmesine Genbaşkur'ca [Genel Başkanlık Kurulu'nca] karar verilmiştir. Bu maksatla: 1) Dahiliye Vekili Genyönkurul [Genel Yönetim Kurulu] üyeliğine alın­ mış ve kendisine partinin Genel Sekreterlik vazifesi verilmiştir. 2) Bütün vilayetlerde, vilayet parti başkanlığına, vilayetin Valisi me­ mur edilmiştir. 3) Umumi Müfettişler, mıntıkaları dahilinde bütün devlet işlerinin ol­ duğu gibi, parti faaliyet ve teşkilatının da yüksek murakıp ve müfettişle­ ridir. 4) Vilayetlerde, l lyönkurul'ca [ i l Yönetim Kurulu'nca] intihap edilmiş bulunan başkanlar, üye durumunu almış ve mensup veya mahallince müntehap mebus başkanların, başkanlık vazifeleri hitam bulmuştur. 5) Bu beyannamenin icablarını, parti Genel Sekreteri olmuş Dahiliye Vekili takip ve tanzim edecektir. 6) Yukarıdaki maddeler, bütün parti teşkilatına, vilayetlere ve Umumi Müfettişlere tebliğ olunmuştur." 8

Aynı gün, CHP Genel Sekreterliği'ne, Recep Peker'in yerine, Dahiliye Vekili Şükrü Kaya getirilmişti. Bu dönüşüm ile CHP, devlet aygıtı içinde tamamen eriyor ve partinin, zaten o zamana kadar da bir hayli kuşku götürür bağım­ sız varlığı ve örgütü, resmen, fiilen ve hukuken ortadan kaldırılı­ yordu. Devlet aygıtı, devlet bürokrasisi, CHP'yi teslim alıyor ve devlet

8

16

Giritlio�lu, age, s. 1 1 3-1 1 4.

katındaki üst düzey yönetici ve bürokratlara, aynı zamanda, CHP'yi düzenleme ve yönetme görevi de veriliyordu. Hilmi Uran, anılarında, bu birleşmeyi şöyle yorumluyor: " Bu, zaten hükumet reisi olara k çalışan ve daima hükumetin yürüyü­ şüne ayak uydurarak vazife gören partinin, a rtık zahiri istiklaline de son vermek kararı idi. B u itibarla, şüphe yok ki, iç bünyemizde hükumetin, kendi partisinin varlığına bile tahammül edemeyerek, daha dar bir rejime gidişi idi. ( ... ) B u b eya n n a m e n i n en di kkate değer o l a n ta rafı, 1 930 senesinde, memleket idaresinde çeşitli partiler rejimi ile bir murakabe sistemi tesisi tecrübe edilmiş iken, ondan altı sene sonra, hükumet idaresinin, kendi parti murakabesine bile tahammülsüzlük göstermekte oluşu ve bu ta­ hammü lsüzlüğü de, 'memleketin siyasi ve i çtimai hayatı nda güdülen yüksek maksatların tahakkuku' ve 'partinin inkişafının hızlandırılması' gi­ bi aslı olmadığı belli olan hedeflerle saklamaya çalışmakta bulunması idi. ( ... ) Parti ve hükumet beraberliği tesisiyle Valileri ve Umumi Müfettişleri parti idaresiyle tavzif etme yolu, bizim idare bünyemizde esaslı bir deği­ şiklik ya rattıktan başka, bu yeni durum, mer'iyette bulunan Memurin Ka­ nunu ile de taa rruz ediyordu. Çünkü Memurin Kanunu'nun dokuzuncu maddesi, gayet sarih olarak, 'memurların siyasi cemiyet ve kulüplere intisabını' men etmekte ve bu hal muhakeme edilerek sabit olursa, memurların tardını mucib olacağını söylemekte idi. Başvekil l nönü, yüksek hükumet memurlarına parti vazifesi verirken, bu taarruzların da kaldırılması za ruretini mer hum Atatürk'e hatırlata rak, Memurin Kanunu'nun dokuzuncu maddesinin tadilini istemiş idi. Atatürk merhum, kendisini l zmit'te karşıladığımızda, bunu bize anlat­ mış ve meseleyi tetkik etmek üze re, Vali ile benim ertesi gün Dolmabah­ çe Sarayı'nda kendisini görmemizi emretmişti. Biz, Vali merhum Muhid­ din Ü stündağ ile birleşerek ertesi günü emredilen saatte Dolmabahçe Sarayı 'n a gittik ve beraberimizde götürdüğümüz Memuri n Kanunu'nun dokuzuncu maddesini de merhuma gösterdik. Atatürk, maddeyi okudu ve biraz düşündükten sonra, 'Ben bu madde­ de değiştirilecek bir şey görmüyorum. Çünkü burada memurla rın siyasi cemiyetlere girmemesinden maksat, onların benim partimden başka bir partiye intisap edememesi demektir. Bu bakımdan bu madde hatta fay­ dalıdır ve kat'iyen değiştirilmemelidir.' dedi. Madde de öylece kaldı idi." 9

