Między stołecznością a partykularyzmem : wielonarodowościowe społeczeństwo Wilna w latach 1915-1920 8388089587, 9788388089589

Citation preview

Andrzej Pukszto

MDjDZY STOLECZNOiCIA A PARTYKULARYZMEM W ielonarodowosciowe spoleczenstwo Wilna w latach 1915-1920

Europejskie

Centrum Etfukicyjne

Recenzenci dr hab. Jacek Gzella, p ro f Uniwersytetu Mikolaja Koperniką w Toruniu dr hab. Dariusz Szpoper, prof. Uniwersytetu Gdahskiego

Redaktor Joanna Jastrzębska

Redaktor techniczny Krystyna Samsel

Korekta Emilia Kubicka

Projekt okladki Jacek Pietruski

© Copyright by Europejskie Centrum Edukacyjne Torun 2006

ISBN 83-88089-58-7 ISBN 978-83-88089-58-9

Wydawnictwo prowadzi sprzedaž wysylkową: tel./fax 056 648 50 70, e-mail: [email protected] W ydawnictwo Adam M arszalek, ul. Lubicka 44, 87-100 Torun tel. 056 66 08 160,056 66 42 2 3 5 ,0 5 6 66 42 236 www.marszalek.com.pl, e-mail: [email protected] Drukarnia nr 2, ul. Warszawska 52,87-148 Lysomice, tel. 056 65 99 896

SPIS TRESCI W S T ^ P ........................................................................................................................ 5 ROZDZIAL I Wilno pod okupacj^ niemieck^ (wrzesien 1915-grudzien 1918 r.)..............17 1. Komitet Obywatelski i Uniwersal Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego ostatnie próby dzialalnosci ponadnarodowosciowej.....................................17 2. Polacy............................................................................................................... 26 2.1. Charakterystyka polskich grup politycznych......................................... 26 2.2. Starania wilenskich Polaków o przynaleznosc Wilna i Wilenszczyzny do odradzaj^cego sìq panstwa polskiego (5 listopada 1916-11 listopada 1918 r.)...............................................38 2.3. Stanowisko wobec Rady Litewskiej (Taryby)....................................... 46 2.4. Poszukiwanie rozwi^zanpo 11 listopada 1918 ro k u ............................49 2.5. Polsko-litewski konflikt w obrqbie Kosciola katolickiego................... 52 2.6. Starania o polskie szkolnictwo podstawowe i srednie..........................59 2.7. Trwanie na polskich placówkach kulturalnych..................................... 67 3. Litw ini...............................................................................................................76 3.1. Litewskie projekty panstwowej samodzielnosci: odautonomii do niepodleglego panstwa....................................................................... 76 3.2. Stanowienie panstwa litewskiego: Konferencja Wilenska i Akt 16 L utego........................................................................................84 3.3. Wizje rozwoju niepodleglego panstwa...................................................91 3.4. Trudna droga ku utworzeniu pierwszego rz^du litewskiego................ 94 3.5. Umocnienie sìq litewskiej oswiaty i kultury w W ilnie..........................98 4. Zydzi................................................................................................................102 4.1. Nastroje polityczne: od lojalizmu wobec Rosji do idei autonomii narodowo-kulturalnej naL itw ie............................................................102 4.2. „Eksplozja” kultury i oswiaty w jqzyku jidysz w Wilnie.....................116 5. Bialorusini...................................................................................................... 122 5.1. Starania wilenskich Bialorusinów o niepodleglosc bialorusko-litewskq. i bialoruskq.............................................................122 5.2. Bialoruskie osi^gniQcia kulturalne w W ilnie........................................126

4 R O ZD ZIA LII Reakcja wilnian na pierwsze zderzenie z bolszewikami (styczen-kwiecien 1919 r .) .................................................................................131 ROZDZIAL III Okres funkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem W schodnich...........................139 1. Polacy.............................................................................................................139 1.1. Spor o fornię przynaležnošci Wilna do panstwa polskiego................ 139 1.2. Oswiata polska: wyjscie z opozycji...................................................... 151 1.3. Priorytetowapozycjakulturypolskiej.................................................. 154 2. Litw ini............................................................................................................162 2.1. Apogeumpolsko-litewskiego konfliktu............................................... 162 2.2. Litewskie inicjatywy oswiatowe i kulturalne...................................... 167 3. Žydzi............................................................................................................... 169 3.1. Stosunki zydowsko-polskie: od walki do wspölistnienia....................169 3.2. Polaryzacj a oswiaty orazkultury w językuhebrajskim ijidysz....... 179 4. Bialorusini......................................................................................................185 4.1. Poszukiwanie polsko-bialoruskiego porozumienia w Wilnie............185 4.2. Wilenskie gimnazjum - glowne centrum bialoruskiej oswiaty........ 188 5. Inne mniejszošci narodowe. Mniejszošci religijne......................................189 UWAGI K O N C O W E............................................................................................ 197 A N E K S ....................................................................................................................207 BIBLIO G RA FIA ................................................................................................... 213 STR ESZC ZEN IE.................................................................................................. 230 INDERS O SÖ B ...................................................................................................... 233 ILU STR A C JE........................................................................................................ 243

WSTĘP

Niezbyt często badacze zajmują się historią miast lub poszczegölnych odcinköw ich dziejöw. W bardzo wielu przypadkach uzasadnione sąobawy związane z grožbą zawqzenia tematu, niebezpieczenstwem wpadnięcia w prowincjonalizm. Sytuacja wygląda nieco inaczej, ješli chodzi o przeszlošč miast ležących na pograniczu. Ich dzieje ilustrują w wielkim stopniu przeszlošč calego regionu, uwypuklają glowne tendencje rozwoju dwu lub więcej panstw, pomagająw zrozumieniu ewolucji myšli politycznej i kultury tych krajöw. Wspanialym przykladem jest napisana niedawno przez Normaną Daviesa i Rogera Moorhouse’a historia Wroclawia1. Ješli w przyszlošci ktoryš z historyköw pokusilby się o odzwierciedlenie calošci dziejow Wilna, to najwiqksze trudnošci przynioslyby okresy 1915-1922,1939-1941 oraz 1944 rok, czyli wszystkie momenty związane z przechodzeniem miasta „z rąk do rąk”. Niezwykle intensywny dialog naukowcöw, literatöw, dziennikarzy i innych dzialaczy kultury Polski i Litwy w ciągu ostatnich dziesięciu laty przyniösl powazne opracowania i liczne artykuly, ktöre spomą problematykę ujmują w duchu pojednania, uwypuklająbardziej momenty lączące, a nie dzielące oba narody. Totež obecnie coraz częšciej historycy po obu stronach granicy nie stroniąod drazliwych, a nawet niedostępnych - w jakiejš mierze - do niedawna, tematöw2. 1N. Favies, R. Moorhouse, Mikrokosmos. Portret miasta srodkowoeuropejskiego, Krakow 2002. 2 Polsko-Iitewskie antagonizmy w naležytym kontekšcie, umiejętnie jak malo kto, tlumaczyli Cze­ slaw Milosz i Tomas Venclova. Ten dwuglos, mający początki w latach osiemdziesiątych, byl kontynuowany przy rožnych okazjach. Por. Cz. Milosz, T. Venclova, Dialog o Wilnie, „Kultūra” (Paryž), 1979, nr 1/2, s. 3-35; ibidem - Zeligowski i upiory przeszlosci. RozmawialaE. Sawicka, „Rzeczpospolita” 29.06.1993; Cz. M ilosz, Zderzenie dwöch nacjonalizmöw; T. Venclova, Litwo, ojczyzno nasza, „Lithuania”, Warszawa 1998, nr 1/2 (26/27), s. 64-70; s. 70-82. G. Grass, Cz. Milosz, W. Szymborska, T. Venclova, Rozmowy o przyszlošcipamięci, Wilno 2001. Najswiezsza ksiąžka Tomasa Venclovy - to Vilniaus vardai (Imiona Wilna), Vilnius 2006. Autor podaje 550 biogramow slawnych wilnian röznych narodowosci, przy tym nie4 są to suche teksty z datami, ale barwne žyciorysy, w ktorych nie brak zaröwno wydarzen na skalę šwiatową, jak röwniez przeröznych przygod zyciowych, a glownym zlączem jest Wilno. Ksiąžkę T. Venclova dedykuje pamięci Czeslawa Milosza. O problemach wynikających z rožnego traktowania tej samej historii zob. A. Bumblauskas, Polsko-Iitewskie stosunki cywilizacyjne: przemianyw stanowiskach historiograficznych obu narodöw, „Przegląd Wschodni” 1999, t. V, z. 4 (20), s. 745-762.

6

Wstąp

Na pierwszy rzut oka wydaje się celowe ograniczenie ram chronologicznych pracy do lat pierwszej wojny swiatowej. Rozwažając jednak sytuację polityczną w Europie Wschodniej do 1921 roku, analizując wielką rywalizację o wplywy między odrodzoną Rzeczpospolitą i bolszewicką Rosją, okrešląjąc rolę Litwy w tym konflikcie, za wydarzenie niezwykle wazne trzeba uznač litewsko-bolszewicki traktai pokojowy z 12 lipca 1920 roku. Akt ten przez oddanie Wilna jako stolicy panstwu litewskiemu ostatecznie swiadczyl о „rozwodzie” dwoch niegdyš wspolžyjących w jednym organizmiepanstwowym narodow. Co więcej, wielu historyköw ostatnio sklonnychjest zakonczenie I wojny swiatowej przesunąč poza 11 listopada 1918 r., bowiem wojna polsko-bolszewicka 1919-1921 dla Polski, Litwy i sąsiednich krajow byla tak samo znacząca, jak wczesniejsze dzialania wojenne. Такіе chronologiczne ujęcie problematyki nie do pomyslenia byloby w historiografn powojennej na terenie obu naszych krajow3. Dlaczego Wilno wielonarodowosciowe? Marek Waldenberg widzi kilka przyczyn szczegolnej roli czynnika narodowego na początku XX wieku, wspolnych dla calej Europy Srodkowo-Wschodniej, anawetPoludniowo-Wschodniej. Wymienmy niektöre: 1) procesy narodowotworcze, najczęšciej opožnione w porownaniu z mającymi miejsce w zachodniej częšci Europy, dokonywaly się w opozycji do spolecznošci, ktorej proces narodotworczy byt juž znacznie bardziej zaawansowany, a takže w opozycji do panstwa, w ktörym się urzeczywistnialy; 2) cechą charakterystyczną Europy Srodkowo-Wschodniej byla nie tylko niehomogenicznošč narodowa panstw, lecz rowniez istnienie licznych obszarow zamieszkalych przez dwie, а nawet więcej, liczebnie dužych, odmienne spolecznošci narodowe; 3) podzialy narodowe pokrywaly się często ze spolecznymi, klasowymi; 4) w panstwach narodowo malo homogenicznych negatywny wplyw na stosunki między spolecznošciami narodowymi mialy często zacofanie ekonomiczne i slaba industrializacja; 5) ksenofobia i negatywne stereotypy stwarzaly bardzo podatny grünt dla szerzenia się ideologii i ruchow nacjonalistycznych; istotnym komponentem spoleczenstw byl antysemityzm; 6) występowaniu destrukcyjnych następstw ruchu narodowego sprzyjal brak dlugotrwalych i glęboko w swiadomosci spolecznej zakorzenionych tradycji liberalnych i demokratycznych, w tym tradycji tolerancji4. 3 A. Achmatowicz, C zyl wojna swiatowa skonczyla šią 11 listopada 1918 roku?, [w:] Od Wersalu do Poczdamu. Sytuacja miqdzynarodowa Europy Srodkowo-Wschodniej 1918-1945. Materialy z sesji naukowej w Instytucie Historii PAN 23-24 pazdziemika 1995 r., (red.) A. Koryn, Warszawa 1996, s. 18-29. 4 Przyczyny szczegolnej roli czynnika narodowego w Europie Srodkowo-Wschodniej i Europie Pohidniowo-Wschodniej, [w:] M. Waldenberg, Narody zaležne i mniejszosci narodowe wEuropie Srod­ kowo-Wschodniej. Dzieje konfliktöw i idei, Warszawa 2000, s. 466-476.

Wstęp

7

Uwzględniając wagę wkroczenia wojsk niemieckich, kiedy to wladza ulegala zmianie po - ni mniej, ni więcej -1 2 0 latach, musimy odpowiedziec na następujące pytania: obywatelamijakiego kraju czuli sięmieszkancy Wilna we wrzesniu 1915 r.?; kim pozostawali na przelomie lat 1919 i 1920, gdy w Europie Srodkowej i Wschodniej, w wyniku tzw. ladu wersalskiego, powstawaly nowe narodowe panstwa?; czy mozliwe byly w tym okresie dzialania, ktöre mogly doprowadzic do powstania wielonarodowej struktury panstwowej na terenie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego? Praca powinna przedstawic politykę narodowošciową Niemiec kajzerowskich na okupowanych terenach i ich ingerencję w dzialalnošč poszczegolnych narodowosci, zgodnie z ich zamierzeniami przeksztalcenia wschodu Europy wedhig wlasnego modelu. Autor przešledzi glöwne etapy tworzenia się panstwa litewskiego: od pierwszych zebran dzialaczy politycznych, na ktörych zostaly przedstawione projekty calkowicie samodzielnej Litwy, do momentu utworzenia pierwszego rządu; przedstawi reakcje przedstawicieli poszczegolnych narodowosci na ten proces. Lakonicznie zostanie potraktowana bolszewicka okupacja miasta. Obecnie nie wzbudza wiqkszych wątpliwošci, že bolszewizm dla Wilna i Wilenszczyzny byl „produktem z importu”, przyniesionym šilą, bez jakichkolwiek powiązan miejscowych. Niniejsze opracowanie obejmuje röwniez okres administracji Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich. Powstanie tej struktury wiąže się z realizacjąpolityki federacyjnej Jozefą Pilsudskiego - jednym z zadan autora będzie pokazanie žrodel jej niepowodzenia w srodowisku wilenskim. Przy analizie inicjatywy wilenskiej wspolnoty zydowskiej nieuniknione jest odwolanie się do kontekstu międzynarodowego, a mianowicie do rozwoju takich prądow politycznych, jak syjonizm i autonomizm, i do ksztahowania się ruchu robotniczego pod wplywem ideologii Bundu. Nie naležy pominąč röwniez dzialalnošci bialoruskich lideröw w Wilnie, ktörzy w omawianym okresie sklonni byli poprzeč restytucję Wielkiego Księstwa Litewskiego. Praca ilustruje sytuację w Wilnie z uwzględnieniem zaröwno większych grup narodowosciowych, jak i tych mniejszych liczebnie. Takie ujęcie tematu sprzyja wszechstronnemu naswietleniu postaw przedstawicieli poszczegolnych narodowo­ sci podczas wewnętrznych konfliktöw. Nie obejdzie się bez przypomnienia genezy i rozwoju tzw. ideologii krajowej. Jej początki sięgająprzelomu XIX i XX stulecia. Wöwczas niektörzy przedstawiciele ziemianstwa i polskiej inteligencji w gubemiach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego rozpoczęli - wobec aktywnie rozwijającego się ruchu narodowego litewskiego i bialoruskiego - poszukiwanie nowych form wspölzycia z sąsiadującymi narodami. W latach 1905-1914 i w okresie wojny swiatowej „krajowosc” stala się bardzo powažną altematywąpolityczną dla litewskich Polaköw wobec projektöw odrodzenia narodowego i planöw przyszlego panstwa polskiego proponowanych przez Narodową

8

Wstęp

Demokrację. W gronie „krajowcöw” na terenie Litwy i Bialorusi znaležli się zarowno czlonkowie ugrupowan demokratycznych, jak i przedstawiciele ziemianstwa, w większošci, do 1915 r., ugodowego wobec dynastii carskiej5. Pomimo že lata 1915-1920 to okres, gdy przez miasto przesuwaly się linie dwoch rožnych frontow, autor umyšlnie będzie kladl nacisk nie na analizę dzialah wojennych, lecz uwypukli wewnętrzne inicjatywy spoleczenstwa Wilna, glowne akcenty žycia oswiatowego i kulturalnego. Zachętą do tego j ėst zainicjowana na początku XX stulecia mitologizacja Wilna jako miasta pogranicza rožnych kultur (a nawet cywilizacji), odgrywającego jednoczešnie kluczowąrolę dla každej z nich. Inspiracją byla tu röwniez ksiąžka Andrzeja Romanowskiego, dotycząca polskich šrodowisk Wilna, Grodna, Minską i innych miast w okresie 1905-1915. We wstępie autor sugeruje: „ (...) Lata 1915-1922 w kulturze polskiej na wschodzie domagają się odrębnego opisu - tym bardziej, že byla to skądinąd kontynuacja Mlodej Polski”6. Zaznaczyč naležy, že rozdzial pošwięcony oswiacie przede wszystkim koncentruje się na sprawach szkolnictwa šredniego i podstawowego, tematu, w przypadku Wilna lat 1915-1920, slabo dotychczas zbadanego. Poza niniejszym opracowaniem pozostaje opis prac przygotowawczych i pierwszego roku akademickiego wskrzeszonego dekretem Jozefą Pilsudskiego Uniwersytetu Stefana Batorego. Te momenty zostaly w wielkiej mierze odzwierciedlone zarowno w literaturze międzywojennej, jak i w licznych opracowaniach polskich (częšciowo nawet litewskich) badaczy z ostatnich lat7. Baza žrodlowa pracy jest niezwykle rožnorodna. Dokumenty, zarowno archiwalne, jak i ogloszone drukiem, nie są ze sobą nawet w lužny sposob powiązane. Zawartosc archiwow jestnieröwnomiema, ješli chodzi o poszczegölne lata i wydarzenia wchodzące do tematyki tej pracy. Wiele interesuj ących žrodel, jak chociažby 5Zygmunt Jundzitt, naležący do mlodszego pokolenia „krajowców, po wojnie zamieszkafy w Londynie, w swych wspomnieniach pochodzenie nazwy „kraj”, „krajowosc” wiąže z tygodnikiem „Kraj”, wydawanym w Petersburgu przez Erazma Piltza, „przy wspólpracy z Czeslawem Jankowskim”. Zob. Z. Jundzilį Z dziejówpolskiej myslipolitycznej na ziemiach b. W.X Litewskiego (wspomnienia wilenskie), „Alma Mater Vilnensis” 1958, nr 5, s. 46. Juliusz Bardach nie zgadza šią z taką argumentacją. Wedlug niego „kraj” - „wywodzi siqnajpewniej od nazwy „kraj polnocno-zachodni”,jakąw tym czasie okrešlano w terminologii urzędowej, ale i potocznie, ziemie Litwy historycznej”. Por. J. Bardach, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznan 1988, s. 265. 6 A. Romanowski, Mloda Polska wilenska, Kraków 2001, s. 9. 7Księga pamiątkowa ku uczczeniu 350. rocznicy založenia i 10. wskrzeszenia Uniwersytetu Wilenskiego, Wilno 1929-1930, t. 1-2; Vilniaus universiteto istorija 1579-1994, Vilnius 1994; Z dziejów

Almae Matris Vilnensis. Księgapamiątkowa ku czci 400-lecia založenia i 75-lecia wskrzeszenia Uni­ wersytetu Wilenskiego, Kraków 1996; Z. Opacki, Reaktywowanie czy powstanie? Dyskusje wokól utworzenia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w latach 1918-1919, „Kwartalnik Historyczny” 1998, nr 3, s. 49-64; idem, Srodowisko naukowe USB w Wilnie wobecpolsko-litewskiego sporų terytorialnego o Wilenszczyznq w latach 1919-1922, [w:] Polacy i sąsiedzi - dystanse i przenikanie kultur. Zbiór studiów, (red.) R. Wapinski, Gdansk 2001, cz. II, s. 177-203; Filozojìa na Uniwersytecie Stefana Batorego, (red.) J. Pawlak, Torun 2002.

Wstąp

9

protokofy Komitetu Polskiego w Wilnie z lat 1915-1918, dokumentacja Wydzialu Narodowosciowego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich i inne, nie zachowaly się do obecnych czasöw. Nieznany jest los spušcizny Witolda Abramowicza, pierwszego burmistrza Wilna po wyzwoleniu od bolszewiköw w kwietniu 1919 r., aktywnego dzialacza spolecznego, jak rowniez dokumentacji związanej z dzialalnošcią jego następcy, Witolda Bankowskiego. Nie przetrwaly archiwa polskich i in. redakcji ukazujących się w Wilnie tytulöw prasowych z lat 1916-1939. Z kolei akta Komitetu Edukacyjnego w Wilnie z lat 1915-1919 czy Okręgu Wilenskiego ZCZW - znajdują się w komplecie w Archiwum Historycznym Litwy i Centralnym Archiwum Panstwowym Litwy. Dzial Rękopisow Biblioteki Akademii Nauk (dawna Biblioteka Wroblewskich) przechowuje w wielkich rozmiarach spušciznę takich polskich dzialaczy, jak Ludwik Abramowicz, Marian Swiechowski czy Michal Brensztejn, ktöra staje się kapitalnym podložem do badan nad okresem 1915-1920. Dokladniejsza kwerenda tych zbioröw zawsze owocuje znalezieniem „perelek”. Do autora pracy rowniez los się ušmiechnąl, bowiem z tzw. fondu ogölnego 9 Litewskiej Biblioteki Akademii Nauk na swiat dzienny wydostal nieznanądotąd korespondencję wilenskiego adwokata Bronislawa Krzyzanowskiego z pierwszymi osobami panstwa polskiego i wilenskimi dzialaczami politycznymi. Krzyzanowski, przebywając wiosną i w drugiej polowie 1919 roku w Paryžu, dzialal na rzecz polsko-litewskiej federacji. Przez wielu historykow byljuž wykorzystywany, ale rowniez w tej pracy okazal się niezwykle przydatny, zbior dokumentow, ktory zebrai i drukiem oglosil Ludwik Abramowicz. Niezastąpionym žrodlem, gdy chodzi o sytuację w Wilnie przed wkroczeniem wojsk niemieckich, pozostaje Memorial Michala Römera. Uwzględnia on nastroje každej grupy narodowosciowej. W formie drukowanej przed trzema laty ukazala się cenna dla tej pracy korespondencja Römera z Ludwikiem Abramowiczem, najaktywniejszych popularyzatoröw idei krajowej8. Rozdzialy o wilenskich Žydach w wielkiej mierze oparto na nieznanym dotąd wszechstronnie opracowanym M em oriale o zydowskiej gminie w Wilnie” Alek­ sandra Haftki, referentą ds. zydowskich w Zarządzie Cywilnym Ziem Wschodnich, jednego z czolowych naukowcöw pochodzenia zydowskiego w międzywojennej Polsce. Dokument jest przechowywany w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Tamže znajdują się materialy Biurą Prac Kongresowych Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej, ilustrujące stosunki polsko-litewskie i polskozydowskie, m.in. rowniez z dokladnym uwzględnieniem Wilna. 8 Litwa podczas wojny. Zbior dokumentow, uchwal, odezw itp., opr. L. Abramowicz, Warszawa 1918; M. Römer, Wilno u schylku rzqdöw carskich. Litwa wobec wojny, opr. W. Sukiennicki, „Zeszyty Historyczne”, z. 17,Paryz 1970, s. 56-127; Z. Solak, Listy Michala Römera do Ludwika Abramowicza z lat 1908— 1938. Cz. I: Lata 1908-191 7, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie” 1999, t. 44. Cz. II: Lata 1918-1928, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie” 2000, t. XLV.

10

Wstęp

Badacz problematyki wilenskiej nie može się rowniez obejšč bez zbioröw bialoruskich w Bibliotece Akademii Nauk Litwy. Opröcz nich są tu przechowywane materialy Litewskiego TowarzystwaNaukowego i Tymczasowego Komitetu Litewskiego, ktöre dzialaly, gromadząc swiadectwa tej epoki, dotyczące nie tylko proble­ matyki litewskiej. Autor pracy sięgnąl po wiele materialöw pamiętnikarskich i wspomnieniowych. Dzienniki historyka kultury Michala Brensztejna i prezesa Towarzystwa Przyjaciöl Nauk Wladyslawa Zahorskiego oraz diariusz Michala Stanislawa Kossakowskiego, jednego z organizatoröw Samoobrony Wilenskiej9, nie sąodkryciem. Zawierająjednak obszemy, przez historyköw nadal nie w pelni wykorzystany, material faktograficzny omawianego okresu. Podobnie wspomnienia Mieczyslawa Jalowieckiego, inicjatora založenia w Wilnie jesienią 1918 r. Ligi Polityki Czynnej10, i Komisarza Generainego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, Jerzego Osmolowskiego. Znacznie rzadziej przez badaczy sącytowane zapiski codzienne przedstawicielki srodowiska ziemianskiego Janiny Zöltowskiej z Puttkameröw (pisane od 1905 r., nie zostaly ogloszone drukiem), literatki i dziennikarki Heleny Romer-Ochenkowskiej, lidera ruchu spöldzielczego w Wilnie Aleksandra Szklennika i pracownika Wilenskiego Banku Ziemskiego Tadeusza Hryniewicza. Napewno unikalne są do­ tyczące Wilna wspomnienia Petrasa Leonasa, ministrą sprawiedliwosci w pierwszym rządzie Litwy. Wykorzystano pamiętniki i wspomnienia, ktöre ukazaly šią w postaci ksiąžkowej, m.in. jednego z lideröw miejscowego ziemianstwa Hipolita Korwin-Milewskiego, niezwykle oddanego Wilnu polskiego pisarza Czeslawa Jankowskiego, historyka literatury Stanislawa Cywinskiego i księdza Waleriana Meysztowicza, litewskiego dzialacza politycznego Petrasa Klimasa, twörcy panstwa bialoruskiego i premiera Bialoruskiej Republiki Ludowej Antona Luckiewicza, bialoruskiej dzialaczki spolecznej Juliany Witan-Dubiejkowskiej, jak rowniez zebrane przed 90 laty przez Michala Sokolnickiego wspomnienia niemieckich i innych lideröw wojskowych z okresu I wojny swiatowej11. Cennym zrödlem, ze względu na objętošč, jak i skru9 Micha! Stanislaw Kossakowski pochodzil z odleglych blisko o 100 kilometrow od Wilna Wojtkuszek, w 1918 r. zostal prezesem powolanego w Warszawie Komitetu Obrony Kresöw Wschodnich, röwnolegle doježdžal do Wilna i zostal jednym z organizatoröw Samoobrony Wilenskiej; latem 1919 r. objąl kierownictwo Ekspozytury ZCZW w Warszawie. ,0 Mieczyslaw Jalowiecki (1876, Rostow nad Donem -1 9 6 3 , Londyn), wlasciciel majątku Sylgudyszki w powiecie swiQcianskim na Wilenszczyznie, w 1919 r. przedstawiciel Rządu RP w Wolnym Miešcie Gdansku. W pracy zostaly uwzględnione wspomnienia, zdeponowane w Bibliotece Narodowej w War­ szawie, jak rowniez wydane drukiem na podstawie archiwöw rodzinnych - M. Jalowiecki, Na skraju imperium. Wybor i uklad tekstu Michat Jalowiecki, Warszawa 2000 (II wydanie - Warszawa 2003). 11 H. Korwin-Milewski, Siedemdziesiąt lat wspomnien (1855-1925), Wilno 1930; Cz. Jankowski, Zdnia na dzien, Wilno 1923; S. Cywinski, Kartki zpamiętnika (1914-1920), Wilno 1931; W. Meysztowicz, Gawędy o czasach i ludziach, Londyn 1993; P. Klimas, Dienoraštis, Chicago 1981; A. Luckiewicz, Za dwadcat pat gadou (1903-1928). Uspaminy ab pracy pierwszych belaruskich palitycznych organizacijau: Belaruskaja Rewaliucyjnaja Gramada, Belaruskaja Socialistycznaja Gramada, Wilnia

pulatnie dokonane przez redaktora naukowego przypisy, stanowi pamiątnik Eugeniusza Romera, ziemianina z Kowienszczyzny, aktywnie šledzącego wilenskie wydarzenia12. Niezastąpionym žrodlem jest presą wilenska. W omawianym okresie ukazywala się ona w językach: polskim, litewskim, bialoruskim, rosyjskim i jidysz (istnialy rowniez tytuly niemieckoj ęzyczne, wydawane przez dowödztwo stacjonującej armii). Szczegolnie rožnorodne od kvvietnia 1919 roku stają się periodyki w języku pol­ skim, co najmniej dwöch rodzajow - o orientacji propolskiej i prolitewskiej. Ta pierwsza grupa prezentowala rožne opcje polityczne, wynikające z projektow przylączenia Wilna i Wilenszczyzny do odrodzonej Polski. Zostala rowniez wykorzystana wilenska presą litewskojęzyczna: „Lietuvos aidas” (1917-1919), „Darbo balsas” (1918), „Tėvynės sargas” (1918) i Nepriklausoma Lietuva” (1919-1920). Z powodu bariery językowej w minimalnym zakresie zostala wykorzystana presą zydowska w jidysz. Tlumaczenia pojedynczych artykulöw najęzyk rosyjski z „Lecte Najz” (1916-1918) zostaly odnalezione w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk. Niezwykle przydatny štai się rosyjski dziennik z lat 1919-1920 „Wilenskij Ku­ rier”, gdzie obok kroniki miejscowych Rosjan naswietlano wydarzenia gminy žy­ dowskiej. Wiele cennych odezw o tresci politycznej przechowuje Dzial Rzadkich Wydawnictw wspomnianej juž Biblioteki Akademii Nauk Litwy. Rowniez tu zachowaly się liczne zbiory afiszöw spektakli dramatycznych, muzycznych i koncertow z lat 1915— —1920. Mowiąc o literaturze przedmiotu, odnotowac naležy brak jakiejkolwiek pozycji dotyczącej sytuacji w Wilnie w okresie pierwszej wojny swiatowej. Okresy dziejöw miasta odkwietnia 1919 r. do lipca 1920 r. i odpazdziemika 1920 r. do lutego 1922 r. doczekaty się większej uwagi badaczy. W niedawno wydanej pracy Joanny Gierowskiej-Kallaur zostaly przybližone - w kontekšcie realizacji polityki federacyjnej Jo­ zefą Pilsudskiego - nastroje ludnošci wilenskiej w okresie Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich13. Lata Litwy Srodkowej, a mianowicie sytuacja polityczna w Wilnie i na Wilenszczyznie, znalazly odzwierciedlenie w opracowaniach autorstwa Alek­ sandra Srebrakowskiego i Zenona Krajewskiego14. Nie sposöb nie umiešcič wsröd pierwszych tytulöw literatury przedmiotu pracy Jana Jurkiewicza Rozwöj polskiej myšli politycznej na Litwie i Bialorusi w latach 1905-1922 (Poznan 1983). Juž ponad 20 lat služy ona jako drogowskaz, często 1925; J. Witan-Dubiejkouskaja, Maje uspaminy, Wilnia 1994; Polska w pamiętnikach Wielkiej Wojny 1914-1918, opr. M. Sokolnicki, Warszawa 1925. 12 E. Römer, Dziennik, Cz. I: 1914-1918. Cz. II: 1919-1923, redakcja naukowa i przedmowa P. Lossowski, Warszawa 1995. 13 J. Gierowska-Kattaur, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919-9 wrzesnia 1920), Warszawa 2003. 14 A. Srebrakowski, Sejm Wilenski 1922 roku. Idea i je j realizacja, Wroclaw 1995; Z. Krajewski, Geneza i dzieje wewnętrzne Litwy Srodkowej (1920-1922), Lublin 1996.

bezkonkurencyjnie, badaczom stosunkôw polsko-litewskich i polsko-bialoruskich początku XX w. Niezwykle dužo w podobnym kierunku uczynili swymi badaniami polscy histolycy: s.p. Jerzy Ochmanski15, absolwent Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie Juliusz Bardach16, Piotr Lossowski17i Henryk Wisner18. Od wielu lat nieodJączną pozycją dla historykôw omawianego terenu pozostaje praca autorstwa Bronislawa Makowskiego19. Obszema polska literatūra historyczna dotyczy zložonego procesu odrodzenia panstwa polskiego w latach I wojny swiatowej i planôw federacyjnych - z uwzglçdnieniem Litwy - Jozefą Pilsudskiego, jak rôwniez zmagan przywôdcôw Polski 0 zachowanie niepodleglosci w walce z Rosją bolszewicką w latach 1918-1921. W pracy wykorzystano opracowania m.in. Janusza Pajewskiego, Wlodzimierza Šu­ lei, Mieczyslawa Wrzoska, Adama Czubinskiego, Bohdana Skaradzinskiego, Barbary Stoczewskiej, Andrzej a Nowaka i Janusza Szczepanskiego20. Unikalną dzialalnošč Michala Römern na polu zbliženia polsko-litewskiego przedstawili w swych ksiąžkach Jan Sawicki i Zbigniew Solak21. 15 Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX wieku (do 1890 r.), Bialystok 1965, Historia Litwy, Wroclaw 1967; Kulisy wyprawy wilenskiej Pilsudskiego w 1919 roku, [w:] Z dziejôw stosunkôw polsko-radzieckich. Studia i materiafy, Warszawa, 1968, t. 3, s. 65-78; Powstanie panstwa iitewskiego w 1918 roku, „Roczniki Historyczne”, t. XLII, Poznan 1976. 16 O Litwie dawnej i niedawnej, Poznan 1988; O swiadomosci narodowej Polakôw na Litwie 1 Bialorusi w XIX-XX w., [w:] Polska mysl polityczna XIX i XX wieku, (red.) W. Wrzesinski, t. VI (Między Polską etniczną a historyczną), Wroclaw-Warszawa-Krakôw-Gdansk-Lôdz 1988, s. 225-270; Polacy litewscy a inné narody Litwy historycznej. Prôba analizy systemowej, [w:] Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine. Thefoundation o f historical and cultural traditions in East-Central Europe, Lublin-R zym 1994, s. 361-386. 17 Kraje baltyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury 1918-1934, Wroclaw 1972; Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunkipolsko-lilewskie 1883-1939, Warszawa 1985; Polska-Litwa. Ostatnie sto lat, Warszawa 1991 ; Ksztaltowanie šią panstwa polskiego i walka o granice (listopad 1918-czerwiec 1921), [w:] Historia dyplomacji polskiej, t. IV, Warszawa 1995, s. 79-177; Kon­ flikt polsko-litewski, Warszawa 1996; Litwa, Warszawa 2001. 18 Wojna nie wojna. Szkice z przeszlosci polsko-litewskiej, Warszawa 1978; Litwa i Litwini. Szkice z dziejôw panstwa i narodu, Olsztyn 1991; Litwa. Dzieje panstwa i narodu, Warszawa 1999. 19 B. Makowski, Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986. 20 J. Pajewski, Odbudowa panstwa polskiego 1914-1918, Warszawa 1985, idem; Pierwsza wojna swiatowa 1914-1918, Warszawa 1991; W. Suleja, Tymczasowa Rada Stanu, Warszawa 1998; idem,

Geneza Odezwy Naczelnika Panstwa do mieszkancôw bylego Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego z kwietnia 1919 roku, „Niepodleglošč”, N owy Jork-Londyn 1992, t. XXV, s. 6-22; M. Wrzosek, Wojny o granice Polski odrodzonej 1918-1921, Warszawa 1992; A. Czubinski, Walka Jozefą Pilsudskiego o nowy ksztaltpolityczny Europy Srodkowo-Wschodniej w latach 1918-1921, Torun 2002; B. Skaradzinski, Polskie lata 1919 - 1920, Warszawa 1993, t. 1-2; B. Stoczewska, Litwa, Bialorus, Ukraina w myslipolitycznej Leona Wasilewskiego, Krakow 1998; J. Szczepanski, Spoleczenstwo Polski w walce z najazdem bolszewickim 1920 roku, Warszawa-Pultusk 2000; A. Nowak, Polska i trzyRosje. Studium polityki wschodniej Jozefą Pilsudskiego (do kwietnia 1920 roku), Krakow 2001. 21 J. Sawicki, Michal Römer a problemy narodowosciowe na ziemiach bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Torun 1998 (wersja litewska - Mykolas Römeris ir buvusios Lietuvos Didžiosios

Wstęp

13

Od 1989 r. coraz częšciej obiektem badan staje się ziemianstwo kresowe w XX stuleciu, postawa jego przedstawicieli wobec licznych przemian polityczno-spolecznych. W tym miejscu wymienic naležy prace Szymona Rudnickiego (badając zie­ mianstwo polskie w XX w., wiele uwagi pošwięca terenom poza obrębem obecnej Polski) i Dariusza Szpopera22. Analizę zmian narodowosciowych na terenie Wilna i Wilenszczyzny zawiera Studium Piotrą Eberhardta23. W ciągu ostatniego dziesięciolecia polscy badacze chętnie sięgali po tematykę bialoruską (nawiasem mowiąc, znacznie częšciej niž po litew ską- chodzi oczywišcie o większe trudnošci w opanowaniu języka litewskiego w poröwnaniu z bialoruskim). Przydatny przy pisaniu pracy štai się dorobek Piotrą Wröbla, Krystyny Gomolki i Malgorzaty Moroz24. W litewskiej historiografii dotyczącej omawianego okresu prym wiodą: Regina Žepkaitė, Aldona Gaigalaitė, Česlovas Laurinavičius i Raimundas Lopata25. Bardzo cenna jest synteza historyka emigracyjnego Antanasa Rukšy26. Š.p. Petras Gaučas swymi badaniami obejmowal m.in. sklad narodowosciowy i sytuację lingwistyczną w Wilnie i okolicznych terenach27. Kunigaikštystes žemir tautines problemos, Vilnius 1999); Z. Solak, Między Polską a Litwą. Žyde i dzialalnošč Michala Romera 1880-1920, Krakow 2004. 22 Sz. Rudnicki, Ziemianstwo polskie wXXwieku, Warszawa 1996; D. Szpoper, Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myšl polityczna i dzialalnošč konserwatystow na ziemiach litewsko-bialoruskich w latach 1904-1939, Gdansk 1999; D. Szpoper, A. Bielecki, Aleksander Meysztowicz, portret polityczny konserwatysty, Gdansk 2001. 23 P. Eberhardt, Przemiany narodowosciowe na Litwie, Warszawa 1997. 24 P. Wrobel, Ksztaltowanie się bialoruskiej swiadomosci narodowej a Polska, Warszawa 1990; K. Gomolka, Bialorusiniw IIRzeczypospolitej, Gdansk 1992 [„Zeszyty Naukowe Politechniki Gdanskiej”, nr 495]; M. Moroz, Ideologia iprzywodcy bialoruskiego katolicyzmu, Bialystok 2001. 25 R. Žepkaitė, Lietuvos-Tarybų Rusijos taikos sutartis ir Vilniaus klausimas (Traktat Pokojowy między Litwą a Rosją Radziecką), Vilnius 1963; idem, Lietuva tarptautinės politikos labirintuose 1918-1922 {Litwa w labiryntachpolityki międzynarodowej w latach 1918-1922), Vilnius 1973; idem, Di­ plomatija imperializmo tarnyboje: Lietuvos ir Lenkijos santykiai 1919-1939 (Dyplomacja na sbtžbie imperializmu: stosunki między Litwą a Polską w latach 1919-1939), Vilnius 1980; Lietuva ir didžio­ sios valstybės 1918-1939 {Litwa i wielkiepahstwa w latach 1918-1939), Vilnius 1986; A. Gaigalaitė, Lietuva Paryžiuje 1919 metais {Litwa wParyzu w 1919 roku), Kaunas 1999; Č. Laurinavičius, Lietuvos - Sovietų Rusijos taikos sutartis {Umowa pokojowa między Litwą a Rosją Sowiecką), Vilnius 1992; idem, Politika ir diplomatija: lietuvių tautinės valstybės tapsmo ir raidosfragmentai (Polityka i dyplo­ macja: ckwile ksztaltowania i rozwoju narodowego pahstwa litewskiego), Kaunas 1997; idem, Dėl Lietuvos sąsajų su Europa XX a. raidoje {O związkach Litwy z Europą w XX w., [in:] Europos idėja Lietuvoje: istorija ir dabartis {Idea europejska na Litwie: historia i teražniejszošč), sudarė Darius Staliūnas, Vilnius 2002, p. 115-120. R. Lopata, Lietuvos valstybingumo raida 1914-1918 metais {Rozwoj pahstwowosci Litwy w latach 1914-1918), Vilnius 1996. 26A. Rukša, Kovos dėl Lietuvos nepriklausomybės 1918-1920 {Walki o niepodleglošč Litwy w latach 1918-1920), Cleveland 1981. 27 P. Gaučas, Etnolingvistinė Rytų Lietuvos gyventojų raida {Przemiany etnolingwistyczne wsrod mieszkahcow Litwy Wschodniej), Vilnius 2004.

14

Wstęp

Najnowsze oceny sporn o Wilno i Wileñszczyznq w latach 1919-1923, dokonane przez historyków litewskich, polskich, lotewskich i bialomskich, zawiera swiezo wydany rocznik Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie „Darbai ir Dienos”28. Wsród licznej literatury niemieckojqzycznej dotyczącej I wojny swiatowej wymieñmy pracq Abby Strazhasa, który przez wiele lat mieszkal i pracowal w Wilnie29. Na wyróznienie zashiguje praca amerykanskiego historyka Alfreda Ericha Senna o powstaniu i umocnieniu siq panstwa litewskiego w latach 1918-1920. Po uplywie ponad 30 lat od wydania anglojqzycznego ukazala siq ona równiez w wersji litewskiej. Wywolane w latach 1914-1918 wojną šwiatową przemiany polityczne i narodowosciowe staly siq tematem pracy Avíela Roshvelda, profesora Georgetown Uni­ versity w Waszyngtonie30. Nie bqdzie na pewno przesady w stwierdzeniu, že najbardziej problematyczny jest rozdzial poswiqcony wspólnocie zydowskiej. W historiografii polskiej wyraznie brakuje glqbokiej syntezy dotyczącej Žydow napograniczach. W ogólnym zarysie tq lukq wypelniają opracowania Jerzego Tomaszewskiego, Piotrą Wróbla, Wojciecha Jaworskiego i Jolanty Žyndul31. Z literatury anglojqzycznej pomocna takže jestpozycja Israela Cohena, synteza Ezry Mendelsohn, która ukazala siq równiez w przekladzie na jqzyk polski32. Bezpošrednio Wilna w omawianym okresie dotyczy artykul Samuela Kassowa33. Wiele istotnych zagadnieñ z zakresu problematyki stosunków polsko-zydowskich, litewsko- i bialorusko-zydowskich poruszają autorzy relacji, wspomnieñ, esejów i artykulów naukowych w wydaniu zredagowanym przez Krzysztofa Jasiewicza pt. Swiat nie požegnany34. Ostatnio próbq opisania Wilna zydowskiego w okresie miqdzywoj ennym podjąl wileñski historyk Jaroslaw Wolkonowski35. 28 „Darbai ir dienos”, nr 40, Kaunas 2004 (s^.to w wiqkszosci rozszerzone wersje referatow, wygioszonych podczas konferencji mi^dzynarodowej „Problem Litwy Srodkowej w latach 1920-1922”, ktora odbyla si^ 26-27 lutego 2004 r. na Uniwersytecie Witolda Wielkiego w Kownie). 29A. Strazhas, Deutsche Ostpolitik im Ersten Weltkrieg: der Fall Ober Ost 1915-1917, München 1993. 30 A. E. Senn, Lietuvos valstybes atkurimas 1918-1920, Vilnius 1992 (The Emergance o f Modern Lithuania, Columbia University Press, Momingside Heights, New York 1959); idem, A research semi­ nar in black and white, Kaunas 2004; A. Roshvald, Ethnie nationalism and the Fall o f Empires. Central Europe, Russia and the Middle East, 1914-1923, London-New York 2001. 31 Najnowsze dzieje Zydöw w Polsce w zarysie (do 1950 r.) (red. J. Tomaszewski), Warszawa 1993; P. Wröbel, Zarys dziejöw Zydöw na ziemiach polskich w latach 1880-1918, Warszawa 1991; W. Jaworski, Struktura i wptywy syjonistycznych organizaeji politycznych w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1995; J. Zyndul, Pahstwo wpahstwie? Autonomia narodowo-kulturalna wXXwieku, War­ szawa 2000. 321. Cohen, Vilna, Philadelphia 1992; E. Mendelsohn, Zydzi Europy Srodkowo- Wschodniej w okresie miqdzywojennym, Warszawa 1992. 33 S. Kassow, Jewish Communal Politics in Transition: The Vilna Kehile, 1919-1920, YTVO Annual, 1991, vol. 20. 34 Swiat nie pozegnany. Zydzi na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej w XVIII-XX wieku, (red.) K. Jasiewicz, Warszawa-Londyn 2004. 35 J. Wolkonowski, Stosunkipolsko-zydowskie w Wilnie i na Wilenszczyznie 1919-1939, Bialystok 2004.

Wstęp

15

Wielki postęp w badaniach dziejów ludnošci zydowskiej na Litwie zauwazalny jest w gronie litewskich historyków. Niedawno swojąpracę oglosil drukiem Šarūnas Liekis, dyrektor Instytutu Jidysz na Uniwersytecie Wilenskim. Autor, analizując kwestie autonomii narodowo-terytorialnej, doklada starati, by obiektywnie spojrzec m.in. na zydowsko-litewsko-polskie stosunki na Litwie, w tym w Wilnie. Zostal równiez wykorzystany artykul tego autora o pogromie ludnošci zydowskiej podczas wkroczenia wojsk polskich, który ukazal się w kresowym numerze d o lin ’’- roczniku poswiqconym stosunkom polsko-zydowskim36. Cenny zbiór artykulów o stosunkach litewsko-zydowskich, ze szczególnym uwzględnieniem postaw Košciola na Litwie, stanowi wydany w 1999 r. Rocznik Litewskiej Katolickiej Akademii Nauk37. Specyfikę antysemityzmu na Litwie uwypuklają autorzy zbioru studiòw, który uka­ zal się w Litewskim Instytucie Historii38. Historiografię dotyczącą oswiaty i kultury wilenskich Zydów I polowy XX w. stanowią przede wszystkim pozycje autorstwa Stanislawa Mauersberga i Jerzego Malinowskiego oraz wspólne opracowanie Rafala Žebrowskiego i Zofii Borzyminskiej, gdzie w pewnym stopniu znalazly odzwierciedlenie równiez inicjatywy wilenskie39. Ksiąžkę skonstruowano wedlug ukladuproblemowo-chronologicznego. Pozwolilo to uniknąč powtórzen tych samych zagadnien. Jest to pierwsza pròba ujęcia spoleczenstwa Wilna w okresie 1915-1920. Podczas pracy nad tekstem autor zetknąl się z kwestią pisowni imion i nazwisk przedstawicieli róznych narodowosci. Nie ma wsród naukowców jednej opimi w tej kwestii. Ostatecznie doložono wszelkich staran, by zapis imion wlasnych pozostal jak najbližej pisowni oryginalu. Inna kwestia, która može wydawac się spoma, to przepisy dotyczące bazy ¿rò­ diowej, a mianowicie tej częšci, która pochodzi ze zbiorów wilenskich. Na terenie Republiki Litewskiej archiwariusze obecnie stosują system tzw. fondów. Autor trzymal się przede wszystkim tej klasyfikacji, uwažając, že taki zapis najdokladniej odpowiada zapisowi stosowanemu w miejscu przechowywania tych dokumentów archiwalnych. 36 Š. Liekis, A State within a State? Jewish autonomy in Lithuania 1918-1925, Vilnius 2003; Š. Liekis, L. Miliakova, A. Polonsky, Three Documents on Anti-Jewish Violence in the Eastern Kresy during the Polish-Soviet Conflikt, Polin, Oxford 2001, vol. XIV, p. 116-136. 37 „Lietuvos katalikų mokslo akademijos metraštis”, Vilnius 1999, tomas XIV. 38 Kai ksenofobija virsta prievarta. Lietuvių ir žydų santykių dinamika XIX a .- XX a. pirmojoje

pusėje (Gdy ksenofobia zamienia się w przemoc. Dynamika stosunkôw polsko-iydowskich XIX w. pierwszapolowaXXw.), sudarytojai V. Sirutavičius, D. Staliūnas, Vilnius 2005. 39 S. Mauersberg, Szkolnictwo powszechne dla mniejszošci narodowych w Polsce w latach 1918-1939, Wroclaw-Warszawa-Krakôw 1968; J. Malinowski, Malarstwo i rzežba Zydôw Polskich wXIX i XX wieku, Warszawa 2 0 0 0 ,1 .1; R. Zebrowski, Z. Borzyminska, Kultūra Zydôw polskich w XX wieku (zarys), Warszawa 1993.

16

Wstqp

Z myšlą o czytelnikach, którzy nie mieli okazjì opanowac języka litewskiego lub znają go nie w pelni, w przypisach, obok nazw litewskich pozycji ksiąžkowych czy artykulów, podajemy w nawiasach wersję polską. Pozycja niniejsza j est znowelizowaną i uzupelnioną wersją rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Nauk Historycznych i Spolecznych Uniwersytetu Kardynala Stefana Wyszynskiego w Warszawie w 2004 roku. Do badati nad tym interesų]ącym tematem byč može nie doszloby, gdyby nie zyczliwa zachęta, a pózniej troskliwa opieka naukowa prof, dr hab. Bohdana Cywinskiego, którego korzenie rodowe sięgają Litwy, a wieloletnia aktywna dzialalnošč na rzecz polsko-litewskiego zbliženia zostala doceniona Nagrodą Zgromadzenia Parlamentamego Sejmów Rzeczpospolitej Polskiej i Republiki Litewskiej w 2001 r. Za pošwięcony mnie ogrom czasu i obszeme odpowiedzi na wiele skomplikowanych pytan skladam w tym miejscu Promotorowi serdeczne podziękowania. Niezmiemie wdziqczny jestem za krytyczne, cenne uwagi recenzentom - prof, dr hab. Wieslawowi Wysockiemu, dziekanowi wspomnianego Wydzialu, i prof, dr hab. Egidijusowi Aleksandraviòiusowi, z Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie. Slowo „dziekuję” kieruję równiez pod adresem doc. dr Asiji Kovtun, kierownika Centrum Slawistyki im. Czeslawa Milosza na Uniwersytecie Witolda Wielkiego w Kownie, gdzie podjąlem pracę od paždziemika 2005 r. Pani docent stworzyla mi wszelkie warunki, bym mògi przygotowac niniejsząpozycję do druku. Moje czqste wyjazdy na kwerendy do Warszawy bylyby niemozliwe bez uprzejmošci moich krewnych - Ireny i Jana Cytowiczów oraz Anny Konior, pod których adresem równiez kieruję ogromne wyrazy wdzięcznošci.

R o z d z ia l

I

WILNO PO D OKUPACJĄ NIEMIECKĄ

(w rzesien 1915-grudzieû 1918 r.)

1. Komitet Obywatelski i Uniwersal Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego ostatnie próby dziatalnosci ponadnarodowosciowej Ranek 18 (5) wrzesnia 1915 roku dia mieszkanców Wilna byl szczególny. Miasto przez kilka godzin bylo bez wladzy. Stalo się tak, bowiem poprzedniego dnia opu­ seil Wilno general-gubemator Piotr Wierowkin wraz ze swoją administraeją. Wieczorem i do požnej nocy wycofywaly się oddzialy wojsk rosyjskich. „(...) 17 (4) wrzesnia nie bylo zadnych bomb ani aeroplanów, otrzymany zostal telegram na imię gen. Radkiewicza [m.in. osoba polskiego pochodzenia - A. P.], nakazujący opušeič Wilno bez walki - zanotowal w swym pamiętaiku Tadeusz Hryniewicz, pracownik Banku Ziemskiego. - (...) Rano o godz. 6 na Nową Wilejkç wyszla ostatala częšč wojska rosyjskiego. Po paru godzinach rozjazd niemiecki zjawil się na Zielonym Mošcie, dia obejrzenia czy nie ma zasadzki, i za chwilę przez most, Nadbrzežną, zaczęlo posuwac się wojsko niemieckie (...)’M. Jesienny swit nad Wilią niósl coš zupelnie nowego. Czy mieszkancy zdawali sobie sprawę, jak wielkie zmiany ich czekają, czy widzieli mozliwosci pozytywnych reform? Czy tež przyjęli wkraczające oddzialy niemieckie z pokorą, jako kolejnego zaborcę? Jak siine bylo poczucie tožsamošci po wielu latach ucisku narodowego? Czeslaw Jankowski, wilenski poeta i dziennikarz, wspominai, jak „wilnianie wysypali się na ulice swego grodu - owego poranku chlodnego, lecz pogodnego, po1 1 Dziennik T. Hryniewicza 28 VII 1915-9 DC1915, Archiwum Historyczne Litwy, fond 1135 (zbiory Wilenskiego TowarzystwaPrzyjaciólNauk), opis 13, teezka 174, k. 6-7. Por. M. E. Brensztejn, Dziennikz czasów okupaeji Wilna (1915-1917), DzialRçkopisôw Biblioteki Narodowej w Warszawie, tom 1, k. 13-22.

18

ROZDZIAL I

dždžystej nocy, jak pacjent, co wyrwal się na swiat Božy po operacji... dokonanej prawie bezbolešnie”2. I juž pierwszego dnia byli swiadkami wielkiego wydarzenia. Hrabia Alexei von Pfeil, dowodca oddzialu wojsk niemieckich, ktöre zajęly miasto, spotkal się z burmistrzem Michalem Węslawskim i radnymi miasta, a zaraz po spotkaniu polecil rozpowszechnic odezwę „Do ludnošci miasta Wilna!” W odezwie hr. Pfeil Wilno nazwal „perlą w slawnem Krölestwie Polskim”, deklarując, že „Krölestwo zaprzyjažnione jest z narodem niemieckim”, a „wojsko niemieckie wspölczuje ludnošci polskiej, wystawionej na tak cięžkie proby, z oburzeniem spogląda na brutalne i haniebne czyny, dokonywane w imieniu nosicieli wladzy rosyjskiej nad ludnošciącierpiącąi jej mieniem, (...) sity zbrojne niemieckie pragną doložyč staran ku ulženiu ludnošci Polski cięžarow narzuconej im wojny, tak tež i w Wilnie”. Odezwę dowodca niemiecki konczyl slowami: „Oczekujemy od obywateli miasta Wilna zamilowania do porządku i spokoju, že nie przedsięwezmą niczego przeciwko wladzy wojskowej niemieckiej i jej poszczegölnym przedstawicielom. (...) Niech Bög blogoslawi Polskę!”3 Tą odezwq kolportowano w trzech językach: polskim, rosyjskim i niemieckim. Podniosla ona nastroje optymistyczne wšrod Polaköw, z nieufnošciązostala przyjęta przez ludnošč žydowską i bialoruską. Natomiast Litwini utworzyli trzyosobową delegację ze znanych dzialaczy spolecznych (E. Vileišienė, J. Basanavičiusa i J. Kymantasa), ktora następnego dnia zložyla wizytę w wilenskiej siedzibie wojsk nie­ mieckich, przypominając o istnieniu ludnošci litewskiej i jej prawach. Zresztą sprawa odezwy juž rano 19 wrzešnia byla nieaktualna - zostal wydany rozkaz, by szybko ją z murow usunąč. Trudno ustalič, co sklonilo niemieckiego dowodcę do wycofania w krötkim czasie z obiegu odezwy, w ktorej Wilno występowalo jako „polska peria”. Wiadomo, že w chwili powstania odezwy w magistracie nie braklo Pfeilowskich pogrožek wobec prezydenta miasta Michala Węslawskiego i jego zastępcy Konradą Niedzialkowskiego, dlatego že nie mogli zapewnic natychmiastowego tlumaczenia i szybkiego wydrukowania dokumentu. „Hr. Pfeil, jak šią okazalo, przemawial tylko w swoim wlasnym imieniu - wspominala wilenska pisarka Wanda Niedzialkowska-Dobaczewska. - Miarodajne sfery niemieckie myšlaly inaczej”4. 2 Cz. Jankowski, Dziesięč lat temų, Przyczynek do psychologii roku 1915, „Sk>wo” 18.09.1925, o tym rowniez W. Lubienski, Wilno we wrzesniu 1915 r.: kartkizpamiętnika sprzed 22 laty, „Kurier Wilenski” 8.09.1937. 3 Odezwa hr. Pfeila, [w:] Litwa podczas wojny, s. 7; zob. o tym J. Jurkiewicz, Rozwojpolskiej mysli po-litycznej..., s. 129 oraz R. Lopata, Lietuvos valstybingumo raida, s. 56-63; A. Pukszto, Wilno pod koniec r. 1915 - na początku 1916. Polskie czy niepolskie?, „Przegląd Wschodni”, t. VIII, z. 1 (29), Warszawa 2002, s. 39-56. 4 W. Niedzialkowska-Dobaczewska, Wilno i Wilenszczyzna w l. 1914-20, Wilno 1934, s. 16.

Wilno p o d okupacją niemiecką

19

Te „miarodajne sfery niemieckie” w Berlinie nie deklarowaly jesienią 1915 r. jednolitej postawy wobec przyszlošci zagamiętych na Wschodzie ziem, wobec ksztaltu granic niemieckich, panstwowosci polskiej, litewskiej czy bialoruskiej. „Litwa dostala się pod niemiecki zarząd, który co prawda, bląd za blędem popelnial - napisal po latach w swych wspomnieniach Matthias Erzberger, dhigoletni przywódca Centrum Katolickiego w parlamencie niemieckim. - Odezwa dowodzącego wojskiem niemieckim, zajmującego 15.09.1915 Wilno, zaczynala się od slów: „Wilno perla (!) polskiej korony”, przez co u Litwinów zbudzono niedowierzanie, a u Polaków nie zyskano niczego...”5 General Erich Ludendorff, glownodowodzący frontu niemieckiego na Wscho­ dzie, o pierwszych dniach okupacji pisal: „Litwin sądzil, iž oto wybila dlañ godzina wyzwolenia, a gdy oczekiwane lepsze czasy nie nastawaly, odwrócil šią, štai nieufnym; Polak zostal na boku, we wrogiej postawie, bo slusznie obawial się po ñas polityki litewskiej; Bialorus nie wchodzil w rachubę, bo Polacy odebrali mu jego narodowosc; Žyd nie wiedzial jeszcze, jakie ma przybrač oblicze, przy tymjęzykowo byl dla nas dostępniejszym”6. Co więcej, gen. Ludendorff odnotowal wyjątkowošč pierwiastka polskiego, stwierdzając, ¿e „z przekonania nie prowadzil žadnej polityki narodowosciöwej, takowa mogla byč podjęta dopiero po wyjasnieniu naszego stosunku do Polaków”7. Dnia 4 Estopada 1915 r. rząd niemiecki ze zdobytych na pólnocnym wschodzie ziem utworzyl Oberbefehlhaberost albo Ober-Ost, liczący 108 808 km kw. Calóse dzielila się na szešč okręgow: bialostocki, grodzieñski, kurlandzki, litewski, suwalski i wileñski. 1 maja 1916 r. okręg wileñski polączono z suwalskim, a bialostocki z grodzienskim. Calošcią kierowal Zarząd Wojskowy Litwy (Militärverwaltung Litauen), którego szefem byl ksiąžę Joseph Isenburg-Birstein. W urzędach, oczywišeie, obowiązywal język niemiecki8. Po dziewięciu miesiącach niemieckiego panowania w Wilnie 12 maja 1916 r. rotmistrz von Beckerath, szef cywilnego zarządu Ober-Ostu, przedstawil Ludendorffowi memorial w sprawie narodowosciowej nad Wilią. W obszemym dokumencie wszechstronnie tlumaczyl, že „Polacy w wilenskim okręgu administracyjnym są jedynym narodem, posiadającymprzymioty panstwowotwórcze (...), w Wilnie i okolicach stanowią względną większošč, w innych częšciach wileñskiego obwodu administracyjnego - powažne mniejszošci”9. Zauwazyc naležy, že początkowo, do styeznia 1916 r., wladze Ober-Ostu prowadzily liberalnąpolitykę narodowošciową, stwarzając dla každej wspólnoty narodowej jednakowe warunki „wykazania się” po 120 latach carskiej niewoli. 5 M. Erzberger, Przeiycia w wojnie swiatowej, [w:] Polska w pamiętnikach Wielkiej Wojny..., s. 44—46. 6 E. Ludendorff, Moje wspomnienia wojenne, s. 135. 7 Ibidem, s. 146. 8 H. Wisner, Litwa i Litwini, s. 132-153 (Wwirze wojny swiatowej. Akt 16 Lutego 1918). 9Litwapodezas wojny..., s. 8-9.

20

ROZDZIAL I

Trafnie tę sytuację okrešlil Piotr Wandycz: „Imperializm niemiecki, reprezentowany w skrajnej formie przez generala Ericha Ludendorffa, nie mial uzgodnionej ijasno sprecyzowanej polityki wobec zagadnienpolsko-litewsko-bialoruskich”10. Wczesniej wybitny badacz Europy Srodkowej i Wschodniej lat I wojny swiatowej Wiktor Sukiennicki zwröcil uwagq, že „gdy wojna wybuchla w sierpniu 1914, miarodajne czynniki w Niemczech uwazaly za najkorzystniejsze popchnięcie takiego panstwa polskiego mozliwie daleko na wschöd, by moc jednoczešnie rozwiązač „kwestię polską” w Prusach...”11 „(...) Stąd rowniež odezwa generala Pfeifla z 18 wrzesnia 1915, (...) stądpolityka pierwszego niemieckiego szefa okręgu wilenskiego v. Beckeratha i jego glošny memorial z 2 marca 1916, stąd wreszcie uwaga w memoriale R. Dmowskiego z 2 marca 1916, že «polityka niemiecka popiera obecnie zywiol polski w gubemiach grodzienskiej, wilenskiej i minskiej więcej niž w Warszawie»” - zaznacza Sukiennicki12. Jednak wkrötce niemiecka polityka na Wschodzie, w tym röwniez na Litwie, zostala sprecyzowana. O niezniszczonym przez rządy carskie poczuciu obywatelskosci lokalnego spoleczenstwa, o zachowaniu wewnętrznej odpowiedzialnosci za swöj kraj swiadczy dzialalnošč miejscowej policji, powolanej przed wejsciem do Wilna wojsk niemieckich. Chęč utworzenia wlasnego organu praworządnošci powstala na dlugo przed okupacjąniemiecką. Zostala natomiast zrealizowana dopiero w pierwszych dniach sierpnia, gdy z ramienia Rady Miejskiej powolano Komitet Organizacyjny Stražy Obywatelskiej, na ežele z Feliksem Zawadzkim, wlascicielem księgami i firmy wydawniczej. „Rozpoczęlišmy od podzialu miasta na okręgi policyjne z odpowiednimi komisarzami na czele - wspominal Feliks Zawadzki. - Od ražu rozwinęlišmy bardzo intensywną akcję werbunkową. W krotkim czasie mielišmy w szeregach stražy okolo 3 tys. ludzi”13. Formalnie Straž Obywatelska przystąpila do pracy w przeddzien ustąpienia wojsk carskich z Wilna. Podczas posiedzenia w sali Rady Miejskiej policja rosyjska przekazala stražy obowiązki. Glöwnym zadaniem stražy byla obrona miejscowej ludnošci przed rabunkami, ktöre zaczqly się szerzyc w trakcie opuszczania miasta przez wladze rosyjskie. Przy Glöwnej Komendzie Stražy dziataly trzy biurą: Biuro ds. 10 Historia Europy Srodkowo-Wschodniej, (red.) J. Kloczowski, t. 1, Lublin 2000, s. 445. 11 Memorial o sprawie litews/ciej zlozony przez Wladyslawa Zawadzkiego w Warszawie w listopadzie 1917, oprac. W. Sukiennicki, „Zeszyty Historyczne”, 1974, z. 30, s. 69; panoram? wspomnianych wydarzen podaj^- W. Sukiennicki, East Central Europe During World War I: From Foreign Domina­ tion to National Independence, vol. I—II, East European Monographs, No. CXIX, N ew York 1984 (recenzja J. Bardacha w ,JPrzegl^dzie Historycznym” 1987, nr 4, s. 1163-1166) oraz J. Pajewski, Pierwsza wojna swiatowa 1914-1918, Warszawa 1991. 12 Memorial o sprawie litewskiej..., s. 70. 13 Rozmowa z F. Zawadzkim z okazji 10-leciapowstania policji w Wilnie, „Slowo” 18.09.1925.

Wilno p o d okupacją niemiecką

21

Zažalen Obywatelskich na Wojsko Niemieckie, Biuro Referatu Kryminalnego oraz Biuro Wykonywania Polecen Wladz Okupacyjnych. O wielkiej prôbie wspôldzialania przedstawicieli rôznych narodowosci može swiadczyc rowniez inicjatywa powolania jeszcze „za cara” Komitetu Obywatelskiego. Jego sklad generai-gubemator zatwierdzil w dzien opuszczenia Wilna, tj. 17 wrzešnia. Komitet utworzono w miejscu wczesniej zdominowanej przez Polakow Rady Miasta, kierųjąc się intencją, že nowe cialo będzie moglo skuteczniej reprezentowac miejscowe spoleczenstwo przed wladzą niemiecką. Uwazano - nie bez racji - že wczesniej sza polska Rada nie bylaby naležytym partnerėm dla Niemcow, že nie zechcą oni rozmawiac jedynie z Polakami. Idea Komitetu powstala w „krajowych” sferach ziemianskich i w srodowisku wilenskiej inteligencji „krajowej”. Komitet jednoczyl zarowno przedstawicieli srodowiska wilenskiego, jak i kowienskiego. Každy z przedstawicieli tych krçgôw kierowal się wlasnymi interesami, aie byla to wazna prôba dialogu ponadnarodowosciowego. Ideologami caîej akcji byli dyrektor i radca prawny Wilenskiego Banku Handlowego (filii Wilenskiego Banku Ziemskiego): konserwatysta, „krajowiec”, Stanislaw Kognowicki, ziemianin spod Kiejdan, prezes Towarzystwa Popierania Polskiej Sztuki Scenicznej w Wilnie, oraz „krajowiec-demokrata”, adwokat Broni­ slaw Krzyzanowski (1876 Abele pod Kownem - 1943 Wilno), jeden z glownych inicjatoröw zatoženia w r. 1905 Stronnictwa Demokratycznego i „Gazety Wilen­ skiej”14. Jak wspominal inny „krajowiec”, adwokat Zygmunt Jundzill, „ludzie skupieni wokolo Krzyzanowskiego byli to wlasnie ludzie tej dziwnej, nieznanej naukowo, aie niewątpliwie istniejącej «rasy» krajowej (...)”15. Do komitetu wybrano 12 Polakow i 11 przedstawicieli trzech innych narodowosci: - ze strony litewskiej - Steponas Kairys, Juozas Kymantas, Vladas Stašinskas, Juozas Šaulys i Jonas Vileišis (jako wiceprezes Komitetu); - ze strony zydowskiej - dr Cemach Szabad i dr Jakub Wygodzki; - ze strony bialoruskiej - Anton Luckiewicz, Iwan Luckiewicz, Waclau Lastouski i Aleksander Zasztowt (będąc Polakiem i dzialając w PPS, zgodzil się byč w Komitecie przedstawicielem Bialorusinôw na ich prošbę, bowiem nie mogli znaležč w Wilnie odpowiedniego kandydata bialoruskiej narodowosci); - ze strony polskiej - Witold Abramowicz, Jan Bohuszewski, Ejdukiewicz, hr. Aleksander Illinski-Kaszowski, Stanislaw Kognowicki (jako prezes Komi14Zob. biogram Bronislawa Krzyzanowskiego autorstwa A. Pilcha [w:] Polski SlownikBiograficzny (dalėj - PSB), t. XV/1, Wroclaw-Warszawa-Krakow 1970, s. 600-602; brak natomiast biogramu S. Kognowickiego. O nim szerzej Z. Jundzill, Z dziejöw polskiej myšli politycznej na Litwie historycznej, „Niepodleglošč”, Londyn 1958, t. 6, s. 61-77, gdzie zwraca uwagę, že Kognowicki, to dotąd postač zaponmiana. Niestety, niewiele dotychczas w badaniach historycznych w tym kierunku siqposunęlo. 15 Z. Jundzill, Z dziejöw polskiej myšli politycznej na ziemiach b. W. X Litewskiego, s. 46.

22

ROZDZIALI

têtu), mec. Zygmunt Jundzili; mec. Bronislaw Krzyzanowski, Stanislaw Montwill, Jan Pilsudskį, Kazimierz Swiątecki, Witold Węslawski, Aleksander Zwierzynski. Wladze niemieckie uznaly Komitet Obywatelski 4 paždziemika. Przez pewien czas nie ingerowano w jego dzialalnošč, która coraz bardziej sięrozrastala, obejmując wszystkie sfery zycia spolecznego. Przy tej aktywnej pracy nie brakio konfliktów, równiez na tie narodowosciowym. Litwini i Bialorusini nie mogli pogodzič się z dominacjąprzedstawicieli polskich w Komitecie. Znana jest równiez sprawa sporn polsko-litewskiego, do którego doszlo w Komi­ tecie Obywatelskim i który poslužyl za pretekst do rozpadu tej organizacji. Chodzilo 0 podzial srodków dia ofiar wojny, otrzymanych od kierowanego przez Henryka Sienkiewicza Komitetu w szwajcarskim Vevey. Zostaly one przekazane w Berlinie 1Poznaniu na ręce adwokata Bronislawa Krzyzanowskiego i litewskiego dzialacza Jurgisa Saulysa, z zastrzeženiem, že pomoc jest skierowana nie tylko dia spolecznošci polskiej, ale takže dia innych wspôlnot zamieszkujących Wilno. Na posiedzeniu Komitetu z tego powodu wybuchl skandal. Większošč polskich przedstawicieli nie mogia pogodzič się z myšlą, že nie sąjedynym adresatėm pienięžnej przesylki. „Egoizm narodowy przebudzii się - wspominal uczestnik zebrania Zygmunt Jundzill. - Jak to? Rozdawac pieniądze Litwinom i Bialorusinom? Užyjąich na agitację antypolską. Za nie! (...) Tlumaczyîem, že ten krok Komitetu w Vevey będzie miai dobroczynne polityczne skutki; že jest on krokiem mądrym; wesprze solidamošč krajową, že podniesie autorytet polskošci, že nada stosunkom znamię szczerošci i prawdziwej žyczliwošci, že postępowanie z tym poleceniem sprzeczne będzie idei Komitetu, będzie krótkowzroczne, falszywe, etc. (...) Niestety, bylem sam wsród tego dziesiątka ludzi, nie dose glęboko rozumiejących problem polityezny lub wprost zacietrzewionych w naejonalizmie”16. W konsekweneji podzialem tej pomocy zajęla się administraeja niemiecka. Wladzom niemieckim oslabienie „miejscowej wladzy”, tego quasi-rządu, bylo na rękę. 19 listopada 1915 r. wydano dekret o ograniczeniu funkcji Komitetu, pozostawiając mu tylko pracę dobroczynną. Przy tym zostala zabroniona dzialalnošč poza terenem Wilna. 21 grudnia Czeslaw Jankowski odnotowal, že „wilenski Komitet Obywatelski polsko-litewsko-zydowsko-bialoruski przestal istnieč; nie rozwiązal się jeszeze, ale utraciwszy grunt pod nogami stracil rację bytu i wegetuje tylko... pro honore domus”17. Jednąz najwažniejszych inicjatyw w okresie okupaeji niemieckiej „od wewnątrz” stai sięUniwersal Konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego, wydany 19 grud­ nia 1915 r. w języku polskim, litewskim, bialoruskim i jidysz, a podpisany przez bezimiennąRadę Tymczasową Konfederacji WKL. Autorzy oswiadezenia nawoly16 Idem, Z dziejówpolskiej myštipolitycznej na Litwie historycznej, s. 68. 17 Cz. Jankowski, Z dnia na dzien, s. 38. Por. W. Sukiennicki, Początki Ober-Ostu i sprawa konfe­ deracji W. Ks. Litewskiego w 1915-1916, „Zeszyty Historyczne” 1974 (28), s. 99-104.

Wilno p o d okupacją niemiecką

23

wall do odrodzenia Wielkiego Księstwa, przy tym nie bylo tam mowy o jego stosunku do panstwa polskiego. Tekst odezwy oznajmial, že „czlonkowie organizacji litewskich, bialoruskich, polskich i zydowskich zawiązali Konfederację Wielkiego Księstwa Litewskiego, dąžąc wspölnymi silami ku temu, by ziemie litewskie i bialoruskie, ongiš w sklad Wielkiego Księstwa Litewskiego wchodzące, (...) stanowily przy nowych warunkach historycznych nierozerwalnącalošč na zasadzie usamodzielnienia Litwy i Bialorusi w postaci jednostki panstwowej z zagwarantowaniem pelni praw wszystkim narodowosciom, pomienione terytorium zamieszkującym”. Autorami Uniwersahi byli: Polak, czlonek Polskiej Partii Socjalistycznej - Aleksander Zasztowt, Litwini Augustinas Janulaitis, Jurgis Šaulys i Jonas Vileišis, Bialorusini - Daminik Siemaszka18, Waclau Lastouski, Anton Luckiewicz i Iwan Luckiewicz, Žydzi - Szymon Rozenbaum i Cemach Szabad19. Waclaw Studnicki skomentowal odezwę na lamach ukazujących się w Piotrkowie Trybunalskim „Wiadomosci Polskich” (redagowanych przez Stanislawa Kota): „Jakas intryga polityczna pušcila w Wilnie odezwę pt. „Uniwersal”, podpisaną przez bezimienną, bez wymienienia nie tylko nazwisk, ale i grup politycznych, jakąš nikomu nieznanąKomisję Tymczasową Wielkiego Księstwa Litewskiego. (...) O lącznošci z Koroną ta odezwa milczy. Przemilczenie tego punktu, niewypowiedzenie się za polączeniem Litwy z Polską wywolalo wsröd ogohi Polakow wilenskich i przedstawicieli wszystkich grup polskich zdziwienie, kto z Polakow ten Uniwersal podpisal”. Studnicki twierdzil, že pröbowal odnaležč autorow dokumentu, sondowal srodowiska litewskie, bialoruskie, zydowskie, a szczegölnie polskie, lecz nikt do tego dokumentu się nie przyznal20. 18Daminik Siemaszka (1878 Wilno -1 9 3 2 Kowno), bialoruski dzialacz, propagowal ideę wielkiej Litwy, w sklad ktorej weszlyby rowniez tereny bialoruskie. Początek jego kariery politycznej wiąže się z dzialalnošcią w Polskiej Partii Socjalistycznej, w oddzialach w Paryžu, Lwowie i Zurychu, gdzie mūšiai ukrywac się za dzialalnošč antycarską. W okresie okupacji niemieckiej naležat do Wilenskiej Rady Bialoruskiej. W marcu 1918 r. z Wilna ūdai się do Minską. Zostal sygnatariuszem Aktu Niepodleglošci Bialoruskiej Republiki Ludowej. U schylku 1918 r. w szedlw sklad Rady Litewskiej (Taryby). NaKonferencjiParyskiej wr. 1919 wystąpilzaprzynaležnošciąWilenszczyzny i Grodzienszczyzny do Litwy. Od czerwca 1920 r. do lutego 1922 r. na stanowisku ministrą do spraw bialoruskich w Rządzie Republiki Litewskiej (zamienil na tym stanowisku Jazepa Woronkę). Po dymisji pracowal w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych na stanowisku referentą ds. stražy požamej. Zob. Encyklapedyja Gistoryi Betarusi, Minsk 2001, tom 6, kniga 1, s. 475; Lietuvių enciklopedija, Boston 1962, t. 27, p. 395. 19 Tekst Uniwersalu, [w:] Litwa podczas wojny, s. 21. Przez dlugi okres okolicznošci powstania i autorzy tego dokumentu nie byli znani, zob. J. Bardach, O dawnej i niedawnej Litwie, s. 266; W. Sukiennicki, Początki Ober-Ostu i sprawa konfederacji..., s. 99-104; Z. Ponarski, Konfederacja Wielkiego Księstwa Litewskiego 1915-1916, „Bialoruskie Zeszyty Historyczne”, 1998,nr 10, s. 56-66. Autorstwo Uniwersalu ustalil litewski badacz Česlovas Laurinavičius. Zob. R. Miknys, Mykolo Römerio

Lietuvos valstybingumo koncepcija ir pastangos ją įgyvendinti 1911-1919 metais (Koncepcja panstwowosci Litwy Michala Römern i starania o je j urzeczywistnienie w latach 1911-1919), [w:] Myko­ las Römeris (Lietuvių atgimimo istorijos studijos, tomas 13), Vilnius 1996, s. 107. 20 „Wiadomosci Polskie” 1.05.1916.

24

ROZDZIAL I

Rzeczywiscie, okolicznošci powstania tego dokumentu byfy owiane tajemnicą. Myšl wiodąca Uniwersalu - odbudowa Wielkiego Księstwa Litewskiego - stanowilajeden z celöw dzialalnošci wilenskich „krajowcöw”. Komisja Tymczasowa Wiel­ kiego Ksiqstwa Litewskiego byla blisko powiązana z czlonkami ložy „Wielki Wschod Litwy”. Powstala ona za okupacji niemieckiej Wilna, lącząc rozbitköw z trzech lož wczesniej dzialających - „Jednošč”, „Litwa” i „Bialoruš”, stając się niezaležnąod „Wielkiego Wschodu Narodöw Rosji”. Wilenskie wolnomularstwo, rzecz jasna, bylo formacją ponadnarodową i za jedno ze swych zadan uwazalo utworzenie pomostu między przedstawicielami rožnych narodowosci. Wsröd najaktywniejszych wolnomularzy polskiego pochodzenia wymienic naležy: Witolda Abramowicza, Michala Römera, wspomnianego Bronislawa Krzyzanowskiego, Jana Pilsudskiego, Aleksan­ dra Zasztowta i Stanislawa Budnego21. W lutym 1916 r. raz jeszcze wydano w sprawie odbudowy Wielkiego Księstwa odezwę pt. „Obywatele!” Žądano m.in. w niej: 1) by ziemie litewsko-bialoruskie przy nowymuksztaltowaniu stanowily samodzielną jednostkę panstwową z sejmem w Wilnie (...); 2) by w sklad pomienionego terytorium weszly przynajmniej ziemie, obecnie przez wojska niemieckie zajęte, a więc gubernie kowienska i wilenska; litewska i bialoruska częšci guberni suwalskiej i grodzienskiej, litewskie częšci gu­ berni kurlandzkiej z wyjsciem do morza, a röwniez częšč guberni minskiej, ciąžąca do ošrodka wilenskiego (...); 3) aby forma ustroju wewnqtrznego i konstytucja podstawowaprzyszlej usamodzielnionej litewsko-bialoruskiej jednostki panstwowej nie byla znikąd narzucona, ale zdecydowana i przyjęta przez sejm ustawodawczy w Wilnie, obrany w tym celu drogąpowszechnego, röwnego, bezpošredniego i tajnego glosowania22. Warto röwniez dodač, že wszystkie te, j ak tež wczesniej wspomniane wydarzenia polityczne i spoleczne, odbywaly się pod nieobecnošč wilenskich dzialaczy krajowych Michala Römera i Ludwika Abramowicza, najbardziej przychylnych idei wskrzeszenia Wielkiego Księstwa Litewskiego. W czerwcu 1915 r. Römer ūdai się do Wiednia, gdzie w delegaturze Naczelnego Komitetu Narodowego wstąpil do legionöw, po czym zostal skierowany do Biurą 21 Ich biogramy [w:] L. Hass, Wolnomularze polscy w kraju i na swiecie 1821-1999: slownik biograficzny, Warszawa 1999, s. 25 (W. Abramowicz); s. 425-426 (M. Römer); s. 254-255 (B. Rrzyzanowski); s. 378-379 (J. Piludski); s. 652 (A. Zasztowt); s. 65 (S. Budny). Zaangazowanie wolnomularzy w tworzenie polsko-litewsko-bialoruskiej federacji nie stanowi ewenementu w kontekšcie proce­ su panstwowotworczego Europy Šrodkowo-Wschodniej i Pohidniowo-Wschodniej w trakcie i po zakohczeniu I wojny swiatowej. Powstanie Czechoslowacji i Jugoslawii przebiegalo w niemalym stopniu z udzialem 16z masonskich tych terenöw. Wiqksza religijnošč mieszkancöw dawnych terenöw Rzeczpospolitej Obojga Narodöw, aktywne zaangazowanie duchowienstwa w inicjatywy polityczne blokowalo drogę ku federacji przez kręgi wolnomularskie. 22 Odezwa Obywatele!, Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk, Dzial Rzadkich Wydawnictw, sygn. 1592, k. 1-2. Brakuje jej we wspomnianym zbiorze dokumentöw Ludwika Abramowicza. Por. J. Sawicki, Wolnomularstwo a stosunki polsko-litewskie w pierwszej polowie X X wieku, „Lithuania”, Warszawa 1999, nr 1-2, s. 58-66; R. Lopata, Lietuvos valstybingumo..., s. 69-70.

Wilno p o d okupacją niemiecką

25

Prasowego Departamentu Wojskowego NKN w Piotrkowie Trybunalskim. Pragnąc wziąč bezpošredni udzial w walce frontowej, wystaral się skierowanie do I Puiku I Brygady Legionöw Polskich. 14 wrzesnia 1916 r. w Kowlu odbyi pierwszą rozmowę z Jözefem Piisudskim, przez trzy następne lata widziai w nim glöwnego myšliciela i realizatora swych politycznych dąžen. Natomiast Ludwik Abramowicz aktywnie uczestniczyl w organizacyjnych pracach Ligi Panstwowosci Polskiej i pözniejszej dzialalnošci tej organizacji na stanowisku sekretarza odpowiedzialnego. Opröcz tego redagowal prašowy organ LPP „Stražnicę”. Stale byl w kontakcie z Römerem. „(...) Iž w Wilnie zaognily się walki narodowe - wiem. Inaczej byč nie moglo pisal Römer z Piotrkowa do Ludwika Abramowicza. - Przed ustąpieniem Moskali byl moment, že Litwa czekala z wytęžonym sluchem wielkiej chwili dziejowej; gdyby wtedy przyszlo haslo, moglyby zajšč rzeczy dziejowe. Tymczasem przyszli Niemcy z widocznymi zamiarami aneksyjnymi i podzialowymi, a ze strony Sprawy Polskiej ujawnila się niemoc do wyciągnięcia ręki do Litwy. I Litwa przeszla od dziejowej Sprawy wielkiego momentu, ktöry mial o jej losie stanowic, do aktualnej pracy organicznej, z ktorą naturalnie związane są spory narodowosciowe o „stan posiadania” itd. (...)”23. Tak więc, „rzeczy dziejowe”, na ktöre czekal Römer, nie nastąpily w Wilnie. Pröby dialogu miaiy miejsce röwniez w požniejszym okresie. Warto tu jeszcze wspomniec o niezwykle waznym wydarzeniu, jakim byl zainicjowany przez wladze okupacyjne spis ludnošci. Mial on wykazac przede wszystkimrzeczywistąstatystykęnarodowošciowąw Wilnie, dotychczas falszowaną przez carskich urzędnikow. Nadburmistrz Pohl powolal komisję centralną spisu z udzialem przedstawicieli ludnošci polskiej, zydowskiej i litewskiej. Miasto zostalo podzielone na 9 okręgow, odpowiadających terytorialnie dziewięciu okręgom policyjnym. Powolano tylež komisji okręgowych, lokujących się w komisariatach miejskiej policji. Komisja okręgowa skladala się z trzech osob: przewodniczącego, ktörym byl jeden z dziewięciu czlonköw komisji centralnej, oraz dwu czlonköw, naležących do dwöch innych narodowosci (procz Bialorusinöw) niz przewodniczący. Wsröd rachmistrzöw, ktörych w sumie zatrudniono 425, po 47-^48 na každy okręg, byli przedstawiciele wszystkich wspölnot narodowych, takže Bialorusini. Stosimek liczebny rachmistrzöw do každej z czterech narodowosci zostal z göry ustalony przez nadburmistrza24. Sklad narodowosciowy rachmistrzöw röznil się od danych, jakie wykazal spis, przy ktörym pracowali. Przy tym na niekorzysc Polaköw. Polacy stanowili bowiem 35 proc. z ogölu zatrudnionych przy spisie pracowniköw, Žydzi - 47, Litwini - 12 23 Z. Solak, Listy Michala Römern do Ludwika Abramowicza z lat 1908-1938, cz. 1, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie”, rok XLIV (1999), s. 341 (list z Piotrkowa z 12 kwietnia 1916 r.); J. Sawicki, Michal Römer aproblemy narodowosciowe..., s. 33-35. 24 M. Brensztejn, Spisy ludnošci m. Wilna za okupacji niemieckiej od dn. 1 listopada 1915 r., Warszawa 1919, s. 6-22.

26

ROZDZIAL I

i Bialorusini - 6 proc. Wedtug przygotowanej przez wladze niemieckie instrukcji czynnikiem decydującym dla okrešlenia narodowosci byljęzyk ojczysty. W wypadkach wątpliwych naležalo zapytač, jakiego języka uzywala matka. „Dziennik Wilenski”, aczkolwiek będący pod kontrolą wladz niemieckich, zdobyl się na odwagę i wyjasnial wilnianom istotę akcji: „Wiele osöb na pytanie: jakiej są narodowosci, zwyklo odpowiadac, np. že są katolicy - tiumaczyla gazeta25. - Katolik oznacza wyznanie danėj osoby, i nikt nie powinien ani wstydzic się, ani zapierac swego wyznania, ale oprocz wyznania každy ma swą narodowosc; katolicy są takže Wlosi, Francuzi, Hiszpanie, cala Austria i wielka częšč Niemiec (...); dlatego na zapytanie, jakiej wiary czy wyznania, každy, kto jest katolikiem, powinien odpowiedziec: katolik, jednak na pytanie jakiej naro­ dowosci, powinien narodowosc swąwskazač”. Wedlug ogloszonych rezultatöw Polacy stanowili 50,15 proc. ogöhi mieszkancöw; Žydzi - 43,5; Litwini - 2,6; Rosjanie -1,46; Bialorusini - 1,36; Niemcy 0,72; inne narodowosci - 0, 21 proc26. Te dane swiadczyly, že rdzenna ludnošč rosyjska stanowi w Wilnie znikomy odsetek, a większošč Rosjan opušcila miasto razem z cofającą się armią carską. Przypomnijmy, že w 1909 r. Wilno bylo zamieszkiwane w 37,8 proc. przez Polaköw, 36,8 proc. przez Zydöw i 20 proc. przez Rosjan. Litwini stanowili 1,2 proc. ludnošci miasta, Bialorusini 0,7 proc., inne narodowosci - 3,5 proc. Liczba mieszkancow zmniejszyla się z 205,3 tys. w 1909 r. do 140,8 tys. w 1916 r.27

2. Polacy 2.1. Charakterystyka polskich grup politycznych Przed wkroczeniem wojsk niemieckich lokalna polska scena polityczna byla došč skromna. W ogölnych zarysach, przedstawiając jej charakterystykę wymienmy trzy glöwne grupy: 1) ugodowcow albo konserwatystöw (to glöwnie ziemianie skupieni woköl „kataryniarzy”); 2) narodowych demokratöw (wilenska częšč tröjzaborowej Narodowej Demokracji, do ktörej aktywnie gamęla się wilenska inteligencja; ale nie zabraklo rowniež przedstawicieli warstw ziemianskich);

25 „Dziennik Wilenski” 9.03.1916. 26 M. Brensztejn, op.cit., s. 21. Por. P. Eberhardt, Przemiany narodowosciowe na Litwie, Warsza­ wa 1997, s. 83-84; P. Gaučas, Etnolingvistinė Rylų Lietuvos gyventojų raida XVII a. antroji pusė 1939 m., s. 70-71. 27 P. Eberhardt, op.cit.; P. Gaučas, op.cit.

Wilno p o d okupacją niemiecką

27

3) „krajowcow” (naležy zaakcentowac dychotomicznošč tego nurtu- „krajowosc” funkcjonowala w dwoch wersjach: demokratycznej i konserwatywnej)28. Srodomsko ziemianskie. Niektorzy przedstawiciele ziemianstwa zaraz po rozpoczęciu rosyjsko-niemieckich dzialan wojennych nie pominęli okazji, by wyslac telegram do Wielkiego Księcia Mikolaja Mikolajewicza, deklarując, že „(...) my i walczący pod WasząNajwyžsząKomendąnasi synowie i brada, okažemy się godnymi potomkami grunwaldzkich rycerzy i potrafimy rywalizowac z pokrewnym nam narodem rosyjskim i wojskiem w ofiarach i walecznosci, skupieni dookola naszego monarchy...” Podpisali się pod tekstem - Pawel Koncza, prezes Wilenskiego Towarzystwa Rolniczego, i Hipolit Korwin-Milewski, b. czlonek Rady Panstwa, w 1905 r. wydawca „Kuriera Litewskiego”, pierwszego polskiego dzienika od momentu zakazu polskiej prasy29. Obaj przed dziesięciu laty znaležli siq w gronie przedstawicieli ziemianstwa, ktore 10 (23) wrzesnia 1904 r. wzięlo udzial w uroczystošci odslonięcia pomnika Katarzyny II w Wilnie. Ten akt lojalizmu wobec dynastii carskiej, jak wiadomo, wywolal ogromną lawinę polemik, zostal niejednoznacznie oceniony nawet w kręgach konserwatywnych. Jednak „kataryniarze” w większošci nie wyrzekli się swej postawy lojalistycznej az do okupacji niemieckiej. Nie przeszkadzalo to im w utrzymaniu wielkiej populamošci w spoleczenstwie polskim Litwy i Bialorusi, pomimo wielu wypowiedzi potępiających zasady ich dzialalnošci. Wedlug Szymona Rudnickiego, „swiadectwem, že potępienie bylo werbalne, štai się wybor „kataryniarzy” do Dumy i Rady Panstwa; dowodem lojalnošci zaš bylo uzywanie do kohca, zgodnie z przepisami w organizacjach gospodarczych, w ktorych większošč czlonkow stanowili Polacy, języka rosyjskiego”30. Zauwazyc jednak naležy, že nie byl to zwyczajny lojalizm wobec panstwa zaborczego. Bardziej tu pasuje okrešlenie - „trojlojalizm”. Jego skladowymi częšciami byly: wspoldzialanie z przedstawicielami poszczegolnych narodowosci, zachowanie „polskiej racji stanu”, wiemopoddancza postawa wobec caratu31. Na warunki dzialalnošci politycznej wplywaly bez wątpienia realia ekonomiczne. W gubemiach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego miala miejsce bardziej patriarchalna, w porownaniu z Galicją czy Krolestwem Polskim, struktūra spoleczna 28 J. Czekanowski, Rozwoj kwestii litewskiej ipolskiej na Litwiepodczas wojny (maszynopis), 1918, [w:] Materialy Sekretariatu Generalnego Komitetu Narodowego w Paryžu, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, sygn. 152, k. 81-94; J. Jurkiewicz, Rozwoj polskiej mysli politycznej, s. 128-143. 29 H. Korwin-Milewski, Depesza do Wielkiego Księcia Mikolaja Mikolajewicza, Dzial Rękopis6w Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 9, teczka 2863, k. 1-2. Por. Litwa wobec wojny. Poufiiy me­ morial Michala Römern z sierpnia 1915, „Zeszyty Historyczne” 1970, z. 17, s. 61-63; A. Achmatowicz, Polityka Rosji w kwestii polskiej w pierwszym roku Wielkiej Wojny 1914-1915, Warszawa 2003, s. 275. Przed wkroczeniem wojsk niemieckich Pawel Koncza wyjechal do Piotrogrodu, gdzie zmarl w 1917 r. 30 Sz. Rudnicki, Zieniianstwo polskie wXXwieku, Warszwa 1996, s. 40. 31 D. Szpoper, Sukcesorzy Wielkiego Ksiqstwa. Myšlpolityczna i dzialalnošč konserwatystowpolskich na ziemiach litewsko-bialoruskich w latach 1904-1939, Gdansk 1999, s. 50-51.

28

ROZDZIALI

i ekonomiczna. Stanislaw Zabiello, oceniając swe srodowisko na początku XX stulecia, widzial w nim „pölfeudalny swiat ziemianski na Litwie historycznej”32. Ta wstecznosc wyrazala się w dominacji wielkich majątkow ziemskich i w zachowaniu wielu dawnych cech w relacjach z chlopami. Placono za to, w zestawieniu ze wszystkimi terenami bylej Rzeczypospolitej, najgorszymi warunkami politycznej aktywnosci. Pod koniec 1915 r. i na początku 1916 r. wobec intensywnych zwycięskich niemieckich dzialah militamych i wyplywąjących z nich zmian politycznych ziemianie sklonni byli jedynie do neutralnošci. Korwin-Milewski doradzal: „(...) Czekač, oglądač się, a przede wszystkim zachowac starannie polską ziemię i polską krew, to jest majątek i wlasną skorę”33. Uczestnik tych wilenskich wydarzen, krajowiec-demokrata Kazimierz Okulicz stwierdzil, nie bez przesady, že „až do upadku carskiego režimu i rozpadu calego Cesarstwa, przedstawiciele wielkiego ziemianstwa na Litwie Historycznej o niepodleglošci tego kraju, ewentualnie wspölnej z Polską, nie myšleli, a tym bardziej nie möwili...”34 Jak wczesniej, tak i na początku XX stulecia, istniala wyrazna odrębnošč šrodowiska ziemian terenöw litewsko-bialoruskich wobec kręgow konserwatywnych Krölestwa Polskiego. Zostala ona zaakcentowana przez založenie i aktywnądzialalnošč Terytorialnego Kola Kresowego w Dumie Panstwowej, jak röwniez przez zainteresowanie ideą krajową, a często i jej poparcie. Oczywiscie krajowosc ziemianstwa byla odmienna od pojmowania kraju wedlug dziennikarza, publicysty i historyka Ludwika Abramowicza, adwokatöw - Witolda Abramowicza (brata Ludwika), Bronislawa Krzyžanowskiego, Zygmunta Jundzilla, Michala Römera i innych. Geneza krajowosci byla w tych dwoch przypadkach w dužej mierze rožna. Tym niemniej cel - odrębnošč dawnych terenöw Wielkiego Księstwa Litewskiego - pokrywal się prawie calkowicie35. Dla demokratow stworzenie „kraju” bylo nawiązaniem do tradycji, a zarazem wyrazem zgody między poszczegölnymi narodowosciami i szansąna efektywny rozwöj polityczny, ekonomiczny i spoleczno-kulturalny ich rodzimych terenöw. Dla większošci ziemian bylo to przede wszystkim zachowaniem status quo ich wlasnošci i pozycji w spoleczehstwie. Wedlug wlasciciela Salgudyszek (w odleglosci 100 km od Wilna) Mieczyslawa Jalowieckiego, „powstal na Litwie wsröd szerszych köl wybitnego ziemianstwa ow kierunek myšli politycznej, ktorą często tak nieslusznie obdarzono mianem «tutejszošci», a ktöry przedhiženiem byl idei Jagiellonskiej 32 Sz. Rudnicki, op.cit, s. 38. 33 H. Korwin-Milewski, Siedemdziesiąt lat..., s. 370. 34 K. Okulicz, Opowiesci nobliwe i sentymentalne (o ksiąžce X. W. Meysztowicza Poszlo z dymem. Gawędy o czasach i ludziach, Londyn, 1973), s. 117, o polskim patriotyzmie ziemian na Litwie i ich dzialalnošci na rzecz rodzimego kraju Okulicz wypowiada się krytycznie. 35 J. Bardach, O swiadomosci narodowej Polaköw na Litwie i Bialorusi wXIX-XXw., [w:] Polska myšlpolityczna XIX i X X wieku, s. 225-270.

Wilno p o d okupacją niemiecką

29

z uwzględnieniem pewnych odrębnošci dzielnicowych, powstaiych na tle historycznym”36. Dariusz Szpoper, wyjašniając odmiennošč demokratycznego i konserwatywnego skrzydla krajowosci, zaznacza, že „na röznice politycznych zachowan demokratöw i konserwatystöw wyplywala nie tyle sama idea krajowa, co jedynie doražnie postawy wobec innych problemöw, np. kwestii panstwowosci rosyjskiej na ziemiach Litwy historycznej. Konserwatysci [na terenach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego] stali na stanowisku afirmacji status quo, a gloszony przez nich program polityczny mial byč zmodyfikowaną i przystosowaną do warunköw lokalnych wersją programų konserwatystöw krakowskich - «stanczyköw»”37. „Natomiast demokraci - thimaczy autor «Sukcesoröw Wielkiego Księstwa» jawili sięjako przeciwnicy polityki ugodowej, odrzucali lojalizm, a takze co niezmiernie istotne, negowali konserwatywny dogmai o tožsamošci polskošci na Litwie i Bialorusi z ziemianstwem. Wskazywali na obecnošč polskiego ludu na ziemiach litewsko-bialoruskich i na potrzeby pracy nad jego rozwojem kulturalnym (...)”38. Pewien wyjątek w sferach ziemiahskich stanowila Konstancja Skirmunttöwna z Pinską. Broszury jej autorstwa i artykuly w prasie wilenskiej jeszcze przed wybuchem wojny nawolywaly ziemianstwo do niedwuznacznej rezygnacji ze swych dominujących postaw w spoleczenstwie, „wyciągnięcia ręki” do litewskich, jak röwniez bialoruskich dzialaczy narodowych39. Znaczna jednak częšč ziemianstwa do litewskich i bialoruskich inicjatyw poli­ tycznych odnosila się z pogardą. Podobnie jak na terenach innych zaborow, często wywyzszala swojąrolę w rozwoju polskošci, kultury polskiej. Po zagamięciu przez Niemcy znacznej częšci dawnych terenöw Wielkiego Księstwa Litewskiego, a szczegölnie po lutowych wydarzeniach 1917 r. w Piotrogrodzie, stalo się oczywiste, že jedno z ogniw wspomnianego trojlojalizmu wypadlo. Choč pielęgnowano jeszcze rožne nadzieje, zaczęto szukač „częšci zamiennej” do tego ukladu. Przyjrzyjmy się wspomnianemu Korwin-Milewskiemu. W lipcu 1915 r. przez Szwecję i Londyn ūdai się on do Paryza. Konferowal z Henrykiem Sienkiewiczem, Ignacym Paderewskim, Romanem Dmowskim, Zygmuntem Wielopolskim i Erazmem Piltzem. W listopadzie 1916 r. podpisal deklarację lozanską polityköw polskich za granicą w sprawie aktu 5 listopada. Gdy w kwietniu 1917 roku w Paryžu Milewski spotkal się z odwolanym ambasadorėm Rosji Izwolskim, na jego zarzuty o wyrzeczeniu się Rosji przez paryskich i innych Polaköw odpowiadal: 36 M. Jaiowiecki, Wspomnienia (maszynopisj, Dzial Rękopisow Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. III. 10592, tom 7, k. 13. 37 D. Szpoper, Sukcesorzy Wielkiego Księstwa..., s. 50. 38Ibidem. 39 Idem, Krajowosc i konserwatyzm - woköl mysli i dziela dr Konstancji Skirmunt (1851-1934), [w:] Wilno i swiat. Dzieje srodowiska intelektualnego, (red.) E. Feliksiak, M. Les, Bialystok 2002, s. 185-202; biogram Konstancji Skirmunttowny (Skirmuntt) autorstwa Piotrą Lossowskiego [w:]PSB, t. X X X V m , Warszawa-Krakow 1998, s. 189-190.

30

ROZDZIAL I

„(...) Ja sam naležę do liczby tych renegatow (...). Nie wyobrazaj pan sobie, že wsrod polskiego narodu byl kiedykolwiek jakiš Polak, ktory by przyznawal zwierzchnictwo narodu rosyjskiego względem polskiego. Owszem. Zawsze uwazalismy siebie jako przodujących mu w cywilizacji, starožytnošci, w zashigach przed ludzkošcią i blašku naszej historii. Ale przynajmniej w moim obozie, Polacy sąprzekonani, že jedynym ustrojem, mogącym im zabezpieczyč porządek, lad wewnętrzny i rozwoj swoich sil kulturalnych, jest ustroj monarchiczny. (...) Mikolaj II dla nas nie byl Cesarzem, lecz dla takiego Zamoyskiego Krolem Polskim, dla mnie Wielkim Księciem Litewskim, jak się sam tytulowal; warn Rosjanom podobalo się ten potęžny lecz jedyny węzel, ktory nas związywal z Rosją, przeciąč. Tego dnia, kiedy pan, panie ambasadorze, šlubo wales na Rue Darn wiemosc Rządowi Tymczasowemu [w paryskiej cerkwi na Rue Daru ambasada i przedstawiciele prawie wszystkich kręgow rosyskiej emigracji wzięli udzial w nabozenstwie na czešč nowej wladzy A. P.], jednoczešnie pan zwolniles mnie i moich rodakow od wiemosci Rosji; odtąd každy dla siebie, a Bog dla wszystkich (...)”4°. Oczywiste, že dzialania na rzecz krajowosci zintensyfikowaly się po obaleniu monarchii Romanowow, a największa aktywizacja kol ziemianskich miala miejsce po paždziemikowym przewrocie w Piotrogrodzie. Na początku 1918 r. chodzilo juž nie o wysokąrangę w spoleczenstwie, ale o šamą egzystencję w ogole. Korwin-Milewski obawial się, czy „Warszawa nie pušcilaby nas kantem”4041. Nie byly to pojedyncze obawy. Miala je rozwiac Komisja Litewska, utworzona przy Tymczasowej Radzie Stanu (w skladzie: Eustachy ksiąžę Sapieha, Ludwik Abramowicz, Wladyslaw Zawadzki, Antoni Jundzill, Konstanty Gordzialkowski, Edmund Iwaszkiewicz i Miroslaw Jezierski). Wylonila ona w 1918 r. Sekretariat Stanu ds. Kresowych. Program komisji w sprawie polityki polskiej wobec Litwy zakladal przylączenie przynajmniej częšci ziem litewsko-bialoruskich wraz z Wilnem do Polski. Ostateczne rozstrzygnięcie pozostawiano plebiscytowi ludnošci42. Uwzględniając zwlokę Niemiec i Austro-Węgier w procesie odbudowy panstwa polskiego, a tym bardziej ustalenia jego granic, wzrok ziemian na Wilenszczyznie, jak i na calej Litwie, skierowal się ku niemieckim wladzom okupacyjnym. Sporadycznych kontaktow ziemian z niemieckim kierownictwem nie brakowalo i wczešniej. Wygląda na to, že powoli dąžyli do nich w pewnej mierze zarowno jedni, jak i drudzy. Ostatni ze względu na zamiary udzielenia Radzie Litewskiej (Tarybie) mandatu na tworzenie niepodleglego panstwa. Trudno sobie wyobrazic, by w panstwotworczym procesie byl lekcewažony ziemianski potencjal.

40 H. Korwin-Milewski, op.cit., s. 323. 41 Ibidem, s. 340. 42 Szerzej na ten temat J. Gierowska-Kallaur, Problemy polskich Strukturpanstwowych na terenie bylego Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego, [w:] Rok 1918. Odrodzona Polska w nowej Europie, (red.) A. Ajnenkiel, Warszawa 1999, s. 137-151.

Wilno p o d okupacją niemiecką

31

W kontaktach ziemian z Niemcami prym wiódl Stanislaw Kognowicki - mimo iž wywodzil się ze srodowiska „kataryniarzy”. Eugeniusz Römer napisal o nim, že jest to „persona gratissima u Niemców”43. Ze swej proniemieckosci w Wilnie slynęla hr. Maria Tyszkiewiczowa (z domu ks. Lubomirska), malžonka Wladyslawa, wlasciciela Landawarowa pod Wilnem. W jej palacu przy ul. Trockiej na przyjęciach obecna byla niemiecka generalicja. Zyskala przy tym slawę tej, która „mówi prawdę Niemcom w oczy i broni przešladowanych”. Często miala ambicje zabierania glosu takze w sprawach politycznych, deklarując niejednokrotnie potrzebę utworzenia w przyszlosci polsko-litewskiej fe­ deraci i44. Dnia 3 maja 1918 roku Kognowicki razem z hr. Marianem Broel-Platerem, Boleslawem Skirmuntem, hr Wincentym Lubienskim i Karolem Wagnerem zalozyli Związek Odbudowy Litwy. W przyjętym programie deklarowano daleko posuniętą wspólpracq z Radą Litewską, próbowano zebrač podpisy pod petycją do cesarza Wilhelma, prawdopodobnie z deklaracją lojalnošci i poparciem dia powstającego panstwa litewskiego. Związek wkrótce jednak zaprzestal aktywnej dzialalnošci, nie doszlo równiez do większych politycznych rozwiązan45. Wielu ziemian swój wzrok, z wielkąnadzieją, kierowalo ku Radzie Regencyjnej w Warszawie. Związek Odbudowy Litwy, który tworzyli Polacy, uwazano za nonsens. „Trudno sobie wyobrazic - twierdzil wczesniej cytowany Eugeniusz Römer np., žeby wzbudzil zaufanie w Królestwie Polskim Związek litewski odbudowy Polski, gdyby jaka grupka obywateli litewskich z Suwalskiego cos podobnego zaprojektowala. (...) Więcej niž kiedykolwiek musimy na každym kroku podkrešlač nasząnarodowošč polską, ale jednoczešnie stač na gründe obywatelstwa krajowego litewskiego”46. 43 E. Römer, Dziennik, tom 2, zapis z 3 czerwca 1918 r., s. 159. Najdalej w e wspolpracy z Niemca­ mi posun^li si$ ziemianie z Litwy Centralnej - Alfred Tyszkiewicz z Birz i Konstanty Radziwill z Towian. Proponowali oni utworzenie silnego zwi^zku wlascicieli ziemskich, ktory uzyskalby poparcie lalyfundystow niemieckich. Udali siQ nawet w tym celu do Berlina, jednak nie nie wskorali. O tym M. Kossakowski, Diariusz, Archiwum Polskiej Akademii Nauk, sygn. 2, tom 3, k. 170. 44 Por. M. Jalowiecki, Wspomnienia, tom 7, k. 17, J. Zoltowska z Puttkameröw, Dziennik z lat 1905-1936 (rqkopis), Dzial R^kopisow Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. IV. 10277, tom 13, zapis z 19 listopada 1917 r., k. 201. O losach Tyszkiewiczöw z Landwarowa w latach I wojny swiatowej pisze w e wspomnieniach m.in. corka Marii Tyszkiewiczowej. Zob. urywki tych wspomnien: Zofia z Tyszkiewiczöw Potocka, Rezydencja Landwaröw, oprac. P. Filipkowski, [w:] „Karta”, Warszawa 2004, nr 40, s. 26-43. 45 M. Kossakowski, Diariusz, tom 3, k. 169. Zob. rowniez Polskie stronnietwa i grupy polityczne na Litwie w czerwcu 1918 r., Dzial R^kopisow Biblioteki Litewskiej AkademiiNauk, fond 168 (Materialy Mariana Swiechowskiego), teezka 25 (Akcja galicyjska), k. 35-37. 46 E. Römer, Dziennik, tom 2, zapis z 3 lipea 1918 r., s. 184-186. Tamze szuka Eugeniusz Römer odpowiedzi na pytanie - „Kto lepiej zrobil: czy ten co zostal, czy ten kto wyjechal?”. Chodzi tu o czqsto wypowiadane pretensje pod jego adresem, ze w okresie 1915-1917 przebywal w Rosji. E. Römer zaznacza: „Gdybysmy mieli dar odgadywania przyszlosci, gdybysmy wiedzieli, ze wyjezdzamy na lat trzy, ze wojna trwac b^dzie tak dlugo, ze doczekamy si? Rosji, ktöra zabije nie tylko perspektywy

32

ROZDZIAL I

Jesienią 1918 r. inna grupa ziemian, w skladzie: Justyn Strumillo, Kazimierz Swiątecki, hr. Jan Tyszkiewicz, Karol Wagner, Jozef Mineyko i Mieczyslaw Jalowiecki (w pracach bral rowniez udzial ks. pralat Jasinski) založyla w Wilnie Ligą Polityki Czynnej (LPC). Krytykowali oni brak dzialan ZOL i wedhig Jalowieckiego, ,jedną z pierwszych palących kwestyi, ktorą poruszylišmy w Lidze, byla sprawa porozumienia z Litwinami”47. Wlasnie Jalowiecki oraz Edward Kudrewicz, wiceprezes Kowienskiego Towarzystwa Rolniczego, udali šią na rozmowy do prezesa Rady Litewskiej (Taryby) Antanasa Smetony (rozmowa odbywala šią w jązyku litewskim), omowiono wiele polsko-litewskich kwestii zarowno politycznych, oswiatowych i in. Nastąpnego dnia Smetona rewizytowal, goszcząc w wilenskim mieszkaniu Jalowieckiego. Niestety, proby dialogu nie powiodly šią. Nowopowstala LPC nie wykazala šią žadnymi innymi inicjatywami i wkrotce zaprzestala dzialalnosci. W miądzyczasie, pod koniec lipca tegož roku, w wilenskim mieszkaniu hr. Wincentego Lubienskiego miala miejsce narada ziemian, probujących takze wypracowac wspolną platformą wobec zmieniającej šią sytuacji politycznej. Wziąli w niej udzial: Jozef, Wladyslaw i Ludwik Mineykowie, Konrad Mackiewicz z synem Waclawem, dr Tadeusz Dembowski, Leon Romer, Eugeniusz Romer z Cytowian, Witold hr. Broel-Plater, Feliks hr. Broel-Plater z Belmontu, Stanislaw Montwill, Aleksander hr. Illinski-Kaszowski, Aleksander Chominski z Olszewa, Boleslaw Skirmunt z Szemetowszyzny, Karol Wagner z Solecznik, Bronislaw Umiastowski, Jan hr. Tysz­ kiewicz z Bialej Waki, Wladyslaw i Michal Meysztowiczowie, Justyn Strumillo, Jan Slizien, Antoni Aleksandrowicz z Pošpieszki, Stanislaw Sienkiewicz z Czerwonego Dworu, Stanislaw Bochwic z Kwietniewa, Jozef Biszewski z Lyntup, Zygmunt Bartkiewicz z Koziczyna, Ignacy Dowgiallo z Romaniszek, Wiktor hr. Starzenski z Komarowszczyzny. Debatowano „nad kwestiąstosunku spoleczenstwa polskiego i ziemianstwa w szczegolnošci do nowo powstającej odrąbnošci panstwowej litewskiej, jak rowniez nad mozliwosciami wziącia ewentualnego udzialu w administracji i samorządzie przyszlej Litwy, lecz konkretnych decyzji znow nie powziąto”48. Dnia 11 listopada 1918 r. na posiedzeniu Komitetu Polskiego i przedstawicieli ziemianstwa doszlo do konfliktu miądzy reprezentantami Kowiehszczyzny i Ziemi Wilenskiej. Odczytana przez Stanislawa Montwilla deklaracja swiezo utworzonej Rady Ziemian Ziemi Kowienskiej (o ciągle zmieniającym šią skladzie, w wyniku konfliktow i sporow co do delegatow), glosząca odbudowątzw. Wielkiej Litwy bez ustalenia formy lącznošci z panstwem polskim, „zderzyla šią” z projektem odezwy zdobycia jakiegoš odszkodowania od rządu rosyjskiego za straty nasze i uniemozliwi wyratowanie resztek dobytku i inwentarzy, oczywiscie wolelibysmy wszystko, cošmy z domu wywiezli i wyprowadzili stracič i ciągnąč do Wilna jeszcze latem 1915 i stamtąd wracac do pustego i ogoloconego ze wszystkiego majątku”. 47 M. Jalowiecki, Wspomnienia, tom 7, k. 24; o Lidze Polityki Czynnej zob. rowniez R. Lopata, Lietuvos valstybingumo raida, s. 152. 48 M. Jalowiecki, Wspomnienia, k. 15-16.

Wilno p o d okupacją niemiecką

33

do Rady Regencyjnej autorstwa Wawrzynca Puttkamera, zawierającej prosbq o bezpošrednie przylączenie polskich terenôw Litwy bez Kowienszczyzny do powstającej Rzeczypospolitej. Powstala nawet komisja rozjemcza, w rezultacie pracy ktôrej „kowienczycy” wypracowali wariant pošredni, mianowicie deklarujący potrzebq federacyjnych wiqzi niepodleglego panstwa litewskiego z przyszląPolską49. Zrôznicowanie postaw i poglądow kol ziemianskich dziaiających w Wilnie jesienią 1918 r. bylo ogromne. Podczas gdy poszczegôlne glosy nawolywaty do wspôlpracy z Niemcami, dla wielu bylo to zdradąpolskiej sprawy. Michal Kossakowski wyrazal z pewnošciąnie tylko swą opiniq, twierdząc w tym czasie: „Rzucono haslo ugody Polakôw-ziemian z Niemcem-okupantem. Czyžby poszaleli? (...) Czyžby nie rozumieli, že Rzeczpospolita Polska powstaje juž do žycia w caîym swym majestacie?”50 Wracając do sprawy relacji z litewskimi dzialaczami, zaznaczyč naležy, že nieufnošč na linii Taryba-ziemianie byla posuniqta na ten czas zbyt daleko, by možna ją bylo szybko zažegnač. Roman Jurkowski trafhie dostrzega, krešląc na zakonczenie swej pracy podstawowe drogi rozwoju ziemianstwa do r. 1918, že „w relacjach polskiego ziemianstwa z narodowym ruchem litewskim, choč obok mniej zaznaczonego konfliktu spolecznego, bardzo wyrazisty byl spôr narodowy, w ktôrym ziemianie nie mogli pogodzič się z tym, že nacjonalizm litewski nie zostal przez nikogo wymyšlony, a po prostu «štai się»”51. Częšč ziemian, podobnie j ak na terenie Krôlestwa, angažowala się w dzialalnošč narodowych ugrupowah, jednak ze znacznie mniejszą aktywnošcią. Bronislaw Umiastowski52stanąl na ežele powstalego podczas niemieckiej okupacji Klubu Narodowego. Rowniež wyžej wspomniany Wawrzyniec Puttkamer, wnuk opiewanej przez Adama Mickiewicza Maryli Wereszczakôwny, jeszcze.przed wybuchem wojny okazal siq gorącym zwolennikiem narodowej demokracji. Srodowisko Narodowej Demokracji Kontynuując przegląd „przekroju” politycznego Wilna okresu 1915-18, zauwažyč naležy rzadsze niž wczesniej szeregi przywôdcôw idei narodowej w Wilnie. Stalo siq tak przede wszystkim przez wyjazd w gląb Rosji Jozefą Hlaski (1858-1934), redaktora naczelnego „Kuriera Litewskie­ go” (w 1918 r. przybyl do Warszawy i objąl kierownictwo redakcyjne „Gazety Warszawskiej”). Zauwazmy, že wilenskich narodowych demokratow trudno zaliczyc do politycznego grona - zgodnie z 0wezesnąterminologią- „moskalofilskiego”. Po wybuchu wojny, ulegając wilenskim nastrojom, coraz mocniej odchodzili oni od prorosyjskošci i tylko partyjna dyscyplina wzglqdem Romana Dmowskiego i warszawskiego 49 E. Romer, Dziennik, tom 2, zapis z 11 listopada 1918 r., s. 235-236; o tym rôwniez M. Kossa­ kowski, Diariusz, k. 181. 50Ibidem. 51R. Jurkowski, ZiemianstwopolskieKresôwPôlnocno-Wschodnich 1864-1904. Dzialalnoščspoleczno-gospodarcza, Warszawa 2001, s. 554.

34

ROZDZIAL I

srodowiska zmuszala ich do lawirowania pomiądzy sympatią i wrogošcią do Cesarstwa Rosyjskiego. Gdy Komitet Narodowy w Warszawie zdecydowal šią na udzial w rosyjskim wojsku, to Wilno - slowami Michala Römera - „przyjąlo tą grą co najmniej niechętnie, (...) nawet sam Hlasko, a przynajmniej niektörzy ūmi endecy ze starszej generacji uczuli pewnego rodzaju niesmak”. Do otwarcia biurą werbunkowego w Wilnie nie doszlo5253. Wedhxg Römera „(...) chaos panowal w pojąciach narodowych demokratöw wilenskich, ktörzy odrzucali walką zbrojną Legionöw przeciwko Rosji, walkę w šcisiych ksztattach organizacji wojskowej, a uwazali za možliwą (przynajmniej niektö­ rzy z nich) ruchawkę powstanczą z kosami i ukrytą bronią w momencie, kiedy Rosj a będzie zwyciąska”54. Liderem wilenskiej endecji podczas okupacji niemieckiej štai šią Witold Wąslawski (röwniez prezes Komitetu Edukacyjnego). Byl jednak bardziej spolecznikiem niž politykiem. Koncentrowal šią na dzialalnošci oswiatowej, pošwiącając šią calkowicie pracy w KE. Przy tym nie sposöb nie dostrzec wielkiej sympatii, jaką darzyla go spolecznošč wilenska55. Do najbardziej gorliwych zwolenniköw Narodowej Demokracji zaliczyč naležy Jana Obsta, przed wojną związanego z katolicką „Gazetą Codzienną”, zaš w 1.1916-1918 redaktoranaczelnegojedynej legalnej polskiej gazety w Wilnie - „Dziennika Wilenskiego”, ktorą wydawal w šcislej wspölpracy z ks. Jozefem Songinem56(to wspöldzialanie zostalo zapoczątkowane jeszcze w czasie tworzenia poprzedniego tytulu). Wielkie zaangazowanie proboszcza košciola Wniebowstąpienia Panskiego (Misjonarzy), w sprawy polityczne i spoleczne stawialo go röwniez w pierwszych szeregach wilenskiej endecji. Do najaktywniejszych dzialaczy tego kierunku w Wil­ nie okresu wojny zaliczyč takže naležy Aleksandra Zwierzynskiego, w okresie przedwojennympiastującego funcje sekretarza „Kuriera Litewskiego”, zaš latem 1915 r. redaktora naczelnego „Malego Kuriera”. Wilenska endecja w pierwszych latach rządow niemieckich nie miala wyraznego programų. Dopiero gdy Komitet Narodowy w Paryžu okrešlil šią co do polskiej przynaležnošci Wilna i uznania Litwy w granicach šcišle „litewskich”, wilnianie zaktywizowali swądzialalnošč. Pewnym ratunkiem dla oslabionego srodowiska narodowego bylo založenie Klubu Narodowego przez ziemianina Bronislawa Umiastowskiego. „Dobudowką” organi­ zacji stalo šią Kolo Patriotek Polek. 52 Latem 1919 r. Umiastowski podjąl pracę kwestora na tworzącym šią Uniwersytecie Stefana Batorego. 53 Litwa wobec wojny, s. 72. 54 Ibidem, s. 67. 55A. Safarewicz, Š.p. D -r Witold Węslawski, „Pamiątnik Wilenskiego TowarzystwaLekarskiego”, 1930, rok VI, z. 3, s. m-V. 56Biogram Jozefą Songina autorstwa Liliany Narkowicz, PSB, t. XL/3 i XL/4, Warszawa-Krakow 2001, s. 480-481.

Wilno p o d okupacjq niemieckq

35

Wilenska chadecja. Zblizona programem do endecji, najwiçcej zwolennikôw miala w gronie chrzescijanskich zwi^zkôw zawodowych, kierowanych przez ks. Ignacego Olszanskiego (1883-1910). Jednosc Narodowa. Pod szyldem „Jednosci Narodowej” skupili siç w Wilnie orçdownicy niepodleglego panstwa polskiego w oparciu o Austro-Wçgry i Niemcy (z bezposrednim wcieleniem Wilna do jego terytorium). Niekwestionowanym liderem tego kierunku byl archiwista Waclaw Gizbert-Studnicki, brat Wiadyslawa. Zaslyn^l on przy tym jako popularyzator idei legionowej, dziçki niemu liczni przedstawiciele wilenskiej mlodziezy wst^pili do oddzialôw Jôzefa Pilsudskiego. Érodowisko krajowcôw-demokratôw. Jakjuz wspomniano, powazn^ altematywobec narodowej ideologii stala siç koncepcja krajowa. Jej twôrcy poszukiwali metody wspôlzycia kilku narodowosci pod jednym dachem, w jednym kraju. Pocz^tkôw zauwazalnej dzialalnosci krajowcôw w Wilnie nalezy szukac w r. 1905. Zdaniem wieloletniego lidera wilenskich krajowcôw Michala Rômera, „uzywaj^c terminu ,Jcrajowcy” trzeba zawsze pamiçtac, ze termin ten nie oznacza ani stronnictwa, ani jednolitego programu, mozna prawie powiedziec, ze ilu jest „krajow­ côw”, tyle jest rozmaitych programôw, „krajowcem” jest Ludwik Abramowicz, jest nim Witold Abramowicz, jest Bronislaw Krzyzanowski, jest dr Adolf Narkiewicz, jest Marian éwiechowski, Marian Koscialkowski, Zygmunt Jundzill, Aleksander Zasztowt, jest niby takze Stanislaw Baginski i wielu, wielu innych...”57 Krajowcom nie udawaly siç instytucjonalne formy dzialalnosci. Krôtkotrwaly zywot mialo zarôwno zalozone przez krajowcôw-konserwatystôw Stronnictwo Krajowe Litwy i Bialorusi, jak i poszczegôlne prasowe organy (gdzie w redakcjach prym wiedli krajowcy-demokraci) - „Gazeta Krajowa” (1906 r., redaktor naczelny Michal Rômer), „Przegl^d Wilenski” (1911-1914, redaktor naczelny Ludwik Abramowicz, w 1915 r. Benedykt Hertz), „Kurier Krajowy” (1912-1914, Juliusz Sumorok), „Nasz Kraj” (1913-1914, Benedykt Hertz). Nurt krajowcôw zrodzony w okresie aktywizacji polskiego zycia politycznego, odrodzenia narodowego Litwinôw i Bialorusinôw, znacznego ozywienia rosyjskich sil liberalnych i socjalistycznych, prôbowal godnie „zlokalizowac” litewskich Polakôw - akcentuj^c zarôwno odrçbnosc od ludnosci polskiej w Krôlestwie Polskim, jak i ekonomiczn^ oraz spoleczno-kulturalnq. silç tej wspôlnoty w modemizuj^cym siç spoleczenstwie ziem dawnego Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego. Do wybuchu wojny krajowcy-demokraci propagowali ideç autonomii Litwy w skladzie Cesarstwa Rosyjskiego, po czym wysunçli hasla niepodleglosci Polski i Litwy oraz federacji tych dwôch krajôw. Za wazne zadanie uwazali formowanie opinii publicznej w Warszawie i Krakowie wobec niepodleglosci Litwy. Twierdzili, ze przyszîa Polska nie moze liczyc na stabilnosc, jesli nie odrodzi siç Litwa i nie nawi^ze z ni^bliskich wiçzi. Elementem zarôwno dodatnio cementuj^cym wielona57 Cyt. za: J. Sawicki, Michal Rômer..., s. 108.

36

ROZDZIAL I

rodow^ spolecznosc na Litwie, jak tez pomostem miqdzy obu krajami, mieli bye litewscyPolacy. Ludwik Abramowicz pisal w „Wiadomosciach Polskich” (11 pazdziemika 1915 r.): „Zapomniano, ze zywiol polski na Litwie i Bialorusi stanowi dotg.d silq powazn^ zarowno pod wzglqdem liczebnym, jak ekonomieznym i kulturalnym, ze jest cz^stkg. organiezng. tego kraju, ze mimo ciqzkie warunki bytu nie ma najmniejszej ochoty do dezereji ze swych odwiecznych siedzib i ze nie mysli wcale rezygnowac ze swej roli dziejowej”58. Wyzej cytowani Michal Römer i Ludwik Abramowicz najbardziej opowiadali siq za daleko posuniqtg. wspölpraeg. polsko-litewsk^. Pewne röznice w ich pogl^dach zarysowaly si^jeszcze w przedwojennym okresie, nie braklo ich i pözniej. Dla Abramowicza podstawowym odbiorcgjego idei mial bye zywiol polski na Litwie, zas Römer nade wszystko dbal o los kazdego z krajowych ludöw bylego Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego. Postawy obu krajowcow ulegly zblizeniu w r. 1916, gdy Abramowicz wypowiedzial siq wobec potrzeby zachowania w jednej calosci ziem WKL.. „Ludwik Abramowicz zupelnie niespodziewanie stal si$ wyznawcg. niepodleglosci, niepodzielnego W. X. Litewskiego, przynajmniej w takich ramach, w jakich by ono od Rosji oderwac siq dalo. (...) Jest przeciwny nawet oderwaniu od Litwy, jakichs cz^stek spolonizowanych w celu wcielenia ich do Polski, co zdaje siq byloby tu powszechnie poz^dane, nawet na wypadek polgczenia calej Litwy z Polska na zasadach zwigzkowych” - notowal Römer na lamach swego dziennika (dnia 9 lipca 1916 r.)59. Zresztg. ilustruje to referat Abramowicza pt. Polska a Litwa, zlozony na rqce wiceprezesa Naczelnego Komitetu Narodowego, w ktörym pisal: „Zlekcewazenie przez narod polski praw slabszych ludöw: litewskiego i bialoruskiego do stanowienia o swym losie, traktowanie przezen ziem litewskich i ruskich jedynie jako terenu do ekspansji narodowej, przekreslenie tradycji historycznych dla tak w^tpliwego zysku, jakim bylby nabytek pewnej ilosci piaskow i blot za Bugiem - bylyby blqdami nie do wybaczenia, ktöre by siq pözniej mscily stale na dalszym rozwoju panstwowym polskim. Uznanie Litwy historycznej jako calosci niepodzielnej - powinno bye zasadg. polskiej mysli polityeznej”60. Wilehski badaez Jan Sawicki zauwazyl, ze „impulsem do ujawnienia tej koncepcji bylo przemöwienie, ktöre w dniu 5 kwietnia 1916 r. wyglosil kanclerz Niemiec Theobald Bethmann-Hollweg; coraz wyrazniej rysujgce siq tendeneje anektowania 58 Z. Solak, Listy Michala Römern do Ludwika Abramowicza, cz. 1, s. 319 (komentarz wstQpny). 59 Ibidem, s. 322 (komentarz wstQpny). 60 L. Abramowicz, Polska a Litwa (1 wrzesnia 1916 r., maszynopis), Dzial Rqkopisöw Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk; fond 168 (spuscizna Mariana Swiechowskiego), teezka 34, k. 10. Wiktor Sukiennicki biqdnie przypisal autorstwo tego memorialu Michalowi Römerowi, zob. Wilno u schylku rzqddw carskich, przyp. 34.

Wilno p o d okupacją niemiecką

37

Litwy na rzecz Niemiec, ktorym strona polska nie mogla, zdaniem Ludwika Abramowicza, przeciwdzialac, sklanialy ku poszukiwaniu nowych rozwiązan”61. Do najbardziej konsekwentnych krajowcöw zaliczyč naležy röwniez Tadeusza Wröblewskiego. Podobnie jak liderzy socjalistow (marksistöw) w Austrii, propagowal on ideę kulturalnej autonomii personalnej. W jej realizacji widzial przyszlošč ziem Wielkiego Księstwa i wspolzycia narodöw. Będąc Polakiem, troszczyl się o Litwinöw i Bialorusinöw, uwazal, že w dąženiu do sprawiedliwosci spolecznej glöwne zadanie to pomoc ekonomicznie i kulturalnie slabszym narodom. Dia Wröblewskiego nie do przyjęcia byla definicja narodu politycznego. Uwazal, iž to kultura, a nie panstwo, formuje srodowisko, w ktorym ksztaltuje się naröd. Powtarzal za Georgiern Jelinkiem, že „naröd to jednota ludzka, swiadoma swej lącznošci na wewnątrz przez wielorakie wspölne pierwiastki kultury i wspolną przeszlošč historyczną, a na skutek tego swiadoma swojej odrębnošci na zewnątrz”62. W 1.1915-17 zarysowują się rožnice srodowiska krajowcöw wobec panstwowej przyszlošci Litwy, jej powiązania z panstwem polskim. Jednym ze zwrotnych momentöw w ich dzialalnošci stalo się proklamowanie litewskiej niepodleglošci przez LitewskąRadę (Tarybę). Pomimo podjętych staran nie doszlo do wspölpracy między Tarybą a krajowcami. Socjališci. W szczegölnych warunkach dzialali w Wilnie polscy socjališci. Juž przed wybuchem wojny musieli oni rywalizowac o względy nielicznych mas robotniczych z zydowskim Bundem, bialoruską „Hromadą”, Rosyjską SocjaldemokratycznąRobotnicząPartiąi litewskimi socjaldemokratami. Mimo že w 1907 roku SekcjaLitewskaPPS polączyla się z litewską socjaldemokracją w Litewską Socjalno-Demokratyczną Partię, postulaty niepodleglosciowe zastępując haslem autonomii Litwy, w latach I wojny swiatowej doszlo do rozlamu na skutek rožnic wlasnie w kwestii narodowej. Grupa polskich socjalistow utworzy61 J. Sawicki, Michal Römer..., s. 97. Tam röwniez autor wysunąi hipotezę, že memorial pt. Litwa i Polska zostal sporządzony nie przez Römern, lecz Ludwika Abramowicza. Por. A. Pukszto, Ludwiko Abramowicziaus „Lenkija ir Lietuva", „Lietuvos istorijos metraštis 2002 ”, Vilnius 2004, nr 2, p. 147— —158 („ Polska i Litwa" Ludwika Abramowicza). Od maja 1915 roku Ludwik Abramowicz aktywnie uczestniczyl w pracach organizacyjnych proaustriackiej Ligi Panstwowosci Polskiej w Warszawie i požniejszej dzialalnošci tej organizacji na stanowisku sekretarza, opröcz tego redagowal prasowy organ LPP „Stražnicę”. W grudniu 1916 roku na krotko objąl kierownictwo Biurą Prasowego w Tymczasowej Radzie Stanu, po czym pelnil funkcję referentą ds. Litwy i Bialorusi w Komisji Litewskiej przy Tymczasowej Radzie Stanu, następnie - Radzie Regencyjnej. W pierwszych dniach 1918 roku w War­ szawie Abramowicz przygotowal i wydal pokažnąpozycję pt. Litwa podczas wojny. Zbiör dokumentöw, odezw, uchwal itp. Požniej aktywnie udzielal się jako czlonek Komitetu ds. Wschodnich, dzialającego pod kierunkiem prof. Marcelego Handelsmanna i služącego jako cialo doradcze nowo powstatemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej. Jeden z nielicznych i najobszemiejszy biogram Abramowicza [w:] Almanack Literacki, red. Cz. Jankowski, Wilno 1926, s. 74—75. 62 T. Wroblewski, Naröd i samookreslenie narodowe, Wilno 1919, s. 2-3; o nim - D. Staliūnas, Tadeusz Wroblewski a idea kulturalnej autonomii personalnej na Litwie na poczqtkuXXw., [w:] Krajowosc - tradycje zgody narodöw w dobie nacjonalizmu, (red.) J. Jurkiewicz, Poznan 1999, s. 99-107.

38

ROZDZIAL I

la Polskq. Partiç Socjalno-Demokratyczng. Litwy i Bialorusi, która w swym programie zaakcentowala stanowisko federalistyczne. Nowo utworzona organizacja polityczna niebawem zintegrowaîa siç z Polskq. Partin Socjalistyczn^.. 2.2.

Starania w ileñskich Polaków o przynaleznosc

Wilna i W ileñszczyzny do odradzaj^cego siç pañstwa polskiego (5 listopada 1916 - 11 listopada 1918 r.) Pocz^tek 1916 r. przyniósl powstanie w Wilnie cial politycznych, d^z^cych do objçcia kierowniczych fimkcji w lokalnym srodowisku wedlug kryterium narodowosciowego. Na bazie dzialaj^cego od 1914 r. Komitetu Polskiego Pomocy Ofiar Wojny powolano Komitet Polski. Pelnil on fimkcje dwojakie: organizacji dobroczynnej - st^d czçsto byla uzywana takze poprzednia nazwa, oraz tzw. organizacji „dachowej”, skupiaj^cej przedstawicieli wszystkich kierunków politycznych, która zahiérala glos w najwazniejszych kwestiach polskiej spolecznosci, reagowala na znacz^ce wydarzenia. Komitet Polski tworzyli: - z ramienia konserwatystów - Tadeusz Dembowski, Aleksander Illinski-Kaszowski, Marian Broel-Plater; - z ramienia krajowców-konserwatystów - Kazimierz Swi^tecki, Stanislaw Mon­ twill i Stanislaw Kognowicki; - z ramienia przedstawicieli Narodowej Demokracji - Aleksander Zwierzynski, Witold Wçslawski, Bronislaw Umiastowski i ks. Adam Kuleszo; - z ramienia demokratów i demokratów-krajowców - Konrad Niedzialkowski, Wladyslaw Zawadzki, Zygmunt Jundzill, Jan Boguszewski, Jan Pilsudski, Bro­ nislaw Krzyzanowski, Witold Abramowicz, Ludwik Chominski, Zygmunt Nagrodzki i Zygmunt Jundzill; - z ramienia socjalistów - Stanislaw Bagiñski, A. Ladowski i Aleksander Zasztowt63. Pocz^tkowo Komitet dzialal nadzwyczaj ostroznie i przyj^l postawç wyczekujg.cq.. KP nie wypowiadal siç zarówno wobec ksztaltu litewskiego panstwa, jak i nie 63 Zob. Z. Jundzill, op.cit., „Niepodleglošč”, t. 6, s. 72, przy tym autor artykulu zastrzega, že može to byč spis niepelny. Wskazuje takže na to, že protokoly Komitetu Polskiego zaginęly, prawdopodobnie w okresie bolszewickiej inwazji 1919 r. Na problem wokol ustalenia dokladnego skladu KP wskazu­ je takže J. Jurkiewicz, Rozwdjpolskiej myšlipolitycznej..., s. 131. Dotąd niepublikowany spis z jesieni 1915 r. Komitetu Polskiego Pomocy Ofiarom Wojny znajduje šią w podzespole Jana Pilsudskiego w Dziale Rękopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk (fond 161, teczka 88, k. 1-2). W dokumencie znajdujemy następujących wilenskich dzialaczy: lekarza Witolda Bankowskiego, Wladyslawa Dmochowskiego (obaj byli zwolennikami Narodowej Demokracji), Jana Jelenskiego, Pauliną Konczą, wlašciciela księgami Waclawa Makowskiego, Antoniego Mlodzianowskiego, Adama Rymszą, Kazimierza Stefanowskiego, ks. Jozefą Songina i Teofilą Szopę (rowniež zwolennicy ND), Michala Węslawskiego, wlasciciela księgami i wydawnictwa Feliksą Zawadzkiego.

Wilno p o d okupacją niemiecką

39

zabieral glosu w sprawie związku tego panstwa z przyszląPolską. Jak najdalej posuniętą wyczekującą pozycję zajmowali przede wszystkim przedstawiciele Narodowej Demokracji i poszczegolni przedstawiciele ziemiahstwa, ktore nie bylo jednolite w swych politycznych opiniach. Pierwsza zbiorowa deklaracja wobec lącznošci Wilna i Litwy z Polską zostala przez Komitet Polski przyjęta 1 listopada 1916 r., wyprzedzając w czasie sfynny Manifest Dwoch Cesarzy. Jej sygnatariusze jednomyslnie wyrazili pragnienie, aby „przy regulowaniu losu zaboru rosyjskiego, Wilno pozostalo w lącznošci panstwowej z Warszawą”. Deklarowali rowniez potrzebę „związku prawno-panstwowego naszego kraju z Kownem”, bo „taki związek jest nie tylko zadoščuczynieniem koniecznošci dziejowej, lecz przede wszystkim potrzebąrealnądnia dzisiejszego, postulatem gospodarczej przeszlošci kraju-jedynym zabezpieczeniem trwalego uksztaitowania stosunkow powojennych tego terytorium”64. Papierkiem lakmusowym dla wyjawienia nastrojow wilenskich Polakow byl dzien 5 listopada 1916 r., czyli ogloszenie w Warszawie manifestu Franciszka Jozefą i Wilhelma II, zapowiadającego utworzenie samodzielnego Krolestwa Polskiego z dziedzicznąmonarchią, ustrojem konstytucyjnym i wlasnym wojskiem. Dnia 5 listopada juž od samego rana w Wilnie bylo niespokojnie: o godz. 14 rozlepiono i rozdawano nieodplatnie „Dodatek Nadzwyczajny” do trzech legalnych wi­ lenskich gazet - „Dziennika Wilenskiego”, litewskiego „Dabartis” i bialoruskiego „Homanu” z odezwą „Do mieszkancow Warszawskiego Jeneralnego Gubematorstwa”, ktorą z rozkazu cesarza niemieckiego podpisal Hans Hartwig von Beseler, general-gubemator w Warszawie. Pozycję kajzerowskich Niemiec w sprawie Wilna i Litwy wyjasnialo kilka zdan malym druczkiem pod tekstem odezwy. We wspomnianym dodatku do „Dziennika Wilenskiego” m.in. czytamy, že m anifest powyzszy zawiera rozstrzygnięcie o przyszlošci dzielnic narodowo polskich, ktore pozostawaly pod panowaniem rosyjskim, kwestii przyszlošci litewskiej ludnošci manifest nie dotyka Aleksander Szklennik napisal o tym wydarzeniu: „Radujemy najserdeczniej za Krolestwo, ale co do losow Litwy nie hidzimy się”65. Poruszenie na wilenskim gruncie, szczegolnie wsrod inteligencji, panowalo ogromne. Prawie každa polska organizacja wyslala do Warszawy pismo gratulacyjne z okazji Aktu 5 listopada. W depeszy czlonkow Zarządu Towarzystwa Przyjaciol Nauk w Wilnie - organizacji skupiającej największe sily wilenskiej inteligencji, podpisanej przez prezesa Wladyslawa Zahorskiego, lekarza, aktywnego dzialacza na niwie polskiej kultury, zadeklarowano, že „w weselnej historycznej chwili Towarzystwo Przyjaciol Nauk w Wilnie wita z glębi serca wskrzeszenie niepodleglego panstwa polskiego, jako 64 Tekst Deklaracji Komitetu Polskiego, [w:] Litwapodczas wojny, s. 34-35. 65 A. Szklennik, Dziennik 1915-1918 (rękopis), Archiwum Historyczne Historyczne Litwy, fond 1135, opis 4, teczka 34, k. 72.

40

ROZDZIAL I

urzeczywistnienie marzen dziadow i ojcow naszych, jako podstaw^ l^cznosci catego narodu i wyraza gor^ce pragnienie, by odnowiona wielowiekowa spojnia Litwy i Korony stala si$ ostoj^mowy i kultury narodowej”66. Tegoz dnia gremialnie zebrali si$ Polacy na uroczyst^ mszQ w katedrze wilenskiej, mimo braku jakiegokolwiekkoordynatora, czy ciata organizacyjnego. Wiele osob przyszlo ze sztandarami: bialo-czerwonymi albo z Ortem w tie67. Gdy pochod z katedry ruszyl do Ostrej Bramy, ofiar^padt glowny organizator Waclaw Studnicki. W areszcie przebywat tylko kilkanascie minut, po czym znow dol^czyt do manifestujqcych. Przy Ostrej Bramie ponownie spiewano „Boze, cos Polskq”, „Warszawiank^” i „Jeszcze Polska nie zginQla”. Przez pewien czas nawet przy zapalonych swiecach, odsioni^tym obrazie Matki Boskiej, ktory po kilku minutach zostal zamkni^ty przez niemieckiego policjanta. „(...) Wilno manifestowato po swojemu, w glqbi duszy, ku wielkiemu zdziwieniu wladz okupacyjnych, nieznaj^cych naszej psychiki, a spodziewaj^cych siq glosnych ulicznych manifestacji. A nad tym kt^bem wszelakich uczuc i mysli zawisto pytanie - co bQdzie z Wilnem?” - wspominat Aleksander Budrys-Budrewicz, wicekomendant Polskiej Organizacji Wojskowej w Wilnie68. Zauwazyc nalezy, ze na to pytanie nie bylo u schylku 1916 r. jednoznacznej odpowiedzi: ani w niemieckim dowodztwie wojskowym, ani tez wsrod niemieckich politykow. Wiktor Sukiennicki zwraca uwagq, ze mimo powzi^tej 12 sierpnia 1916 r. na konferencji w Wiedniu przez Kanclerza Rzeszy i austro-wQgierskiego ministra spraw zagranicznych Rajecza Stephana von Buriana zgodnej decyzji, ze Wilno zo66 W. Zahorski, Dziennikz czasów Wojny Europejskiej 1914-1919, Dzial Rękopisow Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. II. 10.457, częšč 3, k. 49. 67Wilnianie oczekiwali na ambonie ks. Jasinskiego, który zazwyczaj przemawiai w bazylice z okazji naj większych šwiąt i slynąl jako mówca patriotyczny. Zainaugurowal mszę šw. bez wskazania intencji ks. pralat Kazimierz Michalkiewicz. Administrator diecezji mówil o tym, jakkról modlil siępod Tannenbergiem, w jakim skupieniu i zadumie rozmyšlal o losach swych ziem, o wielkiej i chlubnej jej przyszlošci, o dziejowym znaczeniu wydarzen, związanych z tannenberską bitwą, nie wymieniając, o jakiego króla i jakąwojną chodzi, nie wymieniając ani ražu siów -„p olsk i” czy „Polska”. Dwuznacznošč tekstu kazania na moment przykula uwagę wszystkich: Wilhelm czy Jagiello? Ks. Michalkiewicz, nie podając rozwiązania swej zagadki, dokonczyl sprawowanie liturgii. Po czym chór katedralny odspiewat Boie, cos Polskę, bez akompaniamentu organów. O tym M. Brensztejn, Dziennik, częšč 2, k. 75; o wilenskiej manifestacji z okazji Manifestu Dwóch Cesarzy równiez obszemie [w:] A. Szklennik, Dziennik, teczka 34, k. 70 verso. 68A. Budiys-Budrewicz, 5 listopada 1916 r. w Wilnie (fragmentyze wspomnienpeowiackich), [w:] Wilno - Legiony 6 VIII 1914-6 VIII 1928, (red.) J. Batorowicz, Wilno 1928. Na drugi dzien po ogloszeniu aktu polskie organizacje zorganizowaly pochód na Gorę Zamkową. Podstawową intencjąbylo zloženie kwiatów i wienców na grobach przywódców Powstania Styczniowego. Akcja nie udala się, bowiem brama byla zamknięta, aprzedniądyžurowaliniemieccy policjanci. Przyniesione kwiaty i wience zložone zostaly w katedralnej kaplicy šw. Kazimierza. Ibidem. W Wilnie populama wówczas byla piešn (tekst [w:] Archiwum Historyczne Litwy, fond 1135, opis 23, teczka 12, k. 5): W dzien szóstego listopada / Zebrala się nas gromada / By z radošci piešn wolnošci / Razem zašpiewač! / A przy tem choc w malem kole/ Polska mlódz rosyjskiej szkole / Zaspiewa przed palacem: Requiescat in pacem!

Wilno p o d okupacją niemiecką

41

stanie wlączone do przyszlego pañstwa polskiego, general Ludendorff spowodowal, ¿e nie ujawniono tego w akcie dwóch cesarzy i wkrótce calkowicie zaniechano przychylnych Polakom planów69. Wileñscy Polacy, widząc nieprzychylny wobec nich kurs niemieckiej polityki, zaktywizowali swą dzialalnošč zarówno w ramach poszczególnych politycznych ugrupowañ, jak i na wspólnym foram - Komitecie Polskim. Pomimo niemieckich deklaracji kierowali swe oswiadczenia i prošby do Tymczasowej Rady Stanu, wszelkie wileñskie polityczne inicjatywy ciąžyly do Warszawy. Niezwykle wzmacnialy się nastroje patriotyczne wsród mlodziežy wileñskiej. Rozwijala swą sieč Polska Organizacja Wojskowa, której początki w Wilnie sięgaly 25 marca 1915 r., kiedy to w celu utworzenia Wileñskiego Okręgu POW, z polecenia Jozefą Pilsudskiego, z Warszawy po raz pierwszy przybyl Eugeniusz Dobaczewski, poracznik Pierwszej Brygady, pózniej mianowany komendantem okręgu (wsród najaktywniejszych jego wspólpracowników dostrzegamy Józefa Januszkę, który w 1917 r. po wyjezdzie Dobaczewskiego do Plocka zastąpil go na tym stanowisku). „Akt 5-go listopada nic nie zmienil w sytuacji na Wileñszczyznie. Niemcy dowodzili spoleczeñstwu slowem i czynem, že te sprawy dotyczą tylko Polski etnograficznej. Spoleczeñstwo polskie Litwy historycznej rwalo się ku Warszawie, coraz bardziej pociągając za sobą szerokie masy ludowe. Nastroje día P. O. W. byly coraz przychylniejsze” - o jesieni 1916 r. zanotowala wileñska pisarka Wanda Niedzialkowska, pózniej sza Dobaczewska, malzonka komendanta70. Na cwiczenia wojenne POW chętnie zapisywali się nawet uczniowie szkól podstawowych (manewry najczęšciej odbywaly się w Parku Zakretowym). Wojskowa i cywilna administracja niemiecką początkowo zwalczala POW. W lipcu 1916 r. aresztowano jej aktywnego dzialacza Waclawa Studnickiego i przebywających wjego mieszkaniu 10 czlonków organizacji. Aresztowanych przetrzymano 10 dni, po czym musieli stawic się jeszcze na przesluchanie. Wedlug Studnickiego, „gdyby nie akt 5-go listopada i chwilowe zdezorientowanie się lokalnych wladz niemiec­ kich w Wilnie co do polityki polskiej, sprawa POW nie skoñczylaby się tak gladko día oskaržonych”71. Zupelnie juz inny stosunek do POW byl na wigilię Božego Narodzenia tego samego 1916 roku. Aleksander Budrys-Budrewicz zanotowal okolicznošci przypadkowego spotkania peowiaków z niemieckim oddzialem, równiez čwiczącym w Zakrecie: salutowano 69 Zob. komentarz Wiktora Sukiennickiego do tekstu Memorial o sprawie litewskiej Wladyslawa Zawadzkiego zložonego w Warszawie w listopadzie 1917, „Zeszyty Historyczne” 1970, z. 30, s. 71. 70 W. Dobaczewska, Nastroje wileñskie w latach wojny w P.O. W. na ziemiach W X. Litewskiego ipi9-1934, [w:] Szkice i wspomnienia, (red.) S. Burhardt, Wilno 1934, s. 13-17; zob. równiez W. Staniewicz, Ze wspomnieñ wileñskich, s. 7-12. 71 W. Gizbert-Studnicki, Karttó. bez retuszu. Zpamiętnika 1916-17, Wilno 1928, s. 30; o tej sprawie równiez wspomina M. Brensztejn, Dziennik, czqsc 2, k. 77.

42

ROZDZIAL I

wzajemnie, doszlo do wymiany zdan wsröd kierownictwa, po czym Polacy pomaszerowali do domu, špiewając „Pierwszą Kadrową”, a po kilku dniach „zostali zaproszeni do zapoznania się z pracąpruskiej policji kryminalnej”72. Jesienią 1916 r. wilnianie masowo wstępowali do legionöw. Wplyw na to mialy m.in. częste pobyty legionistöw w Wilnie, ktorzy widząc patriotyczne nastawienie polskiej mlodziežy, agitowali ją do swych szeregöw. 29 listopada wspolnie šwiętowano rocznicę Powstania 1831 r.73W tym samym kierunku rowniež dzialali kapelani, ktorzy często gošcili w miešcie nad Wilią. Udzial samych wilnian w legionach mocno akcentowal ich więž z Polską. Wedlug slow Waclawa Studnickiego w grudniu 1916 r. Pilsudskį byl zdania, že ,,dla sprawy przylączenia nas do Korony jest nawet koniecznym, by się zamanifestowalo Wilno, že daje zaraz jakąš setkę czy dwie žolnierza polskiego, jako zadatek...”74 Legalna droga, czyli z pozwoleniem wladz Ober-Ostu, z Wilna do polskich formacji wojskowych zostala otwarta 8 grudnia 1916 r. Przed šwiętami Božego Narodzenia w wielkich ilošciach rozlepiono w Wilnie nawolujące do wstąpienia do legio­ nöw plakaty. Jak zanotowal Aleksander Szklennik, „ogloszenie wydrukowane na rözowym papierze sklada się z Odezwy Beselera i Kucka do gubematorstw warszawskiego i lubelskiego, do ktorej w dole dodano informacje, podpisane przez glöwnego naczelnika Wschodu; informacje gloszą, že ochotnicy mogą zapisywac się u naczelnikow okręgow, u naczelniköw miast i naczelniköw etapöw, wiek od 18 do 45 lat, a dla oficerow do 50...”75 Chętnych do legionöw nie brakowalo. Ich odjazd, pomimo že odbywal się w asyšcie niemieckich žolnierzy, przybieral Charakter uroczysty. Zazwyczaj poprzedzala go msza sw., a požniej przemarsz przez miasto z „Marszem Sokolöw” lub „Jak to na wojence”. Pierwszy transport z legionistami wyruszyl z Wilna 30 grudnia 1916 r., 3 stycznia byl gotöw do odjazdu następny. W sumie w niemieckich spisach polskich legionistöw z Wilna na początku 1917 r. figurowalo blisko 500 osöb, realnie ta liczba byla większa. 1 czerwca tegož roku niemieckie wladze wojskowe nabör pol­ skich legionistöw postanowily wstrzymac, ten rozkaz byl prawomocny do konca wojny. 72 A. Budrys-Budrewicz, op.cit., s. 78-79. Zastępca komendantą rowniež zanotowal, jak zostal zatrzymany z grupą peowiakow przed rozpoczęciem wykladu o najnowszych wzorach broni; wbrew swoim oczekiwaniom nie zostali aresztowani, a tylko wezwani następnego dnia na posterunek policji, zakonczylo się spisaniem protokolu i przypomnieniem, že wszelkie niesankcjonowane zebrania sązabronione, po czym czlonkowie wilenskiej POW nadal mieli zajęcia i čwiczenia oraz tajne zbiorki, tylko w innym miejscu, zachowując, oczywišcie, zasady konspiracji. 73 Kapelan ks. Antosz odprawial w b. uniwersyteckim košciele šw. Jana mszę šw., modlono się za poleglych, odšpiewano Bože, coš Polską, w šrodku košciola byl ustawiony katafalk, okryty bialo-czerwoną chorągwią; šwiątynię otaczaly tlumy ludnošci, manifestującej swą radošč z oglądania z bliska legionistow, „každy cisnąl się do nich jak najbližęj, a najbardziej podziwiano orly polskie na mvmdurach, zob. „Unja" 10.12.1916. 74 W. Gizbert-Studnicki, op.cit., s. 12-13. 75 A. Szklennik, Dziennik, zapis z 19 grudnia 1916 r., teczka 35, k. 5 versum.

Wilno p o d okupacją niemiecką

43

Pod koniec 1916 r. powstaly w Wilnie patriotyczne organizacje kobiece - Liga Kobiet, w sklad ktörej weszly wszystkie uczestniczki oddzialu ženskiego POW, i Związek Patriotek Polek, ktöry skupil panie w wieku šrednim i starszym, a dzialalnošč koncentrowal woköi pracy charytatywnej76. Czynne bylo w Wilnie harcerstwo, mimo že nadal pozostawalo konspiracyjnąorganizacją. Rozwoj sieci szkol polskich pod koniec 1915 r. i na początku 1916 r. stworzyl dobre warunki dla jego rozwoju, za posrednictwem szkol lžej bylo koordynowac i planowac jego dzialalnošč77. Liczne polskie akcje patriotyczne, jednoznaczne deklaracje co do wspölnej federacji Litwy i Polski, nie mogly wzbudzac sympatii wsröd nie-Polaköw. O braku polsko-litewskiego porozumienia pisal Michal Römer, ktöry opuszczając I batalion I Pulku Piechoty w Grywiatce pod Lublinem 16 grudnia, na dwa tygodnie przybyl do Wilna: „Ciekawa rzecz, že rozumiejąto Polacy litewscy i Litwini, a jednak przecie się klocą i ulatwiają sami grę niemiecką, a nie probują nawet się porozumieč. Trzeba bylo dopiero mėgo przyjazdu, aby zaczęli ze sobą möwic, zaczynając od rzeczy elementamych”78. Uniesienie wilenskich nastrojöw patriotycznych, przyvviązanie do idei legionowej przybralo na šile po utworzeniu w Warszawie Rady Regencyjnej, pomimo že warunki dla polskiej dzialalnošci, stosunek wtadz Ober-Ostu do wilenskich entuzjastöw, pragnących walczyc o sprawę polską, stopniowo się pogarszal. W petycji wilenskich ochotniköw „Do Jašnie Wielmoznego Marszalka Koronnego” deklarowano mozliwosc „wystawic wiqcej niž jeden jakiš «pulk wilenski»”, nawolywano „nie odwlekac momentu naszego wstąpienia do Armii Polskiej, až do chwili zmiany cięžkich warunköw politycznych, w jakich się dusi ludnošč polska w Ober-Ošcie...”79 Utworzenie Tymczasowej Rady Stanu Komitet Polski powital 15 stycznia 1917 r. lakoniczną, gorącą, odezwą, co do przyszlošci Litwy bardziej precyzyjnąniž wczešniejsza. Calošč jej stanowily slowa: „Polskie spoleczenstwo na Litwie wita z radošciąpowstanie Rady Stanu Krölestwa Polskiego, jako zapowiedz niepodleglego bytu calego narodu i wyraza glęboką wiarę, že najbližsza przyszlošč odnowi więzy, ktore w ciągu wieköw lączyly Litwę z Koroną”80. 76 W. Dobaczewska, Wspomnienia wilenskie, [w:] Wierna siuzba. Wspomnienia uczestniczekwalk o niepodleglosc 1910-1915, (red.) A. Pitsudska, M. Rychteröwa, W. Pelczynska, M. Dqbrowska, Warsza­ wa 1927, s. 283-285; A. Makowska, W Wilnie, M. Truszkowska, Ku wyzwoleniu Wilna, [w:] Siuzba Ojczyznie. Wspomnienia uczestniczekwalko niepodleglosc 1915—1918, (red.) M. Rychteröwna, War­ szawa 1929, s. 2 8 5 - 287; 292-294. 77 Zob. E. Gulbinowa, Wilenskie harcerstwo zehskie, ibidem, s. 288 - 291. 78 Cyt. za: J. Sawicki, Michal Römer..., s. 35; zob. o tym rowniez M. Brensztejn, Dziennik..., t. 2, k. 76. 79 Cyt. za W. Chocianowicz, Szkic z dziejöw Litewsko-Bialoruskiej Dywizji, „Zeszyty Historyczne” 1974, z. 28, s. 125 (dokladna data petycji nie jest ustalona). 80 Litwa podczas wojny..., s. 37. O planach polskich dzialaczy politycznych, m.in. w stosunku do Litwy zob. J. Pajewski, Odbudowa pahstwa polskiego 1914-1918, Warszawa 1985, s. 181-201 (Rok

1917. Ksztaltowanie poglqdöw na uströj i terytorium pahstwa polskiego).

44

R 0 ZDZ 1AL I

Po tygodniu Komitet Polski sprecyzowal nadzieje pokladane przez litewskich Polaköw w Tymczasowej Radzie Stanu. Wsrod dziesięciu punktöw, na ktöre „czynniki miarodajne Krölestwa” powinny wplynąč, byly m.in. „wznowienie samorządu miejskiego i gminnego”, „otwarcie Rad Opiekunczych w Wilnie”, „sprowadzanie podręcznikow szkolnych z Warszawy”, „wydawanie polskiego pisma politycznego w Wilnie”, „przez ziemian usuniętych z ich majątkow przez «Wisetschaftsausschuss» objęcie zarządu swymi majątkami”. Tymczasowa Rada Stanu nie špieszyla „tych więzow” odnowic. Dopiero w marcu 1917 r. „swiadoma swych obowiązkow względem calego narodu na liczne glosy i adresy naplywające z Litwy, a žądające lącznošci z Polską” oswiadczyla: „(...) Narödpolski, licząc się z faktem swiadomosci narodowej ludow zamieszkalych w obrębie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego uznaje prawo jego ziem do niepodleglego bytu panstwowego z najzupelniejszymi rękojmiami swobodnego rozwoju každego z tych ludow. Jednoczešnie naröd polski nie przestanie dąžyč do wznowienia Unii Jagiellonskiej z niepodzielnąi niepodleglą Litwąna zasadzie przekazanego związku wolnych z wolnymi, röwnych z röwnymi”81. Nie wygląda na to, že formula, zakladająca w przyszlosci federalistyczne wspolzycie obu panstw zamiast bezpošredniego przylączenia Wilenszczyzny, bylaby poparta jakimš najmniejszym gestern Polaköw w Wilnie. Wsrod większošci przedstawicieli w wilenskim Komitecie Polskim, poza krajowcami, budzila początkowo niesmak, a wkrötce röwniez wyražny, ostry sprzeciw. O braku zwolennikow koncepcji wspölzycia kilku narodöw w jednej federacji swiadczy nieobecnošč w Wilnie kontaktöw polsko-litewskich, jak röwniez polsko-bialoruskich. Coraz więcej miejsca zajmuje konfrontacja - nie bez udzialu kierownictwa Ober-Ostu i poszczegölnych niemieckich polityköw. Na początku 1917 r. o potrzebie i formie panstwa litewskiego decydowali zaröwno wilenscy liderzy litewscy, jak i dzialacze emigracyjni, m.in. we Francji, Szwajcarii i USA. Tam röw­ niez zabraklo powazniejszych polsko-litewskich relacji, ktöre mogly shižyč dialogowi na większą skalę. Wybitny znawca problematyki Jan Jurkiewicz zaznacza, že juž w okresie przed niemiecką okupacją „w poröwnaniu z problemami wspölzycia polsko-litewskiego, zagadnienia stosunköw polsko-bialoruskich i polsko-zydowskich na Litwie, zajmowaly skromne miejsce”82. Konflikt polsko-litewski poglębil się jeszcze bardzięj po ogloszeniu Memorialu kanclerzowi niemieckiemu w dniu 24 maja 1917 r. Wilenscy Polacy rozpoczęli wöwczas dzialania częšciowo „na wlasną rękę”, kierując często swe zapotrzebowania 81 Oswiadczenie TRS, marzec 1917 r., Dokumenty do pracy St. Baczynskiego „Litwa i Polska 1914— 1927”, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, zesp61 Biura Prac Kongresowych, sygn. 7, k. 108; nie brakowalo rowniez licznych petycji do TRS od poszczegolnych ugrapowan politycznych i in., o potrzebie wznowienia wiqzi mi^dzy Polska a Litw^ zob. W. Suleja, Tymczasowa Rada Stanu, Warszawa 1998, s. 88-89. 82 J. Jurkiewicz, Rozwojpolskiej myslipolitycznej..., s. 127.

Wilno p o d okupacją niemiecką

45

bezpošrednio do Bėrimą, zamiast do Warszawy. Memorial, podpisany przez wszystkim czlonköw Komitetu Polskiego, a nawet dzialaczy z zewnątrz, przeszedl do historii pod nazwą Memorialu 44 w związku z liczbą podpisöw pod nim. Wyröznial się swą objętošcią i kategorycznošcią wobec planöw niemieckiej polityki tworzenia sprzymierzonego panstwa litewskiego. Przywolywano fakty historyczne, statystyki, nabrzmiale žale i urazy wobec litewskiej ludnošci. Autorzy memorialu deklarowali: „(...) Stolica kraju Wilno posiada wybitnie polski Charakter, zaš žadna z narodowosci kraju nie posiada absolutnej liczebnej przewagi, žadna nie može byč uwažaną za wylączną reprezentantkę kraju calego lub nawet jego częšci, a więc i Litwini, pomimo swej nazwy nie mają do Litwy więcej praw, niž Polacy i Bialorusini. (...) Polskošč data Litwie religię, ošwiatę, kulturę ekonomicznąi tradycje panstwowe, tj. najwyzsze skarby prawdziwej cywilizacji. (...) Stanowiąc nieodlączną częšč wielkiego narodu polskiego dąžymy i zawsze dąžyč będziemy do panstwowej lącznošci z Polską, z ktorą kraj nasz dzielil wspolne losy chwaly i rozkwitu oraz walk i niedoli”83. Wokol memorialu bylo glošno. Przeslany przez wilnian do Kola Polskiego w Wiedniu spowodowal wystąpienie w parlamencie księcia Andrzeja Lubomirskiego (5 sierpnia 1917 r.), nie szczędzącego krytycznych slow dla niemieckiej polityki wobec Polakow na Litwie. Znamiennym faktem j ėst zloženie pod memorialem podpisu administratora wilenskiej diecezji ks. Kazimierza Michalkiewicza. Tym samym hierarcha rozwial wszelkie wątpliwošci co do swej politycznej postawy. Wplynęlo to na nowy etap eskalacji polsko-litewskiego konfliktu rowniež w obrębie Košciola. Na odpowiedz z litewskiej strony nie trzeba bylo dlugo czekač. Swą objętošcią przerosla polski dokument, skierowana byla takže na ręce Kanclerza Rzeszy. Polski memorial scharakteryzowano jako „dowöd jedynie uznanego juž i w Niemczech agresywnego charakteru neopolskiego imperializmu”. Sięgnięto až po Unię Krewską, gdyž „w etnograficznej Litwie až do chwili przyjęcia przez Jagiellę korony polskiej, opröcz jencöw wojennych, nie bylo ani jednego Polaka”. Przypomniano litewskosc Teodora Narbutta, Ludwika Kondratowicza (Wladyslawa Syrokomli), a nawet Adama Mickiewicza, ktöry „sam wyprowadzal swoje pochodzenie z litewskiego szczepu, jakby tem chcial pokazač, že w pierwszej linii jest Litwinem, a potem Polakiem”. Ostro krytykowano postawq polskiego duchowienstwa, nazywając je wprost „polonizatorami”, bowiem „dziš jeszcze ucząkatoliköw wilenskich uwažač Pana Boga za Kröla Polskiego, zaš Matkę Boską za Krolową Polski”84. 83 Litwa wobec wojny..., s. 55-58. Zob. röwniez A. Pukszto, Postawy wilenskich Polakow pod okupacją niemiecką w latach 1915-1918, [w:] Ostatni obywatele Wielkiego Księstwa Litewskiego, (red.) T. Bujnicki, K. Stępnik, Lublin 2005, s. 281-292. 84 Odpowiedz litewska na memorial polski, doJego Ekscelencji Kanclerza Rzeszy, 10 lipca 1917 r., ibidem, s. 106-115.

46

ROZDZIAL I

Zaraz po „Memoriale 44” na zachód Europy, do Wiednia, powędrowal w imieniu wilenskich Polaków, czyli Komitetu Polskiego w Wilnie Zbiór referatów dotyczących wszystkich dziedzin zycia spolecznego (26 maja 1917 r.), gdzie nie zabraklo dokumentów, šwiadczących o przesladowaniu polskiego szkolnictwa i polskich inicjatyw spoleczno-kulturalnych przez wladze niemieckie85. 2.3. Stanowisko w obec Rady Litewskiej (Taryby) Ostro reagowali wilenscy Polacy na postanowienia Konferencji Litewskiej z 18 wrzesnia 1917 r. m. in. o wyborze 20-osobowej Rady Litewskiej (Taryby), która miala zadecydowac o losach kraju. Nie mogli oni pogodzič się z tym, že przedstawicielstwo Litwy ma się skladač w 80 proc. z litewskiej ludnošci i tylko resztę miejsc mogą zająč przedstawiciele ludnošci polskiej, zydowskiej i bialoruskiej. Zresztą wszystkie inne narodowosci równiez nie kryly niezadowolenia z tego powodu. Srodowisko polskie bylo najbardziej kategoryczne. Znaczna większošč polskich dzialaczy politycznych podpisala specj alną uchwalę o stoso waniu bojkotu, a nawet „šrodków represyjnych” wobec tych, którzy zgodzą się na wspolpracę z Tarybą86. Zaraz po obradach Konferencji Litewskiej wiceprezes Komitetu Polskiego Wladyslaw Zawadzki przygotowal obszemy Memorial o sprawie litewskiej dia glównych ugrupowan politycznych w Warszawie87. Wielu wilnian uwazalo, že z perspektywy stolicy dawnego Królestwa Polskiego widziano wydarzenia na Litwie w innym, niewtasciwym swietle. Podobno w niektórych warszawskich kręgach nie negowano mozliwosci, že przez Radę Litewskąbędzie otwarta droga do federacyjnej lącznošci z ksztahującym się panstwem polskim. Natomiast Komitet Polski w osobie Zawadzkiego miai kategorycznie zadeklarowac, že na federację wsród Litwinów absolutnie się nie zanosi. Memorial donosil, že „opinia polityczna Króle­ stwa myli się bardzo przy ocenie wypadków tych wlasnie ostatnich czasów, przypuszczając, že tworzy się tutaj jakieš samodzielne panstwo litewskie, mające byč tylko lužnie z Niemcami związane”88. 85 Zbior dokumentow, przedstawiony Kolų Polskiemu w Wiedniu, ukazal się w postaci ksiąžkowej, zob. Litwa za rządow Isenburga, Krakow 1919. 86Bojkot szkodnikowsprawy narodowej, „Bruletyn Wilenski” 18.10.1917. 87 Od czerwca do paždziemika 1918 r. byl czlonkiem Rady Stanu z ramienia Klubu MonarchicznoKonstytucyjnego, w 1.1918-19 wszedl w sklad delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryžu jako ekspert Litwy, od lutego do kwietnia 1919 r - naczelnik wydzialu w Departamencie LitewskoBialoruskim Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP. Zob. Kto byl kim w drugiej Rzeczypospolitej?, (red.) J. M. Majchrowski, wspolpr. G. Mazur i K. Stepan, Warszawa 1994, s. 76-77. 88 Memorial o sprawie litewskiej zložony przez Wladyslawa Zawadzkiego w Warszawie w listopadzie 1917 r., opr. W. Sukiennicki, „Zeszyty Historyczne” 1974, zesz. 30, s. 79; Stanowisko stronnictw w Polsce wobec Litwy, [w:] S. Baczynski, Litwa i Polska 1914-1927..., k. 71-72.

Wilno p o d okupacją niemiecką

47

Rozpoczęcie niemiecko-bolszewickich rozmöw pokojowych stato się powodem nowej fali niepokoju, a więc i kolejnego polskiego oswiadczenia z Wilna. 21 grudnia 1917 roku Zjednoczone Polskie Stronnictwa Polityczne na Litwie, w osobach Ma­ riana Broel-Platera, Konradą Niedzialkowskiego, Witolda Abramowicza, Ludwika Chominskiego, Bronislawa Umiastowskiego i Witolda Węslawskiego, wystosowato Telegram do J. E. Sekretarza Stonu von Kühlmanna w Brzesciu Litewskim, zaš po kilku dniach, czyli 2 stycznia, ten ?am sklad zredagowal Memorial do jego Excelencji Kanclerza Rzeszy Hr. Hertlinga. Przypominając zasadę rządow krajöw Ententy, by ludnošč z okupowanych terenöw sama decydowala o ich panstwowej przynaležnošci, wilenscy dzialacze, w imieniu Polaköw Litwy, deklarowali swöj udzial w budo wie litewskiej panstwowosci, wöwczas tylko, ješli im będzie zapewnione naležyte miejsce, a do tego opowiadali się za federacjątego nowego panstwa z przyszlą Polską. To stanowisko raz jeszcze zostato powtörzone w Oswiadczeniu Polskich Stronnictw Politycznych do kanclerza z dn. 5 lutego 1918 r.&9 Uznanie przez Niemcy 23 marca 1918 r. Rady Litewskiej zamknęto kolejny etap eskalacji polsko-litewskich stosunköw w Wilnie8990. „(...) Nie žywię žadnych zhidzen co do zapatrywan Litwinöw, ale nie jestem zachwycony postawą spoleczenstwa polskiego na Litwie” - tak okrešlal sytuację w czerwcu 1918 r. Ludwik Abramowicz w lišcie do Michala Brensztejna. Nie kryl swego niezadowolenia, a nawet žalu z powodu nacjonalistycznej postawy, ktora zdominowala Komitet Polski: „Od początku kierunkiem Komitetu Pol­ skiego byl polonofilizm i w dalszym ciągu nie widac zmian na lepsze. Uparcie się przy tym, by Wilno naležato do Polski, z göry možna byto przewidziec skazane byto na niepowodzenie. (...) Macie nadzieję, že coš się zmieni na lepsze? Ja niestety nie wierzq. Jedyną metodą dzialania, ktorąsprawuje siq stale i niezmiennie, to nadsylanie adresow i rezolucji do tymczasowej Rady Stanu, potem do Rady Regencyjnej i Rządu. Což przez to možna osiągnąč? Wszystkie te papiery, odbywszy wędrowkę po rozmaitych instytucjach, w kohcu trafiają do moich rąk, jako referentą do spraw Litwy i Biatorusi, ja zaš skladuje je starannie do odpowiednich tek, gdzie spoczywająbezpiecznie”91. Wydaje šią, že pröby polsko-litewskiego dialogu poza Wilnem byly bardziej udane niž początki rozmöw „sąsiadow”. Po częšci optymistycznie nastawialy spotkania w Berlinie Adama Ronikiera, występującego w imieniu Tymczasowej Rady Stanu, z przedstawicielem Taiyby - Augustinasem Voldemarasem (požniejszym pierwszym premierem Republiki Litewskiej). 89 Litwa podczas wojny..., s. 64-66. 90 S. Baczynski posuwa siqw sw ych ocenach jeszcze dalėj. Twierdzi bowiem, že 23 marca zamknąt się pewien etap nie tyle w stosunkach litewsko-polskich, ile w konflikcie niemiecko-polskim. 91 List Ludwika Abramowicza do Michala Brensztejna, Warszawa, 10 czerwca 1918 r., Archiwum Historyczne Litwy, fond 1135, opis 6 (korespondencja wchodząca M. Brensztejna), teczka 1 (autorzy na literą ,A ”), k. 13-14.

48

ROZDZIAL I

„Kapryšni” wilehscy Polacy röwniez debatowali z przedstawicielami Taryby, tym bardziej, že nie stanowila ona politycznego monolitu. Jednak pröby dialogu, zarowno styczniowe, czyli jeszcze przed ogloszeniem Aktu 16 Lutego, jak i požniejsze (28 marca 1918 r.) - juž po uznaniu Litwy przez Niemcy - nie przyniosly wiąkszych nadziei. Postawa strony litewskiej byla nieprzejednana: „Litwini proponowali Polakom udzial w budowie panstwa litewskiego na prawach mniejszošci” (wg slow Brensztejna). Žaden z uczestniczących w spotkaniu przedstawicieli polskich stronnictw politycznych, reprezentantöw Komitetu Polskiego w Wilnie - Witold Abramowicz, Marian Broel-Plater, Bronislaw Krzyzanowski, Zygmunt Jundzill i Konrad Niedzialkowski - nie uznal tą propozycją za godnąrealizacji92. Krajowiec Tadeusz Wröblewski, uczestniczący w polsko-litewskich pertraktacjach 14 i 18 stycznia 1918 r., najbardziej przychylnie nastawiony do spraw litewskich, nie mial tu znaczącego glosu, nie bądąc czlonkiem Komitetu Polskiego. Liderzy Polaköw na Litwie sklonni byli przysluchiwac šią nie tylko glosom rodakow z Warszawy, ale röwniez... z Paryža. Tam wobec kwestii przyszlych wschodnich granic - wedlug Andrzej a Nowaka - „nie braklo co najmniej ostrych dyskusji”93. „(...) W Komitecie Narodowym Polskim, podobnie jak w gronie zwolenniköw Narodowej Demokracji w kraju - cząšc ziemianstwa zwlaszcza, związanego sentymentem bądz wprost majątkowymi interesami z dalszymi kresami dawnej Rzeczypospolitej, nie chciala wyrzekac šią programų maksimum: granic 1772 roku, nie wykluczając dla j ego osiągniącia hasel odnowienia unii z historyczną Litwą” - zauwaza autor opracowania Polska i trzy Rosje94. Roman Dmowski podczas omawiania ksztaltu Europy Wschodniej w ostatnich dniach lutego 1918 r. widzial narody, ktöre „do samodzielnošci nie dorosly”, a mianowicie - Ukraincöw, Bialorusinow i Litwinow. Ripostowali mu Erazm Piltz i Konstanty Skirmunt, ale bez wiąkszej skutecznošci, bo w memoriale z 8 paždziemika 1918 r., ktöry zostal przekazany prezydentowi Wilsonowi, prezes KNP stwierdzal m.in.: „Utworzenie niezaleznego panstwa litewskiego i ukrainskiego oznaczaloby albo anarchią, albo rządy cudzoziemcöw, Niemcöw”95. W pözniejszym okresie polsko-litewskie rozmowy kontynuowane byly juz nie na szczeblu Komitetu Polskiego, a jedynie poprzez poszczegölnych ziemian. Röwniez zbližająca się Armia Czerwona „zmusila” do spotkania šią przy stole negocjacyjnym wilenskich Polaköw i premiera rządu litewskiego Mykolasa Sleževičiusa. Dnia 10 wrzesnia 1918 r. z inicjatywy majora Aleksandra Babiatynskiego powstal dwunastoosobowy Związek Wojskowych Polaköw Miasta Wilna. 7 pazdziernika 1918 ZWP zwolal wiec polski, na ktörym wybrano zarząd związku. Zaocznie 92M. Brensztejn,Dziennik..., zapis z 28 marca 1918 r., [w:] TerazPolska wiasnie, Warszawa 1988, s.61. 93 A. Nowak, op.cit., s. 199. 94 Ibidem. 95R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie panstwa, opr. T. Wituch, Warszawa 1988, t. 2, s. 306.

Wilno p o d okupacją niemiecką

49

na przewodniczącego mianowano pulko wnika Lucjana Zeligowskiego. Utworzono sieč filii ZWP na prowincji, zaš dla lącznošci ze spoleczenstwem utworzono Komisją Wojskową, w skladzie: Minejko, Bronislaw Umiastowski, Teofil Szopa i Stani­ slaw Kognowicki. Niezwykly entuzjazm wsrôd Polakôw wywolala odezwa Rady Regencyjnej Do narodu polskiego z dn. 7 pazdziemika 1918 roku, deklarująca objącie przez przyszle panstwo „wszystkich ziem polskich”. Komitet Polski wydal odezwçDo ludnosci Litwy, wyslal depeszą do Warszawy, 20 pazdziemika w Bazylice Wilenskiej zorganizowal mszę za Ojczyzną celebrowaną przez administratora diecezji ksiądza pralata Jana Hanusowicza, po ktôrej patriotyczny pochôd z udzialem blisko 20 tys. osôb mszyl ku Ostrej Bramie. Mialy miejsce starcia z niemieckim wojskiem, ale po kilku dniach byly rôwniez przeprosiny wladz niemieckich96. 2.4. Poszukiw anie rozwiązari po 11 listopada 1918 roku Wobec politycznych przemian w Berlinie i utworzonego 11 listopada 1918 roku pierwszego rządu Litwy na ežele z Augustinasem Voldemarasem Komitet Polski w swej odezwie przypominal, že „dopôki nie zostanie zorganizowana prawidlowa wladza panstwowa, dopôki nie powstanie w porozumieniu z przedstawicielstwem polskim tymczasowy zarząd kraju, we wszystkich sprawach dotyczących porządku i bezpieczenstwa publicznego ludnošč polska winna zwracac šią do Komitetu Pol­ skiego w Wilnie; Komitet Polski w Wilnie tworzy tymczasową organizacją naczelną spoleczenstwa polskiego na Litwie”97. Komitet Polski zywil nadzieją, že ūda mu šią porozumieč z ustąpującymi niemieckimi wladzami, by utworzyc Zarząd Tymczasowy, jak röwniez struktuiy bez­ pieczenstwa publicznego. Ta sama odezwa KP zawierala apel do mieszkancôw Wilenszczyzny o tworzenie rad parafîalnych, w sklad ktorych wchodziloby „od 10 dymôw po 1 przedstawicielu”, w wypadku ,jezeliby w poszczegolnych parafiach mieszanych okazalo siąniemožliwym stworzenie ogolnej Rady parafialnej i powstaly oddzielne Rady narodowe (np. polska i litewska) naležy dąžyč do wzajemnego porozumienia šią i wspôldzialania”98. Rady parafialne mialy wybrac Parafîalny Komitet Porządku i Bezpieczenstwa Publicznego, ôw zaš mial delegowac swych przedstawicieli do Centralnej Organizacji Porządku i Bezpieczenstwa Publicznego. Odrzucono propozycją socjaldemokraty Jonasa Vileišisa, znanego z propolskiego nastawienia, dotyczącą wyboru nowej Rady i Zarządu miasta, ktôre mialyby zostač 96 M. Brensztejn, Dziennik..., zapis z 20pazdziemika 1918 r., [w:] Teraz Polska wlasnie, s. 66. 97Do ludnoscipolskiej, Komitet Polski w Wilnie, 20.11.1918, Dzial Rzadkich Wydawnictw Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, sygn. 1240, k. 1-2. 98Ibidem.

50

ROZDZIALI

formowane na zasadach rownych proporcji względem kazdej narodowosci. Komitet Polski deklarowal: „1) poniewaz Szanowny Pan występuje w lišcie do nas zaadresowanym nie tylko jako czlonek LPSD, ale i jako mianowany przez Tymczasową Radę Stanu Litwy komisarz do spraw zarządu m. Wilna, więc oswiadczamy, že Taryba za rząd Litwy przez nas uznana nie zostala (...); 2) proponowany stosunek liczbowy (1:1:1:1, względnie 2:2:2:2) nie odpowiada stosunkom narodowosciowym panującym w Wilnie”. Proponowano rowniez rozpracowanie do konca 1918 roku innej, odpowiedniej ordynacji wyborczej". Odnotowac naležy lužne kontakty patriotycznie nastawionych wilnian z rządem Jędrzeja Moraczewskiego. Wkrötce Delegat Rady Ziemi Minskiej w Warszawie Wladyslaw Raczkiewicz przywiozl dekret Szefa Sztabu Generainego Wojska Polskichego gen. Tadeusza Rozwadowskiego, na mocy ktörego general Wladyslaw Wejtko zostal mianowany kierownikiem wszelkich formacji Samoobrony na Litwie i Bialej Rusi. 5 grudnia 1918 r. zložyl on osobišcie dowodztwu Wojska Polskiego prošbę o odsiecz99100. Jak zaznaczyl w swej Historii Polski Stanislaw Mackiewicz (Cat), „w Wilnie samoobrona byla przygotowana na większą skalę, mlodziutki hr. Jan Tyszkiewicz oddal na jej cele caly posiadany przez siebie dūžy majątek pienięžny”101. Znamiennym wilehskim wydarzeniem ostatnich dni 1918 r. byl zjazd polski, a przy tej okazji wiec ludnošci polskiej na pi. Lukiskim. Zjazd wylonil Radę Narodową, do ktörej kooptacja odbywala się w kilku blokach: od miasta Wilna, od Ziemi Wilenskiej (czyli wiejskiego terenu), Ziemi Kowienskiej, Grodzienskiej, Suwalskiej i powiatow, ležących poza linią dawnego frontu (uchodzcow). Z wilnian w jej sklad m.in. weszli: Witold Abramowicz, Jan Pilsudskį, Juliusz Narkowicz, Teofil Szopa, dr Adolf Narkiewicz, Wladyslaw Adolph, Boleslaw Skirmunt, Witold Bankowski, Aleksander Zwierzynski, Maria Truszkowska, Bronislaw Umiastowski, Konrad Niedzialkowski, ks. Ignacy Olszanski, Kucharzewicz. Rada wylonila Komitet Wykonawczy, w skladzie: Jozef Borowski, Feliks Dejnarowicz, Michal Stanislaw Kossakowski, TadeuszNiedzielski, Jozef Korolec, Waclaw Mac­ kiewicz (od Ziemi Wilenskiej), Witold Abramowicz, Aleksander Zwierzynski, Jan Pilsudskį (od m. Wilna), Aleksander Roznowski (z uchodzcow)102. 99 O zarząd m. Wilna. Odpowiedz prezydium KP na list Jana Wilejszysa z d. 20 bm., adwokata przysięglego w Wilnie, „Dziennik Wilenski” 28.11.1918. 100 Geneza polskiego ruchu zbrojnego, [w:] G. Lukomski, Z dziejow samoobrony Litwy i Biaiorusi, Warszawa 1994, s. 15-22. 10' S. Mackiewicz, Historia Polski, Warszawa 1990, s. 96. 102 Zezjazdupolskiego, „Dziennik Wilenski” 3.01.1919. O nieudanych pertraktacjach 17-18 grudnia 1918 r. Związku Woj skowych Polakow Miasta Wilna z dowödztwem 10. Armii Niemieckiej, dotyczących wspoldzialania i przekazania wladzy Samoobronie, zob. J. Tyszkiewicz (referent polityczny Szta­ bu Samoobrony), Przyczynek do historii Wilna w roku 1918,, A pel” (organ Okręgu Wilenskiego Związku Oficerow Rezerwy), 1936, nr 4, s.‘ 1-2.

Wilno p o d okupacją niemiecką

51

Gremium uwažalo za konieczne „przystąpienie natychmiast po ustaleniu prawdziwego rządu w kraju do zalatwienia sprawy rolnej w myšl interesow ludnošci wiejskiej, ze szczegolnym uwzględnieniem potrzeb ludnošci malorolnej i bezrolnej”. W tym celu proponowano „parcelowanie gruntow rządowych, cerkiewnych i prywatnych, wiqkszych majątkow, w rozmiarach okrešlonych przez przyszly Sejm Ustawodawczy na zasadach odpowiadających potrzebom ludu pracującego oraz ogolnym warunkom kultury rolnej w kraju”103. Ostatnia deklaracja Komitetu Polskiego, datowana na 5 stycznia 1919 r. i podpisana przez Aleksandra Zwierzynskiego, dotyczyla wskrzeszenia uniwersytetu w Wilnie. Po czym komitet rozwiązal się, przekazując wladzę wspomnianej Radzie Narodowej104. Dopiero 22 grudnia 1918 roku ukonstytuowala się Komisja Tymczasowa Rządząca na Litwie w następującym skladzie: Witold Abramowicz, Stanislaw Kognowicki, Stefan Mickiewicz, Konrad Niedzialkowski, Jan Pilsudskį, Kazimierz Šwiątecki i Aleksander Zwierzynski. I jeszcze niezwykle wazny szczegol. W grudniu 1918 roku, wobec braku większej uwagi wobec spraw wilenskich ze strony Naczelnika Panstwa i rządu Jędrzeja Moraczewskiego, zaczęto aktywniej szukač poparcia w Paryžu, w Komitecie Narodowym Polskim. Te kontakty odbywaly się przez sympatyka wilenskiej endecji - Wawrzynca Puttkamera. Interesujące, že w listopadzie 1918 roku na zebraniu ziemianskim w Wilnie wypowiedzial się on za przylączeniem do Polski Wilenszczyzny, ale nie Kowienszczyzny - podobnąpostawę zająl požniej KNP w Paryžu105. Wawrzyniec Puttkamer i Bronislaw Krzyzanowski zostali wydelegowani przez Radę Narodową Wilensko-Kowienską jeszcze jesienią 1918 roku „dla wspolpracy z reprezentacją Polską na Kongresie Pokojowym”. W odrožnieniu od Puttkamera Krzyzanowski nie podzielal stanowiska Komitetu Narodowego Polskiego w Paryžu co do Litwy, pomimo že mial liczne kontakty z tą instytucją. Pozostal wiemy swym krajowym idealom106. Joanna Gierowska-Kallaur, oceniając kontakty na linii Wilno-Paryž, stwierdzila, že „Polacy w Wilnie i Grodnie stanowili grupę znakomitego potencjalnego elektora­ tu obozu narodowego. Doszedl jeszcze czynnik zawiedzionych kresowych nadziei, 103 Zjazd delegatöwpolskich, „Ojczyzna” 1.01.1919. 104Zob. „Dziennik Wilenski” 5.01.1919. 105 O tym w biogramie Wawrzynca Puttkamera autorstwa Stefana Kieniewicza, [w:] PSB, Wro­ claw-W arszawa-Krak6w-Gdansk-L6dz 1986, s. 477-478. 106 Oswiadczenie Delegacji Rad Polskich Litwy i Bialorusi w Warszawie z 23.04.1919, Dzial Rękopisöw Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 9, teczka 2233 (B. Krzyzanowski, Akta delegatą z Wilna w Paryžu, 1919), k. 20-21. Znajdujemy w nim m.in.: „Polacy z Litwy i Bialej Rusi, zjednoczeni w Radach Narodowych, poczuwając się wespöl z obywatelami innych dzielnic Rzeczypospolitej do obowiązku wzięcia, w miarę možnošci, udzialu w budownictwie Panstwa Polskiego juž w jesieni roku zeszlego wyslali delegatöw swoich dla wspolpracy z reprezentacją Polską na Kongresie Pokojowym. RadaNarodowa Wilensko-Kowienska wyslala pp. Krzyzanowskiego i Puttkamera”.

52

ROZDZIALI

rozczarowania do „proniemieckiej” Warszawy i wreszcie zrozumialego wstydu, že de facto do grudnia 1918 roku, z racji wlasnej nieprzenikliwosci dano siq Niemcom za nos wodzic”107. Tę zložonošč i beznadziejnošč sytuacji w Wilnie opisal Michal Römer w lišcie do Ludwika Abramowicza w lutym 1919 roku: „Stosunki, na ktore natrafilem w Wilnie w koncu listopada i w grudniu, wyczulem i zrozumialem doskonale. Poznalem do tla ich tragizm bez wyjscia, widzialem stan rzeczy w calej rozpaczliwej beznadziejnošci i nie ludzilem się ani na jedną chwilę. Zobaczylem, že wszelkie usilowanie stworzenia czegoš mocnego w Wilnie w tej chwili i pchnięcia rozwoju stosunköw po jakiejš linii, ktöra by byla wyrazem woli i czynu z wewnątrz - daremne. Bylo dla mnie wyrazne jak na dloni, že o losach Litwy, przynajmniej w tym Stadium, ktore jestprzyszlošciąbezpošrednią, zadecyduje jeden z dwöch czynnikow zewnętrznych: albo bolszewizm ze wschodu albo Koalicja, j eželi ma istotnie wolę i moc po temų. Nie bylo, powiadam, co robič w Wilnie, chyba že się wprząc w službę jednego z tych bogow obcych. To byly dwa jedyne czynniki realne (...)”108. 2.5. Polsko-litew ski konflikt w obrębie Košciola katolickiego Na zložonošč sytuacji w diecezji wilenskiej na początku niemieckiej okupacji wskazuje juž sam fakt nieobecnošci biskupa. Od 1907 roku funkcje zwierzchnika diecezji spoczywaly na pralacie Kazimierzu Mikolaju Michalkiewiczu (1865-1940), ktory decyzją Stolicy Apostolskiej zastąpil Edwarda Roppa, zeslanego za antycarską dzialalnošč w gląb Rosji. W okresie poprzedzającym niemiecką okupację admini­ strator przejawial niemalą aktywnosc, dokladając staran o zachowanie odpowiednich stosunkow nie tylko ze swymi rodakami, ale rowniež z przedstawicielami ludnošci litewskiej, jak rowniež bialoruskiej. Uchodzil za syna wielonarodowosciowej Litwy109. W Okolniku w sprawie zatargowpolsko-litewskich. Do Wielebnego Duchowienstwa Diecezji Wilenskiej z dn. 25 kwietnia 1911 r. ks. Kazimierz Michalkiewicz wskazal, že „za stalą zasadę przyjąč naležy we wszystkich parafiach mieszanych, nie czekając na zapotrzebowanie ludnošci, gloszenie w jednym i drugimjęzyku dwoch kazan w každąniedzielą i šwięta calego roku; nauka pacierza, katechizmu w košciele 107 Polacy wilenscy a alternatywny wobec Naczelnika Panstwa ošrodek wladzy, [w:] J. Gierowska-Kaliaur, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 - 9 wrzesnia 1920), Warszawa 2003, s. 56-59. m L istzLom zyz 7 lutego 1919 r., [w:] Z. Solak, Listy Michala Römern do Ludwika Abramowicza z lat 1908-1938, cz. II, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie”, rok XLV (2000), s. 322-323. 109 J. Bardach, O dawnej i niedawnej Litwie, s. 232.

Wilno p o d okupacją niemiecką

53

i katechizacja dzieci ma się w tych parafiach odbywac röwniez w jednym i drugini języku”1101. Inny wažny moment - gdy mowa o polsko-litewskich stosunkach w obrębie Košciola na początku XX stulecia - to wielkie zaangazowanie księžy-Litwinow w proces odrodzenia narodowego, budowę litewskiej panstwowosci. Mlode spoleczenstwo nie mialo w swych elitach przedstawicieli warstwy ziemianskiej, starania 0 przyciągnięcie chociaž częšci ziemian do litewskiego ruchu narodowego poniosly fiasko: zbyt daleko posunąl się proces polonizacji w tych warstwach. Tę „lukę” wlašnie wypelnialo litewskie duchowienstwo katolickie. Bohdan Cywinski zauwazyi, že „(...) w dobie rodzenia się samodzielnej Litwy rola spoleczna Košciola katolickiego byla szczegölna, (...) jego rząd dusz - polityczno-narodowy, a nie tylko religijny - byl faktem wtedy, gdy wlasne panstwo Litwinöw wydawalo się jeszcze nierealnym miražem, totež prestiž spoleczny powstającego po I wojnie swiatowej panstwa w ogromnej mierze opieral się na kredycie udzielanym mu przez Kosciöl (...)” 1H. W kontekšcie dziejöw Košciola katolickiego na Litwie na początku XX stulecia B. Cywinski konstatuje: „(...) Proces dojrzewania litewskiego poczucia odrębnošci narodowej musial spowodowac wewnętrzny konflikt w zintegrowanym uprzednio spoleczenstwie, budziciele litewskiej šwiadomošci narodowej przezywali jako niebezpieczenstwo fakt obecnošci na Litwie dominującej kultury polsko-litewskiej”112. Litewscy księža starali się przyczynic do jak najszybszej lituanizacji przedstawi­ cieli tej dwuszczeblowej kultury, czyli mieszkancöw Litwy polskiej narodowošci. W czasopišmie „Draugija” w 1911 r. jeden z czolowych litewskich dzialaczy ks. Juo­ zas Dambrauskas twierdzil, že „(...) takich lokatoröw, szczegölnie z grona panow 1 bojaröw, naležy traktowac jak chorych, ich polskošč - to cięžka niebezpieczna choroba umyslowa, podobna do manii”113. Co więcej, częšč litewskiego duchowienstwa wysunęla propozycję umieszczenia stolicy panstwa litewskiego - nie wyrzekając się Wilna - w Kownie. W diecezji kowienskiej księža Litwini mieli bezwzględne poparcie wiemych. Ale wröcmy do sytuacji w samym Wilnie w latach 1915-1918. Z chwilą wkroczenia wojsk niemieckich przed duchowienstwem diecezji wilenskiej wyrastaly nowe zadania. Ks. pralat Kazimierz Michalkiewicz zachowywal się niezwykle ostrožnie: do jesieni 1916 roku odprawial w bazylice naboženstwa we wszystkie większe 110ArchiwumHistoryczne Litwy, fond 694 (zbiory Wilenskiej Rzymskokatolickiej Kurii Metropolitamej), teczka 16 (materialy adresowane do duchowienstwa i parafian Wilenskiej Diecezji), k. 43. 111B. Cywinski, Ogniempröbowane: z dziejöw najnowszych Košciola katolickiego w Europie Srodkowowschodniej, Rzym 1982-1990, t. 1, s. 91 (sprawom Litwy pošwięcony jest osobny rozdzial pt. Potęga wiejskich ambon). Zob. röwniez Lietuvių klerikalų etnokultūrinė orientacija XX a. pradžioje (Orientacja etnokulturowa litewskich kręgow klerykalnych na początku XX w.), [w:] D. Staliūnas,

Visuomenė be universiteto? (Aukštosios mokyklos atkūrimo problema Lietuvoje: XIX a. vidurys - X X a. pradžia), Vilnius 2000, s. 156-160 (Spoleczehstwo bez uniwersytetu. Problem wskrzeszenia wyiszej uczelni na Litwie: srodekXIX w. - początek XX). 112 B. Cywinski, Ogniem pröbowane..., s. 91. 113 D. Staliūnas, Visuomenė be universiteto?, s. 158.

54

ROZDZIAL I

i mniej wazne šwięta carskiej dynastii, rowniez w dzien imienin i urodzin matki Mikolaja II - odbywaly się one przy zupelnych pustkach w šwiątyni. Dzialaczom na niwie polskošci powszechnie zalecal ostrožnošč. Sfynny wilenski plastyk Stanislaw Bohusz-Siestrzencewicz byl autorėm populamej w miešcie karykatury, przedstawiającej ks. Michalkiewicza na ambonie z oparciem, zbudowanym z ksiąg rosyjskiego „Swoda Zakonow”114. Janina Zoltowska z Puttkamerow zanotowala: „Ksiądz-administrator dla wielu dzialaczy w razie powrotu Rosjan przewiduje represje, przepowiada Sybir”115. Momentem przelomowym w postawie administratora bylo podpisanie przez niego 24 maja 1917 roku „Memorialu 44” do kanclerza Rzeszy, w ktorym polityczni liderzy litewskich Polakow opowiadali się za polączeniem Litwy z Polską na zasadzie autonomii. Na „reakcję lancuchową” nie trzeba bylo dlugo czekač: wkrotce Litwini wyslali do Berlina swoj komentarz, w gronie sygnatariuszy listu znalazlo się 5 księžy, zaraz potem ukaranych przez ks. pralata Michalkiewicza. Nie z przyczyn politycznych, ale „za obrazę rządcow diecezji i obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej”116. Konflikt rozpocząl się na dobre: polskie duchowienstwo, listami i oswiadczeniami, masowo poparlo taką decyzję administratora, zaš księža narodowosci litewskiej „bombardowali” nuncjaturę w Monachium skargami o przesladowaniu politycznym. Latem 1917 roku duchowienstwo diecezji zgodne bylo tylko w jednym - rozpoczęla się walka o zwierzchnika apostolskiego w Wilnie117. 114 W. G. Studnicki, Stosunek Wilna do legionow. Kartki bez retuszu z pamiętnika 1916-1917, Wilno 1928, s. 10-11. Tam rowniez o tym, že między ks. Michalkiewiczem i ks. Konopką, jednym z kapelanow legionow, stacjonujących w Baranowiczach, doszlo jesienią 1916 r. do ostrej wymiany zdan na temat „polskošci”. Ten ostatni dowodzil administratorowi o potrzebie uroczystošci narodowych w košcioiach, m.in. częstszego spiewu Boze cos Polską. Dostojnik kategorycznie nie zgodzil się z tym, akcentując, že nie chcialby nawet mieč nic wspolnego z najwyzszym rangą kapelanem legionistow - „gdyby przyjechal ks. biskup Bandurski, to nie zostanie dopuszczony nie tylko do wygloszenia kazania, ale nawet do odprawienia mszy”. 115J. Zoltowska z Puttkamerow, Dziennikz lat 1905-1936, Dzial Rękopisow Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. IV 10277 (mikrofilm 82982), cz. 13, zapis z 2 lipca 1916 r., k. 114. 116 Wyjasnienie ks. administratora Michalkiewicza w sprawie 5 księžy-Litwinow ukaranych przez niego, Dzial Rqkopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 43 (zbiory Wilenskiej Kapituly), teczka 25255, k. 4 - 5. W latach 1916-1917 zaostrzyly się stosunki administratora ks. Michalkiewicza z wilenskimi Bialorusinami. Po raz pierwszy przedstawiciele mniej szošci bialoruskiej zwrocili šią z prošbą o nabozenstwa w jązyku bialoruskim latem 1916 r. Zob. Jaho Ekscelencii Ksiandzu Administra­ tors Wilenskaj Rymska-Katalickaj Dyecezii, 1916, Krasaunika 15 dnia, ibidem, teczka 107, k. 71-72. Pod listem 76 podpisdw, jako pierwszy - ks. Balaslawa Paczobki. Widzimy, že na podaniu administra­ tor zawizowal - ,,w zasadzie nic nie mam przeciwko”, jednak msze po bialorusku odprawiano w Wilnie tylko okazyjnie, stale takiej možliwošci nie bylo. Następny list, w ostrzejszym tonie, zostal wystosowany 30 listopada 1917 r. Zob. Jaho Ekscelencii Ksiandzu Administrators Wilenskaj Dyecezji u Wilni, Urad Bielarskaho Centralnoho Sajuza Nacyonalnych Hramadzkich Orhanizacij, ibidem, k. 86-86 verso. Widniejątu podpisy Wincentego Šwiatopelka-Mirskiego, Kazimierza Szafhagla, Antona i Iwana Luckiewiczow, Waclaua Lastouskiego i Franciszaka Alachnowicza. 117Stolica Apostolska a biskup Jerzy Matulewicz 1916-1921, opr. J. Bukowicz, T. Gorski, Warsza­ wa 1996, s. 9-16; T. Gorski, Blogoslawiony Jerzy Matulewicz, Warszawa 2005, s. 135-159.

Wilno p o d okupacją niemiecką

55

Dnia 10 sierpnia 1917 roku Litwini skierowali do papieža Benedykta XV memo­ rial z prošbą o wyznaczenie biskupa-Litwina. W gradimi 1917 roku pralat Kazimierz Michalkiewicz zostal wezwany do Kuril Rzymskiej w celu usprawiedliwienia się z zaistnialej sytuacji, gdzie oprócz relacji o wilenskich konfliktach przywolal równieè argumenty przeciwko przedstawionym przez Litwinów kandydatom do sakry biskupiej. Benedykt XV, rozwazywszy caloksztalt wydarzen, zaproponowal ks. Michalkiewiczowi rezygnację, która nastąpila 6 stycznia 1918 roku. Diecezjąwilenską miai zarządzač abp Edward Ropp, mianując do Wilna swego wikariusza. Jednak to rozwiązanie znów zablokowano w Berlinie i pralat K. Michalkiewicz nadal pelnil swe funkcje. Szereg kandydatów na biskupa wilenskiego zglosili zarówno litewscy dzialacze polityczni i spoleczni, jak i Polacy. Ci pierwsi proponowali: rektora Kowienskiego Seminarium Duchownego ks. Jonasa Mačiulisa (który slynąl równiez jako poeta, piszący pod pseudonimem Maironis), dzialacza politycznego, kaplana diecezji žmudzkiej ks. Konstantinasa Olšauskisa, wiceprezydenta Rady Litewskiej (Taryby), proboszczaparafii Daugi diecezji wilehskiej Vladasa Mironasa lub wyžej wspomnianego ks. Aleksandrasa Dambrauskasa, równiez z diecezji žmudzkiej. Wilenscy Polacy najchętniej widzieliby jako biskupa następujących kaplanów: pochodzącego z Kowienszczyzny profesora Petersburskiej Akademii Duchownej ks. Bronislawa Zongollowicza, rektora Wilenskiego Seminarium Duchownego ks. Jana Uszyllę lub prorektora tej uczelni ks. Karola Lubianca118. Nieuregulowana sytuacja przedhižala się. Tym razem wladze Ober-Ostu posta­ nowily zademonstrowac, „kto tu rządzi”: 19 czerwca 1918 roku wywiezli przemocą i intemowali pralata Michalkiewicza w klasztorze Maria Laach w Nadrenii. Fakt ten zbulwersowal polskie spoleczenstwo, zresztą nie tylko w Wilnie. Posel Wojciech Korfanty wystąpil z niezwykle ostrym protestem w Reichstagu119. Zdominowana przez polskie duchowienstwo Kapitula wykazala šmialošč i na wikariusza kapitulnego wybrala Polaka, pralata Jana Hanusowicza120. Spór wokól kandydata na biskupa zaostrzal się, czasami nawet ignorowano stanowisko Stolicy Apostolskiej. Jej przedstawiciele, na ežele z sekretarzem stanu kardynalem Pietro Gasparrim, prowadzili intensywne poszukiwania odpowiedniej osoby, zdając sobie sprawę ze szczególnego miejsca wilenskiej diecezji w umacnieniu pozycji Košciola katolickiego na wschodzie Europy. Jak zauwaza Tadeusz Górski MIC, z kardynalem Gaspariim wspólpracowalo kilka placówek dyplomatycznych: nuncjatura w Monachium, z nuncjuszem Eugenio Pacellim na czele, tymczasowy reprezentant Stolicy Apostolskiej w Szwajcarii, w Berme, którymbyl Francesco Marchetti Selvaggiani, a następnie Luigi Maglione; i od maja 1918 roku wizytator apostolski Polski w Warszawie Achille Ratti (pózniejszy papiež Pius XI). Papiež Benedykt XV 118Ibidem. 119Mowaposla Korfantego, „Kurier Poznanski” 9.07.1918. 120 T. Górski, op.cit.

56

ROZDZIAL I

osobišcie zwrocil się m.in. do swego kolegi ze studiow w Akademii Szlacheckiej, patriarchy antiochenskiego Wladyslawa Zaleskiego, prosząc o zaproponowanie kandydata na stanowisko biskupa wilenskiego121. Wladyslaw Zaleski wskazal ks. Jana Uszyllę i ks. Jerzego Matulewicza (Jurgisa Matulaitisa), Litwina, generala Zgromadzenia Księžy Marianow, mieszkającego w Warszawie, absolwenta seminarium w Kielcach i Akademii Duchownej w Petersburgu. Jeszcze w 1914 roku ks. J. Matulewicza (Matulaitisa) na biskupa polecal rowniez Edward Ropp, to šamo uczynil po czterech latach. M.in. w kwietniu 1918 roku Janusz Radziwill, odpowiedzialny za politykę zagranicznąRady Regencyjnej, przez swego ojca Ferdynanda Radziwilla, wystosowal list do Stolicy Apostolskiej przeciwko kandydatom litewskim, ošwiadczając przy tym, že „ks. Matulewicz, chociaž Litwin, jest calkowicie wolny od przesadnego nacjonalizmu”122. Sprawa wilenskiego biskupa stala się jeszcze bardziej aktualna, gdy 25 kwietnia 1918 roku Watykan mianowal pralata Achillesa Rattiego wizytatorem apostolskim w Warszawie123. 14 paždziemika 1918 roku sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej P. Gasparri powiadomil A. Rattiego o nominacji ks. Jerzego Matulewicza na bisku­ pa wilenskiego. Po trzech dniach wizytator apostolski informowal oo. Marianow na warszawskich Bielanach, že Ojciec Jerzy zostaje mianowany biskupem wilenskim i nadal - obok tego zaszczytnego stanowiska - będzie pelnil obowiązki generala Zakonu Marianow. Bulla papieska o nominacji nosila datę 23 paždziemika 1918 r. Tegož dnia Kapitula Wilenska w lišcie do nuncjusza A. Rattiego wyražala niepokoj, že na biskupa zostal powolany Litwin124. Po pewnym czasie postawa kapituly jakby ulegla zmianie. W protokole z 23 listopada 1918 roku zapisano: „(...) Wikariusz kapituly ks. pralat Jan Hanusewicz zakomunikowal zebranym o mającej się odbyč w Kownie w dniu 1 grudnia br. konsekracji Jego Ekscelencji Biskupa Nominata ks. Jerzego Matulewicza na Pasterza dla Diecezji Wilenskiej, ktorąto wiadomosc zgromadzeni wysluchali z radošciąi postanowili prosič księdza pralata prepozytora Karola Bajkę i ks. kanonika Karola Lubianca, aby zechcieli pojechač na uroczystošč konsekracyjną do Kowna w charakterze delegatow od Kapituly Wilenskiej i zložyč hold czešci i uszanowania J. E. Czcinajdostojniejszemu Biskupowi i Pasterzowi Wilenskiemu ks. Jerzemu Matulewiczowi. Ks. pralat Karol Bajko i ks. kanonik Karol Lubianiec chętnie przyjęli tę zaszczytną misję 121 Ibidem. 122 Stolica apostolska a biskup..., s. 18-22, T. Gôrski, op.cit. 123 Por. Ks. S. Wilk, Odbudowa žydą kosdelnego na terytorium byiego Cesarstwa Rosyjskiego (1918-1920), [w:] Kosdôl i spolecznošd. Rewolucje, demokracje, totalitaryzmy. Studia z dziejôw XIX iXXwieku, (red.) J. Walkusz, Lublin 1993, s. 125-127; Z. Waszkiewicz, Kosdôl katolicki wobec wojny polsko-bolszewickiej i Traktatu Ryskiego, [w:] Traktai Ryški 1921 roku po 75 latach, (red.) M. Wojcie­ chowski, Torun 1998, s. 67-68. 124Szerzej o ingresie w katedrze wilenskiej zob. J. Matulaitis, Užrašai, Vilnius 1998 („Fontes Histo­ riae Marianorum”, t. 4), p. 112-115.