9 Uran, age, s. 295-298. 17

1936 yılındaki bu çok önemli dönüşüme aradan sadece ikibu­ çuk yıl geçtikten sonra son veriliyor, CHP, hükumet ve devlet ay­ gıtından ayrılıyor ve bu yeni gelişme basında da haber olarak yer alıyordu: "Parti, hükumet teşkilatından ayrılıyor... Parti teşkilatı, [1)936 [yılının] Haziran [ay]ında hükumetle birleştiril­ mişti. Ü ç seneye yakın zaman zarfındaki tatbikatın tetkiki için Erzurum me­ busu S affet Arıkan, Küta hya me busu Recep Peker, An kara mebusu Mümtaz Ö kmen, Amasya mebusu Esat Uras ve Zonguldak mebusu H alil [Türkmen]'den müteşekkil komisyon kurulmuştu. i lk tetkiklerin verdiği netice ola rak, CHP Genel Sekreterliği'nin ayrıl­ masına kara r verilmiş ve bu karar, Tekirdağ mebusu Fai k Ö ztrak['ın] Da­ hiliye Vekaleti'ne tayin olunduğu bugün tatbik edilmiş ve Genel Sekre­ terlik Dr. Fikri Tuzer'e tevdii edilmiş bulunuyor.'' 10

Böylece Başvekil Saydam CHP Genel Başkan Vekili olurken, yeni düzenleme ile aynı gün, 25 Ocak'ta, CHP Genel Sekreterli­ ği'ne de Erzurum mebusu Dr. Ahmet Fikri Tuzer atanır. Saydam ise, Başvekil olduğunda, 1925 yılından beri başkanlığı­ nı yaptığı Kızılay'daki görevinden istifa ederek ayrılır. 1 1 Yeni düzenleme ile lnönü, daha önceki siyasal konuşmalarında açıkça ve önemle belirttiği gibi, CHP'nin yönetim içindeki işlevi ile ilgili olarak yeni bir girişimde bulunuyor ve böylece CHP'nin hükumet ve devlet aygıtından aynlarak, kendi başına bir varlık, örgüt haline gelmesini sağlamaya çalışıyordu. Hükumet ve parti üzerindeki siyasi otorite ve denetimini güç­ lendiren lnönü'nün, kısa bir zaman sonra, TBMM seçimini de ye­ nileyeceği anlaşılıyordu. Nitekim daha 24 Ocak'ta, TBMM seçiminin yenileneceğine iliş­ kin söylentilerin yoğunlaştığı yolunda bir haber Tan gazetesinde yayınlanır. 12 Asım Us, tam bu sırada, günlüğüne şunları yazıyordu:

10 Cumhuriyet. (26.1.1 939); Ulus. (27.1.1939). 11 Ulus. (23.2.1939). 12 Tan. (24. 1 . 1 939).

18

"Yeni Meclis seçimi gelecek ilkteşrinde olacaktır. Bu suretle, o zamana kadar memleketteki siyasi cereyanların şekil­ lenmesine imkan hasıl olacaktır." 1 3

Saydam Hükumeti'nin kurulduğu gün, 25 Ocak'ta, CHP Parti Divanı toplanarak, TBMM seçiminin yenilenmesine karar verir. 14 Saydam, 27 Ocak'ta, hükumet programını okur: "Kabinenin programı, şimdiye kadar olduğu gibi, mensup olduğumuz Cumhuriyet Halk Partisi'nin programını tahakkuk ettirmek gayesine da­ yanmaktadır. ( .. . ) M aliyemizin ana prensibi[ni] ( ... ) denk bütçe esası teşkil edecektir. (. ) Milli paramızın fiili istikrarını korumak başlıca umdemizdir. ( ... ) Demiryolu inşaatı, Cumhuriyet devrinin çizdiği büyük program daire­ sinde devam ettirilecektir. Demiryollarımızın iktisadi ve teknik esaslar dahilinde inkişafı için başlamış olan harekete kuwetle devam olunacak­ tır. ( ... ) Devletçilik prensibine dayanan mevzulard a faaliyetimiz, ihtiyaçları, ehemmiyetlerine ve bu baptaki imkanlara göre, sıraya koyarak temin et­ mek ve devletin iktisadi teşekküllerinin işlemlerini ve bunların üzerindeki kontrolleri, kuruluşlarındaki maksada cevap verecek şekilde ve şartların müsaadesi nispetinde tekemmül ettirmek yolunu takip edecektir." 1 5 ..

Hükumet programı üzerindeki görüşmelerde söz alan Manisa mebusu Refik Şevket İnce, Atatürk'ün ölümünden sonra, ikibu­ çuk ay içinde, hükumetin ikinci kez değiştiğine dikkat çekerek, "Bu vaziyet, düşman gözü ile, dost gözü ile, üzerinde tevakkuf edilecek bir mevzudur" şeklinde konuşur. Ancak İnce, Vekillerdeki sima değişikliğinin bir program deği­ şikliği anlamına gelmediğini de belirterek, konuşmasına şöyle de­ vam eder: "Bir defa, siyasi noktai nazardan, bugünkü hükumete, aldığımız terbi­ yei siyasiyenin icabı olarak, itimat vaziyetinde bulunduğumuzu söylemek lazımdır.

13 Us, age, s. 331. 1 4 Ulus, (26. 1 .1 939). 15 TBMM ZC, Devre: 5, içtima: 4, Cilt 29, 28. inikat, 127.1.1 939).

19

Biz bu kürsüden, falan ya da filan hükumetin, o hükumeti teşkil eden şu veya bu zevatın ef'al-i icraatını bir tenkit demagojisiyle küflendirecek bir terbiyei siyasiye adamları deQiliz. Biz dostluQumuzu, daima i rşad etmek suretiyle, yürekten gelen kar­ deşlik duyguları tahtı tesirinde, arkadaşlarımıza yardım etmek suretiyle, politikamızı ancak samimiyetimizin verdiQi telkine tabi olarak tecelli etti­ ririz ve kendi yükselmemize ve başkalarını aşaQı indirmeye doQru vesile teşkil eden demagojik tezahürlerin tecellisinden kendimizi masun bulun­ duracak vaziyetteyiz. i şte Kemalizm'in, demokrasi içinde, halkın işini halkla bera ber gör­ mek umdesini, diQer umdelerden tefrik eden tarik vasfı budur. O halde, hiç şüphesiz, hiçbir zaman varid olamayacaktır. [Cumhuriyet] H alk Partisi denilen mevcudiyet bu şekilde devam ede­ cek ve herhangi bir hükumet, bidayette, diQer partilerde olduQu gibi, biz­ den ademi itimat reyi almak felaketine uQramayacaktır." 16