Wilno p o d okupacją niemiecką

57

i postanowili udač się do Kowna dnia 30 listopada, tj. w wigilię uroczystošci konsekracyjnej”125. Przed uroczystošcią ingresu nie obeszlo się bez zgrzytöw narodowosciowych. Do ks. J. Matulewicza dotarly wiadomosci, že wilenscy Polacy nie kryjąniezadowolenia, že biskup zamierza zwrocic do wiemych nie tylko po polsku i po litewsku, ale röwniez w języku bialoruskim. Ze strony litewskiej wyszlo zapotrzebowanie, by podczas ingresu w pierwszych lawkach katedry zasiedli przewodniczący Taryby, premier i czlonkowie Rządu Litewskiego126. Kolejne trudnosci spotkaly biskupa Matulewicza (Matulaitisa) w czasie okupuoji bolszewickiej Wilna. Rząd Litewsko-Bialoruskiej Republiki Radzieckiej wydal dwa dekrety godzące w Košciol: o upanstwowieniu dobr košcielnych i o usunięciu religii ze szköl. Biskup aktywnie odradzal organizowanie aktöw protestacyjnych przez mlodziež szkolnąi pedagogöw, bowiem widzial w tym mozliwe niebezpieczenstwo prowadzące do przelewu krwi. W marcu 1919 roku przedstawiciele rządu bolszewickiego szantazowali biskupa, m.in. poprzez grožby wysiedlenia z mieszkania127. Biskup starai się zająč neutralnąpozycję, gdy okazalo się, že Wilno jest w rękach polskich. Nie unikal kontaktöw z dowodztwem i przedstawicielami Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich. 23 kwietnia 1919 roku celebrowal mszę sw. w katedrze z okazji wyzwolenia od bolszewiköw, na ktörej byl obecny Jözef Pilsudskį, a niezwykle patriotyczne kazanie wyglosil ks. Stanislaw Maciejewicz. Po mszy Naczelnik Panstwa zložyl biskupowi wizytę. Wczesniej uczynil to Komisarz Generalny Jerzy Osmolowski. O swej postawie wobec zmian, ktöre zaszly, tak pisal biskup Matulewicz: „(...) Powiedzialem, že do polityki nie wtrącam się; mogę tylko Panų [chodzi o Osmolowskiego - A. P.] dąženia litewskie wskazac i ich wražliwe miejsca. Uwažam, že ješli tylko polska wladza oprze się na sprawiedliwosci i zasadach ludzkošci, przyzna Litwinom i Bialorusinom potrzebne prawa, to byč može wszyscy się pogodzą. Uwažam za najlepsze wyjscie, byšcie przyznali Litwę i Bialoruš, tak j ak wczesniej one byly, niech ludzie zwolują w Wilnie Sejm i tu obradująnad stosunkami wobec sąsiadöw”128. Doszlo do dwöch spotkan z rabinem Icchakiem Rubinsztejnem i liderem wspölnoty žydowskiej Cemachem Szabadem. Biskup zadoščuczynil ich prošbom o po125 Protokol nr 23, [w:] Księga protokolöw posiedzen Kapituty Bazyliki Wilenskiej z okresu 12.02.1912- 6.12.1932, Dzial Rękopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 43, teczka 272, k. 131-132. Wkrötce kanonik, prorektor Wilenskiego Seminarium Duchownego ks. Karol Lubianiec štai sięjednym z najbardziej zacieklych oponentow biskupa J. Matulewicza, zainicjowal wiele petycji o odwolanie go ze stanowiska ordynariusza diecezji wilenskiej. 126 O ingresie w katedrze wilenskiej zob. J. Matulaitis, Užrašai, s. 112-115. Biskup J. Matulewicz zaniechal pomyslu, by podczas ingresu przemowil takže po bialorusku. Natomiast litewscy liderzy polityczni sami zrezygnowali z udzialu w ingresie. Por. T. Görski, op.cit., s. 151-159. 127 J. Matulaitis, Užrašai, p. 131-132 i następne. 128 Ibidem, p. 200-201.

58

ROZDZIAL I

srednictwo u wladz polskich w sprawie uwolnienia aresztowanych znanych dzialaczy zydowskich, w gronie katolickiego duchowieñstwa zložyl apele o odpowiedni stosunek wiemych do Zydôw129. Praca nad odbudową žycia duchownego w diecezji wileñskiej byla niezwykle trudna. W okresie carskim szczegôlnej dezorganizacji ulegly zgromadzenia zakonne. W 1919 r. do Wilna przybyly bemardynki z klasztoru krakowskiego, obejmując swój dawny konwent sw. Michaîa, zakladając przy nim nowicjat. W r. 1920 do miasta biskupiego wrócili jezuici, tegož roku zawitali misjonarze, zakladając przy košciele p.w. Wniebowstąpienia Pañskiego nowicjat, dom misyjny i rekolekcyjny130. Dobre perspektywy žycia duchownego Wilna zapowiadaly decyzje Komisji Organizacyjno-Rewindykacyjnej Uniwersytetu Wilenskiego i Komitetu Wykonawczego Odbudowy Uniwersytetu Wilenskiego o otwarciu Wydzialu Teologicznego. Początkowo biskup J. Matulewicz i kandydat na dziekana ks. Bronislaw Zongollowicz mieli odmienne wizje ksztaltu i dzialalnosci tej uniwersyteckiej jednostki. Jerzy Matulewicz proponowal szeroko rozbudowany program studiôw. Natomiast wedlug ks. Zongollowicza podstawowa misja rodzącego šią wydzialu polegala na dostarczeniu potrzebnej liczby ksiąžy do pracy w parafíach i zakonach, zapelnieniu wielkiej luki w braku pracowników Slowa Božego, ktôra powstala w czasie zaboru rosyjskiego131. Tymczasem w Wilnie szerzyly się pogloski, že biskup-Litwin sprzeciwia się powstaniu wydzialu teologicznego na polskim uniwersytecie. Powtarzala je prasa narodowa. W krôtkim czasie, po kilku spotkaniach miądzy 7 i 20 sierpnia 1919 r. niektôre z nich odbywaly šią m.in. z udzialem czlonkôw Kapituly - biskup i ks. B. Zongollowicz doszli do porozumienia, ostatecznie wypracowano pošredni model wydzialu. Wkrôtce nuncjusz apostolski zatwierdziî plan studiôw, ktôry obejmowal caloksztah nauk teologicznych z konieczną w niej przewagąteologii dogmatycznej (na wydziale przewidziano 15 etatôw profesorskich). Biskup J. Matulewicz umiejątnie poruszal šią przez dhižszy czas w sprawach narodowosciowych, dystansując šią od bezpošredniej polityki. Jesienią 1919 r. m.in. poparl akcjç Centralnego Komitetu „Daru Narodowego dla Naczelnika Jozefą Pil129 Ibidem, p. 199; 208. 130 Ks. J. Mandziuk, Zakony w archidiecezji wileñskiej, „Studia Teologiczne”, Bialystok—Drohiczyn-Lomža, 1987-1988, t. 5 -6 , s. 161-200. 131 B. Zongollowicz, Wydzial Teologiczny USB w okresie 1919-1929 [w:] Księgapamiutkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy založenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wilenskiego, Wilno 1929, t. II, s. 203—217 (podrozdzialy Projekty organizacji Wydzialu Teologicznego od grudnia 1917 do sierpnia 1919 r. i Organizacja Wydzialu Teologicznego od sierpnia 1919 do koñca listopada 1920). Pochodzący z Datnowa za Kownem ks. Zongollowicz byt w gronie tych polskich duchownych, ktôrzy dobrze znali język litew'ski. W latach 1895-1912 wykladal prawo kanoniczne w seminarium kowieñskim, w 1.1912-1914 odbyl studia uzupelniające w e Wloszech, Francjî i Niemczech. Niektôrzy polscy dzialacze polityczni wysuwali jego kandydaturę w r. 1918 na biskupa w Wilnie jako... Litwina. Por. T. Gôrski, op.cit., s. 218-244.

59

Wilno p o d okupacją niemiecką

sudskiego”, jak rowniez Komitetu „Gwiazdki”, ktora na celu miata zakup prezentow dla polskich žofarierzy na froncie132. Sympatia wilenskich Polakow do biskupa byla jednak jednorazowa lub krotkotrwata. Uwazano, že zbyt przychylnie traktuje wiemych pochodzenia litewskiego i bialoruskiego, kosztem Polakow. Po uznaniu granic polnocno-wschodnich Polski przez Radę Ambasadorow w 1923 r. polskie kola rządowe zaczęly domagač się odwolania Jerzego Matulewicza, aktywnie dolączyli się do tej kampanii dzialacze wilenscy związani z Narodową Demokracją. Papiež Pius XI (Achille Ratti) zadoščuczynil 14 lipca 1925 r. prošbie Jerzego Matulewicza i odwolal go ze stanowiska ordynariusza diecezji wilenskiej. Przy tym Ojciec Swiqty uwazal, že Jerzy Matulewicz jest jednym z najlepszych biskupow w Polsce133. Reasumując, zaznaczyč naležy, že Jerzy Matulewicz w swych dzialaniach mocno wyprzedzal czas: sprawy Košciola i wiary stawial o wiele wyžej niž kwestie narodowosciowe. Kolidowalo to mocno z wyobraženiami i dąženiami wspolczesnych134. 2.6. S tarania o p o lsk ie szkolnictw o p o dstaw ow e i šred n ie Komitet Edukacyjny. Cofająca się przed niemieckimi oddzialami carska administracja zostawila po sobie wspomnienia okrutnego nadzorcy miejscowych placöwek szkobiych. Przyponmijmy, že w 1908 r. po 1 roku i 4 miesiącach dzialalnošci zostalo zamknięte polskie towarzystwo „Oswiata”. Zarzucano mu polonizację ludnošci oraz liczne dzialania prokatolickie i antyprawoslawne. Pod koniec 1914 roku poczyniono kroki ku pewnej liberalizacji, legalizując Stowarzyszenie Nauczycielek 132 Odpowiedz na list Centralnego Komitetu „Daru Narodowego dla Naczelnika Jozefą Pilsudskiego", 13.09.1919; List Do Wielebnego Duchowienstwa Dyecezji Wilenskiej, 28.11.1919, Archiwum Historyczne Litwy, fond 694, opis 3, teczka 15 (zarządzanie W ilenskąD iecezjąw okresie wojennym 1914—1922), k. 46; 56. W tym drugim lišcie znajdujemy m.in.: „Niedawno powolany do žycia Komitet „Gwiazdki” dla zolnierza na froncie zwröcil šią do mnie z prošbą o pomoc w zbieraniu na kupno podarunköw dla žoinierzy na Gwiazdką. Uwažając, že przede wszystkim žolnierz na froncie zastužyl sobie na pomoc i wspolczucie spoleczenstwa, gorąco polecam tą sprawę Wielebnemu Duchowienstwu 133W 1925 r. Senat Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego zaproponowal Jerzemu Matulewiczowi objęcie rektorstwa uczelni. N ie przyjąl tej propozycji i wyjechal do Rzymu w celu zorganizowania zarządu generalnego i domu studiow marianöw. 7 grudnia 1925 r. zostal wydelegowany przez papieža na Litwą jako wizytator apostolski. Opracowal projekt nowej prowincji košcielnej, dostosowanej do granic Republik! Litewskiej. Przygotowal projekt konkordatu, ktory podpisano 27 wrzesnia 1927 r., juž po jego šmierci. Zmarl 27 stycznia 1927 r. w Kownie. Zostal pochowany w katedrze kowienskiej. 24 paždziemika 1934 r. jego zwloki uroczyšcie przeniesiono do košciola sw. Michala Archaniola w Mariampolu. 28 czerwca 1987 r. papiež Jan Pawel II zaliczyl arcybiskupa Jerzego Matulewicza do grona blogoslawionych. 134 Szerzej o postawach wilenskiego biskupa zob. M. B. Pecyna, Osobowosc i dzialanie blogoslamonego Jerzego Matulewicza, Wroclaw-Pruszköw 1990.

60

ROZDZIAL I

i Wychowawczyn (przemianowane za niemieckich czasöw na Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego) oraz zezwalając mu zakiadanie gimnazjalnych kursöw135. Swą dzialalnošč moglo rozwijac Towarzystwo Wpisöw Szkolnych. Zostalo ono powolane w niezwyklym celu, a mianowicie do zbierania skladek na oplacenie lekcjijęzyka polskiego, ktöre w szkolach odbywaly się jako zajęcia fakultatywne. Przy Towarzystwie Pomocy Ofiarom Wojny dzialalo Biuro Zjednoczenia Pracy Oswiatowej. W sumie wpierwszej polowie 1915 r. narzeczpolskiej szkoly dzialalynamniejszą lub większą skalę 33 organizacje. Latem tegož roku Polacy založyli Komitet Edukacyjny, mający koordynowac sprawy polskiego szkolnictwa podstawowego i šredniego między poszczegölnymi polskimi organizacjami. Wspominając te wydarzenia, wilenska dzialaczka oswiatowa Ludwika Žycka pisala, že „przy tworzeniu Komitetu Edukacyjnego pokierowano się najsluszniejszą zasadą- szkolnictwo muši byč jednostajne dla wszystkich obywateli polskich i muši stač ponad wszelką robotą polityczną i partyjną, tzw. «orientacyj»136. Komitet Edukacyjny kontynuowal tradycje „Oswiaty”, zaš na prezesa KE wybrano b. lidera zlikwidowanego towarzystwa, jednego z lideröwNarodowej DemokracjiWitolda Węslawskiego. Do grona najbardziej aktywnych dzialaczy naleželi: na poziomie szköl podstawowych - populama w Wilnie pisarka Emma Jelenska-Dmochowska, polonista Stanislaw Cywinski i historyk Stanislaw Koscialkowski, požniejsi profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego. Ostatni z wymienionych od jesieni 1915 r. kierowal röwniez Stowarzyszeniem Nauczycielstwa Polskiego137. Dzien 22 wrzesnia 1915 r. štai się dniem wskrzeszenia polskich szköl šrednich w Wilnie po blisko osiemdziesięcioletniej przerwie. W pözniejszych latach obchodzono go uroczyšcie. Wladze niemieckie początkowo nie ingerowaly w sprawy zakladania szköl. Spolecznicy nie tylko polscy, ale i litewscy, zydowscy, biaioruscy oraz in., po wielu latach na wpöl konspiracyjnej pracy, aktywnie zaczęli dzialač na polu oswiaty. Dzięki wzmozonym staraniom Komitetu Edukacyjnego pod koniec 1915 roku w Wilnie, opröcz 4 gimnazjöw z polskim językiem wykladowym (815 uczniöw), dzialalo 8 szköl czteroklasowych (niepeine gimnazja - 1060 uczniöw) i 30 szköl elementamych (4500 uczniöw). W celu ksztalcenia kadry pedagogicznej otwarto 5 seminariöw i liczne kuršy nauczycielskie (seminaria przypominaly raczej rozbudowane kuršy)138. 135 A. Romanowski, Mloda Polska wilenska, s. 331-333. 136 L. Žycka, Krotki rys dziejöw tajnej oswiaty polskiej na Ziemi Wilenskiej od 1880 do 1919, Wilno, 1932, s. 26. 137 Zob. Pamiątka rozpoczęcia lekcji w szkolach Stowarzyszenia Nauczycieli i Wychowawcöw w Wilnie, Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk, Dzial Rzadkich Wydawnictw, sygn. 1100, s. 1-2.; zob. biogram S. Koscialkowskiego, [w:] PSB, t. XIV, Wroclaw-Warszawa-Krakow, 1968-1969, s. 394-396; o Stanislawie Cywinskim, uwzględniając okres pracy gimnazjalnej, [w:] J. Stamawski, Sylwetki wilehskich historyköw literatury, Bydgoszcz 1997, s. 147-168. 138 L. Žycka, Krotki rys dziejöw..., s. 27.

mino p o d okupacją niemiecką

61

Komitet Edukacyjny mūšiai nie tylko zająč się pracąpedagogiczną, ale röwniez zbierač fundusze na prowadzenie poszczegölnych szköl, jako že większošč ludnošci miasta žyla w wielkiej biedzie i nie byla w stanie placič za naukę swoich dzieci. Liczne zastępy uczniow zostawaly w gimnazjalnych budynkach, odrabiając lekcje, z powodu braku w domu swiatla. Rodzice powinni byli wplacic tzw. „wpisowe” oraz uiszczač sumy roczne. W roku szkolnym 1916/17 z 336 uczniow w gimnazjum męskim SNP i 219 w gimnazjum ženskim ubiegalo się o zwolnienie od „wpisöw” odpowiednio 224 i 132 ucz­ niow (uwzględniono 174 i 105 prošb). W gimnazjum Czamowskiej oraz im. Lelewela z grona liczącego 185 i 95 osöb, podania o rekompensatę zložylo - 117 i 53 (Komitet Edukacyjny zadoščuczynil 69 i 32 prošbom)139. W ostatnich dniach 1916 r. Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego zebralo jedynie 60 proc. naležnych mu oplat od uczniow ženskiego gimnazjum oraz 62 proc. z gimnazjum męskiego140. W Komitecie Edukacyjnym powstaly trzy sekcje: finansowa (gromadzila fundu­ sze na utrzymanie szköl), administracyjna (dbala o sily nauczycielskie i podręczniki, troszczyla się o röwnomieme rozlokowanie szköl) i pedagogiczna (oceniala programy seminariöw nauczycielskich, szköl šrednich i powszechnych, kwalifikowala kan­ dy datöw na nauczycieli). O pomoc finansową często zwracano się do rodaköw z Warszawy. W Wilnie organizowano loterie, przedstawienia, koncerty dobroczynne, z ktörych dochöd przeznaczano na pokiycie kosztöw nauki dla biednych uczniow. Wiele podręcznikow sprowadzano z Warszawy, wkrötce jednak większą częšč potrzeb wydawniczych zalatwiano wlasnymi silami, angažując do pisania szkolnych pomocy miejscowe polskie sity141. Pozycją szczegolną, ktöra pojawila się dzięki Komitetowi Edukacyjnemu w 1916 r., byla ksiąžka Czy wiesz kim jesteš? autorstwa Jastrzębczyka, czyli Czeslawa Jankowskiego. Miala ona wyjasnic dzieciom i mlodziežy sprawy narodowosciowe, zagmatwane przez wydarzenia ostatnich lat. Wspolpracując z poszczegölnymi organizacjami spolecznymi, Komitet Eduka­ cyjny založyl röwniez cztery szkoly zawodowe i kilka kursöw. Najwyzszym poziomem nauczania wyröznialy się Kuršy Naukowe, ktörymi kierowal Stanislaw Cywinski. Liczba sluchaczy przekroczyla 200 osöb. Mieli oni mozliwosc zapoznania się z programem poszczegölnych przedmiotöw na poziomie wyzszych studiöw pod 139 Zob. S. Cywinski, Kartki z pamiętnika (1914-1920), Wilno 1931, s. 26; Dane statystyczne Komitetu Edukacyjnego w Wilnie, Archiwum Historyczne Litwy, f. 1135 (fond Towarzystwa PrzyjaciolNauk), opis 4, teczka 159, k. 94. 140 Sprawozdanie Komitetu Edukacyjnego o dzialalnošci wilenskich gimnazjow za r. 1916, ibidem, teczka 565, k. 160-163. 141 Zob. Odezwę Komitetu Edukacyjnego do rodakow w sprawie wsparcia oswiatypolskiej (wydaną latem 1916 r.), Dzial Rąkopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 79 (L. Abramowicza), teczka 837, k. 1-2.

62

R 0 ZDZ1AL I

patronatem wysokiej klasy fachowcow, a mianowicie filozofa Mariana Zdziechowskiego, pedagogą ks. Stanislavva Milkowskiego, architektą Antoniego Wiwulskiego, poety Jozefą Wierzynskiego, plastyka Stanislawa Bohusz-Siestrzencewicza i historyka Košciola ks. Leoną Puciaty. Zaiskrzyla wšrod wilnian nadzieja, že niemiecka administracja i dalėj pojdzie na ustępstwa miejscowej ludnošci, pozwalając odrodzič Uniwersytet Wilenski. Kuršy dzialaly rowniež przy Wilenskim Towarzystwie Rolniczym, przy Zarządzie Klubu Bankowego, przy Towarzystwie Handlowcow i Kupcow Chrzešcijan142. W dawnych murach pouniwersyteckich swe podwoje otworzyl Uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewicza. Wyklady tu m.in. mieli: pisarka i dziennikarka Hele­ na Romer-Ochenkowska (język polski i pogadanki z historii), adwokat Tadeusz Wroblewski (wstęp do prawodawstwa ochronnego), jeden z najbardziej znanych litewskich dzialaczy Mykolas Biržiška (historia Litwy) oraz Jozef Kudrewicz, prezes Wilenskiego Towarzystwa Technicznego (fizyka došwiadczalna i geometria). Nie zapomniano o bibliotece i czytelni dla sbichaczy kursow, konsultacji udzielalo Biu­ ro Porady Naukowej. Rozwažano možliwošč, by placowka w jednakowej mierze sbižyla rowniež Litwinom. Jej zamknięcie przez wladze niemieckie nie pozwolilo rozwinąč šią tym planom143. Towarzystwo Katobckiej Szkoly Polskiej. Na początku 1916 r. zaczęto uszczuplač istniejący system polskich szkol šrednich i podstawowych, przede wszystkim realizując podpisane 22 grudnia 1915 r. przez glownodowodzącego armii niemieckiej na Wschodzie generala-feldmarszalka Paula von Hindenburga Wskazowki miarodawcze dla ožywienia szkolnictwa. Zakladaly one, že nadzor nad wszelką nauką i wychowaniem sprawuje wladza Ober-Ostu. We wszystkich szkolach „ma byč niemiecki w jak największych godzinach od najnižszej do najwyžszej klasy udzielany”, rowniež „usilowaniem byč powinno, by mową urzędową nauczycieli ze szkolną wladzą przeložoną, takže prowadzenie ksiąžek spraw szkolnych, byl niemiecki”144. Ciosem wymierzonym w polskie spoleczenstwo bylo zawieszenie dzialalnošci Komitetu Edukacyjnego. Do tego zostaly zamkniqte Kuršy Naukowe i Uniwersytet Ludowy. Faktycznie Wqslawski i jego wspo!pracownicy nadal kontynuowali swą dzialalnošč w poprzednim tempie, choč nie oficjalnie. 142 Spisy wykladowców kursów rolnic2ych i in., ibidem, fond 9, teczka 2234, k. 9-18. Wysoko kwalifikowanąkadrę pedagogiczną mieli przyszli rolnicy. Wykladali tu m.in. Witold Houwaldt, wlasciciel majątku Mejszagola, znajdującego się w dwudziestu kilometrach pod Wilnem, Ludwik Chominski, wlasciciel Olszewa w pow. šwięcianskim (niepodol Zutowa Pilsudskich), biolog Zygmunt Fedorowicz, Wladyslaw Zawadzki, pózniejszy minister skarbu RP, oraz Witold Staniewicz, minister reform rolnych po przewrocie majowym, w rządach Pilsudskiego, Barila i in. ,43 Program Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza na grudzien 1915 r., Archiwum Historii Litwy, fond 1135, opis 13, teczka 174, k. 1-2; P. Klimas, Dienoraštis, s. 52-53. 144 Wskazówki miarodawcze dia ozywienia szkolnictwa, Dzial Rękopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 23, teczka 36, k. 15 verso.

Wilno p o d okupacją niemiecką

63

Wileñscy Polacy, chętni do dalszych dzialan, realizowali kolejny pomysl, uwzględniając zdystansowaną politykę niemiecką wobec Košciola katolickiego. W styczniu 1916 r. w Wilnie zostalo založone Towarzystwo Katolickiej Szkoly Polskiej, wkrótce przemianowanenaTowarzystwoKatolickiej Szkoly Polskiej Ludowej (zdecydowano bowiem, že organizacja ma w dužej inierze dzialač na terenach wiejskich). Dzialacze TKSPL pragnęli „zjednoczyč w pracy oswiatowej inteligencję duchowną i šwieckąz ludem wiejskim i dotrzeč tam, gdzie dotychczas promienie oswiaty pol­ skiej nie docieraly”. Na ežele zarządu organizacji stanąl rektor wileñskiego košeiola šw. Michala i profesor Seminarium Duchownego ks. Stanislaw Milkowski145. Podobnie jak w wypadku Komitetu Edukacyjnego, z którym TKSP uzgadnialo swą dzialalnošč, organizacja odznaczala się apolitycznošciąi lączyla szerokie warstwy polskiego spoleczeñstwa - wiceprezesem byl krajowiec, ziemianin Stanislaw Kognowicki, wspominany wyzej jako prezes polsko-litewsko-zydowsko-bialoruskiego Komitetu Obywatelskiego, skarbnikiem ks. - Józef Songin. PrzewodniczącąRady Nadzorczej Towarzystwa zostala księžna Maria Ogiñska. Administrator ks. Kazimierz Michalkiewicz oficjalnie udzielil poparcia TKSP w cyrkularzu do duchowieñstwa diecezji z 19 stycznia 1916 r.146 Kolejnym ciosem dla oswiaty polskiej bylo zamknięcie wszystkich szkól poezątkowych i podstawowych 1 maja 1917 r. z powodu zwiększonej liezby zachorowañ na tyfus i dezynterię. Co prawda, w 1 punkeie uwag pod rozkazem przewidziane byly wyjątki, ale nikt nie spieszyl się do ich stosowania. Ponadto rozporządzenia nie odwolano nawet w sierpniu i wrzesniu, mimo calkowitego ustania epidemii. 16 pazdziemika, w dzieñ obehodów 100 rocznicy šmierci TadeuszaKošciuszki, w porozumieniu z wladzami Komitetu Edukacyjnego, nauczyciele rozpoczęli pracę. W odwecie nastąpily przykre wizyty niemieckich inspektorów wraz z žolnierzami, którzy zastraszali pedagogów i uczniów. Aresztowano 11 nauczycieli, osadzając w więzieniu na Lukiszkach. Podobny los spotkal zydowskie placówki oswiatowe. Doszlo tu do koordynaeji polsko-zydowskich dzialan, co nadzwyczaj rzadko się zdarzalo. Trzyosobowa delegaeja dzialaczy Komitetu Edukacyjnego (wsród nich Witold Wqslawski) razem 145Sprawozdanie z dzialalnosci TKSP (bez daty), Archiwum Historyczne Litwy, fond 1135, opis 4, teezka 159, k. 38-39. Ks. Stanislaw Milkowski (1881 Milkowice-Stawki, pow. Bielsk Podlaski -1 9 6 1 Derewno k. Baranowicz) cieszyl si^ w Wilnie wielk^. populamosci^. (w 1. 1909-10 wydawal liberalny katolicki dwutygodnik „Slowo i Czyn”). Wczesniej dzialal w Grodnie, m.in. byl powiemikiem i spowiednikiem Elizy Orzeszkowej. Zob. rowniez odezwq Zakladajmy szkoly katolickie, szkoly polskiel, Dzial Rzadkich Wydawnictw Biblioteki Akademii Nauk Litwy, sygn. 1073, k. 3-4. 146 Maria Oginska - wlascicielka Plungian na Zmudzi - pochodzila z Poznanskiego, byla cöriq. Skörzewskiego, czlonka Pruskiej Izby Panow. W swym wilenskim palacu podejmowala cesarza Wilhelma podezas jego wizyty na Litwie zim% 1915 r. Stala si? jednq. z najbardziej wplywowych osöb za czasow niemieckiej okupaeji, slawi^c si$ przy tym aktywnym oddaniem charytatywnej dzialalnosci i zaangazowaniem w pracQ wielu spolecznych organizacji. O niej W. Meysztowicz, Gawqdy, Londyn

64

ROZDZIAL I

z trzema przedstawicielami szkolnictwa zydowskiego (do aresztu trafilo 4 pedagogów zydowskiego pochodzenia) zložyla wizytę u wladz niemieckich. Rozmowy byly dhigie i trudne, ale przyniosly rezultaty - areszt zdjęto, szkoly powrócily do codziennej pracy147. Polskie szkoly šrednie. Gimnazjum ženskie (im. Elizy Orzeszkowej) i gimnazjum męskie (im. Zygmunta Augusta) Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego. W przeddzien wkroczenia polskich wojsk do miasta odbyla šią rada pedagogiczna dwóch polskich gimnazjów Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskie­ go: ženskiego (przy ul. Wilenskiej 28, pózniej im. Elizy Orzeszkowej), na ežele z JuliąMaciejewiczowąi JuliąRodziewiczową, orazmąskiego (pózniej szego im. Zyg­ munta Augusta, przy ul. Wilenskiej 10) z dyrektorem Stanislawem Cywinskim. Ženskie gimnazjum miešcilo šią w budynku będącym wlasnošcią Julii Maciejewiczowej (1863 Teklinowo, pow. oszmianski -1937 Wilno), która w latach 1.1907-1914 prowadzila tu cieszącą šią wielkąpopulamošcią szešcioklasową szkolę handlową dia chrzešcijanskich dziewcząt, oczywiscie z rosyjskim językiem nauczania. Jesienią 1915 r. przekazala caly inwentarz swej szkoly nowo utworzonemu gimna­ zjum, nie pretendując na kierownicze stanowisko i zadawalając šią posadąnauczycielki. Na początku roku szkolnego 1915/1916 w ženskim gimnazjum naukę podjęly 254 uczennice, zaš 366 uczniów ucząszczalo do placòwki męskiej. W tym gronie byly tylko 4 Litwinki i 1 uczen ewangelik polskiej narodowosci - zdecydowanie przewazaly osoby polskiej narodowosci i wyznaniakatolickiego. Wnioskowac možna, že przedstawiciele každej z narodowosci zamieszkalej Wilno wybierali zazwyczaj swojąnarodowąplac0wkąošwiatową, zojczystym językiem wykladowym. Na początku roku szkolnego 1917/18 liczba uczniów w gimnazjach SNP nieznacznie zmniejszyla šią: do ženskiej szkoly ucząszczalo 219, do męskiej 336148. Męskie gimnazjum mialo zarówno profil realny, jak i humanistyczny, ženskie proponowalo zarówno kierunek humanistyczny, jak i specjalizację handlową. Pro­ gram gimnazjów, jak wspominala nauczycielka Waclawa Walicka, „grzeszyl poliglotyzmem”. Jako že ukladano go za czasów carskich, obok języka polskiego byl wciągnięty rosyjski. Nowe wladze w trybie obowiązkowym zlecily niemiecki, do tego dochodzil francuski, zaš do wyboru uczniów pozostawiono laciną i jązyk angielski. W rozkladzie zajęč byly r0wniež-matematyka, kosmografia, fizyka, chemia, 147Sprawa szkol ludowych wilenskich w r. 191 7, opr. przez Komitet Edukacyjny, Dziai Rqkopisöw Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 79 (Ludwika Abramowicza), teczka 862, k. 1-2. 148Dane statystyczne Komitetu Edukacyjnego w Wilnie, Archiwum Historyczne Litwy, fond 1135, opis 4, teczka 158, k. 94; zob. röwniez Byla taka szkola. Gimnazjum im. Elizy Orzeszkovjej w Wilnie 1915-39, (red.) E. Slawinska-Zakoscielna, Londyn 1987, s. 1-18; na temat pozniejszych dziejow wi­ lenskich oswiatowych placdwek sporo materialow zgromadzila Biblioteka Narodowa w Warszawie, zob. Szkoly šrednie na Ziemi Wilenskiej 1918-39. Katalog wystawy w Bibliotece Narodowej, Warsza­ wa 1991.

Wilno p o d okupacją niemiecką

65

higiena, przyrodoznawstwo ogölne, propedeutyka filozoficzna (pedagogika w szkole ženskiej), rysunki, krešlenie, kaligrafla, i religia149. Wspominając uczniöw omawianego okresu, wymienic przede wszystkim naležy braci Stanislawa i Jozefą Mackiewiczöw. Za czasow carskich podjqli oni nankq w prestizowym, skupiającym przewaznie dzieci polskich ziemian i inteligencji, wilenskim gimnazjum Winogradowa. W momencie wkroczenia do Wilna wojsk niemieckich Stanislawowi do zaliczenia pozostawala tylko klasa maturalna. Co prawda, nie bylo calkiempewne, že przyszly redaktor „Slowa” zdobqdzie maturę. Latem 1915 r. gotöw byl zrezygnowac z dalszej nauki na korzyšč udziahi w legionach. Jako že nie zostal do wojskowych szeregow zapisany, jesienią 1915 r. rozpocząl naukę w ostatniej klasie gimnazjalnej. Wielki wplyw na niego mial Stanislaw Cywinski, wskazując na potrzebę zdobycia wyksztalcenia, pielęgnując jego zamilowania do literatury. Stanislaw z wielkim szacunkiem wspominal swego profesora: „(...) Bezpošrednio bardzo, bardzo wiele mu zawdzięczam, nigdy w mlodosci scysji nie mialem, przeciwnie, w pewnej kontrowersji z Koscialkowskim stanąl po mojej stronie. Cywinski byltakže entuzjastą, idealistą...”150 Do pracy w roku szkolnym 1915/16 przystąpily röwniez - polskie gimnazjum Anny Czamowskiej, pözniej ss. Nazaretanek, i męskie gimnazjum przy Wroniej 1, pözniejsze im. J. Lelewela. Gimnazjum Anny Czamowskiej (ss. Nazaretanek). Ta placöwka oswiatowa powstala.na bazie prowadzonej w latach 1904-1915 przez nazaretanki szkoly tkackiej. We wrzesniu 1915 r. przybralo ono nazwę - w konspiracyjnym celu - Gim­ nazjum Anny Czamowskiej, chociaž wspoltworzylo je wiele siöstr zakonnych. W listopadzie 1915 r., aby pomiešcič licznie gromadzącą się mlodziež -110 dziewcząt - Czamowska (matka Waleria, 1878 Daniuszow k. Smorgon - 1945 Stryj k. Krakowa) musiala wynająč dodatkowe obszeme pokoje. O populamošci tej placöwki može swiadczyc statystyka uczennic: gdy w innych szkolach mial miejsce spadek liczby dziewcząt, jesienią 1917 r. liczba ženskiej mlodziežy u nazaretanek sięgnęla 219151. Gdy wladze wydaly rozkaz nauczania niemieckiego w každej klasie, począwszy od pierwszej, siostry nie zgodzily z tą decyzją. Wobec licznych petycji, rozmow 149 Walicka, Szesnasta rocznica powstania gimnazjöw im. Kröla Zygmunta Augusta i im. Elizy Orzeszkowej, „Kurier Wilenski” 22-23.09.1931. 150 S. Mackiewicz, Kto mnie wolal, czego chcial, Warszawa 1972, s. 345; J. Jaruzelski, Stanislaw Cat-Mackiewicz, 1896-1966, Wilno-Londyn-Warszawa 1994, s. 2 5 -2 6 .0 drugim wybitnym pedago­ gu tak Mackiewicz wspominal: „ (...) Mnie Koscialkowski cale žycie nie lubil, choč mi dužo dobrego zrobil”. O latach mlodosci Jozefą Mackiewicza zob. J. Malewski (W. Bolecki), Ptasznikz Wilna, Kra­ kow, 1991, s. 20-21. 151 Dane statystyczne Komitetu Edukacyjnego w Wilnie..., k. 94; J. Hoppen-Zawadzka, J. Cywinska-Kryszewska, Dzieje powstania i dzialalnosci Szkoly Siöstr Najšwiątszej Rodziny z Nazaretu w Wilnie w l. 1906-1940, Bydgoszcz 1996, s. 34-44. Anna Czamowska do Zgromadzenia Nazareta­ nek wstąpila w 1889 r. w Rzymie, potem przez pewien czas mieszkala i pracowala w Krakowie.

66

ROZDZIAL I

z niemieckimi inspektorami i prošb rodzicow, niemiecki nie zostal w gimnazjum wzmocniony. Zaznaczyč rowniež naležy, že nauczycielki przychodzify do szkoly w ubraniu cywilnym: w celach konspiracyjnych nie informowano uczennic, ktore z nich naležądo zakonu. Habity zostaly „ujawnione” dopiero w majų 1919 r.152 Gimnazjum im. J. Lelewela. Najslabiej rozwijalo się męskie gimnazjum im. Joachimą Lelewela. W roku szkolnym 1915/16 funkcjonowalo ono jeszcze pod nazwąkursow i uczęszczalo do niego 42 uczniow, zaš w roku szkolnym 1916/17-95. Inicjatorem i pienvszym dyrektorem tych kursow byl Kazimierz Masijewski, student Uniwersytetu Petersburskiego153. Nowym etapem w dziejach placowki stala się wspolpraca ze Stowarzyszeniem Nauczycielstwa Polskiego oraz przejšcie gimnazjum pod zarząd SNP i Komitetu Edukacyjnego, co dodatnio wplynęlo na ogolny stan materialny i pozwolilo zatrudnič nowych, wysokiej klasy specjalistow. Sprawę funkcjonowania czwartego gim­ nazjum polskiego na odpowiednim poziomie zarząd KE uwažal za priorytetową. Stanowisko dyrektora w r. szkolnym 1917/18 objąl wyžej wspomniany Zygmunt Fedorowicz, požniejszy wicedyrektor Departamentu Ošwiaty w Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Šrodkowej, kurator Okręgu Szkolnego Wilenskiego w 1.1924-1931154. Analizując rozwoj ošwiaty polskiej pod okupacjąniemiecką, zauwažališmy liczne jej osiągnięcia. Wiązaly się one przede wszystkim ze stworzeniem szkol w ojczystym językiem nauczania do šredniego poziomu wlącznie. Taka možliwošč - przyznač naležy-powstala dzięki realizacji založen niemieckiej polityki narodowošciowej na terenach okupowanych. Nie byla to sytuacja najlepsza. Te szkoly utrzymywano z wlasnych funduszy - ze šrodkow rodzicielskich lub spolecznych (pomoc Košciola, ziemianstwa i in.), nie uniknięto pojedynczych represji ze strony Ober-Ostu wobec pedagogow. Zabraklo pozwolenia na wskrzeszenie uniwersytetu. Niemniej jednak rozwoj sieci gimnazjow polskich stanowil znaczny postęp w kontekšcie sytuacji ošwiaty mniejszošci narodowych Cesarstwa Rosyjskiego. Nastąpil kolejny etap konsolidacji miejscowej inteUgencji, ktora torowala drogę- powoli i z wielkimi trudnošciami - ku wyžszej uczelni. Ogromna skala zaangažowania wilnian w sprawy ojczystego szkolnictwa wskazuje na to, že aktywnošč ošwiatowa stala się dla ludnošci miejscowej jedną z form politycznej obecnošci pod okupacjąniemiecką. 152Spis wykladowcöwgimnazjum w r. szkolnym 1915/16, Archiwum Historyczne Litwy, fond 1135, opis 4, teczka 160, k. 228. 153 E. Kobylinska,.Sztandar Lelewelaköw, „Slowo” 10.01.1939. Zob. röwniez Listprezesa Komitetu

Edukacyjnego Witolda Wqslawskiego do prezesa Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego Stanislawa Koscialkowskiego w sprawie gimnazjum im. J. Lelewela z dn. 8.03.1918, Archiwum Historyczne Litwy, fond 1135, opis 4, teczka 248, k. 106. 154 Biogram Zygmunta Fedorowicza autorstwa Stanislawa Feliksiaka, [w:] Slownik biologöwpol­ skich, Warszawa 1987.

Wilno p o d okupacją niemiecką

67

2.7. T rw anie n a p olskich placow kach k u ltu raln y ch Teatr. W dniu wkroczenia niemieckich wojsk do miasta w sali towarzystwa „Lutnia” grano Dozywocie Aleksandra Fredry. Michal Brensztejn zanotowal w swym dzienniku, že „w otraktach [czyli w przerwach - A. P.] grala orkiestra „Lutai” pod batutą Salnickiego, publicznošci zebralo się niewiele, afisz zapowiadający po raz ostatai byl rosyjsko-polski”155. Wkrotce rozkazem wladz niemieckich wszelkie przedstawienia i koncerty w miešcie zostaly zabronione. Na pisemnąprošbę zarządu „Lutai” o zgodę na kontynuację dzialalnošci teatralnej nadeszla odpowiedz, že „sprawa koncertow i widowisk jest nie na czasie”. Wedhig Wladyslawa Zahorskiego, „žyde publiczne w Wilnie zupelnie zamarlo, teatrow, koncertow, cyrku, odczytow nie ma, rowniez j ak wieczorow publicznych, zabaw, tylko 8 kinematografow robią calkiem dobre interesy”156. Niewątpliwie istotnymi wydarzeniami w Wilnie byly obchody 60. rocznicy šmierci Adama Mickiewicza oraz wieczory pamięci wilenskiego poety legionisty Jerzego Zulawskiego. Hold autorowi Pana Tadeusza oddano podczas dwoch wieczorow: w sali bylego uniwersytetu (26 listopada) i „Lutai” (29 grudnia) z udzialem aktora Adama Wislanskiego (1879-1917). W szkolach polskich zorganizowano rowniez szereg mniejszych imprez157. Po blisko trzymiesięcznej przerwie, 9 stycznia 1916 roku, „Lutnia” znow zaprosila na przedstawienie. Bylo to Na zawsze Lucjana Rydla w režyserii Antoniego Kliszewskiego (1859-1930). Do gry zaangažowano rowniez zawodowych aktorow z dramatycznego Teatru Polskiego na Pohulance, na otwarcie ktorego nie uzyskano pozwolenia okupacyjnych wladz. Zespol „Lutai” nadal trzymal się repertuaru lžejszego, zaš w celu podtrzymania patriotycznego ducha grano wylącznie przedstawienia polskie. W sumie dzięki sekcji dramatycznej „Lutai” w sezonie zimowym odbylo się 14 przedstawien. Latem udalo się tež zadoščuczynič tradycji i przeniešč spektakle do Teatru Letniego w Ogrodzie Bemardynskim. Od 21 maja do 10 wrzesnia 1916 r. zaprezentowano dodatkowo 21 spektakli158. 155 M. Brensztejn, Dziennik..., cz. 1, zapis z 5 (18) wrzesnia 1915 r., k. 22. Por. H. Romer-Ochenkowska, XXV-lecie wskrzeszonego Teatru Polskiego w Wilnie, Wilno 1932, s. 34-35; K. Duniec, Teatr polski w Wilnie w l. 1906-1919, [w:] Dzieje teatru polskiego, (red.) T. Sivert, Warszawa 1988, s. 560-595; A. Romanowski, Mloda Polska Wilenska, s. 188-192. Muzyczne towarzystwo „Lutnia” zostalo založone w 1905 r. z inicjatywy wilenskiego filantropą, dyrektora Banku Ziemskiego i radnego miejskiego Jozefą Montwilla (1850-1911). Wkrotce rozszerzylo swądzialalnošč zakladając sekcję dramatyczną. 156 W. Zahorski, Dziennik, cz. 2, zapis z 5 (13) listopada 1915 r., k. 9. 157 Ibidem, zapis z 13 (26) listopada 1915 r., k. 17; o tym rowniez H. Romer-Ochenkowska, Z czasow okupacji, „Kurier Wilenski” 8.01.1929. 158Zob. Ąfisze „ Lutni ” z 1.1916-1 7, Dzial Rzadkich Wydawnictw Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, sygn. 32; Zamknięciesezonu „Lutni”, „Dziennik Wilenski” 13.09.1916.Wiosną 1916 r. wystawiono m.in. Miod kasztelanski Jozefą Ignacego Kraszewskiego, Szwaczki Michala Baluckiego, Okręžne Jozefą Korzeniowskiego, Bialego krolika Stefana Krzywoszewskiego.

68

ROZDZIAL I

Kierownikiem administracyjnym teatru polskiego w „Lutni” podczas calego okresu niemieckiej okupacji byl Zbigniew Smialowski (1885-1943). Z wilenskim šrodowiskiem teatralnym związany od 1906 r., od czasôw slynnej polskiej režyserki i aktorki Nuny Mlodziejowskiej, az do swej smierci. W každym okresie swej dzialalnošci realizowal się zarôwno jako administrator, j ak tež jako režyser i aktor. Obok Z. Smialowskiego i A. Kliszewskiego funkcje režysera spoczywaly rôwniez na Julianie Strycharskim (1879-1923). Latem 1917 r. zarząd „Lutni” postanowil wprowadzic do repertuaru zagraniczne sztuki, ale nadal orientowano się na latwiejszą trešč. Jako pierwszy niepolski spektakl okresu wojennego wystawiono francuską komedię Roberta de Flersa i Gastona de Caillavet’a Papa. Jak wspominal Zbigniew Smialowski, „stosunek Niemcôw do teatru polskiego byl, oczywiscie, dosé wrogi, ale szykany, ktôrych mu nie szczędzili ci okupanci, mialy charakter raczej formalny niz zasadniczy, (...) byly dwie cenzury - wojskowa i polityczna, co pušcila jedna, nieraz zatrzymywala druga”159160. Nawet pod koniec grudnia 1918 r., gdy swą wladzę oglosila Rada Delegatôw Robotniczych i sytuacja polityczna w miescie stanowila najszerszy konglomerat roznorodnych rządow, „Lutnia” wykazala swąžywotnošč, nawet 5 stycznia 1919 r. - w dniu wkroczenia bolszewikôw - na scenie do obejrzenia byl Košciuszko pod Raciawicami,6°. Poza „Lutnią” w latach 1916-1918 dzialaly w Wihiie rôwniez polskie teatry amatorskie: przy Polskim Towarzystwie Rzemieslniczym, Katolickim Stowarzyszeniu Robotnikôw Polskich i Polskim Towarzystwie Gimnastycznym „Sokol”. Sale koncertowe. Poza krôtkim okresem nie braklo w Wilnie pod wladzą niemiecką imprez muzycznych. Oczywiscie, wraz z cofającą się carską administracją miasto opušcili rosyjscy artyšci, a z nimi rôwniez większošč personelu Szkoly Cesarskiego Towarzystwa Muzycznego. Gdy „Lutnia” na początku stycznia 1916 r. otrzymala pozwolenie na prowadzenie dzialalnošci, zaczęto organizowac koncerty i wieczory muzyczno-dramatyczne z udzialem Wilenskiej Orkiestry Symfonicznej pod batutą Adama Wylezynskiego (1880 Dowgirdowo na Žmudzi - 1954 Lublin), ktôry byl uczniem Barcewicza i Noskowskiego, absolwentem muzycznych studiôw w Lipsku, jednym z najaktywniejszych animatorôw zycia kulturalnego Wilna po­ czątku XX w.161 15925-lecie „Lutni”. Wywiadzp. dyrektorem Zbigniewem Smialowskim S. Z. Klaczynskiego, ,,Kurier Wileriski” 7.12.1930. 160Z Lutni, „Dziennik Wilenski” 31.12.1918. 161 Biogram Adama Wylezynskiego, [w:] Slownik muzykow polskich, t. 2, Warszawa 1967 oraz L. T. Blaszczyk, Dytygencipolscy i obey w Polsce w XIX i XXw., Krakow 1964. Wilenska Orkiestra Symfoniczna zostala založona w 1910 r. przez kompozytora i dyrygenta rosyj skiego pochodzenia Kon­ stantina Galkowskiego, dziennikarza Konstantina Markowa i kompozytora Ludomira Michala Rogowskiego, zob. A. Romanowski, Mloda Polska Wilenska, s. 211-224 oraz M. Ankudowicz-Bienkowska, Polskie žyd e muzyezne w Wilnie lat IIRzeczypospolitej, Olsztyn 1997, s. 93-105.

Wilno p o d okupacją niemiecką

69

Prace organizacyjne i kierowanie orkiestrą kameralną kierownictwo „Lutni” zlecilo Mikolajowi Salnickiemu. Zespol mial przygrywac publicznošci w przerwach przedstawien dramatycznych. Nazywano go „orkiestrą teatralno-antraktową”. M. Salnicki nie ograniczal się do funkcji, ktora zostala mu wyznaczona. Orkiestrą uczestniczyla prawie w každej wilenskiej imprezie dobroczynnej, grata nawet podczas przedstawien Gabrieliusa Landsbergisa, jako že litewska spolecznošč Wilna w latach 1915-1917 nie dysponowala większymi muzycznymi silami162. Rownolegle w salach koncertowych Wilna i kawiamiach rozbrzmiewala muzyka klasyczna w wykonaniu Zespolu Kameralnego im. Stanisiawa Moniuszki oraz kwartetu George’a. W styczniu 1917 r. Michal Minkiewicz (lekarz z zawodu, aktor z zamilowania) i plastyk Stanislaw Bohusz-Siestrzencewicz probowali odrodzic tradycję nadzwyczaj przed wojną w Wilnie populamego kabaretu muzycznego „Ach”, ale dawnej swietnosci (po raz ostatni występ odbyl się w 1914 r.) nowy pomysl nie dorownal. W tym trudnym okresie wojennym nie zabraklo w Wilnie edukacyjnej placowki muzycznej. Tę inicjatywę podjęla Maria Bohowiczowa, przed wybuchem wojny pracująca jako dyrektorka muzycznej szkoly w Kaliszu. Kariera Bohowiczowej w Wilnie trwala jedynie rok: szkolę przejęla Aleksandra Randau163. Srodowisko plastykow. Wielkie zmiany zaszly w wilenskim srodowisku pla­ stykow. Przestalo dzialač Wilenskie Towarzystwo Artystyczne, do Mohylowa ewakuowano Wilenską Szkolę Rysunkową. Odegrala ona przez 49 lat swej dzialalnošci znaczną rolę w ksztalceniu artystow roznych narodowosci. Z grona znanych polskich plastykow w Wilnie w omawianym okresie dzialali m.in.: rzežbiarz Antoni Wiwulski, artysta-fotografik Jan Bulhak, artysci-malarze - Waclawa Fleury, Michal Rouba, Stanislaw Bohusza-Siestrzencewicz, Wladyslaw Leszczynski i Stanislaw Jarocki164. Nadzwyczaj aktywnie pracowal J. Bulhak,, coraz bardziej stawny wilenski fotografik. Swe prace co pewien czas prezentowal na wystawach. „Dziennik Wilenski” donosil, že „w pierwszej polowie marca fotograf artysta, Jan Bulhak, otwiera w palacu Paca (Wielka 43) swoją specjalną wystawę fotograficzną, na ktorą zložy się parę set cenniejszych prac ze zbiorow jego «Wilno» i «Litwa». Zbior ten, przedstawiający miasto nasze i kraj nasz, powiększa się stale i obecnie dosięga 2 000 plansz, uložonych w 40 albumach...”165 162 Zob. Biografija Salnickogo Nikoiaja Fomicza (tiepier Salnickis Mykolas Tomo, rodilsia 4 sientiabria 1865 goda w Witaiusie), Wilnius, 15.08.1945, Dzial Rqkopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 236 (zespdl archiwalny Konsantinasa Galkauskasa), teczka 593, k. 2; žyciorys byl przedstawiony Galkowskiemu, ktory mial bye swiadkiem zabiegow Salnickiego przed sowieckimi wladzami Litwy o przyznanie emerytuiy. 163 L. Žycka, Ze szkoly muzycznej, „Dziennik Wilenski” 18.05.1916. 164J. Malinowski, Wilenskie srodowisko artystyczne 1919-1945. Malarstwo, grafika, rzezba, rysunek, fotografia, Olsztyn 1989 (katalog wystawy), s. 15-31; L. Laučkaitė, Vilniaus dailė XX amžiaus pradžioje (Sztuka Wilna na początku XXw.), Vilnius 2002, p. 20-51. 165Kronika, „Dziennik Wilenski” 1.03.1917.

70

ROZDZIALI

Przybližając wilenski okres dzialalnošci Antoniego Wiwulskiego, nadmienmy, že w Wilnie zaprojektowal i wraz z inžynierem Teofilem Szopą zrealizowal pomnik Trzech Krzyžy, ktöry stanąl w lipcu 1916 r. Ta budowa, zainicjowana przez administratora diecezji pralata Kazimierza Michalkiewicza, z szerokim udzialem ludnošci miasta, stata się swoistądeklaracją wiemosci wilnian Kosciolowi katolickiemu166. Aktywnie odwiedzali wilnianie wystawę zorganizowaną przez okupacyjne wtadze Wihia pt. „Ausstellung Wilnaer Arbeitsstuben” (Wystawa pracowni wilenskich). Na nim obok plastyköw litewskich i ¿ydowskich swoje prace wystawili dwaj przedstawiciele polskiego srodowiska - Bronistawa Lukaszewiczowna i wspomniany S. Bohusz-Siestrzencewicz. Na tle wspomnianych inicjatyw waznym wydarzeniem zdaje się byč powolanie w grudniu 1918 r. litewsko-zydowsko-bialorusko-polskiego związku artystycznego „Harmonia”. Mialo to byč „zrzeszenie wszystkich sil w dziedzinie sztuki, a mianowicie: muzyki, sceny, malarstwa, rzežby, architektury i literatury nadobnej oraz dąženie do polepszenia bytu kulturalnego i materialnego swych cztonköw”. Založycielami tego związku byli: hrabia Ignacy Halka Ledöchowski (založyciel Zespotu Kameralnego im. Stanislawa Moniuszki), skrzypaczka Wanda Bohuszewiczowna, dyrygenci Adam Wylezynski i Mikolaj Salnicki, poetą Jözef Wierzynski, plastyk Lucja Balzukiewiczöwna, hrabia Rostworowski, kompozytor Konstantinas Galkauskas (Konstantin Galkowskij), Stanislaw Helman i plastyk Antanas Žmuidzinavičius. I chociaž okupacja bolszewicka wstrzymala tą inicjatywę, godna szczegölnego zaakcentowania jest chęč wspölpracy przedstawicieli röznych narodowosci swiata kultury167. Prasa. Od momentu wkroczenia wojsk niemieckich do Wilna przestala ukazywac się prasa. Jeszcze w sierpniu 1915 r. wychodzito 9 polskich tytulöw: „Dwutygodnik Diecezjalny” (wydawca i redaktor ks. administrator Kazimierz Michalkiewicz), „Gazeta Codzienna” (wydawca i redaktor ks. Kazimierz Packiewicz), „Gwiazda Zaranna”, miesięcznik pošwięcony sprawom oswiaty (wydawca i redaktor ks. Adam Kuleszo), tygodnik „Jutrzenka” z dwutygodniowym dodatkiem „Nasza Grządka” (wydawca i redaktor Stanislaw Palczewski), „Kurier Litewski” (wydawca Tadeusz Dembowski, redaktor - Bronislaw Medeksza), „Przegląd Wilenski” - tygodnik o orientacji krajowej (wydawca Witold Abramowicz, redaktor Stanislawa Studnicka), tygodnik „Przyjaciel” (wydawca i redaktor ks. Julian Steckiewicz), „Tygodnik 166 Zob. F. Šwiątek, Jasny i mocny duch Antoni Wiwulski 1871-1919, Wilno 1939; N. Lukšionytė-Tolvaišienė, Antanas Vivulskis (1877-1919): tradicijų ir modernumo dermė, (Antanas Vivulskis: polączenie tradycji i modernizmu), Vilnius 2002. Wiwulski byl bardzo lubiany w miešcie, aktywnie angažowal siq w rožnorodne inicjatywy spoleczne. Na przyklad, podczas loterii fantowej na ochronęDomu Serca Jezusowego w lutym 1917 r., organizowaną przez Jelenską ofiarowal rzežbę „Glod”. Jego to röwniez autorstwa zawieszono plaskorzežbę z okazji 100. rocznicy zgonu Tadeusza Košciuszki w uniwersyteckim košciele sw.sw. Janöw, ktöra przetrwala až do dzisiaj, wyröznia się šmiafym j ak na owe czasy rozwiązaniem plastycznym. 167Kronika: „Harmonia”, „Dziennik Wilenski”, 14.12.1918.

Wilno p o d okupacją niemiecką

71

Rolniczy” (wydawca i redaktor Antoni Narbut), miesiącznik „Žycie Spóldzielcze” (wydawca i redaktor Aleksander Szklennik)168. Az do 2 lutego 1916 r. wilnianie wszystkich narodowosci pozostawali bez wlasnej prasy. W Wilnie ukazywaly siątylko czterojązyczne „Nowiny Codzienne” (w wersji niemieckiej, polskiej, litewskiej i w jidysz), zawierające jedynie oficjalne komunikaty i rozporządzenia wladz Ober-Ostu, redagowane przez Hermana Schura, b. redaktora przedwojennej rosyjskiej „Naszej Kopiejki”. Mając na uwadze utrudnione przesylki z terenu Królestwa, možna mówic o pewnej prózni informacyjnej na Wilenszczyžnie (na początku 1916 r., tzw. debit kolportazowy na Wilenszczyzną mialy tylko „Dziennik Poznanski” i warszawska „Godzina Polska”)169. Na początku roku wladze niemieckie zgodzily šią na ukazanie šią jednego polskiego dziennika. Sposród tytulów wybrano „Dziennik Wilenski” Jana Konrada Obsta. Nie znamy do konca motywacji tej decyzji. Na pewno nie bez wplywu bylo niemieckie pochodzenie Obsta (jego ojciec przez kilka lat byl dyrektorem Muzeum Etnograficznego w Lipsku, matka byla Polką, pochodzila ze szlachty inflanckiej). Nie budzilo dyskusji jego wielkie doswiadczenie dziennikarskie: w 1. 1910-1911 redagowal w Petersburgu „Kwartalnik Litewski”, który pózniej przeniósl do Wilna i przeksztalcil w „Litwą i Rus”, oprócz tego, przez cztery lata, až do zamkniącia przez wladze niemieckie, wspóltworzyl „Gazetą Codzienną”170. Wladze niemieckie cenzurowaly artykuly, zaš format „Dziennika” nie mògi byc wiąkszy od urządowej gazety „Wilnaer Zeitung”. Zabroniono gazecie polemik z bialoruskim „Homanem”, który ukazywal šią od 15 lutego 1916 r. i systematycznie umieszczal na swych lamach artykuly o antypolskiej tręšti. Oprócz Obsta redakcją prawdopodobnie tworzyli: Zygmunt Fedorowicz, czlonek Komitetu Edukacyjnego i Komitetu Polskiego, ks. Józef Songin, aktywny dzialacz na niwie polskiej oswiaty, wspólzalozyciel „Gazety Codziennej”, A. Jodziewicz i adwokat Mieczyslaw Engel. Przeciwnicy „Dziennika” zarzucali mu, že byl „gluchy” na biedy i krzywdy miejscowej ludnošci polskiej ze strony wladz okupacyjnych. Na lamach „Dziennika Wilenskiego” nie mogio byc mowy o sprawach ponadczasowych, o przynaležnošci panstwowej Wilenszczyzny i podobnych. Natomiast nie braklo informacji dotyczących oswiaty polskiej, akcji charytatywnych, imprez kulturalnych i in. Juz w pierwszym numerze ogloszono obszemy material informacyjny o sieci szkól polskiego Komitetu Edukacyjnego, a 4 lutego w artykule pt. Na wpisy! gazeta nawolywala do ofiarowania pieniądzy na potrzeby polskiej oswiaty. Od 17 marca „Dziennik” rozpocząl druk cyklu artykulów pt. Z pracy spolecznej 168 M. Brensztejn, Polskie druki wilenskie (w okresie od 1 1 do 5 I X 1915, tj. do dnia opuszczenia Wilna przez Rosjan), „Przegląd Księgarski”, Warszawa 1919, nr 14—15, s. 262-265; J. Kazlauskaitė, Vilniaus periodiniai leidiniai 1760-1918. Bibliografinė rodyklė (Wilenskie periodyki z l. 1760-1918. Informator bibliograficzny), Vilnius 1988. 169Nielegalna prosa polska podczas okupacji niemieckiej, „Kurier Wilenski” 3-16.01.1929. 170 Korespondencja Jana Obsta z wladzami niemieckimi w sprawie uruchomienia „Dziennika Wilen­ skiego ”, Dzial Rękopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 127 (spušcizna Obsta), teczka 1073.

72

ROZDZIALI

w Wilnie autorstwa Ludwiki Žyckiej, pisarki i dzialaczki oswiatowej. Systematycznie informowano o otwarciu nowych szkól, róznego rodzaju kursów, naswietlano dzialalnošč Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza. Naležy wiqc przypisač gazecie pewną rolę w podtrzymywaniu polskiego ducha. Przedstawiciele spoleczeñstwa polskiego nie zaniechali jednak wydawania calkowicie niezaležnego tytuhi prasowego. Inicjatywa zrodzila siq w wileñskich krqgach Polskiej Organizacji Wojskowej i Związku Patriotek Polek, jak równiez wsród czlonków Polskiego Związku Niepodleglosciowego, zaraz po Manifešcie 5 listopada 1916 r. Tym pierwszym wydaniem stala siq „Unja” (pisownia oryginalna), a jej redaktorėm naczelnym byla Emma Jeleñska-Dmochowska, prezes Związku Patrio­ tek, pisarka i dzialaczka oswiatowa. Prócz niej w sklad redakcji weszly: pisarka Wanda Niedzialkowska-Dobaczewska i Emilia Wqslawska, jedna z najaktywniejszych dzialaczek Komitetu Edukacyjnego171. Pierwszy numer „Unj i” ukazal siq 29 listopada 1916 r. Jego format siqgal polowy kartki A4. Stron w sumie bylo 4. Z powodów konspiracyjnych nie podawano adresu redakcji ani nazwiska redaktora naczelnego. „Unja, czasopismo día wszystkich” brzmial naglówek wydania. W sprawie adresatów ustalono, že ma byč skierowany do ludnosci wiejskiej (rolq „intelektualniejszego” tytulu mial spelniač „Biuletyn Wileáski”). Wanda Niedzialkowska-Dobaczewska, wspominając o dzialalnosci w okresie wojennym, písala: „Od ñas na wies szla „Unia”, odezwy i broszury, swiqte obrazki i modlitwy o patriotycznej trešci...”172 „Unja” ukazywala siq nieregulamie: drugi numer pojawil siq 10 grudnia 1916 r., trzeci - až 1 kwietnia 1917 r. Pismo aktywnie agitowalo na rzecz wspólnego polskolitewskiego pañstwa: „Jak sakrament malzeñstwa nierozerwalny jest w oczach Boga, tak swiqta przysiqga dobrowolnej unii dwóch wolnych krajów, zložona przed wiekami przez Litwinów i Polaków, nie može byč rozerwana. Ona istnieč i trwac bqdzie mimo wszystkie przeszkody i trudnošci”173. Wedlug Niedzialkowskiej-Dobaczewskiej, „naiwne pismo to bylo i proste, jak dusza ludu, do któregosmy przemawialy, nieuczenie, a dosadnie i jaskrawo”174. 20 kwietnia 1917 r. ukazal siq ,3iuletyn Wileñski”. Funkcje redaktora pelnil Eugeniusz Dobaczewski, komendant Okrqgu Wileñskiego Polskiej Organizacji Wojskowej. Naklad „Biuletynu” siqgal 1000 egz. „Biuletyn Wileñski” ukazywal siq nieregulamie, ale dokladano staran, by naswietlac wszystkie wazne wydarzenia polityczne kraju. Pismo popularyzowalo, podobnie jak „Unja”, ideq federacji Polski i Litwy. W ,3iuletynie” zostaly ogloszone wazne deklaracje polityczne: „Odezwa 44” polskich organizacji na Litwie w sprawie lącznošci pañstwowej z Polską, memorial 171 L. Žycka, W. Niedzialkowska-Dobaczewska, Emma Jeleñska-Dmochowska, strazniczka kresowa, Kraków 1932. 172W. Niedzialkowska-Dobaczewska, Zapomniane czasy, „Kurier Wileñski” 1.09.1929. 173 „Unja”, 1.04.1917 174 L. Žycka i W. Niedzialkowska-Dobaczewska, op.cit., s. 19.

Wilno p o d okupacją niemiecką

73

przedstawicieli litewskiej spolecznošci w sprawie polskiego oswiadczenia, protest polskiego spoleczenstwa z 21 grudnia 1917 r. do Kanclerza Rzeszy Niemieckiej, hr. Hertlinga, wobec rezolucji Litewskiej Taryby z 11 grudnia 1917 r. i in. Ostatnim nielegalnym pismem w Wilnie bylo ,,W Przededniu”. Jego pierwszy numer jest datowany 3 sierpnia 1918 r., a redaktorėm naczelnym zostal Witold Abramowicz. Podobnie jak wyzej wspomniane tytuly, pismo bylo malego formatu (polowa kartki A 4,4 strony). ,,W Przededniu” informowalo o wydarzeniach politycznych w kraju, komentowalo sytuacją międzynarodową - warunki Pokoju Brzeskiego i inne wydarzenia175. Księgarnie, wydawnictwa, drukarnie. Wybuch wojny mocno zaklocil pracę wilenskich wydawcow, do ktorych wczesniej plynęfy zamowienia z ogromnych terenow, wchodzących w sklad Cesarstwa Rosyjskiego. Dezorganizacji ulegla dzialalnošč księgarh i bibliotek. Jednak polski ruch wydawniczy i księgarski w latach 1915-1918 nie zamarl calkowicie. Aktywnie dzialala rodzina księgarzy Zawadzkich: starszy brat Feliks (1874-1940), po podziale majątku z 1 lipca 1908 r., prowadzil wydawnictwo, drukamię i introligatomię, natomiast księgamia byla w rąkach mlodszego przyrodniego brata Adama Zawadzkiego (1891-1975). Brakowalo zamowien i klientow, wladze aresztowaly i na pewien czas uwięzily Adama, przypisując mu antyniemiecką dzialalnošč, ale ksiągamia przy ul. Wielkiej 27, prowadzona przez doswiadczonego dyrektora Kazimierza Rutskiego (1867-1945), pozostawala nieustannie czynna. Co więcej, Rutski zaangažowal šią w wydawanie podrącznikow dla powstających szkol polskich176. Mimo nieprzychylnych ksiąžce czasow nie przerwaly swej pracy polskie księgamie: Waclawa Makowskiego (1854-1929) - pod koniec XIX w. bliskiego wspolpracownika Elizy Orzeszkowej; „Kultūra” Wandalina Szukiewicza; Janiny Zapašnikowny; Teresy Jankowskiej; „Ostrobramska” Jana Jurkiewicza i Kazimierza Szalkiewicza oraz „Tanich wydawnictw”, ktorą prowadzily Maria Czarkowska, Helena Sikorska i Lukowska z Towarzystwa Katolickiej Szkoly Polskiej. Firmy Zapasnikowny oraz Jurkiewicza i Szalkiewicza dzialaly takze w sferze wydawniczej. Wsrod polskich placowek dostrzegamy drukarnie: ks. Aleksdandra Rutkowskiego (od 1915 do 1918 r. wydala 14 tytulow, tu byl drukowany „Dziennik Wilenski”), ,^nicz” (12 tytulow podczas panowania niemieckiego), E. Ejsmonta (4), C. Aleksandrowicza (1) i „Promien” Aleksandra Lapinskiego (l)177. 175Nie chcemy byč kresami, „W Przededniu” 3.08.1918; Pokoj Brzeski a nasza granica wschodnia, ,,W Przededniu”, 17.08.1918; Czy krol nampotrzebny; Polska šią rodzi, ,,W Przededniu”, 5.09.1918; Znaczenie walk na Zachodzie, ,,W Przededniu”, 5.10.1918. 176 J. Klyszejko, Ksiąžka polska w Rosji na przelomie XIX i XX wieku, Warszawa 1993, s. 191; M. Pieczonka, Wilenskiefirmy wydawnicze w latach 1918-39, [w:] Wilno i Kresy Polnocno-Wschodnie. Materialy II Międzynarodowej Konferencji w Bialymstoku 1 4 -1 7 I X 1994 r., (red.) E. Feliksiak, A. Kisielewska, Bialystok 1996, t. 2, s. 327-345. 177 Ibidem. Zob. rowniez wykaz wilenskich drukami z lat 1915-1918 [w:] V. Užtupas, Lietuvos spaustuvės: 1522—1997 (Drukarnie na Litwie w 1.1522—1997), Vilnius 1998, s. 350.

74

ROZDZIALI

Okres niemieckiej okupacji w ruchu wydawniczym wyroznia się bogactwem literatury religijnej. Korzystano ze wszech miar z wolnosci w tym zakresie, ktorej brakowalo za wladzy carskiej. Rožnorodnošcią pozycji o tej trešci slawilo się wydawnictwo księgami „Ostrobramskiej” Jurkiewicza i Szalkiewicza178. W trudnych warunkach wojennych, gdy wszystkie przedsiębiorstwa przezywafy kryzys, powstala w Wilnie drukamia „Lux”. Ludwik Chominski (1890-1958), syn wlasciciela ziemskiego z Wilenszczyzny, czując większe powolanie do dzialalnošci wydawniczej niž do zawodu rolniczego, w przewidywaniu konca wojny, w ciągu r. 1918 kupil kilka mniejszych drukarn rosyjsko-zydowskich, sprowadzil drogą kontrabandy z Warszawy czcionki polskie i w ten sposob zorganizowal wspaniale urządzonąoficynę. Tu w 1.1916-1918 drukowano tajnąpolskąprasę, mianowicie „Unję” i „Biuletyn Wilenski”. Rowniez w 1918 r. początki swej dzialalnošci miala drukarnia „Ruch”, ktorej udzialowcem i zarządcą byl wilnianin Kazimierz Lewkowicz (1889-1960)179. Nie ustala praca wilenskich bibliotek. Kontynuowala swą dzialalnošč Biblioteka Towarzystwa Przyjaciol Nauk. Bibliotekarzy do pracy nie zniechęcily uszkodzenia budynku, dokonane przez wycofujące się rosyjskie wojska. Zatrzymaly się natomiast prace nad utworzeniem biblioteki, zainicjowane przez Tadeusza Wroblewskiego. Nie doszla do skutku budowa gmachu, bowiem w bankach zaginęly zdeponowane na ten cel papiery wartosciowe. Dezorganizacji uleglo Towarzystwo „Biblioteka im. Eustachego i Emilii Wroblewskich”, liczące na dzien 1 stycznia 1915 r. 62 czlonkow. Jednak Tadeusz Wroblewski, pomimo aktywniej dzialalnošci politycznej, nie zaprzestal gromadzenia zbiorow, ktorych podstawą byla ksiąžkowa spušcizna j ego rodzicow, ofiarowana w testamencie ojczystemu miastu180. W omawianym okresie dzialaly rowniez w Wilnie: Biblioteka dia Dzieci i Mlodziežy, Biblioteka Stowarzyszenia Nauczycielstwap.olskiego, wypozyczalnia i czytelnia przy księgami Waclawa Makowskiego, prywatna czytelnia Zukowskiej i wy­ pozyczalnia E. Rutkowskiej. Organizacje spoleczne. Rozwoj žycia kulturalnego w Wilnie w 1. 1915-1919 trwale wiąže się z dzialalnošcią Towarzystwa Neo-Szubrawcow. Powstalo ono w 1899 r. i przetrwalo, choč z rožnymi perypetiami, caly okres międzywojenny. Swymi tradycjami sięgalo do pierwszych Szubrawcow w Wilnie z lat dwudziestych XIX stulecia. Inicjatorem reaktywowania towarzystwa po 80 latach przerwy, pomimo panującego rygom carskiej wladzy, štai się Tadeusz Wroblewski. Jego mieszkanie przy ul. Uniwersyteckiej 9, często zwane rowniez „gospodą pod Rakarzem” (jako že 178 Na ten fakt zwraca rowniež uwagę wielki znawca dziejow ksiąžki wilenskiej - Janusz Dunin, zob. Rzut oka na polską ksiąžkę w dwudziestowiecznym Wilnie, „Acta Universitatis Lodziensis”, Folia Librorum 6,1995, s. 3-13. 179 L. Abramowicz, Czterywieki drukarstwa w Wilnie 1525—1925, Wilno 1925, s. 124. 180Biblioteki wilenskie, (red.) A. Lyskowski, Wilno 1932.

75

Wilno p o d okupacją niemiecką

w r. 1898 pod jego oknami wzniesiono pomnik Murawjowa), shižylo za miejsce spotkan. Wsrod najaktywniejszych Neo-Szubrawcöw byli najbližsi przyjaciele mecenasa, tj. lekarz Michal Minkiewicz (1858-1943) oraz adwokaci - Michal Węslawski (1849-1943) i Restytut Sumorok (1854-1929), przez wiele lat prezes wilenskiej Komisji Adwokackiej181. Wielką pracą na niwie rozwoju i badan polskiej kultury, szerokimi kontaktami z polskimi naukowcami, dzialającymi pod trzema zaborami i na emigracji oraz dobrymi stosunkami z przedstawicielami innych narodowosci moglo szczycič się dzialające w Wilnie od 1907 r. Towarzystwo Przyjaciol Nauk. Wybuch wojny swiatowej zmusil Towarzystwo do zaniechania wykonczenia gmachu. Wladze niemieckie nie udzielily zgody na dzialalnošč TPN182. Kilkų najbardziej aktywnych czlonkow Towarzystwa - Waclaw Gizbert-Studnicki, ks. Konstanty Kumatowicz, Jan Bulhak, Wladyslaw Zahorski i Michal Brensztejn postanowilo kontynuowac dzialalnošč pod innym szyldem, tworząc w styczniu 1916 r. Towarzystwo Milosniköw Starego Wilna im. Kröla Zygmunta Augusta. Jego oficjalnym celem bylo „badanie i inwentaryzacja zabytkow Wilna oraz prowadzenie bibliografii wilenskiej”, jednak nowa organizacja nie wyszla poza organizacyjne Stadium183. *

*

*

Ta liczebnošč inicjatyw kulturalnych w latach 1915-1918, pomimo wojennych warunków, czasami nawet represji ze strony okupacyjnej administracji, wskazuje na pręžnošč srodowiska wileñskich Polaków. Zywotnosc polskich placówek obalala mit o rusyfikacji miejscowej ludnošci, integracji z uksztaltowanymi w ramach Cesarstwa Rosyjskiego formami žycia kulturalnego. Okazalo się, že ludnošč polską stač na wlasne projekty. Polska inteligencja (podobnie j ak przedstawiciele innych narodowosci) w pelni uswiadomila sobie, že o n a - bardziej niž ziemiañstwo - nadaje ton w wirze przemian spolecznych i politycznych. Dostrzegamy wyrazniej zjawisko - występujące równiez w poprzednich latach - wiąžące się z przejšciem przedstawicieli swiata ziemiañskiego do szeregów inteligencji. Wielu mlodych ziemian pozostawialo rodzinne dwory, podejmując w Wilnie pracę i angažując się w žycie spoleczne miasta. 181 A. Romanowski, Towarzystwo Neo-Szubrawcöw, [w:] Vilniaus kultūrinis gyvenimas ir Petras Vileišis (Žycie kulturalne Wilna i Petras Vileišis), sudarytoja A. Lapinskienė, Vilnius 2001, s. 166-176 (jest tu omöwiony okres do 1915 r.). 182 R. Jurkowski, Z dziejöw Towarzystwa Przyjaciol Nauk w Wilnie 1907-1939, „Zapiski Historyczne”, 1986, z. 4, s. 123-128. U początkow TPN stali: ks. pralat Jan Kurczewski (na stanowisku prezesa až do šmierci w r. 1916), dr Wladyslaw Zahorski (wiceprezes), Jozef Montwill (skarbnik), Stanislaw Koscialkowski (sekretarz i archiwista), Ludwik Czarkowski (glöwny bibliotekarz) i dziennikarz Ludwik Abramowicz. 183 M. Brensztejn, Dziennik..., cz. 2, zapis z 12 stycznia 1916, k. 6.

76

ROZDZIAL I

Przedstawienia dramatyczne i muzyczne, koncerty i wystawy oraz wydawane pozycje ksiąžkowe przede wszystkim niosą w sobie trešč narodową. Jak zaznacza Ryszard Kiersnowski, „czynnikiem integrującym byl motyw zagroženia ze wschodu”184. Przy tym przedstawiciele kultury polskiej nie czuli się bezkonkurencyjni wobec litewskosci czy bialoruskošci, postępy na niwie kultury „u sąsiadow” w drugim dziesiqcioleciu XX stulecia byly znaczne. Unikano nawiązywania do wielonarodowosciowej tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prözno röwniez szukač przejawow tröjczlonowej kultury - hebrajsko-jidyszowo-polskiej, o ktorej možna möwic w odniesieniu do Warszawy i in. dawnych terenow Krölestwa Polskiego początku XX stulecia185.

3. Litwini 3.1. Litewskie projekty paristwowej sam odzielnošci: od autonomii do niepodleglego panstwa We wrzesniu 1915 roku, w momencie wkroczenia wojsk niemieckich do dawnej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, niewielu litewskich dzialaczy wierzylo w mozliwosc drogi ku pelnej niepodleglošci we wspölpracy z cesarstwem Wilhelma II. Po zaangazowaniu sięRosji w wojnęjesienią 1914 dyskutowano o samodzielno­ šci panstwowej, ale przede wszystkim w formie autonomii w ramach panstwa rosyjskiego. Podobnie jak w wilenskim gronie polskim, nie zabraklo glosu Litwinöw o waznosci momentu i trwalym związku z wladzą w Petersburgu. Akcentowano grožbę germanizacji, ktöra istniala od czasöw Grunwaldu. Przywolano projekt polączenia Litwy Pruskiej, często zwanej Malą Litwą, z resztą kraju. W takiej tonacji bylo utrzymane wystąpienie Martynasa Yčasa, prezesa powolanego w listopadzie 1914 roku Litewskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (po wkroczeniu wojsk niemieckich do Wilna wyjechal do rosyjskiej stolicy). Podobną myšl przewodnią zawierala „Deklaracja Litewska” ojca litewskiego odrodzenia narodowego - Jonasa Basanavičiusa we wspölautorstwie z Donatasem Malinauskasem186. 184R. Kiersnowski, Kresyprzez male iprzez wielkie„ K ”- bryteria tožsamošci, [w:] Kresy i rzeczywistosc, (red.) K. Handke, Warszawa 1997, s. 109-118. 185 Por. Ch. Shmeruk, Hebrew-Yiddish-Polish: A Trilingual Jewish Culture, [in:] Minority pro­ blems in Eastern Europe between the world wars. With emphasis on the Jewish Minority, Jerusalem 1988, p. 149-152. 186 A. Rukša, Kovos dėl Lietuvos nepriklausomybės 1918—1920 ( Walki o litewską niepodleglosč 1918-1920), Cleveland 1981, t. 2, p. 83-84 (warto tu przypomnieč, že 21-22 wrzesnia 1914 roku Zjazd Litewskich Organizacji Katolickich w Chicago rowniez proponowal tylko ideę autonomii Litwy w ramach Cesarstwa Rosyjskiego); H. Wisner, Litwa. Dzieje pahstwa i narodu, Warszawa 1999, s. 150-166; idem, Litwa i Litwini. Szkice z dziejowpahstwa i narodu, Olsztyn 1991, s. 132-153.

Wilno p o d olcupacją niemiecką

77

Przypomnijmy, že ideę litewskiej autonomii w skiadzie Cesarstwa Rosyjskiego jako wolę narodu zaakcentowal tzw. Sejm Wilenski, na ktorym w 1905 roku w Wilnie aktywnie zebrali šią przedstawiciele niemal wszystkich litewskich organizacji politycznych i spolecznych, demonstrując jednošč w kluczowych kwestiach politycznych. Do 1914 roku dialog litewsko-rosyj ski w sprawie autonomii posunąl šią niezbyt daleko. Nadal, zarowno w Wilnie, jak i Kownie, okolicznych ošrodkach, litewscy dzialacze koncentrowali šią na pracy „u podstaw”, rozwijając dzialalnošč oswiatową, dziennikarską, kulturalną. Na arenie miądzynarodowej kwestią litewskąprzede wszystkimporuszala emigracja w Szwajcarii i Stanach Zjednoczonych. Jej aktywne dzialania i napotykane trudnošci stanowiąniezwykle interesującąproblematykę. Nie obejdziemy šią bez przypomnienia niektorych z nich187. Oprocz tego starania na szeroką skalę na rzecz prawa litewskiego narodu do samookrešlenia mialy miejsce w Malej (Pruskiej) Litwie, cząsto zwanej ze wzglądu na aktywnosc litewskich dzialaczy - „litewskim Piemontem”. Srodowiskiem, w ktorym dojrzewala idea calkowitej niepodleglošci Litwy, bylo Litewskie Centrum Polityczne (LCP) w Wilnie. Do organizacji (bez šcislego czlonkowstwa) naleželi m.in.: Antanas Smetona, w latach 1907-1913 redaktor naczelny wilenskiej gazety o charakterze narodowym „Viltis” („Nadzieja”, ukazywala šią co drugi dzien) i wspomniany Basanavičius (przewodniczącego Sejmu Wilenskiego w 1905 roku), Stasys Šilingas, ks. Povilas Dogelis, Pranas Dovydaitis, Jurgis Šaulys. Utworzyla šią ona, rzec možna, naturalnie, podczas kolejnego zebrania 25 sierpnia 1914 roku, ktore mialo na celu omo wienie zmieniającej šią sytuacji polity cznej. Z myšlą o konsolidacji spoleczenstwa zachowano postawę neutralną wobec Litew­ skiej Deklaracji. Nie zagwarantowalo to zjednoczenia wszystkich przedstawicieli litewskich orientacji w LCP: bardziej prorosyjska lewica wkrotce založyla Komitet Litewski. Zarowno w gronie Centrum, jak i Komitecie, nie posunięto šią dalėj niž do postulatu o autonomii Litwy w skiadzie Cesarstwa Rosyjskiego. Na rožnicę poglądow wskazująniejednakowe postawy wobec zbližającego šią frontu niemieckiego: 187 O inicjatywach litewskiej emigracji na rzecz niepodlegtego panstwa zob. V. Liulevičius, Išeivijos vaidmuo Nepriklausomos Lietuvos atkūrimo darbe (Rola emigracji w pracy nad wskrzeszeniem NiepodleglejLitwy), Chicago 1981. Wedlug Piotrą Wandycza „istniejące od początku wojny kierunki (...) nie mogly rozwinąč dzialan pod okupacją, jedynie na Zachodzie Europy i w USA emigracja litewska (pod sam koniec okresu z udzialem Litwinow z kraju) stawiala w 1915-1916 coraz wyrazniej, choč dystansując się od podobnej akcji polskiej, postulat niepodleglošci”, zob. Historia Europy Srodkowo- Wschodniej, (red.) J. Kloczowski, Lublin 2000,1 .1, s. 445. Nie sposöb zgodzič się z tym „rozloženiem šrodka cięžkošci” litewskiej pracy panstwowotworczej nakorzyšč emigracji. Opisaneponižej dzialania litewskich lideröw w Wilnie temų przeczą. Na pewno w kontekscie stosunköw litewsko-polskich niezwykle wazne, dotąd malo zbadane, są dzialania Litwinow w Szwajcarii i Paryžu. O propolskich zamiarach ks. Antanasa Viskantasa będzie jeszcze mowa w tej pracy. N ie možna pominąč röwniez ošrodka litewskiego w Piotrogrodzie, przedstawiciele ktorego powrocili do Wilna w większošci latem 1918 roku, biorąc aktywny udzial w koncowym etapie budowy panstwa litewskiego.

78

ROZDZIAL I

wielu dzialaczy lewego „skrzydia” opušcilo Wilno z cofającą się armią carską, by w Petersburgu rozwijac inicjatywy na rzecz dotkniętych wojną Litwinöw, pielęgnując ideę ograniczonej litewskiej samodzielnošci188. Niewątpliwie wybuch wojny swiatowej rysowal przed litewskim ruchem narodowym nowe horyzonty. Jeden z najaktywniejszych litewskich lideröw politycznych Antanas Smetona, wspominając ten okres przemian, tak napisal: „ (...) By ziamo, ktöre zostalo rzucone przez Sejm Wilenski, zaczęlo kielkowac, potrzeba bylo wojny swiatowej. Ten mocny wir rozruszal caly swiat, zajrzal do duszy kazdego czlowieka, a więc i do swiadomosci kazdego narodu, takim sposobem na dziesięciolecia przyšpieszyl proces, ktöry rozpocząl się na pochmumym niebie Litwy, gdy nadzieje politycznej niepodleglošci pozostawafy w szarej mgle przyszlosci”189. Juž na początku okupacji niemieckiej rozpadlo się Litewskie Centrum Polityczne, ale u schylku 1915 roku utworzylo się nowe, często nazywane Litewskim Biurem (uzywano röwniez starej nazwy). Wyloniono nawet Komitet Wykonawczy w skladzie - Antanas Smetona, Jurgis Šaulys, Steponas Kairys, ks. Juozas Stankevičius i Petras Klimas. Organizacja reprezentowala Litwinöw przed wladzą Ober-Ostu w Wilnie. Okrešlając dominacjękierunkowpolitycznych, przywolajmy slowa litewskiego historyka Liudasa Truski: „W okresie niemieckiej okupacji w litewskim žy­ d u spoleczno-politycznym staje się wyrazna przewaga prawicy”190. Nie od ražu doszlo w Wilnie do litewsko-niemieckich kontaktow. Początkowo w stosunku do Litwinöw demonstrowano pogardliwy stosunek. Gdy w listopadzie 1915 roku jeden z najaktywniejszych litewskich dzialaczy w Szwajcarii - Juozas Gabrys przez posla pruskiego Landtagu litewskiego pochodzenia Vilhelmasa Steputaitisa (Steputata) pröbowal zalatwic wizę w niemieckim MSZ dla Smetony starania spalily się na panewce. Ocieplenie niemiecko-litewskich stosunköw mialo miejsce juž na wiosnę 1916 r., po tym, gdy w trakcie wystąpienia w Reichstagu 5 kwietnia kanclerz T. Bethmann-Hollweg oficjalnie zaznaczyl, že nie naležy zwracač Rosji „wyzwolonych przez Niemcöw i ich sojuszniköw narodöw, ktöre zamieszkująmiędzy Morzem Bahyckim i bagnami Wolynia, niezaležnie, czy to Polacy, Litwini, Estonczycy lub Lotysze”191. Wkrötce na wokandzie niemieckiego resortu spraw zagranicznych znalazl się projekt zorganizowania Ligi Narodöw Rosji. Nowo powstala w Szwajcarii struktūra 188R. Lopata, Lietuvių politinių centrų sąveika 1915-1916 metais ( Wspoldzialanie litewskich ošrodkdwpolitycznych w latach 1915-1916) [in:] Lietuvos valstybės idėja (XIXa. —XXa. pradžia), Vilnius 1991 (Lietuvių atgimimo istorijos studijos, t. 3), p. 253-269 (Idea paristwa litewskiego w XIX w. - na początku XX, z seni „Studia historii odrodzenia litewskiego”, t. 3). 189 Cyt. za: L. Traška, Antanas Smetona ir jo laikai (Antanas Smetona i jego czasy), Vilnius 1996, p. 71. 190 Ibidem, p. 72. 191 Cyt. za: R. Lopata, Lietuvių politinių centrų sąveika, p. 256; zob. rowniež M. Waldenberg, Narody zaležne i mniejszosci narodowe w Europie Srodkowo- Wschodniej, s. 145-150.

Wilno p o d okupacją niemiecką

79

szybko wystosowala memoria! do prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Wilsona. Jak wiadomo, akcentowano doznane krzywdy i možliwą grožbę ze strony Cesarstwa Rosyjskiego, k!adąc nacisk na prawo narodów do samookreslenia. Po podpisaniu w Lozannie dokumentu przez Gabrysa, za posrednictwem Steputaitisa rezolucję przekazano początkowo do Kowna. Tu jeden z czolowych litewskich spoieczników ks. Adomas Dambrauskas-Jakštas zachowal ostrožnošč i nie chcia! mieč nic wspólnego z osobami, które dostarczyfy to oswiadczenie. W Wilnie tekst rezolucji wzbudzi! wielkie zainteresowanie. Jak podaje litewski historyk Raimundas Lopata, „z udzialem przedstawicieli wszystkich kierunków politycznych, zdecydowano, že «jest to dobra okazja przypomnienia siq calemu swiatu», a więc podpisy litewskie są tu potrzebne”. 7 maja 1916 r. zložyli je - Jurgis Šaulys, Steponas Kairys i Antanas Žmuidzinavičius192. Na zebraniach Litewskiego Biurą zimą-wiosną 1916 r. Šaulys aktywnie propa­ gowal koncepcję niepodleglej Litwy i innych panstw Europy Srodkowo-Wschodniej w oparciu o Niemcy i Austro-Węgry. Podobno byl to pošredni rezultat wczešniejszych kontaktów aktywnego dzialacza litewskiego z niemieckim politykiem i historykiem Paulem Rohrbachem w Berlinie, który w swych publikacjach (zresztą nie tylko on) lansowal przebudowQ wspomnianej częšci kontynentu przez powstanie nowych narodowych panstw buforowych pod niemiecko-austriackim patronatem193. W sprawę odbudowy panstwa litewskiego pod patronatem Niemiec aktywnie zaangazowal się Friedrich von der Ropp, dzialając na linii Berlin-Wilno-Lozanna-B em o- Sztokholm. Trudno dzisiaj ustalič, od jakiego momentu zacząl pracowac jako emisariusz niemieckiego rządu, ale pozostala liczna, bardzo szczera korespondencja z wieloma litewskimi politykami, która ukazuje powaznego teoretyka (a i praktyka) procesów panstwowotwórczych w regionie Bahyku w okresie pierwszej wojny swiatowej. Po kilku miesiącach (30 listopada 1917 r.) z jego inicjatywy w Berlinie powstalo Niemiecko-Litewskie Stowarzyszenie, do którego weszli zarówno przedstawiciele partii rządzących, jak i dziennikarze, pisarze i naukowcy194. Powrócmy do „spraw wilensko-lozanskich”. Na delegatów Trzeciej Konferencji Narodów Uciskanych przez Rosję (27-30 czerwca 1916) zostali w Wilnie wybrani Jurgis Šaulys, Steponas Kairys i Antanas Smetona. Tym razem problemów z wizami, oczywiscie, nie by!o, zaš pobyt w Szwajcarii zaowocowal licznymi spotkaniami z miejscowym srodowiskiem litewskim, jak równiez z rodakami przybylymi z USA. W imieniu litewskiej delegacji memorandum na konferencji w Lozannie odczytal 192 R. Lopata, Lietuvių politinių centrų sąveika, p. 258. 193įdėm, Lietuvių politinės grupuotės ir Lietuvos atstovavimo problema 1914-1916 metais (Litewskie ugrupowania polityczne i problem reprezentacji Litwy w latach 1914-1916), „Lietuvos istorijos metraštis”, 1992, Vilnius 1994, p. 67-90; idem, Lietuvos valstybingumo raida, p. 17-18. 194 įdėm, „ Tipas apskritai labai dar įtariamas, bet reikalingas Baronas Friedrich von der Ropp ir Lietuvos valstybingumo atkūrimo planai („ Osobnik w sumie podejrzany, ale potrzebny Baron Frie­ drich von der Ropp iplany odbudowy panstwowošci Litwy), „Proskyna”, nr 2, Vilnius 1992, p. 117-128.

80

ROZDZIAL I

przedstawiciel wspolnoty amerykanskich Litwinow - ks. Vincas Bartuška, przede wszystkim akcentuj ąc prawo litewskiego narodu do samookreslenia. Prawdopodobnie juž wowczas powstala wspolna, dokladniejsza wizja zbudowania niepodleglego panstwa, jak rowniez modelu najlepszego ukladu międzynarodo wego, ktory zostal okrešlony przez Augustinasa Voldemarasa następująco: „Dia Litwy byloby najlepiej, by Niemcy pokonali Rosjan, zaš Niemcow - alianci”195. Nie zapomniano w tekšcie memorandum o potrzebie zbliženia z innymi narodami na terytorium dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (chodzilo o Bialorusinow, nie wspomniano natomiast o sprawachpolsko-litewskich). Znalezienie się wątku litewsko-bialoruskiego w kontekšcie WKL w wystąpieniu na lozanskim forum zostalo zawczasu uzgodnione z przybylymi z Wilna - Waclauem Lastouskim i Antonem Luckiewiczem z Bialoruskiego Komitetu Narodowego (jak wiadomo, zarowno jednemu, jak i drugiemu, przyjdzie niedhigo stanąč na ežele rządu Republiki Bialoruskiej). Na tym tle litewskich dzialan na rzecz niepodleglosci niezwykle interesująca wydaje się proba koordynacji poszczegolnych zamierzen z Bialorusinami w Wilnie. Przyjrzyjmy sięjej nieco bližej. Juž 21 maja 1916 r. rozpoczęla dzialalnošč w Wilnie nieformalna komisja litewsko-bialoruska. Miala ona przedyskutowac mozliwosc przyszlego wspolnego pan­ stwa powstalego na dawnych ziemiach WKL, zajętych przez wojska niemieckie. Początkowo wilenscy Bialorusini wiązali z Litwinami wielkie nadzieje w zakresie budowy wspolnego panstwa. Nie zapowiadalo się wowczas na szybką mozliwosc zjednoczenia wszystkich bialoruskich ziem w jakąkolwiek formację. Przed wyjazdem na wspomnianą konferencję w Lozannie litewscy i bialoruscy dzialacze z Wil­ na szukali mozliwosci opracowania wspolnego projektu dzialalnošci panstwowotworczej na terenach bylego Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego. W grudniu 1916 r. Friedrichowi Roppowi wręczono tekst deklaracji o litewsko-bialoruskim porozumieniu. Jej glowne tezy to: 1) niepodleglošč ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, oddzielonych od Rosji i Kurlandii; 2) brak jakichkolwiek związkow z Polską; 3) podzial WKL na trzy samorządne częšci wedlug kryterium narodowego (litewską, bialoruską, lotewską); 4) stolica - Wilno, naležące do częšci litewskiej, w ktorej uzywa się dwochjęzykow - litewskiego i bialoruskiego196. 195 Cyt. za L. Truska, Antanas Smetona ir jo laikai, s. 72. Zaznaczyč naležy, že zarowno niemiecki MSZ, jak i Ober-Ost „dozowali” swe sympatie do litewskich dzialaczy. Przypomnieč warto, že w sierpniu 1916 r. wilnianie nie otrzymali w iz na wyjazd do Sztokholmu, gdzie odbjnvala się Konferencja Litewska. Wkrotce w Wilnie do aresztu trafili za aktywną litewską dzialalnošč - Jonas Vileišis, Augu­ stinas Janulaitis i Povilas Dogelis. O tym R. Lopata, Lietuvių politinių centrų sąveika, p. 264. 196 E. Gimžauskas, Baltarusių veiksnys formuojantis Lietuvos valstybei 1915-1923 m. ( Czynnik bialoruski w procesie ksztaltowania się panstwa litewskiego w l. 1915-1923 ), Vilnius 2003, p. 53-55 i następne.

Wilno p o d okupacją niemiecką

81

Jak wiadomo, Akt 5 Listopada 1916 r. nie ustalil granic Polski. Nie nie stalo na przeszkodzie, by kontynuowac litewsko-bialoruskie rozmowy. Wypracowano nawet wspolną platformą do dalszych dzialan. Jednak gdy w lutym 1917 r. Bialorusini zložyli propozycję wspölnego protestu do niemieckiego kanclerza w sprawie wypowiedzi Waclawa Niemojewskiego (gdzie zaznaczyly się „aneksyjne tendencje dotyczące litewskich i bialoruskich ziem”) i innych iniejatyw polonizacyjnych tych terenow - poparcia ze strony litewskiej nie otrzymano, pomimo, ¿e Šaulys i Anton Luckiewicz mieli juž przygotowany projekt antypolskiego oswiadezenia. W marcu 1917 r. przedstawiciele rządu niemieckiego zadbali o to, by do Wilna pomyslnie dotarly dokumenty na wyjazd do Berlina i Sztokholmu dla Šauly sa, Smetony, Kairysa i Luckiewicza. W stolicy neutralnej Szwecji miala odbyč się kolejna konfereneja uciemięžonych narodöw Rosji, wczesniej w berlinskich gabinetach planowano omöwic niemieckie plany na Wschodzie. Anton Luckiewicz zupelnie tego wyjazdu nie planowal, nie o nim nie wiedząc. Wilenski Narodowy Komitet Bialoruski na blyskawicznie zorganizowanym posiedzeniu (2 marca 1917 r.) omawial celowosc udzialu swego lidera w litewsko-niemieckim spotkaniu w Berlinie. NKB zdecydowal šią na wyjazd Antona Luckie­ wicza. Ale juž w kilka dni po jego powrocie czlonkowie Komitetu byli swiadkami rozgoryczenia ich szefa wobec litewskich postaw. Przedstawiciele Litewskiego Biurą w Wilnie dlugo nie chcieli go zapoznač z tekstem przygotowanego memorandum dla niemieckiego rządu, po dlugich staraniach zobaczyl, že nie ma tarn mowy o Bialorusinach, a w tekšeie figurująjedynie... mowiący po bialorusku Litwini. Konferencję w Sztokholmie, wobec wybuchu Rewolucji Lutowej i utworzenia Rządu Tymczasowego, odwolano. Anton Luckiewicz skierowal do kanclerza krotki list na te­ mai dąžen zaröwno Bialorusinow, jak i Litwinow do niepodleglošci. Po powrocie do Wilna Bialoruski Komitet Narodowy nie wystosowal žadnego specjalnego prote­ stu, ale litewsko-bialoruskie kontakty calkowicie šią urwaly. Zresztąprzed Bialorusinami po Rewolucji Lutowej w Piotrogrodzie stawaly nowe zadania, mianowicie szukanie mozliwosci tworzenia panstwa wylącznie bialoruskiego z terenow po obu stronach linii frontu. W swym wystąpieniu na posiedzeniu BKN w dniu 22 lipea 1917 r. Anton Luckiewicz zaznaczyl, že „Litwini stali się juž bardziej zažartymi wrogami Bialorusinow niž Polacy”. Wskrzeszenie wspölpracy nastąpilo latem 1918 roku, gdy namawiano Bialorusinow do udzialu w Radzie Litewskiej (Tarybie)197. Jak wyglądala postawa litewskich polityköw wobec odradzającego się panstwa polskiego i miejscowych Polaköw? 197 Cyt. za: E. Gimžauskas. Dėl lietuvių ir gudų politinių siekių išskyrimo genezės Ipasaulinio karo metais (Wobec genezy rozejšcia się litewskich i bialoruskich dąžen w okresie I wojny swiatowej), „Lituanistica”, 1998, nr 4, p. 41-51; zob. rowniez P. Lossowski, Polityka Litwy w kwestii bialoruskiej w latach 1918-1924, [w:] Polska-Bialoruš 1918-1945, (red.) W. Balcerak, Warszawa 1994, s. 44-58.

82

ROZDZIAL I

W czerwcu 1916 roku do wojennego kierownictwa Ober-Ostu zostal przekazany memorial o dąženiach Litwinów do niepodlegiošci, z zaakcentowaniem pelnej samodzielnošci wobec Polski. „Dąžąc do samodzielnošci kraju - glosito memorandum - Litwini walczą równiež z prądem, który widzialby odradzającą się Litwę jako częšč Polski; oni nie chcą žadnych stosunków z Królestwem Polskim, bowiem bylyby one szkodliwe dia rozwoju litewskiego žycia gospodarczego i ich kultury narodowej”198. Oswiadczenie okrešlalo terytorium panstwa w tej częšci, która nie graniczylaby z Niemcami. Wedlug poprzedniego podzialu, Litwę ewentualnie tworzylyby: gubernia kowienska, gubemia suwalska z Suwalkami, co najmniej polowa gubemi wilenskiej, m.in. powiaty - trocki, šwięcianski, wilenski, co najmniej polowa powiatu lidzkiego i trzecia częšč powiatu oszmianskiego, z niewielką częšcią gubemi grodzienskiej i częšcią gubemi kurlandzkiej z Polągą. Stolicą nowego panstwa mialo byč Wilno - „chociaž ludzie wokól Wilna rozmawiają po bialomsku lub polsku, jednak oni nie rožnią się od tych, którzy mowią po litewsku: tutaj znajdujemy te šame melodie piešni, te šame bajki, obyczaje, tę šamą religię...” 199 W lipcu 1916 r. powracający z konferencji w Lozannie Smetona, Kairys i Šaulys wręczyli w Berlinie glownodowodzącemu niemieckimi silami zbrojnymi i Ministerstwu Spraw Zagranicznych pismo z protestem przeciwko sprzyjaniu przez niemiecką administrację polonizacji oswiatowych placówek na Litwie. 17 lutego 1917 r., wręczając notę wojennemu dowództwu w Wilnie, protestowano wobec „zamiarów Tymczasowej Rady Stanu, by granice Polski byly rozszerzone na wszystkie od Rosji zabrane terytoria, które niby grawitujądo Polaków”200. Na przetomie 1916 i 1917 roku nie istniala jednoznaczna niemiecka polityka ani w stosunku do sprawy polskiej, ani do litewskiej. Jako częšč skladowątej dwoistošci naležy uznač postawę niemieckiej generalicji i gabinetu ministrów wobec možliwej federacji przyszlej Polski z Litwą, za ktorą gorąco obstawali pilsudczycy i inne polskie stronnictwa. A więc pošrednio i kwestia przynaležnošci Wilna zaležala od polityków w Berlinie. W kwietniu-maju 1917 r. okazalo się, ¿e nie naležy pokladač zbyt wielkich nadziei w polityce rosyjskiego Rządu Tymczasowego dotyczącej samookrešlenia narodów. Notabene Aleksander Kierenski, piastując juž funkcję pre­ mierà, 30 maja w Odessie, podnosząc na duchu rosyjskich žolnierzy, apelowal o odbicie „odwiecznie rosyjskich” miast - Wilna i Kowna201. Pomimo tej skomplikowanej sytuacji międzynarodowej da sięzauwažyč, že prawie calkowicie zaprzepaszczono szansę samodzielnego polsko-litewskiego dialogu, który udalo się nawiązač na wy šokim szczeblu za pošrednictwem Michala Ròmera w marcu 1915 r. (wówczas w Warszawie spotkali się przedstawiciele warszawskich 198 A. Rukša, Kovos dėl Lietuvos nepriklausomybės, t. 2, s. 89-90. ‘"Ibidem. 200 Ibidem, s. 91-92. 201 Na ten fakt zwraca uwagę Andrzej Nowak [w:] op.cit., s. 43.

Wilno p o d okupacją niemiecką

83

niepodlegiosciowcôw - Stanislaw Patek, Zygmunt Chmielewski, Wladysîaw Mali­ nowski i in., wilenskich krajowcôw - oprôcz Rômera przybyl Witold Abramowicz oraz litewskiej lewicy i centrum -Mykolas Šleževičius i Jurgis Šaulys; Rômer przedstawil projekt polsko-litewskiego Biurą Informacyjnego w Warszawie i Wihiie). Piotr Wandycz zauwazyl, že „(...) koncepcje Rômera, že zupelnie niepodlegla czy nawet uzaležniona od Niemiec Litwa w swych historycznych granicach ležy w polskim interesie, nie znajdowaîy posluchu w polskich ošrodkach”202. Z pogiąbiającego šią polsko-litewskiego konfliktu w rožnym stopniu korzystali niemieccy politycy. W kwietniu-maju 1917 r. sympatie Niemiec do sprawy polskiej možna bylo „mierzyč” relacją odwrotną do ich stosunkôw z litewskimi dzialaczami. W edlug Andrzej a Nowaka sytuacj a wyglądala nastąpųj ąco: „(...) T estem [dla powstającego panstwa polskiego - A. P.] miala byč polityka niemiecką w stosunku do Litwy; albo Niemcy pozwoląna polączenie (federacyjne) historycznej Litwy z Polską, tworząc z nich razem czynnik miçdzynarodowej rôwnowagi w tej częšci kontynentu, „awangardą Europy Šrodkowej przeciwko kolosowi rosyjskiemu”, albo tež zdecydują šią na bezpošrednie podporządkowanie Litwy Berlinowi, w przekonaniu o latwosci jej zgermanizowania, albo wreszcie oddadząjąwrokowaniachpokojowychRosji”203. Inné wazne wydarzenia, wedlug autora Polski i trzech Rosji, to „rozstrzygniącia dokonane na konferencji w Kreutznach, 23 kwietnia, przez polityczne i wojskowe kierownictwo Cesarstwa Niemieckiego, a potwierdzone miesiąc pôzniej na naradzie w tej samej miejscowosci z udzialem austro-wągierskiego ministrą spraw zagranicznych. (...) Calkowicie przekresliiy [one] nadzieje na zrealizowanie projektu budowy silnej, sfederowanej z Litwą Polski u boku Niemiec. General Erich von Ludendorff przeforsowal swoje stanowisko oznaczające maksymalne ograniczenie tworzonej na podstawie aktu 5 listopada Polski i bezpošrednio podporządkowanie Litwy i Kurlandii Niemcom. Tajne postanowienia w Kreutznach wkrôtce mialy ujawnič w pelni swe antypolskie znaczenie” - zauwaza Nowak204. Natomiast jeszcze u schylku 1916 r. powazne zamiary przylączenia Wilna i Wilenszczyzny do przyszlej Polski istnialy. Niemieccy politycy liczyli na proniemieckie legiony, a taka pomoc byla wôwczas bardzo potrzebna. Taki projekt akceptowalo m.in. ziemianstwo niemieckiego pochodzenia w Kurlandii. Oczywiscie, wôwczas uložylyby siç stosunki z litewskimi Polakami. Gdy Friedrich von der Ropp poinformowal o tym w Bemie szefa Litewskiego Biurą Informacyjnego Juozasa Gabrysa, slynącego ze swych šmialych piano w i nie wykluczającego propolskich dzialan, optymistycznej odpowiedzi nie uslyszal. Gabrys co najmniej sugerowal restytucjç wielkiej Litwy (ze stolicą w Wilnie, w sklad ktôrej weszlaby Kurlandia), gdzie miejscowi Polacy stanowiliby powažną šilą i mozliwie byliby z tego zadowoleni205. 202 Historia Europy Srodkowo- Wschodniej, t. 1, s. 445. 203 A. Nowak, op.cit., s. 36. 204 Ibidem, s. 37. 205 R. Lopata, Tipas apskritai labai dar įtariamas..., p. 119-120.

84

ROZDZIAL I

Istniafy röwniez - początkowo mgliste, ale obecne od pierwszych dni przeniesienia dzialah wojennych na Wschöd - niemieckie koncepcje utworzenia niepodlegtych panstw battyckich (zresztą podobnie bylo z Polską). W gronie zwolenniköw takiej polityki jeszcze u schylku 1915 r. znalazl się szereg dzialaczy politycznych Matthias Erzberger, A. Weber, R. Keyserling i in., okrešlanych mianem liberalnych imperialistöw206. Bez wątpienia litewsko-polski antagonizm podsycany byl röwniez ze strony Rosji. Trudno to dostrzegalne dzialania, po blisko 80-90 latach dla badaczy prawie nieuchwytne, najczęšciej mające miejsce poza Litwą. Zestawil je cytowany w tej pracy historyk Raimundas Lopata, nazywając „tajną wojną”207. 3.2. Stanowienie panstwa litewskiego: Konferencja Wileriska i Akt 16 Lutego Rząd niemiecki po utworzeniu Tymczasowej Rady Stanu w Warszawie coraz aktywniej nosil się z zamiarem utworzenia podobnego ciala dla Litwy. 2 czerwca 1917 roku propozycja co do powolania takiego organu zostala zložona przez przedstawicieli okupacyjnych wladz biskupowi zmudzkiemu Pranciskusowi Karevičiusowi (Franciszkowi Karewiczowi) i Jonasowi Basanaviciusowi. Po utrzymaniu odmownej odpowiedzi sprawę odložono „na stronę”, ale nie na dlugo208. Inicjatywa zwolania konferencji przedstawicieli z calej Litwy, ktörej celem byloby wypowiedzenie się o przyszlošci kraju, wyszla od litewskich lideröw, w większošci związanych ze wspomnianym Biurem Politycznym. Zabiegano röwniez o szersze mozliwosci w rozwoju inicjatyw oswiatowych i kulturalnych, m.in. w zakresie prasy wladze niemieckie juž w sierpniu 1917 roku nie mialy nie przeciwko temų. 6 wrzesnia 1917 r. wydano koncesjęna wydawanie dziennika „Lietuvos aidas”, ktöry odegral 206 Ibidem, p. 118. 207Oto dwa przyklady z tej dziedziny. Przedstawiciel Cesarstwa Rosyjskiego w Stolicy Apostolskiej dyplomatycznymi kanalami sprzyjai zorganizowaniu„Dnia Litewskiego” w kraj ach Europy Zachodniej, podezas ktorego zebrane šrodki kierowano na potrzeby litewskich dzialaczy spolecznych i politycz­ nych. W Szwajcarii natomiastpodjąto proby sklocenia litewskiej inteligeneji i przedstawicieli ziemianstwa ziem dawnego Księstwa Litewskiego, ktorzy przymierzali šią do kilku wspolnych akeji dobroczynnych na rzecz mieszkancow Litwy, bez uvvzględnienia narodowošci. Zob. R. Lopata, Lietuvių korta

Rusijos politikoje. 1914-1917 metų slaptasis karas (Litewska karta w polityce Rosji. Tajna wojna lat 1914-1917), „Darbai ir dienos”, Kaunas 1995, nr 1, p. 4 3 -5 8 .0 sponsorowaniu w požniejszym okresie litewskich narodowcow przez Rosją Sowieckąi Związek Sowiecki zob. Z. Butkus, SSSR intrigos Bal­ tijos šalyse (1920-1940) {Intrygi ZSRS w krajach baltyckich w 1.1920-1940), „Darbai ir dienos” 1998, nr 7, s. 141-161. 208Lietuvos tarybos atsiradimas (Powstanie Rady Litewskiej), [w:] Lietuvos valstybės tarybos pro­ tokolai 1917-1918 (Protokoly Panstwowej Rady Litewskiej z 1.1917-1918),V ilnius 1991,p. 5-9. Por. A. Tyla, Lietuvių tautos persiorientavimas į naujosios Lietuvos valstybingumą 1917-1918 m. {Zmiana orientaeji narodu litewskiego na nowąpanstwowošc Litwy w latach 1917-1918), „Lituanistica”, 2002, nr 1 (49), p. 19-41.

Wilno p o d okupacją niemiecką

85

znacznąrolę w konsolidacji litewskich dzialan w Wilnie i poza nim. Od tychže wladz wyszlo pozwolenie na zwolanie konferencji mającej przedstawič wizje rozwoju panstwa litewskiego. Nie bylo to zadanie latwe. Przede wszystkim naležalo juž dokladnie odpowiedzieč na bardzo skomplikowane pytanie, j akie tereny obejmie przyszla Litwa, czy wšrod budowniczych mająbyč wylącznie Litvvini, no i wreszcie okrešlič stanowisko wobec zaležnošci od Niemiec. Konferencja Wilenska (pod takim okrešleniem przeszla do historii) z udzialem 214 delegatow z grona 264 zaproszonych osob zebrala się 18 wrzešnia 1917 r. w Wilnie, w teatrze na Pohulance, obradom przewodniczyl Jonas Basanavičius. Jurgis Šaulys przedstawil sprawozdanie o dzialalnošci Biurą Politycznego w Wilnie w zakresie spraw litewskich, o stosunkach z wladzą Ober-Ostu i politykami w Berlinie. Zaakcentowal, že „początkowo niemieccy urzędnicy ustosunkowali się do naszego kraju jako do mieszanki ludow, jakby žaden z nich większošci nie stanowil, jednoczešnie najwięcej flirtując z Polakami, dalėj wyklarowalo się im, že wszelkie kwestie možna tu rozwiązač jedynie w oparciu o ludnošč litewską, wowczas rozpoczęla się Lituasche Politilč”209. Na podstawie wygloszonych referatow stosunki z przedstawicielami innych narodowošci i perspektyvvy ich rozwoju wyglądaly niezbyt optymistycznie. Wedfug Petrasa Klimasa, „początkowo rozmawiališmy z Bialorusinami i wyjašniališmy nawzajem nasze postawy, ale gdy się wyjašnilo dla nas samych, že Litwa powinna byč w granicach etnograficznych, a nawet zwątpilišmy, czy częšč Wilenskiej Gubemi rzeczywišcie jest etnograficznie litewska, te narady nie mialy juž sensu i rozpoczęte rozmowy zostaly przerwane”210. „Rowniež Žydzi, oglądając się na swe interesy i žycząc polączenia z Rosją, kontynuowal znany litewski dzialacz - chociaž stanowią etnograficznie osobnąmasę, nie są zainteresowani niepodleglošcią Litwy, i dlatego z nimi konsultacji Biuro nie przepro wadzalo. Biuro w ogole stoi napozycjach, že w stworzenia fundamentu panstwa litewskiego są zainteresowani jedynie Litwini. (...) Z kolei prawa mniejszošci narodowych będą chronione juž w narodzonej Litwie”211. „Latwo powiedzieč - pragniemy wolnej Litwy, ale w rzeczy samej to trudne py­ tanie - rozwažal Smetona. - Przez 50 lat slabo dzialališmy, początkowo szukališmy tylko autonomii, na dzien dzisiejszy zaš chcemy niepodleglošci. Ale jaką ma byč ta niepodlegla Litwa? Obecnie mowimy etnograficzna. Ale jest to termin niejednakowo traktowany. Jedni potrzebujątrzech gubemi, inni za podstawę radžą brač zasadę językową, inni wskazująna sąsiednie narody, ale na jakie? Najodpowiedniejsze rozwiązanie to etnograficzno-narodowe”212. Smetona doložyl wielu staran, by do obrad wniešč ducha konstruktywizmu, m.in. sugerowal: „Gdyby Ameryka byla neutralna, to byč može czegoš j eszcze moglibyšmy 209 Lietuvos valstybės tarybos protokolai, p. 37. 210Ibidem. 2,1 Ibidem, p. 37-38.

86

ROZDZIAL I

oczekiwac od niej, pomijając jednych i drugich. Obecnie pozoštaje jedno tylko pyta­ me: czy z Rosjanami, czy z Niemcami? Czy tak, czy owak, potrzebujemy reklamy. I obserwujmy, kto czego wart. Ješli będziemy wylącznie uwzględniač nastroje, to rezultat jasny. Co w masach, wiadomo. Jednakpowinnismy spojrzeč inaczej. Miejmy na uwadze, že Polacy w Poznanskiem nie zatrzymali się w rozwoju, szli naprzöd. Lotysze pod Niemcami rowniez dokonywali postępu. Myšmy natomiast ulegli asymilacji, wielu wyemigrowalo, bowiem pod wladzą Slowian bylišmy. W gubemiach grodzienskiej i wilenskiej stracilišmy ponad polowę mieszkancow. TymczasemLotyszy zostalo 80-90 proc. (...)”213. „Najwazniejsze mieč chociaž w pewnym stopniu wolną rękę, przynajmniej w takim stopniu, jak w wypadku Polski - przekonywal Smetona. - Nie naležy bač się [ewentualnej] zemsty wracających Rosjan. Cięžkiej odpowiedzialnosci tu byč nie može, wreszcie odnotowac naležy, že Rosjanie wszystkim oglaszają wolnosc i pozwalają narodowosciom dzialač, jak kto žyczy. Wreszcie akt [rezolucja konferencji] nie ostatni i nie decydujący ostatecznie, ma tylko czasowe, ale wažne znaczenie. O wszystkim zadecyduje Konferencja [Pokojowa]”214. Jedyny uczestniczący w Konferencji Wilenskiej Polak Stanislaw Narutowicz röwniež niejednokrotnie zabieral glos: „(...) Polska rowniež chce niepodleglošci Litwy. (...) Socjališci nawet podkrešlili, že niepodleglošč Litwy uzaležniają od konstytuanty Litwy. Wystarczy antysemityzmu i antypolonizmu! (...) Minąljuž czas wyklocania się o nacjonalizm, podobnie jak niegdyš o wiarę, przeciež to divide et impera. Etyka na to nie pozwala. Potrzebny tu ideal chrzešcijanski. (...) Zazdroscimy Polakom, že o nich dužo się mowi. Ale o nich dužo się mowi z powodu zložonošci ich losu. Natomiast o Litwie mowi się z powodu jej sporöw z Polakami. Przedstawiam formulę: niepodleglošč, pragniemy budowac Vertrauensrat, žeby pomöc wszystkim ludziom naszego kraju”215. Konferencja Litewska po zakonczeniu burzliwych dyskusji przyjęla następującą rezolucję: „W celu swobodnego rozwoju Litwy powinno byč stworzone niepodlegle panstwo litewskie, z ustrojem na zasadach demokratycznych, uwzględniając etnograficzne granice, z korektami wywolanymi interesami ekonomicznymi. Mniejszošciom są gwarantowane prawa kulturalne. Zwolana w Wilnie Konstytuanta ustali uströj panstwa i stosunki z innymi krajami. (...) Ješli Niemcy zgodzą sięprzed KonferencjąPokojowąuznač panstwo litewskie i w trakcie samej Konferencji wesprzec sprawę Litwy, to Konferencja Litewska, mając na uwadze, že interesy Litwy w normalnych pokojowych warunkach będą skierowane nie tyle na Wschöd i Poludnie, co na Zachöd, uznaje za možliwe, by przyszle panstwo litewskie nawiązalo stosunki

Wilno p o d okupacją niemiecką

87

z Niemcami, które będąjeszcze w przyszlošci sprecyzowane, ale nie przeszkodzilyby jej samodzielnemu rozwojowi”216. Wybrano Radę Litewską (Tarybę), której przewodniczącym zostal narodowiec Antanas Smetona, wyloniono prezydium. W jej skladzie do listopada 1918 r. byla tylko jedna osoba nielitewskiej narodowosci - wspomniany Stanislaw Namtowicz. Na dwóch konferencjach litewskiej emigracji -1 8 -2 0 paždziemika w Sztokholmie i 2-10 paždziemika w Bemie-Lozannie - Rada Litewska zostala uznana za „prawdziwą przedstawicielkę Litwy, glowną reprezentantkę narodu litewskiego, jądro wladzy niepodleglej Litwy”. Obecni w Bemie Antanas Smetona, Steponas Kairys i Jurgis Šaulys w drodze powrotnej zatrzymali się w Berlinie. Odbyli spotkania z niemieckimi politykami i dzialaczami spolecznymi, m. in. w ramach wspomnianego Litewsko-Niemieckiego Towarzystwa. Po koniec listopada doszlo w Wilnie do spotkania z generalem Erikiem Ludendorffem. Przedstawiciele Rady Litewskiej wyjasnili, že nadal braklo jednolitego stanowiska wobec relacji powstającej Litwy z Niemcami. Szef Zarządu Wojskowego Litwy ksiąžę Franciszek Józef Isenberg-Berstein obstawal za uniąpersonalną Litwy z Prusami. Po raz kolejny wspomniana trójka litewskich dzialaczy udala się do Ber­ lina, gdzie uczestniczyla w audiencji w MSZ-cie (co prawda nie na najwyzszym szczeblu), a 1 grudnia 1917 r. zostal podpisany protokól o zapoczątkowaniu procesu tworzenia panstwa litewskiego, w pewnym stopniu zaležnego Niemiec, które ze swej strony mialy uznač Litwę jeszcze przed Konferencją Pokojową. Koncowe okrešlenie powiązan nowego panstwa z Niemcami pozostawiono decyzji przyszlego Sejmu Ustawodawczego. 8 gmdnia 1917 r. Taryba na swym posiedzeniu w Wilnie okrešlila ustrój przyszlego panstwa. Wedlug opinii znacznej większošci jej czlonków, „w obecnej sytuacji i przy panujących okolicznošciach dia przyszlego panstwa litewskiego najbardziej odpowiedniąjest dziedziczna monarchia konstytucyjna, mianowicie Królestwo, zarządzane w demokratyczny parlamentamy sposób, na ežele z przedstawicielem katolickiej dynastii”217. Dnia 11 gmdnia 1917 r. Taryba poezynila kolejny krok w procesie tworzenia panstwa litewskiego. Zmusila ją do tego skomplikowana sytuacja międzynarodowa po przewrocie bolszewickim w Piotrogrodzie, w wyniku którego przewidywano zawarcie niemiecko-rosyjskiego ukladu pokojowego. Ogloszona deklaracja wyražnie zaakcentowala dąženie do samodzielnošci, nie odrzucając pewnego protektoratu ze strony Niemiec. „Rada Litewska, uznana przez krajowych i zagranicznych Litwinów jako jedyna reprezentantka Narodu Litewskiego, - czytamy w dokumencie - uwzględniając prawo narodów do samookrešlenia i postanowienie Konferencji Wilenskiej, oglasza 216 Cyt. za: Pr. Čepėnas, Naujųjų laikų Lietuvos istorija (Najnowsza historia Litwy), Vilnius 1992, t. 2, p. 188-189. 217 Lietuvos Valstybės Tarybos protokolai, p. 153-154; R. Lopata, Lietuvos valstybingumo raida, p. 130-138.

88

ROZDZIALI

restytucję niepodleglego panstwa litewskiego ze stolicą w Wilnie i zerwanie wszelkich związkow pahstwowych, które kiedykolwiek istnialy z innymi panstwami. W sprawach odbudowy panstwa i jego obrony Rada Litewska zwraca się z prošbą 0 pomoc do panstwa niemieckiego. Uwzględniając zywotne interesy Litwy, dotyczące jak najszybszego nawiązania bliskich i trwalych stosunków z panstwem niemieckim, Rada Litewska opowiada się za dlugotrwalym, mocnym związkiem z pan­ stwem niemieckim, który móglby zostač wcielony w žycie poprzez konwencję mili­ ta m i transportową, wspólny System cel i finansów " 218. Czlonek Taryby Petras Klimas zauwazyl, že „žaden z postqpków Rady Litewskiej nie wzbudzil tyle strachu i podejrzliwosci, co akt 11 gradnia 1918 r.”219. Zdaniem dzialacza spolecznego Aleksandrasa Merkelisa „od jesieni 1917 roku Litwini rozpoczęli niebezpieczną, ale nieuniknioną grę politycznąz Niemcami”220. Smetona po kilku latach wspominal: „Niemcy wówczas postawili nam warunek: albo Litwa «w dhigotrwalych więzach» z Niemcami, albo žadnej politycznej Litwy. To jeden problem. Drugi - Rada (z wyjątkiem kilku czlonków) przewidziala, ¿e Niemcy przegrająwojnę, więc te więzy za dwa, trzy lata rozerwiązwycięzcy nad Niemcami”221. Akt 11 grudnia 1917 r. w sposób wyrafinowany przekrešlal bolszewickie pretensje wobec Rosji. Nie mogia natomiast nie wzbudzac zastrzežen niektórych czlon­ ków Rady Litewskiej niedwuznaczna deklaracja proniemieckošci. Chociaž pod oswiadczeniem podpisala się cala bez wyjątkow Taryba, czwórka prezentująca centrolewicowe sily polityczne - Steponas Kairys, Jonas Vileišis, Mykolas Biržiška 1 Stanislaw Narutowicz - wstrzymala się od glosu. Wkrótce dyskusje zaognily się, co 26-27 stycznia doprowadzilo do zawieszenia przez wspomniane osoby udzialu w pracach litewskiego gremium. Prowadzone przez prawicę pertraktacje z Niemcami (Jurgis Šaulys w styczniu 1918 r. wyjezdzal do Berlina) - zarówno z przedstawicielami dowództwa wojskowego na Wschodzie, jak i politykami w Berlinie - o zlagodzeniu zaležnošci wobec powstającego panstwa litewskiego, nie przyniosly rezultatów. 18 grudnia zaaprobowal personalną unię Litwy z Prusami sam Wilhelm II. Przewinęla się kwestia Wilna. Raimundas Lopata zaznacza, že „zdecydowano zwiększyč animozje między [powstającą] Polską a Litwą, aby kwestii Wilna nie rozstrzygač w Berlinie”222. Radykalizację nastrojów litewskich wywolal fakt zignorowania Litwinów podczas niemiecko-bolszewickich rozmów w Brzešciu. Niemcy swądecyzję argumen­ towali dezorganizacją Taryby, czyli brakiem mandatu od calego spoleczenstwa. 218 Pr. Čepėnas, op.cit., p. 200. 219 P. Klimas, op.cit., p. 203. 220 Cyt. za: L. Truska, Antanas Smetona ir jo laikai, p. 83. 221 Ibidem. 222 R. Lopata, Lietuvos valstybingumo raida, p. 134. Por. The First World War and the the Wilno Question (1914-1939) [in:] T. Snyder, The Reconstruction o f Nations. Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569-1999, New Haven-London, 2003, p. 52-72.

Wilno p o d okupacją niemiecką

89

W celu zahamowania rozwoju napięč na linii litewsko-niemieckiej do Berlina wyjechal biskup žmudzki Pranciškus Karevičius, jednak niemieckie stanowisko bylo nieprzejednane. Przygotowany z udzialem hierarchy wspölny niemiecko-litewski projekt przewidywal samodzielną Litwę, ale taką, w ktörej kwestie polityki zagranicznej i obrony narodowej naležafyby do urządnikow w Berlinie, natomiast poszczegölnymi resortami kierowaliby Litwini z niemieckimi doradcami223. Rada Litewska potrzebowala wewnutrznej konsolidacji, szerokiego zaufania w litewskim spoleczenstwie w kraju i na emigracji. Pozostanie „sam na sam” z dokumentem, sprowadzającym przyszle panstwo do roli niemieckiego wasala, nie moglo nie wzbudzac niepokoju. Prawica poszia na kompromis, ostrožnie zachowal šią szef Rady Antanas Smetona, uwzglądniając nastroje každego z czlonkow Taryby. 16 lutego w siedzibie Litewskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny podpisano oswiadczenie o odbudowie calkowicie samodzielnego, žadnymi więzami nie polączonego panstwa litewskiego. Przeszlo ono do historii jako Akt 16 Lutego i stanowilo kamieri węgielny Republiki Litewskiej, ktöra istniala do czerwca 1940 roku. Czytamy w nim: „Rada Litewska jako j edyna przedstawicielka narodu litewskiego, opierając šią na prawie narodow do samookrešlenia i decyzjach Konferencji Litewskiej z dn. 18-23 1917 r., oglasza odbudowę niepodleglego, opartego na zasadach demokratycznych panstwa litewskiego ze stolicą w Wilnie, jak röwniez oddzielonego od wszystkich związkow panstwowych, ktöre kiedykolwiek byly z innymi narodami. Röwnoczesnie Rada Litwy oglasza, že fundamenty panstwa litewskiego i jego stosunki z innymi krajami powinien okrešlič jak najszybciej zwolany, w sposöb demokratyczny przez mieszkancöw wybrany, Sejm Ustawodawczy”224. 16 lutego swöj podpis pod dokumentem zlozyl takže Stanislaw Narutowicz. Jed­ nak w dalszym procesie tworzenia panstwa litewskiego nie odegral wiqkszej roli. Wladze okupacyjne Akt 16 Lutego przyjqly wrogo - zostal skonfiskowany caly naklad numeni „Lietuvos aidas”, gdzie zostal ogloszony ten wazny dokument. Tylko litewskim drukarzom potajemnie udalo się zachowac i rozpowszechnic kilkaset egzemplarzy. Röwniez w Berlinie znaczna częšč politykow przyjąla litewską deklarację - delikatnie mowiąc - bez optymizmu. Nie wolno tu pominąč litewskich staran o nawiązanie bližszych kontaktow z przedstawicielami dyplomacji brytyjskiej i francuskiej w celu umiędzynarodowienia ogloszonej niepodleglošci. Przypuszcza šią, ze wilenscy Litwini nie wiele na tym polu 223 R. Lopata, Tipas apskritai labai dar įtariamas..., p. 123-124. 224 Pr. Čepėnas, op.cit., p. 209. Por. A. Šenavičius, Lietuvos nepriklausomybės atkūrimo akto teisinė

prigimtis ir konstitucinė reikšmė (Pochodzenie prawne i znaczenie konstytucyjne Aktu Odrodzenia Niepodleglošci Litwy), „Istorija” [Lietuvos aukštųjų mokyklų mokslo darbai], 1999, t. XL, p. 23-26; R. Klimavičius, Vasario 16-osios aktas: teksto formavimo šaltiniai ir autorystės problema (Akt 16 Lutego: žrodla ksztaltowania tekstu i zagadnienie autorstwa), „Istorija” 2004, t. LIX-LX, p. 57-66; Č. Bauža, P. Setkauskis, Lietuvos valstybingumasXXamžiuje. Atkūrimas ir tęstinumas (Panstwowosc Litwy w XX wieku. Odrodzenie i ciąglošč), Vilnius 2002, p. 15-40; B. Genzelis, Kelias į 1918 metų Vasario 16-ąją (JDroga do 16 Lutego 1918 r.), Vilnius 2005.

90

ROZDZIAL I

zdzialali. Natomiast w Bemie przedstawiciele emigracji - juž wspomniany ks. Vincas Baltuška i Vytautas Daumantas - jeszcze 9 lutego wręczyli przedstawicielowi Wielkiej Brytanii H. Rumboldowi pienvszączęšč Aktu 11 Grudnia z komentarzami Rady Narodowej Litwinow w Szwajcarii. Mniej więcej w tym samym czasie Rada przekazala podobną dokumentację ffancuskiemu dyplomacie Dutašcie (Dutasta). Nawet lakoniczne oswiadczenie brytyjskiego MSZ-u - w stronie francuskiej nie pokladano większych nadziei - oznaczalaby wsparcie idei samodzielnej Litwy i częšciowo poslužyloby ograniczeniu niemieckich zapędow aneksjonistycznych. 10 lutego 1918 r. eksperci polityki zagranicznej Zjednoczonego Krolestwa wsrod innych kwestii omawiali rowniez litewską. Brytyjskim politykom i ambasadorom zalecono daleko posuniętą ostrožnošč z kilku względow: 1) brak calkowitej jasnošci w rozwoju polsko-litewskiej konfrontacji; 2) brak calošci informacji o litewskich dąženiach; 3) nowe panstwo powstaje na terenie okupowanym, więc nie ma mozliwosci oddzialywania na nie; 4) Konferencja Pokojowa w wielkiej mierze zmieni obecny status quo w Europie. Wkrotce wloska i amerykanska dyplomacja rowniez zasięgnęla opinii w Londynie, co naležy sądzič o litewskich projektach panstwotworczych225. Na początku marca informacją o Akcie 16 Lutego Juozas Šliūpas i Augustinas Voldemaras przekazali przedstawicielowi Wielkiej Brytanii w Sztokholmie E. Howardowi, ošwiadczając przy tym, že orientacja Rady Litewskiej wiąže się z grawitacjądo Wielkiej Brytanii i krajow skandynawskich, z ktorymi panstwo litewskie będzie się staralo nawiązač bliskie, a byč može nawet federacyjne kontakty. Mniej więcej po uplywie dwoch-trzech tygodni zarowno w stolicy Szwecji, jak i w Bemie, brytyjscy dyplomaci ustnie zložyli oswiadczenie podobnej trešci: „Poniewaz Litwa jest okupowana przez wroga, rząd Jego Krolewskiej Mošci nie može uznač jej niepodleglošci. Przy tym twardo trzymamy się zasady samookreslenia narodow i nie uznamy takiego stanu rzeczy, ktory zaprzeczylby tej zasadzie”226. Wkrotce teczka z napisem „Narodowosci. Litwini” trafila na stol roboczy mini­ stra spraw zagranicznych Francji Stephena Pichona, jak wiadomo, zwolennika wiel­ kiej i mocnej Polski. Na szybkie rozpoczęcie kontaktow litewsko-francuskich nie možna bylo liczyč227. Akt 16 Lutego faktycznie niewiele zmienil w nadal okupowanym przez Niemcy kraju. Demonstrowal jednak bardzo wyraznie wolq narodu litewskiego do tworzenia niepodleglego panstwa, consensus przedstawicieli wszystkich litewskich sil politycznych w tej kwestii. Pamiętajmy rowniez, že 16 lutego ogloszono odbudowę panstwowosci, tym samym akcentując ciąglošč tradycji Wielkiego Księstwa Litew­ skiego. 225 R. Lopata, Lietuvos valstybingumo raida, p. 138-139. 226 Ibidem, p. 140. 227 Ibidem, p. 141.

Wilno p o d okupacją niemiecką

91

Jeden z czolowych wspolczesnych historyköw litewskich, Edvardas Gudavičius, tak widzi kontekst wydarzenia z dnia 16 lutego: „Žadna statystyka nie zilustruje, jaki odsetek Litwinow stanowila swiadoma częšč narodu. Možemy tylko powiedziec, že bylo ich mniej niž Estonczyköw i więcej niz Bialorusinöw. Waznejest to, že tego odsetka wystarczylo na obecnošč waznych wydarzen. (...) Byč može nie od razu deklaracja o niepodleglošci byla uslyszana i uswiadomiona, jednak czas dzialal na jej korzyšč”228. „Co odczuwali i na co liczyli sygnatariusze Aktu 16 Lutego?” - na to pytanie rowniez probuje znaležč odpowiedž Edvardas Gudavičius. Wedlug niego „Opierali się oni bez wątpienia na prawie narodöw do samookrešlenia, o ktorym dopiero przypomnialo 14 punktöw Thomasa Woodrowa Wilsona, ale wažną pozostawala row­ niez niejednoznaczna historyczna tradycja dawnej panstwowosci litewskiej. W wizji Simonasa Daukantasa i redaktorow „Aušry” panstwowosc wiązala się z czasami poganskimi i okresem panowania Witolda Wielkiego (...)”229. Niemcy zwlekali z uznaniem Aktu 16 Lutego, planowali rožne formy nacišku, jak rowniez projekty przyszlych litewsko-niemieckich więzi. Dopiero 23 marca 1918 r. wobec oslabienia niemieckiej pozycji na frontach i arenie międzynarodowej Wilhelm II oficjalnie uznal ten dokument. 3.3. YVizje rozvvoju niepodleglego parishva Osią ruchu narodowego Litwinow byla często opozycja wobec wszystkiego, co polskie, a zatem wobec odradzającego się panstwa polskiego, kultury i ošwiaty, duchowienstwa katolickiego230. Szczegolne naciški kierowano w stronę ziemianstwa: uwažano ich za obywateli Litwy, potomkow szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednoczešnie nazywając ich albo zdrajcami, albo chorymi na niebezpieczną chorobę (tak uwažal ks. Juozas Dambrauskas-Jakštas), ktorym trzeba przyjšč z pomocą. Temu celowi služyly rowniež wydawane do roku 1914 w Wilnie przez potomka žmudzkiej szlachty Mieczyslawa Dowojnę Sylwestrowicza (Mečislovas Davainis-Silvestraitis) pisma w języku polskim „Lud” i „Litwa”, redagowane - slowami Stanislawa Košcialkowskiego - „w duchu tendencyjnym i wrogim dla polskošci, a mając na celu odpolszczenie „spolszczonych Litwinow” i obudzenie w nich separatyzmu i poczucia narodowego litewskiego”231. 228 Vasario 16-oji (16 lutego), [w:] E. Gudavičius, Lietuvos europėjimo keliais. Istorijos studijos (Drogami europeizacji Litwy. Studia historyczne), (red.) A. Bumblauskas, R. Petrauskas, Vilnius 2002, p. 366-368. 229Ibidem. 230 H. Wisner, Wwirze wojny swiatowej. Akt 16 Lutego 1918, [w:] Litwa i Litwini, s. 132-153. 231 Cyt. za: A. Romanowski, Mloda Polska wilehska, s. 296. Por. T. Bujnicki, Polskojęzycznepisarstwo Litwinow w Wilnie (rekonesans), [w:] Litwa. Dzieje, narod, kultūra. Materialy z konferencji naukowej, Krakow 8-10 maja 1997, (red.) G. Lemenaitė, P. Bukowiec, Krakow 1998, s. 117-122.

92

ROZDZIAL I

„Polacy z Polski mają swych agentow na Litwie, to wlašciciele dworow, ktorzy žyjąc w gronie Litwinow, starają się ich zastraszyč litewską niepodlegtošcią i na rožny sposob zaszkodzič” - pisal w 1918 roku ukazujący się w Wilnie narodowy litewski dziennik „Lietuvos aidas” w artykule pt. Lokatorzy Litwy i je j niepodlegtošč222. Litewska lewica, trzymająca się rowniež pozycji antypolskiej, widziala w przedstawicielach ziemianstwa podwojne zlo -przeciwnika litewskiej panstwowošci oraz wroga klasy robotniczej i chlopskiej. Organ prašo wy socjaldemokratow „Darbo bal­ sas” („Glos pracy”) przestrzegal przed ziemianstwem, bowiem „deklarują się oni przede wszystkimjako Polacy, a na drugim miejscu tylko jako wlašciciele ziemscy” i naw et,ješli opowiadają się za Litwą, gdy przyjdzie godzina walki, slowa swego nie dotrzymają i stanąna ežele zjednoczonych szeregow polskich”. Akcentowano rowniež, že „wlašciciele ziemscy na Litwie za ostatnie lata historii, ješli coš zdzialali dla kultury, to tylko nie swego kraju, (...) swoje ofiary pienięžne przesylali zawsze do Polski”2 32233. Rownolegle istniala inna opinia - nie naležy ziemianstwa odpychač. Litewscy księža probowali nawet „przemowič” do sumienia ziemianstwa, by zechcialo ono wrocič na „litewskie tono”. Proby „zaproszenia” ziemian na liderow ruchu litewskiego byly podejmowane przez litewskich księžy. Przypomnijmy wydaną przez ks. Juozasa Dambrauskasa-Jakštasa w 1902 roku w Tylžy, broszurę Glos Litwinow do mlodej generaeji magnatdw, obywateli i szlachty na Lytwie. Wedtog Dariusa Staliūnasa, „lud w rozwažaniach Dambrauskasa stanowi wlašciwy fundament litewskošci, a jednak rozumial on rowniež, že lud bez wyksztatoenia, bez warstwy mającej w spoleczenstwie wplywy, nie može byč uznanym narodem, na rowni z innymi”234. Dzialacz spoleczny i poetą Liudas Gira uwažal, že częšč ziemian czuje się wewnętrznie Litwinami: „Kilkoro znanych wlašcicieli dworskich z pewnošciąžatoje, že nie može wypowiedzieč się na temat spraw Litwy w wažnej dla kraju chwili. (...) Tacy szlachcice, nawet ješli tylko po polsku mowią, na pewno dojdą do porozumienia z demokratyczną Litwą. I chociaž w demokratycznej Litwie przedstawiciele litewskiej szlachty nie będąjuž mogli byč warstwą rządzącą, stanowič będągrono 232M. Karšys, Lietuvos įnamiai ir jo s nepriklausomybė (Lokatorzy Litwy ije j niepodleglošč), „Lie­ tuvos aidas” 8.05.1918. 233 Adei., Lietuvos dvarininkai irgi ruošiasi Lietuvą statyti (Ziemianie Litwy röwniez szykują šią do budowy Litwy), „Darbo balsas” 13.06.1918; 20.06.1918. Zob. röwniez - Vic., Dėl tautinio klausimo Lietuvoje (Wokölpytania narodowego na Litwie), „Darbo balsas” 6.06.1918. Dyskusja wokol udzialu ziemianstwa w procesie tworzenia niepodleglej Litwy nasilila się w prasie litewskiej latem 1918 r., gdy z grona ziemian wylonil się w Wilnie prolitewski Związek Odbudowy Litwy. 234 Lietuvių klerikalų etnokultūrinė orientacija XX a. pradžioje (Orientacja etnokulturowa litewskiego kleru napoczątku XXw.), [w:] D. Staliūnas, Visuomenė be universiteto? (Aukštosios mokyklos

atkūrimo problema Lietuvoje: XLXa. vidurys-XXa. pradžia) (Spoleczenstwo bez uniwersytetu? Pro­ blem wskrzeszenia wyiszej uczelni na Litwie: polowaXLXw. -poczqtekXXw.), Vilnius 2000, s. 156-160.

Wilno p o d okupacją niemiecką

93

rownoprawnych obywateli. Będą oni kochanymi i szanowanymi osobami w jednej litewskiej rodzinie...”235 Częšcią skladową antagonizmu poisko-litewskiego, oprocz nieobecnošci ziemianstwa w litewskim procesie odrodzeniowym i panstwowotworczym, byl spor o przynaležnošč Wilna. Jeszcze na dtugo przed wybuchem wojny swiatowej, zaraz na początku liberalizacji po 1905 roku, probowano wyjasnic, czy Wilno to ošrodekpolski czy litewski. Interesujące, že przed wkroczeniem wojsk niemieckich w niektorych srodowiskach litewskich braklo jednolitej postawy. Dylemat, a nawet spor, co do wyboru ošrodka politycznego (w grę wchodzilo Wilno lub Kowno) tlil się jeszcze przez pewien czas, nawet po ogloszeniu niepodleglošci. W 1921 roku wspomniany ks. Juozas Dambrauskas pisal: „Zlituanizowac Wilno moze tylko cud. W taki cud nie wierzę. Daj, Bože, by w Wilnie powstala znacząca litewska diaspora...”236 Polemika na temat Wilno czy Kowno zawieraia argumentację slabošci litewskiego Wilna, a toczyla się glownie między narodowcami i przedstawicielami chadecji, glownie księžmi (o czym byla juž częšciowo mowa). Ci ostatni woleli kowienski ošrodek, tam mieli większe oparcie wsrod wiemych w samym miešcie i w calym biskupstwie. W latach 1915-1918 ten spor znacznie się wyciszyl. Zresztą, zgodnie z często goszczącym na lamach litewskiej prasy frazesem, „nie ma Litwina, ktory nie marzylby o Wilnie”. „Wilno dla nas to oczy, ktore šwiecą na calą Litwę, naszą Ojczyznę - pisal we wrzesniu 1917 roku wilenski dziennik „Lietuvos aidas”. - Jeszcze za naszej paminei Ožisowie i Ožinisy stają się Kozlowskimi [ožys - z lit. koziol - A. P.], Venclovy Węslawskimi (chodzi o lidera wilenskiej endeeji Witolda Węslawskiego), Mikalkėnisy - Michalkiewiczami. Jednak «polskie» Wilno ma w sobie coraz więcej przejawow demokratyzmu, coraz bardziej zawiera w sobie ludowej litewskosci”237. Organ chrzešcijanskich demokratow „Tėvynės sargas” w 1918 roku rowniez bardzo rygorystyeznie wypowiadal się na temat Wilna: „Wszędzie, w košciolach, sklepach, ulicach, slychač tylko polski, rosyjski (dotychczas Žydzi często mowiąpo rosyjsku) i zydowski język, litewski jeszcze rzadko gdzie možna uslyszeč. (...) Jed­ nak gdy bližej przypatrzymy się Wilnu, szczegolnie ludowi wilenskiemu, zauwazymy, že Litwini w Wilnie zawsze byli obecni, rowniez dzisiaj jest ich sporo. Tylko panujący duch polskošci w Wilnie stulai usta litewskiej częšci miasta, zamykal slowo litewskie”238. 235 L. G., Lietuvos bajorai (Litewska szlachta), „Tėvynės sargas” 26.02.1918. 236 D. Staliūnas, Visuomenė be universiteto?, p. 160; 162-165, idem, Wilno czy Kowno?: problem centrum narodowego Litwinow na początku XXw., [w:] Nacjonalizm a tožsamošč narodowa w Europie Srodkowo-Wschodniej wXLXiXXw., Opole-Marburg 2000, s. 259-267. Por. A. Kasperavičius, Pro­ blem przynaleinošci Wilna i Wilenszczyzny w ¿wiadomosci Litwinow, „Biuletyn Historii Pogranicza”, Bialystok 2000, nr 1, s. 33-42. 237 M. Sk., Vilnius, „Lietuvos aidas” 22.09.1917; zob. rowniez J. Tumas, Vilniaus reikšmė Lietuvai (Znaczenie Wilna dla Litwy), „Lietuvos aidas”, 2.10.1918. 238A. Kašėta, Dėl Vilniaus gyventojų lenkiškumo (Na tematpolskošci mieszkancow Wilna), „Tėvynės sargas” 12.02.1918.

94

ROZDZIAL I

W innym miejscu tenze tygodnik wskazywal, ze „wykrojenie Wilna z okolicami od Litwyjestto samo, со wybicie jednego oka; zas jesli oddamyjedno oko, to wkrotce zabraknie i drugiego - Kowna”239. Nie sposöb nie zauwazyc, ze wybor na stolicQ Wilna zgadzal siq z niemieckimi planami ograniczenia wplywöwpolskich na Wschodzie. Oznakq. tych zamierzen byly zmiany wewn^trz struktury Ober-Ostu z 15 marca 1917 roku. Wilensko-suwalski okr$g pol^czono wowczas z litewskim. Kolejnym etapem bylo przyl^czenie 30 stycznia 1918 r. do nich okrqgu bialostocko-grodzienskiego. Kolejny czynnik, maj^cy wplyw na litewskie d^zenia niepodleglosciowe, wi^ze siq z sytuacj^ geopolityczn^. Uklad sil na arenie miqdzynarodowej wobec niepodleglej Litwy byl przychylny. Litewski proces panstwowotwörczy zbiegl siq z koncem wojny, a jego wzmocnienie bylo na r$k$ przede wszystkim przegranym Niemcom. Jeszcza jedna kwestia, z tych kluczowych, z ktor^zetknQli siq litewscy dzialacze - czy panstwo litewskie maj^budowac tylko Litwini? Czy bqdzie to panstwo jednonarodowe, z najmniejszym odsetkiem przedstawicieli nielitewskiej narodowosci? О tym, ze z Polakami nie po drodze, stalo siq juz oczywiste wczesniej. Pytaniem otwartym w okresie okupacji niemieckiej pozostawal stosunek do d^zen bialoruskich. Wszak Bialorusini to jeden z narodöw krajowych, pretenduj^cych do spuscizny panstwowej i kulturowej Wielkiego KsiQstwa Litewskiego. Wielu litewskich dzialaczy pragn^lo widziec powstaj^ce panstwo nie tylko na terenach etnograficznie litewskich. Jeszcze na przelomie XIX i XX stuleci ojciec litewskiego odrodzenia Jonas Basanavicius w swych artykulach pröbowal nawi^zywac do tradycji WKL, podobnie jak szereg innych litewskich patriotow widzial wiqksze mozliwosci akurat w Wielkiej Litwie240. 3.4. Trudna droga ku utworzeniu pierwszego rządu litew skiego Wydawaloby się, že po 23 marca 1918 r. rozpocząl się nowy etap w stosunkach polsko-litewskich w Wilnie, miejscowi Polacy przychylniej będą traktowali tworcow panstwa litewskiego. Z inicjatywy Jonasa Vileišysa wkrotce doszlo do polsko-litewskiego spotkania. Stronę litewskąreprezentowali takže Steponas Kairys i Jurgis Šaulys, grono polskie skladalo się z adwokatow - Witolda Abramowicza, Zygmunta Jundzilla i Bronislawa Krzyžanowskiego oraz przedstawicieli ziemianstwa - Mariana 239 D. Dumbrė, Valstybė ir tauta (Panstwo i narod), „Tėvynės sargas” 23.03.1918, zob. rowniež L. Gira, Dėl Vilniaus (Wobec Wilna), „Tėvynės sargas” 11.10.1918. 240V. Berenis, Problem dziedzictwa kulturowego Wielkiego Księstwa Litewskiego w ideologii litewskiego ruchu narodowego w XIXi napoczątku XXwieku [w:] Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczpospolitej w latach 1772-1999, (red.) K. Jasiewicz, Warszawa-Londyn 1999, s. 467-473.

Wilno p o d okupacją niemiecką

95

Broel-Platera i Konradą Niedzialkowskiego. Chociaž trzymali się oni stanowiska krajowego, pozycje zbyt wiele juž się rožnify, žadnego porozumienianie osiągnięto. Przedstawiciele polskiego spoleczenstwa konsekwentnie, uparcie twierdzili, že Rada Litewska nie prezentuje interesow wszystkich mieszkancow kraju, ale tylko jednej grupy narodowošciowej241. Na polepszenie polsko-litewskich stosunkow w Wilnie pewien wplyw moglo mieč porozumienie zawarte między polską Radą Regencyjną a Radą Litewską 30 czerwca 1918 r. w Berlinie, podpisane przez Adama Ronikiera i prof. Augistanasa Voldemarasa. Ale tak się nie stalo. A tenže protokol stawial ogromne žądania wobec Polakow na Litwie, z czym większošč litewskich dzialaczy nigdy by się nie zgodzila. Obok zobowiązan obu stron o zawieraniu umow z Niemcami pod warunkiem wzajemnego porozumienia się oraz o wstrzymaniu skierowanej przeciwko wrogiej obu budującym się panstwom agitacji, strona polska stawiala warunki, by „wszyscy Polacy, uwažający się za obywateli panstwa litewskiego, uzyskali calkowite rownouprawnienie, a język polski będzie uznawany w urzędach i radach, ludnošč polska będzie miala možliwošč uczenia się za koszt panstwa w języku ojczystym w szkolach ludowych i šrednich, język urzędowy litewski rownouprawni się z polskim w košciolach, a wreszcie w uniwersytecie będą przyjęte za wzor stosunki w uniwersytecie w Helsingforsie”242. Uklad Ronikier-Voldemaras nie odegral większej roli. Przy tym wskazal, že Po­ lacy w Warszawie czasami sąbardziej sklonni do negocjacji niž ei „na miejscu”. Na pewno do litewsko-polskiego porozumienia nie przyczynila się inicjatywa prawicowych przedstawicieli Taryby ogloszenia przyszlego panstwa monarchiąkonstytucyjną i ofiarowania korony przedstawicielowi ktorejkolwiek z ksiąžęcych dynastii niemieckich. Rząd niemiecki zainteresowal się tą propozycją i proponowal wybor najmlodszego syna cesarza Wilhelma II - księcia Joachimą. Katolickie kręgi Rzeszy zglosily kandydaturę księcia Fryderyka Krzysztofa, mlodszego syna krola Saksonii Fryderyka Augusta III. Litwini w Szwąjcarii widzieli na tronie infanta hiszpanskiego, Alfonsą. Rada Litwy (Taryba) poparla propozycję poslow Reichstagu z Katolickiego Centrum, ktorzy wczešniej niejednokrotnie dawali wyrazy swej sympatii Litwinom - Matthiasa Erzbergera i Konstantina Fehrenbacha. Sugerowali oni, mimo opinii rządu, kandydaturę Wilhelma von Uracha, hrabiego von Wūrtenberga. Wyslany przez Radę do Niemiec znany dzialacz litewski Juozas Purickis zostal zapewniony, že ksiąžę gotow jest przyjąč koronę243. Prezydium Rady postawilo warunki, wedlug ktorych monarchą mial przyjąč imię Mindaugasa II, co akcentowaloby więž między obeenym panstwem litewskim 241 M. E. Brensztejn, Dziennik..., zapis z 28 marca 1918 r., [w:] Teraz Polska wlasnie, s. 61. 242 S. Baczynski, Litwa-Polska 1914-1927 (maszynopis), Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Zespol Biurą Prac Kongresovvych, Kolekcja opracowan i odpisow dokumentow dotyczących stosunkow Polski z Lotwą, Litwą, RosjąRadziecką, Gdanskiem i Ukrainą w 1.1914-1928, sygn. 6, k. 76-77. 243 H. Wisner, Litwa. Dziejepanstwa i narodu, s. 163-164.

96

ROZDZIAL I

a Wielkim Księstwem Litewskim w okresie przedchrzešcijanskim. Wladzę ustawodawczą sprawowalby król i dwuizbowy parlament. Wladza wykonawcza natomiast naležalaby do mianowanych przez króla ministrów, osób litewskiego pochodzenia iznającychjęzyklitewski. Wilhelm potwierdzilprzyjęcie warunków 1 lipca 1918 r., 13 lipca Rada Litewska większošcią glosów zaakceptowala powolanie monarchy. Jednak wyzej wspomniana czwórka - Steponas Kairys, Jonas Vileišis, Mykolas Biržiška i Stanislaw Narutowicz - podobnie jak w wypadku Aktu 11 Grudnia, kategorycznie sprzeciwila się projektom monarchistycznym, grožąc destrukcją Taryby i akcentując, že przekroczyla ona swe pelnomocnictwa - decyzja takiej rangi može byč podjęta dopiero przez Sejm Ustawodawczy. Wkrótce sprawa monarchii zostala calkowicie zdjęta z porządku dziennego, gdy kategorycznie zawetowano ją w Berlinie244. Dnia 11 listopada 1918 r. zostal utworzony pierwszy rząd Republiki Litewskiej. Tę misję powierzono wspomnianemu prof. A. Voldemerasowi (objąl on równiez kierownictwo Ministerstwa Spraw Zagranicznych). Inni czlonkowie gabinetu to: Vladas Stašinskis - minister spraw wewnętrznych, Petras Leonas - minister sprawiedliwošci, Martynas Yčas - minister handlu i przemyslu, Juozas Tūbelis - mini­ ster fmansów i skarbu, Mykolas Velykis - minister obrony, Jonas Yčas - minister oswiaty. Na początku grudnia Jakub Wygodzki zostal ministrėm ds. zydowskich, zaš Jazep Waronka ministrėm ds. bialoruskich245. W sklad rządu weszli wylącznie przedstawiciele narodowców. W ostatnim momencie wycofala się chadecja, na znak protestu wobec postawy koalicjantów, že ministrėm nie može byč osoba duchowna. W następnych latach postawy chadecji i narodowców rožnily się w wielu wypadkach. Poza dyskusjąbyla možliwošč utworzenia rządu koalicyjnego z litewską lewicą. Zauwažmy, že ta ostatala stala na pozycjach niedwuznacznie antybolszewickich. Zresztąi antypolskich. Oczywiscie, realną wladzę w kraju nadal sprawowalo dowództwo niemieckie. Realnie litewski rząd nie dysponowal žadną šilą wojskową. Niemcy sprzeciwiali się tworzeniu oddzialów litewskich w Wilnie i Kownie, początkowo udzielając zgody tylko na jednostkę w Olicie (Alytus). 244Lietuvos karalius Mindaugas II (Krol Litwy Mindowe II), [w:] R. Lopata, Lietuvos valstybingu­ mo raida, p. 153-162. „Dziennik Wilenski”, ktoiy ze względu na niemiecką cenzurę dotychczas zachowywal niezwykle ostrožną postawę i unikal ostrzejszych komentarzy, z wielkim sarkazmem ocenil projekt monarchistyczny: „Jak wiadomo, do každego interesu potrzebne są co najmniej dwie strony, w danym wypadku - krol i panstwo. Niestety, nie widzimy tutaj ani jednego, ani drugiego. (...) Szanujemy pietyzm, jaki zachowali Litwini dla swych pamiątek archeologicznych z doby pierwotnej, poganskiej. O ile jednak narod litewski istotnie przespai siedem wiekow, nie možna tego powiedziec o caiym kraju i zamieszkujących go ogole ludnošci” - pisal redaktor naczelny Jan Obst. Zob. J. O ., Mindowe II, „Dziennik Wilenski” 30.07.1918. 245 Zob. rowniez A. Kasperavičius, Ksztaltowanie się litewskich struktur pahstwowych i problem porozumienia się z Polską, [w:] Rok 1918. Odrodzona Polska w nowej Europie, (red.) A. Ajnenkiel, Warszawa 1999, s. 128-136.

Wilno p o d okupacją niemiecką

97

„Zartowalem do swoich - wspominal Petras Leonas - že wystarczy, by uzbrojona grupa peowiaköw przybyla z dužym samochodem, wsadzilaby i wywiozla szešciu ministröw, dodając jeszcze prezydium Rady Litwy, i... byloby po Litwie”246. W tychže wspomnieniach autor pisze m.in. o tym, jak sprawa sądowa w Suwalkach powqdrowala za posrednictwem Niemiec do prawnika-Polaka zamiast oficjalnie do wyznaczonego sędziego narodowosci litewskiej. Wizyta Leonasa w progach przedstawiciela niemieckiego na Ober-Ost L. Zimmerlego nie zmienila tej sytuacji. Možna množyč przyklady, wskazujące na brak trwalszej niemieckiej pozycji poparcia dla rządu panstwa litewskiego. W Wilnie i innych miastach utworzyla się kuriozalna sytuacja wielowladztwa. Przywolajmy raz jeszcze wspomnienia ministrą Leonasa 0 grudniu 1918 roku: „Ostatnio w Wilnie na ulicach zjawiają się peowiacy. (...) Wiedzieli oni - nie wiem w jaki sposöb - že jestem czlonkiem rządu. Mlodzi chlopcy, w stosunku do mnie byli bardzo grzeczni, i przy spotkaniu zdejmowali czapki”247. Na tym nie konczyly się trudnošci dzialaczy litewskich, dąžących do utworzenia niepodleglej etnograficznej Litwy. Wobec braku konkretnych dzialan ze strony pierwszego gabinetu ministrow (Augustinas Voldemaras przebywal w grudniu 1918 r. w Berlinie i nie powröcil do kraju) 26 grudnia Rada Litewska powierzyla sformowanie nowego rządu ludowcowi, wielkiemu moralnemu autorytetowi wsrod Litwinöw -M ykolasowi Sleževičiusowi. Nowy premier i nowo mianowani ministrowie mieli niezwykle ograniczone mozliwosci dzialania. W Wilnie nastąpila niezwykla radykalizacja nastrojow politycznych: Polacy aktywnie zapisywali się do Samoobrony, swą propaganda szerzyla Rada Delegatöw Robotniczych, oglaszając siebie jedyną wlašciwą wladzą. Dnia 2 stycznia 1919 r. Mykolas Šleževičius i czlonkowie rządu opušcili miasto, pociągiem udając się do Kowna, gdzie kontynuowano budowę panstwa litewskiego. Konsekwencja w ich dzialalnošci, jak rowniez szeroko zakrojona praca litewskich politykow z przedstawicielami Stanöw Zjednoczonych, Niemiec, Wielkiej Brytanii 1 innych krajow na polu dyplomatycznym sprawila, že swöj cel wkrotce w wielkiej mierze osiągnęli. Do przegranej zapisali natomiast brak wymarzonej stolicy, ale i w tym zakresie nie zložono broni. Otwarty konflikt z Polską i starania o Wilno na arenie międzynarodowej staly się nierozlączną cząšcią litewskiej polityki zagranicznej až do wybuchu II wojny swiatowej.

246 P. Leonas, Mano pergyvenimai 1914-1919 (Moję przežycia 1914-1919), Dzial Rękopisow Biblioteki Litevvskiej Akademii Nauk, fond 117, teczka 1204, k. 375. 247 Ibidem, k. 390.

98

ROZDZIAL I

3.5.

U m ocnienie się

litew skiej oswiaty i kultury w W ilnie Oswiata. Glownąinstytucją, dzięki ktörej rozwijafy się litewskie inicjatywy naukowe i oswiatowe w Wilnie w latach 1915-1918, bylo Litewskie Towarzystwo Naukowe. Otrzymalo ono pozwolenie od okupacyjnych wladz na kontynuację dzialalnošci, gdy takiego zabraklo dla jednoczącego polską inteligencję Towarzystwa Przyjaciol Nauk. LTN rozwijalo zaröwno pracę badaw czą- glöwnie w dziedzinie historii, etnografii i kultury, jak röwniez wydawniczą i pedagogiczną. Szkolnictwo litewskie w omawianym okresie znajdowalo się podpieczą Towarzy­ stwa Oswiatowego „Rytas” („Poranek”). Powstalo ono jeszcze w styczniu 1913 roku z inicjatywy Jonasa Basanavičiusa i Antanasa Smetony (w tej pracy juž niejednokrotnie wspomnianych), jak tež księžy - Vladasa Mironasa, A. Petrulisa i K. Maliukevičiusa oraz poety Liudasa Giry. Na przewodniczącego zostal wybrany ks. J. Ste­ ponavičius. „Rytas” od wladz carskich nie otrzymal pozwolenia na zakladanie szkol początkowych, jedynie jedno-dwuklasowychplacöwek oswiatowych. Zresztąi tych ostatnich nie powstalo zbyt wiele - administracja general-gubematora stawiala liczne przeszkody, do tego chronicznie brakowalo srodköw fmansowych. Zbližający się do Wilna front mocno przeszkadzal w pracy stowarzyszeniu, röwniez z tego powodu, že sporo litewskiej inteligencji wyjezdzalo w gląb Rosji. Zupelnie nowy etap dzialalnošci rozpocząl się podczas panowania niemieckiego: „Rytas” rozszerzyl swądzialalnošč, zaš prezesostwo stowarzyszenia objąl ks. Mečis­ lovas Reinys248. Juž w listopadzie pod kierownictwem Aleksandrasa Stulginskisa, jednego z lideröw litewskiej chadecji (požniejszego prezydenta Republiki Litew­ skiej), zostaly uruchomione w Wilnie kuršy nauczycieli ludowych, utworzono kilka szkol początkowych i podstawowych z litewskim językiem wykladowym. Za czasöw administracji niemieckiej powstalo slynne wilenskie gimnazjum im. Witolda Wielkiego, ktöre przetrwalo až do wcielenia Litwy do ZSRR, w okresie międzywojennym stanowiące pręžny ošrodek litewskosci. Na początku roku szkolnego 1915/16 ftmkcjonowalo ono jako placöwka prywatna Basanavičiusa, Biržiški

248 Ks. Mečislovas Reinys (1884-1953) od 1914 r. pracowal jako wikariusz w košciele šw. Jana. W latach 1916-1922 wykladal filozofię i socjologię w Wilenskim Seminarium Duchownym. Od 1922 do czenvca 1940 r. byl profesorėm uniwersytetu w Kownie. W kwietniu 1926 r. zostal konsekrowany na biskupa pomocniczego diecezji wilkowyskiej, w 1940 r. zostal arcybiskupem tytulamym i biskupem pomocniczym w archidiecezji wilenskiej. Po intemowaniu abp. Romualda Jalbrzykowskiego w latach 1942-1944 oraz po jego wydaleniu do Polski w 1945 r., až do momentu aresztowania przez wladze sowieckie w czerwcu 1947 r., sprawowal rządy w archidiecezji wilenskiej. O jego postawie w okresie sowieckim i okolicznošciach męczenskiej šmierci zob. I. Miklaszewicz, Polityka sowiecka wobec Kosciola katolickiego na Litwie 1944-1965, Warszawa 2001 („Šeria Wschodnia”, red. serii Krzysztof Jasiewicz), s. 193-194 i nast.

Wilno p o d okupacją niemiecką

99

i Gaidelionisa, jednak stawiając sprawą oswiaty ponad wlasne interesy, przekazali ją oni „Rytasowi”249. Teatr, muzyka, sztuka, šrodovvisko literackie, prasa, pracownicy ksiąžki. W popularyzacji litewskiej kultury w Wilnie za niemieckiej okupacji wažne miejsce zajmowal litewski teatr, co prawda w wiąkszošci z udzialem amatorów. Ogromna w tym zastuga Gabrijėliusa Landsbergisa-Žemkalnisa (nb. dziadka pierwszego przywódcy odrodzonej Republiki Litewskiej w 1990 r. - Vytautasa Landsbergisa), który zyskal miaño založyciela litewskiej sceny dramatycznej, jak równiez jednego z „ojców” litewskiej opery. Z jego to inicjatywy jeszcze w 1905 roku wileñscy Litwini obejrzeli na scenie dramai „Mindaugas”, zrealizowany na podstawie „Mindowego” Juliusza Slowackiego. Przyczynil šią Landsbergis równiez do powstania pierwszej litewskiej opery „Biruta”250. Pierwszą sztuką, ktorą za niemieckiej okupacji Wilna wystawili Litwini, byla Šilagėlė {Lesny kwiat) autorstwa nieznanego pisarza ukraiñskiego, opowiadająca historią nieszcząšliwej milošci sprytnego studentą i wiejskiej dziewczyny. O przyjąciu spektaklu przez wilenskąpublicznošč možemy dowiedziec šią z tam tygodnika „Da­ bartis” („Teražniejszošč”), który ukazywai šią w Tylžy i jako jedyne pismo litewskie zyskal koncesją wladz okupacyjnych na kolportaž w Wilnie i na Wileñszczyznie. W kronice aktualnošci czytamy m.in.: „Litewskie Stowarzyszenie Pomocy Ofiarom Wojny 26 czerwca zorganizowalo spektakl w budynku cyrku na Placu Lukiskim. Odegrano Lešny Kwiat, (...) rzeczywiscie z ludu wziąty obrazek. O powodzeniu swiadczyly gorące brawa. W ogóle, szanownemu Žemkalnisowi naležy šią chwala. Oprócz tego w przerwach orkiestra smyczkowa wykonywala melodie Stasysa Šimkusa. Orkiestrądyrygowal zaproszony zpolskiego teatru «Lutnia» Mikolaj Salnicki. Po zakoñczeniu przedstawienia cala sala zaspiewala Litwinamijestesmy urodzenf ’251. Po šmierci G. Landsbergisa (1852 Biržele kolo Poniewieza - 1916 Wilno) pieczę nad litewskimi artystami objąl Jonas Strazdas. Wczesniej mial dobrą slawą nie tyle jako režyser i aktor, ale bardziej jako ksiągarz (do 1917 r. u Zawadzkich prowadzil dzial ksiąžki litewskiej). Jesienią 1917 roku z jego pomocą zrealizowano dwa przedstawienia: Egle, królowa węžy, wedlug populamej litewskiej legendy, oraz Powrócil, na podstawie powiesci Marii Rodziewiczówny Kurz ziemi252. W lutym 1918 r. wileñscy Litwini mogli obejrzeč Pojatę na podstawie utworu polskiego twórcy Feliksą Bematowicza Pojata, córka Lizdejki. Oprócz tego Strazdas byl w bliskich kontaktach z Antanasem Smetoną i mial zostac glównym režyserem cere249V. Martinkėnas, Vilniaus krašto lietuviškos mokyklos ir skaityklos 1919-1939 metais (Litewskie szkoly i czytelnie na Wilenszczyžnie w latach 1919-1939), Vilnius 1989, p. 8-10. 250 J. Būtėnas, Lietuvių teatras Vilniuje (Teatr litewski w Wilnie), Kaunas 1940, p. 98-99. 251 Lietuvių teatras Vilniuje (Teatr litewski w Wilnie), „Dabartis” 1.07.1916; zob. rowniež Iš Vil­ niaus lietuvių gyvenimo (Z žydą wilenskich Litwinow), „Dabartis”, 17.03.1916; Lietuviais esame mes girną (Litwinami jestešmy urodzeni) - jedna z najbardziej populamych, rowniež obecnie, litewskich piešni patriotycznych.

100

ROZDZIAL I

monii koronacji księcia Wilhelma von Uracha na krola Litwy, w razie gdyby do niej doszlo252253. Latem 1918 roku litewskie žyde teatralne jeszcze bardziej ožylo, bowiem z Piotrogrodu wrocila na Litwą niezwykle zdolna trupa Juozasa Vaičkusa. Warto tu odnotowač, že w swym repertuarze mieli oni Dumblynė {Niziny), wedhig powiešci Elizy Orzeszkowej. Wielki gest w stronę Litwinow poczynily wladze niemieckie przekazaly one budynek dawnego ratusza pod teatr litewski. Litewska Rada Panstwowa z tej okazji we wrzešniu 1918 roku utworzyla Komisję Teatralną na ežele z krytykiem Stasysem Šilingasem. W sklad Komisji weszli - poetą Liudas Gira, pisarz Balys Sruoga, plastycy Adomas Varnas i Antanas Žmudzinavičius, nie zabraklo aktywnego dzialacza spoleeznego Jonasa Vileišisa. Zapodstawowe zadaniauwažano utworzenie litewskiego panstwowego teatru dramatycznego i litewskiej szkoly dramatycznej. Nie zapomniano o litewskiej operze i operetee w Wilnie - te gatunki muzyczne w swej pieczy mialo Litewskie Stowarzyszenie Wspierania Sceny na ežele z Pauliusem Rucevičiusem254. Po utworzeniu w Wilnie pienvszego rządu litewskiego 11 listopada 1918 roku, w Ministerstwie Ošwiaty zamiast wspomnianej komisji zorganizowano Wydzial Kultury i Sztuki na ežele A. Žmudzinavičiusem. Jeszcze wiosną 1918 r. rozpoczęto pracęnad projektem Litewskiej Szkoly Muzycznej. Rada Litewska (Taryba) powolala do tego zadania aktywnego chormistrza ks. Teodorasa Brazysa oraz czolowych litewskich kompozytorow - Juozasa Naujalisa i Juozasa Tallat-Kelpšę255. Založono rowniež Litewskie Stowarzyszenie Plastykow, na ežele ktorego stanąl Antanas Žmuidzinavičius. W latach 1915-1918 nie zorganizowalo ono samodzielnych wystaw, a poszczegolni artyšei mieli možliwošč wystawiania swych prac tylko na urządzonych przez dziennik „Wilnaer Zeitung” prezentacjach, jak rowniež w ramach „Ausstellung Wilnaer Arbeitsstuben” („Wystawa pracowni wilenskich”), ktore zorganizowaly niemieckie wladze miasta256. Aktywnošč litewskiego šrodowiska literackiego byla bezpošrednio powiązana z prašą. Rownolegle z ukazaniem się dziennika „Lietuvos aidas”, rozpoczęto pracę nad literackim dodatkiem „Liuosoji valanda” („Godzina wolnošci”), ktory ukazal 252 Vilnius, teatras ( Wilno, teatr), „Lietuvos aidas” 25.09.1917. 253Jonas Strazdas od 1919 r. zamieszkal w Kownie. Zajmowal się glownie thimaezeniami literatury polskiej. Dzięki nierau po litewsku ukazaly się m.in. - Faraon Boleslawa Prusa (1933-34), Bal žycia i Wieczna bajka Stanislawa Przybyszewskiego (oba utwory w r. 1935). 254 V. B. Pšibilskis, Iš Lietuvos XX a. kultūros istorijos (Z historii kultury Litwy XX w.), Vilnius 1997, p. 37-51; zob. rowniez L. Gira, Tautinio mūsų teatro reikalais (Wsprawie naszego teatru narodowego), „Lietuvos aidas” 17.11.1917. 255 J. Tallat-Kelpša, Muzikos mokyklos reikalu (W sprawie szkoly muzycznej), „Lietuvos aidas”, 22.06.1918; Lietuvių dramos mokykla Vilniuje {Litewska szkola dramatyezna w Wilnie), „Lietuvos aidas”, 20.10.1918. 256 J. Malinowski, Kultūra artystyezna Wilna 1893—1945 [w:] Wilenskie srodowisko artystyezne 1919-1945, Olsztyn 1989 (katalog wystawy), s. 23.

Wilno p o d okupacją niemiecką

101

się 10 paždziemika 1917 roku. Do maja następnego roku, gdy zaniechano pomyshi, wydano 8 numerow. Oryginalną formą dzialalnošci litewskich tworcow byl Klub Plastykow i Literatow „Dainava” (nazwa regionu Pohidniowej Litwy), zebrania ktorego od lata 1918 r. odbywaly się w mieszkaniach Antanasa Žmudzinavičiusa i kompozytora Tallat-Kelpšy, zaš jednym z „wodzirejow” byl Liudas Gira. Szeregi literackie znacznie zwiększaly się w wyniku powrotu poetow i pisarzy z Rosji. W grudniu 1918 roku patriarcha litewskiego odrodzenia Jonas Basanavičius oraz juž wtedy populamy prozaik i historyk literatury ks. Juozas Tumas (Vaižgan­ tas) podjęli probę utworzenia w Wilnie Stowarzyszenia Pisarzy Litewskich257. Dodač naležy, že wspomniany „Lietuvos aidas” prezentowal kierunek wyražnie narodowy. Cieszyl się on populamošcią w wielu domach. Dejure funkcje redaktora naczelnego pelnil Antanas Smetona, lider litewskich narodowcow - do niego naležalo tylko ogolne kierownictwo, a faktycznym doborem autorow, wszelkimi sprawami edytorskimi i innymi zajmowal się Petras Klimas. W drugiej polowie 1918 r. w Wilnie ukazywal się „Tėvynes sargas” („Strož Ojczyzny”), redagowany przez ks. Juozasa Tumasa, oraz organ chadecji i socjaldemokratyczny „Darbo balsas” („Glos Pracy”)258. W latach 1906-1940 bardzo wplywowy ošrodek litewskošci w Wilnie tworzyla księgamia Marii i Jurgisa Šlapelisow. Mieszcząca się w starej kamienicy w sercu Wilenskiej Starowki, przy ui. Šwiętojanskiej, od roku 1906 prowadzila sprzedaž zarowno litewskich pozycji, jak i wszelkich lituanikow w innych językach. Šlapelisowie juž przed wybuchem wojny šwiatowej mieli gęstą sieč kolporterow na calej Litwie, nawiązali kontakty z emigracyjnymi litewskimi ošrodkami na wszystkich kontynentach. Oprocz tego prowadzono dzialalnošč wydawniczą, kolportaž prasy litewskiej. Nie unikano kontaktow z drukamiąZawadzkich, gdzie w wyniku wspolpracy ukazalo się wiele litewskich pomocy naukowych - finansowanie zapewniala Wydawnicza Komisja Podręcznikow Dla Litewskich Gimnazjow przy Litewskim StowarzyszeniuNaukowym. Rowniež wpopulamej polskiej drukami ukazal się 7979 metų Lietuvos kalendorius, skiriamas visiems lietuviams ir žemaičiams (Kalendarz Litwy na rok 1919, skierowany do wszystkich Litwinow i Žmudzinow)259. Wszystkie te inicjatywy kulturalne, jak i wczešniej wymienione w zakresie ošwiaty, pozostaly w zaląžkach. Byly kontynuowane wiosną 1919 roku, ale juž w Kownie, będącym stolicą Republiki Litewskiej do 1940 r. Pokazaly one przedstawicielom 257 G. Viliūnas, Literatūrinis gyvenimas Nepriklausomoje Lietuvoje (1918-1940) (Žyde literackie w niepodleglej Litwie 1918-1940), Vilnius 1998, s. 16-17. 258 Ukazywaly się jako tygodniki, często jednak z vvielkimi przenvami. Zob. J. Kazlauskaitė, Vil­ niaus periodiniai leidiniai 1760-1918. Bibliografinė rodyklė (JYilenskie wydania periodyczne 1760-1918. Informator bibliograficzny), Vilnius 1988. 259 V. Žukas, Marijos ir Jurgio Šlapelių lietuvių knygynas Vilniuje (Litewska księgarnia Marii i Jurgisa Šlapelisow w Wilnie), Vilnius 2000, p. 286-291 (tam rowniež o innych ošrodkach ksiąžki litewskiej w Wilnie lat 1915-18). Względy ekonomiczne często braly goręnad narodowymi. Opr6cz wsp61nych inicjatyw z Zawadzkimi, innym przykladem može byč KalendarzLitwy na rok 1918, gdzie jako wydawca figūroje księgamia Marii Šlapelienė, zaš drak naležal do Jozefą Bajewskiego.

102

ROZDZIALI

innych wspôlnot narodowych, ¿e litewskie srodowisko intelektualne Wilna potrafi dzialač niezwykle aktywnie i dąžyč do umocnienia swej kultury w grodzie Giedymina. Litewskosc znacznie okrzepla od momentu pojawienia się pierwszego litewskiego czasopisma,Aušra”. I to zarowno dziękijej popularyzatorom w Wilnie, Kownie, w mniejszych i wiçkszych miejscowosciach Litwy Pruskiej, dzialaczom znajdującym się w Piotrogrodzie, jak rôwniez dzięki pręžnym ošrodkom emigracyjnym (w Stanach Zjednoczonych, Szwajcarii, Szwecji i in.). Byly to sygnaly, ¿e nie naležalo kwestii litewskiej sprowadzac wylącznie do „intrygi Niemiec”, jak często uwazalo wielu narodowo nastawionych polskich dzialaczy.

4. Žydzi 4.1. Nastroje polityczne: od lojalizm u w obec Rosji do idei autonomii narodowo-kulturalnej na Litwie Trudne jest do ustalenia, w ktôiym okresie Wilno stalo się miejscem niezwyklym, mistycznym i nadzwyczaj waznym dla wszystkich bez wyjątku na swiecie Zydôw litewską Jerozolimą, Jerozolimą Pôlnocy. Na pewno o miešcie nad Wiliąjako o žydowskim centrum duchowym zaczęto szeroko môwic od czasu myšliciela i dzialacza religijnego Gaona260. W Cesarstwie Rosyjskim Wilno stalo się politycznym i kulturalnym centrum caîej ludnošci ¿ydowskiej, na rôwni z Petersburgiem i Odessą261. Glôwny kierunek dzialan zydowskich liderôw politycznych w Wilnie wiązal się więc ze staraniami - wspôlnie z rodakami w calym imperium - o rôwne prawa z przedstawicielami rosyjskiego spoîeczenstwa. Po r. 1905 nadzieje na znalezienie drogi do zmian i reform wobec zydowskich wspôlobywateli byly coraz wiçksze. Wilenscy Žydzi, jak reszta diaspory w Rosji, nie rezygnowali z realizacji dąžen do zdobycia lepszej pozycji w Cesarstwie. Wilnianie zydowskiego pochodzenia wiązali rôwniez znaczne nadzieje z szybko rozwijającąsięrosyjskąpartiąliberalną-kade260 1. Lempertas, Vilnius - žydų kultūros centras ( Wilno - centrum kultury ¿ydowskiej), [w:] Vil­ niaus Gaonas ir žydų kultūros keliai ( Wilenski Gaon i drogi kultury ¿ydowskiej). Tarptautinės mok­ slinės konferencijos medžiaga, (red.) I. Lempertas, Vilnius 1999, p. 25-33; Y. Plasseraud, Litvakų palikimas (Dziedzictwo Litwakôw), [w:] ibidem, p. 48-60; S. Kassow, The Uniqueness o f Jewish Vilna, [in:] Jewish Intellectual Life in Pre-War Vilna ÇProceedings o f the International Scientific Conferen­ ce, Vilnius, September 16-17, 2003), compiled by L. Lempertienė, Vilnius 2004, p. 147-161. 261W 1909 roku Wilno liczylo 75,6 tys. mieszkancôw ¿ydowskiej narodowosci, co stanowilo 36,8 proc. ogôhi mieszkancôw, zob. P. Eberhardt, Przemiany narodowosciowe na Litwie, Warszawa 1997, s. 69; idem, Liczebnošč i rozmieszczenie ludnošci ¿ydowskiej na Kresach Wschodnich I i IIRzeczypospolitej w pierwszejpolowie XXwieku [w:] Swiat niepoiegnany, s. 64—76; Krupniejszyje jewrejskije obszcziny Rossijskoj imperii (haslo Rossija) [w:] Kratkaja jewrejskaja enciklopedija, Jerusalim-Moskwa 1996, t. 7, p. 386. Z najnowszych pozycji dotyczących zydowskiego Wilna wymienic naležy: H. Minczeles, Vilna, Vilno, Vilnius, la Jerusalem de Lithuanie. La Découverte, Paris 1993; M. Greenbaum, The Jews o f Lithuania. A History o f a remarkable community 1316-1945, Jerusalem-New York 1995.

Wilno p o d okupacją niemiecką

103

tami, aktywnie dzialali w Związku Rownouprawnienia Zydow w Rosji. Oprocz tego inicjatywy polityczne w gubemiach zachodnich dopingowala chęč posiadania takiej mniej więcej rangi praw, jakimi dysponowali dawni przedstawiciele tej samej wspolnoty - Žydzi w zaborze pruskim czy austriackim262. Przedwojenne wilenskie srodowisko zydowskie charakteryzowalo się wielkąrožnorodnošcią polityczną. Mowiąc o ruchach i partiach wylącznie zydowskich, zauwazyc naležy, že z jednej strony nie ominęfy Wilna idee Teodora Hertzla, z drugiej - znalazly nadzwyczaj podatną glebę idee socjalistyczne. Na początku XX stulecia Wilno bylo znane jako ošrodek dzialalnošci Powszechnego Zydowskiego Związku Robotniczego „Bund”263i rožnego rodzaju politycznych organizacji syjonistycznych. Wsrod nich: „Mizrachi”264, ktorej program zostal oparty na hašle „ziemia Izraela narodowi Izraela, zgodnie z Torą Izraela”, i „Poalej Syjon”, lączącej ideologię syjonizmu z kryteriami socjalistycznej sprawiedliwosci. Bezpošrednio przed wybuchem wojny swiatowej i w okresie okupacji niemieckiej Wilno j už nie odgrywalo centralnej roll w dzialalnošci „Bundu”, jak wczesniej. W pierwszych latach XX w. w Wilnie swą siedzibę mial Krajowy Syjonistyczny Komitet pod kierunkiem Icchaka Goldberga265, stanowiący częšč skladową rosyjskiego ruchu syjonistycznego, oraz, przez pewien czas, Centralny Komitet Rosyjskiej Organizacji Syjonistycznej266. Do 1915 r. ukazywal się syjonistyczny dziennik w języku hebrajskim „Hazman”267. 262 A. Goldenwejzer, Prawowojepoloženije jewrejew w Rossii i in. artykuly, [w:] Kniga o ruskom jewrejstwie, Jerusalim-Moskwa-Minsk 2002 (2 izdanije, 1 izdanije-N ew York 1960) 1 .1 ( Ot 1860-ych godow do rewolucii 1917 g.), p. 115-158 i nast. 263 S. Bergman, Przyczynki do historii Bundu, „Biuletyn Zydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1992, nr 2 -3 , s. 107-131; zob. rowniez Bund: 100 lot historii 1897-1997, (red.) F. Tych i J. Hensel, Warszawa 2000, gdzie w blisko dwudziestu artykulach autorow z Polski i zagranicy jest omowiony rozwoj unikalnej sity politycznej, jakąbyl „Bund”. A jednak zabraklo tam dokladniejszego opisu socjalistycznego zydowskiego srodowiska na przelomie XIX i XX stuleci w Wilnie, gdzie organizacja powstala i ewolucji tego srodowiska w okresie I wojny oraz j ego postawy wobec II Rzeczypospolitej. Por. The Jewish Artisan in Lithuania - White Russia, [in:] N. Levin, Jewish socialist move­ ments 1871-1917, London 1977, p. 219-235; G. Pickhan, Uwagi o Bundzie, „Kwartalnik Historii Zydow”, 2003, nr 1, s. 52-59. 264Zebranie založycielskie swiatowej organizacji „Mizrachi” mialo miejsce w Wilnie w 1902 r., jego inicjatorem byl rabin Icchak Rejnes (1839 Karlin kolo Pinską -1 9 1 5 Lida). 265 W domku letniskowym Goldberga (1860 Szakie -1 9 3 5 Szwajcaria) pod Wilnem w r. 1903 syjonišci gošcili Teodora Hertzla, kt6ry przejazdem z Petersburga do Wiednia zatrzymal šią w Wilnie, by spotkač sięz miejscowymi Žydami. W r. 1908 Goldberg zaloiyl fermą w Chartuwie kolo Jerozolimy, jego dochody pozwolily mu na kupno w 1916 r. w Jerozolimie pierwszej dzialki pod budowę uniwersytetu. 266 Obszczestwiennoje dwizenije w Rossii w naczaleXX wieka, Sankt Petersburg 1914, t. 3, p. 318— -344; I. Maor, Sionistskoje dwizenije w Rossii, Jerusalim 1977 (biblioteka „Alija”), p. 162-165; W. Jaworski, Struktūra i wpfywy syjonistycznych organizacji politycznych w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1996, s. 11-15; P. Wrobel, Zarys dziejow Zydow na ziemiach polskich w l. 1880-1918, Warszawa 1991, s. 10-11. 257 A. Haftka, Charakterystyka prasy zydowskiej w Wilnie, Dzial Rąkopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 79 (Ludwika Abramowicza), teczka 770, k. 1-2.

104

ROZDZIALI

Nie braklo zwolenniköw autonomizmu, zaš niezwykle populamą postacią byl jeden z lideröw tego nurtu - lekarz Cemach Szabad268. Widząc podatną glebę dla swych idei, w Wilnie w latach 1904-1906 mieszkal Szymon Dubnow, glowny teoretyk autonomizmu, jeden z twörcöw zydowskiej historiografii. Srodowiska religijnego Wilna początku XX stulecia nie ominąl powszechny proces laicyzacji, lecz dotknąl je najmniej ze wszystkich krajow Europy Srodkowo-Wschodniej. Wilenscy Žydzi, jak kowienscy czy grodzienscy, tworzyli skupisko w wielkim stopniu ortodoksyjne269. Godna szczegölnej uwagi wydaje sięproba wydania w Wilnie zydowskiego pisma (w jidysz) o kierunku krajowym „Die Jidische Welt”. Jego tworcom - adwokatowi Jözefowi Czemichowowi oraz dziennikarzowi i publicyscieNigerowi, przyswiecala idea zbliženia się z krajowymi narodowosciami. Gazeta ukazywala się krötko, nie znalazla szerszego grona zwolenniköw swej ideologii. Zauwazyc naležy, ze litewsko-zydowskie kontakty w Wilnie przed wybuchem I wojny byly częstsze niž kontakty žydowsko-polskie270. Ujemny wplyw na stosunki polsko-zydowskie wywieral daleko posunięty proces rusyfikacji Žydow na dawnych kresach Rzeczpospolitej ObojgaNarodöW. Wedhig Jozefą Gierowskiego, „ludnošč ta przejmowala negatywne stereotypy, jakie w stosunku do Polaköw w ciągu XIX wieku poglębialy się wsröd Rosjan; zapominano o pozytywnych stronach dawnej Rzeczpospolitej, wyolbrzymiając jej niedostatki”271.1 vice versa. Wsröd Polaköw, szczegölnie na pograniczach, panowal stereotyp Žydą, nierozlącznego z rosyjską gospodarką, ošwiatąi kultūrą. Szyja Bronsztejn zauwazyl, že „nawet po ugruntowaniu niepodleglošci [panstwa polskiego - A. P.] Žydom Wilna przypisywano większe przywiązanie do rosyjskošci aniželi rzeczywistym Rosjanom”272. 268Krötkižyciorys Cemacha Szabada, [w:] Kto byl kim w drugiejRzeczypospolitej?, biogram 2073. 269 A. Pažėraitė, Litvakiško ortodoksino judaizmo formavimas (Ksztaltowanie judaizmu ortodoksyjnego Litwakow), Vilnius 2005, p. 231-248. 270Ostatnio w pracach historyköw litewskich možna spotkač opinio, že w okresie od konca XIX w. do wybuchu I wojny swiatowej relacje litewsko-zydowskie rozwijaly siq w wiQkszosci pozytywnie. Poszczegölne ekscesy przypominaly bardziej przejawy spontanicznego antyjudaizmu niž wyrafinowanego antysemityzmu, ktory juž aktywnie torowal sobie drogę u innych sąsiednich narodow. Liderzy litewskiego odrodzenia narodowego, poza kilkoma wyjątkami, nie wykorzystywali,karty žydowskiej”. W latach 1905-1914 dochodziio m.in. do litewsko-zydowskiej wspolpracy politycznej przeciwko wzmocnieniu się wplywdw polskich. Zob. V. Vareikis, Antisemitizmas Lietuvoje (XIXa. antroji pusė - X X a. pirmoji pusė), [in:] L. Truska, V. Vareikis, Holokausto prielaidos. Antisemitizmas Lietuvoje XIX a. antroji pusė -1 9 4 1 m. birželis, Vilnius 2004, p. 21-67; Vilniaus žydų gyvenimo ir politinės orientaci­ jo s bruožai XIX-XX a. pirmojoje pusėje (lietuviškas požiūris) (Charakterystyka žycia i orientacji politycznych Zydow wilenskich w XIX - pierwszej polowie XX w. Spojrzenie litewskie), [in:] Jewish Intel­ lectual Life in Pre-War Vilna, p. 68-82. 271J. A. Gierowski, Uwagi o rusyfikacji ludnosci zydowskiej z Kresow Rzeczypospolitej, [w:] Europa nie-prowincjonalna, s. 398. Por. The Beginning ofPolitical Cooperation fo r the Future Solution o f the Lithuanian Question, [in] Š. Liekis, A State within a State?, p. 42-48. 272 Sz. Bronsztejn, Polish-Jewish Relations as Reflected in Memoirs o f Interwar Period, [in:] Jews in Independent Poland 1918-1939, (ed.) A. Polonsky, E. Mendelsohn, J. Tomaszewski, LondonWashington, 1994 (Polin, vol. 8), p. 70-71.

Wilno p o d okupacjq niemieckq

105

Wilenscy krajowcy nie zawsze zaliczali Zydow do kategorii „ludöw krajowych”. Nawet Michal Römer powqtpiewal co do krajowosci przedstawicieli tej spolecznosci. „Zydzi litewscy nie majq. zupeinie zmyslu spraw i zagadnien krajowych, jako takich, ani tez zadnych aspiracji, zadnego poczucia panstwowej kwestii Litwy” pisal w memoriale do Naczelnego Komitetu Narodowego latem 1915 r. Obok zaznaczal: „Sprawa zniesienia granicy osiadlosci, röwnouprawnienia, konstytucjonalizm w Rosji - oto sq. dla nich zagadnienia istotnie zywotne i godne wysilku”. Ale wczesniej, na lamach „Przegl^du Wilenskiego”, ukazuj^cego sie w 1. 1911-1915, okazywal Zydom sympatie, nawolywal do wspölnych dzialan273. Niebezpiecznym torem przebiegal rozwoj stosunköw rosyjsko-zydowskich po wybuchu wojny swiatowej - doszlo do wielkiego zaostrzenia antagonizmow. Wydawalo sie, ze nie zostan^nigdy wykorzystane metody sprzed lat, a stalo sie inaczej: Zydzi zostali obarczeni win^za niepowodzenia Cesarstwa Rosyj skiego na frontach i w zakresie polityki zagranicznej. Sytuacja wspölnoty zydowskiej w Wilnie pogorszyla sie znacznie zimq. i wiosng. 1915 r., gdy do miasta naplynefy rzesze Zydow wypedzonych ze strefy przyfrontowej i z zajetych przez armie niemieckq terenow. Nie braklo przybyszy z terenöw dawnego Krölestwa. W celu opanowania sytuacji utworzono Komitet Pomocy Ofiarom Wojny (KPOW) z szescioma wydzialami: aprowizacyjnym, kwaterunkowym, sanitamym, paszportowym, statystycznym i prawnym. Znaczn^. czqsc budzetu (KPOW) stanowily srodki przeslane od dobroczynnych organizacji z glqbi Rosji. Szczegölnie dramatycznie wygl^dala sytuacja na terenach przyfrontowych. Z gubemi kowienskiej latem 1915 roku wysiedlono tysi^ce rodzin narodowosci zydowskiej pod pretekstem sprzyjania zblizaj^cym sie wojskom niemieckim. Mieszkahcy Wilna, nqkani niepewnosciq. i glodem, musieli zaopiekowac sie uchodzcami. Przedwojenny badacz Ignacy Schiper zauwazyl, ze „odplyw bogatszych Zydow z Wilenszczyzny w gl^b Rosji krötko przed wkroczeniem Niemiec byl bez poröwnania mniejszy niz öw przyplyw zbiednialych rzesz uchodzcöw”274. Michal Römer widzial dwie, zblizone do siebie, postawy Zydow wobec polityki niemieckiej. „Germanofilstwo bylo dwöch rodzajöw” - pisal znany krajowiec. „Jedno po prostu pragnelo aneksji na rzecz Niemiec, sprzyjalo panowaniu niemiec273 M. Römer, Litwa wobec wojny..., s. 117-119; J. Sawicki, „Przeglqd Wilenski” w latach 1911-1915, cz. II, „Zapiski Historyczne”, 1995, z. 1, s. 44. To zagadnienie nie uszlo uwadze m.in. znanego polskiego badacza Jana Jurkiewicza, ktöry dostrzega nie antysemityzm wilenskich krajowcow, ale raczej niekonsekwencjq postaw w kwestii zydowskiej. Na lamach „Przegl^du Wilenskiego” od czasu do czasu szukano röwniez drög do polsko-zydowskiego porozumienia. „Wydaje siqjednakprawdopodobne - zaznacza Jurkiewicz - ze niektörzy z nich [krajowcöw] ulegali zadawnionym stereotypom, utrudniaj^cym uznanie w Zydach röwnoprawnego partnera innych miejscowych narodow”. Zob. J. Jurkie­ wicz, Koncepcja krajowa..., [w:] Krajowosc - tradycje zgody w dobie nacjonalizmöw..., s. 127. 274 1. Schiper, Zydzi na kresach pölnocnych i wschodnich w czasach porozbiorowych i okresie wojny swiatowej, [w:] Zydzi w Polsce odrodzonej. Dzialalnosc spoleczna, gospodarcza, oswiatowa i kulturalna, (red.) I. Schiper, A. Tartakower, A. Haftka, Warszawa 1932-1933, t. 2, s. 15-18.

106

ROZDZIAl I

kiemu. Drugie pragnęlo tylko militamej poražki Rosji, zwycięstwa, ale nie zaboru niemieckiego. Poražkę Rosji uwazalo za punkt wyjscia do przewrotu wewnętrznego w panstwie...”275 Emocje sąsiadującej ludnošci wokol postaw zydowskich w Wilnie narastaly. „Czy mogąrozkazač wszystkim Žydom opušcič Wilno? Trudno objąč myšlą, jakby wowczas wyglądalo Wilno i caly kraj, chodzi tu nie o samych Zydow, jako takich, ale o ich interesy, kantory, sklady, sklepy” - zanotowal w swym dzienniku Aleksander Szklennik. - „Opowiadają, že w Kownie, Wilkomierzu, Poniewiezu dają sobie radę, nie odczuwając szczegolnej trudnošci. (...) Letniska w okolicach Wilna i najblizszych stacji zostaly absolutnie wszystkie wynajqte przez Zydow tutejszych i przyjezdnychjeszcze wczesnąwiosną. Tymczasem dotychczas pozostająbez lokatorow, objašniająto niepewną sytuacją sprawy zydowskiej...”276 Dawaly o sobie znač dawne fobie i stereotypy. Proniemieckošč Zydow przez wielu byla traktowana niegatywnie277. Po wkroczeniu wojsk niemieckich sytuacja niejednokrotnie stawala się dramatyczna. Šmierč glodowa byla codziennym zjawiskiem w dzielnicach zydowskich. Nie ominęfy ludnošci zydowskiej rowniez wywozki na roboty przymusowe w gląb Niemiec. Jak juž bylo wspomniane, w grudniu 1915 r. w celu zaangazowania jak najszerszych sfer ludnošci zydowskiej do dzialalnošci dobroczynnej i jej konsolidacji utworzono Komitet Pomocy Ofiar Wojny na ežele z wielkim autorytetem - rabinem Icchakiem Rubinsztejnem. Na wiceprezesow wybrano Szimszona Rosenbauma, Nachmana Rachmilewicza i Jakuba Wygodzkiego. W 1916 r. 32 tys. wilenskich Zydow spošrod 75 tys. potrzebowalo wsparcia socjalnego. W miešcie pozostawalo 275 M. Römer, Litwa wobec wojny..., s. 120. 276 A. Szklennik, Dziennikz 1.1915-1918, Archiwum Historyczne Litwy, fond 1135, opis 4, teczka 31, k. 41^42, zapis z 31 maja 1915 r. 277 „Zydzi promieniuj? i nie ukrywaj^radosci z przybycia Niemcöw, nadskakuj^im i wyshigujq. si? jak mog^”-p is a l Wladyslaw Zahorski. Zob. Dziennikz czasöw Wojny Europejskiej 1914-1919, cz. 1, k. 53 verso, zapis z 19 wrzesnia 1915 r. Niezwykle wrazenie robili na Polakach i innych narodowosciach Zydzi, witaj^cy radosnie Niemcöw, chociaz w tych optymistycznie nastawionych grupach nie braklo przedstawicieli wszystkich wilenskich narodowosci. Czeslaw Jankowski zanotowal: „Weszlo wojsko niemieckie do Wilna osypane kwiatami. N a piersiach kwiaty, na bagnetach kwiaty; konni oficerowie z p?kami kwiatow w r?ku..., ow deszcz kwiatowy spadl na zastqjy wojsk niemieckich tuz u mostu Zwierzynieckiego; zaaranzowaly go „damy” zydowskie, stoj^ce na chodnikach i na balkonach. Padal 6w deszcz w jednym tylko tern miejscu. Wzdluz prospektu ¿wi?tojerskiego oraz na ul. Wielkiej, Suworowskiej i innych, k?dy tylko przechodzily wojska niemiec­ kie, zadnych im nikt kwiatöw nie ofiarowywal...” Zob. Cz. Jankowski, Z dnia na dzien, s. 241. Cytowany juz Aleksander Szklennik tak zanotowal: ,jZe strony Pohulanki uslyszalem zgielk - dwöch Niemcöw zobaczylem na rowerach... 0 godz. 10.30 trzech Niemcöw takich samych, dojechali do ul. Kaukaskiej, awracaliwasysciemalych2ydziuköwkrokiem. (...)Po godz. 12-tej do Zarz^du miasta podjechal automobil spotkany na ul. Dominikanskiej i Niemieckiej przez g?ste masy zydowskie, krzycz%ce «hurra» i podrzucaj^ce do göry czapki - na czesc Niemcöw”, Dziennik, k. 55, zapis z 18 (5) wrzesnia 1915 r.

Wilno p o d okupacją niemiecką

107

22 tys. uchodzcow. U wladz niemieckich wynegocjowano pozwolenia na powrot wielu rodzin do miejsc zamieszkania w dawnej gubemii kowienskiej, nawiązano kontakty z žydowskimi organizacjami w Stanach Zjednoczonych i w ciągu 1916 r. do USA wyemigrowalo 2,5 tys. Žydow. Potem wladze Ober-Ostu zaczęly wyjazdy ograniczač, w zamian oferųjąc zwiąkszenie ilošci kartek žywnošciowych i przydzia16w produktow na te kartki278. Politykę niemiecką wobec ludnošci žydowskiej na zajmowanych przez wojsko terenach trudno j ėst jednoznacznie okrešlič. Osobny temat stanowi geneza i cele tej polityki. Ta problematyka na pewno wiąže šią z wewnętrznymi niemiecko-žydowskimi stosunkami na terenie Niemiec kajzerowskich i rządowymi planami wobec procesu panstwowotworczego na wschodzie. Najbardziej brutalnym wydarzeniem w Wilnie w stosunkach niemiecko-žydowskich bylo intemowanie lidera gminy wilenskiej Jakuba Wygodzkiego na 13 miesięcy do obozu w Czersku po tym, gdy wydal on apel do rodakow w sprawie bojkotu wplat na tzw. požyczkę wewnątrzną Ober-Ostu279. Nie bez znaczenia dla atmosfery w Wilnie byly występujące, choč w rožnej mierze, sympatie Žydow wobec idei niepodleglej Polski na terenie Krolestwa Polskiego i w zaborach austriackim oraz pruskim280. A jednak prob polsko-žydowskiego dialogu w Wilnie nie znajdujemy. Owszem, Polacy i Žydzi dzialali w ogolnonarodowym Komitecie Obywatelskim, ale mial on, jak wspomniano we wczešniejszych rozdzialach, krotki žywot i nie wywarl większego wplywu na polityczną atmosferą w miešcie. Podpisanie przez Cemacha Szabada i Szimszona Rosenbauma Uniwersalu Wielkiego Księstwa Litewskiego wskazuje, že częšč Žydow pragnąla odnaležč šią w niezaležnej od Rosji wielonarodowej strukturze panstwowej. I jeszcze jedno pytanie, bez odpowiedzi na ktore nie da šią przybližyč kontekstu šrodowiska wilenskich Žydow z lat I wojny šwiatowej. Jak wielkie rožnice powstaly między przedstawicielami tej samej narodowošci w dawnej gubemi wilenskiej (i innych gubemiach zachodnich) i Krolestwie Polskim? Odpowiedzmy argumentami Zalmana Rajzena, wybitnego naukowca i dzialacza kultury, cieszącego šią w Wilnie 278 Poloienie Zydow w Wilnie po wybuchu wojny, [w:] A. Haftka, Memorial o ¿ydowskiej gminie w Wilnie w r. 1919 , Archiwum Akt Nowych w Warszawie, zespol akt Biurą Prac Kongresowych, sygn. 97, k. 10-12. Po wypowiedzeniu Niemcom wojny przez Stany Zjednoczone podstawowy kanai przekazywania srodköw rozciągnąl się na linii USA-Haga-ambasada Holandii w Berlinie-Ost-Bank; I. Cohen, Vilna, Philadelphia 1992, p. 362-363. 279 P. Wrobel, Žydzi w czasie I wojny swiatowej, „Przegląd Historyczny” 1992, z. 4, s. 633-665. Š. Liekis, Jews and the „ German Grand Duchy o f Lithuania ”, [in:] A State within a State?, p. 48-53; Zob. röwniez biogram J. Wygodzkiego autorstwa Jolanty Žyndul [w:] Žydzi w Polsce. Dzieje i kultura, (red.) J. Tomaszewski, A. Zbikowski, Warszawa 2001, s. 527. 280J. Lichten, O asymilacji Zydow w Polsce od wybuchupierwszej wojny swiatowej do kohca drugiej wojny (1914-1945), „Zeszyty Historyczne”, Paryž 1977, z. 42, s. 110-119.

108

ROZDZIALI

i daleko poza nim wielkim autorytetem. Opinie te jednoczešnie ilustrują wiqc postawq nie jednej tylko osoby281. „Darwin chyba mial racjq” - konstatowal na lamach dziennika „Lecte Najz” „že naležy patrzeč na wierzcholki, lecz nie na doly. Polsko-žydowską inteligencjq nie možna nazwac wierzcholkami zydowskiego narodu w Polsce. Mówiq tu o inteligencji dyplomowej, nisko zasymilowanej, niewolniczo unižonej. (...) Zydowska inteligencja w Polsce ponosi odpowiedzialnosc za smutną sytuacjq Zydów polskich, za tq przepasč, która dzieli ludnošč žydowską w okolicy Wisly i Zydów litewskich. Nie možna negowac i nie naležy tego robič, že brzydka asymilaeja jest wystarczająco silna rowniež u nas na Litwie, žydowski jqzyk jeszcze nie dotari w wyžsze krqgi litewsko-žydowskiej buržuazji. Jednak, jako ideal, asymilaeja juž dawno wyzionqla ducha na Litwie, jest ona odepchniqta na dalsze miejsca žydowskiej spolecznosci. W spolecznym žyciu litewskich Zydów panuje duch žydowski”282. Rajzen zaznacza r0wniež, že „mowienie o skrajnošciach naszych dwóch grup oznaeza w wielkiej mierze kopanie rowu tam, gdzie možna budowac most do wspólnej owocnej pracy”283. W jakim stopniu w polsko-litewskim konflikcie o Wilno wykorzystano ów „rów” i „most” miqdzy ludnošciąžydowskąLitwy i Królestwa Polskiego? Temat ten pozostaje na razie zupelnie niezbadany. Rewolucja Lutowa i Paždziemikowa w Piotrogrodzie oraz Deklaracja Balfoura to wielkie wyzwania día wszystkich, bez wyjątku, Zydów w Europie. Przypomnijmy tylko, že Rząd Tymczasowy musial wniesc poprawki do 140 ustaw, ograniczających prawa ludnosci zydowskiej w Rosji284. Wkrótce przyszly nastqpne, choc nie tej skali, ale dla ludnosci Wilna wažne wydarzenia - proklamowanie pañstwa litewskiego bez udziahi zydowskich przedstawicieli, i uznanie go przez Niemcy. Jak siq zacho wala wladza Ober-Ostu wobec miejscowych Zydów w okresie, gdy wielkie przemiany zachodzily w Rosji, a w krajach Europy Srodkowej zamaszyscie torowaly sobie drogqprojekty nieterytorialnej autonomii - zrodzonej pod wplywem austriackich marksistów - Karola Rennera (Rudolpha Springera) i Otto Bauera? Niezwykle wyczekująco. Wybory do zarządu gminy Žydom udalo siq przeprowadzic 281 Biogram Zahnana Rajzena (1887-1941) autorstwa Mariana Fuksa, [w:] PSB, Wroclaw-Warszawa-Kraków-Gdansk-Lódz 1987, t. XXI/3, s. 493. 282 Z. Rajzen, Litowskije i polskijejewreji (ttumaezenie z jidysz na rosyjski artykuha z „Lecte Najz” z2 1 .ll.1 9 1 7 prawdopodobnie M. Salizberga), Dzial Rqkopisów Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 255 (zbiory Litewskiego TowarzystwaNaukowego), teezka 929, k. 67-68. 283 Ibidem. 284 A. Goldenwejzer, Prawowoje poloienije jewrejew..., s. 115. Przypomnijmy, že w 1918 r., w Sowieckiej Rosji przy Komisariacie Narodowosci powstal Komisariat Žydowski. 30 czerwca 1918 r. w Moskwie obradowal pierwszy w historii rosyjskich Zydów - Ogólnorosyjski Zjazd Zydowskich Gmin, podezas którego wybrano cíalo koordynacyjne - Centrum Gmin (Obszczinnyj centr), jednak juž latem 1919 r. wspomniany Komisariat Zydowski wydal rozkaz o likwidacji zarządow gmin, jak r6wniež tegož Centrum Gmin. O tym G. Aronson, Jewrejskaja obszczestwiennost w Rossii w 1917-1918 g.g. (materiafy, dokumenty, wospominanija), [w:] Kniga o ruskomjewrejstwie, t. 2, (Ot 1917g. do 1967), p. 11—31.

Wilno p o d okupacjq niemieckq

109

dopiero w grudniu 1918 r. Wczesniej nie dano na to pozwolenia, mimo nacisköw czynionych przez wspölnotQ zydowsk^Niemiec. W grudniu 1917 r. Centraine Biuro Niemieckich Syjonistöw w Berlinie przyjqlo oswiadczenie, w ktörym möwilo sie, ze „(...) dla Zydöw Polski i Litwy powinna byc stworzona narodowo-terytorialna autonomia”. Rowniez Poalej Syjon w Berlinie apelowala o walke „za autonomiq narodowe, za naszych braci we wszystkich tych krajach, gdzie zamieszkaje wielkimi masami” (postawa kanclerza Niemiec byla powsciegliwa, na zapytanie Jüdischer Organizationen Deutschlands zur Wahrung der Rechte der Juden des Ostens otrzymano odpowiedz, ze „niemiecki rz^d zadba 0 röwne prawa dla mniejszosci ¿ydowskiej na Litwie, jak i dla innych narodöw, wolnosc religii bqdzie podstawowym prawem, gwarantowanym dla Zydöw”285). Aviel Roshwald zauwaza, ze zainteresowanie niemieckich Zydöw rodakami w Ober-Oscie bylo znacz3.ee. Nawi^zywano kontakty, udzielano pomocy „pionowo 1poziomo” - mianowicie, opröcz ogölnej pomocy charytatywnej, przedstawiciele poszczegölnych zydowskich orientacji politycznych wNiemczech szukali do wspölpracy swych odpowiedniköw na Litwie286. Partia Demokratyczna na Litwie, podobnie jak jej sprzymierzehcy (folkisci, przedstawiciele partii ludowych, Jidysze Folkspartaj) w krajach Europy Wschodniej, widziala przyszlosc w autonomii narodowo-kulturalnej. W jednym z oswiadczen okresu niemieckiej okupacji czytamy: „Rözne narodowosci bqde zrzeszone w ciala autonomiczne, ktöre bederozwiezywaly aktualne im pytania. Zydzi sformuje swoj^kuriQ. We wszystkich swoich zydowskich sprawach b^d^oni zalezni wyl^cznie od swojej administracji. W taki sposöb najlepiej rozwiezesie ichproblemy ekonomiczne i kulturalne. Takimi administracyjnymi cialami bqdq. - Rada Zydowska Litwy i Rada Wspölnot”287. Zasady autonomii nieterytorialnej byly wpisane do programu demokratöw (ludowcöw) i nie bylo nie nadzwyczajnego w tym, ze przedstawiciele tej politycznej organizaeji pod^zali w tym kierunku. Niejednoznaczne pozycje zaj^l „Bund”. Wilnianie, podobnie jak ich warszawscy, a po czqsci i piotrogrodzey wspölbojownicy, rowniez stawiali na porz^dku dziennym kwestie autonomii. Zresztepowszechny zjazd partii w 1905 r. uznal droge autonomiczne jako jednq. z podstawowych w dezeniach ludnosci zydowskiej. Bundowcy co prawda ograniczali sprawQ autonomii tylko do potrzeb oswiatowych i jezykowych, klad^c nacisk na wzajemne pomoc wewnetrz klasy pracujecej (pomijamy tu skrajnie lewicowe skrzydlo „Bundu”, przedstawicielom ktörego te warunki mial zapewnic Kraj Rad z dyktature proletariatu). Najbardziej trudny wybör oczekiwal syjonistöw. Jak zauwazyla Jolanta Zyndul, „od calkowitej negaeji diaspory jako stanu nienaturalnego dla narodu przeszli na pozycje zwolenni285 §. Liekis, A State within a State, p. 92. 286 The Jews under German occupation, [in:] A. Roshvald, Ethnie nationalism and the Fall o f Empires, p. 122-124. 287 Ibidem, p. 93.