Refik Şevket lnce'nin bu konuşması, tek-parti döneminde, yü­ rütme organı olan hükumet karşısında, yasama organı TBMM'nin durumunu ve işlevini açıkça ortaya koymaktadır. Diğer konuşmalardan sonra güven oylamasına geçilir ve Say­ dam Hükumeti, toplantıda bulunan 341 üyenin ittifakı ile, güve­ noyu alır. Toplam 399 üyeden (bir üyelik halen boştur) 57 üye oylamada bulunmamıştır.17 Bu işlemden sonra, Hasan Saka, Hilmi Uran ve Ahmet Fikri Tu­ zer'in imzalarını taşıyan bir önergeyle, CHP Meclis Grubu'nda da kabul edilen, TBMM seçiminin yenilenmesine ilişkin CHP Parti Divanı'nın önerisi oylanır ve kabul edilir. TBMM'nin altıncı döne­ mi, bu karar üzerine, aynı gün son kez toplanır ve yeni Meclisin 3 Nisan'da toplanmasını kararlaştırarak dağılır.18

16 TBMM ZC, (aynı yerde), (27.1.1939). 17 Ulus, (28.1.1939). 18 TBMM ZC, (aynı yerde), (27.1.1939).

20

2) İNÖNÜ'NÜN (MART 1939) İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ KONUŞMASI: "DEMOKRASİ MÜJDESİ" (Mİ'?) Tek-parti döneminden çok-partili siyasal hayata geçiş sürecin­ de ( 1945- 1950) ve daha sonraki dönemlerde, Milli Şef dönemin­ deki bazı açıklamaları ele alarak yorumlamak suretiyle oluşturul­ muş ve yerleşmiş bir görüş vardır. Bu görüşe göre, İsmet İnönü, daha Cumhurbaşkanı seçildiği ilk zamanda, yeniden çok-partili siyasal hayata geçmeyi kararlaştır­ mış, hatta bu alanda bazı girişimlerde de bulunmuş, ancak çok kısa bir süre sonra patlak veren İkinci Dünya Savaşı nedeniyle, gerek içte herhangi bir bölünmeyi engellemek, gerekse dışta beli­ ren bir saldırı tehdit ve tehlikesine karşı tek bir karar organı yara­ tabilmek endişe ve düşüncesiyle, bu kararını uygulamaya koyma­ yı savaş sonuna ertelemişti. Bu görüşü ya da yorumu temellendirmek için de, İnönü'nün İstanbul Üniversitesi konuşması, genellikle en önemli ve tek bel­ ge olarak değerlendirilir. 19 Bu görüşe ya da yoruma karşı çıkanlar ise, İnönü'nün Milli Şef ve Değişmez Genel Başkan sıfatlarını İstanbul Üniversitesi konuş­ masından sadece üç ay önce benimsediğini vurgularlar ve bu yo­ rumun, Milli Şef ve Değişmez Genel Başkan sıfatlarını açıklaya­ madığını belirtirler. İnönü'nün bu sırada hükumet, bürokrasi, parti ve Mecliste si­ yasi denetim ve otorite kurma süreç ve girişimlerine de dikkat çe­ kerek, zaten bu tür bir girişimin, bu genel eğilimle de çeliştiğini ve çatıştığını, ayrıca İnönü'nün İstanbul Üniversitesi'nde yaptığı konuşmadan da böyle bir yorum ya da anlam çıkarılamayacağını öne sürerler. 20 Bu noktada, söz konusu iddiada önemli bir yer tutan saptama­ nın, yani İsmet İnönü'nün, Cumhurbaşkanı olduktan sonra biz-

19 Metin Toker, Tek Partiden Çok Partiye, s. 1 5-20; Rıfkı Salim Burçak, Türt