110

ROZDZIALI

ków walki o warunki do narodowego rozwoju Zydów w krajach rozproszenia, nie zarzucając przy tym dzialalnošci na rzecz Palestyny”288. Dzialalnošč na niwie kulturalnej i organizowanie Zydów „na miejscu” uznali za „gegenwartsarbeit”, czyli za pracę biežącą. Konsolidacja przedstawicieli ludnošci zydowskiej na terenie Ober-Ostu wokól idei autonomicznej stanowila równiez proces zložony. Odpowiedz nadrabina Icchaka Rubinsztejna skierowana do Organizacji Syjonistycznej w Berlinie w sprawie stanowiska wilenskiego rabinatu jest niezwykle ostrožna289. Dnia 14 pazdziemika 1917 r. do Wilna przybyl dr Handke z Biurą Syjonistycznego w Berlinie. Na wiecu syjonistycznym w budynku cyrku na pi. Lukiskim mówiono 0 donioslošci chwili, o tym, že „sprawa zydowska stala się sprawą šwiatową”, že „z padnięciem caratu w Rosji rozenvaly się ostatnie lancuchy”, zaš za glówne žada­ ma uwazano pracę w kierunku - „samodzielny naród w samodzielnym paiistwie” 1 zwolanie swiatowego zjazdu syjonistycznego. Szimszon Rosenbaum uwazal, že we wszystkich bez wyjątku krajach „kwestia zydowska przeszla z ministerstwa spraw wewnętrznych do ministerstwa spraw zagranicznych” 290. Na wiecu „O syjonizmie i kwestii narodowej”, zwolanym przez zydowski Związek Robotniczy Rozwoju Kultury i Sztuki w grudniu 1917 r. w sali Artystycznego Kólka Kolejarzy, rozgorzala ostra dyskusja wokól idei syjonistycznej. Wsród oponentów nie zabraklo przedstawicieli „Bundu” i ludowców (demokratów). Z krytyką niektórych založen syjonizmu wystąpil Zalman Raj zen. Uwazal on, že „podstawowy bląd syjonizmu to chęč wykreslenia z zydowskiej historii 2000 ostatnich lat, wyeliminowania ze zlotego lancucha tych ogniw, które naród wygnany i wybrany stworzyl przez ostatnie tysiące lat, (...) praca dia Palestyny stanowi wažnąnarodową 288Syjonizm a gegenwartsarbeit, [w:] J. Žyndul, Panstwo wpanstwie? Autonomia narodowo-kulturalna w Europie Srodkowschodniej wXXwieku, Warszawa 2000, s. 18-32. Syjonišci Cesarstwa Rosyjskiego pierwszy wazny krok w tym kierunku uczynili podczas zjazdu w Helsinkach w r. 1906. Wsród ideologów tego gremium, obok Icchaka Griinbauma z Warszawy, by! Lejb Jaffe z Wilna, na barkach którego spoczęlo kierowanie SyjonistycznąOrganizacjąLitwy w okresie niemieckiej okupacji. Nawet adwokat z Minską - Szimszon Rosenbaum, pózniejszy wiceminister spraw zagranicznych Litwy, w 1.1905-1907 byl postrzegany wylącznie jako zajadly syjonista. Zob. S. Dubnow, Kniga žyzni, Peters­ burg 1998, t. 2, s. 260-279 (Wilna 1903-1906). 289 Nadrabin Rubinsztejn, Oswiadczenie rabinatu wilenskiego, [w:] Litwa podczas wojny, s. 138. W oswiadczeniu czytamy m.in.: „Mam zaszczyt doniešč Szanownemu Panstwu, že rabinat tutejszy porozumial się na zasadzie następującego programų: 1) dzialalnošč palestynska: a) praca praktyczna na miejscu; b) utworzenie w Palestynie centrum žycia narodowego, zdobycie autonomii; c) agitacja na rzecz powyzszych postulatów na zasadzie wypadków czasów ostatnich; 2. dzialalnošč w diasporze: a) agitacja na rzecz jednošci pod znakiem Tory i narodowošci zydowskiej; b) rozpowszechnienie nauki o Torze, językahebrajskiego i historii zydowskiej; 3) wychowywanie dzieci w duchu narodowo-religijnym; 4) organizacja nowych szkól w celu nauczania Tory i reorganizacja szkól egzystujących; 5) otwarcie kursów nauczycielskich; 6) organizacja szkól rabinów; 7) walka o prawa narodowe w diasporze (...)”. 290Sionistskij miting w Wilnie (tlumaczenie z jidysz na rosyjski informacji z „Lecte Najz” 17.10.1917 prawdopodobnie M. Salizberga), Dzial Rękopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 255, teczka 929, k. 80-80 verso.

Wilno p o d okupacją niemiecką

111

sprawą, jednak to tylko cząšč dąžen naszej diaspory i nie može ona objąč calošci energii narodu žydowskiego...”291 Mosze Szalit, jeden liderow „Poalej Syjon” w Wilnie, jednoznacznie wypowiedzial šią o potrzebie autonomii narodowo-kulturalnej, akcentując, že „dopiero rozpoczyna šią «na miejscu» wielka praca, (...) obecnie mogąbyč stworzone instytuty, ktore zagwarantująmasom žydowskim wolny, ludzki i narodowy rozwoj, następuje czas organicznej, tworczej pracy”. Rowniež Jozef Izbicki, lider wilenskiej organizacji „Bundu”, glošno „zastanawial šią” nad wyborem miądzy asymilacją, syjonizmem i autonomią, opowiadając šią jednoznacznie za tą ostatnią formą wspolžycia z innymi narodami na terenie Litwy292293. Wilenscy syjonišci uporczywie wynosili na pierwsze miejsce sprawę budowy przyszlego panstwa w Palestynie. Na zebraniu syjonistow 16 listopada 1918 r. ma ežele z Lejbem Jaffem (liderem wilenskich syjonistow), Zitronem i Mosze Garfunklem najwięcej uwagi pošwięcono najbližszym planom związanym z Palestyną. W przyjątej rezolucji wyražono nadzieją, že „Žydom zostanie przyznana calkowita wolnošč obywatelska i polityczna, j ak rowniež samorząd we wszystkich krajach, oprocz tego oglosi šią swobodę dzialalnošci w ich historycznym panstvvie - Palesty­ nie”. Po dwoch dniach ogolnožydowskie zebranie w Wilnie przyjąlo rezolucję Wsprawie wyboru samorządu žydowskiego drogąpowszechnego, rownego i tajnego giosowaniam . Dyskusją wokol možliwošci wspolistnienia oraz rozwoju syjonizmu i autonomizmu uwienczyla pienvsza konfereneja syjonistow Litwy od czasu okupaeji niemieckiej. Postanowienia wilenskiej konfereneji skoncentrowaly šią w dwoch blokach: ogolnej polityki žydowskiej i dotyczącego spraw Litwy. Za priorytety w tzw. polityce ogolnej uznano: 1) založenie žydowskiego przedstawicielstwa w formie šwiatowego Kongresu Žydowskiego; 2 ) wyslanie przedstawicieli na konfereneję pokojową, ktorzy będąreprezentantami w nastąpujących sprawach: a) otrzymania gwarancji na tworzenie centrum narodowego w Palestynie; b) otrzymania gwarancji co do žydowskiej autonomii personalnej we wszystkich krajach; c) uznanie Žydow za narod šwiatowy i utworzenie przedstawicielstwa przy Lidze Narodow;

291Mitins o sionizmie i nacjonalnom yvoprosie (thimaczenie z jidysz na rosyjski informaeji z „Lecte Najz”), ibidem, k. 65-66. 292Ibidem. 293 Žydų visuomeninis veikimas Vilniuje: sionistų susirinkimas dėl žydų savivaldybės organizacijos (Dzialalnosč spoleezna Žyddw w Wilnie: zebranie syjonistow w celu tvvorzenia samorządnošci), „Lie­ tuvos aidas” 23.11.1918.

112

ROZDZIALI

3) apel do wszystkich ugrupowan politycznych, by w swej dzialalnošci koncentrowaly się na sprawach narodowych i politycznych Zydöw. Sformulowano röwniez oswiadczenie dotyczące Litwy: 1) zamierzano opowiedziec się za odbudową panstwa litewskiego na zasadach röwnosci narodöw, z zachowaniem samorządow tych narodöw; 2) Rada Litewska (Taryba) zostala wybrana w sposöb niedemokratyczny, więc wybrany przez niąrząd nie reprezentuje interesöw wszystkich mieszkancöw; 3) jednak ze względu na zložonošč sytuacji Rada može realizowac postawione przed sobą zadania; 4) z powodu braku mozliwosci szybkiego rozpisania wyboröw do Sejmu Ustawodawczego naležy zwolac konferencję z proporcjonalnym udzialem przedstawicieli wszystkich narodowosci; 5) konferencja konstatuje mozliwosc udziahi Zydöw w Radzie Litewskiej, ješli zostanązaakceptowane wspomniane warunki i uzyska się pozwolenie na tworzenie samorządu zydowskiego; 6 ) zydowskich przedstawicieli do Tymczasowego Rządu Litwy wybiorąprzedstawiciele gmin294. Do litewsko-zydowskiego sojuszu nie doszlo od ražu. Przyjrzyjmy się, jak toczyly sięwydarzenia. Dnia 29 pazdziemika 1917 r. na naradzie przedstawicieli wszystkich zydowskich sil politycznych i spolecznych Wilna zdecydowano: „1) Rada Litewska nie zostala wybrana w wyborach powszechnych, a wylącznie tylko glosami reprezentantöw Konferencji Litewskiej, ktöra miala miejsce w Wilnie 18-22 wrzesnia, z udzialem przedstawicieli tylko litewskiej naro­ dowosci; 2) terytorium, ktöre trafilo pod kontrolę Rady Litewskiej, zostalo sztucznie oddzielone od innych terenöw, na przyklad Verwaltungsgebiet Bialystok-Grodno, ktöre w swych poglądach ekonomicznych i politycznych ciąžy ku Litwie, zostanie poza jej obrębem. Tak więc Rada Litewska jest reprezentantkąjedynie ludnošci litewskiej. (...) Tylko męžowie stanu wybrani w wolnych wyborach przez przedstawicieli wszystkich na­ rodowosci mogądecydowač o prawie i wyeliminowac nieszczęšcia na naszej ziemi oraz uböstwo ludzi. Ta rezolucja konferencji ¿ydowskiej, dotycząca Militärverwal­ tung Litwy i terenöw Grodno-Bialystok zawiera te warunki, na ktörych Žydzi Litwy mogąuczestniczyč w Radzie Litewskiej”295. 294 Sionistų konferencijos nutarimai (Postanowienia konferencji syjonistycznej), „Lietuvos aidas” 15.12.1918. 295 Š. Liekis, On Jewish participation in the Taryba in 1918, „Lithuanian Historical Studies”, Vil­ nius 1999, nr 4, p. 67. Rezolucję podpisali syjonista Szimszon Rosenbaum, rabin Icchak Rubinsztejn i demokrata Cemach Szabad.

Wilno p o d okupacją niemiecką

113

Glosy z e strony litewskiej dotyczące Zydow rowniez wskazywaly, že do porozumienia jeszcze daleko. „Lietuvos aidas” w artykule wiodącym z dnia 20 listopada 1917 r. podawal: „Naležy zaznaczyč, že na dzien dzisiejszy, w kwestii polityki Litwy, Žydzi jeszcze nie znaležli fundamentu, na ktorym mogliby stanąč wspolnie z Litwinami. Ich politycy, naležy zauwažyč, nie są sklonni uznač glosu narodu litewskiego - samodzielnej Litwy etnograficznej. (...) Woleliby oni widziec Litwę w związku z Bialorusią, by pod swoim wplywem mieč jak najwięcej slabszych ekonomicznie terenow i dysponowac szerokimi možliwošciami dia rozwoju kapitalu”296. „(...) W duszy pozostali oni Rosjanami” - tlumaczyl Petras Klimas, jeden z ideologow odradzającej się Litwy. - „I ten rosyjski duch tęsimi do Rosji, jak do ojczyzny swojej kultury. Dlatego obecnie, gdy Litwini szykują się do žycia w samodzielnym panstwie, žydowscy liderzy nie zupelnie wiedzą, co począč. (...) Wilenscy Žydzi, ktorzy kierująŽydami Litwy, szukają wyjscia. Nie analizując za wiele otaczającej rzeczywistosci, gotowi są oni wciągnąč okolice Wilna nie w zasięg litewski, lecz w obręb etnograficzny bialoruski (...)”. Klimas widzial jednak možliwošci wspolpracy: „Uwažamy, že nie j est w žydowskim interesie przeciwstawienie się odbudowie Litwy lub pozostawanie na uboczu i dopiero požniej dopasowanie się do juž odbudowanej Litwy”297. Odpowiadając na pytanie czlonka Rady Litewskiej Jonasa Vileišisa, znany dzialacz spoleczny Cemach Szabad jeszcze 6 paždziemika 1918 r. stwierdzil brak možliwosci wspolpracy w ramach tej Taryby. Dopiero interwencja Ludwiga Zimmerlego, jak rowniež tworząca się Rada Delegatow Robotniczych, z aktywnym udzialem „Bundu”, przyšpieszyly decyzję o žydowsko-litewskim sojuszu. W grudniu 1918 r., gdy w Wilnie istnialo kilka wladz naraz, Žydzi wchodzą do Rady Litewskiej (Taryby) i przyjmują stanowiska w rządzie litewskim. Syjonista, przed wojną adwokat w Minsku, Szimszon Rosenbaum zostal mianowany wiceministrem spraw zagranicznych, Nachman Rachmilewicz wiceministrem handlu i przemyslu, syjonistę Jakuba Wygodzkiego, jednego z liderow wspolnoty wilenskiej, premier Augustinas Voldemaras mianowal ministrem ds. žydowskich. Wygląda na to, že w grudniu 1918 r. doszlo do dobrze przemyšlanego, udanego litewsko-žydowskiego kontraktu politycznego. Žydowską,Jcartę” litewscy przywodcy wykorzystali jak možna najlepiej. Liderzy mniejszošci žydowskiej przystali na porozumienie z Litwinami po wynegocjowaniu maksymalnie korzystnego dla siebie rozwiązania - autonomii narodowo-kulturalnej w tworzącej się Republice Litewskiej. Zdominowany przez zwolennikow endecji Komitet Polski w Wilnie nie podjąl powažniejszej proby negocjacji ze wspolnotą žydowską. Kwestia zydowska na polsko-litewskim, polsko-bialoruskim czy polsko-ukrainskim pograniczu, jak i, w ogole, položenie Žydow w odradzającym się Panstwie 296 Gk., Lietuvos žydai (Žydzi Litwy), „Lietuvos aidas” 20.11.1917. 297 P. Kl., Lietuvos atstatymas ir žydai (Odbudovva Litwy i Žydzi), „Lietuvos aidas” 15.12.1917.

114

ROZDZIAL I

Polskim nie znalazla godnego miejsca w programach glownych polskich sil politycznych, w dzialalnošci ich przedstawicieli w Warszawie i Paryžu, chociaž narady „w sprawie Zydow na Kresach” mialy miejsce298. Polska Partia Socjalistyczna, mająca najlepiej opracowany program dotyczący mniejszošci narodowych, opowiadala się, co prawda, za rownouprawnieniem „wszystkich obywateli bez rožnicy plci, rasy, narodowosci i wyznania, zarowno pod względem praw osobistych, jak i politycznych”, ale Zydow traktowano wylącznie jako grupę wyznaniową, wskazywano na brak ogolnozydowskiego j ęzyka i wlasnego terytorium. Nie uzyskaly tež aprobaty projekty žydowskiej autonomii narodowo-kulturalnej. Stan polsko-iydowskich relacji mial się polepszyč sam przez się, w miarę rozwoju odrodzonej Rzeczypospolitej, asymilacji mniejszošci narodowych, ugruntowania nowych stosunkow ekonomicznych. PPS opowiadala sięprzeciwko wyjazdom ludnošci zydowskiej do Palestyny jako szkodzącym prestizowi Polski299. Wladyslaw Studnicki natomiast w przedstawionym dla Biurą Prac Kongresowych opracowaniu pt. Kwestia zydowska a panstwowosc polska m.in. proponowal ulatwienie syjonistom „przeniesienia się do Palestyny i Syrii”, „co posiadaloby dla Polski wielkie znaczenie i winno stač się jednym z waznych postulatow polskiej polityki zewnętrznej”. Studnicki uwazal rowniez, že „przeniesienie się do Rosji znacznej ilošci zrusyfikowanych Zydow bezwarunkowo wywola ulgę w stosunkach polsko-zydowskich”300. Nie ominąl Studnicki rowniez Zydow na Wschodzie, na ziemiach spomych. Drogą, jakąmialo wedhig niego podąžač Panstwo Polskie na tych terenach, byla kolonizacja: „Ziemie Wschodnie ze względu na to, iž posiadają przeszlo dwa razy rzadsze zaludnienie niž Krolestwo, že się wyludnily w ciągu wojny, przedstawiają wažny teren kolonizacyjny dla Polski i przez nie Polska može byč uleezoną od zasadniczej wady swej struktury gospodarezej - przeludnienia rolnego (..,)”301298 Zob. Protokól narady w sprawie Zydów na Kresach, Warszawa, 11 styeznia 1918 roku, Dzial Rąkopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 79 (Ludwika Abramowicza), teezka 830, k. 1-3. Udzial w poufnej konfereneji, która odbyla się w lokalu Towarzystwa Popierania Pracy Spolecznej, wzięli: dr Tarczynski, Kobylecki, Medard Downarowicz, Osiecki, L. Grendyszynski, dr Zawadzki, prof. Dembiúski, Rogoziñski, Rossel, Ludwik Abramowicz. O postawach przedstawicieli Narodowej Demokraeji wobec kwestii zydowskiej zob. O. Bergmann, Miejsce kwestii zydowskiej w mysli polityeznej obozu narodowego, jejprzyezyny w ideologii ipropagandzie, [w:] Problemy narodowosciowe Europy

Srodkowo-Wschodniej w X IX i XXwieku. Księga pamiqtkowa dla Profesora Przemyslawa Hausera, Poznan 2002, s. 449-459; idem, Narodowa Demokracja wobec problematyki zydowskiej w l. 1918-1939, Poznan 1998; G. Radomski, Narodowa Demokracja wobec problematyki mniejszošci narodo­ wych w Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1918—1926, Torun 2001, s. 41-64. 299 E. Koko, W nadziei na zgodę. Polski ruch socjalistyczny wobec kwestii narodowosciowej w Polsce (1918-1939), Gdansk 1995, s. 26-35; 45-54. 300 W. Studnicki, Problem ¿ydowski na ziemiach polskich, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, zespól Biurą Prac Kongresowych przy MSZ, sygn. 261, k. 69. Zob. równiez R. Rybarski, Sprawa zydowska, sygn. 241; M. Stecka, Žydzi, sygn. 260. 301 W. Studnicki, op.cit., k. 70.

Wilno p o d okupacją niemiecką

115

Dla potrzeb Biurą Prac Kongresowych w 1919 r. zostal rowniež przygotowany referat H. Wolowskiego Kwestia žydowska na kresach. W rozjašnianiu litewskožydowskiego sojuszu nie uniknięto w referacie prymitywnych wyjašnien: mianowanie na stanowiska wiceministrow i ministrą - Nachmana Rachmilewicza i Szimszona Rosenbauma i Maksa Solowiejczyka tlumaczyl autor m.in. „brakiem wykwalifikowanych ludzi”, zaš šilę napędową autonomii narodowo-kulturalnej widzial w „finanserii žydowskiej na Litwie”, ktora „zasila materialnie kasę rządu litewskiego w Kownie”302. Wolowski nie wskazywal na žadne metody dzialan w stosunku do mniejszošci žydowskiej, uwažal, že „o ile požądana zmiana ich usposobienia nastąpi, wiele ich przesądow, skierowanych przeciwko Polsce, opadnie natychmiast, zresztą upadną one i bez tego z chwilą, gdy Polska podzwignięta ze swego obecnego wyniszczenia, stanie się panstwem zasobnym i kwitnącym; latwošč, z jakąŽydzi pogodzili się na przyklad z okupacją niemiecką, j ėst zachęcająca dla wladz polskich, powolanych do rozkrzewienia na kresach nowego žycia”303. Jednym z centralnych wydarzen omawianego okresu staly się wybory do Rady Gminy Wilenskiej w grudniu 1918 roku. Wedlug Aleksandra Haftki, „najintensywniejszą agitację przedwyborcząrozwinęla partia «Bund»; powszechna nędza, szerząca się wšrod mas žydowskich, oraz ogromne niezadowolenie z autokratycznych rządow Centralnego Komitetu stanowily podatny grunt dla tej agitacji socjalistycznej, ludzie bez žadnego ušwiadomienia politycznego ochotnie oddawali glosy swe na listę «Bundu» w nadziei, že nazajutrz po wyborach otrzymają większąrację chleba bezplatnie”304. Wšrod zamožniejszych Žydow wielkąpopulamošciącieszyli się syjonišci305. Podobnie jak Partia Demokratyczna (analogiczna do Partii Ludowej - Folks-Partai na terenie objętym w grudniu 1918 r. przez niepodleglą Polskę), syjonišci wystąpili w kampanii wyborczej jako zwolennicy autonomii. Zresztą i „Bund” wyeksponowal haslo autonomii, z tąrožnicą, že dla socjalistow žydowskich byl to cel tymczasowy na drodze do socjalizmu - do momentu zapanowania w panstwach europejskich klasy robotniczej. W dniu wyborow, podczas ktorych zgloszono listy 9 ugrupowan politycznych, oddano 16 200 g!osow na 30 tys. zarejestrowanych wyborcow. Rezultat glosowania byl następujący: - Syjonišci - 24 mandaty, - „Bund” -2 4 , - ZjednoczenieN arodow e-10, - grupa rzemiešlnikow - 7, 302 H. Wok)Wski, Kwestia žydowska na kresach, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, ibidem, sygn. 283, k. 1. 303 Ibidem, k. 12. 304 Ibidem, k. 14. 305 1. Cohen, Vilna, p. 373-374.

116

ROZDZIAl I

- Demokratyczna Partía - 5 - Fereinigte (Zjednoczona Zydowska Socjalistyczna Partía Robotnicza) - 3 - ZPRSD - 3 - Szomrej Izrael - 3 - k u p cy -3 Ogólem: 80 radnych306. Zblizaj^ca siq do Wilna Armia Czerwona oraz aktywizacja Rad Robotniczych w ostatnich dniach 1918 roku nie pozwolily dokonac wyboru prezydium gminy. Sytuacja stala siq jeszcze bardziej dramatyczna, gdy z gminy wycofali siq delegaci ,3undu”. Czqsc partii, tzw. lewe skrzydío, wziqla aktywny udzial w dziatalnosci Rad Delegatów Robotniczych. Podczas bolszewickiej okupacji kierownictwo gminy nalezalo do wybranego kolegium w liczbie 7 osób: nadrabin Icchak Rubinsztejn, rabin Chaim Grodzieñski, Lejb Jaffe, Szeskin, C. Rudnicki, Cemach Szabad i J. Kruk. W zasadzie cala dzialalnosc nad ksztaltowaniem struktury gminy zostala na czas bolszewickiej okupacji wstrzymana307. 4.2. „Eksplozja" kultury i oáwiaty w jqzyku jidysz w W ilnie Oswiata. Okres wojny swiatowej w Wilnie przede wszystkim wi^ze siq z intensywnym wprowadzeniem jidysz do zycia politycznego, ekonomicznego, placówek oswiaty i kultury. Zast^pil on aktywnie przez wileñskich Zydów wczesniej uzywany jqzyk rosyjski. Proces ten nie zachodzil sam przez siq, byla to decyzja znacznej czqsci inteligencji Wilna. Zapadla ona - wedlug Samuela Kassowa - w domu Lejby Kadisona z udzialem Zalmana Rajzena, Cemacha Szabada i in .308 Jednoczesnie wyraznie demonstrowano przed Niemcami odciqcie siq od kultury rosyjskiej. Co wiqcej, jidysz mial byc srodkiem scalenia Zydów w ramach gminy, a nawet autonomii o charakterze narodowo-kulturalnym. Z nieufnosciq. do tej akcji odniosly siqkrqgi ortodoksyjne, równiez syjonisci nie zamierzali odst^pic od swojej doktryny, w tym - jqzyka hebrajskiego. Na pewno bez przesady wspomniany Kassow, opisuj^c wspólnotq zydowsk^w okresie niemieckiej okupacji i Zarz^du Cywilnego Ziem Wschodnich, mówil o maj^cej miejsce w Wilnie „walce w kulturze”309. Jak w przypadku oswiaty polskiej i litewskiej, tak i w zakresie szkolnictwa zydowskiego, pocz^tek okupacji niemieckiej zbiegl siq z otwarciem dlugo oczekiwanych szkól srednich. 306 Wybory do gminy, [w:] A. Haftka, Memorial o zydowskiej gminie..., k. 14-16. 307Ibidem. 308 S. Kassow, Jewish Communal Politics in Transition: The Vilna Kehile, 1919-1920, „YTVO Annual”, 1991, vol. 20, p. 67-68. 309Ibidem.

Wilno p o d okupacją niemiecką

117

W roku szkolnym 1915/16 swą dzialalnošč rozpoczęlo swieckie gimnazjum z hebraj skim językiem wykladowym Jozefą Epsztejna - pierwsze tego rodzaju na wszy stkich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodow. Jak wspominal Mojžesz Heller, „z bardzo malych początkow rozwijalo šią gimnazjum: mimo trudnošci zewnętrznych, ze strony niemieckich okupantow i wewnętrznych - braku odpowiednich podręcznik6 w i programow; jedne i drugie musieli ukladač nauczyciele sami, kontakt z Palestyną, gdzie istnialy šrednie szkoly hebrajskie, byl podczas wojny niemožliwy, zly stan flnansowy (...) poprawil šią dzięki subsydium Gminy Zydowskiej w 1920 r .”310 Dynamizmu, z jakim ruszyli do pracy wilenscy pedagodzy, mogli pozazdrošcič nawet dzialacze z terenu dawnego Krolestwa Polskiego. Przyczyna populamošci swieckich szkol w wielkiej mierze wiązala šią z powaznymi wplywami, j akie pomimo przerožnych politycznych animozji wywierala w Wilnie i na Wilenszczyznie wychowana w prywatnych szkolach, narodowo nastawiona zydowska inteligencja311. W 1918 r. powstalo pierwsze w Wilnie matematyczno-przyrodnicze gimnazjum zjązykiem nauczania jidysz. Szkoly šrednie i podstawowe, gdzie wykladano w jązyku Litwakow, mialy swoje specyficzne cele: odciągnięcie ucznia od chederu, skierowanie šrodka cięžkošci procesu nauczania na nauki przyrodnicze i humanistyczne, wychowanie przez pracę i harmonijne lączenie pracy fizycznej z umyslową, zadbanie o rozwoj fizyczny dzieci oraz mlodziežy. Wiele uwagi oswiacie, jak i kulturze w jązyku jidysz, pošwięcal „Bund”. Jego dzialacze pomyšlnošč spraw szkolnictwa wpisywali do glownych celow swej walki politycznej312. Ten zryw w swieckiej oswiacie, zarowno w jidysz, jak i hebrajskiej, szedl w parze z procesem odrodzenia narodowego i laicyzacji spoleczenstwa zydowskiego. Więc dawne chedery, gdzie ,^nlodziez zydowska žyla w ciasnym kręgu odleglych spraw i problemow, konstruowala swoją wlasną wizję swiata nierealnego i nierzeczywistego”313, musialy zająč drugorzędną pozycję. Przedstawiciele ortodoksji dokladali staran, by utrakcyjnič program nauczania, m.in. zwiększając liczbę godzin z nauk przyrodniczych, šcislych, unowoczešniając wykladanie religii. Kultūra. W artystycznym žyciu zydowskiego Wilna lat 1915-1918 najjaskrawszym niewątpliwie zjawiskiem byla Trupa Wilenska, ktora grala w języku jidysz. Analizując początki ich dzialalnošci, Nina Sandrow, autorka historii zydowskiego teatru, mowi o zjawisku przelomowym, „wybuchu wulkanicznym”, ktory mial wplyw 310 M. Heller, Wilnojako osrodek zydowskiego žycia kulturalnego, [w:] Wilno i Ziemia Wilenska, Wilno 1930, t. 1, s. 262-271; S. Mauersberg, Szkolnictwo powszechne dia mniejszošci narodowych wPolsce w latach 1918-1939, Wroclaw-Warszawa-Krakow 1968, s. 177; dzialacz spoleczny i lekarz J6zef Epsztejn po kilku miesiącach po uruchomieniu gimnazjum padi ofiarątyfusu. 31' M. Wožniak, Zydowskie szkoly II Rzeczypospolitej. Zarys problematyki, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Pedagogiczne” 1994, nr 103, s. 94. 312N. Cohen, UdzialBundu wžyciu kulturalnym Polski w okresie miqdzywojennym, [w:] Bund: 100 lat historii 1897-1997, s. 23-21. 313 S. Mauersberg, op.cit., s. 171.

118

ROZDZIAL I

na dynamikę kultury Zydow na šwiatową skalę314. Trupa Wilenska pod kierunkiem Dawida Hermaną debiutowala sztuką Szaloma Asza Mieszkaniec wybrzeza i Peretza Hirszbeina Opuszczony kąt w 1916 r .315 W historii teatru zydowskiego znanych jest wiele przypadkow, gdy zespoly amatorskie przeksztalcaly się w zawodowe teatry. Jednak prawie nie spotykany byl taki skok jakosciowy, jakiego dokonala Trupa Wilenska. Wszystko zaczęlo się prozaicznie, bo grupka zydowskiej mlodziežy každego wieczoru miala spotkania, planowano wystawic kilka nowoczesnych sztuk. Bylo wsrod nich tylko dwoch zawodowcow-aktorow, a mianowicie - Mateusz Kowalski i Judyta Lares. Na spotkaniach dyskutowano о teatralnych reformach, nowatorstwach, wprowadzanych przez Konstantina Stanislawskiego, omawiano relacje rezyser-aktor, bowiem zydowski teatr bardziej niž inny cierpial na „syndrom gwiazd”. Wplyw na wilnian wywarl goszczący w Wilnie przed wojną odeski zespol Pereca Hirszbejna z Odessy. Podjęto proby oceny tradycji teatru zydowskiego i jego miejsca w ogolnoeuropejskim ruchu Haskali. Takim sposobem zawiązala się Organizacja Artystow Zydowskich, często nazywana FAD A316. W r. 1916 od niemieckich wladz uzyskano pozwolenie na pierwszy spektakl. Ogolne kierownictwo spoczęlo na Mordechaju Mazie, zaš režyserię objąl, j ak bylo wspomniane, Dawid Herman. Zachęcona niezwyklym powodzeniem większošč aktorow porzucila swe stale miejsca pracy i oddala się calkowicie dzialalnošci w zespole teatralnym. Czasami puder zamarzal w garderobach, ale to nie przeszkadzalo optymistycznie nastawionym mlodym ludziom. Znany jest przypadek, gdy artystka zaslabla na scenie i tylko kartofel ze szklanką cieplej wody uratowal ją, a tym samym ciąg dalszy spektaklu317. Wilenską Trupę dostrzegla slynna Rachela Kaminską, nazywana matką zydow­ skiego teatru, i zaprosila wilnian do Warszawy. Z tej okazji przygotowano Dybuka wedlug powiesci Szymona An-Skiego (Salomona Rapoporta) о tej samej nazwie. Zydowska Warszawa byla zachwycona talentem wilnian (na premierze w warszawskim teatrze „Elizeum” przy ul. Karowej byli obecni zydowscy literaci, dzialacze polityczni tej rangi, со Hirsz Dawid Nomberg czy Noach Prylucki). Nie szczędzono komplementow. „Nareszcie mamy prawdziwy zydowski teatr!” - odnotowalo wielu zydowskich krytykow. Akcentowano, že przystępnošč trešci sztuk dramatycznych nieznającym języka hebrajskiego szerokim masom zydowskim može mieč wielkie 3.4 N. Sandrow, Vagabond Stars. A World History o f Yiddish Theater, New York 1986, s. 213-221. 3.5 Zarys kroniki teatru zydowskiego w Polsce do r. 1939, opr. M. Waszkiel, „Pamiętnik Teatralny”, Warszawa 1992, XLI, z. 1-4, s. 512-520; M. S. Steinlauf, Teatr zydowski w Polsce. Stan badah, ibidem, s. 17-18. Zob. rowniez Dzieje gmachupo-cyrkowego, „Dziennik Wilenski” 28.01.1920. 316R. Zebrowski, Z. Borzyminska, Kultura Zydow polskich wXXwieku, Warszawa 1993, s. 180-181. M. Bulat, Teatryjidyszowe w Wilnie i ich występy goscinne w Krakowie w latach 1918-1939 (wprowadzenie do tematu), [w:] Wilno teatralne, (red.) M. Kozlowska, s. 349-352. 317 N. Sandrow, op.cit., p. 215.

Wilno p o d okupacją niemiecką

119

znaczenie dla narodowego odrodzenia we Wschodniej Europie. Dybuka na warszawskich scenach w sumie zagrano 300 razy318. Warszawa „zabrala” Wilnu jego „teatralne dzieciq”. Wielkim echem w srodowiskach tworczych odbily siq ich wystqpy w Krakowie i Wiedniu. W 1923 r. wielu wilnian wyemigrowalo do USA, gdzie kontynuowali wystqpy pod szyldem „Wilenska Trupa”. Rowniez w Warszawie w 1. 1928-1932 swiqcila triumfy formacja pod tą šamą nazwą319. Dodajmy jeszcze, že wielką populamošcią wsrod wilnian cieszyl siq zydowski Teatr Ludowy na ežele z Naumem Lipowskim. Jednak swym artystycznym poziomem, oczywiscie, nie dorownywal Wilenskiej Trupie320. Wilenski zydowski swiat muzyczny mogl siq szczycič wysokiej rangi kantorami. W omawianym okresie w Wilnie pracowal znany uczestnik Haskali we Wschodniej Europie - kantor Abraham Mosze Bernstein (1866-1932). Jego slawa siqgala daleko poza granice Litwy. Dziqki niemu, jak zauwaza historyk muzyki Fater Isachar, „piešn synagogi zachodnioeuropejskiej, obca zydowskiemu duchowi, poczqla zbližač siq do tradycyjnej, oryginalnej liturgii, przecierając drogq dla kantorstwa, ktore dąžylo do podkrešlenia swego miejsca w schedzie kulturalnej, ale rowniez usilowalo wspomoc siq osiągniqciami muzyki ogolnoeuropejskiej...”32132 Bernstein ukonczyl minskąjesziwq i kowieiiską szkolq muzyczną. Pracowal przez pewien czas w Bialymstoku i Rydze. Ze slawnym Achad Haamem wspolpracowal w komorce „Bnej Mosze” („Synowie Mojzesza”) przy organizacji „Chowewej Cijon” („Milošnicy Syjonu”). Najwiqkszączqšč swego žycia zawodowego, odr. 1893 do 1923, oddal jednak wspolnocie wilenskiej. Od lutego 1919 r. dzialal w ¿ydowskim Towarzystwie Historyczno-Etnograficznym, kierując sekcją muzyczną. Po ošmiu latach mial juž material na dwa zbiory piešni, lecz z powodow finansowych w 1927 roku wyszedl tylko jeden pod tytulem Pinkas musikali (Zeszyt muzyczny)222. Po przewrocie pazdziemikowym w Rosji do Wilna przybyl Rafal Rubinsztejn (1895-1982), wczesniej dyrygent orkiestry teatru operowego w Odessie. Wykladal muzykq w wilenskich szkolach šrednich, w požniejszym okresie stanąl na ežele unikalnego ošrodka kultury - zydowskiego Instytutu Muzycznego w Wilnie323. 318 H. Lunsky, A H alf Year with Ansky, [in:] L. S. Dawidowicz, The Golden Tradition, Jewish Life and Thought in Eastern Europe, N ew York 1996, p. 311-313. 319O pózniejszym okresie dzialalnosci wilenskich aktorów, zob. J. Rotbaum, Wspomnienie o Trupie Wilenskiej, [w:] Teatr zydowski w Polsce, (red.) A. Kuligowska-Korzeniewska, M. Leyko, Lodz 1998, s. 229-232. 320G. Agranovskij, I. Guzenberg, Litovskij Jerusalim, Vilnius 1992, s. 12. Afisze zydowskich przedstawien z okresu wojny zachowaly siç w Dziale Rzadkich Wydawnictw Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, sygn. 49. 321 F. Isachar, Muzyka zydowska w Polsce w okresie miçdzywojennym, Warszawa 1997, s. 26-36. 322Ibidem. 323 Ibidem, s. 299.

120

ROZDZIAL I

Kardynalne zmiany w wilenskim srodowisku artystycznym rozpoczęly się w momencie wybuchu wojny. Jak juz wspomniano, z Wilna ewakuowano szkolę rysunkową, w przedwojennym gronie absolwentöw ktorej byli ¿ydowscy plastycy tej skali, co Chaime Soutine (Smilowicze kolo Minską 1893 - Paryž 1943) czy Michel Kikoin (Homel 1892 - Paryž 1968), ktörzy osiągnęli slawę w galeriach i uczelniach Francji324. Wiele podręcznikow historii sztuki przemilcza powiązania z Wilnem Lasara Segalla (1891-1957), klasyfikując go wylącznie jako brazylijskiego plastyka. W koncu 1917 r. artysta przebywal dlužszy czas u rodzicöw w Wilnie. W okresie tego pobytu powstaly impresjonistyczne prace o tematyce žydowskiej: Smierč, Kadisz, Rodzina, Wieczni tulacze, cykl akwafort pt. Przypomnienie Wilna325. Bardzo zaslužony dla wilenskiego srodowiska byl Mojžesz Lejbowski (Nowogrodek 1876 - Wilno 1942 lub 1943). Po studiach we Francji pracowal w wilenskich gimnazjach, nauczając ry sunku. W požniejszym okresie przewodniczyi Związkowi Zydowskich Arty stow Plastyköw. Naležy tu przywolac takie nazwiska jak: Ber Zalkind (1879 - okolice Budapesztu 1944), ktory po studiach w Paryžu, podobnie jak Lejbowski, zasilil grona pedagogiczne zydowskich szkol šrednich, znany štai się dzięki swym impresjonistycznym, požniej „kubistyczno-impresjonistycznym” pracom; Jakub Szer (1890-1944), rowniež nauczyciel rysunku, autor bliskich impresjonizmowi nastrojowych pejzažy i motywöw miejskich, wykonanych często pastelami i akwarelami326. Wspominając zydowskich pracownikow ksiąžki, zauwazmy, že swą dzialalnošč nieustannie kontynuowala „Drukamia wdowy i braci Romm”, ktöra od r. 1903 przeszla we wladanie Dawida Gincburga, ale zachowala starą nazwę. Wydane przez niąpozycje zydowskiej literatury religijnej rozchodzily siępo calej Europie. Czytelnikow przyciągala založona przez Matatiasza Straszuna (1817-1885) bi­ blioteka, ktöra nosila jego imię. Rowniez nieprzerwanie dzialaly ksiąžnice - ,JVificej Haskala” („Szerzenie Oswiaty”), založona w r. 1910, i „Kinderbibliotek” (bibliote­ ka dla dzieci, rok založenia 1909). Podczas okupacji niemieckiej z prasy periodycznej ukazywal tylko dziennik „Letz­ te Najes” w języku jidysz, w nakladzie 8-9 tys. egzemplarzy. Jego redaktorėm naczelnymbyl Margolin, podstawowymi wspölpracownikami - dr Olszwanger, Rajzen, Kaplanowicz327. 324 J. Malinowski, Malarstwo i rzezba Zydöw polskich w XIX i XX wieku, Warszawa 2000, t. 1, s. 382. L. Laučkaitė, Vilniaus dailė XX amžiaus pradžioje ( Wilehska sztuka początku X X wieku), V il­ nius 2002, p. 84—95. 325 J. Malinowski, op.cit, s. 383. 326 Ibidem, s. 386-388. 327 Jidish press in Wilno from 1914 to 1922, [in:] Wilno. A Book Dedicated to The City o f Wilno, (ed.) E. H. Jeshurin, New York 1935, p. 339-356 (wjęzyku jidysz; za przethimaczenie rozdziahi jestem wdziqczny dziennikarzowi i thimaczowi Jonasowi Morkusowi z Wilna). Por. A. Haftka, Charakterystyka prasy zydowskiej w Wilnie, k. 2-3.

Wilno p o d okupacją niemiecką

121

W 1916 r. ukazal sięjedyny numer „Wilner Monatliche Literarische Heftn” („Wilenskie Miesięczne Zeszyty Literackie”), a w nim swöj debiutancki wiersz pt. Szterendl (Gwiazdeczka) zamiescil dwudziestoletni Mosze Kulbak (1896 Smorgonie 1937 Minsk Litewski) z Minską, gdzie pracowaljako nauczyciel. Ten debiut byl, jak się okazalo, Startern do wielkiej twörczosci. Bez Mosze Kulbaka dzisiaj trudno wyobrazič skarbnicę zydowskiej literatury328. Warto röwniez przypomniec, že w okresie niemieckiej okupacji, doceniając wagę zachodzących przemian politycznych i spoleczno-kulturalnych, w gminie prowadzono kronikę wydarzen. Zostala ona požniej opracowana i wydania przez Cemacha Szabada i Mosze Szalita329. Obraz zydowskiego srodowiska okresu okupacji niemieckiej bylby niepelny, ješli nie przywolamy Arnoldą Zweiga (1887 Glogöw na Dolnym Šląsku - 1986 Berlin), niemieckiego powiesciopisarza, dramaturga i eseisty zydowskiego pochodzenia. Doswiadczenia žolnierskie zaniosiy go do Wilna, mial tu wiele kontaktöw z rodakami, z wilenskim srodowiskiem intelektualnym. Wiele przežyč tego okresu zostalo odzwierciedlonych w powiesci Sprawa sieržanta Griszy, ktöra do dzisiaj jest bestsellerem na skalę šwiatową. Nie sposöb nie wspomniec rowniež o francuskim dyplomacie i pisarzu Romanie Kacewie, bardziej znanym jako Romain Gary (1914 Wilno -1 980 Paryž). W Wilnie, na Wielkiej Pohulance, mieszkal do 1921 r., potem jego rodzina przeniosla się do Warszawy, a w 1926 r. do Nicei we Francji330. Wielkąrolę w zachowaniu samoidentyfikacji wilenskiej gminy zydowskiej odegralo przywiązanie większošci wilenskich Zydow do religii. W najtrudniejszych momentach dezorganizacji gminy przykladem služyli ich liderzy duchowi. Wymienic przede wszystkim naležy rabinow Icchaka Rosenberga (inny lider ortodoksow Chaim Ozer Grodzienski w okresie niemieckiej okupacji przebywal w Rosji) i Icchaka Rubinsztejna. Symbolizowali przy tym dwie rožne opcje, byli zwolennikami dwoch röznych drög rozwoju judaizmu. Pierwszy z nich prezentowal przywiązanie do najstarszych tradycji i byl zwolennikiem nurtu konserwatywnego. Rabin Rubinsztejn natomiast naležal do „liberalnego” skrzydla wilenskiego rabinatu, uwazal, že sprawy wiary są nierozlączne z dąženiami politycznymi Zydow. Sympatyzowal z ruchem syjonistycznym, byl jednym z lideröw wilenskiej organizacji „Mizrachi”331. 328 D. Kac, Na krawędzi žycia. Mojsze Kulbak, zydowskipoetą, prozaik, dramaturg (1896-1937), Warszawa 1993, s. 9-11; W. Brio, Litowskij Jerusalim wpolskoj i jewrejskoj literaturie, [w:] Meždu Wostokom i Zapadom. Jewrei w ruskoj ijewropiejskoj ¡culture. Sbomik statiej, Tallin 2000, s. 221-247. 329 S. Szabad, M. Szalit, Vilner zamlbukh, Vilna 1918, vol. 1-2. 330 Slownik biograficzny Žydow, (red.) G. Wigodera, Warszawa 1998 zawiera obszeme biogramy obupisarzy (s. 168; 587) 331 S. Kassow, Jewish Comuanal..., p. 65; I. Cohen, Vilna, p. 371-2. W okresie wojny, gdy glod i niestabilnošč wladzy miasta zdominowaly žycie wilnian, w rožny sposöb dbano o moralnošč czlonkow gminy. Znane są co najmniej dwa wypadki, gdy rabinat zastosowal skrajne formy ukarania wiemych: dwa razy zostalo rzucone przeklenstwo na poszczegolnych przedstawicieli gminy i ogloszono ich separację od šwiątyni. 26 sierpnia 1918 r. chodzilo o ukaranie handlarzy, ktörzy na wielką skalę oszukiwali

122

ROZDZIAl I

5. Bialorusini 5.1. Starania w ileilskich Bialorusinow o niepodlegtošč bialorusko-litewską i bialoruską Podobnie jak przedstawiciele iimych narodowošci, Bialorusini zatožyli w Wilnie Komitet Pomocy Ofiarom Wojny. Stato się to w marcu 1915 roku. Na jego ežele stanąi Waclau Iwanouski, ktory na tym stanowisku pracowat až do momentu wkroczenia armii niemieckiej, po czym wyjechat w gtąb Rosji. Nowym liderem komitetu, petniącego rolę instytucji zarowno politycznej, jak i dobroczynnej, zostat Anton Luckiewicz. Zaprosil on do komitetu znane osobistošei - dramaturga Franciszaka Alachnowicza, pisarkę Alojzę Paszkiewicz-Kajrysową (Ciotkę), swego brata Iwana, nawet oponentą politycznego - Wactaua Lastouskiego - brak klarownej sytuacji co do przysziošci bialoruskiej sprawy dzialal konsolidująco. Wobec przychylnego nastawienia niemieckiej administraeji do „narodowošciowej roboty” zostat w Wilnie utworzony Bialoruski Komitet Narodowy. Nie pokryt się co do sktadu z poprzednią organizacją, bowiem wyznaczyl sobie zadania natury politycznej. Zabraklo Alachnowicza, ale pozyskano literatą Maksyma Hareckiego, Bolestaua Paczobkę i Jazepa Salawja332. Utworzenie BKN šwiadczylo o zerwaniu z aktywnie pielęgnowanądo wybuchu wojny ideą autonomieznej Bialorusi w skiadzie panstwa rosyjskiego. Ale i zaląžki aktywniej szych polsko-bialoruskich kontaktow w latach 1910-1914 poszty na mame. W Biatoruskim Komitecie opowiadano się za odrodzeniem samodzielnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, często akcentowano, že będzie to przeciwwaga odradzającej się Rzeczypospolitej Polskiej. Nie bez znaczenia byla tu faworyzująca postawa wladz okupacyjnych względem ruchu bialoruskiego i litewskiego, kosztem dąžen polskich na Litwie. Sojusznikow szukano w gronie Litwinow, Ukraincow, Lotyszy i, tylko czasami, wšrod miej scowych Polakow. Wspotpracę polsko-bialoruską w Wilnie i na Wilenszczyžnie BKN uznawal za možliwą w trzech wypadkach: „1) Polacy powinni zrzec się myšli, že nasz kraj stanowi «prowincję Polski» i uznač jego prawo decydowania o swym losie; 2) Polacy, jednocząc się z calym spoleczenstwem kraju, powinni trzymač się postanowien tego spoleczenstvva; 3) Polacy powinni zaniechač polityki polonizacji Litwinow i Bialorusinow”333. kupujących, zaš 26 listopada 1918 r. w Wielkiej Synagodze przeklęto bimbrownik6w žydowskiego pochodzenia, bowiem pijanstwo w gminie sięgnęlo niezwyklych rozmiar6w. 332 Z. Szybieka, Historia Bialorusi 1795-2000, Lublin 2002, s. 196-97 i nast. Zob. rowniež Encyklapedyja Gistoryi Betarusi, Minsk 1993, t. 1, s. 438 (Belaruski Narodny Kamitet). 333Protokolposiedzenia Bialoruskiego Komitetu Narodowego z dn. 7 maja 1916 r., Dzial Rękopis6w Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 21 (zesp6t dokumentow bialoruskich), teczka 2068, k. 4—5.

Wilno p o d okupacją niemiecką

123

Juž w czervvcu 1916 roku malo precyzyjna idea Konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego zostala zamieniona na projekt utworzenia Zjednoczonych Stanów od Morza Baltyckiego do Morza Czamego, którego podstawowym autorem byl Anton Luckiewicz. W tym samym roku razem z Waclauem Lastouskim reprezentowal on Bialoruš (Zachodnią i Wschodnią) na konferencji narodów Rosji w Sztokholmie (kwiecien) i Lozannie (czerwiec) - nie bez „blogoslawienstwa” wladzy niemieckiej. Zarówno na jednym, jak i na drugim forum, wyraznie oswiadczyli oni o swojej politycznej samodzielnosci, formulowali wraz z innymi narodami zdecydowane žądania zrzucenia jarzma rosyjskiej wladzy334. Lastouski - jako pierwszy w calym bialoruskim ruchu - zacząl glosič ideę samodzielnej Bialorusi, bez žadnych więzi zarówno z Rosją, jak i sąsiednimi odradzającymi się panstwami. Pisal do Antona Luckiewicza, že „sprzeciwiając się dominacji polskiej i Moskali, jedyną slusznądrogąjest radykalny program narodowy, (...) bowiem u nas, podobnie jak w Indiach, są kasty i powinnismy oprzeč się na jedynej kašcie - bialorusko-chlopskiej (...); by nasza praca rozwijala się, potrzebni są fanatycy tej šwiętej sprawy, a nie ugodowcy...”335 Dzialania wilenskich bialoruskich niepodleglosciowców, którzy wyraznie dominowali nad zwolennikami innych idei w miescie, nie odbywaly się w zupelnej prožni, mialy miejsce kontakty z innymi ošrodkami, pomimo szczelnego kordonu, utworzonego linią frontu, dzielącego rodaków336. Zauwazyc takže naležy, že Bialorusini w Wilnie korzystali z licznych stworzonych przez niemieckie wladze okupacyjne przywilejów337. Skierowano nawet podziękowanie dia dowództwa wojskowego na Wschodzie. Sprawą dyskusyjną pozostaje fmansowanie i wspólpraca redaktorów z wladzami okupacyjnymi przy wydawaniu gazety „Homan” („Glos”). Leon Wasilewski uwazal, že bylo to pismo „založone przez wladze Oberost”, gdzie „pracowal wojskowy Niemiec i pani inteligentów bia­ loruskich”, trešč „ciekawa nie ze względu na to, aby reprezentowalo jakąš realną 334 Zob. Memorialprzedstcmicieli Bialorusi na Illzjezdzie narodowosci, [w:] Problem Litwypodczaswojny, s. 121-124. 335List Waclaua Lastouskiego do Antona Luckiewicza (dokladna data nie jest znana, przypuszczalnie okolo czerwca 1916 r., gdy obaj dzialacze uczestniczyli w obradach zjazdu w Lozannie), Dzial Rękopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 21, teczka 251, k. 1-2. 336 Począwszy od zimy 1915 roku, r6wniež w Minsku dzialat Komitet Pomocy Ofiarom Wojny. W Petersburgu z przerwami ukazywaly šią trzy tygodniki - „Dziannica”, „Šwietacz” i „Kiynica”. Sytuacj a zmienila siąpo wydarzeniach lutowych 1917 r. Aktywizacjabialoruskiego šrodowiska miala swoj wyraz w zježdzie Bialoruskiej Socjalistycznej Hromady 25 kwietnia 1918 roku w Minsku, mial miejsce tegož dnia - Zjazd Przedstawicieli Organizacji i Partii Bialoruskich, w trakcie ktorego wyloniono Bialoruski Komitet Narodowy na ežele z Romanem Skirmuntem. Zarowno Hromada, jak i inne sity polityczne w Minsku, jednoznacznie opowiadaly się za bialoruską autonomią, ktorą mial zapewnič Rząd Tymczasowy. 337 Zob. Podziękowanie Bialorusinow dla gen. Hindenburga i Ludendorffa, Wilno, 28 lutego 1917 r. („w imieniu zorganizowanego ludu bialoruskiego” podpisane przez Waclaua Lastouskiego i Jazepa Solowja) [w:] Problem Litwy podezas wojny, s. 126.

124

ROZDZIALI

silępolityczną, ale jako zwierciadlo polityki bialoruskiej niemieckich wladz okupacyjnych”. Juliana Witan-Dubiejkouskaja, przyjaciolka Iwana Luckiewicza, w swych wspomnieniach akcentuje szczerąi samodzielną pracę znanych jej dzialaczy dla dobra ruchu bialoruskiego: „Naležalo wydawač bialoruską gazetę, ale na to trzeba bylo mieč nie tylko koncesję, ale i pieniądze, ktorymi nie dysponowal Bialoruski Komitet. Wladze okupacyjne, rozumiejąc potrzebę informacji dla ludnošci kraju, zaproponowaly Bialoruskiemu Komitetowi drukarnię i papier, zaš Bialoruski Komitet powinien byl swoimi silami realizowač calą pracę redakcyjną. Prawie cala praca redakcyjna spoczywala na Antonie Luckiewiczu [autorka nie wspomina Waclaua Lastouskiego i j ego pracy w redakcji - A. P.] (...) Gdy gazeta zaczęla się ukazyvvač w podwojnej wersji „lacinką” i „graždanką”, Anton nie nadąžal z korektą i tę pracę przekazal Alachnowiczowi, ktory otrzymywal 75 marek na miesiąc. Niemcy dawali te pieniądze na ręce Antona specjalnie dla korektora. Mogę powiedzieč ze spokojnym sumieniem, že wszystkie zlošliwe wypowiedzi ludzi, nieprzychylne braciom Luckiewiczom, jakoby oni za pracę w „Homanie” brali pieniądze, albo, w ogole, j akies dotacje od niemieckich wladz okupacyjnych, to calkowita nieprawda”338. Wracając do wspolnych litewsko-bialoruskich aspiracji niepodleglošciowych, zauwažyč naležy, že zostaly one mocno nadweręžone po utworzeniu Rady Litewskiej we wrzešniu 1917 roku, w sklad ktorej weszli prawie wylącznie przedstawiciele narodowošci litewskiej339. Zwolana w Wilnie 25-28 stycznia 1918 roku Bialoruska Konferencja, jednocząca przedstawicieli dzialających pod okupacją niemiecką bialoruskich organizacji, oprocz innych zadan miala wypracowač projekt bialorusko-litewskiej federacji. Postanowiono nie rezygnowač z tej koncepcji. Raz jeszcze potwierdzono zerwanie więzi z Rosją, potrzebę zjednoczenia wszystkich ziem bialoruskich. Do aktywnej pracy w kierunku odrodzenia ošwiaty i kultury oraz budowy niepodleglošci, zamiast rozwiązanego Bialoruskiego Komitetu Narodowego, upowažniono nowo wybranąWilenskąRadę Bialoruskąna ežele z Antonem Luckiewiczem340. Dnia 16 lutego 1918 roku ogloszony przez Tarybę Akt Niepodleglošci Litwy ostateeznie zerwal litewsko-bialoruskie plany federacyjne. Tym bardziej, že podobna deklaracja dojrzewala w zajętym przez Niemcow Minsku, gdzie zebrala się Rada 338 L. Wasilewski, Litwa i Bialorus. Zarys historyczno-polityczny stosunkow narodowošciowych, Warszawa-Krakow 1925, s. 157-158; J. Witan-Dubiejkouskaja, M aje uspaminy, Wilnia 1994, s. 56. 339 O tym r6wniež P. Wrobel, Ksztaitowanie się bialoruskiej šwiadomošci narodowej a Polska, Warszawa 1990, s. 35-36. 340 Uchwala Zjazdu Bialoruskiego z dn. 25.01.1918, [w:] Litwa podezas wojny, s. 129-30; Encyklapedyja Gistoryi Betarusi, Minsk 1994, t. 2, s. 281 (Wilenskaja Belaruskaja Rada). Zob. r6wniež A. Pukszto, Postawa ludnošci bialoruskiej w Wilnie w l. 1915-16, „Znad W ilii”, Wilno 2000, nr 5,

Wilno p o d okupacją niemiecką

125

Zjazdu Wszechbialoruskiego, oglasząjąc się przedstawicielstwem Bialoruskiej Republiki Ludowej i zapraszając do wspolpracy dziewięciu przedstawicieli Wilenskiej Rady Bialoruskiej. Wkrotce bialomscy wilnianie wzięli udzial w wielkim wydarzeniu - proklamowaniu Aktu Niepodleglošci Bialorusi w dniu 25 marca 1918 roku. Ogloszono wowczas, že Bialoruska Republika Ludowa jest panstwem samodzielnym i od innych krajow niezaležnym, zaš postanowienia Traktatu Brzeskiego tracą moc prawną. Bialorusini z Wilna stall na wyraznych, niedwuznacznych pozycjach oddzielenia Bialorusi od Rosji i w niemalej mierze przesądzili decyzję o przyjęciu historycznego aktu w Minsku341. Częšč bialoruskich dzialaczy widziala rowniez wielkie mozliwosci w bialorusko-litewskiej federacji. Juž 25 kwietnia rozpoczęly się dwustronne rozmowy o wspolnych politycznych dzialaniach. Dialog nie byl latwy, wsrod wielu litewskich liderow wyraznie przewazaly opcje panstwa mononarodowego i jedyne, na co mogli sobie pozwolic, to wystosowac zaproszenie do Bialorusinow w celu ich kooptacji do juž utworzonej Taryby, udzielając autonomii terytoriom zamieszkalym przez ludnošč bialoruską342. Wkwietniu 1918 roku Bialorusini takąpropozycjęodrzucili, aleniepodlegląLitwę uznali. Tym sposobem zostawili sobie wolnąrękę, co po pewnym czasie okazalo się przydatne, bowiem doszlo do rozszerzenia skladu Rady Litewskiej: z ramienia Wilenskiej Rady Bialoruskiej jej pelnoprawnymi czlonkami stall się - Waclau Lastouski, Daminik Siamaszka, Kazimir Falkiewicz, ks. Uladyslau Taloczka, Janka Stankiewicz i Anton Luckiewicz343. Oczywiscie do zawarcia porozumienia zmuszala imperialistyczna postawa bolszewickiej Rosji i sukcesy na froncie zbližającej się Armii Czerwonej. Po utworzeniu pierwszego rządu Litwy dwoch Bialorusinow otrzymalo posady panstwowe - byly premier Bialoruskiej Republiki Ludowej Jazep Waronka objąl kierownictwo ministerstwa ds. bialoruskich, general Kipryjan Kandratowicz zostal zastępcą ministrą obrony i rozpocząl formowanie oddzialow bialoruskich. Ta inicjatywa znajdowala poparcie wsrod antybolszewicko nastawionych dzialaczy. Kierowali się oni chęcią zachowania chociažby elementow swej panstwowosci, zgadzali 341 Anton Luckiewicz wspominal: „Jadąc do Minską bylišmy przygotowani do koncepcji niepodleglošciowej, ktora juž miala swoj wyraz w rezolucji wilenskiej konferencji w dn. 2 5-27 stycznia 1918 r. W Minsku, na odwrot, o niepodleglošci nikt otwarcie nie mial odwagi mowic, choc kierunek niepodleglosciowy by! juž dostatecznie silny...”. Zob. A. Luckiewicz, Za dwadcat p at gadou (1903-1928),

Uspaminy abpracypierwszych bielaruskich palitycznych organizacijau: Bielaruskaja Rewaliucyjnaja Gramada, Bielaruskaja Socialistycznaja Gramada, Wilnia 1925, s. 45. 342 Z. Szybieka, Historia Bialorusi..., s. 216-17. 343 List Wilenskiej Rady Bialoruskiej do Litewskiej Rady Panstwowej z dn. 26.11.1918 w sprawie kooptacji bialoruskich przedstawicieli (podpisany przez wiceprzewodniczącego Kazimierza Szafhagla i sekretarza Dominika Siemaszkę), Dzial Rękopis6w Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 255 (zbiory Litewskiego Towarzystwa Naukowego), teczka 1089, k. 1.

126

ROZDZIAL I

się na biaioruską autonomię w panstwie Iitewskim, mieli bowiem nadzieję na przyszlą litewsko-bialoruską federację. Po zajęciu przez bolszewikow Minską 10 grudnia 1918 roku na krotko w Wilnie zatrzymal się rząd Bialoruskiej Republiki Ludowej, na ežele ktorego od wrzešnia štai niejednokrotnie juž wspominany Anton Luckiewicz, po czym, w ramach porozumienia z litewskimi liderami, wycofal šią do Grodna. Takim sposobem, wobec opinii šwiatowej uwažnie šledzącej procesy panstwowotworcze na Wschodzie Eu­ ropy, uniknięto dwuznacznej sytuacji. Początkowo Jazep Waronka byl sklonny przeniešč się do Grodna, pozostal jednak wiemy rządowi Litwy i od marca 1919 roku rezydowal w Kownie. Tam rowniež antypolsko nastawieni bialoruscy politycy znajdowali przytulek w okresie istnienia Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, jak i požniejszym - przez dhižszy czas po 1918 roku žyla jeszcze idea polączenia litewskich i bialoruskich dąžen niepodleglošciowych, staran o Wilno. „Wilno stawalo się swoistą biaioruską M ekką- zauwažyl bialoruski badacz Zachar Szybieka, analizując okres I wojny šwiatowej - gdzie pod niemiecką okupaeją rodzily się pierwsze niepodleglošciowe idee narodu bialoruskiego. Taką šamą wiodącąrolę odgrywalo Wilno takže w odrodzeniu litewskim. Miasto stalo się dla dwoch narodow miejscem šwiętym i wraz ze wspolnym dziedzictwem historycznym stawalo się dodatkowym elementem politycznego sporų w walce o panstwowąodrębnošč. Na tej drodze Litwini wyprzedzali Bialorusinow, bowiem myšl o niepodleglošci sformulowali oni juž w 1896 roku...”344 5.2. Bialoruskie osiągnięcia kulturalne w W ilnie Emigracyjny historyk bialoruski Anton Kalubowicz w rozwažaniach nad wydarzeniami najnowszej historii Bialorusi zauwaža, že akt niepodleglošci Bialorusi z 25 marca 1918 r. poprzedzila wielka fala odrodzenia narodowej kultury: „To rzeczywišcie byl ruch narodowy - taki raptowny, szybki, masowy - možna go porownač do wiosennej powodzi, gdy naležaly, sprasowany dlugą zimą šnieg niespodziewanie uderzylo ogromne sloneczne cieplo, roztopilo i zenvalo go z mięjsca, i on ruszyl, poplynąl setkami-tysiącami strumykow po calej Bialorusi, tworząc cale rzeki i burzliwe potoki, lamiąc, znosząc na swej drodze wszelkie przeszkody bariery...”345 Jednym z takich najpotęžniejszych „žrodel”, z ktorych wyplynąl ten „potok”, bylo, oczywišcie, Wilno. Za wladzy niemieckiej w Wilnie rozpocząl sięnowy okres wilenskiej kultury bialoruskiej. Bialoruscy dzialacze z lat 1915-1918 w wielkiej mierze byli związani z „NasząNiwą” (w bialoruskiej historiografii często užywa się terminu „Naszaniwskaja para”, pochodzącego z Christamatiji nowaj bielaruskaj 344 Z. Szybieka, Historia Bialorusi..., s. 191. 345 A. Kahibowicz, Kroki gistorii, Bielastok-W ilnia-Mensk 1993, s. 76-77.

m ino p o d okupacją niemiecką

127

literatury autorstwa Ignata Dwarczanina, wydanej w Wilnie w r. 1927), ktora stanowila pierwszy wielki etap bialoruskiego odrodzenia. Wokot tego wlašnie tygodnika jednoczyli się najlepsi dziennikarze, poeci, pisarze. I chociaž zainspirowany w r. 1916 nowy tytul „Homan”, redagowany przez czlowieka z „Naszej Niwy” - Waclaua Lastouskiego, nie dorownal swemu poprzednikowi, to jednak w sumie „zagęszczenie” bialoruskiej kultury w Wilnie bylo niewiele slabsze. Decydującą rolę odegral tu czynnik geopolityczny, czyli linia niemiecko-rosyjskiego frontu, ktora uksztaltowala się od jesieni 1915 r. do lutego 1918 na linii: Dyneburg-jezioro Narocz-Baranowicze-Pin.sk. Oczywiste jest, že po stronie niemieckiej Bialorusini mieli lepsze warunki do rozwoju narodowej šwiadomošci aniželi u poprzedniego okupantą. Po przewrocie w Rosji istotne zmiany wobec warunkow dla rozwoju bialoruskiej šwiadomosči nie zaszly: w miasteczkach i na prowincji przyjezdni aktorzy i innego rodzaju artyšci szerzyli kultūrą rosyjską. Tak wiąc akurat w Wilnie w omawianym okresie skupilo się najliczniejsze grono bialoruskich dzialaczy kultury - Franciszak Alachnowicz, Alojza Paszkiewicz-Ciotka, Waclau Lastouski, BalaslauPaczobka, ks. Uladyslau Taloczka, Wincent Šwiatapolk-Mirski, Julijana Witan-Dubiejkauskaja i in. Naleželi oni do Bialoruskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny w Wilnie, utworzonego w marcu 1915 r. pod kierownictwem najpierw Waclaua Iwanouskiego, a następnie Antona Luckiewicza. „Homan” („Glos”) zacząl wychodzič w Wilnie 15 lutego 1916 r., ukazywal się dwa razy w tygodniu, redaktorėm byl Waclau Lastouski (1883-1938) (požniejszy premier Bialoruskiej Republiki), a od lata 1917 r. Jazep Salawj. Wspolpracowali z nią režyser i pisarz Franciszak Alachnowicz, j ako autor felietonow, podpisuj ąc się pseudonimem Perkūnas (z litewskiego znaczy „piorun”) i - z powodu trudnej sytuacji materialnej (dlugi pobyt w więzieniu) - jako stylista. Wilnianka J. Witan-Dubiejkauskaja, pochodząca z niemiecko-bialoruskiej rodziny, tlumaczyla z niemieckiego na bialoruski rozporządzenia i ogioszenia wladz. Zauwažyč naležy, že „Homan” cieszyl się powodzeniem wšrod miejscowych Bialorusiriow. Rowniež z tego powodu, že oprocz politycznych artykulow zamieszczal materialy o bialoruskiej kulturze oraz wiele utworow literackich, m.in. opowiadania W. Lastouskiego i dramaty F. Alachnowicza. Ze wszech stron dokladano staran, by gazeta služyla podniesieniu šwiadomošci narodowej, popularyzacji bialoruskiej kultury w j ak najszerszych kręgach ludnošci. „Narod, ktory nie može, albo nie umie mowič sam za siebie, taki narod žadnej perspektywy mieč nie będzie. Uksztaltuje się do niego stosunek, jak do kamienia, ktory ležy na drodze: rzucają w bok, albo rozdepczą, albo rozkruszą- czytamy w artykule redakcyjnym „Homanu” pt. Rozwažania. - To juž zrozumieli Polacy, Ukraincy, Litwini. I zaczęli mowič o sobie. Takim sposobem są deklarowane žądania narodow, ktore wiele lat byly w rosyjskiej niewoli, naležaly do Cesarstwa Rosyjskiego... Chociaž jeszcze cięžki okres wojny trwa i dužo tež przyjdzie pracowač, zanim našta-

128

ROZDZIALI

nie spokój, to pamiętajmy, ¿e od ñas tylko zaležy, jaka będzie nasza dola, jak tež dola naszych braci mieszkających pod jarzmem rosyjskim”346. W dalszych artykulach redakcyjnych „Homanu” na pierwszym planie jest potrzeba rozwoju oswiaty w języku ojczystym, wprowadzenie języka bialoruskiego do košciola. Tuž obok, równolegle, wysuwa się kwestia socjalna, czyli ogólny dobrobyt robotników i chlopów. „Sporo potrzeb ma ¿ywy naród, od zaspokojenia których zaležy jego byt - akcentowal artykul redakcyjny pt. Nasze potrzeby. - Obejmują one potrzeby duszy oraz ciala i z tej przyczyny dzielą się na tzw. kulturowo-narodowe i ekonomiczne. Pierwsze mająza zadanie zachowac i rozwijac duch narodowy, drugie stano wią podstawę materialną narodu i nie mogą istnieč bez pierwszych. Przed bialoruskim narodem otwiera się droga wyzwolenia od panowania chociaž sąsiedzkich, ale obcych kultur. Co dotychczas brališmy z rąk rosyjskich bądž polskich, powinnismy stwarzac sami... Bialorusini powinni zrzeszač się, zakiadając stowarzyszenia fínansowe, kooperatywy, robotnicze związki zawodowe”347. Stale kontakty z „Homanem” mieli równiez bracia Luckiewiczowie, chociaž pozostawali przy odmiennych od Lastouskiego poglądach politycznych. Dodajmy jeszcze, že w „Homanie” ukazywaly się recenzje teatralne z występow zespohi Franciszaka Alachnowicza. Takim sposobem dwie powažne bialoruskie inicjatywy dopelnialy jedna drugą. Ambitniejsze cele, czyli lansowanie naukowej koncepcji, potwierdzającej byt Bialorusinów na Wilenszczyžnie, miai realizowac miesięcznik kulturalny, wydawany czcionkąlacinskąpt. ,JKrywiczanin”, na ežele którego stai wspomniany Waclau Lastouski. Jego žywot skoñczyl się na jednym numerze, wydanym w paždziemiku 1918 r. Znajdziemy w nim artykul historyczny autorstwa redaktora pt. Księstvvo Turowskie, w któiym sięgając do X i XI stulecia, przedstawil historiografieznąkoncepcję, dotyczącąpraw Bialorusinów do wszystklich ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. W notatce Želazny wilk wybitny bialoruski histoiyk i pisarz motywuje šcišlejszą przynaležnošč Wilna do wschodnich aniželi do zachodnich polaci Rzeczypospolitej Obojga Narodów, deklaruje bialoruskie prawa do miasta. W latach 1916-18 Wilno stalo się wažnym ošrodkiem bialoruskiego žycia teatralnego, przede wszystkim za sprawą Franciszka Alachnowicza (1883-1944), wybitnego dramaturga, autora pierwszej ksiąžki o bialoruskim teatrze348. 346 „Homan” 25.02.1916. 347 „Homan” 29.02.1916. 348 H. Pietkiewicz, Tys mnie, Wilno, wyehowalo (O Franciszku Olechnowiczu), [w:] Žyde literackie i literatura w Wilnie XIX-XX wieku, Kraków 2000, s. 273-279; za swą dzialalnošč na rzecz biatoruskosci nie zaznal równiez spokoju w sowieckiej Biaíorusi, bowiem w 1927 r. zostal aresztowany i zeslany na 10 lat lagrów na Wyspach Solowieckich; wladze Rzeczypospolitej, pamiętając o jego przychylnym stosunku do panstwa polskiego, wymienily go w 1934 r. na polskiego wiqznia Bronislawa Taraszkiewicza.

Wilno p o d okupacją niemiecką

129

Byl on dobrze znany jako aktywny dzialacz na niwie kultury, przy tym nie tylko bialoruskiej. W 1.1904—1907 studiowal w Warszawskiej Szkole Dramatycznej, spröbowal aktorskiego chleba w rožnych grupach artystycznych. Od r. 1908 przez krötki czas wydawal w Wilnie wjęzyku polskim humorystyczne czasopismo „Perkūnas”, a jednoczešnie debiuto wal jako režyser. We wspölpracy z bialoruskimi dzialaczami I. Bujnickim, A. Burbisem i L. Radziewiczem wystawil w swym ojczystym języku dramat Po rewizji ukrainskiego pisarza M. Kropownickiego. Jednak ten twörczy okres trwal krötko, bowiem za antycarski artykul w swym periodyku zostal pozwany do sądu. Alachnowicz musial ukrywac się z dala od Wilna: przebywal w Krakowie, potem gral w polskich wędrownych teatrach w Galicji. Powröcil do ojczystego miasta z nadzieją na amnestię z okazji 300-lecia domu Romanowöw i pelen nowych twörczych zamiaröw. Areszt byl dla niego niespodzianką. W więzieniu na Lukiszkach napisal sceniczną sztukę Na Antakoli (Na Antokolu), początkowo po polsku, po czym w wersji bialoruskiej. Opisal wniej w interesujący sposöb codzienne žyde i stosunki mieszkancöw jednej z wilenskich dzielnic. Po wkroczeniu niemieckich wojsk opušcil więzienie i mimo trudnej sytuacji materialnej dokladal wszelkich staran, by stworzyc bialoruski zespöl dramatyczny. Taka okazja nadarzyia się juž na początku 1916 r. Od wiosny bowiem rozwinąl dzialalnošč, z inicjatywy Iwana Luckiewicza i in. - Bialoruski Klub. „Otwarcie klubu ma duže znaczenie w historii teatru bialoruskiego, bo tutaj gromadzi się zespöl teatralny, ktöremu klub chęmie užycza miejsca, tutaj organizowane są pierwsze w nowych warunkach politycznych wieczory” - wspominal Alachnowicz349. Latem 1917 r. na skutek zarekwirowania pomieszczen przez wladze niemieckie Klub Bialoruski przeniösl się na al. Sw. Jerzego (ul. A. Mickiewicza). W muzycznodramatycznym kölku liczba czlonköw sięgala 60 osöb - wsröd nich blisko 20 aktoröw. Większošč z nich byla amatorami, ale w krötkim czasie, dzięki ofiamej pracy, wystawili kilka przedstawieh, przyciągając bialoruskich widzöw. Za debiut teatru Alachnowicza uwaza się wystawienie 13 paždziemika 1916 r. w 4 aktach Chama Elizy Orzeszkowej. Cieszyl się on nadzwyczajnym powodzeniem. Artystom i rezyserowi nie szczędzono pochwal. „Wybör sztuki - pisal „Homan” - juž sam möwi za siebie. Rzecz dzieje się w bialoruskiej wsi, nad ojczystym, ukochanym každemu z nas Niemnem, wsröd Bialorusinöw, ktörzy dopiero zaczęli odbudowę swej Ojczyzny. Trzeba zaznaczyc, že zespöl nie žalowal sil, by odtworzyc utwör umiejętnie, a nawet z talentem”350. Odtąd až do wiosny 1918 r. bialoruski teatr regulamie zapraszal na przedstawienia. Wydarzeniem szczegölnym bylo wystawienie wspomnianego Na Antokolu. Jako že Wilno w latach 1915-18 stalo się centrum bialoruskiej oswiaty, wzroslo röwniez zapotrzebowanie na podręczniki. W ciągu trzech lat w Wilnie wydano 349 F. Alachnowicz, Bielaruski teatr, „Spadczyna”, Minsk 1991, nr 1, s. 20-34. 350 „Homan” 20.10.1916.

130

ROZDZIAL I

9 pozycji: 2 elementarze, 3 czytanki, bialorusk^ ortografia, 2 podr^czniki do matematyki i antologia bialoruskiej literatury. Autorem wiqkszosci z nich byl Waclau Lastouski: Pierszaja czytanka dia bielaruskich dzietak dziela nawuki czytannia (Pierwsza czytanka dia bialoruskich dzieci do nauki czytania, Wilno, 1916), Rodnyje Ziemiaty (Ojczyste Ziarenka, Wilno, 1916), Wypisy z literatury bialoruskiej (Wilno, 1918), Niezabudka, pierszaja pasla lemantara czytanka (Niezapominajka, pierwsza czytanka po elementarzu, Wilno, 1918), Siejbit, druhaja pasla lemantara czytanka (Siewca, druga czytanka po elementarzu, Wilno, 1918). Ponadto w Wilnie ukazaly sìq : Antona Luckiewicza - w 1917 r. Jakprawilna pisac pabielarusku (Jak prawidlowo pisac po bialorusku) i w 1918 Naszy piesniary. Sacyjalna-literaturnyje narysy Antona Nawìny (Nasi piesniarze. Socjalno-literackie szkice Antona Nowiny), jak równiez w r. 1918 Jazepa Stankiewicza Nowy lamentar dia bielaruskich dzietak (Nowy elementarz dia bialoruskich dzieci). Inicjatorem powstania tych pozycji bylo Bialoruskie Towarzystwo Wydawnicze, które w 1. 1915-1920 dzialalo w Wilnie.

R oZ D Z IA t

II

REAKCJA WILNIAN NA PIERWSZE ZDERZENIE Z BOLSZEWIKAMI

(styczen-kw iecieü 1919 r.) Przygotowania do bolszewickich eksperymentöw, jakich doswiadczyli wilnianie po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną, trwafy juž od paždziemika-listopada 1918 roku. Jeszcze w kwietniu powstala w Wilnie pierwsza „komörka komunistyczna”. Początek intensywniejszego procesu osiedlania się bolszewickich dzialaczy w Wil­ nie datuje się na paždziemik. Wöwczas wladze Ober-Ostu zliberalizowaly warunki przyjazdu na Litwę. 1-3 pazdziemika 1918 r. odbyl się w Wilnie zjazd zalozycielski Komunistycznej Partii Litwy i Bialorusi. Udzial w nim wzięlo 34 delegatöw - w większošci litewskiej narodowosci - reprezentujących, jak pözniej podawano, jakoby grono 800-osobowe1. W grudniu do Wilna z Piotrogrodu przybyl polski dzialacz komunistyczny Kazimierz Cichowski i rozpocząl wydawanie polskojęzycznej wersji organu KPLiB „Komunisty”. Pierwszy numer ukazal się 21 grudnia 1918 r.2 Wczesniej, 15 grudnia, doszlo do prob częšciowego przejęcia wladzy w miešcie przez utworzenie Wilenskiej Rady Delegatöw Robotniczych na ežele z Pranašėm Eidukevičiusem. Interesujące, že wyrezyserowane wybory nie zapewnily komunistom większošci, bowiem na 200 delegatöw wybrano tylko 96 komunistöw. Prawdopodobnie liczono na masowe poparcie delegatöw „Bundu”, a takie nie nastąpilo3. 1 V. Kapsukas, Pirmoji Lietuvos proletarinė revoliucija ir tarybų valdžia (Pierwsza rewolucja proletariacka na Liwie i wladza radziecka), Vilnius 1958, p. 81; Litwa Radziecka, [w:] H. Wisner, Litwa i Litwini, s. 154-157. Sporo uwagi sytuacji w Wilnie i na Litwie pošwięca Norman Davies, [w:] Orzel biafy, czerwona gwiazda. Wojnapolsko-bolszewicka 1919-1920, Krak6w 1999, s. 34—50. 2 Pelny komplet „Komunisty” zachowal šią w Dziale Dawnej Periodyki Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, czego nie možna powiedziec o „Mlocie”- dostępne sąpojedyncze numery. 3Polacy z ziem litewsko-bialoruskich wobec rewolucji socjalistycznej i wladzy radzieckiej na Litwie i Bialorusi, [w:] J. Jurkiewicz, Rozwojpolskiej myslipolitycznej na Litwie i Bialorusi..., s. 165-182.

132

ROZDZIAL II

Czlonkowie „Bundu” zachowali siępasywnie, gdy mial miejsce szturm siedziby Rady przez polską Samoobronę. Z pobliskiej siedziby zydowskiej partii robotniczej nie pošpieszono z odsieczą. Rada zostala rozpędzona i wojskowi Polacy od 1 do 5 stycznia 1919 r. kontrolowali miasto. Swą obecnošč demonstrowali litewscy woj­ skowi: 1 stycznia wywiesili trojkolorową flagą narodową na Baszcie Giedymina (obecnie na Litwie w tym dniu jest obchodzone swiqto Flagi Narodowej), następnego dnia gen. W. Wejtce wrqczono oswiadczenie, že jego dzialania zostaly potraktowane jako polska okupacja Wilna4. Wilenscy robotnicy, zwlaszcza polskiego i litewskiego pochodzenia, biemie uczestniczyli w komunistycznych inicjatywach. W ich gronie wielkąpopulamošcią cieszyly się prowadzone przez miejscowych księžy organizacje chrzešcijanskie. W pierwszym okresie okupacji niemieckiej szeroko rozwinęlo swądzialalnošč Stowarzyszenie Katolickich Robotnikow Polskich, ktoremu prezesowal cieszący się w Wilnie wielkim autorytetem moralnym ks. Ignacy Olszanski, oraz Polskie Towarzystwo Rzemiešlnicze. Rozmachu w swej dzialalnosci nabrala Liga Robotnicza sw. Kazimierza na ežele z mlodym i niezwykle aktywnym jėzuitą, kapelanem wojsk niemieckich ks. Fridrichem Muckermannem, ktöry pozostal pod rządami bolszewickimi w Wilnie i kontynuowal dzialalnošč, co przyplacil aresztem i wywiezieniem do Minską5. Armia Czerwona wkroczyla do Wilna 5 stycznia 1919 roku. Utworzoną Litewską Republiką Radziecką kierowal Tymczasowy Rewolucyjny Rząd Robotnikow i Ubogiego Chlopstwa na ežele z Vincasem Mickevičiusem-Kapsukasem, z udzialem Zigmasa Aleksy-Angarietisa, Kazimierza Cichowskiego, Aizika VainsztejnaBranowskiego, Aleksandrasa Jakševičiusa, Konstantego Kiemowicza, Svotelisa-Proletarasa, Simy Dimansztejna6. Pod naciškiem Radzieckiej Rosji zaczęto forsowac polączenie Bialoruskiej i Litewskiej Republik! Radzieckiej. Decyzja zostala przyjęta na I Zježdzie Rad Litwy w Wilnie. Wlasnie 27 lutego 1919 r. swöj žywot rozpoczęla Radziecka Republika Socjalistyczna Litwy i Bialorusi, tzw. Lit-Biel. Utworzono nowy rząd. Odrębną problematykę stanowi udzial miejscowej ludnošci w sowieckich organach zarządzania. Ujemne wrazenie na mieszkancach Wilna wywarl aktywny udzial przedstawicieli „Bundu” przy obsadzeniu etatow urzędniczych7. Ale nie braklo 4 O tym M. Michalowski, Na Wilenszczyinie. Pierwsza Rada Delegatow Robotniczych w Wilnie, [w:] Z niedawnejprzeszlosci: wspomnienia KPP-owcöw, Wroclaw 1959, s. 3 9 -5 7 .0 wojennych dzialaniach Samoobrony w Wilnie i okolicach zob. G. Lukomski, Z dziejow samoobrony Litwy i Bialorusi, Warszawa 1994, s. 31-44. O tym röwniez A. Cz. Žak, Wilno 1919-1920, Warszawa 1993. 5 Zob. F. Muckermann, Wspomnienia z niewoli bolszewickiej, Wilno 1922 (w przekladzie Jana Obsta). Wysoka ocena dzialan niemieckiego duchownego [w:] M. Zdziechowski, Widmoprzyszlošci, Warszawa 1999, s. 219-220. 6 Siedzibą rządu od 16 grudnia 1918 r. do 7 stycznia 1919 roku byl Dyneburg (Daugavpils). 7Wladyslaw Zahorski pisal: „We wszystkich urzqdach i biurach roi się od Zydöw i Zydöwek, z ktörymi možnaporozumieč się po rosyjsku”, Dziennikz czasöw Wojny Europejskiej 1914-1919, cz. 3, k. 224.

Reakcja wilnian na pierw sze zderzenie z bolszewikami

133

równiez przedstawicieli innych narodowosci. Komisarzem ludowym oswiaty zostal litewski dzialacz spoleczny, bibliografiVaclovas Biržiška (1884 Wieksznie k. Okmiany -1 956 Waterbur, USA). Stanowisko radcy prawnego w rządzie Lit-Biehi przyjąl Tadeusz Wróblewski8. Nie brakowalo Polaków w Komisariacie Rolnym9. Skomplikowana sytuacja zaistniala w zakresie oswiaty. Aktywnošcią wykazal šią nowy komisarz ludowy Julian Leszczynski (1889 Plock - 1937 Moskwa), który zastąpil Biržišką. Znany byl jako aktywny uczestnik wydarzenpaždziemikowych w 1917 r. w Piotrogrodzie (m.in. bral udzial w zająciu Glównego Telegrafu, po czym przez caly czas znajdowal šią w budynku Smolnego wykonując rožne polecenia), wczesniej pelnil funkcje komisarza Komisariatu Polskiego przy Komisariacie Ludo­ wym do spraw Narodowosci Rosyjskiej Socjalistycznej Federacji Republik Radzieckich10. Dekret w Sprawie Reorganizacji Szkolnictwa z 26 marca 1919 r. miai na celu zburzenie dotychczasowego systemu szkolnego. Nowy porządek przewidywal m.in. : 1. „(...) Wszystkie szkoly prywatne przechodzą w rące panstwa w postaci organów miejscowej oswiaty ludowej; nauka we wszystkich szkolach jest bezplatna. 2. Ucząszczanie do szkól dzieci od 8 do 17 lat jest obowiązkowe, pod odpowiedzialnošcią rodziców lub osób ich zastąpujących. 3. W myšl zasady oddzielenia kosciola od panstwa wykladanie w szkolach wszelkich przedmiotów religijnych zostanie zabronione; wszystkie szkoly o charakterze religijnym, jak np. cerkiewne, parafialne, chedery, talmud-tory itp., zostają zamkniąte, a na ich miejsce otwiera šią szkoly typu ogólnoobywatelskiego (...). 4. Zabrania šią osobom naležącym do stanu duchownego zajmowac jakiekolwiek posady w szkolach. 5. Nauczanie w szkolach jest prowadzone w jązyku macierzystym mlodziežy, oprócz jązyka macierzystego winien byc wykladany jeden z piąciu jązykow Republiki. 6. We wszystkich szkolach zostaje wprowadzone nauczanie wspólne chlopców i dziewcząt”11. 8 J. Jurkiewicz, Rozwöj polskiej myšti politycznej..., s. 177. 9Por. W. Najdus, Polacy we wladzach Republiki Litewsko-Bialoruskiej, „Kwartalnik Historyczny”, 1967, z. 3, s. 611-624. 10W majų 1919 r. wspolredagowal w Minsku przeniesiony z Wilna „Mlot”, od lipca 1920 r. kierownik Biurą Polskiego Prawobrzeznej Ukrainy, sekretarz generalny Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Polski od czerwca 1929 r. do czerwca 1937 r., osądzony i rozstrzelany w Moskwie. Biogram J. Leszczyhskiego [w:] Księga Polaköw uczestniköw Rewolucji Pazdziemikowej 1917-1920, Warsza­ wa 1967. 11 Tekst dekretu [w:] „Pochodnia”, wydanie Ludowego Komisariatu Ošwiaty, nr 2, 31.03.1919. W tymže numerze „Pochodni” znajdujemy ankietę Wydzialu Szkolnictwa Podstawowego. Wedlugniej

134

ROZDZIAL II

Swoją decyzją twörcy „nowego spolecznego ladu” tiumaczyli pragnieniem „zamiast starej szkoly, przepojonej duchem nacjonalizmu i klerykalizmu, ujarzmiającym wolnąmyšl tworczą, zamiast szkoly podzielonej na kilka rodzajöw - „lepszych” i „gorszych”, stosownie do przywilejöw klasowych, (...) stworzyc jednolitą, dla wszystkich otwartą szkolą twörczej pracy, zastosowanej do miejscowych warunköw žycia ludowego”12. Placöwki przedszkolne mialy jak najszybciej przejšč pod zarządzanie radzieckich organöw. Rozporządzenie najbardziej dotknąlo sierocince, w wiąkszošci prowadzone przez ksiąžy i siostry zakonne. Wydzialem Przedszkolnej Oswiaty Komi­ sariatu kierowal przybyly do Wilna Antoni Srzedzinski (1892 Bialystok - ?), w paždziemiku 1917 r. dzialający w Piotrogrodzie, jesienią 1919 r. pracownik Biurą Pol­ skiego Komitetu Moskiewskiego RKP(b). Juž w marcu wydzial sporządzil plany organizacji wakacji dla dzieci, dąžąc do tworzenia latem jak najwiąkszej liczby obozöw i tzw. „placöw gry”. Te ostanie mialy powstawac w razie zebrania šią 40 dzieci - komisariat wöwczas zobowiązywal šią do przydzielenia specjalnego pedagogą13. Dnia 13 marca przez Kapsukasa i Leszczynskiego zostal podpisany dekret o utworzeniu Uniwersytetu Pracy. W celu opracowania struktury wyzszej uczelni powolano trzyosobowąspecjalną grupę, angažując Vaclovasa Biržišką, Heltmana (jako przedstawiciela wspölnoty zydowskiej) oraz Stanislawa Bobinskiego (1882 Warszawa1937 Moskwa), szefa Zarządu Politycznego Komisariatu Rolnictwa, przewodniczącego KC Związku Robotniköw Rolnych Litwy i Bialorusi. Na uniwersytecie planowano wprowadzic kilka jqzyköw nauczania, mianowicie - polski, rosyjski, litewski, bialoruski i jidysz. Praca odbywalaby šią w trzech dzialach: ogolnoksztalcącym, ktöry „winien dač szerokim warstwom spoleczenstwa pracującego jednolity šwiatopogląd pracy”, naukowym, organizującym badania, i specjalnym, przygotowującym „potrzebnych krajowi specjalistöw we wszystkich dziedzinach žycia i gospodarki krajowej”. Placöwki te mialy röwniez „kröj pionowy”, czyli podzial na wydzial spoleczny i wydzial przyrodniczo-techniczny14. Wielki opör budzila w gronie pedagogicznym i mlodziežy deklaracja o usuniąciu duchowienstwa ze szköl w ogölnych založeniach oswiaty (mial röwniez ukazač šią osobny rozkaz komisarza ludowej oswiaty w sprawie usuniącia religii, jednak do niego nie doszlo). Polski Komitet Edukacyjny cząsto zbieral šią na posiedzenia, zastanawiając šią nad zasadniczym pytaniem: czy zamknąč, w ogöle, szkoly i tym samym nie uczestniczyč w tworzeniu radzieckich placöwek, czy kontynuowac pracą pedagogom naležalo podač fakty z wlasnego žyciorysu, jak röwniez zebrač informację o uczniach, m.in. przez wyjasnienie ich przynaležnošci klasowej (Proletariat, buržuazja czy drobnomieszczanstwo); dane o budynkach szkolnych mialy zawierac: dlugošč, szerokošč i wysokosc klas, liczbę okien w každej z nich, ilošč piecow, ilošč skladowanego drzewa bądž innych materialöw opalowych itp. 12Ibidem. 13O Srzedzihskim [w:] Księga Polaköw uczestniköw Rewolucji... 14 S. Jegelevičius, Universiteto atkūrimas 1918-1919 (Odrodzenie uniwersytetu w latach 1918-1919), [w:] Vilniaus universiteto istorija 1579-1994, Vilnius 1994, p. 192-194.

Reakcja wilnian na pierw sze zderzenie z bolszewikami

135

na przedstawionych przez nową wladzę warunkach, przyjmując finansową pomoc od Rządu Litewsko-Bialoruskiej Republiki Radzieckiej, zaš religii i innych usuniętych przedmiotow, nauczač potajemnie? Dylemat wzmocnil się po dwoch miesiącach bolszewickiej okupacji, bowiem Komitet Edukacyjny juž prawie nie dysponowal šrodkami, ktore wczesniej pochodzily z ofiar polskiego ziemianstwa i organizacji spolecznych z Warszawy. Często zbierala się kapitula diecezji, biskup naradzal się z poszczegolnymi księžmi, zarowno Polakami, jak rowniez litewskiego i bialoruskiego pochodzenia. W kwestii oswiatowej, podobno jak w innych, wolal zachowac daleko posuniętą ostrožnošč. Nie wydal okolicznosciowego pisma do proboszczow parafii i wiemych, potępiającego nowy porządek w szkolach, by nie zaogniač sytuacji, ktora mogla spowodowac powszechne represje ze strony przybylej wladzy15. Biskup Jerzy Matulewicz radzil: „1) w kwestii, czy brač od bolszewikow pieniądze, proponowane szkolom i nauczycielom, czy nie - nie j est tak wazne, bolszewicy nie uznają niezaležnych szkol, wszystkie trzymają w swojej dyspozycji; czy ktoš będzie bral od nich pieniądze, czy nie - pomimo wszystko trati pod ich wladzę; 2) rodzice powinni jak najsrožej zaprotestowac przed bolszewikami wobec ich zapędu wyrzucic precz ze szkol religię; 3) dobrze by się stalo, ješli pedagodzy wystosująprotest przeciwko bolszewikom; 4) ješli w rzeczy samej rozpocznie sięusuwanie religii i księža zostaną wyrzuceni, naležaloby dzieci nie puszczač do szkoly; nie za wiele one stracą, bowiem Wilno wkrotce zostanie uwolnione przez Litwinow lub Polakow”16. Praca w polskich szkolach, zresztą jak i w placowkach z innymi językami wykladowymi, nie zostala wstrzymana. Nauczyciele masowo kierowali się w pracy poprzednimi programami nauczania, bojkotowah bolszewickie rozkazy i wskazowki. Wedlug Waclawy Walickiej, nauczycielki gimnazjow Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego, „tylko nieliczne jednostki uznaly komunizm w jego odmianie rosyjsko-bolszewickiej za wymarzoną wolnosc ludu, wlasciwie wszyscy prawie wiedzieli, že owa wolnosc przyjšč musi do nas z zachodu razem z wywalczoną niepodleglošcią, nierozlączna z tradycjami kultury polskiej i europejskiej”17. Rowniez gimnazjum pod kierunkiem siostry Czamowskiej kontynuowalo swoją dzialalnošč. Jak juž wspomniano, nazaretanki nie ujawnialy swych habitow, umiejętnie przy tym organizowaly dzialalnošč pedagogiczną. „Nowe wladze nie przeszkadzaly w kontynuowaniu zajęč szkolnych - wspominala siostra Noela Martusewicz - ale sytuacja staje się dramatyczna, gdy nakazują 15 J. Matulaitis, Užrašai („Fontes Historiae Marianorum”, vol. 4), Vilnius, 1998, zapis z 10 lutego 1919 r., p. 131-132. 16 Ibidem, zapis z 2 kwietnia 1919 r., p. 190. 17 W. Walicka, Szesnasta rocznica powstania gimnazjdw im. Krola Zygmunta Augusta i im. Elizy Orzeszkowej, „Kurier Wilenski” 22-23.09.1931.

136

ROZDZIAL II

wycofanie religii i języka polskiego, usunięcie krzyža z sal szkolnych i przenvanie rekolekcji rozpoczętych z okazji Wielkiego Tygodnia. Matka Waleria opiera šią stanowczo tym nakazom, mimo zagroženia wyrokiem šmierci za nieposhiszenstwo. Oczekuje nieustraszenie zapowiedzianej ponownej wizytacji, ktöra nie doszla jednak do skutku”18. U nazaretanek w marcu 1919 r. nawet rozpoczęto skladanie matury. Zgodnie z relacjami siostry Marii Ostreyko: „Matura 1919 zaczęla się w marcu. (...) Ach, to byla jedyna w swoim rodzaju matūra! Pierwsze egzaminy pisemne odbyly šią zwyczajnie w klasie, bez zadnych komisji, jak zwyczajne klasöwki. Dokonczenie zaš matury nastąpilo po oswobodzeniu Wilna...”19 Dnia 3 kwietnia Komitet Edukacyjny wstrzymal funkcjonowanie szköl podstawowych i początkowych, dzialaly tylko gimnazja. Bolszewicy postawili warunek, že zajęcia muszą šią zacząč najpožniej 13 kwietnia. Nikt nie ulegl presji - až do wkroczenia wojsk polskich szkoly pozostawaly zamkniąte20. Komisariat Oswiaty Ludowej dzialal rowniez na innej plaszczyžnie: trwaly przygotowania do planowanego na 25 kwietnia w Wilnie I Krajowego Zjazdu Pracowniköw Oswiatowych Litwy i Bialorusi. Poprzedzily go lokalne zjazdy, m.in. w Molodecznie i Šwiącianach. Interesų) ące, že delegatow na zjazd nie typowaly szkoly, wybory odbywaly šią poprzez urządy bolszewickiej wladzy i podlegle jej spoleczne oraz partyjne organizacje. Po 3 przedstawicieli musialy delegowac powiatowe wydzialy oswiaty, po 1 - miejskie, od Komitetöw Wilenskiego i Minskiego Komunistycznej Partii Litwy i Bialorusi - po 1 delegacie, od každego ludowego komisariatu oraz KC Zarządu Mlodziežy Komunistycznej rowniez - po 1 osobie itd. Nowa wladza akcentowala, že na zjazd može byč wybrany nie tylko pracownik miejscowego Wydzialu Oswiaty i nauczyciel, ale rowniež „každy pracujący obywatel, ktöry sprawami oswiaty ludowej šią zajmuje”. Do zjazdu nie doszlo21. Nowa wladza aktywnie dzialala w zakresie kultury. Pracownicy podwydzialu literacko-wydawniczego Komisariatu Oswiaty Ludowej przygotowali do druku ksiąžkowe pozycje mające „pomöc” pedagogom w zrozumieniu nowej rzeczywistosci, m.in. Podstawowe zasady jednolitej szkoly i Položenie jednolitej szkoly w Litewsko-Bialoruskiej Republice. Opracowano rowniež zbiorek Piešni rewolucyjne, ktöre mialy ukazač się w nakladzie 30 tys. egzemplarzy. W dniach 15-17 lutego na wilenskim dworcu kolejowym oczekiwal przybyly z Piotrogrodu pociąg literacko-instruktorski im. Leniną, na ežele z czlonkiem prezydium WCKW L. Sosnowskim. Pod golym niebem wyswietlano film Rok rewolucji 18 J. Hoppen-Zawadzka, J. Cywinska-Kiyszewska, Dzieje powstania i dzialalnosci Szkoly Siostr Najswiętszej Rodziny z Nazaretu w Wilnie w I 1906-1940, Bydgoszcz 1996, s. 23. 19 Ibidem, s. 41. 20 J. Matulaitis, op.cit, zapis z 3 kwietnia 1919 r., p. 193. 21 „Pochodnia”, nr 1,16.03.1919.

Reakcja wilnian napierwsze zderzenie z bolszewikami

137

w Rosji. Otworzono sklep, gdzie sprzedawano ksiąžki i broszury o rewolucyjnej trešci, portrety dzialaczy partyjnych Rosji22. Przed wkroczeniem bolszewiköw wielu artystow opušcilo miasto. Niektörzy wyjechali w pierwszych dniach nowej „czerwonej” wladzy. Pozostali w Wilnie byli zmuszeni skorzystač „z oferty” Leszczynskiego i rozpocząč pracę w nowo utworzonych teatrach. Przy komisariacie na początku marca 1919 roku powstal nawet podwydzial teatralny, kierowany przez przybylego do Wilna Suchowolskiego. Jego podstawowym zadaniem bylo „urzeczywistnic kontrolę, zarowno artystyczną, jak gospodarczą, nad wszystkimi dotąd prywatnymi przedsiębiorstwami teatralnymi, stawiając sobie za cel ostateczny skupienie w rękach panstwa calej sprawy teatralnej”. Planowano „zorganizowanie szkoly teatralnej, teatralnych studiöw robotniczych, ruchomych trup, kursow instruktorskich w celu przygotowania odpowiednich kierowniköw kölek dramatycznych w klubach robotniczych i na wsi”23. Cale mienie teatralne zostalo znacjonalizowane. Jak pisal Wladyslaw Zahorski, „komunišci upanstwawiają wszystko co się da, nawet ogloszono wlasnošcią panstwową „Lutnię”, zaš aktoröw uznano za urzędnikow, ktörzy otrzymująpensje od rządu, zabrano salę teatru, w ktörej „Lutnia” dawalaprzedstawienia, chociaž stanowila wlasnosc Towarzystwa Popierania Pracy Spolecznej i „Lutnia” ją dzierzawila”. Pod koniec marca 1919 r. budynek na Pohulance oddano teatrowi litewskiemu, salę w bylym ratuszu zydowskiemu, polskim artystom przypadla „Lutnia”24. Wydawany przez sowietöw dziennik „Mlot”, organ Centrainego Komitetu Wykonawczego Komunistycznej Partii Robotniczej Polski oraz Centrainego Komitetu Komunistycznej Partii Litwy i Bialorusi, nie zapomnial „walic” i po teatrze. Co prawda, nie tyle po aktorach, ile po samych sztukach i scenariuszach. Miejscowa literatka Maria Raciborska wyrazila się o Moralnošci pani Dulskiej, i e „to sztuka osnuta na srodowisku mieszczansko-koltuhskim, uwažającym wszystkie inne idealy pröcz worka pieniędzy za malowane szkielka itp., posuwającym swöj išcie kohunski egoizm až do podlošci i brudu”25. Dzialaly rowniez zespoly amatorskie, zainicjowane przez nową wladzę. Sekcję teatralno-muzyczną zorganizowano przy Klubie Gamizonowym III Międzynarodowki, zaš kolo dramatyczne przy Klubie Komunistycznym 2 Stycznia. Podkomisja teatralna zostala utworzona w ramach Centralnej Komisji Obchodöw 1 Maja w Wilnie26. Wielkie zmiany zaszly w žyciu muzycznym. Poza miastem, bo w Warszawie, przebywal Adam Wylezynski, glowny organizator wielu inicjatyw muzycznych. 22Aktualnošci, „Komunistą” 15.02.1919. 23 „Pochodnia”, nr 1,16.03.1919. 24 W. Zahorski, Dziennik, cz. III, k. 222 (bez podania daty); „Pochodnia”, nr 2,31.03-15.04.1919 r. 25 „Mlot” 11.03.1919. 26 Zob. Kronika, Z Klubu Garnizonowego; Z Klubu Komunistycznego, „Mlot” 13.03.1919. Z Cen­ tralnej Komisji Pierwszego Maja, „Mlot” 16.04.1919.

138

ROZDZIAL II

Ofertę pracy na stanowisku kierownika artystycznego Panstwowej Orkiestry Symfonicznej przyjąl Konstantin Galkowskij (Konstantinas Galkauskas). W kinie „He­ lios” kilku polskich artystöw i muzyköw przez kilkanašcie dni wystawialo fragmenty oper, skrocone wersje operetek. Kierowal nimi utalentowany muzyk Aleksander Wi­ linski, ktory pod koniec 1918 r. mūšiai wyjechac z Piotrogrodu, uciekając przed nasilającym się terrorem wladzy bolszewickiej. Wkrötce jednak zaprzestali swej dzialalnosci. Jak wspominal Wilinski, „przedstawienia mialy powodzenie, dopöki komisarz Klubu III Międzynarodowki nie zažądal, aby artyšci na každe žądanie przerywali występy i niezwlocznie zjawiali się w klubie w celu bawienia czerwonoarmistöw”27. Wladyslaw Zahorski pisal: „Zostališmy zapomnieni przez Polskę i Europą, oddani na pastwą bolszewikow, czekala nas zaglada”28. *

*

1t

Pierwsza okupacja bolszewicka Wilna i Wilenszczyzny demonstrowala, že istnieje grožba panstwa intemacjonalnego - kraju, gdzie narodowosc nie ma znaczenia, w ktörym istnieje tylko solidamošč klasowa, zaš wartosci chrzešcįjanskie zastępuje się ideologią walki klas. Wilenska inteligencja podchodzila do propozycji bolszewickich z wielką ostrožnošcią, a zazwyczaj je odrzucala. Polscy, litewscy i bialoruscy drobni przemyslowcy (ktorzy dominowali w miešcie) i robotnicy deklarowali swe przywiązanie do Košciola katolickiego, wspölpracq z chrzešcijanskimi związkami zawodowymi. Mieszkancy Wilna žyli nadziejąna powstanie panstw narodowych, ktörych niepodleglošč zostala ogloszona w 1918 r. w Wilnie, Minsku i Warszawie. Byloby niesprawiedliwe stwierdzenie, že ludnošč zydowska chętnie wspölpracowala z bolszewikami. Wilenscy Žydzi od dawna wyrožniali się swąreligijnošcią, od początku XX stulecia drog rozwoju poszukiwali w ideologii ortodoksyjnej, syjonistycznej i autonomicznej. Rowniež rožnice ideologiczne „Bundu” i bolszewikow, ktörych początek sięga 1903 r., nie sprzyjaly šcislej wspölpracy tychpolitycznych sil.

27 A. Wilinski, Mojapraca w Wilnie, „Slowo”, 26.03.1936. 28 W. Zahorski, op.cit., cz. 3, k. 224.

R o z d z ia l

III

OKRES FUNKCJONOWANIA ZARZĄDU CYWILNEGO ZIEM W SCH ODNICH

1. Polacy 1.1. Spdr o formę przynaležnošci W ilna do panstwa polskiego „Kraj wasz od stukilkudziesięciu lat nie žna swobody, uciskany przez wrogąprzemoc rosyjską, niemiecką, bolszewicką - przemoc, ktora, nie pytając ludnošci, narzucala jej obce wzory postępowania, krępując wolę, często lamiąc žycie. Ten stan ciąglej niewoli, dobrze mi znany osobišcie, jako urodzonemu na tej nieszczęšliwej ziemi, raz nareszcie muši byč zniesiony i raz wreszcie na tej ziemi, jakby przez Boga zapomnianej, muši zapanowac swoboda i prawo wolnego, niczym nie skrępowanego wypowiedzenia się o dąženiach i potrzebach (...)” - tymi slowami 22 kwietnia 1919 roku zwrocil się Jozef Pilsudskį do mieszkancow Wilna i innych miejscowosci po wkroczeniu Wojska Polskiego do dawnej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego1. Wspomnianym wydarzeniom towarzyszyly radosne nastroje i ujawnienie šią patriotycznych uczuc przede wszystkim w gronie miejscowych Polakow2. Optymizm 1 J. Pilsudskį, Do mieszkancow bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego, [w:] Rok 1920. Wojna polsko-radziecka we wspomnieniach i innych dokumentach, wybral i opr. J. Borkowski, Warszawa 1990, s. 49-50. Zob. rowniez T. Katelbach, Rola Pilsudskiego w sprawie polsko-litewskiej, „Niepodleglošč”, Londyn 1948, t. 1, s. 101-116; W. Suleja, Geneza Odezwy Naczelnika Panstwa do mieszkahcow bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego z kwietnia 1919 roku, „Niepodleglošč”, N owy Jork-Londyn 1992, t. XXV, s. 6-22. 2 P. Lossowski, Konflikt polsko-litewski 1918-1920, s. 53-60; A. Nowak, op.cit., s. 275-306; idem, Juzefo Pilsudskio rytų politikos tikslai 1918-1920 metais {Celepolityki wschodniej Jozefą Pil­ sudskiego w latach 1918-1920), „Lietuvos istorijos metraštis”, Vilnius 2001, nr 1, p. 151-169; J. Sczepanski, Spoleczehstwo Polski w walce z najazdem bolszewickim 1920 roku, Warszawa-Pultusk 2000, s. 119-168.

140

ROZDZIAL III

mial podwöjny wymiar: wyzwolenie od bolszewiköw i przyjšcie odrodzonej Polski, uwazanej za jedyną spadkobierczynię Rzeczpospolitej Obu Narodöw z 1795 roku. Ziemianstwo Wileiiszczyzny witalo polskąpanstwowošč, widząc w tych wydarzeniach swoj ą wielką zaslugę. W Pilsudskiui widziano wyzwoliciela, genialnego tworcę odrodzonej Polski, moralny autorytet dla každego Polaka. Nie bez znaczenia bylo powiązanie Naczelnika Panstwa z Wilenszczyzną, ktörego nigdy się nie wyrzekal, co więcej, to swoje rodowe pochodzenie uwazal za jeden z drogowskazöw realizowanej polityki. Nawet endecki „Dziennik Wilenski” skierowal wöwczas do tego polityka niezwykle cieple slowa: „W chwili zmartwychwstania i odrodzenia ojczyzny naszej, tradycyjna i wrodzona narodowi naszemu milošč do swych przodowniköw skupila się na osobie Naczelnika Panstwa - Jözefie Pilsudskim. (...) Boc Ty przecie nasz, pierwszym z synöw tej ziemi, i wlasnie dla tego, žeš Ty nasz, že ta kresowa ziemica ciebie wykarmila, Ty pošwięcileš swöj geniusz, wszystkie swe sily i wielką swą milošč tej wspölnej naszej polskiej Ojczyznie, ktörej jedynie i wylącznie my tu wszyscy služyč pragniemy”3. Prawie cale grono wilenskich krajowcöw wiązalo z Pilsudskim nadzieję na realizację swoich postulatöw: Witold Abramowicz objąl stanowisko pierwszego burmistrza wyzwolonego od bolszewiköw Wilna, Ludwik Abramowicz stanąl na czele Wydzialu Prasowego Okręgu Wilenskiego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich. Sygnatariusz Aktu 16 Lutego Stanislaw Narutowicz angazowal się w misję tworzenia i „osadzenia” propolskiego rządu w Kownie. Pilsudskį i zwolennicy jego platformy politycznej, jak wiadomo, na początku 1919 roku aktywnie rozpoczęli realizowanie koncepcj i polityki federacyj nej. Wsrod jej twörcöw w Warszawie znajdujemy Leoną Wasilewskiego, Witolda Kamienieckiego, Tadeusza Holowkę i in.4Sprowadzala się ona - ujmując sprawę w największym skrode - do powiązania z Polską więzami federacji sąsiednich narodöw na wschodzie: Litwinöw, Bialorusinöw i Ukraincöw, szanując ich panstwową samodzielnošč, jednoczešnie utrzymując te panstwa w orbicie polskich wplywöw. Takie podejšcie co do przyszlosci ziem bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego w wielkim stopniu pokrywalo się z dąženiami wilenskich krajowcöw, przede wszystkim tych skupionych woköl Witolda Abramowicza. Chociaz jego brat - Ludwik Abramo3J. O. [Jan Obst], Witaj nam!, ,JDziennik Wilenski” 1.08.1919. Z kolei „Nasz Krąj” na wiosnę 1920 r. nie szcządzil ostrych slow pod adresem Romana Dmowskiego. Eugeniusz Šwierczewski pisal: „Najprzod w dalekim Petersburgu, požniej w Paryžu szczul Dmowski nič swej polityki, uzaležniającej wiecznie Polską od kogokolwiek, od tych czy innych koniunktur i posuniąč dyplomatycznych ( ...)”. E. S., Powrot Dmowskiego, „Nasz Kraj” 23.05.1920. N ie obeszlo šią nawet bez slowa wierszowanego: „Gdy wsządzie na swiecie reakcja juž trzasla / 1 nowa šią era zagaja, / Endecja tu wsteczne rozsiewa wciąž hasla / 1 szczuje wrzaskliwie gudlaja. (B. Hertz, Napowrot Romana, „Nasz Kraj” 16.05.1920). 4 J. Bardach, O dawnej i niedawnej Litwie, s. 260-279; 280-292. E. Koko, W nadziei na zgodę, s. 26-35.

Okres funkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

141

wicz, jak juž wspomniano, opowiadal się za restytucją Wielkiego Księstwa. W latach 1918-1922 pod uwagę brano równiez kantonalne rozwiązanie organizacji politycznej tych ziem. Nową wielką Litwę mialy tworzyc na wzór szwajcarski trzy kantony: polski z centrum w Wilnie, litewski z ošrodkiem w Kownie i bialoruski z Minskiem. Stolicątej Litwy byloby Wilno. Takie trójkantonalne panstwo w opinii niektórych pilsudczyków w Warszawie i krajowców w Wilnie, równiez mogloby wspóltworzyc federaci q z odrodzoną Polską (to ostatale rozwiązanie przypadlo do gusta w 1.1920-1922 przedstawicielom Ligi Narodów - podobną koncepcję zawieral plan Hymansa)5. Jednak polsko-litewski konflikt u schylku wiosny 1919 roku byl powazny i wcale nie zbližal się ku rozwiązaniu. Fiaskiem zakonczyla się wizyta przedstawiciela litewskiego Rządu - Jurgisa Saulysa w Warszawie wiosną 1919 r., przed wkroczeniem wojsk polskich do Wilna. Osiągnięto porozumienie tylko w kwestii založenia kon­ sulatu litewskiego w Warszawie. W czerwcu-lipcu 1919 roku liczono na propolskošč poszczególnych litewskich polityków, m.in. w gronie koalicji rządzącej, zwrócenie się ku Polsce znacznej częšci spoleczenstwa, jak równiez wrózono krótkotrwalosc sformowanego przez Radę Litewską rządu. Nie powiodla się žadna z prob, poczynionych przez Michala Römera, Stanislawa Narutowicza, Zygmunta Jundzilla i Leona Wasilewskiego w Kownie, przekonania zarówno ekipy premierà Mykolasa Šleževičiusa, jak i kręgow do niej zbližonych, do wspólpracy z przedstawicielami Naczelnika Panstwa Polskiego. Wasilewski, wyslannik Pilsudskiego, przebywający w Wilnie z niewielkimi przerwami od 1 sierpnia 1919 roku do 9 stycznia 1920 roku, rozpocząl nową fazę polityki federacyjnej - politykę faktów dokonanych6. Pierwszym etapem tych dzialan miai byc przewrót panstwowy w Kownie: obalenie rządu Mykolasa Šleževičiusa, dyskredytacja go jako struktury marionetkowej w rękach niemieckich i bolszewickich, ustanowienie wladzy generala Silvestrasa Žukauskasa7jako dyktatora Litwy, sformowanie gabinetu ministrów na ežele z Michalem Römerem. O zasięgu akeji na rzecz propolskiego rządu w Kownie i zaangazowaniu w nią wilenskich Polaków mogą swiadczyc malo znane dotąd zarówno w historiografii polskiej, jak i litewskiej, dzialania wilenskiego adwokata, jednego z najaktywniejszych krajowców - Bronislawa Krzyžanowskiego. Jak dotąd nie jest do konca wyjas J. Bardach, O swiadomosci narodowej Polakow na Litwie i Bialorusi wXIX-XXw., [w:] Polska mysl polityezna XIX i XX wieku, (red.) W. Wrzesinski, t. VI (Między Polską etniezną a historyczną), Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk—Lodž 1988, s. 225-270. 6T. Paluszynski, Rola Leona Wasilewskiego w nawiqzaniu stosunkowpomiędzy Polską ipanstwami baltyckimi, [w:] Niepodleglosč Polski w 1918 roku aprocesy panstwowotworeze w Europie Srodkowo-Wschodniej, (red.) Z. Mankowski, Lublin 1996, s. 163-184; B. Stoczewska, Litwa, Bialoruš, Ukraina w myšli polityeznej Leona Wasilewskiego, Krakow 1998, s. 84-114. 7Z Žukauskasem osobišcie spotykal się Jozef Pilsudskį. Zob. W. Jędrzejewicz, Kronika žycia Joze­ fą Pilsudskiego 1867-1935, Londyn 1 9 7 7 ,1 .1, s. 98.

142

ROZDZIAL III

šniona jego rola w trojkącie wydarzeá Paryž-Warszawa-Kowno latem 1919 roku. Wiadomo, že we francuskiej stolicy prowadzil rozmowy z Juozasem Gabrysem i ks. Antanasem Viskantasem, wielkimi przeciwnikami ekipy rządzącej Litwą. Z niedawno odnalezionej korespondencji do Jozefą Pilsudskiego dowiadujemy się, že Broni­ slaw Krzyzanowski byî zaangazowany w pomyšlnošč kowieñskiej akcji8. Wsród wielu inicjatyw, mających stworzyc fiindamenty polsko-litewskiej federacji, wymienial Krzyzanowski potrzebę ustanowienia przynajmniej dwunarodowego uniwersytetu w Wilnie. Kontakty wilenskiego krajowca z Nikolajem Radinem w Paryžu, redaktorėm naczelnymrosyjskiego dziennika „Wilenskij Kurier”, sympatykiem bialej Rosji, wskazująna rozmiary projektu. Wiadomo rôwniez, že Bronislaw Krzyžanowski do podjęcia pracy w Paryžu agitowal swych wileñskich przyjaciól. W liscie do Witolda Abramowicza, Zygmunta Jundzilla, Zygmunta Nagrodzkiego i Jana Pil­ sudskiego pisal: „(. ••) Robotą Rosjan siçwzmaga, Taiyba powiększa swoje sily; bawiątutaj obecnie ksiądz Wiskont, w przeježdzie z Rzymu do Kowna i ksiądz Dogužis, w drodze z Ameryki, rowniež do Kowna, tylko nasze sily nie rosną. Proszę Pana Zygmunta Jimdzilla o przyjazd do Paryža natychmiast; koszta drogi w pociągu dyplomatycznym w obie strony pokrywam, pensji proponuję miesięcznie 2000 fr. (...) Na wezwanie pana Zygmunta mam zgodę Paderewskiego. Przed paru dniami otrzymalem odpowiedz od Loreta, a wczoraj widzialem się z Paderewskim. Uznaje i on požytecznošč wyslania do Rzymu odpowiedniego czlowieka z Litwy, w charakterze informatora i rzeczoznawcy. (...) Paderewski podziela moje zdanie, že uniwersytet w Wilnie nie powinien byč wylącznie polski, a utrakwistyczny, polsko-litewski. (...) Radzilbym Warn, ježeli možecie užyč wszelkich sposobów, aby Woldemar i Yczas zostali odwolani. (...) Czekam przyjazdu Radina do Paryža - može on przynajmniej przywiezie mi wiadomosci i listy od Was i pisma. O zamierzonym jego przyježdzie dowiedzialem się jeszcze w Wilnie od Niedzialkowskiego - jest to sprawa bardzo poufiia”9. Pomyslny dla Polski scenariusz wydarzeñ w Kownie wydawal się wielu polskim federalistom bliski realizacji. Leon Wasilewski, wedlug korespondencji do tegož Krzyžanowskiego, wnioskowal: „(...) Wypadki posuwają się naprzód w tak szybkim 8Mato znane fakty z dziatalnošci Bronislawa Krzyžanowskiego zawierąją listy jego autorstwa adresowane do Naczelnika Panstvva. Częšč z nich jest przechowywana w zbiorach Instytutu Jozefą Pilsud­ skiego w Nowyxn Jorku - zbadala je Dorota Cisowska-Hydzik, doktorantka Instytutu Historii PAN. Kolejna „porcja” korespondencji Krzyžanowskiego zostala odnaleziona przez Joannę Gierowską-Kallaur w Wilnie, w Centralnym Archiwum Panstwowym Litwy. Zob. Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich..., s. 303-307. Wysunęla ona rowniež hipotezę, že częšc listow Krzyžanowskiego nie dotarla do Naczelnika Panstwa na czas. Byla to intryga przeciwnikow koncepcji federacyjnej, ktorzy nie byli zainteresowani pomyšlnym zakonczeniem polsko-litewskiego przewrotu w Kownie. Z kolei autor tej pracy natrafil na trzeci zestaw listow z Paryža w Dziale Rękopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk. 9 List B. Krzyžanowskiego do Witolda Abramowicza, Zygmunta Jundzilla, Zygmunta Nagrodzkie­ go i Jana Pilsudskiego (maszynopis), Paryž 17 lipca 1919 r., Dzial Rękopis6w Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 9, teczka 2233, k. 113-113 verso.

Okres fitnkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

143

tempie, že wprost trudno pisač o sytuacji, ktora w momencie dojšcia listu do Pana, będzie się przedstawiala c alkiem odmiennie. Stoimy w przededniu przewrotu w Kownie. Dni rządu obecnego, Taryby i ich ekspozytury, sąpoliczone. Nowi ludzie [prawdopodobnie chodzi o Litwinow - A. P.] dzialają w zupelnym porozumieniu z Komendantem i raz na zawsze zrywają wszelkie stosunki niemieckie i rosyjskie. (...) Zdaje się, že wszystko pojdzie dobrze”10. Polscy politycy w Warszawie i Wilnie przecenili wplywy opozycyjnych politykow litewskich w Kownie, sprawnosc kowienskiej Polskiej Organizacji Wojskowej i aktywnosc ziemianstwa Kowienszczyzny. A i ocena propolskich sympatii w litewskim spoleczenstwie byla wygorowana (rozrzucony z samolotow numer specjalny wilenskiego „Naszego Kraju” nie wywolal oczekiwanych uczuč wsrod Litwinow). Przyspieszony w niejasnych okolicznošciach zamach sięnie ūdai, liderzy i dzialacze kowienskiego POW trafili do więzien. Konflikt między Polską a Litwą ulegl zaostrzeniu11. Wažną problematykę, odzwierciedlającą wilenską atmosferę polityczną, stanowi stosunek miejscowych Polakow do Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich. Formalnie ZCZW zostal utworzony uchwalą Rady Ministrow Rzeczpospolitej Polskiej z 12 maja 1919 r., za zgodąNaczelnego Wodza Wojsk Polskich Jozefą Pilsudskiego. Wczesniej, mianowicie 19 lutego (zgodnie z rozkazemNaczelnego Wodza) powolano Generalnego Komisarza Cywilnego przy Zarządzie Wojskowym Kresow Wschodnich, ktore to stanowisko zostalo powierzone historykowi, urzędnikowi Ministerstwa Spraw Zagranicznych - Ludwikowi Kolankowskiemu. Po ogloszeniu przez Jozefą Pilsudskiego Odezwy Wilenskiej, ktora prezentowala plan federacyjny tworcy panstwa polskiego, Ludwik Kolankowski, odszedl 5 maja na wlasnąprošbę. Jego miejsce zająl Jerzy Osmolowski, bardziej „krajowy” dzialacz polityczny i gospodarczy, drobny ziemianin z Pinszczyzny. W paždziemiku 1919 roku centrala Zarządu 10 List Leona Wasilewskiego do Bronislawa Krzyzanowskiego, Wilno 21 sierpnia 1919 r., ibidem, k. 130. 11 P. Lossowski, Proba przewrotu polskiego w Kownie w sierpniu 1919 r., [w:] Najnowsze dzieje Polski, t. VIII (Materiafy i studiaz okresu 1914-1939 ), Warszawa 1964, s. 51-73.; Z. Jundzill, Niefortunna wyprawa kowienska, „Niepodleglošč”, Londyn 1955, t. V, s. 206-211; Z. Solak, Wyprawa kowienska Michala Romera w 1919 r., „Niepodleglošč”, Londyn-Nowy Jork 1995, t. XXVII, s. 129-163. Naležy się spodziewac, že niezwykle interesująca problematyka przewrotu w Kownie doczeka się ze strony polskich naukowcow osobnego opracowania. Tym bardziej, že zarysowuje się zbliženie poglądow litewskich i polskich historykow w tej kwestii. Litewski badacz Pranas Janauskas w nowy sposob proponuje spojrzeč na wydarzenia polityczne w Kownie w sierpniu 1919 r., z punktu widzenia kowienskich Polakow, dawnych obywateli Wielkiego Księstwa Litewskiego, ktorzy znaležli się na rozdrožu między dwoma Ojczyznami - Polską i Litwą. Zob. P. Janauskas, POW w Kownie: obywatele dawnego Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego czy zdrajcy?, [w:] Kultura Litwy i Polski w dziejach. Toisamosc

i wspolistnienie. Materiafy międzynarodowej konferencji zorganizowanej w dniach 15-17pazdziernika 1998, (red.) J. Wyrozumski, Krakow 2000, s. 177-184 (wersja litewska tego tekstu: POW Kaune: senosios Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės piliečiai ar išdavikai?, „Kauno istorijos metraštis” 2000, nr 2, p. 91-96); idem, Kilka uwagna temai: Ostatni obywatele Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego w Republice Litewskiej (1918-1940) [w:] Ostatni obywatele Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego..., s. 293-298.

144

ROZDZIAL III

Cywilnego Ziem Wschodnich zostala przeniesiona do Wilna, w Warszawie zostala tylko ekspozytnra na ežele z Michalem Stanislawem Kossakowskim, notabene wlašcicielem odleglego niespelna 100 kilometröw od Wilna majątku Wojtkuszki12. Jednak w aparacie Zarządu Cywilnego, ktory mial realizowac politykę zgodnego wspolzycia röznych narodowosci i dąžyč kupolsko-htewsko-bialorusko-ukrainskiej federacji, niemal calkowicie zabraklo przedstawicieli niepolskich spoleczenstw. Federalistow z prawdziwego zdarzenia wsröd urzędnikow ZCZW polskiej narodo­ wosci bylo niewielu. Opröcz wspomnianego Ludwika Abramowicza, szefa Wydzialu Prašo wego Okrqgu Wilenskiego, na stanowisku wicekierownika Wydziatu Narodowosciowego ZCZW zatrudniono Mariana Swiechowskiego. A i Jerzego Osmolowskiego z Michalem Kossakowskim naležy zaliczyč, wedlug slow Bohdana Skaradzihskiego, do „kresowych przeciętnošci”. Pasywna, nieprzemyslanapolityka kadrowa Komisarza Generainego stala się przyczyną licznych niepowodzen jego urzędu i jego samego. W ekspozyturze w Warszawie dominowaly osoby z kręgu Komitetu Obrony Kresöw Wschodnich, ktory nie byl przychylny polityce federacyjnej Naczelnika Panstwa13. Nie obeszlo siębez dyskusji, a wlasciwie sporn federalistow z inkorporacjonistami w samym Wilnie, przede wszystkim na lamach prasowych. Spierano się o mechanizmy wspolzycia z innymi narodowosciami, drogi zachowania i rozwoju polskošci w Wilnie i na Wilenszczyznie. Mialy miejsce polemiki dotyczące polskiej polityki zagranicznej. Odezwa Pilsudskiego z 22 kwietnia 1919 roku, stanowiąca credo jego polityki federacyjnej, byla po prostu ignorowana przez przeciwniköw polityki Naczelnika Panstwa. W pierwszych dniach po wyzwoleniu Wilna od bolszewiköw „niepokoje” endeckiego „Dziennika Wilenskiego” wiązaly się „z ruchliwošcią dawnych naszych «braci i przyjaciöl», kujących w naszym wlasnym domu dla nas pęta nowe i dąžących do mozliwego separatyzmu, odrębnej panstwowosci i röznych pröbnych form rządu dla bylego Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego”14. „Wilczym apetytem” nazwano pojedyncze starania Litwina Juozasa Albinasa Herbačiauskasa, jak röwniez inicjatywy rodaköw o polsko-litewskie porozumienie, prowadzące do federacji: „Co do pokus stolecznošci dla naszego Wilna i obawy odcięcia tej «wielkiej stolicy» od morza i Libawy, na co się dali juž naši domorošli politycy polscy zlapač, to my w skromnošci naszej prowincjonalnej možemy upewnic p. Herbaczewskiego, že niech go glowa o nasz los nie boli, my bowiem wolimy byč ostatnimi we wlasnym 12J. Gierowska-Kallaur, Charakterystyka dzialalnosci ZCZW z uwzglqdnieniem podzialu na etapy, [w:] Zarzqd CywilnyZiem Wschodnich (19lutego 1919~9wrzesnia 1920), Warszawa 2003, s. 72-105. 13 B. Skaradzinski, Polskie lata 1919-1920, Warszawa 1993, t. 2, s. 372; J. Gierowska-Kallaur, Zarzqd Cywilny Ziem Wschodnich - kadra iprocesy decyzyjne, [w:] Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczpospolitej w latach 1772—1999, (red.) K. Jasiewicz, Warszawa-Londyn 1999, s. 40-56. 14 S. Bogorja, Niepokoje, „Dziennik Wilenski” 26.04.1919.

Obres fitnkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

145

polskim domu, niž w obcym. (...) Nie, panie profesorze, nie damy się zlapač na interes nawet kupiecki, wolimy w Polsce siedzieč na partykularzu, niž w «stolicy» [podkrešlenie - A. P.], lecz pod lapą waszą macie bowiem wilczy apetyt” 15. Na aktywnie przez federalistöw promowany jubileusz 350-lecia Unii Lubelskiej przedstawiciele endecji odpowiadali, že to „forma przestarzala”. Jan Obst deklarowal: „Žądamy wcielenia tych częšci, ktöre stanowią nasz bezsprzeczny kulturalny i narodowy dorobek. (...) Przeciwko unii nie nie mamy, lecz nie dowierzamyjej, a to na podstawie tak swietnego przykladu, jakiego dostarczyla wojna swiatowa”16. Z kolei, wiele publikaeji „Naszego Kraju” napawalo nadzieją na polsko-litewskie porozumienie, ktöre mialo nastąpič dzięki zgodzie niepodleglej Litwy na federaeję z Polską. Więc nie zabraklo apelu do wilenskich Polaköw o politykę dalekosięžną i wyrozumialą: „Polacy litewscy nie mogą dhižej ošmieszač się swym zašciankowym trakto waniem panstwowosci litewskiej, musząjąuznač tak, j ak to uczynil Naczelnik, Sejm, Rząd i Koalicja, muszą liczyč się z Litwinami jako z pewną realnie wybitną šilą, ktörej pozbyč się nie možna, a usunąč jej z terytorium litewskiego nie da. Naležy jak najostrzej zwalczac i potępiač objawy separatystycznej polityki Polaköw «wilenskich» w oderwaniu od ogölnopolskich polityköw w sprawie Litwy”17. Tolerancyjna tonaeja, z nadzieją na federacyjne rozwiązanie stosunköw polskolitewskich, w jakiej początkowo utrzymywal artykuly „Nasz Kraj”, zmienila się po poražce przewrotu w Kownie. Z kolei druzgocąca klęska w pierwszych demokratycznych wyborach do Rady Miejskiej 7 wrzesnia 1919 roku pokazala slabošč fede­ ralistöw i byla sygnalem, že większošč polskiego Wilna opowiada się za bezpošrednim przylączeniem miasta do Rzeczypospolitej. Przypomnijmy, že na 48 miejsc w Radzie Miejskiej Polska Grupa Chrzescijansko-Narodowa zdobyla 31 mandatöw, lista Sekcji Związkow Zawodowych oraz PPSDLiB (Polska Partia Socjaldemokratyczna Litwy i Bialorusi) - 2, Grupa Demokratyczna - 118. Nie možna tu pominąč trudnošei, z jakimi zetknęli się politycy realizujący linię polityczną Jozefą Pilsudskiego w Sejmie Ustawodawczym, jakrowniež nie zauwažyč dzialalnošci Stražy Kresowej, ktöra dzięki pracy organieznej miala služyč, w momencie powolania, budowie panstwa federacyjnego, a im bardziej rozwijala dzialalnošč - podąžala w kierunku „roboty” nacjonalistycznej19. 15Eadem, Wilczy apetyt, „Dziennik Wilenski”, 14.05.1919. 16J. O. [Jan Obst], Krajowošč, „Dziennik Wilenski”, 20.09.1919. 17 E. S. [Eugeniusz Šwierczewski], Wola i karnose narodowa, „Nasz Rraj” 27.05.1919. 18Polską Chrzešcijansko-Narodową Grupę tworzyli: Demokracja Chrzešcijanska, Liga Robotnicza šw. Kazimierza, Klub Mieszczanski, Klub Narodowy, Narodowa Demokracja, Związek Jednošci i Sily Polski, Centrala Chrzešcijanskich Związkow Zawodowych, bezpartyjni narodowcy. Oprocz polskich ugrupowan mandaty w radzie otrzymali Žydzi znajdujący się na 4 listach: Izraelickiej Partii Demokratycznej i Bezpartyjnych D em okratow - 6 miejsc, Grupie Izraelickiej-Syjonistycznej - 4, Izraelickich Kupcow (ortodoksow) - 3, Związku Rzemiešlnik6w Izraelitow - 1. 19 J. Gierowska-Kattaur, Lenkijos Respublikos Įstatymų leidžiamasis Seimas ir buvusios Lietuvos

Didžiosios Kunigaikštystės žemių problema (Sejm Ustawodawczy Rzeczpospolitej Polsbej i problem

146

ROZDZIAL III

Pomimo osobistych wizyt w Wilnie, spotkan z Osmoiowskim w Warszawie, Pilsudskį zamierzal wyzondowac sytuacją w Wilnie przez misję Macieja Glogiera, prezesa Sądu Okręgowego w Radomiu. Memorial z 28 lutego 1920 r. precyzyjnie przedstawia wilenskie nastroje20. Grupa sympatyzująca z Narodową Demokracją deklarowala następujące stanowisko: „(...) Idea federalistyczna nie ma realnego podkladu, chociažby z tego powodu, že druga strona nie chce tej federacji; (...) uchwaly Sejmowe powziçte widocznie z względow dyplomatycznych i winny bye wykonane, gdyž droga ta doprowadzic musi do jednego celu, gdyž ludnošč kresowa innego stosunku poza calkowitąprzynaležnošč do Polski nie chce i nie rozumie”21. Demokraci-federališci byli zdania, že panstwowa lącznošč Polski z Litwą zapewni: „1. Zabezpieczenie się jak najtrwalsze przeciwko Rosji i odsunięcie granic bezpošredniego z nią zetknięcia jak najdalej od centrum Polski. 2. Stworzenie warunköw dla swobodnego i trwalego samodzielnego rozwoju narodowosci polskiej na ziemiach wschodnich, tarn gdzie narodowosc polska w zwartych masach i na zwartych obszarach wyražnie siq skrystalizowala. 3. Utrzymanie w orbicie wplywow polskich tych wszystkich ziem, do ktôrych w ewolueji dziejowej te wplywy sięgnęly”22. Podkrešlali demokraci-federališci szczegolnąrolę miasta nad Wilią w tym procesie: „Wcielenie do Polski czçsciowe jedynie ziem zamieszkalych przez wiçkszosc polską wraz z Wilnem i szukanie dla lącznošci z pozostalymi ziemiami podstaw innych wskutek specjalnej roli, jaką Wilno na tych ziemiach odgrywa, do celu nie doprowadzi. Litwini bowiem uwažając Wilno za swąnarodowąrelikwię na wciele­ nie Wilna do Polski nie zgodzą się nigdy i nie tylko možnošč jakiegokolwiek porozumienia z nimi będzie wtenczas zniweczoną na zawsze, aie wytworzy się z Litwy ziem dawnego Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego), [w:] 1920-1922 metų parlamentinė patirtis: spren­ dimų politika, tikslai, aplinkybės. Konferencijos, vykusios 2000 m. gegužės 10d. Lietuvos Respublikos Seime, medžiaga, Vilnius 2000 p. 42 -6 4 [Doswiadczenie w zakresieparlamentaryzmu lat 1920-1922: polityka decyzyjna, cele okolieznošei. Materialy konfereneji, ktôra odbyla šią 10 maja 2000 r. w Sejmie Republiki Litewskiej]. Idem, Straž Kresowa a Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich. Wspôldzialanie czy rywalizacja?, Warszawa 1999. 20 M. Glogier, Do Pana Komisarza Generainego Ziem Wschodnich dla przedstawienia Naczelnikowi Pahstwa (memorial z dn. 28 lutego 1920 r.), Dzial Rçkopisôw Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 43, teezka 25307, k. 1-33 (masžynopis). Po raz pierwszy dokument zostal wspomniany i opisany przez Aleksandra Srebrakowskiego [w:] Sejm Wilehski 1922 roku. Idea ijej realizaeja, Wro­ claw 1993, s. 27-35; por. J. Gierowska-Katlaur, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich..., s. 208-210. 21 M. Glogier, op.cit., k. 13-14. Na spotkanie zostali zaproszeni: Aleksander Zwierzynski, Leon Perkowski, Stanislaw Brzozowski, Jan Obst, Witold Wçslawski, Emilia Węslawska, Bronislaw Umiastowski, Witold Bankowski, ks. Ignacy Olszanski, ks. Aleksander Rutkowski, K. Jankowski, W. Ryttel, Waclaw Studnicki, Wladyslaw Zahorski, Mieczyslaw Engiel (Glogier nie podaje, kto dokladnie przybyl na spotkanie, pisze jedynie, že uezestniezylo z zaproszonych 12 osôb). 22Ibidem.

Okres fiinkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

147

Kowienskiej ošrodek panstwowy wrogi, gotowy sprzymierzač się przeciw nam z každym naszym wrogiem”23. Po spotkaniu z przedstawicielami ziemian Maciej Glogier przedstawil następującą opinię: „Są oni zwolennikami idei federacyjnej, podkrešlają ogromne znaczenie kresow wschodnich dla žycia politycznego i gospodarczego Polski jako chociažby jedynie wskazanego terenu dla ekspansji kolonizacyjnej, wskazująna niedocenįgnie waznosci zagadnien kresowych przez Rząd i Sejm Polski. (...) Ustalająjako pewną prognozę wypowiedzenie się za Polską jedynie Wilna i najbližszych z nim okolic, natomiast jako pewnąprzegraną glosowanie na terenach bialorusko-prawoslawnych, a nawet pogranicznych, choč katolickich”24. „Spięcie” na linii federališci-inkorporacjonišci wzroslo jeszcze bardziej, gdy w Wilnie powstal Związek Narodowo-Demokratyczny. Wypomniano na lamach „Naszego Kraju” lužne kontakty wilenskiej endecji z ugrupowaniami warszawskimi, ktöre niezwykle wzmocnily się na przelomie lat 1919 i 1920, wskazano na poražki z przeszlošci, i nie tylko w Wilnie: „Zawszesmy mieli endecję wilenską za coš lepszego od warszawskiej - byla to partia mniej bunczuszna i krzykliwa - za to mogąca się wykazac pewną realną pracą na grande oswiatowo-kulturalnym. (...) Przykro nam, starym mieszkaricom Wilna, widziec j ak obokpromieniowania glębszej myšli politycznej, spolecznej i naukowej przenosi się do nas z Warszawy röwniez krzykliwą ekspozyturę najciemniejszej roboty demagogicznej i metody warszawskich dwugroszöwek”25. W majų 1920 roku, po obchodach pierwszej rocznicy wyzwolenia miasta od bolszewiköw i šwięta Konstytucji 3 Maja, w aitykuls Mafia dziala zostaly wymienione wszystkie „antyfederacyjne grzechy”, jak nigdy dotąd sprzeciwiano się „akcji zmierzającej do zdyskredytowania osoby Naczelnika Panstwa i Wodza Naczelnego oraz polityki obecnego rządu, kt6rązainicjowal i dotychczas kieraje wilenski oddzial Związku Ludowo-Narodowego”. Jako najbližsi wspölpracownicy tej politycznej organizacji zostali wymienieni: Kolo Polek na ežele z Emilią Węslawską, Macierz Szkolna Ziem Wschodnich i Bialy Krzyž. Oprocz tego, wedlug „Naszego Kraju”, „najbezczelniej w swiecie wyzyskuje się dla celöw agitaeji endeckiej ambonę i konfesjonal”26. 23 Ibidem, k. 15. Zaproszono: Witolda Abramowicza, Ludwika Chominskiego, Zygmunta Nagrodzkiego, Bronislawa Rrzyzanowskiego, Jana Pilsudskiego, Ludwika Chominskiego, Zygmunta Nagrodzkiego, Ludwika Abramowicza, Stefana Mickiewicza, Zygmunta Jundzilla, Jana Klotta, Al. Roznowskiego, Stanislawa Downarowicza, Teofilą Szopę, Mariana Šwiechowskiego. Z grona zaproszonych przybylo 10 osob. 24 Ibidem, k. 17. Udzial w spotkaniu z Maciejem Glogierem wziqli: Marian Plater, Wincenty Lubiehski, Stanislaw Kognowicki, Hipolit Giecewicz, Stanislaw Wankowicz, Tadeusz Dębowski, Marian Strumillo, Stanislaw Lunicki. 25 El., A Wilno pamięta..., „Nasz Kraj” 24.02.1920. 26 Mafia dziala, „Nasz Kraj” 12.05.1920. Obszemy artykul wymienial szereg dzialan endeckich przeciwko Pilsudskiemu i jego polityce. M.in. czytamy w nim: „Ktož zaprzeczy, že w czasie obehodu «19 kwietnia» księža Czemiawski i Jasinski nie nadužyli powagi kazalnicy dla celow partyjnych -pierwszy, kiedy na Rossie odsądzil od czci i wiary wszystkich, ktorzy nie idąna pasku intryg endeckich, drugi -

148

ROZDZIAL III

Napięcie polsko-litewskich relacji miqdzypanstwowych bezpošrednio wplywalo na stosunki z mniejszošcią litewską w Wilnie. Organ federalistöw pisal: „Litwini kowienscy, ktörzy nie macie nie opröcz zašlepionej nienawisci, i wy Litwini wilenscy, ktörzy mimo že latwiej ocenič možecie prawdziwe Polski oblicze, a jednak tamtych jestescie odbiciem - wybierajeie! (...) Mogąc po tych wyrzeczonych slowach spokojnie bronič granic swej nieszczęšliwej ojezyzny, ktorąšcie swą nieoględną polityką wtrącili w otchlan nędzy i poniženia - wybieraj cie, Litwini, między narni a nimi!”27 Jedyny glos, z polskiego grona nawolujący do przekazania Wilna Litwie, pochodzil od Konstancji Skirmuntt. Na lamach polskojęzycznej gazety wilenskich Litwinöw „Echo Litwy” pisala: „Dziš, wloscianin i drobny szlachcic litewski z ziemi wilenskiej, zmožony po wojnie wszelkimi brakami i wyezerpaniem, za mąkę, za tluszcz, za odziež na zzięble czlonki odstępuje praw starszenstwa swojego kraju do j ego wlasnej stolicy. Wszystko jedno, j akim językiem on möwi - litewskim, polskim czy bialoruskim; j ėst dziecięciem Litwy, j ej ziemi, j ej przyszlošci, jej wielkich i pięknych dziejöw i gotöw jej się wyrzec! Bo jest ciemny lub glodny. A politycy chwili, poza dniem dzisiejszym nie nie widzący, ukryci kierownicy tej akeji - zacierają ręce. Bliscy są dokonania zdobyczy nie lada. Wyrwac najpiękniejsze drzewo z bratniego ogrodu i przesadzič je do siebie, stworzyc „Bialopolskę” tam, gdzie byla Litwa, powiększyč swoje kosztem eudzego - to czyn niemalej zashigi - z dziedziny czynöw sily przed prawem”28. Skirmuntt uwazala, že to wlasnie przedstawiciele ziemianstwa ponoszą naj większą odpowiedzialnosc za zaognienie stosunköw polsko-litewskich i przede wszystkim oni mogą zmienič sytuację. „Hakata przeszczepiona nad Wislq i Niemen boli tež niezawodnie i tych ziemian Litwy, ktörzy (...) nigdy nie zerwali narodowego związku ze swym ludern i gotowi są pracowac dla kraju” - uwazala autorka artykulu w „Echa Litwy”. - „Na tych zywiolach dodatniego politycznego czynu spoczywa ostatnia nadzieja zgody. To winni byc owi Opatrznosciowi stemicy, ktörzy drogą prawdy, miarami sprawiedliwosci przeprowadzą okręt Wilna, z jego wzburzoną zalogą, między Scyllą a Charybdą obecnych czasöw, oddając Litwie, co sięjej naležy, a zabezpieczając w jej žyciu politycznym i kulturalnym sluszny udzial jej krajowej polskošci. Wtedy i związek naszych bratnich panstw wolnych, stanie na nowej, moenej podstawie”29. kiedy wobec Naczelnika Panstwa zdobyl się na nietakt szalony wyglaszając caly szereg pretensji pod adresem Rządu i Naczelnika Panstwa”. W publikaeji wspomina się, že Macierz Szkolna na obchody 3 Maja zaprosila tylko organizacje nieendeckie, zaš narodowi dzialacze nabudynku Gospody Žotnierskiej Bialego Krzyža wywiesili transparenty „Precz z federaeją!” i „Žądamy wyborow do Sejmu Warszawskiego!”, zaš w dobroczynnym Kole Polek - „uprawiano wobec žolnierzy specyficzną politykę, ignorowano przez dlužszy czas osobą Wodza Naczelnego i jego pracę wyzwolenczą”. 27 Wybierajeie!, „Nasz Kraj” 17.10.1919. 28 K. Skirmuntt, Wsprawie Wilna, „Echo Litwy” 2.03.1920. Ziemianka z Pinską m.in. wystosowala oswiadezenie o podobnej trešei na imię Naczelnika Panstwa. 29 Ibidem.

Obres funkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

149

Analizą litewskich postulato w zajmę się pózniej. W tym miejscu nasuwa się spostrzeženie, že zasięg wplywów wileñskich krajowców naležy oceniač powšciągliwie. Uwagę przyciąga potęžna i glęboko przemyšlana koncepcja wspólzycia kilku narodów na dawnych terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego ich autorstwa, aczkolwiek nie wolno nie dostrzec, jak daleka byla ona od realizacji. Pozostaje niezaprzeczalnym faktem, že szans na porozumienie polsko-ütewskie bylo wiosną 1920 r. niewiele. I te istniejące nie zostaly w pelni wykorzystane. Uproszczeniem byloby szukač winnych tylko w ekipie rządzącej w Kownie, czy tez w nielicznej wspólnocie litewskiej Wilna. Stykamy siq tu przede wszystkim z potrzebą ustalenia genezy tego masowego braku przywiązania litewskich Polaków do litewskosci, kultury litewskiej, nie mówiąc juž o przywiązaniu do pañstwa, zaproponowanego przez litewskich dzialaczy. Jeden z największych specjalistów w tym zakresie - Juliusz Bardach, od wielu lat dąžący do spojrzenia na polsko-litewską problematykę w kontekšcie europejskim, sklonny j est porównac sytuacj ę litewskich Polaków z položeniem belgij skich Walonów. Jedno z glównych pytañ stawianych przez niego to: dlaczego nie utworzyl się naród polski ograniczony do terytorium Litwy history cznej30? „Na to, by taki naród powstal, zabraklo koniecznych przeslanek - tlumaczy Bar­ dach - rzecz w tym, že zwlaszcza Szwajcarzy, ale i Belgowie, formowali síq jako narody przed dobąrozwoju nacjonalizmów, kiedy dąžnošč do samookrešlenia naro­ dów potęguje się, skazując z góry na niepowodzenie wszelkie próby utworzenia narodów wielojęzycznych i wieloetnicznych. (...) Na odrębnąnarodowosc Polaków litewskich (typu belgijskich Walonów) nie starczalo ludzi i miejsca zajętego przez narody litewski i bialoruski”31. Wileáska inteligencja polska, która uksztaltowala się w pierwszych latach XX stulecia i nadawala ton w žyciu spolecznym oraz polity cznym okresu pierwszej wojny swiatowej i požniej, stala się glównym motorem nastrojów nacjonalistycznych. Aktywny udzial w tym gronie duchowieñstwa katolickiego sytuowal ją poza wplywem masonerii wileñskiej. Na potrzeby obywateli tworzącego się pañstwa polskiego wykreowano mit Polaka na Kresach, Kresowiaka, który nieustannie broni Europe od barbarzyñstwa Wschodu, a jego praca i starania to jedna z glównych sil napędowych rozwoju Rzeczypospolitej. Dąženia do stworzenia wielonarodowego pañstwa, obszaru z wysoko rozwiniętą tolerancjąnarodowošciową, czyli Kraju, o którym tak często dyskutowano przed wybuchem wojny swiatowej, w dužej mierze zaniechano, zastępując je walką o narodowe rubieže, umocnieniem polskošci zarówno w sferze politycznej, jak i spoleczno-kulturalnej. Wileñscy inteligenci nie byli typem ludzi pogranicza. Dziedzictwo przedrozbiorowej Rzeczpospolitej Obojga Narodów wy30 J. Bardach, O swiadomosci narodowejPolaków na Litwie iBialorusiwXIX-XXw., [w.] Polska myslpolityczna XIX i XX wieku, s. 225-270. Por. R. Miknys, Polak litewsb konca XIX w. -początku XX: między narodem a pañstwem, [w:] Kultura Litwy i Polski w dziejach..., s. 155-168. 31 J. Bardach, O swiadomosci narodowej Polaków..., s. 266-267.

150

ROZDZIAL III

korzystywali nie do budowania pomostow polsko-litewskich, ale w dąženiu do uwypuklenia hegemonii kultury polskiej na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego, pomniejszenia roli pierwiastka litewskiego w dziejach tych ziem32. Srodowisko wilenskich Polaköw tworzylo skupisko niezwykle konserwatywne, hermetyczne, zamknięte na wszelkie przemiany. Dziennikarka „Naszego Kraju” Helena Romer-Ochenkowska, ktöra w kwietniu 1919 r. zdecydowala się na opuszczenie dworu w Karolinowie w powiecie šwięcianskim i zamieszkanie w Wilnie, spotkala się z wrogimi postawami „starych wilnian”. W rozmowie Michala Brensztejna z Czeslawem Jankowskim padlo okrešlenie osöb z jej otoczenia. Znanemu bibliografowi wymknęlo się: „przežylišmy Murawiowa, przežyjemy i ich!”33 Nawet wiemy do konca žycia Narodowej Demokracji wilenski historyk literatury Stanislaw Cywinski pisal w 1919 r., že „Wilno žyje uczuciem, natchnieniem, gorliwošcią, filantropią, «ofiarą». Wilnianinowi zdaje się naprawdę, že swiat caly myšli o tym, by jemu bylo.dobrze, by go nikt nie skrzywdzil”34. Wyznaczenie przez Pilsudskiego Jerzego Osmolowskiego - bardziej socjalisty niž ziemianina - na szefa Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich przyjmowano z nieufnošcią. Czasem nawet, w sferach ziemianskich - z pogardą. Jeden z największych wlascicieli ziemskich na Wilenszczyznie, od pierwszych lat XX stulecia aktywnie zaangazowany w sprawy polityczne, Hipolit Korwin-Milewski w sierpniu 1919 r., po powrocie z Paryža, zatrzymal się w Wilnie i tak ocenil sytuację: „«Osmolowszczyzna» stanowila wprost cos fantastycznego. (...) Te rozporządzenia, mające šilę prawa obowiązkowego i zmieniające wszelkie dotychczasowe prawodawstwa, rozciągaly się na wszelkie možebne strony žycia prawnego, ekonomicznego, rolniczego, fmansowego, z fantazjągodnąjakiegoš sredniowiecznego caramoskiewskiego lub bagdadzkiego kalifa (...)”35. Zarowno Milewski, jak i Aleksander Meysztowicz - od 1917 r. prezes Wilenskiego Banku Ziemskiego, w latach 1921-1922 röwnolegle prezes Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Srodkowej - pogardliwie wyražali się o narodowym ruchu litewskim, oswiacie i kulturze, oraz dąženiach Litwinöw do samodzielnošci panstwowej. Nie mamy swiadectwa Meysztowicza z 1.1919-1920, ale opinia wyražona rok požniej jest stanowcza i jednoznaczna: „Naröd litewski nie ma przed sobąprzy32 O szczególnej roli inteligencji i jej postaw nacjonalistycznych w procesach pañstwotwórczych Europy árodkowo-Wschodniej po I wojnie swiatowej mówi opracowanie Avíela Roshwalda, Ethnic nationalism and the Fall o f Empires. Central Europe, Russia and the Middle East, 1914-1923, London-N ew York 2001 (Poland and Lithuania, p. 116-125). Autor wyprowadza m.in. analogic pomi^dzy konfliktem polsko-litewskim a sporami narodowosciowymi na Wqgrzech, w Rumunii, Czechoslowacji i krajach balkansjcich. Por. W. Wrzesiñski, Kresowe ojczyzny Polaków, „Komunikaty Mazursko-Warmiñskie”, 1995, nr 4, s. 385-396. 33 H. Romer-Ochenkowska, Dziennikz lat 1875-1939, cz. 2, Dziai R^kopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 138, teczka 2199, k. 62. 34 „Dziennik Wilenski” 1919, nr 31. 35 H. Korwin-Milewski, Siedemdziesiqt latwspomnien 1855-1925, Warszawa 1993, s. 368.

Okresfitnkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

151

szlošci panstwowej, Litwinów jest malo, a kultūra ich stoi na zbyt niskim poziomie; (...) trzeba mieč Kowienszczyznę, a jak jąurządzič, na to wskažą wypadki i nastrój ludnošci miejscowej, trzeba ją mieč, a zdobyč ją možna tylko oręžem, chwilę stosownąprzygotowač i zlowic, to rzecz polityków naszych”36. Tylko wspomniany Ludwik Abramowicz mògi pozwolic sobie na stwierdzenie: „Malo bardzo obchodzi [nas] polska racja stami, mamy na widzeniu jedynie interesy tego kraju, przeciw podzialowi którego nigdy protestowac nie przestaniem”37. Marian Zdziechowski, profesor historii literatury i filozofii na Uniwersytecie Ste­ fana Batorego, z poglądow politycznych - konserwatysta liberalny, równiez często wyrazal opime w kwestiach polsko-litewskich „pod prąd”. Na Ogólnopolskim Zježdzie Rolniczym w Wilnie 8 lutego 1923 roku przypomnial, že „zróznicowany narodowosciowo kraj nasz stanowi częšč Litwy historycznej - i nas - ludzi mego pokolenia - wychowywano jako Litwinów, w znaczeniu, w jakim byl Litwinem Mickiewicz, gdy wolal: «Litwo, ojczyzno moja!». W dziecinstwie uczono mnie, wraz z historią Polski, takže historii Litwy; dzięki temų za bohaterów narodowych uwazalem nie tylko tych, co Polskę budowali, ale i tego, który Litwę od Polski oderwac zamierzal - Wielkiego Księcia Witolda. Któzjednak wtedy nad tą niekonsekwencją się zastanawial. I gdyby mnie dziš zapytano, kim w glębi serca się czuję, powiedzialbym, že czuje się obywatelem Wielkiego Księstwa Litewskiego, nierozerwalnie uniązlączonego z Polską. Gdy widzę tu z Góry Zamkowej sztandar z oriem, a bez Pogoni, odczuwam to j ako krzywdę sobie wyrządzoną”38. Bliski wspólpracownik Józefa Pilsudskiego - Kazimierz Switalski, oceniając niepowodzenia polityki federacyjnej pilsudczyków, mówil o „korku litewskim”39. Wygląda na to, že „material”, który przygotowali wilenscy Polacy w latach 1919— -1920 byl mocniejszym tworzywem, blokującym proces zawiązania polsko-litewskiej federacji czy urzeczywistnienia na obszarze dawnego Wielkiego Ksiqstwa Li­ tewskiego koncepcji kantonalnej. 1.2. Oswiata polska: w yjscie z opozycji Na początku roku szkolnego 1919/20, gdy wilenskie placówki oswiatowe przeszly pod kontrolę Sekcji Oswiecenia Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, liczba polskich szkól sięgnęla 58 (4 szkoly šrednie, 3 niepelne šrednie, 50 powszechnych 36 A. Meysztowicz, Zmarnowane okazje (13 sierpnia 1921 r.), Dziat Rqkopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 292, teczka 81, k. 1-17. 37 Cyt. za: R. Wapinski, Kresowe ojczyzny Polakow, [w:] Miqdzymorze. Polska i kraje Europy

Srodkowo-Wschodniej XIX-XXwiek. Studia ofiarowane Piotrowi Lossowskiemu w siedemdziesiqtq roczrticq urodzin, Warszawa 1995, s. 49-58. 38 Idea polska na Kresach, [w:] M. Zdziechowski, Widmo przyszlosci, s. 11-26. 39 20 listopada 1919 r. Kazimierz Switalski pisal: ,,W polityce wschodniej przeszkadza korek litewski, ale cierpliwosci^ i to si? da zmienic”. Zob. K. Switalski, Diaryusz 1919-1935, Warszawa 1992.

152

ROZDZIAL III

i 1 zawodowa) z 5892 uczniami, zydowskich - 25 (2 srednie, 22 powszechne i 1 zawodowa) z 5947 uczniami, litewskich - 7 (3 srednie i 4 powszechne) z 775 uczniami, po 1 szkole mieli Bialorusini (gimnazjum, w ktörym naukq pobieralo 151 uczniöw) i Niemcy (powszechna, 126 uczniöw)40. Aktem prawnym, regulujqcym rozwöj oswiaty na Wilenszczyznie, Grodzienszczyznie, Minszczyznie i Wolyniu we wspomnianym okresie bylo Rozporzqdzenie Tymczasowe Komisarza Generainego Ziem Wschodnich, dotyczqce Szkolnictwa i Oswiaty z 11 pazdziemika 1919 r. Odzwierciedla ono w wielkiej mierze kierunki ogolnej polityki panstwa polskiego wobec wschodnich krancow, ktörych los jesieniq 1919 r. jeszcze nie byl przesqdzony. Dlatego nie zabraklo w rozporzqdzeniu daleko posuniqtych deklaracji wobec systemöw oswiatowych innych narodowosci, nawet dotyczqcych szkolnictwa zawodowego. Rozporzqdzenie juz w artykule 1 zasad ogölnych glosilo, ze „na terytorium podleglym Zarzqdowi Cywilnemu Ziem Wschodnich ustanawia si$ zasadq wolnosci nauczania w jqzyku ojczystym grup narodowosciowych, terytorium to zamieszkalych”. Do tego nie-Polacy mogli liczyc na dotacje, chociaz nie zostala dokladnie okreslona ich wielkosc: „Zapomogi rzqdowe otrzymac mogq szkoly o jqzyku wykladowym niepolskim tylko wowczas, gdyj^zyk wykladowy tych szkol jest j^zykiem ojczystym co najmniej 2/3 ogöhi mlodziezy, do tych szkol ucz^szczajqcej” (artykul 5 rozdziahi Zapomogi dla szköl i imtytucji oswia­ towych). Röwniez „wszystkie instytucje oswiatowo-wychowawcze z dziedziny wychowania przedszkolnego i oswiaty pozaszkolnej mogqkorzystac z zapomogi panstwowej w razie przychylnej oceny ich pracy przez panstwo” (art. 6) oraz „szkoly zawodowe niezaleznie od jqzyka wykladowego przy uwzglqdnieniu art. 5 mogq korzystac z zapomög panstwowych, o ile wykazq ogölnie pozyteczny Charakter swej pracy” (art. 7). Bez finansowej pomocy panstwa zezwalano na dzialalnosc seminariöw nauczycielskich prywatnych, spolecznych i gminnych o niepolskim jqzyku wykla­ dowym. Jedynym warunkiem dla niepolskich szkol wszystkich poziomow, bylo wprowadzenie j$zyka polskiego jako obowiqzkowego przedmiotu co najmniej 2 razy tygodniowo od 2 roku szkoly elementamej (albo 3, zaleznie od miejscowosci) i od 1 klasy szkoly sredniej41. Wnioskowac mozna, ze w podpisanych przez Jerzego Osmolowskiego wytycznych polityki oswiatowej duch Odezwy do Mieszkahcow b. Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego Jözefa Pilsudskiego byl zachowany. W rzeczywistosci nie obeszlo siqbez dyskryminacji szköl z niepolskim j^zykiem nauczania. 40 Sprawozdanie Centrainego Biurą Statystycznego m. Wilna za sierpien r. 1919, Dzial Rqkopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 29, teczka 321, k. 48-66. 41 „Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich”, nr 31 z 18.11.1919, s. 281-285; gęstošč siatki szkol i zasady formowania ich budžetu okrešlal Okölnikszefa Sekcji Oswiecenia Publicznego Komisariatu Generainego ZCZWdopp. inspektoröw szkolnych okręgowych, zob. „Dziennik Urzędowy ZCZW”, nr 46 z 11.12.1919, s. 374-375.

Okres funkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

153

„Na bilans” Sekcji Oswiecenia ZCZW, skladającej się z Wydzialu Szköl Powszechnych i Wydzialu Szköl Srednich, przechodzily jedynie szkoly polskie. Subsydia pobieralo röwniez gimnazjum z bialoraskim językiem wykladowym, pozostając pod zarządem Bialoruskiej Rady Szkolnej, založonej w 1919 r. w Minsku (jednorazową dotację otrzymalo röwniez gimnazjum litewskie w Šwięcianach). Stosunki między Sekcją Oswiecenia i Radą, jak wspominal Lucjan Zarzecki, w czasie, gdy istnial Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich, jakosciowo byly bardzo rözne42. Sekcja Oswiecenia, ktorą kierowal Lucjan Zarzecki, w každej szkole šredniej zatrudniala trzech etatowych urzqdniköw: dyrektora, sekretarza i kancelistę. Nauczyciele pracowali jako urzędnicy kontraktowi. Niezwykle rozbudowana byla struktūra samej sekcji. W sklad Wydzialu Szkolnictwa Powszechnego wchodzil Referat Higieny i Oswiaty Pozaszkolnej, zaš w ramach Wydzialu Szköl Srednich dzialal Refe­ rat Szkolnictwa Zawodowego oraz Rada Szkolnictwa Zawodowego. W sumie Sekcja Oswiecenia miala do dyspozycji 37 etatöw. Zainicjowala ona i wspierala ukazanie się dwöch pism: dla dzieci - „Gwiazdki” i dla pedagogöw - „Szkoly Polskiej”. Istotnym wydarzeniem omawianego okresu byl I Zjazd Nauczycielstwa Polskie­ go naLitwie 18-19 sierpnia 1919 r., zorganizowany staraniem Komitetu Edukacyjnego. Delegaci na zjazd mieli przybyč ze Šwięcan, Oszmiany, Nowogrödka, Grodna, Brzešca Litewskiego, Lidy, Slonimia, Wolkowyska, Wilkomierza i Kowna. Mimo to większošč uczestniköw obrad stanowili wilnianie. Delegatöw typowaly zaröwno szkoly, jak i oswiatowe organizacje spoleczne. Prawo zgloszenia przedstawicieli otrzymali röwniez: Straz Kresowa, Towarzystwo Przyjaciöl Nauk, Towarzystwo Biblioteki im. Wröblewskich, Wilenskie Towarzystwo Rolnicze, Zgromadzenie Kupcöw, Towarzystwa - Farmaceutyczne i Lekarskie oraz in. W obradach brali takže udzial: Wladyslaw Lichtarowicz, kierownik Wydzialu Szköl Powszechnych, Konrad Niedzialkowski, szef Okręgu Wilenskiego ZCZW, oraz Witold Abramowicz, burmistrz Wilna43. Po wystąpieniu powitalnym prezesa Komitetu Edukacyjnego Witolda W^slawskiego podstawowe referaty wyglosili Zygmunt Fedorowicz, ks. Stanislaw Milkowski, jak röwniez dyrektor polskiego gimnazjum w Oszmianie Antoni Lokucijewski, ktörzy poröwnywali stan polskiej oswiaty przed wojną, podczas okupacji niemieckiej i bolszewickiej ze stanem obecnym, krešląc zapotrzebowania szkolnictwa w najblizszym czasie, wskazując na kierunki rozwoju pracy wychowawczej. Uczest42 L. Zarzecki, Szkolnictwo i oswiata na Ziemiach Wschodnich (w okresie odpazdziernika 1919 r. do lipca 1920 r.), „Przegląd Narodowy”, 1921, nr 1, tarn röwniez schematy budzetöw na poszczegölne miesiące roku szkolnego 1919/20. Obszemie o polityce oswiatowej ZCZW zob. J. Gierowska-Kallaur, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich, s. 216-254 (rozdzial Szkolnictwo na ziemiachpodlegtych Zarządo-

wi Cywilnenmu Ziem Wschodnich). 43 Lista wladz, instytucji i zrzeszen uprawnionych do udziahi przez delegatöw w Zježdzie Nauczy­ cielstwa Polskiego w Wilnie, Archiwum Historyczne Litwy, fond 1135, opis 4, teczka 167 (materiaiy Komitetu Edukacyjnego w Wilnie), k. 148-149.

154

ROZDZIAL III

nicy zjazdu wykazali siq wielką aktywnošcią, przede wszystkim przejawiającą siq podczas pracy w dziewiqciu sekcjach44. Formulując wnioski ze zjazdu, m.in. proponowano: „Zredukowanie rosyjskich szkól do procentowej normy ludnošci rosyjskiej; utworzenie nauczycielskich rad okrqgowych, powiatowych i in., które wspóldzialalyby z organami urzqdowymi; upanstwowienie szkól šrednich w wiqkszych i mniejszych miastach; zapewnienie bytu materialnego na niwie nauczycielskiej poprzez ubieganie siq o wiqkszy kredyt u wladz Sejmu RP; polączenie ochron z tanimi kuchniami; utworzenie wydziahi agronomicznego na Uniwersytecie Stefana Batorego; rewindykacjq pomocy naukowych i sprzqtów ze szkól rosyjskich; wprowadzenie osobnego przedmiotu - nauki 0 Polsce”45. Na zježdzie panowala wzniosla narodowa atmosfera. Przynaležnošč Wilenszczyzny do Polski, jednošč dzialan z wladzami w Warszawie trakto wano jako pewniki. Osobnąodezwąpowitano wskrzeszenie uniwersytetu w Wilnie. Nie znalazlo siq natomiast miejsce dia tematu wspólpracy z przedstawicielami innych narodowosci. Wsród gošci zabraklo przedstawicieli oswiaty litewskiej, bialoruskiej, zydowskiej 1 in. Zadeklarowano, ze ,,w polskich szkolach w miejscowosciach mieszanych na žądanie rodziców može byč wykladany i jqzyk miejscowy”. Wymowny szczegól stanowi dyskusja w sprawie nazwy zjazdu. Obok wersji komitetu organizacyjnego „Zjazd Nauczycielstwa Polskiego na Litwie”, proponowano - „Zjazd Nauczycielstwa Polskiego z Litwy i Bialej Rusi” oraz „Zjazd Nauczycielstwa Polskiego z Naszych Ziem Wschodnich”46. 1.3. Priorytetowa pozycja kultury polskiej Inicjatywy teatralne. 27 kwietnia 1919 roku sztuką Kosciuszko pod Raclawicami Wladyslawa Anczyca Teatr Polski rozpocząl kontynuacjq swej dzialalnošci na scenie towarzystwa muzycznego „Lutnia”. Funkcje režyserow pelnili - Julian Strycharski i Leon Wollejko, kierownikiem administracyjnym pozostawal Zbigniew Smialowski. Formabile Teatr Polski prowadzila nie sekcja dramatyczna „Lutni”, jak to bylo przed wejsciem bolszewików, a nowo zorganizowane Zrzeszenie Artystów Dramatycznych47. Zdawalo ono sobie sprawq, že pomimo braku sii artystycznych i niestabilnej sytuacji politycznej naležy zatroszczyč siq o ambitniejszy repertuar. Kusila równiez piqkna scena teatru na Pohulance, wybudowanego niedlugo przed rozpoczqciem wojny, w roku 1913, ze skladek polskiego spoleczenstwa. Juž w lipcu 1919 r. miala miej see 44 Ibidem, Protokofyposiedzen plenarnych, k. 124-132; Protokofypracy w sekcjach, k. 175-185. 45 J. Jasienczyk, Zjazd nauczycielstwa polskiego na Litwie, „Nasz Kraj” 20.08-23.08 1919. 46 Ibidem. 47Kronika, „Dziennik Wilenski” 24.04.1919.

Okresfiinkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

155

zwolana z inicjatywy Zbigniewa Smialowskiego narada przedstawicieli polskiego spoleczeñstwa, którzy zadeklarowali, že „teraz, gdy tworzą się rozmaite organizacje kulturalno-spoleczne, gdy się normuje žyde miasta naszego, mającego się zamienič w myšl Naczelnika Panstwa w «Nowe Ateny» - wytęžyč musimy siiy nasze do stworzenia Teatru Polskiego, stojącego na naležycie wysokim poziomie artystycznym”48. Wkrótce zaczęto ubiegač się o dotacje rządu w Warszawie. Na pozytywny wynik nie trzeba bylo dlugo czekač. Juž we wrzesniu Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich dysponowal pieniędzmi na rozwój polskiej sceny. Wiesci o dzialaniach wilnian dotarly do Związku Artystów Scen Polskich, który aktywnie wlączyl się w udzielanie pomocy. Wszystkie te starania zaowocowaly otwarciem dwóch teatrow - Dramatycznego na Pohulance i operetki, na scenie „Lutni”. Podmiotem prowadzącym Teatr Polski stala się nowo powstala wileñska filia ZASP-u, która zobowiązala się utworzyč trzydziestoosobowy zespól, skompletowany z artystów róznych scen polskich, uwzględniając, oczywiscie, miejscowe šiiy teatralne. I chociaž Zarząd Cywilny Ziem W schodnich regularme przekazywal šrodki pienięžne, prace remontowe w budynkach teatralnych pochlanialy znacznie więcej, niž bylo początkowo przewidziane. Juž na początku sezonu brakowalo fimduszy na realizację spektakli, przede wszystkim na wyplaty día režyserow i aktorów49. Związek Artystów Scen Polskich pozyskal día Pohulanki Henryka Cepnika, wczešniej pracującego na stanowisku kierownika literackiego w Teatrze Miejskim we Lwowie, gdzie r0wniež wykladal w szkole dramatycznej. W Warszawie i w Krakowie znano go jako gorącego zwolennika kultywowania narodowej kultury poprzez teatr na pograniczach Rzeczpospolitej50. HenrykCepnik sezon rozpocząl pomyslowo, bo Fantazym Juliusza Slowackiego. Widzowie, odzwyczajeni od sztuk wyžszego lotu, reagowali rožnie. Jak relacjonowal „Dziennik Wileñski”, „publicznosč, owszem, oklaskiwala, ale znač bylo, že jeszcze nie orientuje się, z kim i z czym míala do czynienia”51. Dnia 11 paždziemika 1919 roku w teatrze na Pohulance mial miejsce uroczysty wieczór z okazji odrodzenia Uniwersytetu Stefana Batorego i rozpoczęcia roku akademickiego, na który przybyl Józef Pilsudskį. Glównym inicjatorem dwudniowych wileñskich uroczystošci byl Ferdynand Ruszczyc52. 48 Wsprawie teatru polskiego w Wilnie, „Dziennik Wilenski” 3.07.1919; Narada wsprawie teatralnej, „Dziennik Wilenski”, 8.07.1919. 49 2 wrzesnia 1919 r. z ZCZW otrzymano 200 tys. marek polskich, 1 grudnia 100 tys., na początku stycznia i lutego 1919 r. po 60 tys., zob. Wydatki z sum otrzymanych z Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich dla Teatru Polskiego w Wilnie, Dzial Rękopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 10, teczka 152, k. 99; por. Kronika: Teatr Zwiqzkowy w Wilnie, „Scena Polska” [Warszawa], 1920, nr 2. 50H. Cepnik, Listy o teatrze, Stanislawow 1924; idem, Myšti o teatrze, „Pohidnie”, Wilno 1921, z. 1. 51 J. Jasienczyk, 1. przedstawienie w Teatrze Polskim na Pohulance, „Dziennik Wilenski” 10.10.1919. 52 Księga pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy založenia i Xwskrzeszenia Uniwersytetu Wilenskiego, Wilno 1929, t. 2, s. 80; I. Slawinska, Wilno sceną teatru Ruszczyca [w:] Wilno teatralne, s. 8-16.

156

ROZDZIAL III

Wiosnąborykający šią z trudnošciami, dbający przede Wszystkim o polskošč sceny wileñskiej, Teatr Dramatyczny ožyl w związku z przyjazdem do Wilna Ludwika Solskiego, będącego u szczytu aktorskiej i režyserskiej slawy53. Wilno míalo okazję obejrzeč w jego režyserii i z jego udzialem na scenie: Zlotą czaszkę Slowackiego, Skąpca Moliera (rola Harpagona), Judasza Karola Hubertą Rostworowskiego i inne. W nowej koncepcji wystawiono Wesele. Pobyt Solskiego zyskal wielki rezonans zarówno wsród widzów, j ak i w gronie wileñskich aktorów. Na Pohulance starano się dorównac wysokiemupoziomowi gry znakomitego gošcia. Interesującym szczególem tego okresubyl sprzeciw miejscowego šrodowiska wobec pomyslu Ludwika Solskiego wystawienia Mieszczan Maksyma Gorkiego, gdzie aktor miai wcielic się w postac Piereszczychina. Przypomniano mu, i to bardzo dobitnie, o zadaniach polskiej sceny w Wilnie, o zagroženiu dia Kresów Rzeczypospolitej, jakąniesie zarów­ no bolszewizm, jak i kultura rosyjska54. Po wyježdzie Solskiego samodzielnie jeszcze zrealizowano Papierowego kochanka Jerzego Szaniawskiego i Zemstę za murgraniczny Fredry55. W bilansie odrodzonego polskiego dramatycznego teatru zawodowego w ciągu sezonu 1919/1920, znalazlo się 40 sztuk, które byly prezentowane na 232 przedstawieniach56. Inicjatywy muzyczne. Po wkroczeniu wojsk polskich do miasta, od 21 kwietnia 1919 r., inicjatywy muzyczne byly początkowo nieliczne, ale coraz chętniej wracano do wczesniejszych planów. W populaiyzacji polskiego slowa spiewanego w trudnym sezonie 1919/20 niemale zaslugi miala scena Teatru Nowoczesnego, powszechnie przez wilnian zw aną- OperetkąPolską lub, z przyzwyczajenia, jak dawniej „Lutnią”. Kierownictwo artystyczne spoczywalo tu w rękach utalentowanego režysera i aktora z Warszawy Stefana Szczuki. Dyrygentem zostal wilnianin Aleksander Wilinski57. Z radošcią wilnianie powitali wznowienie dzialalnosci Wileñskiej Orkiestry Symfonicznej przez wiemego miastu dyrygenta Adama Wylezynskiego. Znaczącym wydarzeniem byl Wielki Koncert Moniuszkowski z okazji setnej rocznicy urodzin kompozytora. Polscy muzycy godnie uczcili piękną datę: orkiestra symfoniczna i solistka Zofía Bortkiewicz-Wylezynska przygotowaly urywki z Witoloraudy, Halki, Strasznego dworu i Flisa58. 53 L. Solski, Wspomnienia 1855-1954, opr. A. Woycicki, Krakówl961, s. 328. 54 Jot. [Jan Obst], Na marginesie, „Dziennik Wileñski” 13.05.1920; S-ki, Z powodu zapowiedzi „Mieszczan " w TeatrzePolskim, „Dziennik Wileñski”, 16.05.1920. 55 Szerzej o tym M. Lewko, Wileñskie inscenizacje dramatów Jerzego Szaniawskiego, [w:] Wilno teatralne, s. 238-256. 56 Pierwszy sezon teatru polskiego w Wilnie, „Dziennik Wileñski” 2.07.1920. 57 Biogram Wiliñskiego [w:] Slownik muzykówpolskich, Warszawa 1964, t. 2; zob. równìez Dyrek­ tor Aleksander Wilinski o repertuarze i aktorach, z jubilatem rozmawia W. Charkiewicz, „Slowo” 28.03.1936. 58 Kronika: Wielki Koncert Moniuszkowski, „NaszKraj” 13.11.1919.

Okres fimkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

157

Srodowisko plastyköw. Od jesieni 1919 roku (uroczystošč otwarcia Uniwersytetu Stefana Batorego miala miejsce 11 paždziemika) inicjatywy wilenskich artystöw-plastyköw wiązaly się przede wszystkim z Wydzialem Sztuk Pięknych USB, ktörego dziekanem zostal będący u szczytu slawy tworczej Ferdynand Ruszczyc. Juž latem 1919 roku Ruszczyc, poza udzialem w pracach ogolnych Komisji Organizacyjno-Rewindykacyjnej oraz Komitetu Wykonawczego Odbudowy Uniwersytetu Wilenskiego, aktywnie zająl się zakrešleniem ram przyszlego wydzialu, poszukiwaniem kadry profesorskiej. Opröcz rozmow w wilenskim srodowisku, penetrowal, nie bez sukcesow, Warszawę i Krakow. Ustalono ilošč katedr - 7 zwyczajnych i 3 nadzwyczajne - oraz sil pomocniczych. Specjalnie dla tego wydzialu wprowadzone zostaly stanowiska kierowniköw artystycznych, odpowiadających adiunktom59. Poza Wydzialem Sztuk Pięknych USB szerzeniem kultury artystycznej mialo zajmowac się powstale wiosną 1920 roku Wilenskie Towarzystwo Artystöw Plasty­ kow. Wsröd jego založycieli znajdujemy Waclawa Czechowicza, Piotrą Hermanowicza, Bronislawa Jamontta, Michala Roubę, Ludomira Šlendzinskiego (na stanowisku prezesa) i Stanislawa Woinickiego. Jeszcze przed okupacją bolszewicką w lecie 1920 roku szeregi towarzystwa zasilil Litwin - rzežbiarz Rapolas Jakima­ vičius (Rafal Jakimowicz). Byl to jeden z niewielu przypadkow otwartosci polskiego srodowiska artystycznego na osoby innej narodowosci60. Pracownicy ksiąžki. Pomimo nieprzychylnych ksiąžce czasöw nie przerwaly swej pracy księgamie: Zawadzkich, Waclawa Makowskiego, Janiny Zapasniköwny, „Kultūra” Zygmunta Nagrodzkiego i Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego. Powstala röwniez Polska Skladnica Ksiąžek. Byla to, wedlug Adama Zawadzkiego, „zakrojona na szeroką skalę wielka hurtownia ksiąžek, materialöw pismiennych i pomocy szkolnych, w ktörej tworzeniu wzięly udzial prawie wszystkie większe firmy księgarskie w Polsce”. Stala się ona obiektem bolszewickiego rabunku juž w trakcie pierwszej nocy po wkroczeniu do Wilna oddzialöw Armii Czerwonej w lipcu 1920 roku61. Srodowisko literackie. Nie znajdziemy w Wilnie lat 1919-1920 žadnej polskiej grupy literackiej. Wczesniejsze, przedwojenne, takie jak „Banda” i „¿draw­ ee”, czy kabaret „Ach” - nie mialy kontynuatorow. Wycienczone niemiecką okupa­ cją i rządami bolszewickimi Wilno nie wydalo mistrza piöra rangi Kraszewskiego czy Orzeszkowej. Wilnianie-Polacy na początku lat dwudziestych jednak szczycili się WandąNiedzialkowską-Dobaczewską, EugeniąKobylinską, Wandą Stanislawskąi Heleną Romer-Ochenkowską. Byly to pisarki, malo znane w Krakowie czy w Warszawie, natomiast w Wilnie przez czytelniköw niezmiemie lubiane za,Jarajowosc” 59 Księga pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy založenia..., s. 510-512. 60 Wilenskie Towarzystwo Artystöw Plastyköw (1920-1930), Wilno 1930, s. 3-5. 61 A. Zawadzki, Ksiqgarstwo wilenskie 1918-1928, „Przegląd Księgarski”, 1928, nr 28, s. 815-821.

158

ROZDZIAL III

utworów, w których problematyka - dotyczy to zarówno prozy, jak i poezji (twórczošč wilenskich pisarek zamieszczaly gazety codzienne „Nasz Kraj” i „Dziennik Wilenski”) - byla každemu bliska, gdyž stanowila cząstkę codziennego žycia. Wlasnie na omawiany okres przypada debiut ksiąžkowy Wandy Niedzialkowskiej-Dobaczewskiej. W 1920 roku ukazal się tomik poetycki Na chwaię slonca. W e wstqpie profesor literatury Uniwersytetu Stefana Batorego Józef Kallenbach mówil o wierszach wilnianki, že „nie wyrosly z literatury, z rozczytywania się, z našladowania bezwiednego czy umyslnego”, wyrazal radošč, že „z kresów Mickiewiczowskich idzie ku nam powiew poezji, będącej nowym swiadectwem niewyczerpanej žyznošci ziemi pagórków lešnych, ziemi ląk zielonych, szeroko nad blękitnym Niemnem rozciągnionych (...)”62. Dopiero w r. 1922 zaistniala mozliwosc wydania zbiorów opowiadan regionalnych Romer-Ochenkowskiej Ksiąžka o nich i Swoi ludzie. Wiersze Kobylinskiej, które po raz pierwszy ukazaly się w r. 1913 na lamach wilenskiego „Kuriera Krajowego”, w postaci ksiąžkowej wyszly dopiero w r. 1928. Ksiąžki Stanislawskiej jednej z glównych animatorek „Bandy” - wydano równiez dopiero pod koniec lat dwudziestych. Prasa. „Powstawaly rózne gazety, jak grzyby po deszczu, každy się chcial wygadač i wypisac swobodnie. Miejscowi ludzie mieli za malo inicjatywy i zbyt byli przybiedzeni przez dlugie lata. Najechalo dužo piszących z Warszawy. (...) Nie znali kraju, ani Wilna, mieli j akis egzotyczny sentyment do «Litwy», ale akurat stali na tym stanowisku co literai z Dziadów: «Dalibóg o Litwie wiem mniej niž o Chinach...»”- tak scharakteryzowala sytuacjq wokól prasy w kwietniu 1919 r. Helena Romer-Ochenkowska63. W kwietniu 1919 r. ukazaly się dwa tytuly codzienne w języku polskim: swą dzialalnošč wznowil „Dziennik Wilenski” (o nakladzie 3000 egz.), organ narodowych demokratów, oraz pojawil nowy tytul, o kierunku federalistycznym, będący glosicielem zasad polityki Jozefą Pilsudskiego - „Nasz Kraj” (5000-6000 egz.)64. 62 W. Niedziatkowska-Dobaczewska, Na chwalę slonca, Poznan 1920, s. 3; Por. A. Kiežuh, Wanda Niedzialkowska-Dobaczewska, Pisarka i organizatorka žycia kulturalnego w miqdzywojennym Wilnie, [w:] Kultura miqdzywojennego Wilna (materialy konferencji w Trokach 28-30 V I1993), (red.) A. Kiežun, Bialystok, 1994 („Biblioteka pamięci i myšli”, 1 .10), s. 299-309; B. Dwilewicz, Polszczyzna wilenska wpisana w poezję. Na przykladzie twórczosci poetyckiej Wandy Niedzialkowskiej-Dobaczewskiej, [w:] Poezja i poeci w Wilnie lat 1920—1940, red. T. Bujnicki i K. Biedrzycki, Kraków 2003, s. 21-30 („Prace Katedry Kultury Literackiej Pogranicza Instytutu Polonistyki Uniwersytetu Jagiellonskiego”, t. 6) V H. Romer-Ochenkowska, Dziennik, cz. 2, k. 41. 64 O „Dzienniku Wilenskim” zob. A. Paczkowski, Prasa polska w l. 1918-39, Warszawa 1980, s. 40-41, o „Naszym Kraju” brak informacji. Wielkosc nakladów poszczególnych tytulów podają wg L. Abramowicz, Statystyka druków wilenskich w 1919 r., Dzial R^kopisów Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 9, teczka 2258, k. 5-6. Por. Sprawozdanie Wydzialu Prasowego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich za czerwiec 1919 r., Centralne Archiwum Panstwowe Litwy, fond 13 (zespól akt Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich), opis 1, teczka 57, k. 17-19.

Okres junkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

159

Przekonując mieszkancow Wilna i Wilenszczyzny do potrzeby federacji, mial on zadanie nielatwe. Opinia Wladyslawa Zahorskiego, prezesa Towarzystwa Przyjaciol Nauk - organizacji skupiającej najwiqksze szeregi polskiej inteligencji i do momentu utworzenia uniwersytetu pelniącej rolę najbardziej wpiywowego wilenskiego ošrodka kulturotworczego -zpewnošciąbardzo liczyla się wsrod wilenskich elit. W wiqkszym lub mniejszym stopniu wielu podzielalo jego mniemanie, že ,,nie može bye dwoch zdan co do tego, že Wilno i Ziemia Wilenska, oswobodzone z niewoli bolszewickiej, są na wskros polskie i powinne bye wcielone do panstwa polskiego, a tymezasem sątu Polacy grupujący się okolo gazety «Nasz Kraj», ktorzy opowiadają się za tym, žeby stworzyc Wielkie Ksiqstwo Litewskie ze stolicą w Wilnie i dopiero to Księstwo ma bye polączone unią z Polską...”65 O trudnošciach „Naszego Kraju” šwiadczączęste zmiany na stanowisku wydawcy i naczelnego redaktora. Początkowo redakeję „Naszego Kraju” tworzyli: Witold Przegalinski, jako wydawca i redaktor naczelny, Kazimierz Biemacki, Eugeniusz Swierczewski (teatralny krytyk i sekretarz redakeji) i Helena Romer-Ochenkowska, ktora kierowala dzialem lokalnym. 7 maja 1919 roku wydawcą zostal Zygmunt Nagrodzki, jeden z „krajowych” dzialaczy, iniejator przedwojennego „Przeglądu Wilenskiego”. Rownolegle z Nagrodzkim obowiązki naczelnego przejąl Ignacy Turski. Jednak nie na dhigo, bo juž w paždziemiku pismo podpisywal Juliusz Sumorok, wczesniej naczelny redaktor „Kuriera Krajowego”. W roli wydawey występowal Piotr Górecki, w r. 1919 prasowy kierownik Ministerstwa Spraw Zagranicznych, wydelegowany w celu szerzenia agitacyjnej informaeji na Litwie i Bialorusi o federacyjnych planach Naczelnika Panstwa66. Grono dziennikarskie „Naszego Kraju” zasililprzybyly z Warszawy dziennikarz i publicysta, poetą i bajkopisarz - Benedykt Hertz. W Wilnie zamieszkal po czteroletniej przerwie, a z miastem wiązal go spory okres pracy w wilenskiej prasie, m.in. w „Kurierze Litewskim”, na niwie teatralnej i literackiej (byl wspoltw6rcą wyzej wspomnianych „Zorawcow”). Analizując trešč pokrotce „Naszego Kraju”, odnotowac naležy niezbyt rozbudowaną kroniką wydarzen miejscowych, liezne doniesienia z rožnych krajow Europy i informaeje z zycia polityeznego Warszawy. Rangę „Naszego Kraju” podnosily recenzje teatralne, przede wszystkim autorstwa Eugeniusza Swierczewskiego, a požniej - felietony Czeslawa Jankowskiego, ktory rozpocząl wspolpracę z dziennikiem w kwietniu 1920 r.67 65 Wl. Zahorski, Dziennik, cz. IV, zapis z 16 maja 1919 r., k. 38 verso. 66 Piotr Górecki byl znany jako dzialacz PPS-u, pracownik Centralnego Komitetu Narodowego w Warszawie, w 1. 1921-1929 pelnil funkeję naczelnego dyrektora PAT-u, zob. biogram Goreckiego [w:] Czy wiesz kto tojest?, (red.) S. Loza, Warszawa 1938. Zmiany kadrowe w wilenskim tytule wiąžą się z pewnošcią z trudnošciami, jakie napotkala polityka federacyjna Naczelnika Panstwa i na pewno zashigują na osobne badania. 671. Fedorowicz, W shižbie ziemi ojezystej. Czeslaw Jankowski w žydu kulturalnym Wilna lat 1905-1929, Krakow 2005, s. 142-145.

160

ROZDZIAL III

Regulamie dokladano staran, by wyjasnic czytelnikom korzyšč federacji Litwy z Polską, rôwnoczesnie demonstrając sposöb na rozwiązanie przynaležnošci Wilna. „Od pierwszego numeni naszego pisma podkrešlališmy, že stoimy na grande fede­ racji narodôw zaludniających obszary b. Wielkiego Ksiąstwa Litewskiego z Polską” akcentowal redakcyjny artykul z okazji šwiąta 3 Maja. - „W szeregu materialöw rozwijalismy nasz program, wskazując na caly szereg argumentôw zasadniczych i odpierając program inkorporacji”68. Wyrôzniafy šią, odbiegając od codziennej retoryki gazety, artykuly poetki Stefanii Jablonskiej, wôwczas malo znanej lokalnej literatki, ktôra zaslynęla jako autorka wydanych w r. 1919 z Mykolasem Biržišką, prezesem Tymczasowego Komitetu Litewskiego, prolitewskich czytanek w jązyku polskim (znalazly šią tam tego rodzaju wierszyki, j ak np. „Kto ty j estes - Litwin maly, jaki znak twöj - Pogon biala”). Na lamach „Naszego Kraju” zwracala ona uwagę, že „nie zawsze zachowalismy šią zyczliwie, nie zawsze nazywalismy Litwinow bračmi i proponowalismy im unią”. Dalėj, nawohijąc rodakôw do przymierza, prosi o wyrozumialosc - „spoleczenstwo litewskie jest mîode i drazliwe!”6970N a lamach dziennika dostrzegamy wiele wierszy, ffaszek, bajek, szkicow nawolujących - pomimo tradnych okolicznošci politycznych bardzo serdecznie - do przymierza miądzy dwoma narodami, jak rôwniez z calą ludnošcią ziem bylego Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego. Ich autorom towarzyszyla gląboka wiara w shisznošč istnienia federacji, odwolywano šią do tradycji wspôlzycia Polakôw i Litwinôw. Na 350. rocznicą Unii Lubelskiej NiedzialkowskaDobaczewska napisala wiersz Testament Zygmunta Augusta10. Zupeinie inny w trešci byl „Dziennik Wilenski”. Od wrzesnia 1919 r. wydawcą i redaktorėm naczelnym zostal ks. Jôzef Songin. Jan Obst nadal aktywnie udzielal šią dziennikarsko. Z początkiem r. 1920 kierownictwo wydawnicze w „Dzienniku” obejmują Stanislaw Brzostowski i Leon Perkowski. Redaktorstwo naczelne „Dziennika Wilenskiego” spocząlo na Aleksandrze Zwierzynskim, przed wojnąsekretarzu odpowiedzialnym „Kuriera Litewskiego” i redaktorze naczelnym „Malego Kuriera”71. 68 Litwa i Polską, „Nasz Kraj” 3.05.1919. 69 S. Jablonska, Trzezwy glos w porozumieniu z Litwinami, „Nasz Kraj”, 30.05.1919. Por. M. Jackiewicz, Stefania Jablonska, Julia Wichert-Kajruksztisowa i Wladyslaw Abramowicz -wilenscypopularyzatorzy poezji litewskiej, [w:] Poezja ipoeci w Wilnie lat 1920-1940, s. 321-328. 70 „Nasz Kraj” 1.07.1919. Dodač naležy, že „Nasz Kraj” funkcjonowal rôwniez jako narzędzie politycznych zadan Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie. W sierpniu 1919 r. sielankowy ton artykulôw o wspôlnej polsko-litewskiej przeszlosci, mozliwosci wspôlzycia rôznych narodôw zamienily publikacje, nawolujące do obalenia rządu Republiki Litewskiej w Kownie. Kulminacja tej akcji przypadta na 18 sierpnia 1919 r., kiedy to polski samolot nad Kownem rozrzucil numery „Naszego Kraju”, gdzie byly zamieszczone artykuly, krytykujące litewskich przywôdcôw i ich wspôlpracç z Niemcami. O tym P. Lossowski, Konflikt polsko-litewski 1918-1920, s. 60-61. 71A. Romanowski, MlodaPolska Wilenska,s. 108-113. Stanislaw Brzostowski-redaktortygodnika „Wiadomosci Ilustrowane” wychodzącego w Wilnie 1.1913-14, Leon Perkowski - jeden z založycieli „Dziennika Wilenskiego” w r. 1906, redaktor miesięcznika „Pobudka” w 1. 1908-1914, pierwszego polskiego legalnego pisma mlodziezowego w Wilnie.

Okres funkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

161

„Dziennik”, od založenia w r. 1906, niezmiennie trzymal šią pozycji narodowej demokracji. Po zajęciu Wilna przez Pilsudskiego przede wszystkim piörem Obsta z największym rozmachem gromil idee federacyjne oraz krajowe: „Žądamy wcielenia tych cząšci, ktöre stanowią nasz bezsprzeczny kulturalny i narodowy dorobek. Przeciwko unii nie w zasadzie nie mamy, lecz nie dowierzamy jej, a to na podstawie tak swietnego przykladu, jakiego dostarczyla wojna swiatowa...”72 Ideowo bliski „Dziennikowi” byl tygodnik „Ziemia Wilenska”, wydawany przez stowarzyszenie Straz Kresowa. Chociaž punktem wyjscia dla stowarzyszenia byla Odezwa Wilenska Jozefą Pilsudskiego, w praktyce odbiegano daleko od niej ku ideom jaskrawo narodowym. Nawet po utworzeniu Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, mimo stalych i powaznych co do wielkosci subsydiöw od ZCZW, Straz nie možna bylo zaliczyc do partneröw w realizaeji idei federacyjnej73. Funkcję redaktora naczelnego „Ziemi Wilenskiej” piastowal inž. Juliuszem Narkowicz, szef Oddzialu Wilenskiego Stražy Kresowej. Tygodnik informowal o celach i biežącej dzialalnošci Stražy Kresowej, zamieszczal relacje z licznych, organizowanych przez stowarzyszenie zebraniach i wiecach w miasteczkach oraz wsiach woköl Wilna, na ktörych przede wszystkim przyjmowano odezwy do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie o natychmiastowym przylączeniu Wilenszczyzny do Polski. Pewnąprzeciwwagą dla „Ziemi Wilenskiej” stanowil „Tygodnik Wilenski”, ktöry ukazywal się w marcu-kwietniu 1920 r. z inicjatywy Czeslawa Jankowskiego, öwczesnego kierownika Wydzialu Prasowego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich (redaktor naczelny Kazimierz Rutski). Ukazywala siąprasa partyjna: tygodniki: „Nasz Sztandar” (od 1 maja do 26 czerwca 1919 roku, redaktor naczelny - Wladyslaw Mikosza, naklad - 1500 egz.), organ Polskiego Związku Chrzescijanskich-Demokratöw na Litwie, i „Gazeta Ludowa”, ktörej wydawcą byl Polski Związek Ludowy na Litwie (redaktor - Witold Slawinski, naklad - 2000 egz.)74. Aktywnie do tworzenia wlasnej prasy wlączyla polska mlodziež: studenci mieli swöj miesiącznik „Hipogryf ’ (redaktor naczelny - Juliusz Wirski)75, uczniowie szköl šrednich redagowali „Harcerza Kresowego” (redaktor naczelny - Romuald Kawalec). 72 J. O. [Jan Obst], Krajowosc, „Dziennik Wilenski” 20.09.1919. 73 Wiele cennych uwag i spostrzežen podaje J. Gierowska-Kallanr w publikaeji Straz Kresowa a Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich. Wspoldzialanie czy rywalizacja?, Warszawa 1999. 74 Zamiast „Naszego Sztandaru” w pazdziemiku 1919 r. ukazal šią tygodnik „Glos Ludu” (naklad 3 tys. egz.), ktörego wydawcąbyla Liga Robotnicza sw. Kazimierza, zaš redaktorėm naczelnym Stani­ slaw Gorski. 75Na wiosną 1920 r. podjąto proby tworzenia pism humorystycznych - ukazaly šią 2 numery „Hu­ moru Kresowego”, po czym na jego miejsce powstal „Komar Wilenski” (redaktor i wydawea obu Jerzy Hopko). D o wilenskich czytelnikow narodowosci polskiej docieral wznowiony, znany z czasow przedwojennych dwutygodnik „Žycie Spoldzielcze” (redaktor naczelny - Aleksander Szklennik).

162

ROZDZIAL III

W Wigilię šwiąt Božego Narodzenia r. 1919 Polska Macierz Szkolna Ziem Wschodnich wydala tygodnik obrazkowy dla dzieci „Gwiazdka”. Stanowisko naczelnego redaktora powierzono dziennikarce i pisarce Marii Reutt (1863 lub 1867— -1942). Bylo to pierwsze polskie dziecięce czasopismo w Wilnie, wychodzilo do drugiej inwazji bolszewickiej w lipcu 1920 r.76 *

*

*

Polskie przedsięwziącia w zakresie kultury od 23 kwietnia 1919 roku do 14 lipca 1920 r. w wielkim stopniu byly wspierane przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich i twörcöw z Warszawy. Rowniež w polskiej prasie wilenskiej pracowalo wiele przyjezdnych osöb. Jednak jądra inicjatyw zazwyczaj tworzyli wilnianie polskiego pochodzenia, glęboko zrošnięci z polską tradycją i kultūrą. Zabraklo odniesienia do wielokulturowosci ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, nie mowiąc o pröbach podjęcia dzialalnošci ponadnarodowosciowej, pomimo že ZCZW dąžyl do polsko-litewskiej federacji. Polsko-zydowskie wspöldzialanie w kulturze znalazlo wyraz dopiero w 1. 1927-1933, gdy w ramach wilenskiej Reduty Juliusza Osterwy powstalo Hebrajskie Studium Dramatyczne77.

2. Litwini 2.1. Apogeum polsko-litew skiego konfliktu Zaraz po oswobodzeniu Wilna od bolszewikow przez wojsko polskie, 22 kwiet­ nia 1919 r., na zebraniu powszechnym zostal utworzony Tymczasowy Komitet Litewski. Juž sama nazwa nowo zorganizowanego przedstawicielstwa wskazywala, ze wilenscy Litwini zaistnialą w miešcie sytuacj ę polityczną traktuj ą j ako przejšciową. Po czterech dniach wydano oficjalną deklarację, w ktorej inicjatywy polskie okrešlono jako okupację. Postawa Tymczasowego Komitetu Litewskiego (TKL) w ciągu calego okresu istnienia Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich pozostawala nieugięta: žadnej wspolpracy z przedstawicielami panstwa polskiego. Czlonkowie komitetu odizolowali siq röwniez od miejscowego spoleczenstwa polskiego, w tym röwniez od krajowcow78. 76 Biogram Marii Jadwigi Reutt (Reuttowny) autorstwa Cecylii Gajkowskiej [w:] PSB, t. XXXI/1, Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk-L6dž 1988, s. 161-162. 77 Zob. Z. Osinski, Hebrajskie studium dramatyczne vv Wilnie (1927-1933 ), [w:] Teatr žydowski wPolsce, (red.) A. Kuligowska-Korzeniewska, M. Leyko, Lodž 1998, s. 206-227. 78V. Martinkėnas, Laikinasis Vilniaus lietuvių komitetas (Tymczasowy Wilehski Komitet Litewski), „Lietuvos istorijos metraštis”, 1999 metai, Vilnius 2000, p. 207-233.

Oleres funkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

163

Na ežele TKL staljeden z wieloletnich autorytetów moralnych wileñskich Litwinów, badaez literatury, litewsko-polski thimacz Mykolas Biržiška. Wybiegając naprzód przypomnijmy, že Pilsudskį zdawal sobie sprawę z populamosci prezesa w srodowisku litewskim i odbyl z nim w Warszawie, w towarzystwie Juozasa Albinasa Herbačiauskasa (Józefa Albina Herbaczewskiego), rozmowę, ale nie przyniosla ona žadnych rezultatów79. Wiceprezesem TKL zostal ks. Juozas Tumas, którego artykuly juž na przelomie XIX i XX stuleci staly się drogowskazem día litewskiej inteligeneji80. Wreszcie naležal do TKL Jonas Basanavičius, bez którego trudno wyobrazic sobie proces litewskiego odrodzenia. Jego decyzja o pozostaniu w Wilnie na pewno nie wiązala się tylko ze stanem zdrowia. To bylo pozostanie na posterunku, spelnienie pewnej misji, przežycie Wileñskiej Golgoty ( Wilenska Golgota - tak nazwal Mykolas Biržiška wydany po latach zbiór materialów prasowych poswiqconych polsko-litewskiemu zatargowi o Wilno)81. Do TKL naleželi m.in. pisarka, historyk sztuki i literatury Sofija Čiurlionienė oraz plastyk Antanas Žmuidzinavičius. Swą obecnošciąbez wątpienia demonstrowali, že „tu ich miejsce”. Tymczasowy Komitet Litewski utrzymywal stale kontakty z rządem w Kownie, informowal dokladnie o polskich inicjatywach, otrzymywal od wladz Litwy wsparcie finansowe. Wladze polskie na rozne sposoby przesladowaly dzialaczy TKL. Najczęšciej praktykowano domowe rewizje i krótkotrwale areszty, szczególnie gdy chodzilo o dzialalnošč księžy i inteligeneji twórczej. Stosowano równiez ograniezenia warunków (m.in. przez przymusową zamianę zajmowanych lokali na inne, o gorszym standardzie) dzialalnosci litewskich szkól początkowych, podstawowych i gimnazjów. Wszystko to bez wątpienia kolidowalo z duchem Odezwy do Mieszkanców Bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego ogloszonej 22 kwietnia 1919 r. Często wladze wojskowe i cywilne dzialaly autonomieznie, niezaležnie, jednakową metodą - trochę na zapas. Nie braklo samowolnych žolnierskich wybryków. Zresztąnastroje pewnej częšci miejscowej ludnošei, žądającej zemsty za budowanie bez Polaków litewskiej pañstwowosci wiosną-jesienią 1918 r., temu sprzyjaly. Niewywazony, nacjonalistyczny ton domino wal na wiecach i zebraniach Stražy Kresowej. W pózniejszym okresie, pod koniec 1919 r., przesladowania wileñskich Litwinów motywowano represjami wobec Polaków na Litwie, które - przyznač nale žy -n ie mniej zadziwialy swojąpomyslowošcią82. W protescie przekazanym 12 maja 1919 r. Komisarzowi Generalnemu Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich Jerzemu Osmolowskiemu Tymczasowy Komitet Li79 Ten fakt podaje V. Sirutavičius, O „ztym Litwinie " Józefie Albinie Herbaczewskim, „ LituanoSlavica Posnaniensia. Studia Histórica” 2001, t. VIII, s. 125-141. 80 V. Žaltauskaitė, O idei litewskosci w poglądach księdza Juozasa Tumasa-Vaižgantasa do 1904 roku, ibidem, s. 143-154. 81 M. Biržiška, Vilniaus golgota, Kaunas 1930 (II wydanie - Vilnius 1992, z którego korzystam w tej pracy). 82 Ibidem, s. 14-30.

164

ROZDZIAL III

tewski konstatowal: „Po okupowaniu Wilna przez wojska polskie rozpoczęiy się rewizje i aresztowania wsrod Litwinöw, w mieszkaniach i na ulicach i taki stan rzeczy trwa až dotąd. Wystarczy najglupszego donosu ze strony szpiega na ochotnika, wystarcza czyjegoš wskazania na ulicy, že ten lub öw jest «Litwinem szowinistą» lub «Litwinem-litwomanem», by jego natychmiast aresztowano. (...) Protestując przeciwko traktowaniu Litwinöw jakby poddanych kraju nieprzyjacielskiego, Tymczasowy Komitet Litewski w Wilnie uprzedza Pana Komisarza Generainego Ziem Wschodnich, že w razie dalszego trwania wyzej scharakteryzowanego systemu Litwini wilenscy będą zmuszeni szukač obrony u tych, ktorzy obronič zdolają”83. Po uplywie trzech miesięcy sekretarz odpowiedzialny wydawanego po polsku litewskiego dziennika „Glos Litwy” Aldona Čameckaitė trafila do wiQzienia - powodem štai się jej krytyczny artykul o polskim sądownictwie. Co więcej, w listopadzie 1919 r. tytul zostal zamknięty. Dopiero 12 grudnia tegož roku gazeta ukazala się pod nowym tytulem - „Echo Litwy”. Nie sposob nie zauwažyč ostrego tonu politycznego tej prasy. Jej rola w rozkręcaniu histerii antypolskiej byla znacząca. Tygodnik „Nepriklausoma Lietuva” („Niepodlegla Litwa”) deklarowal, že „unia czy federacja z Polską bylaby najbardziej niebezpiecznym ciosem dla dobra naszego ludu”. Paristwo polskie przeciwstawiano Litwie na rožne sposoby: „Jak demokracja, ktöra wszystko obejmuje na Litwie, i szlachta, ktora wszystko obejmuje w Polsce, razem pociągną wöz wspölnego panstwa? To šamo, co skrzyžowač krowę z koniem”. Wskazano rowniež na Polskę jako služebnicę Francji w walce z Niemcami84. Szerzyl się polsko-litewski konflikt religijny. Ks. Juozas Tumas-Vaižgantas pisat: „Košciol štai się trybuną polityki, jestešmy swiadkami, jak wielu ludzi «modli się przed figūrą, a ma diabla za skorą». (...) Spod tej religijnošci ropa wytryska paskudna, po rosyjsku mowiąc - „czelowiekonienawistnieczestwo»”85. Ksiądz Tumas w przedstawicielach wladzy polskiej widzial takie šamo zlo, jak w carskich urzędnikach: „Polacy zamienili dzialaczy Czamej Sotni we wszystkich sferach: zamiast monarchizmu wprowadzili demokratyzm, zamiast rosyjskiej narodowosci - polską, w miejsce «ruskoj wiery» - polską”86. Najbardziej kontrowersyjny material księdza-redaktora w prasie wilenskiej dotyczyl Vincasa Mickievičiusa-Kapsukasa. Do redakcji dotarla blędna wiadomosc... o šmierci b. szefa bolszewickiego rządu na Litwie. Przewodniczący Litewsko-Bialoruskiej Republiki Sowieckiej zostal przedstawiony w artykule-nekrologu jako 83Panų Komisarzowi Generalnemu Ziem Wschodnich, Dzial Rękopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 254 (Tymczasowy Komitet Litewski), teczka 55, k. 2. 84 K. Petrukėlis, Unijos keliais (Drogami unii), „Nepriklausoma Lietuva” 17.05.1919; Vaižgantas, Junk karvę su žirgu (Lącz krowę z koniem), „Nepriklausoma Lietuva”, 10.07.1919; Kr. St., Apie kaimy­ nus (O sąsiadach), „Nepriklausoma Lietuva” 19.07.1919. 85 Vaižgantas, Miestų diktatūra (Dyktatura miast), „Nepriklausoma Lietuva” 22.05.1919. 86 Tumas, Vincentas Mickevičius, „Nepriklausoma Lietuva” 15.11.1919.

Okresfunkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

165

postač tragiczna, niezwykle patriotyczna, dla Litwy i litewskosci, poza mafymi uwagami, zashižona. Bardziej wyraflnowaną pozycję zajmowal „Glos Litwy”. Snując rozwazania na temat przyszlosci Wilna, dziennik widzial ogromne tmdnošci w przypadku przynaležnošci miasta do Litwy. „Wilno i nadal pozostawaloby srodowiskiem polskiej kultury duchowej - rozwazal Andrius Rondomanskis. - Wynarodowieniu nie uleglby ani jeden Polak, ani jedno dziecko polskie, i tylko tutejsi nieuchronnym biegiem wypadköw zmuszeni byliby opowiedziec się przy tym lub innym sztandarze narodowosciowym”87. I tylko pojedyricze osoby litewskiej narodowosci sklonne byly nadal widziec w Polakach sprzymierzencöw w dąženiach narodowych i niepodleglosciowych. Do tego grona zaliczal się lektor języka litewskiego Uniwersytetu Jagiellonskiego Juozas Albinas Herbačiauskas (Jözef Albin Herbaczewski), ktöry przez krötki czas u schylku lata 1919 r. przebywal w Wilnie. Zaslynąl jako twörca ideologii o dziejowym przeznaczeniu polsko-litewskiego porozumienia. Znalazla ona wyraz w interesującej publicystyce, uprawianej przez poetę i historyka literatury zaröwno na lamach prasy polskiej - wilenskiej, krakowskiej, warszawskiej i in., jak i w pismach litewskich. Niektöre materialy ujrzaly swiat w pozycjach ksiąžkowych. Pojednawczy ton J. Herbačiauskasa nie byl spotykany u žadnych innych litewskich autorow (z polskiego grona zbližoną publicystykę uprawiala Konstancja Skirmuntt). To wlasnie jemu Leon Wasilewski latem 1919 roku zlecil napisanie broszury, ktora przemöwilaby do litewskich sere. Taka pozycja ukazala się w języku litewskim pt. Dokąd idziesz, Litwinie? {Kur eini, lietuvi?, Wilno 1919). Nie jednak nie moglo powstrzymač eskalacji napięcia polsko-litewskiego88. Juozas Albinas Herbačiauskas - podając w wielkim streszczeniu - w polskolitewskich stosunkach widzial następujące najwazniejsze momenty: 1) spör kultury szlacheckiej i ludowej na terenie Litwy; 2) brak przedstawicieli szlachty (ziemiahstwa) z terenu Litwy w procesie odrodzenia narodowego, a pözniej w budowie panstwa niepodleglego, co prowadzilo do uböstwa spoleczenstwa i kultury litewskiej; 3) odwieczny wspölny wrög Litwinöw i Polaköw to Rosja, ktora chce narzucic narodowi litewskiemu kulturę bizantyjską; 4) aspiraeje litewskiego ruchu narodowego jako odrębnego w stosunku do Polski, zaröwno pod względem etnokulturowym, jak i etnopolitycznym, sąnieuniknione; 87 A. R. [Andrius Rondomanskis], O Wilno, „Glos Litwy” 6-7.06.1919. 88 R. Jurkowski, „Jestem Cija i będę Litwinem zrodzonym na miarę improwizaeji Adama Mickiewicza ". Polsko-litewskie dylematy Jozefą Albina Herbaczewskiego (1904-1939), [w:] Polacy i sąsiedzi. Dystanse iprzenikanie kultur, Zbior studiöw, (red.) R. Wapinski, Gdansk 2000, cz. 1, s. 107-126. Pierwsząjego publikacjąbyla ksiąžeczka Odrodzenie Litwy wobec ideipolskiej (Krakow 1905), po niej ukazala się ksiąžka podejmująca podobny temat Glos bölu. Sprawy odrodzenia narodowego Litwy w zwiqzku ze sprawq wyzwolenia narodowego P olsb (Krakow 1912).

166

ROZDZIAL III

5) wielkim zjawiskiem nazywal Unię Jagiellonską, wskazywal na potrzebę kontynuacji tej idei89. Po wybuchu I wojny swiatowej, gdy krystalizowaly się przemiany terytorialne na terenie b. Wielkiego Księstwa Litewskiego, za najlepsze wyjscie Herbaczewski uwazal trojczlonową federację Litwy, Polski i Ukrainy. Tylko taki model mogl zapewnic Litwinom przynaležnošč Wilna. W broszurze Dokąd idziesz, Litwinie? poddal ostrej krytyce litewskie elity rządzące za zerwanie więzi z litewskimi Polakami i Polską oraz proniemiecką orientację: „Nie mam zamiaru obarczač winąprzedstawicieli narodu litewskiego za to, že nie byli wyrozumiali nad najwyrozumialszymi... Jednak spokojnie ich mogę winic za to, že zmonopolizowali w swej loterii polityką narodową, zagamqli wszystko i nie dopušcili do wspolnej powaznej pracy tych wszystkich, ktörzy wydali im się «polakofilami» albo «nieblagonadiožnymi». (...) Antypolska polityka naszych przedstawicieli w Paryžu bardzo wiele zlego Litwie zrobila. (...) W panstwie litewskim Polakom naležy przyznač zupelne röwne prawa z Litwinami zarowno pod względem politycznym, jak i kulturowym...”90 Swymi poglądami nie mogl dogodzič ani Polakom - jako poetą, mistyk byl daleki od zaproponowania rozwiązan politycznych - ani Litwinom. Pilsudskį widzial w nim „brak dojrzalošci politycznej”, Biržiška užyl ostrzejszych epitetöw - „pol psa, pol kozy, niedowiarek božy”91. Druzgocącej krytyce poddal Herbačiauskasa „Dziennik Wilenski”, a w Kownie podczas spotkaniajesienią 1919 roku wygwizdano go. Nie pozostato mu nie innego, jak wröcic do Krakowa i kontynuowac pracę na uczelni. Rozgoryczony pisal w „Glosie Litwy”: „Wilno - serce L itw y-jest chore nahisterię, šcišle na hipochondrię. Litwa jako panstwo umrze na chorobę serca (na chorobę Wilna)...” Po kilku dniach w innym artykule rowniez nie kryl žalu: „(...) Wrocę do Wilna, kiedy w tym gronie będzie panowal krölewski Duch Adama Mickiewicza, Duch największego Demokraty - Tadeusza Kosciuszki! Wczesniej - nigdy!”92 Wsrod osob propolsko nastawionych znajdujemy w Wilnie księdza Antanasa Viskantasa, czlonka wilenskiego Litewskiego Towarzystwa Naukowego, w latach 1916-1918 aktywnego dzialacza na rzecz niepodleglej Litwy w Szwajcarii i Francji. W pewnej mierze jego postawę možna thimaczyč zawiedzionymi nadziejami zwią89Kur eini, lietuvi? (Dokąd idziesz, Litwinie?), [w:] J. A. Herbačiauskas, Erškėčių vainikas, Vilnius 1996, p. 432-435. 90Ibidem. 91 V. Sirutavičius, O „zfym Litwinie "..., s. 128. Herbaczewski widzial w Pilsudskim wielki talent, wieIkiego romantyka, zob. jego autorstwa Marszalek Pilsudskį i Wilno (brulion artykuhi), [w:] Materiaty Jozefą Albina Herbaczewskiego, Archiwum Polskiej Akademii Nauk, sygn. III-156, k. 44, dodatni stosunek do Pilsudskiego ilustruje rowniež publikaeja I. Gerbaczewskij, Iz mojej awtobiografii, „Siegodnia”, nr 78, Riga 1932. 92J. A. Herbaczewski, Strzyžono-golono..., „Glos Litwy” 4.09.1919; Požegnanie, idem, 19.09.1919.

Obres fiinkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

167

zanymi z RadąLitewską. Spodziewal się za swoje zaslugi przynajmniej stanowiska w przedstawicielstwie Litwy przy Watykanie. Jego spušcizna publicystyczna we wspomnianym okresie emigracji pokazuje autora, ktöry mial dokladną wizję odbudowy wielonarodowego Wielkiego Księstwa Litewskiego93. 2.2. Litewskie inicjatywy osw iatow e i kulturalne Na początku roku szkolnego 1919/1920 dzialaly w Wilnie 2 litewskie gimnazja: Witolda Wielkiego, liczące 320 uczniöw, ktörym kierowal Mykolas Biržiška i ženskie gimnazjum z 230 uczennicami, gdzie funkcję dyrektora pelnila Ona Mašiotienė. To ostatnie dzialalo do lipca 1919 r., wladze Zarządn Cywilnego Ziem Wschodnich oglosilyjego likwidację. Doszlo więc do przymusowego polączenia obuplacöwek94. W Wilnie w omawianym okresie funkcjonowaly cztery litewskie szk'oly początkowe, gdzie w sumie naukę pobieralo 225 uczniöw. Znaczna częšč mlödziezy gimnazjalnej pochodzila z prowincji, więc spoleczne organizacje litewskie dokladaly wszelkich staran, by zabezpieczyč im zakwaterowanie, a w razie potrzeby wyzywienie i pokryč inne wydatki. Troska o szkolnictwo byla priorytetowym kierunkiem dzialalnošci nie tylko Stowarzyszenia Oswiatowego „Rytas”, ale röwniez innych, takich j ak Tymczasowy Komitet Litewski, Litewskie Stowarzyszenie Pomocy Ofiarom Wojny (na ežele z kanonikiem kapituly wilenskiej - ks. Juozasem Kuktą), Li­ tewskie Stowarzyszenie Pomocy Sanitamej i in. Nawzajem pomagano sobie w Stowarzyszeniu Uczniöw Wilenskiego Gimnazjum Litewskiego „Milda”. Kadrą nauczycielską dla litewskich gimnazjöw, jak i szköl początkowych, ktörych nie braklo na terenie wiejskim Wilenszczyzny, zapewnialo založone jeszcze w r. 1915 Litewskie Seminarium Nauczycielskie. Wlatach 1918-1927 funkcję dy­ rektora pelnil Juozas Kairiūkštis. Warto przypomnieč, že jego malžonkąbyla Julia Wiehert (1864 Radziuszki kolo Sejn - 1949 Krosno), wilenska poetka i tfumaczka litewskiej poezji. W latach 1924—1925 wydala zbiorki - Blędne ognie oraz Kwiaty i chwasty milošei, zaš w 1939 roku - jedyną w międzywojniu w języku polskim Antologię poezji litewskiej. Dziafalnošč edukacyjną, obokpracy badawezej, prowadzilo Litewskie Towarzystwo Naukowe. W latach 1919-1921 organizowano co roku Wyzsze Kuršy Naukowe, gdzie wykladali - Jonas Basanavičius, wspomniani wyzej Mykolas i Vaclovas 93 R. Lopata, Antanas Viskantas ir bandymas atkurti LDK (Antanas Viskantas i proba odbudowy Wielbego Księstwa Litewskiego), „Kultūros barai” 1992, nr 3, p. 41-44; A. E. Senn, Antanas Viskan­ tas: a lithuanian with polish friends, [in:] Asmuo: tarp tautos ir valstybės ( Osobowosc: między narodem i pahstwem), Vilnius 1996, p. 312-318. 94D. Alseika, Vilniaus krašto lietuvių gyvenimas 1919-1934 metais (Žyde Litwinöw Wilenszczyzny w latach 1919-1934), Vilnius 1935, p. 65-69; 76-78; Sprawozdanie Centralnego Biurą Statystycznego miasta Wilna za lipiec-pazdziemik 1919 r., DzialRękopis6w Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 29, teczka 321, k. 48-60.

168

ROZDZIAL III

Biržiškowie, Bronius Untulis, Andrius Rondomanskis i in. Z wykladami zapraszano Tadeusza Wroblewskiego i bialoruskiego historyka literatury Maksyma Hareckiego. Srodki na ošwiatowo-kulturalną dzialalnošč w wielkiej mierze otrzymywano z Kowna. Oprocz tego sporo datkow pochodzilo od wspolnoty litewskiej w Stanach Zjednoczonych. Masowo zaczęly tam powstawač Komitety Wsparcia Litwinow Wilenszczyzny (podobnie Polonia USA pomagala rodakom na Litwie). Podtrzymywač ducha i konsolidowač miala litewska prasa - zarowno litewskojęzyczna - „Nepriklausoma Lietuva” („Litwa Niepodlegla”, redaktorzy naczelni - ks. Juozas Tumas i Stasys Matijošaitis, naklad w 1919 r. 700 egz., do wrzešnia 1919 roku dziennik, potem ukazywala się dwa razy tygodniowo) i „Aušra” (ks. dr Juozas Stan­ kevičius, tygodnik, 1 tys. egz.), jak i w języku polskim - „Glos Litwy” (gazeta codzienna, redaktor naczelny - Mykolas Biržiška, 1,5 tys. egz.), „Nasza Ziemia” (ks. dr Juozas Stankevičius, naklad 1 tys. egz.) i „Nasza Niwa” (Vladimiras Sakavičius)95. Pierwszy z wymienionych tytulow ukazywal się tylko do konca 1919 r., bowiem redaktor Juozas Tumas opušcil Wilno, jak wielu innych przedstawicieli litewskiej inteligencji, ktorzy w koncu kwietnia 1919 roku podjęli decyzję pozostania w Wilnie, ale po uplywie kilku miesięcy nie widzieli možliwošci dalszych dzialan. Žywot wszystkich wydan periodycznych poza „Glosem Litwy” byl krotki z powodu wycofania koncesji przez Wydzial Prasowy ZCZW. A i „Glosowi” przychodzilo niejednokrotnie zmieniač nazwę. Pewną dzialalnošč možna zaobserwowač w wydawnictwach, ale koncentrowala się ona wylącznie wokol podręcznikow szkolnych. Przez kilka miesięcy dzialalo wydawnictwo i drukamia „Švyturys” („Latamia”), po czym wlašciciel Martynas Kukta, brat kanonika, podjąl decyzję o przeniesieniu się do Kowna. Dzialalnošč kontynuowala wczešniej wspomniana księgamia Marii Šlapelienė. „W tamtych czasach sprzedaž byla slaba. Naležalo jednak utrzymač się, bez względu, co będzie i jak będzie. Codziennie dyžurowališmy jeden po drugim. Najwięcej osob przychodzilo z calkiem innymi sprawami, po rožnego rodzaju informacje, adresy itp.” - wspominala po latach Šlapelienė96. „Gdy „Švyturys” pakowal się do wyjazdu - pisze Maria Šlapelienė - „myšmy nawet o tym nie myšleli, nigdy nie dochodzilo do wątpliwošci, czy opušcič grono cierpiących w W ilnie rodakow”97. Litewską literaturę proponowala rowniež filia kowienskiej księgami Stowarzyszenia šw. Kazimierza przy ui. Ostrobramskiej. Takže księgamia Jurkiewicza i Szalkiewicza miala w sprzedažy pozycje litewskojęzyczne, ale wylącznie o trešci religijnej - do 1940 roku zawsze byl tu zatrudniony pracownik litewskiej narodowošci98. 95 L. Abramowicz, Statystyka drukow wilenskich..., k. 6-7. 96 M. Šlapelienė, Knygynas Vilniuje. Atsiminimai (Księgamia w Wilnie. Wspomnienia), Dzial Rąkopisow Biblioteki Uniwersytetu Wilenskiego, fond 119, teczka 141, z. 10, k. 2-3. 97 Ibidem, z. 11, k. 2. 98 V. Žukas, Marijos ir Jurgio Šlapelių lietuvių knygynas Vilniuje (Litewska księgamia Marii i Jurgisa Šlapelisdw w ¡Vilnie), s. 353-354.

OkresJunkcjonowania Zarzqdu Cywilnego Ziem Wschodnich

169

3. Zydzi 3.1. Stosunki zydow sko-polskie: od w alki do w spolistnienia Ustanowienie Zarzqdu Cywilnego Ziem Wschodnich w Wilnie w tragiczny sposob zapisalo si? w pami?ci Zydow. Sprawa smierci kilkudziesi?ciu wilnian narodowosci zydowskiej w trakcie zajmowania miasta przez wojsko polskie w dniach 19-21 kwietnia 1919 r. maksymalnie pogl?bila nieufnosc polsko-zydowsk^. Nadal pozostaje w kategorii spraw otwartych skala wspolpracy ludnosci zydowskiej Wilna z administracjq. bolszewick^. zim^. -wiosn^. 1919 r., jej udziahi w szeregach armii bolszewickiej, jak rowniez nie znamy dokladnych okolicznosci dokonanego przez zolnierzy polskich pogromu. Zdj?cie zabitego miodego zydowskiego poety Abrahama Wajtera jeszcze dhigo znajdowalo si?, a cz?sto i obecnie, po 80 latach z gor^, znajduje si? w kronikach zydowskiej obecnosci na Litwie i w Polsce". Do makabrycznych przykladow z pierwszych dni panowania polskiego w kwietniu 1919 r. dodac nalezy areszt i wywiezienie lidera Syjonistycznej Organizacji Litwy, czlonka Kolegium Gminy, redaktora naczelnego zamkni?tej przez bolszewikow sy­ jonistycznej gazety - Lejba Jaffego - do wi?zienia w Lidzie. Syjonistyczny dziennik „Jidische Cajtung” w pierwszym numerze pisal: „Nowa i moze najciemniejsza karta zostala zapisana w historii Litwy. Nowa rana zostala zadana zydowskiemu sercu, ktore przez dhigi czas si? nie zagoi i b?dzie krwawic. Juz od pi?ciu lat trwa ta martyrologia Zydow. Zydzi Litwy nawet na chwil? nie uzyskali tego, co Zydzi w czasie rewolucji rosyjskiej. Bardziej niz w innych miejscach Zydzi Litwy nacierpieli si?. Mordowano Zydow, niszczono ich mienie, na ktore pokolenia zapracowaly ci?zk^.prac%i trudem. (...) Przyszedl czas niemieckiej okupacji, ktora w zaplanowany sposob niszczyla wszystkie soki narodu zydowskie­ go. (...) Potem nastal bolszewizm ze swoimi kulturalnymi i socjalnymi eksperymentami. Zydzi Litwy nie maj^chlopow ani proletariatu. Bolszewizm zniszczyl podstawy zydowskiego iycia, caly drobny handel i biznes. Zniszczono zydowskie szkoly, wygnano z nich zydowskiego ducha i j?zyk hebrajski. No i przyszfy te ostatnie dni, gdy niewinni umierali ze slowami «Szma Izrael» na ustach. Jeszcze nie zamkni?to grobow. Jeszcze panuje zaloba w naszych domach. Jeszcze wym?czeni ludzie bojg. si? wyjsc na ulic?. (...) Nasza dusza pelna jest zaloby i smutku, ale nie ma w niej zlosci ani ch?ci odwetu. Nawet w tak ci?zkim czasie stac nas na spojrzenie poprzez szerszy pryzmat, wiemy, ze nieprzyjemna atmosfera w ktorej zyjemy, zmieni si? i przeminie (...)”10°.910 99 Zob. Jerusalem o f Lithuania. Illustrated and Documented, collected and arranged by L. Ran, New York 1974. 100L. Jaffe, Kupamiqci naszych zamordowanych brad. Wte trudne dni, ,Jidische Cajtung” 9.05.1919 (tium. z jidysz).

170

ROZDZIAL III

Specjalna Komisja Prawna Gminy Zydowskiej wkrotce zebrala caly material dotyczący ludzkich i materialnych strat, przedstawiając go w postaci memorialu na 28 stronach maszynopisu (w 6 rozdzialach: 1. Zginąli bez wiesci; 2. Zabojstwa; 3. Znącanie šią; 4. Kradzieže i wymuszenia; 5. Ucieczki od aresztowan; 6. Prace przymusowe) Komisarzowi Generalnemu Jerzemu Osmolowskiemu101. Sprawa pogromu nabrala rozglosu miqdzynarodowego. Na wydarzenia w Wilnie ostro zareagowala wspolnota zydowska Stanow Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i innych krajow. Do Wilna z intencjązbadania sytuacji wokol zajšč antyzydowskich przybyli przedstawiciele Międzynarodowki Socjalistycznej. Rowniez posel USA w Warszawie Hugh Gibson zaraz po zlozeniu listow uwierzytelniających 2 maja 1919 r. zacząl interesowac šią sytuacją Zydow wilenskich. Jego raporty nie byly zbyt krytyczne wobec polskiego dowodztwa wojennego i wladzy cywilnej. Dostrzegal, že częšč Zydow na pograniczach mocno popiera idee komunistyczne i nie jest sklonna do dialogu z przedstawicielami rządu panstwa polskiego. Amerykanski dyplomata daleko nie rozwial licznych wątpliwošci w Departamencie Stanu w Waszyngtonie co do zagwarantowania praw mniejszošci zydowskiej przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich102. Wkrotce premier Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Paderewski zwrocil šią do administracji amerykanskiej zpropozycjąprzyslania oficjalnej amerykanskiej delegacji do Wilna i innych miast. Departament Stanu niezwlocznie zareagowal na polską inicjatywą. Na szefa delegacji wkrotce wyznaczono znanego w USA dzialacza spolecznego zydowskiego pochodzenia Henry’ego Morgenthau103. Podawana w raportach, relacjach prasowych, pozniejszych wspomnieniach i opracowaniach historycznych liczba zabitych 19-22 kwietnia w Wilnie przedstawicieli mniejszošci žydowskiej zazwyczaj wahala šią miądzy 55 a 81 osobami. Stosowano bowiem rožne kryteria czasowe, geograficzne, trudno rowniez bylo ustalič, czy zabici padli z rąk polskich jako cywile czy jako bojownicy oddzialow bolszewickich104. ,3ylem naocznym swiadkiem tego pogromu, jest jednym z najbolešniejszych wspomnien mojej mlodosci. Pogrom rzeczywiscie byl, i trwal kilka dni i uczestni101 Memorandum ob aprelskich sobytijach, podanyj 22 maja 1919 g. Generalnomu Komissaru Wostocznych Ziemiei, g. Osmolowskomu, Dzial Rçkopisôw Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 255 (zbiory Litewskiego TowarzystwaNaukowego), teczka 549, k. 1-22; wersja angielska zachowala siç w zbiorach Ministerstwa Spraw Zagranicznych Republiki Litewskiej w Centralnym Panstwowym Archiwum Litwy i zostala ogloszona drukiem - zob. S. Liekis, L. Miliakova, A. Polonsky, Three Docu­ ments on Anti-Jewish Violence in the Eastern Kresy during the Polish-Soviet Conflikt, Polin, Oxford 2001, vol. XIV, p. 116—136 (komentarz R. Zebrowskiego w rozdziale Recenzje zamiescil „Kwartalnik Historii Zydôw”, Warszawa 2002, nr 4, s. 554). W memorandum byla mowa o 60 zabitych osobach narodowosci zydowskiej, z zaznaczeniem, ze nie jest to liczba ostateczna. 102 P. Rôzahski, Hugh Gibson wobec kwestii zydowskiej w Polsce w 1919 roku, „Przegl^d Historyczny”, 2004, t. XCV, z. 2, s. 233-240; tegoz, Wilno, 19-21 kwietnia 1919 roku, „Kwartalnik Historii Zydow” 2006, nr 1, s. 13-34. 103 Konferencja misji Morgenthau u Komisarza Generalnego p. Osmolowskiego, „Nasz Rraj” 10.08.1919.

Okresfiinkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

171

czyli w nim nie tylko zolnierze” - napisal po wielu latach Stefan Bergman (wlasc. Benjamin Epsztejn, 1904-2000). - „Zamordowano wtedy 81 (osiemdziesiąt jeden) Zydöw, wielu chlostano, bito, strzyžono lub wyrywano brody. Jednym z zamordowanych byl znany pisarz zydowski A. Wajter (Ajzyk-Meir Dewniszski) (...)”104105. W omawianym kontekšcie blędem byloby nie dostrzec przychylnej Polakom postawy pewnej częšci Zydöw albo nie zauwazyc przynajmniej optymizmu przy wkroczeniu wojsk polskich. Szczegolnie ludnošč religijną przerazal bolszewicki ateizm i doktiyna walki klas. Często za wsp61pracę z bolszewikami mlodych ludzi wypędzano z rodziny, co oznaczalo rowniez odcięcie od gminy, czyli calej wspolnoty106. Jednak odezwa Jozefą Pilsudskiego Do mieszkancow dawnego Wielkiego Księstyva Litewskiego, wydana rowniez w jidysz, znalazla minimalny oddžwięk wsrod przedstawicieli ludnošci zydowskiej107. Na przyjęciu u Naczelnego Wodza z okazji zajęcia miasta byli obecni przedstawiciele wspolnoty zydowskiej - Cemach Szabad, rabin Icchak Rubinsztejn i Adolf Gordon. Pilsudskį odbyl z nimi dlužszą rozmowę, ze zrozumieniem odniosl się do 104 O 55 zabitych i 2 tys. zdemolowanych žydowskich domach jest mowa w znanej syntezie autorstwa H. M. Rabinowicz, The Legacy o f Polish Jewry: a history o f Polish Jews in the Inter- War Years 1919-1939, N ew Jork 1965, p. 38. 105 List S. Bergmano. W sprawiepogromu w Wilnie w kwietniu 1919 roku, „Odra”, 1992, nr 2 -3 , s. 126-127. Stefan Bergman - w okresie międzywojennym dzialacz Komunistycznej Partii Zachodniej Bialorusi, w Polsce Ludowej - redaktor polskiego przekladu dziel Marksa, Engelsą, Lenina i Stalina oraz wielu publikacji pošwięconych historii ruchu robotniczego. W 1. 1979-1992 - czlonek Zarządu Zydowskiego Instytutu Histoiycznego. W cytowanym Iiscie Bergman zaprzecza opinii o braku pogro­ mu w Wilnie 19 kwietnia 1919 r., ktora zostala zawarta [w:] W. Gielžynski, Kocha, lubi, szanuje?, „Odra” 1991, nr 7-8, s. 15-22. N ie zgadza się rowniez z twierdzeniem, že „deputacja Zydow wilenskich demontowala zarzuty postawione Polakom”. Malo znany jest podany przez Bergmaną inny fakt: ,,W pierwszą rocznicę tego pogromu na pierwszej stronie obydwu ukazujących šią wtedy w Wilnie dziennikow zydowskich umieszczono w czamej obw6dce imienny wykaz wszystkich zamordowanych - bez žadnego komentarza, bez podania, w jaki sposob zginęli. Mimo to obydwie gazety skonfiskowano. Pracowalem wtedy jako uczen zecerski w drukami jednej z tych gazet i ten numer gazety mialem w ręku (...)”. 106N. Davies, Orzel biafy, czerwona gwiazda. Wojnapolsko-bolszewicka 1919-1920, Krakow 1997, s. 50; J. Szczepanski, Spoleczehstwo Polski w walce z najazdem bolszewickim 1920 roku, s. 156-160 (rozdzial Kresy Polnocno- Wschodnie wobec rzqdowpolskich 1919- czerwiec 1920. Postawa ludnošci

zydowskiej). 107Naczelny Wodz Wojska Polskiego nie oglosil osobnej odezwy do Zydow. Znane sądwa projekty Jozefą Pilsudskiego pt. Do ludnošci zydowskiej, zob. W. Suleja, Geneza Odezwy Naczelnika Pahstwa do mieszkancow bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego z kwietnia 1919 roku, „Ni«*pod’.eglošč” 1992, t. XXV, aneksy III i V, s. 17-18. Projekt odezwy (5) podaje m.in.: „Wojsko Pt kie wkroczyto na Litwę i Bialoruš w celu zabezpieczenia calej ludnošci tego kraju spokoju i bezpieczenstwa. (...) Lud­ nošč zydowska može byč pewna, ii wkraczające wojska polskie dbač będą rowniez o jej bezpieczenstwo i nie dopuszczą do niczego, co by narazilo na szwank jej prawa obywatelskie i wyznaniowe. Naczelne dowodztwo (komisarz) jest przekonane, že stosunki z ludnošcią žydowską uložą šią w spc sob j ak najbardziej poprawny. Ze swej strony zwracam się do zydow, prosząc o zaufanie i posluch dla mych zarządzen”.

172

ROZDZIAL III

przedstawionych problemów, widząc potrzebę wyciszenia polsko-zydowskiego kon­ fliktu. Naczelnik Pañstwa omówil sytuację w związku z pogromami równiez na spotkaniu ze wspomnianym Henry’m Morgenthau w Lidzie 4 sierpnia 1919 r. Raport delegacji amerykañskiej odsuwal w wielkiej mierze zarzuty o zorganizowanych antysemickich rozruchach w Polsce i na terenach zajątych przez wojska polskie108. Wkrótce rabin Icchak Rubinsztejn skorzystal z zaproszenia na obiad do Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich w gronie duchownych innych konfesji,mimo že antysemickich ekscesów nadal w miešcie nie brakowalo109. Waznym krokiem w kierunku porozumienia stala šią decyzja gminy ¿ydowskiej - za wyjątkiem przedstawicieli „Bundu” - w sprawie uczestniczenia w wyborach do Rady Miejskiej. Sporządzono 4 listy wyborcze, natomiast „Bund” uwažal, že w walce 0 interesy ¿ydowskiej klasy robotniczej može wspólpracowac tylko z polskimi komunistami i przedstawicielami Polskiej Partii Socjalistycznej. Pelniący obowiązki burmistrza do momentu uksztaitowania Rady Miasta Witold Abramowicz w swym aparacie zatrudnial osoby narodowosci ¿ydowskiej, co nie zawsze bylo przychylnie traktowane przez jego rodaków110. W Radzie Miejskiej na 48 miejsc Grupa Izraelickiej Partii Demokratycznej 1Bezpartyjnych Demokratów zyskala 6 mandatów, Grupa Izraelicka Syjonistyczna - 4, Grupa Izraelickich Kupców Hurto wych i Detalicznych - 3, Związek Rzemiešl108 J. Cisek, W. Jqdrzejewicz, Kalendorium žydą Jozefą Pilsudskiego 1867-1935, Wroclaw 1994, t. 2, s. 97. 109Žydzi bojownicy o niepodleglošč Polski, (red.) N. Getter, J. Schall, Z. Schipper, Warszawa 2002 (2 wydanie, wczesniejsze - Lwow 1939), s. 92-93; J. Osmolowski, Wspomnienia z lat 1914-1921, cz. 3, Dzial Rękopisow Biblioteki Narodowej w Warszawie, akc. 6797, k. 35-36. Prezydium Gminy rejestrowalo wszelkie przejawy antysemityzmu, spisywalo zeznania i przesylalo na ręce samego Osmolowskiego, zob. Centralne Archiwum Pañstwowe Litwy, fond 13 (Materialy Wileñskiego OkręguZarządu Cywilnego Ziem Wschodnich), teczka 79 (skargi o zajšciach z ludnošciąžydowską). Na przyklad 17 maja 1919 r. zostala skierowana Skarga do Komisarza Generalnego od Benjamina Tureca (za niepismiennego B. Tureca napisal Z. Gincburg), zamieszk. przy ul. ¿ydowskiej 8-27 : „Ja juž 3 lata handluję na rynku kolo hali miejskiej, na co mam pozwolenie zarządu miasta, podlug wydanego mi swiadectwa. Wczoraj z rana przychodzę z moim towarem na rynek do swego stolu, ja znalazlem polską kobietq, która na moim stole rozložyla swoje towary: bulki i placki i inne rzeczy w celu sprzedažy na rynku. Ja zaprotestowalem (...). Z powodu moich protestów doszli dwaj žolnierze i pytali o co idzie, ja i pokazalem swój bilet, že prawo handlu za tym stoíem ja mam. (...) Žolnierze zawolali dwóch milicjantów, kazali mnie wypędzič od stolu, a dač polskiej kobiecie tam stac (...)”. Fond 13, teczka 79, k. 30. Zdarzaly siąbardziej przykre zajšcia. 8 grudnia 1919 r. polscy žolnierze wychlostali 57 wileñskich Zydów, walęsających się po torach kolejowych, często rowniež od ludnošci wyznania mojžeszowego odbierano zebrane przez Zydów amerykanskich pieniądze, przekazane za posrednictwem Misji Amery­ kañskiej, o tym J. Szczepañski, Spoleczenstwo Polski w walce..., s. 158-159. 110 Wladyslaw Zahorski pisal: „W zarządzie miejskim burmistrz Abramowicz przyjąl mnóstwo na službę Zydówek, nawet nie mowiących po polsku, gdy tyle naszych przybywa glodem bez zarobku i prožno kolacze do rožnych biur, prosząc o pracę...”. Zob. W. Zahorski, Dziennik z czasów Wojny Europejskiej, cz. IV (19 kwietnia 1919 r. - 3 kwietnia 1920 r.), zapis z 15 maja 1919, k. 38 verso. Por. J. Gierowska-Kallaur, Žydzi i Polacy na Wilenszczyznie i Grodzienszczyznie w latach 1919-1920, [w:] Swiat niepožegnany, s. 354—363.

Okres junkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

173

nikow Izraelickich -1. Jak widzimy, zasadą tworzenia niektorych list byly nie interesy polityczne, lecz gospodarcze111. „Myšmy otrzymali od naszych wyborcow mandat imperatywny, ktory nakazuje nam wspolpracowac zarowno w Radzie Miejskiej, jak i w Zarządzie Miejskim, wespol z Polakami i innymi narodowosciami, zamieszkalymi w Wilnie, (...) przy czym obowiązani jestešmy stanąč w obronie specyficznych interesow ekonomicznych szerokich warstw ludnošci zydowskiej” - mowil Jakub Wygodzki. Pomimo že lider wilenskich syjonistow deklarowal, že „w kwestiach prawnopanstwowych wyborcy nasi wyraznie zastrzegli siq przed jakimkolwiek udzialem w naradach”, nie braklo optymistycznej nuty z nadzieją na polsko-zydowskie porozumienie. „Nie wynika z tego bynajmniej, abyšmy siq nieprzychylnie odniešli do polskošci” - dekla­ rowal Wygodzki - „moj pogląd na stosunki polsko-zydowskie i zydowsko-polskie jest stary i zmianie nie ulegl, poniewaz wspolzycie Polakow z Žydami jest koniecznošcią dziejow ą- wiqc wspolpraca jest niezbqdna dla obu stron”112. W sierpniu 1919 r. przedstawiciele prezydium Gminy zložyli wizytq komisarzowi Okrqgu Wilenskiego ZCZW Konradowi Niedzialkowskiemu, w czasie ktorej poruszono temat subsydiowania zydowskich szkol ogolnoksztalcących i dobroczynnych organizacji spolecznych. Przedstawiciel polskiej wladzy przyznanie dotacji oswiatowym placowkom powiązal z wprowadzeniem do procesu nauczania jqzyka polskiego zamiast rosyjskiego. Niestety, poszukiwanie porozumienia w tym kierunku nie posunqlo siq zbyt daleko113. Do ostrego spiqcia w Radzie doszlo po zgloszeniu przez Jakuba Wygodzkiego wniosku o wprowadzenie jqzyka jidysz do Rady, magistratu i innych urzqdow na rowni z polskim, przyznając mu status jqzyka panstwowego. W ostrym tonie sformulowany protest Polskiej Chrzescijansko-Narodowej Grupy wyglosil Aleksander Zwierzynski. „W rozporządzeniu nr 5 (z dnia 5 marca 1919) Generalnego Komisarza Ziem Wschodnich w przedmiocie jqzyka urzqdowego na obszarach zajqtych przez wojska polskie, w art. 3 nie ma mowy o dopuszczeniu žargonu w instytucjach spolecznych i samorządowych obok jqzyka polskiego i innych. Tak samo w traktacie o ochronie mniejszošci narodowych, przedložonym zarządowi polskiemu do przyjqcia rownoczešnie z pokojowym traktatem wersalskim przez panstwa sprzymierzone i ratyfikowanym przez Sejm walny w Warszawie w dniu 1 sierpnia br., jest mowa tylko o swobodnym uzywaniu jakiegokolwiek jqzyka przez obywateli mniejszošci w sto111Listy wyborcze zydowskich organizacji, Centralne Archiwum Panstwowe Litwy, fond 13, opis 1, teczka 274 (materialy wyborow do Tymczasowej Rady Miejskiej w 7 wrzesnia 1919 r.), k. 4 0 ,4 9 ,5 7 , 68, 72. 112 Co mowią radni miejscy o zadaniach rady? Wywiad z przedstawicielem Zydow dr. J. Wygodzkim, „NaszKraj” 21.10.1919. 113 Biesieda predstawitielej jewrejskoj obszcziny (Szabada, Wygodskogo i Szeskina) s okruznym komissaromg. Niedziaikowskim, „Wilenskij Kurier” 12.08.1919.

174

ROZDZIAL III

sunkach prywatnych lub handlowych, czy wreszcie na zebraniach publicznych (paragraf 7) (...)” - argumentowal populamy wsröd Polaköw polityk i dziennikarz114. Kwestie językowe znalazly się röwniez na porządku dziennym warszawskich dzialaczy zydowskich. W memoriale o sprawie zydowskiej, wręczonym w styczniu 1919 r. przez Centralny Konntet Organizacji Syjonistycznej w Polsce misjom francuskiej i angielskiej oraz Międzysojuszniczej Komisji w Polsce pod przewodnictwem M. Noulensa znalazl się m.in. postulat: „Každy obywatel Žyd powinien mieč zagwarantöwane prawo uzywania swego języka; we wszystkich miejscowosciach, gdzie zydowska mniej szošč narodowa stanowi odpowiedni odsetek, wszelkie obwieszczenia organow rządowych winny bye publikowane takže w języku mniejszosci narodowej”115. Poszukiwanie wspölnego mianownika w tym zakresie w Warszawie nie przynioslo rezultatöw. Brak polsko-žydowskich rozwiązan w kwestii językowej, jak i w wielu innych, w Sejmie Ustawodawczym i rządzie, oczywiscie nie pomagalo w wyciszeniu atmosfery w Wilnie. Na pöwno do wystąpien o wlasne prawa zachęcal Traktat Mniej szosciowy, podpisany przez Polskę 28 czerwca 1919 r. i ratyfikowany przez Sejm RP 31 lipca tegož roku. Obowiązywal on panstwo polskie do utrzymania systemu oswiaty dla Zydöw w ich ojczystych języku, ale nie przewidywal języka zydowskiego j ako panstwowego116. Rowniež daleko sięgające deklaracje litewskiej delegacji na konfereneji pokojowej co do praw Zydöw nie moglo przejsc bez echa w Wilnie. Na marginesie zaznaezye. warto, že kwestia języka byla na wokandzie wszystkich politycznych ugrupowan žydowskich, z wyjątkiem ortodoksyjnego (po r. 1920 aktywnie zaangazowali się oni w dzialalnošč konserwatywnej partii „Agudas Israel”), przedstawiciele ktörego zgadzali się na wylącznošč języka polskiego w instytucjach panstwowych, zadawalając się uzywaniem hebrajskiego w žyciu religijnym i prywatnym117. Powracając do tematu dzialalnošci Rady Miasta w okresie 1919-1920, jako przyklad wzajemnego zrozumienia polsko-zydowskiego naležy podač oswiadezenie z 29 maja 1920 r., potępiające zachowanie polskich zohrierzy. Tegož dnia rada przydzielila 90 tys. marek na remont szpitala zydowskiego118. Wielkim wydarzeniem w žyciu wilenskich Zydöw byl wybor kierownictwa guri­ ny, m.in. z udzialem przedstawicieli ,3undu”, ktörzy w maju 1919 r. powracili do Rady Gminy. W ostrej walce o stanowisko prezesa zwycięžyl przedstawiciel cen1,4 Cyt. za: J. Wotkonowski, Miasto polsko-zydowskie, „Karta”, 2002, nr 34, s. 32. 115 J. Ogonowski, Problem uprawnien językowych Zydöw w IIRzeczypospolitej, „Sprawy Narodowosciowe - Šeria nowa”, 1966, t. V, z. 2 (9), s. 68. 116 Zob. hasio Traktat mniejszosciowy, [w:] Zydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, (red.) J. Tomaszewski, A. Zbikowski, Warszawa 2001, s. 515-516. 1,7 J. Ogonowski, op.cit., s. 67. 118 Protokol posiedzenia Wilenskiej Rady Miejskiej z dn. 29.05.1920, Centralne Archiwum Panstwowe Litwy, fond 64 (materialy Magistratu Miasta Wilna z 1. 1919-1939), opis 20, teezka 215, k. 298; 301.

Okres funkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

175

trolewicy - Cemach Szabad, jednym glosem, stosunkiem 38:37 wyprzedzil Lejba Jaffego, lidera Centralnej Organizacji Syjonistycznej na Litwie. Na wiceprezesöw wybrano: Jakuba Wygodzkiego (syjonistę), nadrabina Icchaka Rubinsztejna (Zjednoczenie Narodowe), Klejta („Bund”), na sekretarzy: M. Weinreicha (,3und”), Bergera (syjonistę) i Rydziunskiego (Grupa Rzemieslniköw)119. W wywiadzie dla „Togu” Szabad tak okrešlil swąpostawępolityczną: „Ze względu na moje poglądy uwazam się za socjalistę. Chociaž nigdy nie bylem aktywistą w partii socjalistycznej. (...) Jestem sympatykiem „Bundu”, poniewaz jest to partia socjalistyczna, ktöra jako pierwsza przedstawila nasze kulturalno-narodowe aspiracje. Nie zgadzam się z „Bundem” co do nacišku, jaki partia ta przyklada do interesöw [zydowskiego] proletariatu, ktöry przeciež jest nieliczny. Dia mnie w tym samym stopniu są wazne interesy malego biznesu. Co prawda, „Bund” troszczy się o wszystkich ludzi, ktörzy pracująna swoje utrzymanie, ale jednak jego podejšcie klasowomarksistowskie uwazam za zbyt wąskie”. O swym stosunku do syjonistöw möwil: „Nigdy nie odnosilem šią do Syjonizmu z nienawišcią, jak niektörzy moi przyjaciele i „Bund”. Osobišcie doceniam osiągnięcia Syjonizmu w kwestii umocnienia nacjonalizmu. Nie wierzę, že nawet obecnie, gdy Syjonizm ma mozliwosc rozwoju, moze wniesc znaczące zmiany polityczne i ekonomiczne. Nie ma wątpliwošci, že większošč Zydöw i tak pozostanie poza Ziemiąlzrael”120. Uksztaltowanie się wladz gminy dodatnio wplynęlo na konsolidację wilenskiej wspölnoty zydowskiej. Organ demokratöw „Tog” nawolywal do konsolidacji wewnątrz gminy i aktywnej pracy w nowych realiach politycznych: „Przežylišmy dni cierpienia i wstydu. Jest bardzo žle, gdy jednostka jest bezradna, ale gdy cala gmina jest bezradna jak dziecko i každy može z niązrobič, co zechce, to więcej niž bol, to wstyd. (...) Co dla jednego jest «nocą» - dla drugiego to dzien. Co dla jednego oznacza «ideal» - drugi to nazwie «krzywdą, tragedią». Wszyscy są ze sobą sklöceni do tego stopnia, že nawet nie chcąsią wzajemnie znač. Nie možna pozostawac na dlugo w takiej sytuacji, ješli nie chcemy skostnieč na zawsze. Musimy zebrač się w sobie. Musimy wyprostowac nasze pochylone, znękane plecy. Musimy wyrzucic wstyd z naszej cierpiącej duszy. (...) Przed narni stojątrudne zadania: polityczne, kulturalne i ekonomiczne. Ten kraj muši powstac silami wszystkich narodöw i utworzyc się na nowo. I trzeba zapewnic narodowi zydowskiemu godne miejsce w tym kraju. Czeka nas ogromne zdanie: musimy dojšč do siebie”121. Utworzono 7 wydzialöw: opieki spolecznej, fmansowy, kontroli, oswiaty, aprowizacyjny, religijny, pomocy produktywnej (wydzial zatrudnienia). Przy sekretariacie generalnym dzialala sekcja prawna, ktöra sporządzila raport o zajšciach w czasie wkroczenia wojsk polskich do Wilna, troszczyla się o uwolnienie aresztowanych. 119 A. Haftka, Memorial o zydowskiej gminie w Wilnie..., k. 17-20. 120 Rozmowa z prezesem Gminy Wilenskiej doktorem Cemachem Szabadem, „Tog” 27.05.1919 (ttum. z jidysz). 121A. Wilner [Wilnianin], Musimy dojšč do siebie, „Tog” 9.05.1919 (thxm. z jidysz).

176

ROZDZIAL III

W surnie gmina zatrudniala blisko 700 osob: 300 urzędnikow w wydzialach, 200 nauczycieli i 200 pracownikow w kuchniach oraz sklepach gminy122. Jednak wkrötce daly znač o sobie rožnice w poglądach politycznych czlonköw Rady Gminy. Między syjonistami oraz przedstawicielami demokratow i „Bundu” toczyla się walka o wplywy w strukturach gminy, jak röwniez ostra polemika dotycząca zakresu dzialalnošci rady i zarządu. M.in. spierano się o to, j aki język powinien byč priorytetowy - jidysz czy hebrajski. Organ demokratow pisal: „W klubie Gminy panuje cięžka atmosfera. Nadal się tam spotyka panstwo hebraistow, ktorzy z gory patrząna žargon jidysz. Boląuszy, gdy się slyszy ten kugel-deutsch [autor ma na myšli przyswajanie slow z niemieckiego]. Wiemy, že Gmina ma przed sobądužo pracy i potrzeba wiele czasu, by zapanowac nad balaganem i stworzyc porządek. To wszystko razem sprawia, že praca w Radzie Gminy nie naležy do przyjemnošci”123. Problematycznie wyglądala rowniez kwestia finansowa, naležalo wypracowac nowy, dostosowany do istniejących realiow, System šciągania podatkow. Jeszcze latem 1919 r. w wielkiej mierze budžet gminy tworzyly šrodki z pomocy charytatywnej z USA. Brakowalo ich coraz bardziej, bowiem gmina stanęla przed nowym wyzwaniem - utrzymaniem calej sieci placowek oswiatowych, od szkol początkowych do seminarium nauczycielskiego. Aleksander Hafitka w grudniu 1919 r. zauwazyl: „Wszyscy znakomici dzialacze zydowscy, jak dr Wygodzki, Szabad, Rudnicki itd. - widzą zlo: bezplanowosc, brak inicjatywy u radnych i Sabotage ze strony lewicy, а jednak apetyty ich się nie zmniejszają. Pomimo znacznych röznic w koncepcjach о autonomii narodowej u röznych partii, dąžy gmina do objęcia rządu nad wszystkimi sprawami zydowskimi. Kierownik Wydzialu Oswiaty dr Jozef Berger udowadnial nawet raz w „Jüdische Cajtung”, že Juiydyczna Komisja przy gminie powinna stworzyc zydowski sąd. (...) Debaty na plenamych posiedzeniach gminy ujawniają dostatecznie brak wytycznych, chaotycznošč pracy i niejako szukanie po omacku drogi do produkcyjnej pracy gospodarczej...”124 W listopadzie 1919 r. zostala powolana Komisja Samoopodatkowania, utworzono 15 okręgow podatkowych, jednak zubožali mieszkancy nie špieszyli z wplacaniem sum do wspolnego budžetu125. W styczniu 1920 r. Prezydium Gminy zebralo się w celu przeanalizowania i zmniejszenia budžetu. Wkrotce rozpocząl się strajk urzędnikow gminy126. Dramatyzm sytuacji ilustruje rowniež apel szefa Komisji lekarza O. Szapiry:,JLudnošč dokonala wyboru Gminy i odeszla od niej, pozostawiając jej szukanie srodköw na ogromne wydatki. Ona zapomniala, že otrzymywane z Ameryki sumy sątymcza122 А. Hafitka, Memorial о ¿ydowskiej gminie w Wilnie, k. 20-21. 123 Linker [Lewicowiec], Lewica i gmina, „Tog” 15.05.1919 (thim. z jidysz). 124 A. Haftka, Memorial о ¿ydowskiej gminie w Wilnie, k. 24—25. 125 Wjewrejskoj obszczinie, „Wilenskij Kurier” 4.11.1919. 126 Wjewrejskoj obszczinie, „Wilenskij Kurier”, 23.12.1919; 3.01.1920.

Obresfiinkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

177

sowe, a czasami nawet przypadkowe. (...) W každej dzielnicy zostaną utworzone komitety, które będą odpowiedzialne za niezwykle wažną pracę samoopodatkowania mieszkañców. W imieniu Komisji zwracam się do ludnošci ¿ydowskiej z apelem przyjšcia nam z pomocą w zakresie tworzenia waznego cíala kontaktowego między Gminą a ludnošcią, szczerze i dobrowolnie opodatkowac siebie oraz starannie wnosic skladki na korzyšč Gminy, która w swych rękach skoncentrowala w Wilnie zydoWskie urzędy wszystkich rodzajów”127. „ W lutym 1920 r. Partía Demokratyczna, której prezes Cemach Szabad przewodniczyl gminie, omówila zaistnialą sytuację i przyjęla następującąuchwalę: „Gmina, w obecnym skladzie, nie j ėst w stanie rozwijac konstruktywnej pracy, jako že jej nie udalo się zjednoczyč wokól siebie wszystkich przedstawicieli spoleczeñstwa, jedynym wyjsciem z zaistnialej sytuacji będą wybory nowej Rady Gminy, przy tym wybory powinny byč ogloszone w ciągu miesiąca. Co do strajku urzędnik0w, to jak najszybciej naležy podjąč kroki ku jego likwidacji. Partía równiez oswiadcza, že dalsze pelnienie funkcji przewodniczącego Gminy przez dra Szabada zaležy od wysuniętych postulatów - o ogloszeniu wyborów i natychmiastowej likwidacji kon­ fliktu z urzędnikami”128. Większošč Rady Gminy nie zgodzila się z rozpisaniem wyborów, natomiast wybrala - bez udzialu w glosowaniu partii lewicowych i Demokratycznej - na prezesa syjonistę Jakuba Wygodzkiego. Oprócz niego do nowego prezydium weszli - rabin Rubinsztejn, Kruk i Lewin129. Polsko-zydowskie relacje w Wilnie od kwietnia 1919 roku do lipca 1920 znalazly odzwierciedlenie na lamach cytowanych wyzej dwóch największych polskich gazet codziennych - „Dziennika Wileñskiego” i „Naszego Kraju”. Ten pierwszy tytul zachowal podobny ostry ton, jak i w stosunku do innych narodowosci. Względem Zydów posuwal się równiez do obrazliwych okrešlen, związanych z modną w pierwszych dziesięcioleciach XX stulecia - nie tylko na Litwie i w Polsce - teorią powszechnego zydowskiego spisku. Na uspokojenie atmosfery wokól wypadków z kwietnia 1919 r. Jan Obst nie zapatrywal się optymistycznie i proponowal, by „rząd nasz, a zwlaszcza wileñscy jego przedstawiciele zechcieli nieco silniejsząokazač rękę i bardziej konsekwentnymi byó w postępowaniu...”130 Powielil równiez Obst plotkę o rosyjsko-niemieckim spotkaniu w wileñskim košciele ewangelicko-augsburskim z udzialem mniejszošci zydowskiej, gdzie jakoby zostalo osiągnięte rosyjsko-niemiecko-žydowskie porozumienie co do wspólnych dzialan przeciwko odradzającej się Polsce. Znany wileñski dziennikarz i publicysta 127 Zajawlenije d-ra O. Szapiro, predsedatiela komissii samooblaženija, „Wilenskij Kurier”, 8.01.1920. 128 O položenii jewrejskoj obszcziny: zasedanije demokraticzeskoj partii i rezoliucija, „Wilenskij Kurier”, 11.02.1920. 129 Wjewrejskoj obszczinie, „Wilenskij Kurier”, 15.04.1920; 22.04.1920. 130J. O. [Jan Obst], Stanowisko zydow wilenskich, „Dziennik Wilenski” 26.06.1919.

178

ROZDZIAL III

wyciągnąl daleko idące wnioski: „Wobec jawnego związku zydostwa z odwiecznym naszym wrogiem, ktory jest wrogiem calego swiata, jakiež može byč stanowisko nasze, jako Polaköw i jako sprzymierzencöw zwyciqskiej Ententy? Nie nam nie pozostaje innego, tylko stwierdzic jasno i otwarcie, iž wszelkie pröby pojednania, podejmowane može w najlepszej myšli, uwazac musimy za bezcelowe, dopöki žydzi nie wyrzekną się związku z naszym wrogiem, nie staną się lojalnymi obywatelami Rzeczypospolitej Polskiej”131. Oliwy do ognia dolala wyzej wspomniana prošba radnych zydowskich o užywanie jidysz na posiedzeniach rady Wilna. Zygmunt Fedorowicz, znany dzialacz oswiatowy, na lamach „Dziennika” zaakcentowal, že „paiistwo zydowskie wewnątrz Panstwa Polskiego to pomysl, na ktory Naröd Polski nigdy się nie zgodzi!” 132. Jeszcze jedna „sensacja”, juž z wiosny 1920 roku, na lamach „Dziennika”: „(...) Istnieje w Wilnie stowarzyszenie czy spölka zydowska, ktörej zadaniem jest wykupywanie kamienic z rąk polskich”133. Nastroje polsko-zydowskie ilustruje röwniez haslo, z ktörym ugrupowanie narodowe bezwzględnie zwycięžylo wybory do rady: „Kto nie chce, by nad narni panowal Niemiec, Moskal i Žyd, niech glosuje na listę N .l !”134 Inną tonaeję pröbowal stosowac „Nasz Kraj”. Pamiętając o jego wydawcach, linię dziennika w wielkiej mierze možna przeložyč röwniez na wilenskie kręgi Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich. Zamiescil organ federalistöw Oswiadczenie gminy izraelickiej Wilna w sprawie zajšč przy zajmowaniu miasta przez wojska polskie, jak röwniez oswiadczenie Rady Naczelnej Polskiej Partii Socjalistycznej O wyborach do rady Miejskiej w Wilnie - gdzie wyrazono troškę o prawa mniejszošci narodowyeh. Szeroko „Nasz Kraj” naswietlil spotkanie w Warszawie Noacha Pryluckiego z Pilsudskim, podezas ktörego ömöwiono sytuację w Wilnie, Lidzie i Pinsku135. „Nasz Kraj” jako jedyny ze wszystkich pism niezydowskich w okresie Zarządu Cywilnego zamiescil wywiad z przedstawicielem kierownietwa Gminy - Jakubem Wygodzkim136. 131 Idem, Jeszcze o sprawie zydowskiej, „Dziennik Wilenski” 2.08.1919. W tej sprawie zostalo ogloszone dementi, zob. M. Jegier, Prezes kolegium ewangelickiego. Zpowodu notatki „Dziennika Wilenskiego ”, „Nasz Kraj” 15.08.1919. 132 Z. F. [Zygmunt Fedorowicz], O język w Radzie Miejskiej, „Dziennik Wilenski” 23.09.1919, o tym röwniez J. Choromanski, Žydzi a Rada Miejska, „Dziennik Wilenski” 20.09.1919. 133 Wykupywanie Polski, „Dziennik Wilenski” 30.05.1920. 134„Dziennik Wilenski” 5.09.1919 i dalsze numery. 135 Gmina izraelicka miasta Wilna oswiadeza, „Nasz Kraj” 11.05.1919, P. Prylucki u Naczelnika Panstwa, „Nasz Kraj” 15.05.1919; PPS o wyborach do Rady Miasta w Wilnie, „Nasz Kraj” 25.06.1919, w nadeslanym z Warszawy oswiadezeniu polskich socjalistöw zostal m.in. wyrazony protest „przeeiwko ograniczeniom językowym przy wyborach Rady Miasta w Wilnie”, z žądaniem „zapewnienia wszystkim narodowosciom Litwy i Biatorusi možnošci udziahi w tymczasowym zarządzie krajowym, oraz, w ogöle, röwnosci wszelkich innych praw tych narodowosci”. 136 Co möwiq radni miejscy o zadaniach rady? Wywiad z przedstawicielem Zydöw dr J. Wygodz­ kim, „Nasz Kraj” 21.10.1919.

Okres fimkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

179

Jednak niezbyt wysoko wzniosla się gazeta codzienna ponad wilenskie poziomy. Nawet Helena Römer, znana ze swej krajowosci i tolerancji, miala w kwestii zydowskiej wiele wątpliwošci. Uwazala, že „ten znaczny odlam ludnošci, od wieköw tu osiadly, zachowujący w obrzędach starodawnąmowę Szajaszöw i Mojzeszöw, w potocznej, pospolitej mowie žargon, w kulturze umyslowej, oswiacie - rosyjski, przedstawia nie lada dylemat dla wspölzycia calego spoleczenstwa, trudny do rozwiązania...”137 Dano upust nastrojom nacjonalistycznym w artykule z okazji zakonczenia roku szkolnego. Trudną sytuację w polskich placöwkach oswiatowych - „szköl, szczegölnie powszechnych, dla dzieci polskich jest w miešcie za malo, gdyž tej kategorii dzieci polskich do szköl uczęszcza nie więcej, jak 1/5” - proponowano rozwiązač przez redukcję liczby szköl z rosyjskim językiem wykladowym, gdzie „tlumnie się gamie mlodziež zydowska”. Przy okazji „Nasz Kraj” nie zalowal krytyki,jednostkom blisko związanym z narodową organizacją, ktöra chce posiadač monopol na polskošč i patriotyzm” (od jesieni 1919 r. Departamentem Oswiaty kierowal sympatyk endecji Lucjan Zarzecki). „Jak to pogodzič z pielęgnowaniem szköl rosyjskich w miešcie dla wychowania mlodziežy zydowskiej?” - zapytywal, uogolniając, organ federalistöw138. 3.2. Polaryzacja osw iaty oraz kultury w języku hebrajskim i jidysz Szkolnictwo Szkoly ludnošci zydowskiej w okresie Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich znalazly się w niezwykle trudnej sytuacji z kilku powodöw. Placöwki zaröwno z językiem wykladowym jidysz, jak i hebrajskim, byly finansowane i podporządkowane wydzialowi ošwiaty zarządu gminy, ktöremu z wielką trudnošcią udawalo się zebrač podatki. Mial miejsce chroniczny brak šrodkow: nowe mechanizmy tworzenia budžetu gminnego w drugiej polowie 1919 r. i na początku 1920 zawodzily, ze starych metod - podatku koszemego i podatku od šwiec - prawie zrezygnowano. Jedynym stalym zrödlem pozostawala pomoc z USA. Zydowskie szkoly nie skorzystaly z dotacji Zarządu Cywilnego. Zresztąrząd polski, mimo podpisania w Paryžu 28 czerwca 1919 roku Malego Traktatu Wersalskiego i nacisköw z wewnątrz, nie špieszyl z pomocą szkolom z hebrajskim i jidysz językiem nauczania139. Jak žadne inne, zydowskie szkoly byly zdane na rozbiežnošci, wynikające z rožnych opcji panujących we wspölnocie. Rozwöj ošwiaty zajmowal zazwyczaj jedno 137 H. Römer, Ghetto wilenskie, „Nasz Kraj” 16.05.1920. 138Szkolnictwo w Wilnie, „Nasz Kraj” 2.06.1920. 139 M. Wozniak, op.cit., s. 93-94.

180

ROZDZIAL III

z pierwszych miejsc w programach poszczegolnych politycznych ugrupowan. Zresztą wielka dyskusja o ksztalcie zydowskiej oswiaty między syjonistami i autonomistami miala miejsce w większošci spoleczenstw Europy Wschodniej. Zaraz po ukazaniu się w Wilnie w maju 1919 r. wolnej prasy, glos w kwestii szkolnej zabral Jozef Berger: „Kwestia szkoly jest dla nas Zydow najwazniejsza. Zawsze bylišmy narodem Księgi. Kwestia systemu wartosci zawsze odgrywala glowną rolę w naszym žyciu. A jednoczešnie nie ma drugiego takiego narodu na swiecie, w ktorego szkole narodowej i w kwestii wartosci rządzilaby taka anarchia i taki chaos - jak u nas Zydow Dzialacz syjonistyczny dostrzegal następujące žada­ ma: „(—) Wiemy, že teraz w zydowskim srodowisku dziala kilka rodzajow szkol: Talmud Tory, hebrajskie i z językiem nauczania jidysz. Rožnią się one w swych pryncypiach i nie ma takiej mozliwosci, nie nadszedl jeszcze czas, aby stworzyc jedną szkolę. W narodzie diasporycznym, ktory nie ma swojego kraju, nie možna liczyč najednolitošč. (...) Ale takie peine „bezholowie” nie moze bye podtrzymywane. Musimy ustalič tak zwany program minimum dla wszystkich szkol. Musimy ustalič, ile lat będzie trwala nauka, jak dany program jest rozdzielony na poszczegolne lata. (...) Ale žeby sprawa edukaeji nie pozostawala w rękach prywatnej iniejatywy poszczegolnych grup, powinna istnieč organizaeja, ktora wprowadzi dyseyplinę i jednošč. (...) To moze zrobič tylko gmina”140. W dzwon uderzyl jeden z glownych ideologow rozwoju oswiaty i kultury w jidysz - Zahnen Rajzen. „Balebuste zydowski [žydowska klasa šrednia] muši przyjąč do wiadomosci - deklarowal na lamach organu demokratow „Tog” - že przywodcy zydowscy, ktorzy walczą o wolnosc narodową i prawa czlowieka dla naszego naro­ du, są swiadomi, co dla narodu zydowskiego jest najwazniejsze - a mianowicie chodzi o stworzenie szkoly zydowskiej w jidysz”. Rajzen twierdzil: „Po 5 latach wojny, po wielkiej rewolueji, wszystkie podstawy naszego zycia zostaly zniszczone. (...) Žeby teraz odtworzyc naszą ekonomiezną egzysteneję, potrzebujemy nowych rzeezy, a nie takich jak kazioner shul [carskie szkoly panstwowe, rodzaj gimnazjum dla Zydow]. Žeby nowe, miode pokolenie moglo sobie poradzic w nowej rzeczywistošei i žeby moglo uwierzyc we wlasne sily socjalne i ekonomiczne, musi otrzymac edukaeję w duchu wolnosci, ktora zbuduje ich wiarę w siebie. Szkoly žydowskie to najlepszy przyklad dla zdrowej edukaeji dla naszyeh dzieci, język jidysz jest częšcią tej zdrowej edukaeji. (...) Žydowska klasa šrednia musi pojąč, že cala Torat haim [„Biblia žycia”], ktorą otrzymują ich dzieci w litewskich, rosyjskich i bialoruskich gimnazjach, to juž nie jest Torat Haim žycia ich dzieci. Žycie poszlo do przodu. Jest więc wiele powodow, by wyslac dzieci do žydowskich szkol”141. Wielkim problemem - zarowno w stosunkach z wladzami Zarządu Cywilnego, jak wewnątrz samej gminy - štai się znaezny odsetek dzieci žydowskiego pocho140 Dr J. Berger, Gmina i szkola narodowa, „Jidische Caitung” 9.05.1919 (tlum. z jidysz). 141 Z. Rajzen, Žydowska szkola i rodzice, „Tog” 8.08.1919 (tlum. z jidysz).

Okres funkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

181

dzenia w szkolach z rosyjskim językiem wykladowym. Wspomniany (w rozdziale 0 polskiej oswiacie) warunek przyznania dotacji - 2/3 uczniöw pobierających naukę w języku ojczystym - mial byč ciosem wlasnie w szkoly rosyjskie. W Rosyjskim Gimnazjum Męskim Stowarzyszenia Rozpowszechnienia Wyksztalcenia Šredniego mlodziež zydowska stanowila 82 proc. ogölu uczniöw. Populamošcią wsröd Zydöw cieszylo się röwniez gimnazjum bialoruskie. Nie možna tego jednak stwierdzic w stosunku do szköl polskich: w blisko dwutysięcznym gronie mlodziežy gimnazjalnej tylko 3 uczniöw deklarowalo pochodzenie zydowskie142. Temat do osobnych rozwažan to sytuacja Zydöw w otwartym Uniwersytecie Stefana Batorego, gdzie w roku akademickim 1919/1920 ich liczba wyniosla 80, co stanowilo 14,6 proc. ogölu studentöw143. Dwa zydowskie gimnazja byly znaczącymi dla miejscowej wspölnoty osrodkami oswiaty. Wykladalo tu wielu dzialaczy politycznych, kulturalnych, m.in. miejscowi literaci i plastycy, aktywnie rozwijala się praca pozalekcyjna. Hebrajskie gimnazjum w roku szkolnym 1919/1920 liczylo 324 uczniöw (256 chlopcöw i 68 dziewcząt), gimnazjum z językiem wykladowym jidysz - 463 (178 chlopcöw i 284 dziewcząt)144. Brak dominacji jednej sily politycznej w Radzie Gminy wplywal na to, že polemiki o sprawach oswiaty, przede wszystkim dotyczące priorytetöw finansowania, byly niezwykle ostre. Eskalacja konfliktu nastąpila we wrzesniu 1919 r., gdy gmina postanowila zawetowac decyzję szköl jidysz o anulowaniu programöw nauczania języka hebrajskiego z trzech poziomöw (klas). W staraniach o szkoly jidysz doszlo do wspölpracy między demokratami (autonomistami) i przedstawicielami „Bundu”. Wielką populamošcią w spoleczenstwie zydowskim cieszyly się bowiem projekty syjonisty Jozefą Bergera, wiąžące się z centralizacjązarządzania žydowskąošwiatą 1skupieniem wszystkich decyzji w zarządzie gminy. Nie mogąc realnie wplywac na politykę ošwiatową, Partia Demokratyczna wystąpila z nową, rewolucyjnąpropozycją - ograniczenia kompetencji gminy, m.in. w zakresie szköl; wiele zydowskich autorytetöw - Zahnen Rajzen, Samuel Niger i Gerszun Pludermacher nawolywali nauczających w jidysz pedagogow do calkowitej niezaleznosci145. Cala ta skomplikowana sytuacja wiązala się z aktywnym przejmowaniem placöwek z językiem nauczania jidysz przez utworzony w maju 1919 roku zydowski Cen­ tralny Komitet Oswiaty. Z kolei u schylkü 1920 r. powstalo zjednoczenie „Tarbut” w celu objęcia kurateli nad procesami nauczania po hebraj sku. Szkoly religijne po kilku latach pod swe skrzydla wzięla organizacja Waad Hameuchad Tachkemoni 142 Zob. Z prasy ¿ydowskiej. Pogarda Zydow do rodzimego języka, „Nasz Kraj” 2.07.1920. 143 Ogolna liczba sluchaczy wg wyznan. Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, semestr zimowy 1919/1920 roku, Centralne Archiwum Panstwowe Litwy, fond 175 (archiwum USB), opis 1A, teczka 106, k. 131. 144 Sprawozdanie Centralnego Biurą Statystycznego miasta Wilna za paždziernik-grudzien 1919 roku, Wilno 1920 (odbitka na hektografie), s. 103-104. 145 S. Kassow, Jewish Communal Politics..., p. 79-81.

182

ROZDZIAL III

(gmina ostatecznie wykreslila sprawy oswiatowe ze swych kompetencji w styczniu 1921 roku)146. Inicjatywy kulturalne. Mimo zložonej sytuacji politycznej, wspólnota zydowska nadal aktywnie dzialala na polu kultury. Sprzyjal temų rozwój prasy, która w okresie 1919-1920 uwzglqdniala nowe ideo­ logie polityczne. Ch. Chasan od Wydziahx Prasowego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich otrzymal koncesją na wydawanie dziennika „Tog” jako organu Partii Demokratycznej (1 numer - 9 maja 1919 roku, naklad - 2,5 tys. egz., redaktor naczelny - J. Lewin), zaš A. Rajchesowi zezwolono na otwarcie gazety codziennej w jidysz o kierunku syjonistycznym „Jidische Cajtung” (1 numer - 9 maja 1919 r., naklad - 1,3 tys. egz., redaktor naczelny - Józef Regensburg)147. Dnia 12 sierpnia 1919 r. Lejb Jaffe otrzymal pozwolenie i rozpocząl wydawanie hebrajskiego dodatku do piątkowego numeni „Jidische Cajtung” pt. „Haszowuach” („Tygodnik”). Ukazywal šią jednak niedlugo, po kilku numerach, wskutek braku funduszy, zostal zamkniąty. We wrzesniu tegož roku na wydawanie tygodnika w języku jidysz pt. „Szabes Najes” pokusil šią Mores Krawecki. Jak ocenil Aleksander Haflka, „byl to organ pošwięcony sprawom polityki z jednej strony, a z drugiej sprawom miejskim zydowskim; ten dzial byl prowadzony w sposób satyryczny, a nierzadko pamfletowy; z artykulów wstąpnych tej gazety wyzierala nieraz spod gęstych oslon frazeologii i krasomówczych zwrotów bolszewizująca myšl”. Dodač jeszcze naležy, že w omawianym okresie nie miai swego organu prasowego wilenski „Bund”148. „Haszowuach” ukazywal šią tylko do listopada 1919 r. Dhižszy zywot mialo tygodniowe pismo „Der Idischer Soicher” ( 1 numer - 4 wrzesnia 1919 roku), pošwiącone sprawom handlu i przemyslu. Początkowo jego wydawcą zostal Adolf Gordon, który w paždziemiku swe prawa przekazal Efhnijowi Zalkindowi, iunkcją redaktora naczelnego pelnil Albert Kabacznik, lawnik miasta Wilna. 16 grudnia 1919 r. Szlomo Bastomski, lubiany w Wilnie nauczyciel i literai, wydal pierwszy numer tygo­ dnika dia dzieci „Grininke Bejmalach” („Zielone Krzaczki”)149. O iydowskim srodowisku wilenskim dobrze swiadczyl zorganizowany Związek Dziennikarzy i Literatów Zydowskich. Wystąpowal on z róznego rodzaju inicjatywami wydawniczymi. M.in. staraniem związku zostal wydany zbiór poezji i artyku146 M. Heller, Wilno jako osrodek zydowskiego žydą kulturalnego..., s. 263-269. 147 L. Abramowicz, Statystyka druków wilenskich, Wilno 1919 (maszynopis), Dzial Rękopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 79 (spušcizna Ludwika Abramowicza), teczka 868, k. 115. Por. M. Fuks, Prosa¿ydowska wPolsceXIXipierwszejpolowyXXwieku (do koncaDrugiej Wojny Swiatowej), „RocznikHistorii Czasopismiennictwa Polskiego”, 1973, t. XII, z. 1, s. 27-55. Wspomnianych tytulów, mimo že ukazywaly równiez po 1920 r., nie wymienia Andrzej Paczkowski [w:] Prosa iydowska w IIRzeczpospolitej, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej”, 1991, nr 2, s. 51-67. 148A. Haffka, Charakterystykaprasy ¿ydowskiej w Wilnie, Wilno 1919 (maszynopis), ibid., fond 79, teczka 770, k. 1-20. 149Ibidem.

Okres fimkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

183

low pamięci wilenskiego poety A. Wajtera. Rowniež przez Związek swe wiersze wydal Mosze Kulbak150. Inne wydawnictwa, choč w skromnym wymiarze, rowniež kontynuowaly swą dzialalnošč. „Wydawnictwo Wilenskie” w 1919 roku jako pierwsze oglosilo drukiem powiešč Szymona An-Skiego (Salomona Zainwela Rapoporta) Między dwoma šwiatami (Dybuk), ktora wkrotce ze względu na zawartošc autentycznego folkloru w jidysz, zyskala populamošč wšrod Žydow na calym šwiecie. Stala šią ona nierozlączną częšcią repertuaru wielu teatrow, w Polsce miądzywojennej zostala rowniež przeniesiona na ekran filmowy151. Od maja do grudnia 1919 r. ukazalo šią kilka pozycji literatury pięknej dla dzieci i mlodziežy, autorstwa wspomnianego Szlomy Bastomskiego. Ze względu na aktywny rozwoj szkolnictwa w jidysz wydano wypisy dla uczniow kursow wieczornych pt. Žydowskie slowo (Wydawnictwo Wilenskie), Zbior piosenek dziecinnych A. Bulkina i Z. Efrona (drukamia Rozentala) i in.152 Na žycie teatralne skladaly šią wystąpy žydowskiego Teatru Dramatycznego na scenie Sali Miejskiej, žydowskiego Teatru „Miniature” w Sali Krejngla i Teatru Dziecięcego B. Sznejerson na scenie Teatru Miejskiego (dawny ratusz)153. Koordynacjąinicjatyvv teatralnych zajmowalo šią Žydowskie Towarzystwo Tea­ tralne. W sklad jego zarządu jesienią 1919 r. weszli: J. Wygodzki, J. Rozejbojm, M. Szalit, Sz. Klejt, I. Ikwiat, A. Rozental, Ch. Remagolski i Smilg. Zostalo rowniež rozpowszechnione ošwiadczenie, ktore deklarowalo m.in.: „Žydowskie Towarzystwo Teatralne bierze na siebie trudnąpracą kontynuacji wielkiej žydowskiej sprawy teatralnej, początek ktorej zostal poczyniony przez Pereca i Wajtera, ktory zginąl šmierciąmęczeriską. Teatr stanowi najbardziej žywe žrodlo sity kultury narodu, tym niemniej dotychczas znajduje šią on na niskim szczeblu rozwoju. (...) Obecnie, gdy cale žycie narodu žydowskiego przebiega pod znakiem odrodzenia, nadszedl czas založyč tnvaly fundament pod budynek žydowskiego teatru. Každy kto žywy w šwiecie žydowskim, powinien przyczynič do tej šwiętej sprawy (...)”154. W lutym 1920 roku obchodzono jubileusz 25 lat pracy režyserskiej Nauma Lipowskiego, nierozlącznie, mimo zawieruchy wojennej związanego z Wilnem.

150 Wsojuzie jewrejskich ¿urnalistow i literatorow, „Wilenskij Kurier” 24.04.1920. 151 Biogram Anskiego [w:] Žydzi w Polsce. Dzieje i kultura, s. 15. 152 L. Abramowicz, op.cit. Autorstwa Bastomskiego ukazaly ukazaly się 4 pozycje w jidysz: Opis podrözy Nansena do bieguna polnocnego (Wilenskie Wydawnictwo, 50 str.), Glupi Jankiel (Drukamia Rozentala, 16 str.), Žyd Nosiwoda (Drukamia Rozentala, 8 str.), Szczęšcie (Drukamia Rozentala, 8 str.). 153Zob. Frekwencjapublicznosci w teatrach, bioskopach, na koncertach itp. widowiskachpublicznych, [w:] Sprawozdanie Centrainego Biurą Statystycznego miasta Wilna za lipiec-pazdziemik 1919 r., Dziai Rękopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 29, teczka 321, k. 60-61. 154 Wozwanije Jewrejskogo Teatralnogo Obszcziestwa, „Wilenskij Kurier” 12.10.1919; zob. röwniež Otkrytije teatralnogo obszczestwa, „Wilenskij Kurier” 10.01.1920.

184

ROZDZIAL III

„Naum Lipowski, uczen Moskiewskiej Filharmonii w klasie deklamacji. Wilno zna go od roku 1895, gdy rozpocząl swą karierę u Niezlobina” - pisal „Wilenskij Kurier”. - „Od 1905 roku Lipowski pošwięcil się wylącznie zydowskiej scenie. On byl pierwsząosobą, ktörej udalo się otrzymač pozwolenie wladz carskich na spekta­ kle w języku jidysz”155. Z inicjatyw muzycznych wymienic naležy Žydowską Orkiestrę Symfonicznąna ežele z dyrygentami Aleksandrem Wilinskim i Wejnbrenem, ktora latem 1919 r. w Ogrodzie Botanicznym organizowala „muzyczne czwartki”, oraz Dziecięcą Or­ kiestrę Symfonicznąpod batutą A. Zajdmana156. Wspomniane Towarzystwo Teatralne zaraz po založeniu utworzylo röwniez Oddzial Muzyczny, ktöry za swoj glöwny cel uwazal organizowanie wieezoröw kameralnych dla wilenskiej publieznošei. Jednym z najbardziej aktywnych artystöw byl mistrz skrzypiec Samuel Kontorowicz. WystQpowal solo, j ak röwniez w zorganizowanym w 1919 r. kwartecie jako 1 skrzypce, gdzie oprocz niego grali - Aleksander Jadlowkier (2 skrzypce), J. Wajnberg (alt) oraz I. Sznejder (wiolonczela)157. Filarem žydowskiego žycia kulturalnego w Wilnie štai się takže Zawodowy Związek Muzyköw, gdzie Linkėję prezesa pelnil Izaak Stupel (w Wilnie dzialal až do okupaeji hitlerowskiej), w sklad zarządu wchodzili - Mosze Zamjsztejgman (pod koniec lat dwudziestych w wilenskim konserwatorium prowadzil klasę kontrabasu), Ferdynand Hermanowicz, Kremer, Grafinan i Wajbren158. W srodowisku plastycznym niewątpliwie wielkim wydarzeniem stala się wystawa indywidualna wilnianina Benciona Cukiermana (okolice Wilna 1890 - Samarkanda 1944), absolwenta Wilenskiej Szkoly Rysunkowej i paryskiej Ecole de Beaux-Arts. Populamošcią cieszyly się pejzaže jego autorstwa z okolic Paryža i Bretanii, jak röwniez zawierająca motywy syjonistyczne grafika. W požniejszym okresie stylistyka jego malarstwa pozostawala w kręgu postimpresjonizmu159. W 1919 r. zostalo založone i intensywnie rozwijalo swą dzialalnošč Zydowskie Towarzystwo Historyczno-Etnograficzne. To przede wszystkim zasluga Szymona An-skiego, zaröwno dramaturga, pisarza i etnografa, ktöry mial wielkie osiągnięcia 155 Ojubileje 25 ¡et N. S. Lipowskogo, „Wilenskij Kurier” 4.02.1920. 156Koncert detskogo orkiestra, „Wilenskij Kurier”, 28.06.1919; Simfoniczeskije orkiestry, „Wilen­ skij Kurier” 20.07.1919. 157 Teatr i muzyka. Jewrejskoje Teatralnoje Obszczestwo, „Wilenskij Kurier”, 14.01.1920. Latem 1930 roku doszlo w Wilnie do powstania Wilenskiego Kwartetu, w podobnym skladzie, a mianowicie - Kantorowicz, Jadlowker, Stolow i Kac. Zob. M. Ankudowicz-Bienkowska, Polskie žyd e muzyczne w Wilnie latllRzeczpospolitej, s. 109. Ta pozycja bardzo szeroko obejmuje temat i czçsto na jej stronach možna przešledzič kariery zydowskich artystôw, ktôrzy, oczywiscie, nierozlącznie w wielu wypadkach byli związani z polskimi iniejatywami muzyeznymi, m. in. z Konserwatorium Muzycznym, zatožonym w 1923 r., bądz z Towarzystwem Filharmonicznym, ktôre powstalo w r. 1926. Wielu zydowskich arty­ stôw realizowalo się w zorganizowanym w 1925 r. Zydowskim Instytucie Muzycznym w Wilnie. 158 Wprofiesionalnom sojuzie muzykantow, „Wilenskij Kurier” 28.01.1920. 159 J. Malinowski, Malarstwo i rzežba Zydôw Polskich w XIXi XXwieku, 1 .1, s. 385-386.

Ohres fimkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

185

w zakresie badan ludowej kultury jidysz na terenie b. Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po jego smierci - 8 listopada 1920 roku w Warszawie - towarzystwo nazwano jego imieniem. Jeszcze w 1919 r. przy towarzystwie zostalo založone muzeum etnograficzne160.

4. Bialorusini 4.1. Poszukiw anie polsko-bialoruskiego porozum ienia w W ilnie Pod koniec kwietnia 1919 roku podstawowym wyzwaniem dla Bialorusinöw Wilna i Wilenszczyzny, jak i zamieszkalych poza tym terenem, bylo ustosunkowanie się do programowej odezwy Jozefą Pilsudskiego Do mieszkancöw bylego Wiel­ kiego Ksiqstwa Litewskiego i administracji Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, pod ktorego pieczą znalazla się znaczna częšč bialoruskiej ludnošci161. W dniach 12-14 czerwca 1919 roku obradowal w Wilnie Zjazd Bialoruskich Delegatöw z Wilenszczyzny i Grodzienszczyzny, ktöry w swej rezolucji do wszystkich narodow i panstw swiata oglosil apel, by zachowano w calošci Bialoruš: „Naröd bialoruski muši žyč w jednej wielkiej 12-milionowej rodzinie na swojej ziemi, dzieląc razem wspolnądolę i niedolę. Rada Republiki, prawdziwy upelnomocniony przedstawiciel calej Bialorusi, powinna jak nąjszybciej rozpocząč na nowo swoją chwalebną pracę nad odbudową bialoruskiej panstwowosci...”162 Opröcz tego, „zjazd wital odezwę Naczelnego Wodza Wojska Polskiego Jozefą Pilsudskiego o odbudowie wolnego bialorusko-litewskiego panstwa; zjazd wierzyl w szczerošč odezwy i jej autora, ktöry zawsze bronil interesöw demokracji”163. Zostala wybrana Centralna Bialoruska Rada Wilenszczyzny i Grodzienszczyzny na ežele z eserowcem Klaudyjuszem Duž-Duszeuskim, ktorego wkrötce zastąpil Branislau Taraszkiewicz. Rada uchwalila petycję do J. Pilsudskiego, zawierającą prošbę o pomoc w budowie wojska narodowego bialoruskiego, ktore swym czynem oręžnym, ramię przy ramieniu z wojskiem polskim, usunie wroga z tych bialoru­ skich obszaröw, jakie są dotychczas w ręku nieprzyjaciela”. Röwniez w Wilnie, w sierpniu 1919 roku, powstala Bialoruska Komisja Wojskowa (prezes - Pawel Alaksiuk), w wyniku braku jednolitej linii politycznej w Warszawie uznana dopiero 160 M. Heller, Wilnojako osrodek zydowskiego zycia kulturalnego, s. 269. 161K. Gomölka, Bialorusini w IIRzeczypospolitej, s. 61-62; 74—75; M. Wojnicka, Stosunek Polski do Bialorusi w latach 1918-1920, [w:] Odrodzona Polska wsrod sqsiadöw 1918-1921, (red.) A. Koryn, Warszawa 1999, s. 76-88. 162 Cyt. za: W. Sukiennicki, O oddzwiek wsercu, „Zeszyty Historyczne” 1976, z. 38, s. 105. 163Ibidem.

186

ROZDZIAL III

22 paždziemika (w listopadzie przeniosla się do Minską). Stawiala ona sobie za zadanie sformowanie narodowego wojska bialoruskiego z ochotniköw - początkowo mialy to bye 2 bataliony piechoty. Utworzone jednostki znajdowaly się pod wladzą Naczelnego Dowodztwa Wojska Polskiego, mialy bye wykorzystane, w razie potrzeby, na polsko-bolszewickim froncie164. Ogölna atmosfera woköl polsko-bialoruskich stosunköw polepszyla się, gdy 1 lipca 1919 roku prezes rządu Bialoruskiej Republiki Ludowej Anton Luckiewicz i premier Ignacy Paderewski zawarli porozumienie o dąženiach do wspölnej federacji. Optymistyczne nastroje woköl bialorusko-polskiego zbliženia, röwniez wsröd wilnian-Bialorusinow, wywolalo wystąpienie Pilsudskiego 19 wrzesnia 1919 roku w Minsku (wojska polskie zajęly miasto 8 sierpnia 1919 r.). Wöwczas, jak wiadomo, Naczelnik Paiistwa Polskiego zadeklarowal prawo Bialorusinöw do niepodleglošci. Ze strony bialoruskiej zwolennicy wspölpracy z Polską powoli zaczęli brač gorę (13 grudnia 1919 r. w Minsku doszlo do likwidacji Rady Bialoruskiej Republi­ ki Ludowej, a jej miejsce zajęla Najwyzsza Rada Bialoruska)16516. Wedlug projektöw Jozefą Pilsudskiego „pracę” bialoruskąnaležalo „pchnąč” jak naj dalėj na wschöd. Jerzy Osmolowski opisal w swych wspomnieniach rozmowę polskich dzialaczy politycznych i wojskowych z Naczelnym Wodzem w Minsku. Pilsudskį zaakcentowal wöwezas, že „Wilno i Wilenszczyzna stanowiąkraj więcej polski, niž dzielnice centralne (...), zaš zachodnie tereny bialoruskie sązupelnie odrębne od Minszczyzny”. Zaprzeczenia ze strony obecnych, že okolice Minską sątak polskie, jak okolice Wilna, že w Mozyrszczyžnie, jak i w calej Minszczyžnie, są bardzo liczne zascianki szlacheckie, przechowujące tradycje polskie, nie przekonaly twörey koncepcji federalistycznej panstwa polskiego. (...) Zdefiniowal swoje zapatrywania w slowach: „Wilno jest i musi pozostac w charakterze centrum polskošci. Minsk winien stač się centrum bialoruskim ziem wschodnich”106. Wracając do tematyki wilenskiej, zauwažmy wielkąprzegraną wilenskich dzia­ laczy bialoruskich w wyborach do Rady Miasta, podezas ktörych nie zdobyto ani jednego miejsca. Z kolei druzgocące zwycięstwo polskiej listy narodowej rowniež nie moglo nastawiac Bialorusinöw optymistyeznie167. 164 O. Latyszonek, Bialoruskie formaeje wojskowe, Bialystok 1995, s. 121-146; Encyklapedyja Gistoryi Betarusi, Minsk, 1993,1 .1, s. 369-370 (Belaruskaja Wajskowaja Komisija). Na wiosnę 1920 r. polskie wladze wojskowe ograniezyly w wielkim stopniu jej pelnomocnictwa. W lipcu 1920 r., gdy Wojsko Polskie opuscilo Minsk, zaprzestala dzialalnošci. 3 paždziemika 1920 r. wznowila dzialalnošč w Lodzi, prowadzila pracą kulturalno-ošwiatową wsrod intemowanych bialoruskich žolnierzy. 165 K. Gomolka, Bialorusini w IIRzeczypospolitej..., s. 62-64. 166 J. Osmolowski, Wspomnienia z lat 1914-1921, cz. 3, k. 110. 167 Listę nr 7 Wilenskiego Bialoruskiego Narodowego Komitetu otwieral Aleksander Karabacz, redaktor naczelny „Niezaležnej Bialomsi”. W gronie kandydujących nie zabraklo dramaturga F. Alachnowicza, literatą M. Hareckiego. Zob. Listy kandydatow w wyborach do Tymczasowej Rady Miejskiej m. Wilna, Litewskie Centralne Archiwum Panstwowe, fond 13 (zespol akt Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich), opis 1, teezka 274, k. 10.

Okres junkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

187

Polsko-bialoruskie porozumienie w Wilnie z trudem torowalo sobie drogę. Oczywišcie, wplyw na to mial brak postępu na szczeblu najwyžszym: w lutym 1920 roku w czasie spotkania w Wilnie Jozef Pilsudskį przyznal, že nie chce robič žadnych ustępstw politycznych na rzecz „bialoruskiej fikcji”; polsko-bialoruskie rozmowy w Minsku z udzialem Leoną Wasilewskiego wykazaly wiele rozbiežnošci168. Slabo ukladal się dialog z przedstawicielami bialoruskiej chrzešcijanskiej demokracji. Wilno jako ošrodek bialoruskiego katolickiego ruchu w 1919 roku wzmocnilo się przez przeniesienie z Piotrogrodu redakcji tygodnika „Krynica”. Cieszące się dobrą slawą u Bialorusinow pismo skupialo naj wybitniejsze postacie szybko rozwijającej się bialoruskiej chadecji na ežele z wielką osobistošcią - redaktorėm naczelnym ks. Adamem Stankiewiczem (Chrzešcijansko-Demokratyczny Związek Bialorusi dzialal w Minsku, przewodniczyl mu ks. Fabijan Abrantowicz; jesienią 1919 r. liczyl on 200 czlonkow, zaš na wiosnę 1920 r. juž 500). I chociaž ukazalo się na lamach „Krynicy” - szczegolnie w pierwszych wydanych w Wilnie numerach - wiele materialow, witających Polskę i plany Jozefą Pilsudskiego, Zarząd Cywilny nie špieszyl z finansowąpomocą, chociaž takowa byla deklarowana dla bialoruskiej prasy. Ks. Stankiewicz wspominal, že gdy zwrocil się do Komisarza Generalnego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich Jerzego Osmolowskiego, otrzymal odpowiedz, že dotacja može byč przydzielona „pod warunkiem, že gazeta przeniesie się do Minską, będzie drukowana graždanką i przeznaczona glownie, a nawet wylącznie, dla Bialorusinow prawoslawnych, poniewaž ziemie, na ktorych przewaža biatoruska ludnošč katolicka, takie jak Wilenszczyzna i Grodzienszczyzna - to jakby przyrodzone tereny ekspansji kultury polskiej...”169 O wiele dalėj w swych sądach posuwala się endecka „Gazeta Warszawska”. W kwietniu 1920 roku nawolywala ona do objęcia opieką Polakow tych parafii, gdzie „pracuje ksiądz spod znaku «Krynicy», bowiem z tej «Krynicy» plynie woda zatruta, przesycona nienawišciądo wszystkiego, co polskie”170. Uogolniając postawy wilenskich Bialorusinow, uwzględnič jeszcze naležy cieszący się sympatiąniektorych wilnian antypolski ošrodek bialoruski na ežele z Waclauem Lastouskim w Kownie. Tak więc wilenskie szeregi dzialaczy, pracujących w kierunku polsko-bialoruskiego porozumienia nie byly liczne. Nie špieszyli z wyciągnięciem ręki rowniež Polacy, szczegolnie nieprzejednanąpostawę zajmowali miejscowi przedstawiciele Narodowej Demokracji, nie mowiąc juž o ziemianstwie. 168 Cyt. za: Z. Szybieka, Historia Bialorusi, s. 241; K. Gomólka, Rozmowy polsko-bialoruskie (marzec 1920 r.), „Dzieje Najnowsze”, 1988, nr 1, s. 3-13. Por. J. Gierowska-Kallaur, Ostatni etap dzialalnosci Zarzqdu Cywilnego Ziem Wschodnich, [w:] Rok 1920. Zperspektywy osiemdziesiqciolecia, (red.) A. Ajnenkiel, Warszawa 2001, s. 113-121. 169 Cyt. za: M. Moroz, „Krynica’’. Ideologia i przywódcy bialoruskiego katolicyzmu, Bialystok 2001, s. 50. 170 Ibidem, s. 52.

188

ROZDZIAL III

„Tak zwanych «uswiadomionych» Bialorusinow j est w najlepszym razie - kilkuset, i ci albo wcale języka bialomskiego nie znają, albo užywają go w wypadkach wyjątkowych - natomiast w domu - poshigują się stale bądz polskim, bądz rosyjskim. Nie myšlimy w tej chwili narzucač pytania, czy z tego materialu istotnie powstac može odrębny narod z odrębnym językiem i kultūrą. (...) W stanie obecnym to jeszcze mglawica...” - rozwazai Jan Obst w „Dzienniku Wilenskim”171. Podczas spotkania ziemian w Wilnie z wyslannikiem Naczelnika Panstwa okazano wielką pogardę dia problemow ludnošci bialoruskiej Wilenszczyzny. „Wskazywano na ogromny konserwatyzm, podejrzliwosc i interesownosc chlopa bialom­ skiego - pisal Maciej Glogier - dia ktorego okres panowania bolszewikow, kiedy možna bylo szeroko szmuglowac i dužo zarabiač, stanowi w reminiscencji raj w porownaniu z obecnym stanem (...)”172. 4.2.

Wileriskie gim nazjum -

glow ne centrum bialoruskiej ošwiaty Bialomskie spoleczenstwo w Wilnie i na Wilenszczyznie znacznie się umocnilo po utworzeniu w Wilnie gimnazjum. Zresztąplacowka promieniowala daleko poza Wilenszczyznę i možna mowic o jej istotnym wplywie na calą bialoruską kulturę oraz bialomski mch narodowy. Idea utworzenia gimnazjum dojrzewala stopniowo, począwszy od r. 1915, kiedy powstaly w miescie pierwsze początkowe szkoly z bialoruskim językiem wykladowym. Formalnym založycielem placowki bylo Bialomskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny. Od początku pieczq nad gimnazjum sprawowalo Bialomskie To­ warzystwo Naukowe, a przede wszystkim Iwan Luckiewicz. Wiele pracy organizacyjnej wložyli - Julijana Witan-Dubiejkouskaja, Lilia Czemiauskaja, ks. Adam Stankiewicz i Michaš Kachanowicz, ktory objąl ftmkcję pierwszego dyrektora gim­ nazjum. Wielkie bialomskie centrum oswiaty, jak požniej nazywano gimnazjum, mialo siedzibę w dogodnym dia wielu miejscu, bo w murach pobazylianskich, nieopodal slynnej Ostrej Bramy. Za czasow carskich miešcilo się tam prawoslawne semina­ rium duchowne, ktore po wkroczeniu Niemiec przenioslo się do Piotrogrodu. Przygotowania do procesu nauczania w gimnazjum na Ostrobramskiej trwaly od jesieni 1918 r. Zauwažyč naležy, že przychylnie do inicjatywy odniosla się wladza niemiecka i Rada Litewska. Nie sprzeciwial się založeniu bialomskiej szkoly šredniej rowniež Tymczasowy Rząd Robotniczo-Chlopski Vincasa Kapsukasa. Zajęcia zaczęly się 1 lutego 1919 r. 171 J. O. [Jan Obst], Co kryje bialoruska mglawica?, „Dziennik Wilenski” 14.08.1919. 172Memorial Macieja Glogiera do Pana Komisarza Generainego Ziem Wschodnich dla przedstawienia Naczelnikowi Panstwa, k. 17-18.

Okres fimkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

189

W momencie objęcia Wilna przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich liczba uczniow sięgnęla 340, a nauczycieli - 18. Do Wilna na naukę przybywaly dzieci i mlodziež z miejscowosci odleglych o 100-200 i więcej kilometrow. Obok mieseil się utrzymywany ze srodköw spolecznych intemat, co umozliwialo nawet uczniom z biednych rodzin nie zaznač panującego w miešeie glodu i zimna. Często z nauki w gimnazjum korzystali uczniowie z rodzin mieszanych: bialorusko-zydowskich i bialorusko-rosyjskich. W gronie pierwszych uczniow gimnazjum, ktörzy rozpoczęli naukę w roku jego zalozenia, byl Wincent Zuk-Gryszkiewicz, ktöry okrešlil pierwszy dzien w sredniej szkole ja k o ,jeden z najwazniejszych w žydu (...), serce bilo się z radošei i wielkich nadziei, pragnąlem zbližyč się z bialoruskim žyciem, ktöre odradzalo się i rozwijalo w naszej slawnej stolicy, czekalem z niecierpliwošcią tej chwili, žeby okazač się w klasie, w gronie nowych kolegöw i koležanek, žądny bylem wiedzy o Bialorusi, o jej przeszlošci oraz dzisiejszym dniu, i nawet mi do glowy nie przychodzilo, že mogąmnie odrzucič, nie przyjąč - tož nasze bialoruskie gimnazjum, ono utworzone dla takich, jak ja!...”173 Bialoruskie gimnazjum w Wilnie slynęlo z wysokiego poziomu nauezania. Uczniow wychowywano w patriotycznym duchu bialoruskim. Sprzyjaly temų częste kontakty z liderami politycznych i kulturalno-oswiatowych bialoruskich organizacji. Gimnazjum stanowilo obiekt ich troški, jeden z podstawowych celöw dzialalnošci. Pedagodzy wiele uwagi pošwięcali dzialalnošci pozalekcyjnej. Pomocne na co dzien bylo mieszczące się w tym samym budynku Muzeum Bialoruskie174. Narodowy kierunek gimnazjum, skierowany na pielęgnację idei niepodleglego panstwa bialoruskiego umacnial się jeszcze przez kilka lat, zaš na początku lat 30. w placöwce oswiatowej coraz bardziej przybieraly na šile wplywy Komunistycznej Partii Zachodniej Bialorusi.

5. Inne mniejszošci narodowe. Mniejszošci religijne Wedlug przeprowadzonego przez wladze niemieckie spisu w 1916 roku oprocz Polaköw, Zydöw, Litwinöw i Bialorusinöw ludnošč Wilna w 1,46 procentach stanowili Rosjanie, w 0,72 proc. - Niemcy i 0,21 proc. inne narodowosci175. Ze spisu ludnosci, ktöry mial miejsce po trzech latach z inicjatywy Zarządu Cy­ wilnego Ziem Wschodnich, pozostaly mniej dokladne informaeje o poszczegölnych 173 Žyde Wincenta Zuk-Gryszkiewicza, opr. R. Zuk-Gryszkiewicz, Toronto 1993, s. 16. 174O tym i innych zagadnieniach, dotyczących bialoruskiego gimnazjum, zob. T. Poklad, Wychawanije nacyjanalnaga i gramadzianskaga identytetu u wilenskoj bielaruskaj gimnazii 1919-1944, [w:] Vilniaus kultūrinis gyvenimas 1900-1940, (red.) A. Lapinskienė, Vilnius 1998, p. 195-203. 175 M. Brensztejn, Spisy ludnošd..., s. 21.

190

ROZDZIAL III

mniejszošciach. Wykazal on, že w miešcie mieszka 4,6 proc. ludnošci prawoslawnej. Ta powiększona liczba wiąže šią, oczywiscie, z naplywem ludnošci po przewrocie pazdziemikowym w Rosji. Sklad wyznaniowy najbardziej liczebnych narodowosci wyglądal następująco: w gronie Polaköw - 99,8 proc. katoliköw, 0,1 proc. prawoslawnych (wymowny jest zupelny brak przedstawicieli wyznania mojzeszowego); wsröd Litwinöw - 92 proc. katolikow, 5,3 proc. prawoslawnych i 2,6 proc. wyzna­ nia mojzeszowego; w gronie Bialorusinow - 10,2 proc. przedstawicieli Košciola katolickiego, 84,2 proc. wyznawcow prawoslawia i 3,4 proc. judaizmu176. Wspölnota rosyjska. Wspolnota rosyjska Wilna ulegla szczegölnej destrukcji. Z cofającą šią armią wyjechaly z miasta rzesze urzqdniköw rožnych szczebli, liczne grono pracowniköw placöwek oswiaty i kultury. Röwniez duchowienstwo w znacznej mierze opušcilo šwiątynie prawoslawne. Pod okupacjąniemieckąnie doszlo do większej dzialalnošci przedstawicieli wilenskich Rosjan. Proby zjednoczenia šią w celu dzialalnošci spolecznej zostaly podjęte w drugiej polowie listopada 1918 r. - przygotowano nawet status Organizacji Rosyjskich Obywateli Litwy i Bialorusi (Organizacija rossijskich obywatelej Litwy i Bielarusi), jednak w okresie przedbolszewickim nie rozpoczęla ona swej dzialalnošci. Organizację zarejestrowano dopiero w Okręgu Wilenskim Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, chociaž większej aktywnošci, nie dostrzegamy. Natomiast na polu dobroczynnym w okresie ZCZW pracę prowadzil Prawoslawny Komitet przy klasztorze šw. Ducha177. Waznym elementem žycia spolecznego Wilna bylo ukazanie się rosyjskiego dziennika „Wilenskij Kurier”. Pierwszy artykul redakcyjny delikatnie opowiadal się za polityką Jozefą Pilsudskiego, przypominając Odezwę do Mieszkancöw Bylego Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego. „Pilsudskį i jego idee nareszcie zwyciqzyly. Obecnie, po zakonczeniu debat w Sejmie, gdy ze wspanialąmową wystąpil Paderewski, dysponujemy pewnymi postanowieniami, ktorych sens jest klarowny - samodzielna Litwa, ktörej los będzie dzielem wszystkich röwnoprawnych, pracujących na tej ziemi narodow” - pisala gazeta 14 czerwca 1919 roku. Wydawcą i redaktorėm naczelnym nowo powstalego tytulu zostal Nikolaj Radin (1866-1929), ktory przed wybuchem wojny wydawal i redagowal gazetę o podobnej nazwie „Wilenskij KurierNasza Kopiejka”, zaš od 1915 do 1917 w Piotrogrodzie redagowal „Birzewyje wiedomosti”. 1 listopada 1919 r. Radin pozostal tylko w roli wydawcy, redaktorstwo przejąl M. Szat, na ktöryrn wkrotce spoczęlo calošciowe kierowanie dziennika178. 176 E. Römer, Spis ludnošci na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschod­ nich (grudzieh 1919), Lwow-Warszawa 1920, s. 27-31. 177Izruskoj obszcziny, „Wilenskij Kurier” 14.06.1919. 178 Od jesieni 1920 roku Radina znajdujemy w Berlinie, gdzie w gronie dawnych konstytucyjnych demokratöw (kadetöw) redagowal rosyjską gazetę „Rul” i samodzielnie niedzielny dodatek „Nasz mir”. Od roku 1927 až do šmierci redaktor naczelny rosyjskiej gazety w Kownie „Echo”. Zob. B. Oreczkin, Pamiati N. I. Radina, „ Siegodnia” [Riga] 29.01.1929 (za wskazanie informacji o Radinie jestem wdzięczny doc. dr. Pawlowi Lawrincowi z Wydziahi Filologii Uniwersytetu Wilehskiego).

Okres funkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

191

Charaktery styczna cechą „Kuriera” to zawęženie jego tematyki do spraw typowo lokalnych. Wiele miejsca zajmowaly informacje z žycia wilenskiej wspölnoty žydowskiej. Z calą pewnošcią wielu miejscowych Zydöw wolalo mieč, obok prasy w jidysz, röwniez tytul rosyjskojęzyczny (to zjawisko nie występowalo w Wilnie w pözniejszym okresie: w latach 1921-1939 rosyjska prasa nie stanowila trybuny miejscowej ludnošci žydowskiej). Znajdujemy w gazecie ogloszenie o zapisach w hotelu George’a „s soglasijem polskogo prawitelstwa do dobrowolczeskoj armii generala Judenicza”179. Co do relacji z przebiegu wojny domowej w Rosji, „Kurier” ograniczal siędo zamieszczenia komunikatöw agencji miqdzynarodowych, bez szerszych komentarzy. W nielicznych artykulach na ten temat iskrzyla jednak nadzieja na odbudowę niebolszewickiej Rosji. Od czasu do czasu w sposöb wyrafmowany sugerowano, že odbudowane przez „bialych” generalöw panstwo rosyjskie uložyloby poprawne stosunki z Polską. Skrytykowala ostro tę sugestię prasa polska, nawet „NaszKraj”180. Polsko-rosyjskiego dialogu zabraklo na szczeblu Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich. Przedstawione przez miejscowych Rosjan Jerzemu Osmolowskiemu dezyderaty dotyczące szkolnictwa oraz wspierania inicjatyw kulturalnych i dobroczynnych nie zostaly zyczliwie potraktowane. Komisarz Generalny zasugerowal tylko mozliwosci wyjazdu do Rosji, w ramach wstępnych porozumien polsko-bolszewickich. Wiele do žyczenia zostawialy stosunki z biskupem prawoslawnym Jelewfierijem, ktöry w listopadzie 1918 roku powröcil do Wilna181. Obraz Rosjan Wilna bylby niepelny, ješli nie wspomnimy o staroobrzędowcach. Licząca w omawianym okresie niespelna 100 lat wilenska wspölnota przed wybuchem wojny charakteryzowala siępręžnošciąi aktywnošciąna polu kulturalno-oswiatowym. Przed nadejsciem armii niemieckiej wielu czlonköw wspölnoty wycofalo się w gląb Rosji. Jednak juž na wiosnę 1918 roku datują się pierwsze powroty (najczęšciej po przykrych doswiadczeniach z wladzą bolszewicką). Do Wilna przybyl z Orenburga po kilkuletniej przerwie Arseniusz Pimonow (1863 powiat dzišnienski - 1939 Wilno) - do paždziemika 1917 r. prowadzil w Rosji zaklady przemyslowe obröbki drewna. W Wilnie zorganizowal rozproszoną wspolnotę staroobrzędow179„Wilenskįj Kurier” 21.08.1919. įso Eugeniusz Šwierczewski pisai: „Prasa rosyjska w Wilnie, wydawana przez zruszczonych Žydow, pragnie odgrywač rolę pošrednika i mediatora w sprawach polsko-rosyjskich i podejmuje się z protekcyjnąorientacjązabierania glosu i wywierania wplywu w dziedzinie tych zagadnien...” E. S., Niewiasciwa rola. Pismu „ Wilenskij Kurjer” - odprawa, „Nasz Kraj” 31.08.1919. 181 W przyszlošci biskup Jeliwfierij niedwuznacznie opowiadal się przeciwko autokefalii cerkwi w II Rzeczpospolitej. Kulminacjątego konfliktu z wladzami rządowymi bylo intemowanie 22 wrzešnia 1922 r. wysokiego dostojnika duchownego w klasztorze kamedulskim w Krakowie, po czym nastąpil wyjazd Jeliwfierija do Kowna, gdzie stanąl na ežele prawoslawnych Republiki Litewskiej. Zob. R. Lau­ kaitytė, Stačiatikių bažnyčia Lietuvoje XX amžiuje (Košciol prawoslawny na Litwie w XX wieku), Vilnius 2003, p. 11-13.

192

ROZDZIAL III

cöw, stając jeszcze za okupacji niemieckiej na jej ežele. Wraz z bratem Borysem od r. 1919 sekretarzem Wilenskiej Gminy Staroobrzędowej - aktywnie przyczynil się do integraeji wspohvyznawcöw182. Wilenskim nastawnikiem w latach 1906-1934 byl Simeon Jegupionok, pozostawiając po sobie šlad rowniez jako autor licznych strof poetyckich o tematyce religijnej. W gminie dostrzegamy rowniez poetow - Osipa Andrej ewa i Pawla Kisielowa (znanego takže z artykulöw publicystycznych). Ta obfitošč tworcow swiadezy o niezwyklej atmosferze w gronie wilenskich staroobrzędowcow, gdzie umiejętnie lączono konserwatyzm tradycji i otwartosc na nowe wyzwania kultury, ktore nioslo wielonarodowe, powoli liberalizujące się Wilno183. Niespodziewanym wydarzeniem dla rosyjskiego spoleczenstwa Wilna, ktore rezonansem odbilo się w calym miešeie i daleko poza nim, bylo przybycie w lutym 1920 roku rosyjskich literatöw - Dmitrija Merezkowskiego, Zinaidy Hippius, Dmitrija Filosofo wa i początkującego wowczas poety Wladimira Zlobina, uciekinierow z czerwonego Piotrogrodu, z misją gloszenia prawdy o bolszewizmie. Przyjmowal ich Melchior Wankowicz, w Stražy Kresowej odpowiedzialny za stosunki z Rosjanami. Otwarte spotkanie w Sali Miejskiej z mieszkancami Wilna (na program zložyl się wyklad Merezkowskiego Rosyjski bolszewizm i Europa, referat Filosofowa Mongolski socjalizm bolszewiköw, wiersze Hippius we wlasnym wykonaniu i czytanie jej dziennika z bolszewickiego Piotrogrodu przez Zlobina) oraz osobny wyklad Merezkowskiego Rosja, Polska i Mickiewicz, wizyta w „Naszym Kraju” i krötki wywiad dla redakeji staly się okazją do wyjasnienia wilenskich nastrojöw wobec kultury rosyjskiej i Rosji184. 182 E. Iwaniec, Z dziejow staroobrzędowcow na ziemiach polskich XVII-XX w., Warszawa 1977, s. 72-73, idem, Biogramy Arseniusza i Borysa Pimonowych [w:] PSB, t. XXVI/2, Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk 1981, s. 324-326. 183 G. Potaszenko, Ruskije staromery Polszy i Litwy w 1920-1930-ych gg., „Baltijskij archiw. Ruskaja kultūra w Pribaltikie,’, t. VII, Vilnius 2003, p. 60-84; idem Vilniusskaja (vilenskaja) obszczina [w:] W. Baranovskįj, G. Potaszenko, Starowerije Baltii i Polszy. Kratkij istoriezeskij i biografiezeskij slowar, Vilnius 2005, s. 69-75. W okresie II Rzeczpospolitej Wilno stalo się centrum duchowym staroobrzędowcow calej Polski. 184Merezkowski i Filosofow o stosunkach w Sowdepji, „Nasz Kraj” 25.02.1920. DrogaMerežkowskiego, Hippius, Filosofowa i Zlobina z Piotrogrodu do Minską trwala ponad dwa tygodnie: pociągiem Piotrogrod-Homel dojechali do staeji Žlobin, dalėj posuwając się terenem lešnym w okolicy Berezyny (niepodal Bobrujska) przeszli liniępolsko-bolszewickiego frontu. Dzięki uprzejmošci polskich wojskowych zostali przewiezieni do Minską. Tu rowniez miala miej see interesuj ąca rozmowa, dotycząca wizji nowych polsko-rosyjskich stosunk6w, potrzeby stworzenia „trzeciej” Rosji (podobno po raz pierwszy tu zostal užyty ten termin), z dowodcągrupy minskiej Frontu Litewsko-Bialoruskiego - gen. Lucjanem Zeligowskim. O szczegolach tej podrožy, ktora zakonezyla się w Warszawie rozmowami na najwyzszych szczeblach, zob. A. Nowak, op.cit., s. 486-487, gdzie autor odnotowuje pobyt rosyjskich literatdw w Wilnie, ale nie wspomina o spotkaniach z szerokimi kręgami wilenskiej spolecznošci, nie wymienia wykladu Merežkowskiego. O tym w yczerpująco-P. Lawriniec, Merezkowskij, Cipnias, Filosofow: tri wilenskich interwiu, http://www.russiansresources.lt/archive.

Olcres Junkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

193

„Misja, z jakąjedzie w swiat Merezkowskij, jest jednąz najpiękniejszych chwil, ktore przežyč može wielki artysta. Mimo calego tragizmu sytuacji musi on mieč to wielkie przeczucie, že duszę calego ludu rosyjskiego wziąl w siebie. (...) Zastrzegl się przede wszystkim Merezkowskij, že przemawiając do Polakow, kaja się w imieniu narodu rosyjskiego i w imieniu jego inteligencji za grzechy ojcow, za krzywdy wyrządzone Polsce, i staje na gruncie uznaniajej granic sprzed pierwszego rozbioru 1772 r. Stanowisko to bylo nie tylko aktem kurtuazji, pogodzonej ze smutną koniecznošcią obecnego ustosunkowania politycznego, lecz i glęboko uczciwym wyznaniem i uznaniem swych win wobec swiata i historii” - pisal w „Naszym Kraju” po wykladach znanego filozofa Eugeniusz Swierczewski. Calosciowa jednak ocena tej misji byla daleka od przychylnej. Wedlug Swierczewskiego: „Merezkowski poprzestal na zobrazowaniu tyranii carskiej w Polsce, pomijając okres ostatnich 3 lat, kiedy lud rosyjski, po odzyskaniu wolnosci, w dalszym ciągu uprawial swą przewrotną politykę w stosunku do Polski za posrednictwem kadeckich rządow socjalisty Kierenskiego i zbrodniczych represji bolszewickich Lenina. (...) W swych reminiscencjach historyczno-literackich Merezkowski pominąl, že zarowno cytowani przez niego Puszkin i Dostojewski byli zdecydowanymi wrogami Polski lub co najmniej nieprzychylnie usposobieni wzglqdem niej. (...) Morze krwi, wylane przez Polskę w walce z Rosjąnie zaschlo jeszcze. Ježeli - jak chce Merežkowski - Rosja jest dziš Chrystusem narodow, to Chrystus ten nie przeszedl jeszcze przez czyšciec (...)”185. Znacznie dalėj w ujemnej ocenie posunąl się Wincenty Lutoslawski, ktory od kilku miesięcy pracowal na Uniwersytecie Stefana Batorego (zauwažmy, že kadra pedagogiczna USB bardzo rzadko zabierala glos na lamach wilenskiej prasy w omawianym okresie). Wsrod nacjonalistycznych nut nie zabraklo antysemickiej tezy. „Jeszcze nigdy pogarda dla wlasnego narodu nie byla wyražona tak plomiennie i wymownie - pisal Lutoslawski. - Tutaj tradycjonalne «samooplewanije» doszlo do krancow ostatecznej pokory. (...) I przy tej bezbrzežnej pogardzie dla swoich, jednak Merežkowski kocha swą ojczyznę i zapowiada, že ona się nawroci i będzie zbawiona! My, co jej nie kochamy, na taką wiarę nie latwo się zdobędziemy (...)”. Proponowal Lutoslawski bardzo specyficzną drogę uwolnienia Rosji, ktora rowniež doprowadzilaby do polsko-rosyjskiego porozumienia: „(...) Trzeba, žeby sami zrzucili swe okowy, ješli chcą nas nasladowac, trzeba žeby tam i panow swych žydow wygnali jak my wygnalismy Niemcow; ješli bolszewizm jest zamachem na chrzescijanstwo, ješli ten zamach podobnie jak ukrzyžowanie Chrystusa jest dzielem žydow, to kto wszczyna kampanię antybolszewicką, powinien šmialo i szczerze potępič glownych sprawcow zla...”186 185 E. Swierczewski, Misja Merezkowskiego, „Nasz Rraj” 2.03.1920. 186W. Lutoslawski, Uzupelnieniepolskiego mesjanizmu, „Dziennik Wilenski” 2.03.1920.

194

ROZDZIAL III

Z Marianem Zdziechowskim Dymitr Merezkowski i jego przyjaciele zimą 1920 roku z calą pewnošcią mieli najcieplejsze wilehskie spotkanie187. Po szesnastu latach slynny wilehski slawista wspominal w referacie na dorocznym walnym zebraniu Towarzystwa Przyjaciöl Nauk w Wilnie pobyt rosyjskich literatöw. Bardziej przychylnie powitala twörcöw rosyjskiej kultury Warszawa. Nie bez udziahi hr. Wladyslawa Tyszkiewicza, wlasciciela podwilenskiego Landwarowa, ktöry wkrötce stanąl na ežele Towarzystwa Polsko-Rosyjskiego188. Wspölnota niemiecka oraz Polacy wyznania ewangelicko-augsburskiego i reformowanego. Od roku 1832 ewangelicy wyznania augsburskiego Wilna naleželi do Konsystorza Generainego w Petersburgu, ktöry jednoezyl w sobie 5 konsystorzy: petersburski, moskiewski, inflancki, estonski i kurlandzki. Wiemi z gubemii wilenskiej i kowienskiej naleželi do tego ostatniego z centrum w Mitawie. Charakterystyczną cechą organizaeji kosciola ewangeliköw-luteranöw w Cesarstwie Rosyjskim bylo jego podporządkowanie polityce panstwowej: administraeja rządowa miala staly swöj udzial w wyznaczeniu generalnego superintendentą, decyzje synodu každego konsystorza mialy moc wylącznie doradezą. Nie dopuszczano do šcišlejszej wspölpracy z ewangelikami w Krölestwie Polskim189. Podczas okupaeji niemieckiej wladze pröbowaly faworyzowac ewangeliköw wyznania augsburskiego190. Opröcz tego wiele parafii w Niemczech i Stowarzyszenie Gustawa Adolfą zbieralo šrodki finansowe dla kosciolöw nie tylko w Krölestwie, ale i na Wilenszczyznie. Prawdopodobnie pomoc z tej puli czasami otrzymywali röwniez ewangelicy reformowani. Szerokie grono publicystöw i historyköw kultury w Niemczech w swych pracach z lat 1915-1918 czqsto akeentowalo wplyw niemieckiej kultury na rozwöj i prozachodni wizerunek Wilna w okresie Rzeczpospolitej ObojgaNarodöw191. Pod koniec 1918 roku zaktywizowaly się kontakty z przedstawicielami Konsy­ storza Warszawskiego. W polowie 1919 r. rozpoczęto przygotowania projektöw wlączenia parafii z objętych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich terenöw: we wrzesniu zostali inkorporowani ewangelicy Grodna, wkrötce rozpoczęto pertrakta187 Z historii stosunfcöw polsko-rosyjskich nazajutrz po wojnie (odezyt w ygloszony na dorocznym Walnym Zebraniu Stowarzyszenia Przyjaciöl Nauk w Wilnie 20 czerwca 1936 roku), [w:] M. Zdziechowski, Widmoprzyszlosci, Warszawa 1999, s. 87-112. Por. R. Bäcker, Marian Zdziechowski wobec bolszewickiej Rosji. Pomiqdzy widmem zaglady a antykatastrofizmem, [w:] Filozofia na Uniwersytecie Stefana Batorego, (red.) J. Pawlak, Torun 2002, s. 181-192. 188 A. Nowak, op.cit., s. 488. 189 E. Alabrudzinska, Koscioly ewangelickie na Kresach Wschodnich II Rzeczpospolitej, Torun 1999, s. 16-24'. 190 Idem, Polozenie protestantöw na terenie Krolestwa Polskiego i tzw. gubemii zachodnich Rosji w czasie Pierwszej WojnySwiatowej, [w:] Europa Orientalis. Polska ije j wschodni sqsiedzi od srednio-

wieczapo wspölczesnosc. Studia i materialy ofiarowane Profesorowi Stanislawowi Alexandrowiczowi w 65 rocznicq urodzin, Torun 1996, s. 413-419. 191 P. Weber, Wilna, eine vergessene Kunststätte, München 1917.

Okres funkcjonowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich

195

cje o przejącie parafri Wolynia i Podola. Natomiast na Wilenszczyznę wspomniany konsystorz zwierzchniąwladząkošcielnąrozpowszechnil dopiero w maju 1922 roku. Postawa ewangelikow wyznania augsburskiego Wilna w odrožnieniu od przedstawicieli Jednoty Wilenskiej (Kosciol ewangelicko-reformowany) byla mniej propolska i z calą pewnošcią bardziej zroznicowana. Zresztą šwiadczą o tym dzialania wilenskiego pastora Paula Tittelbacha (1865 Lotwa - 1951, obwod Hamel, Repu­ blika Federacyjna Niemiec), ktoiy te funkcje pelnil od roku 1910 do 1919, po czym przeniosl šią do Kiejdan, gdzie kontynuowal poslugi pasterskie. Wplyw na tą decyzję miala propozycja Rządu Republiki Litewskiej dotycząca zwolania synodu i utworzenia w Kownie Konsystorza Litwy192. Dodajmy, že w Wilnie przy košciele ewangelicko-augsburskim dzialala dwuletnia parafialna szkola niemiecka, gdzie naukęjesienią 1919 roku pobieralo 126 uczniow i w ktorej pracowalo 3 pedagogow193. Parafia ewangelicko-reformowana w Wilnie stanowila cząšč Jednoty Litewskiej, z dwoma dystryktami: wilenskim i žmudzkim. W odrožnieniu od ewangelikow wy­ znania augsburskiego zachowano większą samodzielnošč od wladz panstwowych, m.in. moc obowiązująca uchwal synodu (tzw. kanonow) nie byla uzaležniona od akceptacji wladz panstwowych. Wielu przedstawicieli Jednoty Wilenskiej, jeszcze za czasow carskich, aktywnie dzialalo na rzecz polskošci. Wystarczy wymienic su­ perintendentą generalnego Michala Jastrząbskiego, dzialacza Komitetu Edukacyjnego i Towarzystwa PrzyjaciolNauk. Nie sposob wyobrazic sobie polskiego Wilna w omawianym okresie bez Wawrzynea Puttkamera i Waclawa Studnickiego, ktorych inicjatywy polityczne zostaly juž przybližone194. Tatarzy i Karaimi. Rozproszeniu, w wyniku wyjazdow w gląb Rosji, ulegla gmina tatarska. Przez caly okres okupacj i niemieckiej, a nawet j eszcze w 1919 roku, wilenski meczet nie mial mully (mianowany w lutym 1915 roku Bajrukiewicz, z okolic Siedlec, nie przyjechal i pracy nie rozpocząl)195. W okresie Zarządu Cywil192 Paulius Tittelbachas, [in:] Lietuvių enciklopedija, Boston 1964, t. 31, s. 252-253. Na superindententa zostal wybrany Henryk Dierzyslaw Sroka, zaš Tittelbach zostal seniorem synodu niemieckiego na terenie Republiki Litewskiej (w košciele ewangelicko-augsburskim na Litwie doszlo do rozbicia organizacyjnego, utworzono trzy oddzielne synody i wydzialy synodalne: niemiecki, litewski i lotewski). Por. A. Hermann, Lietuvos evangelikų liuteronų bažnyčia 1915-1995 m. (Kosciól ewangelicko-augsburski Litwy w latach 1915-1995 ), [in:] Lietuvos evangelikų bažnyčios. Istorijos metmenys (Košcioly ewangelickie Litwy. Zarys historyczny) (red.) A. Hermann, Vilnius 2003, p. 221-276. 193 Sprawozdanie Centralnego Biurą Statystycznego m. Wilna za lipiec-grudzien 1919 r., Dzial Rękopisow Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk, fond 29, teczka 321, k. 60. 194 Biogram Michala Jozefą Jastrząbskiego (1859-1938) autorstwa Czeslawa Lechickiego, [w:] PSB, t. XI, Wroclaw-Warszawa-Kraków 1964-1965, s. 82-83. Por. M. Kosman, Litewska Jednota Ewangelicko-Reformowana od polowy XVII wieku do 1939 roku, Opole 1986; M. G. Slavienienè,

Lietuvos evangelikų reformatų bažnyčia 1915—1940 (Kosciól ewangelicko-reformowany Litwy w la­ tach 1915-1940), [in:] Lietuvos evangelikų bažnyčios, p. 291-398. 195 Informacja Komisarza m. Wilna o wspólnotach religijnych w miescie dia Wydzialu Prasowego ZCZWzdn. 17.03.1920, Centralne Archiwum Panstwowe Litwy, fond 13, opis 1, teczka 96, k. 67.

196

ROZDZIAL III

nego Ziem Wschodnich przewodniczenie wilenskiej gminie spoczęlo na przybyfym z Piotrogrodu adwokacie Aleksandrze Achmatowiczu (1865-1944), w okresie Litwy Srodkowej zostal on szefem Departamentu Sprawiedliwosci Tymczasowej Komisji Rządzącej196. Nieliczna wspolnota karaimska Wilna za swöj ošrodek w latach 1915-1920 uwazala odlegle o 30 km Troki, gdzie nieustannie dzialala kienessa. Budowa wilenskiej šwiątyni, rozpoczęta wedlug projektu architektą Michailą Prozorowa, z przyjšciem Niemcow ustala. Do užytku wiemych oddano ją dopiero w r. 1923197.

196 Biogram Achmatowicza, [w:] Stownik biograficzny adwokatöwpolskich, Warszawa 1988, t. 2, z. 1. 197 H. Kobeckaitė, Lietuvos karaimai (Karaimi Litwy), Vilnius 1997.

UWAGI KONCOWE Przedstawiony w pracy material i jego analiza pozwalają na sformulowanie następujących uwag koncowych: 1. Okupacja niemiecka zbiegla się w czasie z procesem panstwowotworczym na dawnych terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego, a nawet ten proces przyšpieszyla. Przez zwiększenie niektorych swobod obywatelskich zazębily się wowczas z niezwyklym rozmachem problemy polityczne, narodowosciowe i spoleczne-kulturalne, ktore dojrzewaly od dawna pod szczelnym kloszem Cesarstwa Rosyjskiego. Stal sięklarowny obraz poszczegolnych wspolnot narodowych, ich stosunek do panstwa rosyjskiego, a po 5 listopada 1916 r. rowniez do odradzającej się Polski i Litwy. Te przemiany dojrzewaly od dhižszego czasu, opieraly się na tradycjach walk wyzwolenczych, tajnej oswiaty i kultury, w wielkiej mierze w gronie inteligencji, ktora na przelomie XIX i XX stulecia zaczęla odgrywac niezwykle znaczącą rolę. Byly rowniez wypadkową ogolnej sytuacji europejskiej, na ktorązložyly siękardynalne zmiany wladzy i ustroju w Rosji, slynne 14 Punktow Prezydenta Stanow Zjednoczonych Ameryki Woodrowa Thomasa Wilsona, wreszcie postanowienia Konferencji Wersalskiej, gdzie aktywną rolę odegrali brytyjscy i francuscy politycy. W wypadku Litwy i Polski nie da się wykluczyc rowniez aktywnej roli Niemiec, na początku wojny występujących w roli naczelnego, w następnych latach dzialan wojennych i po 11 listopada 1918 roku, pomimo klęski, jednego z glownych architektow tej częšci Europy1. Co do ludnošci zydowskiej, naležy wspomniec o przychylnych postawach jej przedstawicieli wobec ruchu syjonistycznego, populamej wowczas w Europie Srodkowej i Wschodniej idei autonomizmu, jak rowniez socjalistycznego ruchu robotniczego, ktory pod szyldem narodzonego w Wilnie w 1897 roku „Bundu” mial w perspektywie osiągnąč šwiatową skalę. 1 Por. W. Petter, Niemcy i Reichswehra w wojniepolsko-sowieckiej (1919-1920), [w:] Rok 1920. Zperspektywy osiemdziesięciolecia, s. 243-255.

198

Uwagi koncowe

2. Większošč mieszkancöw Wilna odrzucilo projekt wskrzeszenia Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego, röwniez nie do przyjęcia byla dla nich idea unii polsko-litewskiej. Ideologia krajowa miala wąskie grono zwolenniköw. W obliczu decyzji dotyczącej ksztaltöw przyszlych panstw powstal problem jak ustosunkowac się do idei Wielkiego Księstwa Litewskiego i modelu Rzeczpospolitej Wielu Narodow. W intensywnej polemice, m.in. na lamach rožnojęzycznej prasy wileiiskiej, uswiadomiano sobie, že Unia Lubelska, ktöra związala Wielkie Księstwo Litewskie z Koroną, stanowila przede wszystkim plon demokracji szlacheckiej, będący kontynuacjąunii personalnej monarcho w z 1385 roku, podpisanej w Krewie. Spoleczenstwo Wilna okresu I wojny swiatowej rožnilo się znacznie w swej strukturze od tego sprzed 1772 r., gdy istniala Rzeczpospolita Obojga Narodöw. Pozycja ziemianstwa, pomimo archaicznosci stosunköw w tej częšci Europy, zostala mocno zachwiana*i2. Idea krajowa, pielęgnująca tradycje wspolžycia rožnych narodow w okresie Wiel­ kiego Księstwa, obejmowala zaröwno kręgi konserwatywne, jak röwniez miejscową inteligencję. Nie naležy jednak zasięgu jej wplywöw krešlič zbyt szeroko. Dzialalnošč wilenskich krajowcöw wzbudza wiele szacunku. Nie može to jednak przeslonič braku zaufania do nich w spoleczenstwie Wilna w latach 1915-1920. Jak röwniez w pözniejszym okresie. Wilenscy Polacy, jak tež Litwini oraz Bialorusini, zazwyczaj pragnqli znaležč siękaždy w swoim „narodowym” domu. Co więcej, ludnošč polska w znacznej wiqkszosci nie przyjęla projektu federacyjnego, ktöry w wielkiej mierze nawiązywal do ideologii wilenskich krajowcöw. Przyznawal on Polakom na Litwie wiele praw, pod jednym warunkiem - zgodnego wspölzycia z przedstawicielami innych narodowosci w jednej strukturze panstwowej, związanej z Polską wiqzami politycznymi i ekonomicznymi. Paradoksalnie to brzmi, ale przyznač naležy, že ludnošč polska Wilna otaczala szacunkiem - wrqcz m ilošciąJözefa Pilsudskiego, a jednoczešnie sprzeciwiala się j ego polityce. Przyklad Wilna ilustruje, že zamiary poszczegölnych przywödcöw politycznych nie zawsze idą w parze z podstawowym kierunkiem dąžen spoleczenstwa. 3. Konflikt polsko-litewski, w tym rowniež o Wilno, przybral niespotykane dotąd rozmiary. W dužym stopniu zostal on wywolany licznymi wewnqtrznymi przemianami spolecznymi, ktöre w omawianym okresie w wielkim tempie zachodzily na terenach dawnego Wielkiego Księstwa. Lata 1917-1918 to nie tylko czas odrodzenia i powstania panstw. To wyrazna cezura przemian struktury wewnętrznej spoleczenstwa. Hipolit Korwin-Milewski 2 Philippe Aries w e wstępie do wspomnien Marii Czapskiej zanotowal: „Terminus ad quem opowiešci stanowi pierwsza wojna swiatowa: dla Europy Šrodkowej ma ona przeciež wymowq szczegolną i wyjątkową. O wiele bardziej niž gdzie indziej oznacza ona koniec pewnego swiata. Na Bialorusi, w krajach bahyckich, žycie toczylo się do jej wybuchu w tym samym od dwoch czy trzech stuleci ustroju gospodarczym: senioralnym i kolonialnym zarazem”, [w:] M. Czapska, Europa w rodzinie, Warszawa 1989, s. 7.

Uwagi koncowe

199

zalowal nie Rosji, ale wlasnie monarchii i calego systemu z niązwiązanego. Przynaležnošč do warstwy ziemianskiej w niektorych wilenskich srodowiskach juž nie za wiele w omawianym okresie znaczyla, wręcz odwrotnie, dystansowano się od „przybyszy z dworow”3. Polacy rowniez nie chcieli šią pogodzič z tym, že kultūra polska nie zawsze powinna byč tą jedyną i „wlašciwą” - niosącą na tych terenach wartosci zachodniej kultury chrzešcijanskiej. Nie chcieli dojrzeč zmiany status quo: początkowo w większošci ignorowali narodowy ruch litewski, požniej j ego starania o niepodlegle panstwo. Takže w wielu wypadkach ignorowano osiągnięcia kultury litewskiej. Do wspomnianych žrodel polsko-litewskiego konfliktu i sporų o Wilno dodač naležy gwahowny wzrost roli miast w Europie Srodkowo-Wschodniej pod koniec XIX i na początku XX stulecia, w odrožnieniu od zachodniej częšci kontynentu, gdzie od blisko stu lat panowal zupelnie odmienny model rozwoju kultury. M.in. na terenach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego ogniska inicjatyw politycznych i kulturalnych w omawianym okresie dopiero zaczęly intensywnie przenosič się z palacow i dworow do siedzib organizacji politycznych i spolecznych, rožnego rodzaju klubow. Od 1904 roku stopniowo coraz większą rolę odgrywala prasa. Tradycje spoleczenstwa demokratycznego byly niezwykle slabe4. 4. Paradoksem polsko-litewskiego, a częšciowo i bialorusko-polskiego, konflik­ tu štai się aktywny udzial duchowienstwa katolickiego w narodowosciowych i poli­ tycznych wasniach. Zaowocowal on niezwyklej skali konfliktem o kandydata na stanowisko biskupa wilenskiego i wzrostem napięcia na tle narodowosciowym w Wilenskim Semina­ rium Duchownym. Nastąpilo naruszenie proporcji trešci narodowych w pracy duszpasterskiej w parafiach i placowkach oswiatowych. Nie obeszlo się bez sporow o język nabozenstw (najwięcej zatargow na tym tle odbywalo się na terenach wiejskich Wilenszczyzny). 3 Przekonala się o tym Helena Romer-Ochenkowska, ktora w majų 1919 r., jak juž wspomniano, podjęla pracę w „Naszym Kraju”. Tak zanotowala w swym pamiętniku: „Jednak piętno ziemianskie bylo dla mnie pewnątrudnošciąw tej znow sferze, w ktorej się obracalam. «Jaka z Romerownej može byč demokratka?». Mowili bardziej czenvoni niž rozumni dzialacze i socjaly - do fuiji mię to doprowadzalo. (...) Znalazlam się w nowym, powojennym šwiecie, wšrod ludzi, dla ktorych moję nazwisko znaczylo tylko tyle, o ile wiedzieli o mojej pracy dla Legionow”, Dziennikz lat 1875-1939, z. 2, k. 61-62. 4 Bohdan Cywinski na ten temat sugeruje m.in.: „Geografia kultury jest do dziš niemal wylącznie geografią miast. Taki model badawczy znacznie gorzej sprawdza się w zastosowaniu do slabo zurbanizowanej Europy Šrodkowej i Wschodniej, zaš zupelnie nie pasuje do ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie až po początek wieku dziewiętnastego na mapach kultury istomie juž nowožytnej, poza Wilnem i parų jeszcze tylko miastami, widnieją dziesiątki položonych na wsi punktow ošwiatowych, artystycznych, muzealnych, bibliotecznych i wręcz naukowych, powiązanych z rustykalnymi rezydencjami magnat6w, czasem nawet z došč skromnymi dworami niebogatej szlachty, a takže z ulokowanymi tež na wsi instytucjami košcielnymi czy cerkiewnymi”. Pogranicze Obojga Narodow. Przemowienie, wygloszone 21 lutego 2001 r. w Wilnie podczas wręczenia nagrody Zgromadzenia Parlamentamego Sejmu Republiki Litewskiej i Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej, „Znad Wilii”, [Wilno] 2001, nr 5, s. 51-54.

200

Uwagi koncowe

5. Analizując spör o przynaležnošč Wilna, autor naswietlil niewielkączęšč zagadnien związanych z postawami ludnošci zydowskiej. Prawie w calym okresie niemieckiej okupacji wilenscy Žydzi zajmowali pozycję wyczekującą. Možna to po częšci wytlumaczyc wielkimi zmianami, jakie zachodzily w swiatowym ruchu syjonistycznym, jak röwniez licznymi przemianami politycznymi w Rosji. Po utworzeniu pierwszego rządu Litwy w listopadzie 1918 roku doszlo jednak do litewsko-zydowskiego sojuszu: litewscy politycy zaoferowali projekt autonomii narodowo-kulturalnej. Propozycja ta zaspokajala dąženia polityczne wielkiej częšci wilenskich Zydöw, jak röwniez przedstawicieli tej wspölnoty w innych ošrodkach Litwy. W wyniku negocjacji mniejszošč zydowska otrzymala w grudniu 1918 r. stanowiska - ministrą bez teki i wiceministra spraw zagranicznych oraz handlu, co stanowilo dla niej gwarancję umieszczenia modelu autonomii narodowo-kulturalnej w schemacie ustrojowym tworzącego się panstwa litewskiego. Litwa z kolei mogla liczyč na lojalną postawę przedstawicieli tej narodowosci w staraniach o uznanie niepodleglego pan­ stwa ze stolicą w Wilnie na arenie międzynarodowej. Ze strony wilenskich Polaköw w okresie okupacji niemieckiej nie wyszla žadna propozycja uznania zydowskich dąženpolitycznych, oswiatowych czy nawet kulturalnych. Podobnie byloV Warszawie. Tragiczne wydarzenia, towarzyszące wkroczeniu wojsk polskich do Wilna, jeszcze bardziej poglębily przepašč między przedstawicielami dwöch narodowosci. Ale nie do takiego stopnia, by byla to luka nie do wypelnienia: swiadczy o tym udzial ¿ydowskiej diaspory - pomimo litewskiego bojkotu - w wyborach do Tymczasowej Rady Miasta Wilna 7 wrzesnia 1919 r. 6. Podczas pierwszej inwazji plany bolszewiköw zostaly odebrane przez przed­ stawicieli wszystkich wspölnot narodowych Wilna zazwyczaj ujemnie. Poza kilkoma wyjątkami wilnianie odrzucili propozycje zatrudnienia w nowo utworzonej administracji. Mimo panujących stereotypöw - czasami žywotnošcią sięgających dnia dzisiejszego - wilenskim Žydom o wiele bližsza byla ideologia syjonistyczna, jak röwniez przywiązanie do zasad autonomizmu, ktöry w zachodnich gubemiach Cesarstwa Rosyjskiego jeszcze do wybuchu wojny propagowal jeden z glöwnych teoretyköw tego nurtu - Szymon Dubnow. W omawianym okresie te idee pielęgnowala w Wilnie grupa tzw. demokratöw na ežele z lekarzem Cemachem Szabadem. O tych sympatiach politycznych šwiadczą wyniki wyboröw do Rady Gminy u schylku 1918 r. Naležy röwniez zaznaczyč, že ?!trewolucjq z importu” poparlo jedynie lewo skrzydlo ,3undu”. 7. Okres od kwietnia 1919 do lipca 1920 roku stanowi koncowy etap dlugich poszukiwan formy wspölzycia wielonarodowego. 14 lipca 1920 r. oddzialy 3 korpu­ su kawalerii Armii Czerwonej zajęly Wilno. Dwa dni wczesniej zostal w Moskwie zawarty Traktat Pokojowy między Rosją Sowiecką i Litwą, ktöry przyznawal jej prawo do wymarzonej stolicy. Litwa ostatecznie zademonstrowala, že godzi się na wszelkie sojusze, ale nie z panstwem polskim.

Uwagi koncowe

201

8. Okres okupacji niemieckiej zbiegl się w czasie z utworzeniem placowek oswiatowych na poziomie šrednim z polskim, litewskim i hebrajskim językiem nauczania. Po trzech latach podwoje otworzyfy gimnazja, gdzie wykladano w jidysz i po bialorusku. Možemy więc zaakcentowac daleko posunięty liberalizm niemieckiej wladzy okupacyjnej w dziedzinie oswiaty, pamiętając, ¿e pomimo licznych prosb odmowiono otwarcia w Wilnie uniwersytetu5. Rownolegle rozpoczęla się tež „walka o dziecko”. Takie zjawiska często występowaly na pograniczach rožnych kultur, ktorych mieszkancy byli skazani na dwoistą swiadomosc narodową. Oprocz tego w latach 1915-1920 w Wilnie i na Wilenszczyžnie odczuwalne byly skutki ponadstuletniej polityki rusyfikacyjnej - dotyczylo to wszystkich bez wyjątku narodowosci. Podczas analizy szkolnictwa zydowskiej wspolnoty Wilna staje się wyrazny podzial placowek oswiatowych na dwa typy oraz zaawansowany spor o wlasciwy model szkoly zydowskiej. Wilenscy Žydzi nie byli zatem odizolowani od burzliwych przemian spolecznych, jakie zachodzily we wspolnotach zydowskich innych krajow Europy Srodkowej i Wschodniej, a w niektorych wypadkach byli jednąz sil napqdowych tych procesow (mam na myšli založenie w Wilnie gimnazjum hebrajskiego, pierwszej tego typu placowki oswiatowej na calym terenie dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodow). Wladza bolszewicka, ktora panowala w Wilnie od 5 stycznia do 19 kwietnia 1919 roku, niezwykle aktywnie zabrala siq do realizacji reform oswiatowych. Czerwoną ideologic miala szerzyc nowo utworzona wyzsza uczelnia - Uniwersytet Pracy. Największe niezadowolenie miejscowej ludnošci wywolal dekret bolszewikow 0 wycofaniu religii ze szkol, jak rowniez zakaz pracy w placowkach oswiatowych osobom duchownym. Od kwietnia 1919 r. do lipca 1920 r. wiele staran w kierunku stabilizacji dzialalnošci szkol początkowych, podstawowych, šrednich i zawodowych doložyl Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich. Stale dotacje otrzymywaly tylko szkoly polskie, inne narodowosci mogly liczyč na jednorazowe zapomogi. Niewątpliwie waznym wydarzeniem w žydu miasta stalo się wskrzeszenie jesienią 1919 roku niezwyklej uczelni, jaką byla Alma Mater Vilnensis. Wklad Uniwer­ sytetu Stefana Batorego w rozwoj oswiaty oraz kultury polskiej w międzywojniu zostal juž przez wielu naukowcow wszechstronnie oceniony i jest raczej bezdyskusyjny. Placowka sprzyjala ksztalceniu talentow rowniez innych narodowosci - swiadczy o tym sklad narodowosciowy studentow juž w pierwszym roku akademickim. Jednak juž w momencie založenia USB zabraklo chęci na otwarcie osrodkow, ktore moglyby przyczynič się do badan innych kultur, jeszcze bardziej przyciągnąč stu5 Na daleko posunięty liberalizm niemieckich wladz wladz okupacyjnych w zakresie oswiaty 1 kultury miejscowych narodowosci na wszystkich odcinkach wschodniego frontu, wskazuje V. G. Liulevicius, War Land on the Eastern Front, Culture, National Identity and German Occupation in World War I, Cambridge 2000, p. 113-150.

202

Uwagi koncowe

dentöw niepolskiej narodowosci, a mianowicie - katedr języka litewskiego, bialoraskiego czy hebraj skiego. 9. Jednym z zadan, ktöre postawil przed sobą autor niniejszej pracy, byla ocena Wilna w 1.1915-1920jako ošrodka kultury. Konkurencyjne starania o przeksztalcenie miasta w Polskie Ateny, Litewską Jerozolimębądz glöwny ošrodek litewski czy bialoruski šwiadczą o przeniesieniu walki politycznej röwniez do srodowisk twörczych. W niektörych momentach powodowalo to „obniženie lotu”, w mysl zasady co nasze, narodowe, to i dobre, czasami jednak mialo miejsce podniesienie jakošci pracy kulturalnej - w dąženiu do jej atrakcyjnošci - na poziom wysoko ponad przeciętny. Ogromnej destrukcji uleglo wilenskie srodowisko w okresie wladzy bolszewickiej - wielu twörcöw musialo opušcič Wilno. Zaraz jednak po wkroczeniu Wojska Polskiego nastąpila fala powrotöw, wielu uwazalo siebie za „przypisanych” Wilnu. Wilenskie srodowisko teatralne i muzyczne, mimo wojennej zawieruchy, stanowilo niemaly potencjal twörczy. Tu powstala w 1920 r. Wilenska Trupa, ktöra po opuszczeniu Wilna osiągnęla šwiatową slawq. Niezwykląžywotnošciąwykazaly się takže wilenskie wydawnictwa i księgamie. Ranga literacka Wilna lat 1915-1920 nie byla wysoka. Zauwazyc jednak naležy, že dziečmi tego czasu - w doslownym i przenošnym sensie - stali się Jözef i Stani­ slaw Mackiewiczowie oraz Antoni Golubiew. Pierwsze, i to udane - j ak się wkrötce okazalo, kroki w karierze literackiej stawial w Wilnie Mosze Kulbak, jak röwniez jedna z największych poetek bialoruskich - Olga Arseniewa. Z Wilnem wielkie nadzieje wiązali mieszkający i aktywnie tu dzialający - Liudas Gira, Balys Sruoga, Faustas Kirša i inni, bez ktörych dzisiaj nie potrafimy wyobrazic sobie litewskiej literatury XX wieku. Wlasnie do Wilna, szarpanego przerožnymi animozjami politycznymi, wiosną 1920 roku przybyla Weronika Miloszowa z synami. Czeslaw przez kilka miesięcy uczęszczal tu do szkoly. Po wielu latach przypomni, že to wlasnie Wilno w latach dziecinstwa bylo tym wielkim wymarzonym miastem, swego rodzaju „ziemią obiecaną”6. Dochodzilo tež do sporadycznego wspöldzialania ponadnarodowosciowego: Mikolaj Salnicki dyrygowal zaröwno orkiestrąpolską, jak i litewską, Marija Šlape­ lienė drukowala ksiąžki zaröwno w litewskich, jak i polskich drukarniach. Niektörzy z twörcöw, jak Jözef Albin Herbaczewski (Juozas Albinas Herbačiauskas), 6 O tym okresie Czeslaw M ilosz pisal: „Urodzilem się na Litwie, nie w Polsce, i jej sprawy oglądalem z Wilna, (...) z perspektywy wilenskiej. Znaczy to, že Polska Warszawy, Krakowa i Poznania byla dla mnie niejako na zewnątrz moich pierwszych doznan i doswiadczen. N ie zasluguję jednak, bynajmniej, na miano czlowieka z «kresow», i nawet nazwa ta mnie dražni ( ...)”. Cz. Milosz, Wyprawa w dwudziestolecie, Krakow 2000, s. 9. Por. T. Gryglewicz, Czy Wilno ležy w Europie Srodkowej, [w:] Wilnopoczątku XXwieku: ognisko modernizującej się kultury, (oprac.) Laima Laučkaitė, Vilnius 2004, s. 13-17 [materialy z konferencji naukowej zorganizowanej przez Litewski Instytut Kultury, Filozofii i Sztuki 9-10 pazdziemika 2003 r. z okazji stulecia wystawy Stowarzyszenia „Sztuka” w Wilnie; zostaly zamieszczone zaröwno w wersji litewskiej, jak i polskiej].

203

Uwagi koncowe

w mniejszej mierze poetka Stefania Jablonska, pröbowali nawet litewsko-polskie inicjatywy literackie przeložyč na plaszczyznę polityczną. Byty to pröby skazane na poražkę, stanowiące jakby ostatnie prawdziwe odglosy kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego. *

*

*

Przypomnijmypokrötcejakrozwijaly sięwydarzeniapo 141ipca 1920r.,gdydo Wilna ponownie wkroczyli bolszewicy. Przede wszystkim zwraca uwagę brak na zajętym przez bolszewiköw terenie rządowej struktury, podobnej do istniejącego wiosną 1919 r. Lit-Biehi (Litewsko-Bialoruskiej Republiki Radzieckiej). Utworzono jedynie Komitet Rewolucyjny na czele z litewskim komunistą Zigmasem Angarietisem - prawdopodobnie czekano na opanowanie przez Armię Czenvoną calej Litwy. W Wilnie rezydowal rowniež pelnomocnik rządu litewskiego Ignas Jonynas, aktywny dzialacz Tymczasowego Komite­ tu Litewskiego w Wilnie. Gmina zydowska miasta na czele z Jakubem Wygodzkim opowiedziala się za przynaležnošcią Wilna do wielkiej Litwy. Rząd litewski oficjalnie przejąl Wilno 26 sierpnia 1920 r. Zaczęto nawet przenosic ministerstwa. Pröbowano stworzyc oslonę wojskowąze strony Suwalszczyzny, gdzie mialy miejsce litewsko-polskie starcia wojenne. Do większych operacji nie doszlo: rozpoczęto wymianę not, spotkali się przedstawiciele rządow, a w Suwalkach odbyla się polsko-litewska konferencja, uwienczona podpisaną 7 paždziemika 1920 r. umową, ktöra przewidywala zatrzymanie Wilna na terytorium Litwy. Jednak juž trzy dni požniej, udając bunt, Litewsko-Bialoruska Dywizja pod dowodztwem polskiego generala Lucjana Zeligowskiego zajęla Wilno i szerokie polacie w glębi kraju. Pod patronatem Jozefą Pilsudskiego, nadal pokladającego wielkie nadzieje w realizacji planöw federacyjnych, utworzono quasi-panstewko - Litwę Srodkową. Powolano Tymczasową Komisję Rządzącą. Zauwazyc w tym miejscu naležy, že znaczna częšč wyznawcöw ideologii krajowej zrezygnowala z ambitniejszych planöw wspölzycia polsko-litewskiego. W gronie krajowcow dalasię zauwazyc niejednoznaczna reakcja na „bunt” ge­ nerala Lucjana Zeligowskiego. Częšč z nich zaniechala aktywnej dzialalnošci politycznej. Jeszcze 19 kwietnia 1920 r. Michal Römer przeniösl się do Kowna, gdzie pracowal w sądownictwie i wspöltworzyl Uniwersytet Ko wienski, požniejszy Uniwersytet Witolda Wielkiego (często pomagając studiującym tam Polakom). Swe žale z powodu zaistnialej sytuacji przedstawil w 1922 roku w obszemym lišcie do Jozefą Pilsudskiego, w odpowiedzi na przemöwienie wygloszone przez Naczelnika Panstwa Polskiego w dniu inkorporacji Ziemi Wilenskiej do Polski. 1 listopada 1921 r. Ludwik Abramowicz založyl i zostal redaktorėm naczelnym tygodnika „Przegląd Wilenski”, propagując na jego lamach idee krajowe. Aktywnie pomagal mu Tadeusz

204

Uwagi koncowe

Wröblewski (zm. w 1925 r.), ktöry swą dzialalnošč skoncentrowal na založeniu biblioteki, gromadzącej materialy do historii ziem dawnego Wielkiego Ksiąstwa Litewskiego. Wkoncowym etapie dzialalnošci Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Srodkowej, od 21 listopada 1921 r. do 21 lutego 1922 r., prezesem byl Aleksander Meysztowicz (w latach 1900-1904 wiceprezes Kowienskiego Towarzystwa Rolniczego, od 1909 r. do 1917 posel z wyboru do rosyjskiej Rady Panstwa w gubemi kowienskiej) - osoba bardzo znana w polskim srodowisku, zarowno Wilna, jak i Warszawy, a jednoczešnie zajmująca stanowisko wyraznie antylitewskie (musial bowiem zrezygnowac z rodzimego majątku w Pojošciu kolo Poniewieza, a jego rodzina, pozostając w 1919 r. w ojczystych stronach, doznala przesladowan ze strony rządu Litwy). Podobnie ukladaly šią drogi zyciowe wilenskich Litwinöw, ktörzy byli zmuszeni pozostawic swe miejsca zamieszkania, przenosząc się do Kowna. Pomijając drobniejsze zajšcia w stosunku do ludnošci litewskiej Wilna, przypomnieč naležy akėją zrealizowaną z polecenia A. Meysztowicza, gdy 5 lutego 1922 r. deportowano na Litwą bez prawa powrotu 33 litewskich i bialoruskich dzialaczy z Wilna, m.in. prezesa Tymczasowego Komitetu Litwinöw Wilenskich Mykolasa Biržišką, kanonika Kapituly Wilenskiej ks. Juozasa Kuktą i redaktora „Glosu Litwy” Andriusa Rondomanskisa. Akėja ta byla po cząšci rewanzem za przesladowania Polaköw na Kowienszczyznie, jak rowniež odpowiedziąna początki realizowanej przez rząd Litwy reformy rolnej, mocno uszczuplającej stan posiadania polskiego ziemianstwa. Prowadzone przez Meysztowicza negocjacje z przedstawicielami wilenskich Zydöw nie przyniosly rezultatöw. Na tym tle polsko-bialoruskie stosunki w Wilnie ukladaly šią bodajže najlepiej, ale ciąžyly tež na nich niepowodzenia na linii Jözef Pilsudskį - Anton Luckiewicz. Rozpisane na 8 stycznia 1922 roku wybory do Sejmu Wilenskiego zostaly przez ludnošč niepolską zbojkotowane. Przedstawiciele do tzw. Sejmu Wilenskiego druzgocącą ilošcią glosöw zdecydowali o calkowitej inkorporacji Litwy Srodkowej do Rzeczpospolitej Polskiej - zwolennicy federacji poniešli wielkąporažką. Ostatecznie wojewödztwo wilenskie zostalo utworzone w roku 1925. Wažnym wydarzeniem, gdy mowa nie tylko o stolicy, ale o caloksztalcie b. Wiel­ kiego Ksiąstwa Litewskiego, štai šią Poköj Ryški zawarty miądzy Polską a Rosją Sowiecką. Wedlug podpisanego 18 marca 1921 roku traktatu, terytorium dawnego WKL - przestrzeh unikalnej kultury - znalazlo šią w czterech röznych panstwach Polsce, Litwie, Lotwie i Rosji Sowieckiej. 15 marca 1923 r. Konferencja Ambasadoröw zatwierdzila granice Polski z Rosją Sowiecką i Litwą, uznając tym samym Wilno w skladzie panstwa polskiego. „Litwa Srodkowa to jakby ostatni kamien przydrožny na dlugim szlaku polsko-litewskiej wspölnoty - zauwaža Ryszard Kiersnowski - a zarazem kamien obrazy, początek litewsko-polskiego zatargu, urazöw až do nienawisci, trwających po dziš dzieh sporow. (...) W okresie miądzywojennym, w moim polu widzenia, nikt juž

Uwagi koncerne

205

spošrod žyjących tam Polaköw nie möwil, že mieszka «na Litwie», a tym bardziej, iz jest Litwinem”7. Czy ten wielokulturowy dorobek Wilna z lat 1915-1920 i wczesniejszego okresu mial w latach II Rzeczpospolitej swöj dalszy rozwöj? Ocena srodowiska dziennikarzy „Przeglądu Wilenskiego” i „Slowa”, grupy poetyckiej „Žagary” takich imprez jak Šrody Literackie, wilenskiego teatru dramatycznego, gdzie przez kilka sezonöw dzialala „Reduta” Juliusza Osterwy, wreszcie Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej, kwalifikuje Wilno wysoko w kulturze Polski międzywoj ennej. Te srodowiska intelektualne slynęly swąotwartošeią i toleraneją narodowošciową, Podobnie jak dla kultury ¿ydowskiej - nie tylko Polski międzywojennej - niezwykle znaczącymi placöwkami staly się - Zydowski Instytut Naukowy i Zydowski Instytut Muzyczny, zadziwiala swą tworczošcią grupa plastyköw i poetow „Jung Vilne”. Czeslaw Milosz, analizując dwudziestolecie międzywojenne, zaznaeza - „najbardziej ¿ywotnym [zydowskim] srodowiskiem intelektualnym bylo Wilno”, ale zauwaza röwniez, že „przed 1939 rokiem Wilno polskie i Wilno zydowskie istnialy obok siebie, ale prawie nie komunikowaly šią ze sobą, byly to w istocie dwa miasta, dwie kultury”8. Bialoruskie miqdzywojenne Wilno to ošrodki chrzešcijanskiej demokraeji - In­ stytut Gospodarki i Kultury oraz redakeja „Krynicy”, jak röwniez siedziba Komunistyeznej Partii Zachodniej Bialorusi, oraz gimnazjum bialoruskie - nie bez wplywu na nie KPZB, i muzeum im. Iwana Luckiewicza. W drugiej polo wie lat 30. aktywizuje się litewskie srodowisko kulturalne. Za znak tego uwazac naležy ukazanie się licznych debiutanckich tomikow poetyckich i pozycji z zakresu prozy twörcöw miejscowych, jak röwniez jednodniöwek literackich, redagowanych na wysokim poziomie. Ale międzywojenne Wilno to rowniež sprawa zabicia polskiego studentą Stanislawa Waclawskiego podezas stare polsko-zydowskich, wprowadzenie getta lawkowego na Uniwersytecie Stefana Batorego, areszt przywödcöw Bialoruskiej Wilensko-Robotniczej „Hromady” i ograniczenie litewskich placöwek oswiatowych oraz wiele innych zajšč i zjawisk na tie narodowosciowym. Natomiast iniejatywy kultu­ ralne poszczegölnych wspölnot narodowych byly od siebie odizolowane i przenikaly się nawzajem w minimalnym stopniu. Wybuch we wrzesniu 1939 roku II wojny swiatowej zamknąl kolejny rozdzial historii Wilna. Przyniosla ona nowe doswiadezenia wielonarodowosciowemu miastu. Zgodzič się naležy z Markiem Waldenbergiem, ktöry stwierdzil, že „związane z tworzeniem panstw narodowych nadzieje stania się gospodarzem we wlasnym domu okazaly się zbyt duže”9. 7 R. Kiersnowski, Kresyprzez male iprzez wielkie „ K ”..., s. 109-118. 8 Cz. Milosz, Wyprawa w dwudziestolecie, s. 10-11. 9 M. Waldenberg, Narody zaležne i mniejszošci narodowe..., s. 484.

206

Uwagi koncowe

Dziedzictwo wielonarodowosciowego Wilna nie przeminqlo bez sladu. Na pewno u wielu zostala odpomosc na wszelkiego rodzaju nacjonalizmy i nienawisci o podlozu religijnym. Przedwojenny wilnianin Pawel Jasienica akcentowal: „Rzeczpospolita Obojga Narodow, pierwsze w dziejach panstwo dla wielu narodowosci. (...) Juz w XVII wieku mowiono, ze nigdzie na swiecie nie czci si$ Boga w sposob tak rozmaity, jak w Wilnie. Prawdziwi dziedzice tych tradycji sq. odpomi na ksenofobiQ, na odruchy wrogosci wobec narodow, z ktörymi s^siadowac im przyszlo o miedzq lub na kontynencie”10. Po wejsciu Litwy i Polski do Unii Europejskiej w nowej formie staje siQ aktualna kwestia zachowania narodowego dziedzictwa, a jednoczesnie dwu- lub tröj- szczeblowej tozsamosci, o ktörej zaletach möwili - Michal Römer, Ludwik Abramowicz, Tadeusz Wröblewski, Konstancja Skirmuntt, Juozas Albinas Herbaciauskas i wielu innych „bohaterow” tej ksi^zki.

10 Urywek z przemowienia Pawia Jasienicy (Lechą Beynara) na pogrzebie Stanisiawa Mackiewicza 20 lutego 1966 roku na warszawskich Powązkach podaje corka Cata - Aleksandra Niemczykowa w artykule pt. Moje Wilno. Zob. Europa nieprowincjonalna, s. 79-103.

A neks

Polska a Litvva1 [Memorial Ludwika Abramowicza przedstawiony w dn. 1 wrzešnia 1916 r. Naczelnemu Komitetowi Narodowemu] Zaszczycony propozycjąze strony JW-nego Pana Wice-Prezesa N. K. N.2opracowania dzielka, mającego wykazač opinii miarodajnej mocarstw centralnych koniecznošč rozwoju panstwa Polskiego w kierunku wschodnim poza granicami terenu etnograficznego polskiego, pragnąlbym wpierw przedložyč Wielce Szanownemu Prezydium N. K. N. ponižsze moję uwagi, dotyczące kwestii Litwy historycznej w związku z panstwowošcią polską. N. K. N. dotychczas nie wypowiedzial się w tej sprawie oficjalnie. Nie jest mi wiadomo rowniež, czy posiada ustalony pogląd dla užytku, že się tak wyražę, wewnętrznego. Možna przypuszczač raczej, že okrešlonego programų co do Litwy nie posiada poza ogolnikowątendencjąrozszerzenia granic zarysowującego się w wyniku obecnej wojny panstwa polskiego tak daleko na wschod, o ile warunki realne na to pozwolą. Rozwiązanie w tym duchu zagadnienia panstwa polskiego usuwa w znacznym stopniu trudnošci wynikające ze stanowiska restytucji Polski przedrozbiorowej, kladzie wszakže krės stanowczy aspiracjom panstwowym polskim na dalszą metę. Korzyšč doražna, wyplywająca z przylączenia mniejszych lub większych obszarow gub. grodzienskiej i wolynskiej, nie zrownowažy tej szkody, jaką wyrządzi interesom panstwowym polskim nieunikniona w konsekwencji aneksja 1W tekšcie zostaly zachowane podkrešlenia autora. 2Dzial Rękopisow Biblioteki Jagielloñskiej przechowuje list Abramowicza do Wiceprezesa Naczelnego Komitetu Narodowego Wladysiawa Leopoldą Jaworskiego z 28 lipca 1916 r., który prawdopodobnie wyslal z jakimš wczesniejszym referatem. Znajdujemy w nim m.in.: „Pragnąlbym gorąco, aby szanowne Prezydium NKN zechcialo zwrócic uwagę na przytoczone w referacie argumenty i nie przeszlo nad nim do porządku dziennego dla pozomej oryginalnošci i niewątpliwie malej populamošci koncepcji - odrębnošci Litwy historycznej”. Cyt. za Z. Solak, Listy Michala Romera do Ludwika Abra­ mowicza..., s. 323-324 (uwagi wstępne).

208

Aneks

Litwy etnograficznej przez Niemcy. Zlekcewazenie przez naród polski praw slabszych ludów: litewskiego i bialoruskiego do stanowienia o swym losie, traktowanie przezeñ ziem litewskich i ruskich jedynie jako terenu do ekspansji narodowej, przekrešlenie tradycji historycznych dla tak wątpliwego zysku, jakim bylby nabytek pewnej ilošci piasków i blot za Bugiem - bylyby blędami nie do wybaczenia, które by się požniej mšcify stale na dalszym rozwoju pañstwowym polskim. Uznanie Litwy historycznej jako calošci niepodzielnej - powinno byč zasadą polskiej myšli politycznej. Nie znaczy to oczywiscie, by granice Litwy historycznej mialy byč rozpatrywane, jako eos niewzruszonego od czasu upadku Rzeczypospolitej. Sto lat przeszlo panowania rosyjskiego poczynilo znaczne zmiany na terytorium dawnego W. Ks. Litew­ skiego, zacierając wsród ludnošci na kresach wschodnich zwlaszcza, poczucie odrębnosci narodowej i pañstwowej. Niemniej większa częšč tego terytorium wraz z dawnymi Inflantami polskimi stanowi dotychczas odrębną calošč z wyraznymi šladami wspólnej a samodzielnej panstwowosci, której symbolem i pomnikiem trwalym w swiadomosci ludnošci pozostalo dotąd Wilno, jako stolica kraju. Šcišle jest związanąz Litwąrowniež przewazna częsč gub. suwalskiej, mimo administracyjnej swej od stu lat przynaležnošci do Królestwa Polskiego, natomiast obwód bialostocki (powiaty sokólski, bielski i bialostocki), wchodzący dawniej w sklad województwa podlaskiego i naležący do obszaru etnograficznego polskiego, z Litwą historyczną jest związany lužnie i przypadkowo. Kwestia panstwowosci Litwy mialaby znaczenie podrzędne, gdyby istnialy widoki odbudowania pañstwa polskiego po wojnie w granicach historycznych. Wówczas stosunek Polski do Litwy bylby sprawą wewnętrzną i nie wymagalby zapewne odnawiania zamierających tradycji W. Ks. Litewskiego. Najdalej jednak posunięty optymizm nie pozwala zywic nadziei, by mocarstwa centralne, a tem bardziej Kongres europejski chcialy restytuowac pañstwo polskie až po Džwinę. Zamiary Niemiec co do aneksji Kurlandii, Žmudzi i Suwalszczyzny sącalkiem niedwuznaczne, 0 ile reszta Litwy etnograficznej zostanie oderwaną od Rosji, równiez niewątpliwie stanie się lupem Niemiec. Polsce w najlepszym razie, gdyby Rosja nie posunęla się znów na zachód, može przypašč w udziale częsč Bialorusi (gub. grodzieñska, powiat lidzki gub. wileñskiej, skrawki powiatów oszmianskiego i nowogródzkiego) oraz parę powiatów wolyñskich. Takie rozstrzygnięcie znajduje wielu zwolenników w opinii polskiej, nie orientującej się dostatecznie w stosunkach geograficznych i etnograficznych Litwy i ludzącej się, že w tej kombinacji Wilno znajdzie się w grani­ cach Polski. Zhidzenie to nie jest oparte na žadnych konkretnych podstawach. Postępowanie wladz niemieckich w Wilnie nie upowaznia bynajmniej do tego rodzaju przypuszczeñ. Przeciwnie, wyrazna taktyka, faworyzująca ludnošč litewską i bialoruską 1 stosująca wszelkie ograniczenia względem spoleczeñstwa polskiego, wskazuje až nadto wyražnie na tendencje aneksyjne niemieckie. Jasnem zresztą jest, že skoro

Aneks

209

Niemcy noszą się z zamiarem anektowania Litwy etnograficznej, nie mogąpomijač Wilna, ktore ležy wprawdzie poza zwartym obszarem etnograficznym litewskim, lecz jest uwazane przez Litwinow jako stolica ich kraju. Oddanie Wilna Polsce, bez žadnej wątpliwošci, byloby ze strony Litwinow przyjęte jako najcięžszy cios przeciwko nim wymierzony. I odrazu postawilby ich w ostrej opozycji względem pahstwowosci niemieckiej, co rzecz prosta, nie može ležeč w interesie Niemiec. Naležy przy tym wziąč pod uwagę geograficzne položenie Wilna, ktore jest tego rodzaju, že wydzielenie tego miasta z obszaru etnograficznego litewskiego utworzyloby lamaną linię niemožliwąjako granica panstwowa. Wszystkie te względy czynią nieprawdopodobnem przylączenie Wilna do panstwa Polskiego, o ile Litwa wlasciwie zostanie zagamiętą przez Niemcy. Podzial Litwy historycznej, a raczej tej jej częšci, ktora zostanie oderwaną od Rosji, między Niemcy i Polskę na ogol nie jest u nas widziany niechętnie. Przeciwnie, bardzo jest rozpowszechniony pogląd, že Litwa etnograficzna sprawilaby Polsce tylko klopot, a więc nawet lepiej, že ją zabiorą Niemcy, gdy tymczasem Bialoruš jest doskonalym terenem dla kolonizacji polskiej, gdyž žywiol polski jest tam o wiele liczniejszy i posiada większe wplywy. Pomijając juž trudnošci rozgraniczenia šcislego między Litwąwlašciwąa Bialorusiąze względu na znacznąrozleglošč terytorium o ludnošci mieszanej oraz ze względu na kwestię Wilna, będącego stolicą obu tych dzielnic, pogląd powyžszy nie wytrzymuje krytyki w zestawieniu z danemi statystycznymi. Wylączając obwodbialostocki, jako naležący do obszaru etnograficznego polskie­ go i związany historycznie z Koroną, w pozostalych powiatach gub. grodzienskiej ludnošč polska nie przewyžsza nigdzie 15 proc. (pow. grodziehski i wolkowyski), w niektorych zaš stanowi znikomy odsetek, jak np. w kobrynskim (2,5 proc.), natomiast w gub. kowienskiej, a więc w obrębie Litwy etnograficznej, Polacy stanowią 24, 3 proc. - w pow. kowienskim - 18,5 proc., w pow. jezioroskim - 11 proc. I nawet na Žmudzi žywiol polski jest liczniejszy, niž w poludniowej i wschodniej częšci gub. grodzienskiej. Mniemanie więc, že wplywy polskošci sąo wiele silniejsze na Bialorusi niž na Litwie, jest oparte na nieporozumieniu. W istocie na calej przestrzeni Litwy historycznej (z wyjątkiem wschodnich do szczętu zrusyfikowanych kresow) wplywy kultury polskiej są wszędzie widoczne, większa wszakže ich intensywnosc nie da się uzaležnič od bialoruskiego lub litewskiego podloža, lecz jest wynikiem mnostwa najrožnorodniejszych przyczyn, dzialających w związku z rozwojem panstwowym W. Ks. Litewskiego. Przypuščmy atoli, že się stanie w my si owej krotkowzrocznej koncepcji: brač, co się da. Polska otrzyma częšč Bialorusi, zasymiluje ją i skolonizuje. Obszar etnograficzny polski powiększy się o kilkadziesiąt tysięcy kilometrow oraz ludnošč polska o parę milionow glow. Ani pod względem rozleglošci, ani zaludnienia nie będzie jednak Polska mogla konkurowac z dwiema potencjami sąsiedniemi: Rosją i Niemcami. O rozszerzeniu więc swych granic w dalszym ciągu šilą oręža, drogą zaboru

210

Aneks

nie będzie mogla myšleč. Jednoczešnie Niemcy, zagamąwszy Litwę i Kurlandię, będąje ze swej strony usilnie kolonizowac i germanizowac, Rosja zaš z obawy przed wplywami polskimi niewątpliwie przystąpi do energicznej rusyfikacji pozostalej w jej wladaniu wschodniej Bialorusi, nie cofając się zapewne nawet przed wywlaszczeniem resztek polskošci. W chwili więc, gdy Polska doprowadzi do konca swe dzielo polonizacji Bialorusi zachodniej, napotka od polnocy zwarty mur pruski, od wschodu zaš nie mniej twardą šcianę wielkorosyjską. Co dalėj? Ani wyjscia do morza, ani ekspansji na wschod. I czy drobna Polska etnograficzna wcišnięta między dwa olbrzymy potrafi utrzymač swąniezaležnošč? Inaczej rzecz się przedstawia, gdy Litwa z Bialorusią, a więc dawne W. Ks. Litewskie (chociaž znacznie uszczuplone), razem z Kurlandiąbędą stanowily pewną calošč terytorialną w związku panstwowym z Polską. Malo jest widokow, by się to urzeczywistnilo juž w wyniku obecnej wojny. W dalszej przyszlošci može to wszakže nastąpič, ale pod warunkiem, že Litwa nie zostanie rozčwiartowaną, a zwlaszcza že Polacy nie przyložą do tego ręki. Musimy zająč stanowisko wyrazne i konsekwentne: skoro žądamy dla Polski samodzielnego bytu politycznego, nie možemy stosowac innej miary względem Litwy i Bialorusi. Což z tego, že w naszym pojęciu narod polski stoi na poziomie narodow europejskich, a w stosunku Litwinow i Bialorusinow mamy powazne wątpliwošci, ažali naležy je uwazac za narody, czy tylko za ludy. W opinii niemieckiej Polacy uchodzą rowniez za coš nižszego; nie brak w prasie niemieckiej glosow, traktujących Polskę jako Hinterland dla Niemiec, podobnie jak publicystyka polska sklonna jest zapatrywac się na Bialoruš w stosunku do Polski. Rzucone przez Anglię haslo obrony slabych narodow, ktore znalazlo zywy oddžwięk w opinii calego swiata - nie može się stosowac jedynie do Polski, Belgii i Serbii. Zasada uznania prawa do žycia malych narodowosci, podkrešlona niejednokrotnie w czasie wojny, z ktorą Niemcy rowniež się liczą, w czasie pertraktacji pokojowych znajdzie niewątpliwie licznych obroncow i będzie ogrywala znaczną rolę przy regulowaniu spraw międzynarodowych. Kongres w Lozannie jest, mojem zdaniem, charakterystycznym tego symptomem. Wyciąganie przez Polskę ręki po Bialoruš zachodnią spotka się z glošnym protestem przedstawicieli narodowego ruchu Bialoruskiego, sięgnięcie po Wilno wywola krzyk na calą Europę ze strony Litwinow. Nie mowiąc juž o skutkach moralnych, ktorych nie naležy lekcewažyč, možna wątpič rowniež, by rezultat praktyczny odpowiedzial oczekiwaniom. Trudno mieč pewnosc, by džwigającej się dopiero z zupelnego poniženia i niebytu Polsce przyznano prawo zaboru ziem bialoruskich. Czyž možna dopušcič do takiej kompromitacji, by Polsce rzucono w twarz „Hands o ff’. Dla nas jest jedna tylko droga: uznanie i glošne proklamowanie W. Ks. Litewskiego, jako historycznej formacji panstwowej. Stabe wprawdzie sątradycje tej panstwowošci, lecz nie wygasly calkiem. W ciągu tej wojny obudzily się nawet aspiracje niepodleglošciowe w umyslach przywodcow politycznych litewskich i bialo-

211

Aneks

ruskich, ktörym dotąd wystarczyl ideal w Panstwie Rosyjskim. Na początku br. w Wilnie zostala ogloszona drukiem w języku polskim, litewskim, bialoruskim i zydowskim następująca deklaracja, będąca wynikiem porozumienia miejscowych stronnictw politycznych: Uniwersal Konfederacji W ielkiego Księstwa Litewskiego Dnia 19 grudniaroku 1915 czlonkowie organizacji litewskich, bialoruskich, polskich i zydowskich zawiązali konfederację Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego, dąžąc wspölnemi silami ku temu, by ziemie Litewskie i Bialoruskie, ongi w sklad Wielkie­ go Księstwa Litewskiego wchodzące, a obecnie przez wojska Niemieckie zajęte, stanowily przy nowych warunkach historycznych nierozerwalną calošč na zasadzie usamodzielnienia Litwy i Bialorusi w postaci jednostki panstwowej, z zagwarantowaniem pelni praw wszystkim narodowosciom, pomienione terytorium zamieszkalym. W mysl powyzszej zasady skonfederowani apelują do wszystkich narodowosci, do wszystkich stanöw, do wszystkich istniejących organizacji i do wszystkich Obywateli kraju, by zwazywszy na donioslošč wielkiej chwili dziejowej, zapomniawszy wzajemnych uraz, uprzedzeri i niedowierzen, dla dobra wspölnej Ojczyzny zglosili swöj akces do Konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Rada Tymczasowa Konfederacji W. Ks. Litewskiego W interesie panstwowym polskim ležy poparcie jak najgorętsze žądan, zawartych w powyzszym Uniwersale. Trudno wprawdzie hidzič się, aby rownorzędnie z panstwem polskiem powstalo niezaležne panstwo litewsko-bialoruskie. Nie jest wylączona wszakze mozliwosc utworzenia z ziem litewsko-bialoruskich, ewentualnie rowniez lotewskich uwolnionych z podjarzma rosyjskiego, jakiejš jednostki samorządowej, pozostającej pod protektoratem, czy to Niemiec wylącznie, czy niemiecko-polskim, a byč može i przy udziale Rosji. Dia nas najwažniejsząrzecząjest niedopuszczenie do aneksji Litwy etnograficznej przez Niemcy i przeciqcie tym sposobem raz na zawsze ekspansji panstwowej polskiej ku morzu. Jestem najglębiej przekonany, že w dalszej lub bližszej przyszlošci muši nastąpič wznowienie Unii między Polską a owym niezdolnym do samodzielnego bytu panstwowego organizmem litewsko-bialorusko-lotewskim. Do tego będą zmierzaly niewątpliwie celowe wysilki spoleczenstwa polskiego na Litwie, ktöre w nowych warunkach znajdzie dla siebie szerokie i trwale podstawy rozwoju, z takiem wyjsciem, najdogodniejszym dla siebie, będą się musieli pogodzič Litwini i Bialorusini, ewentualnie Lotysze, a nie będzie rowniez bez znaczenia postawa Baltöw, juz dzisiaj w osobach wybitnych przedstawicieli snujących projekty federacyjnego pahstwa polsko-litewsko-nadbaltyckiego. Kto wie, czy jeszcze w wyniku obecnej wojny nie dalby się uregulowac stosunek Litwy do Polski na wzör Chorwacji do Węgier? Kto wie, czy nie daloby się

212

Aneks

utworzyc z Litwy historycznej jakiegoš panstewka buforowego pod berlem ktorego z Hohenzollemow? Každe rozwiązanie będzie lepsze od podzialu jej i aneksji Žmudzi i Kurlandii przez Niemcy. Rozwoj panstwa polskiego wydaje mi się mozliwym tylko w podjęciu przezen zadania sfederowania ludow, zamieszkalych na pograniczu Wschodu i Zachodu, tego zadania, ktore zostalo zapoczątkowane przez unię Polski z Litwą, a ktore nie moglo bye wykonane ze wzglqdu na jego zbytnią przedwczesnosc. W dokonaniu tego dziela będzie tkwila raeja bytu panstwa polskiego, w przeciwienstwie do imperialistyczno-zaborczego charakteru Niemiec i Rosji. Idea Jagiellonska nie umarla, mimo nieprzyjazne warunki, ktore, zdawalo się, pogrzebaly jąostatecznie. Žyla ona w naszej swiadomosci, gdy wytqzalismy wszystkie sily w obronie Litwy przed rusyfikacją. Czyž wyrzeczemy siqjej tak lekko wobec nacišku germanskiego? Konkludųję: naležy wyraznie stanąč na stanowisku uznania odrqbnosci i calosci Litwy historycznej (wlączając do niej litewską czqsc Suwalszczyzny, a wylączając natomiast obwod bialostocki) i poprzeč jak najmocniej žądanie Litwinow i Bialorusinow, nie roszcząc ze strony polskiej žadnych pretensji do nabytkow terytorialnych, przeciwnie z naciškiem podkrešlając swoje „desinteressement”. W ten sposob pozyskujemy sobie sympatiq politykow litewskich i bialoruskich (co w chwili decydującej može bye waznym atutem) i szachujemy skuteeznie aneksyjne zamiary Niemiec. Jednoczešnie naležy rozwinąč dzialalnošč wydawniczą, wskazującąna koniecznošč stworzenia buforowego i neutralnego panstwa pomiędzy Europą Zachodnią (do ktorej wchodzi Polska) a Rosją, zložonego z Litwy historycznej i Kurlandii. W tym celu naležy przypomnieč swiatu, že W. Ks. Litewskie bylo niegdyš panstwem samodzielnym, zlączonem jedynie unią realną z Polską. Chętnie bym się podjąl napisania takiej broszury3. 1/IX 1916 Ludwik Abramowicz /w formie podpisu/

3 O tej broszurze brak wiadomosci.

B ib l io g r a f ia

ZRÖ DLA ARCHIW ALNE Archiwum Akt Nowych w Warszawie Materialy - Opracowania Polskiego Komitetu Narodowego w Paryžu. Biuro Prac Kongresowych przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej, sygn. 6, 7, 97, 241, 260, 261, 283. Dzial Rękopisow Biblioteki Narodowej w Warszawie Brensztejn M. E., Dziennikz czasöw okupacji niemieckiej Wilna (1915-1918), sygn. II. 10610 (rękopis). Jalowiecki M., Wspomnienia, sygn. III. 10592 (maszynopis). Osmolowski J., Wspomnienia z lat 1914-1921, akc. 6797 (maszynopis). Zahorski W., Dziennikz czasöw Wojny Europejskiej 1914-1919, sygn. II. 10.457 (rękopis). Zöltowska z Puttkamerow J., Dziennik 1905-1936, sygn. IV. 10277 (rękopis). Archiwum Polskiej Akademii Nauk Kossakowski M. S., Diariusz, sygn. 2. Herbaczewski J. A., Materialy, sygn. III—156. Archiwum Instytutu Historii Sztuki Polskiej Akademii Nauk (redakcja Slownika Bibliograficznego Teatru Polskiego) Smialowski Z., Materialy. Archiwum Historyczne Litwy w Wilnie Towarzystwo Przyjaciöl Nauk w Wilnie. Fond 1135. Wilenska Rzymskokatolicka Kuria Metropolitalna. Fond 694. Centraine Archiwum Panstwowe Litwy w Wilnie Magistrat Miasta Wilna 1919-1939. Fond 64. Okręg Wilenski Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich 1919-1920. Fond 13. Uniwersytet Stefana Batorego 1919-1939. Fond 175.

214

Bibliografìa

Dzial Rękopisow i Dzial Druköw Rzadkich Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie (dawna Wröblewskich) Dzial Rękopisow Spušcizna L. Abramowicza. Fond 79. Spušcizna K. Galkowskiego (K. Galkauskasa). Fond 236. Spušcizna P. Leonasa. Fond 117. Spušcizna A. Meysztowicza. Fond 292. Spušcizna Rodziny Römeröw. Fond 138. Spušcizna M. Swiechowskiego. Fond 168. Dzialacze i organizacje bialoruskie Wilna do 1939 roku. Fond 21. Kapitula Wilenska. F ond 43. Litewskie Towarzystwo Naukowe. Fond 255. Okres okupacji niemieckiej na Litwie 1915-1918. Fond 23. Zespöl materialöw röznych. Fond 7. Zespöl materialöw röznych. Fond 9. Zespöl materialöw röznych. Fond 10. Dzial Druköw Rzadkich Afisze spektakli dramatycznych i koncertöw z l. 1916-18, sygn.10; 32. Odezwy Komitetu Edukacyjnego, Stowarzyszenia Nauczycieli i Wychowawcöw w Wilnie oraz innych organizacji ošwiatowych, sygn. 1073; 1100. Odezwy Komitetu Polskiego w Wilnie, sygn. 1240. Dzial Rękopisow Biblioteki Uniwersytetu Wilenskiego Šlapelienė M., Knygynas Vilniuje. Atsiminimai. Fond 119 (rękopis).

ŽRODLA DRUKOWANE Dmowski R., Polityka polska i odbudowanie panstwa, opr. T. Wituch, Warszawa 1988. Listy Michala Romera do Ludwika Abramowicza z lat 1908-1938, opr. Z. Solak. Cz. I: lata 1908-1911, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie” 1999, t. 44. Cz. II: lata 1918-1928, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie” 2000, t. XLV. Liekis Š., Miliakova L., Polonsky A., Three Documents on Anti-Jewish Violence in the Eastern Kresy during the Polish-Soviet Conflikt, Polin, Oxford 2001, vol. XIV. Lietuvos Valstybės Tarybos protokolai 1917-1918, (red.) A. Eidintas, R. Lopata, Vilnius 1991.

Bibliografia

215

Litwa podczas wojny. Zbiör dokumentow, uchwal, odezw itp., opr. L. Abramowicz, Warszawa 1918. Litwa za rzqdow Isenburga, Krakow 1919. Memorial o sprawie litewskiej zložony przez Wladyslawa Zawadzkiego w Warszawie w listopadzie 1917 r., „Zeszyty Historyczne” 1974, z. 30. Rok 1920. Wojna polsko-radziecka we wspomnieniach i innych dokumentach, opr. J. Borkowski, Warszawa 1990. Römer M., Litwa wobec wojny. Poujhy memorial z sierpnia 1915 r., opr. W. Sukiennicki, „Zeszyty Historyczne” 1970, z. 17. Sprawozdanie Centrainego Biurą Statystycznego miasta Wilna zapazdziemik—grudzien 1919 roku, Wilno 1920 (odbitka na hektografie). Wröblewski T., Naröd i samookreslenie narodowe, Wilno 1919. Wydania periodyczne. Tytuly objęte pelną kwerendą ,3iuletyn Wilenski” (1917) „Dabartis” (1916-1918) „Darbo balsas” (1918) „Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich” (1919-1920) „Dziennik Wilenski” (1916-1920) „Glos Litwy” - „Echo Litwy” (1919-1920) „Homan” (1916-1918) „Hipogryf” (1919-1920) „Komunistą” (1919) „Lietuvos aidas” (1917-1918) „Mlot” (1919) „NaszKraj” (1919-1920) „Nepriklausoma Lietuva” (1919-1920) „Pochodnia” (1919) „Scena Polska” (1919-1920) „Tėvynės sargas” (1918) „Tygodnik Wilenski” (1920) „Unja” (1916-1918) „W Przededniu” (1918) „Wilenskij Kurier” (1919-1920) Tytuly objęte częšciową kwerendą „Jidische Cajtung” (1919) »Tog” (1919)

216

Bibliografìa

Pamiętniki i wspomnienia ogloszone drukiem Bergman S., W sprawie pogromu w Wilnie w kwietniu 1919 roku, „Odra” 1992, nr 2-3. Biržiška M., Vilniaus golgota, Vilnius 1992. Brensztejn M., Dziennik z czasöw okupacji niemieckiej Wilna (1918), [w:] Teraz Polska wlasnie, Warszawa 1988. Budrys-Budrewicz A., 5-go listopada 1916 r. w Wilnie (fragmenty ze wspomnien peowiackich), [w:] Wilno-Legiony 6 VIII 1914 - 6 VIII 1928, (red.) J. Batorowicz, Wilno 1928. Byla taka szkola. Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej w Wilnie 1915-39, (red.) E. Slawinska-Zakoscielna, Londyn 1987. Cywinski S., Kartki zpamiętnika (1914-1920), Wilno 1931. 25-lecie „Lutni Wywiadzp. dyrektorem Zbigniewem Smialowskim S. Z Klaczynskiego, „Kurier Wilenski” 7.12.1930. Dyrektor Aleksander Wilinski o repertuarze i aktorach. Z jubilatem rozmawia Walerian Charkiewicz, „Slowo” 28.03.1936. Gerbaczewskij I., Iz mojej awtobiografii, „Siegodnia” 1932, nr 78. Jalowiecki M., Na skraju imperium, Warszawa 2003. Jankowski Cz., Dziesięč lat temų. Przyczynek do psychologii roku 1915, „Slowo” 18.09.1925. Jankowski Cz., Z dnia na dzien, Wilno 1923. Jundzill Z., Z dziejowpolskiej myslipolitycznej na Litwie historycznej, „Niepodleglošč” Londyn 1958, t. 6. Jundzill Z., Z dziejow polskiej mysli politycznej na ziemiach b. W. X Litewskiego (wspomnienia wilenskie), „Alma Mater Vilnensis” 1958, nr 5. Kapsukas V., Pirmoji Lietuvos proletarinė revoliucija ir tarybų valdžia, Vilnius 1958. Klimas P., Dienoraštis, Chicago 1981. Kobylinska E., Sztandar Lelewelaköw, „Slowo” 10.01.1939. Korwin-Milewski H., Siedemdziesiąt lat wspomnien (1855-1925), Wilno 1930. Lubienski W., Wilno we wrzesniu 1915 r.: kartki z pamiętnika sprzed 22 laty, „Ku­ rier Wilehski” 8.09.1937. Luckiewicz A., Za dwadcat pat gadou (1903-1928). Uspaminy ab pracy pierwszych belaruskichpalitycznych organizacijau: Belaruskaja Rewaliucyjnaja Gramada, Belaruskaja Socialistycznaja Gramada, Wilnia 1925. Mackiewicz S., Kto mnie wolal, czego chcial, Warszawa 1972. Matulaitis J., Užrašai, Vilnius 1998 („Fontes Historiae Marianorum”, t. 4). Meysztowicz W., Gawędy o czasach i ludziach, Londyn 1993. Polska w pamiętnikach Wielkiej Wojny 1914-1918, opr. M. Sokolnicki, Warszawa 1925. Niedzialkowska-Dobaczewska W., Zapomniane czasy, „Kurier Wilehski” 1.09.1929. Oreczkin B., Pamiati N. I. Radina, „Siegodnia” 29.01.1929.

217

Bibliografia

P.O.W. na ziemiach W. X. Litewskiego 1919-1934. Szkice i wspomnienia, (red.) S. Burhardt, Wilno 1934. Römer E., Dziennik: cz. I: 1914—1918, cz. II: 1919-1923, red. P. Lossowski, War­ szawa 1995. Romer-Ochenkowska H., Z czasöw okupacji, „Kurier Wilenski” 8.01.1929. Rozmowa z F. Zawadzkim z okazji 10-lecia powstania policji w Wilnie, „Slowo” 18.09.1925. Ruszczyc F., Dziennik, cz. 1, Ku Wilnu 1894-1919, opr. E. Ruszczyc, Warszawa 1994. Sluzba Ojczyznie. Wspomnienia uczestniczekwalk o niepodleglosc 1915-1918, (red.) M. Rychteröwna, Warszawa 1929. Solski L., Wspomnienia 1855-1954, opr. A. Woycicki, Krakow 1961. Studnicki W. G., Stosunek Wilna do legionöw. Kartki bez retuszu zpamiqtnika 1916-1917 r., Wilno 1928. Tyszkiewicz J., Przyczynek do historii Wilna w roku 1918, „Apel” (organ Okrqgu Wilenskiego Zwi^zku Oficeröw Rezerwy), 1936, nr 4. Walicka W., Szesnasta rocznicapowstania gimnazjöw im. Kröla Zygmunta Augu­ sta i im. Elizy Orzeszkowej, „Kurier Wilenski” 22-23.09.1931. Wierna sluzba. Wspomnienia uczestniczekwalk o niepodleglosc 1910-1915, (red.) A. Pilsudska, M. Rychteröwna, W. Pelczynska, M. D^browska, Warszawa 1927. Wilihski A., Mojapraca w Wilnie, „Slowo” 26.03.1936. Witan-Dubiejkouskaja J., Maje uspaminy, Wilnia 1994. Zarzecki L., Szkolnictwo i oswiata na Ziemiach Wschodnich (w okresie od pazdziemika 1919 r. do lipca 1920 r.), „Przeglgd Narodowy”, 1921, nr 1. Zawadzki A., Ksiqgarstwo wilehskie 1918-1928, „Przegl^d Ksiqgarski” 1928, nr 28. Zdziechowski M., Widmo przyszlosci, Warszawa 1999. Zycie Wincenta Zuk-Gryszkiewicza, opr. R. Zuk-Gryszkiewicz, Toronto 1993.

OPRACOW ANIA Abramowicz L., Cztery wieki drukarstwa w Wilnie 1525-1925, Wilno 1925. Achmatowicz A., Polityka Rosji w kwestiipolskiej wpierwszym roku Wielkiej Wojny 1914-1915, Warszawa 2003. Agranovskij G., Guzenberg I., Litovskij Jerusalim, Vilnius 1992. Alachnowicz F., Bielaruski teatr, „Spadczyna” 1991, nr 1. Alabrudzinska E., Koscioly ewangelickie na Kresach Wschodnich IIRzeczpospolitej, Torun 1999. Alabrudzinska E., Polozenie protestantow na terenie Krolestwa Polskiego i tzw. gubernii zachodnich Rosji w czasie Pierwszej Wojny Swiatowej, [w:] Europa Orientalis. Polska i je j wschodni sqsiedzi od sredniowiecza po wspolczesnosc.

218

Bibliografìa

Studia i materialy ofiarowane Profesorowi Stanislawowi Alexandrowiczowi w 65 rocznicę urodzin, Torah 1996. Almanack literacki, (red.) Cz. Jankowski, Wilno 1926. Alseika D., Vilniaus krašto lietuvių gyvenimas 1919-1934 metais, Vilnius 1935 Ankudowicz-Bienkowska M., Polskie žyde muzyczne w Wilnie lotIIRzeczypospolitej, Olsztyn 1997. Atamukas S., Lietuvos žydų kelias: nuo XIVamžiaus ikiXXa. pabaigos, Vilnius 1998. Baranovskij W., Potaszenko G., Starowerije Baltii i Polszy. Kratkij istoriczeskij i biograįiczeskij slowar, Vilnius 2005. Bardach J., O Litwie dawnej i niedawnej, Poznan 1988. Bardach J., O swiadomosci narodowej Polakow na Litwie i Bialorusi w X IX -X X w ., [w:] Polska myšlpolityczna X IX i X X wieku, (red.) W. Wrzesinski, tom VI (MiędzyPolską etniczną a historyczną), Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk—Lodz 1988. Bergman S., Przyczynki do historiiBundu, „Bhiletyn Zydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1992, nr 2-3. Biblioteki wilenskie, (red.) A. Lyskowski, Wilno 1932. Blaszczyk L. T., Dyrygencipolscy i obey w Polsce w X IX i X X w., Krakow 1964. Brensztejn M., Polskie druki wilenskie (w okresie od 1 1 do 5 I X 1915, tj. do dnia opuszczenia Wilnaprzez Rosjan), „Przegląd Księgarski” 1919, nr 14-15. Brensztejn M., Spisy ludnosci m. Wilna za okupaeji niemieckiej od dn. 1 listopada 1915 r., Warszawa 1919. Buchowski K., Stanislaw Narutowicz - szkic do portretu idealisty, „Biuletyn Histo­ rii Pogranicza” 2001, nr 2. Bumblauskas A., Polsko-litewskie stosunki cywilizacyjne: przemiany w stanowiskach historiograjicznych obu narodow, „Przegląd Wschodni” 1999, t. V, z. 4 (20). Bumblauskas A., Senasis Vilnius tautų istorinės sąmonės perspektyvose, „Lietuvos istorijos studijos” 2000, t. 8. Bund: 100 lat historii 1897-1997, (red.) F. Tych, J. Hensel, Warszawa 2000. Būtėnas J., Lietuvių teatras Vilniuje, Kaunas 1940. Chocianowicz W., Szkic z dziejow Litewsko-Bialoruskiej Dywizji, „Zeszyty Historyczne” 1974, z. 28. Cepnik H., Listy o teatrze, Stanislawow 1924. Cohen I., Vilna, Philadelphia 1992. Cywinski B., Ogniem probowane: z dziejow najnowszych Košciola katolickiego w Europie Srodkowowschodniej, Rzym 1982-1990, t. 1-2. Cywinski B., Pogranicze Obojga Narodow (przemowienie, wygloszone 21 lutego 2001 r. w Wilnie, podezas wręczenia nagrody Zgromadzenia Parlamentamego Sejmu Republiki Litewskiej i Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej), „Znad Wilii”, nr 5,2001. Czy wiesz, kto to jest?, (red.) S. Loza, Warszawa 1938.

Bibliografia

219

Čepėnas P., Naujųjų laikų Lietuvos istorija, Vilnius 1992. Dawidowicz L. S., The Golden Tradition, Jewish Life and Thought in Eastern Eu­ rope, New York 1996. Davies N., Orzel biafy, czerwona gwiazda. Wojnapolsko-bolszewicka 1919-1920, Krakow 1999. Dubnow S., Dinur B. C., Dwie koncepcii jewrejskogo nacionalnogo wozrozdenija, Jerusalim 1981. Duniec K., Teatr polski w Wilnie w l. 1906-1919, [w:] Dzieje teatru polskiego, (red.) T. Sivert, Warszawa 1988. Dunin J., Rzut oka na polską ksiąžkę w dwudziestowiecznym Wilnie, „Acta Univer­ sitatis Lodziensis”, Folia Librorum 6,1995. Eberhardt P., Przemiany narodowosciowe na Litwie, Warszawa 1997. Encyklapedyja Gistoryi Belarusi, Minsk 1993-2000, t. 1-5. Europos idėja Lietuvoje: istorija ir dabartis, (red.) D. Staliūnas, Vilnius 2002. Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczpospolitej w latach 1772-1999, (red.) K. Jasiewicz, Warszawa-Londyn 1999. Fedorowicz I., Wslužbie ziemi ojczystej. Czeslaw Jankowski w žydu kulturalnym Wilna lat 1905-1929, Krakow 2005. Fiedorczuk S., Kulak K., Kapitula Bazyliki Wilehskiej, „Wiadomosci Košcielne Archidiecezji w Bialymstoku” 1987, nr 2. Filozofia na Uniwersytede Stefana Batorego, (red.) J. Pawlak, Torun 2002. Gaidis R., Problemprzyszlošdpolitycznej Litwy w memorialach Komitetu Polskie­ go w Wilnie w latach 1916-1917, „Lietuvos istorijos studijos” 2004, nr 14. Gaigalaitė A., Lietuva Paryžiuje 1919 metais, Kaunas 1999. Gaučas P., Etnolingvistinė Rytų Lietuvos gyventojų raida, Vilnius 2004. Gierowska-Kallaur J., Odczyt Marszalka Pilsudskiego wygloszony 24 sierpnia 1923 roku w Wilnie, „Przegląd Wschodni” 1999, t. V, z. 4 (20). Gierowska-Kallaur J., Lenkijos Respublikos Įstatymų leidžiamasis Seimas ir buvu­ sios Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės žemių problema, [w:] 1920-1922 metų parlamentinė patirtis: sprendimų politika, tikslai, aplinkybės. Konferencijos, vykusios 2000 m. gegužės 10d. Lietuvos Respublikos Seime, medžiaga, Vilnius 2000. Gierowska-Kallaur J., Straž Kresowa a Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich. Wspoldzialanie czy rywalizacja? Warszawa 1999. Gierowska-Kallaur J., Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1 9 1 9 -9 wrzesnia 1920), Warszawa 2003. Gierowska-Kallaur J., Zespol akt „Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich ” w zbiorach Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy, [w:] Biblioteka na Koszykowej 1907-1997, Warszawa 1999. Gimžauskas E., Baltarusių veiksnysformuojantis Lietuvos valstybei 1915-1923 m., Vilnius 2003.

220

Bibliografìa

Gimžauskas E., Dėl lietuvių ir gudų politinių siekių išskyrimo genezės Ipasaulinio karometais, „Lituanistica” 1998, nr 4. Gomölka K., Bialorusini w II Rzeczypospolitej, „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdanskiej” 1992, nr 31. Gomôlka K., Rozmowy polsko-biaioruskie (marzec 1920 r.), „Dzieje Najnowsze” 1988, n r l . Gôrski T., Blogoslawiony Jerzy Matulewicz, Warszawa 2005. Greenbaum M., The Jews o f Lithuania. A History ofa remarkable community 1316-1945, Jerusalem-New York 1995. Halka, opera Stanislawa Moniuszki. 100 latna scenie, zebr. i oprac. J. Grubowski, Warszawa 1958. Hass L., Wolnomularzepolscy w kraju i na swiecie 1821-1999: slownik biograficzny, Warszawa 1999. Historia Europy Srodkowo-Wschodniej, (red.) J. Kloczowski, Lublin 2000, t. 1-2. Herbačiauskas J. A., Erškėčių vainikas, Vilnius 1996. Hoppen-Zawadzka J., Cywinska-Kiyszewska J., Dzieje powstania i dzialalnosci Szkoly Siôstr Najswiqtszej Rodziny z Nazaretu w Wilnie w l. 1906-1940, Byd­ goszcz 1996. Isachar F., Muzyka zydowska wPolsce w okresie międzywojennym, Warszawa 1997. Iwaniec E., Z dziejôw staroobrzqdowcôw na ziemiach polskich XVII-XX w., War­ szawa 1977. Janauskas P., ROW Kaune: senosios Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės piliečiai ar išdavikai?, „Kauno istorijos metraštis” 2000, nr 2. Jaruzelski J., Stanislaw Cat-Mackiewicz, 1896-1966. Wilno-Londyn-Warszawa, Warszawa 1994. Jaworski W., Struktūra i wplywy syjonistycznych organizacjipolitycznych wPolsce w latach 1918-1939, Warszawa 1995. Jegelevičius S., Universiteto atkūrimas 1918-1919, [w:] Vilniaus universiteto isto­ rija 1579-1994, Vilnius 1994. Jewish Intellectual Life in Pre-War Vilna (Proceedings of the International Scienti­ fic Conference, Vilnius, September 16-17,2003), compiled by L. Lempertienė, Vilnius 2004. Jews in Independent Poland 1918-1939, (red.) A. Polonsky, E. Mendelsohn, J. Tomaszewski, London-Washington 1994 (Polin, vol. 8). Jurkiewicz J., Rozwôj polskiej myšli politycznej na Litwie i Bialorusi w l. 1905-1922, Poznan 1983. Jurkowski R., „Jestem Ci ja i będę Litwinem zrodzonym na miarę improwizacji Adama Mickiewicza Polsko-litewskie dylematy Jozefą Albina Herbaczewskiego, [w:] Polacy i sąsiedzi - dystanse i przenikanie kultur, (red.) R. Wapinski, Gdansk 2000, cz. 1.

Bibliografia

221

Jurkowski R., Z dziejöw Towarzystwa PrzyjaciöiNaukw Wilnie 1907-1939, „Zapiski Historyczne”, 1986, z. 4. Jurkowski R., Ziemiahstwo polskie Kresöw Pölnocno-Wschodnich 1864-1904, Warszawa 2001. Jundzill Z., Niefortunna wyprawa kowienska, „Niepodleglošč” 1955, t. V. Kac D., Na krawędzi žydą. Mojsze Kulbak, ¿ydowski poetą, prozaik, dramaturg (1896-1937), Warszawa 1993. Kai ksenofobija virsta prievarta. Lietuvių ir žydų santykių dinamika X IX a - X X a. pirmojoje pusėje, (red.) V. Sirutavičius, D. Staliūnas, Vilnius 2005. Kahibowicz A., Kroki gistorii, Bielastok-Wilnia-Minsk 1993. Kasperavičius A., Problem przynaležnošd Wilna i Wilehszczyzny w swiadomosci Litwinöw, ,3iuletyn Historii Pogranicza” 2000, nr 1. Kassow S., Jewish Communal Politics in Transition: The Vilna Kehile, 1919-1920, „YIVO Annual”, 1991, vol. 20. Katelbach T., Rola Pilsudskiegowsprawiepolsko-litewskiej, „Niepodleglošč” 1948, t. 1. Kazlauskaitė J., Vilniaus periodiniai leidiniai 1760-1918, Bibliografinė rodyklė, Vilnius 1988. Kiežun A., Wanda Niedzialkowska-Dobaczewska. Pisarka i organizatorka žycia kulturalnego w miqdzywojennym Wilnie, [w:] Kultūra miqdzywojennego Wilna (materialy konferencji w Trokach 28-30 V I 1993), (red.) A. Kiežun, Bialystok 1994 („Biblioteka pamięci i myšli”, t. 10). KJyszejko J., Ksiąžkapolska w Rosji naprzelom ieXIXiXXwieku, Warszawa 1993. Kniga o ruskom jewrejstwie, Jerusalim-Moskwa-Minsk 2002 (2 izdanije, 1 izdanije - New York 1960) t. 1, (Ot 1860-ych godow do rewolucii 1917 g.), t. 2, (Ot 1917 g. do 1967). Kobeckaitė H., Lietuvos karaimai, Vilnius 1997. Koko E., Wnadziei na zgodę. Polski ruch socjalistyczny wobec kwestii narodowosciowej w Polsce (1918-1939), Gdansk 1995. Kosman M., Litewska Jednota Ewangelicko-Reformowana odpolowy XVII wieku do 1939 roku, Opole 1986. Kosciol i spolecznosci. Rewolucje, demokracje, totalitaryzmy, Studia z dziejöw X IX i X X wieku, (red.) J. Walkusz, Lublin 1993. Krajowosc - tradycje zgody narodöw w dobie nacjonalizmu, (red.) J. Jurkiewicz, Poznan 1999. Kresy i rzeczywistosc, (red.) K. Handke, Warszawa 1997. Kröl-Kaczorowska B., Teatr dawnejPolski. Budynki-dekoracje-kostiumy, Warsza­ wa 1971. Księga pamiqtkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy založenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wilenskiego, Wilno 1929, t. 2.

222

Bibliografia

Księga Polakôw uczestnikôw Rewolucji Pazdziernikowej 1917-20, Warszawa 1967. Kto byl kim w drugiej Rzeczypospolitej?, (red.) J. M. Majchrowski, G. Mazur, K. Stepan, Warszawa 1994. Laučkaitė L., Vilniaus dailė X X amžiaus pradžioje, Vilnius 2002. Laukaitytė R., Stačiatikių bažnyčia Lietuvoje XXamžiuje, Vilnius 2003. Laurinavičius C., Lietuvos - Sovietų Rusijos taikos sutartis, Vilnius 1992. Laurinavičius C., Politika ir diplomatija: lietuvių tautinės valstybės tapsmo ir ra­ idos fragmentai, Kaunas 1997. Levin D., Trumpa žydų istorija Lietuvoje, Vilnius 2000. Lewin Sz., O korobocznom i swiecznom sborach: ich istoriczeskojeproischoždenije, kriticzeskije otzywy, dejstwowawszyje i nyn dejstwujuszczije zakonopoloženija o nich, Wilna 1910. Lichten J., O asymilacji Zydôw w Polsce od wybuchu pierwszej wojny swiatowej do konca drugiej wojny (1914-1945), „Zeszyty Historyczne” 1977, z. 42. Liekis S., A State within a State? Jewish autonomy in Lithuania 1918-1925, Vil­ nius 2003. Liekis S., On Jewish participation in the Taryba in 1918, „Lithuanian Historical Studies” 1999, nr 4. Lietuvos evangelikų bažnyčios. Istorijos metmenys, (red.) A. Hermann, Vilnius 2003. Lietuvos katalikų mokslo akademijos metraštis, Vilnius 1999, t. XIV. Lietuvos valstybės idėja (XIXa. -X X a . pradžia), Vilnius 1991 („Lietuvių atgimimo istorijos studijos”, t. 3). Lietuvos žydai 1918-1940: prarasto pasaulio aidas, Vilnius 2000. Litwa. Dzieje, narôd, kultūra. Materialy z konferencji naukowej, Krakôw 8-10 maja 1997, (red.) G. Lemenaitė, P. Bukowiec, Krakôw 1998. Liulevicius V. G., War Land on the Easternn Front, Culture, National Identity and German Occupation in World War I, Cambridge 2000. Lopata R., Lietuvių korta Rusijos politikoje. 1914-1917 metų slaptasis karas, „Dar­ bai ir dienos” 1995, nr 1. Lopata R., Lietuvių politinės grupuotės ir Lietuvos atstovavimo problema 1914-1916 metais, „Lietuvos istorijos metraštis 1992”, Vilnius 1994. Lopata R., Lietuvos valstybingumo raida 1914-1918 metais, Vilnius 1996. Lopata R., „Tipas apskritai labai dar įtariamas, bet reikalingas”. Baronas Frie­ drich von derRopp ir Lietuvos valstybingumo atkūrimo planai, „Proskyna” 1992, nr 2. Lawriniec P., Merezkowskij, Gippius, Filosofow: tri wilenskich interwiu, http:// www.russiansresources .lt/archive. Lossowski P., Kraje baltyckie na drodze od demokracjiparlamentameį do dyktatury 1918-1934, Wroclaw 1972. Lossowski P., Konfliktpolsko-litewski, Warszawa 1996.

Bibliografia

223

Lossowski P., Ksztaltowanie siępahstwapolskiego i walka o grantee (listopad 1918-czerwiec 1921), [w:] Historia dyplomacjipolskiej, t. IV, Warszawa 1995. Lossowski P., Litwa, Warszawa 2001. Lossowski P., Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunkipolsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985. Lossowski P., Polityka Litwy w kwestii bialoruskiej w latach 1918-1924, [w:] Pol­ ska—Bialorus 1918-1945, (red.) W. Balcerak, Warszawa 1994. Lossowski P., Polska-Litwa. Ostatnie sto lat, Warszawa 1991. Lossowski P., Pròba przewrotu polskiego w Kownie w sierpniu 1919 r., [w:] Najnowsze dzieje Polski, t. VIII (Materialy i studia z okresu 1914-1939), Warszawa 1964. Lukomski G .,Z dziejów samoobrony Litwy i Bialorusi, Warszawa 1994. Mackiewicz S., Historia Polski od 11 listopada 1918 do 17 wrzesnia 1939 r., War­ szawa 1990. Makowski B., Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986. Malewski J. (W. Bolecki), Ptasznikz Wilna (о Józefìe Mackiewiczu), Kraków 1991. Malinowski J., Malarstwo i rzezba Zydów Polskich w X IX i XXwieku, 1 .1, Warsza­ wa 2000. Mandziuk J., Zakony w archidiecezji wilenskiej, „Studia Teologiczne” 1987-1988, t. 5-6. Maor I., Sionistskoje dwizenije w Rossii, Jerusalim 1977 (biblioteka „Alija”). Martinkėnas V., Vilniaus krašto lietuviškos mokyklos ir skaityklos 1919-1939 me­ tais, Vilnius 1989. Martinkėnas, Laikinasis Vilniaus lietuvių komitetas, „Lietuvos istorijos metraštis” 1999, Vilnius 2000. Mauersberg S., Szkolnictwo powszechne dia mniejszošci narodowych w Polsce w latach 1918-1939, Wroclaw-Warszawa-Krakôw 1968. Mendelsohn E., Žydzi Europy Srodkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym, Warszawa 1992. Michalowski M., Na Wilenszczyznie. Pierwsza Rada Delegatów Robotniczych w Wilnie, [w:] Z niedawnej przeszlošci: wspomnienia КРР-owców, Wroclaw 1959. Meždu Wostokom i Zapadom. Jewrei w ruskoj i jewropiejskoj kulture. Sbomik statiej, Tallin 2000. Milosz Cz., Rodzinna Europa, Warszawa 1998. Milosz Cz., Wyprawa w dwudziestolecie, Kraków 2000. Milosz Cz., Zderzenie dwóch nacjonalizmów, „Lithuania” 1998, nr 1-2 (26-27). Minority problems in Eastern Europe between the world wars. With emphasis on the Jewish Minority, Jerusalem 1988. Moroz M., „Krynica ”. Ideologia iprzywódcy bialoruskiego katolicyzmu, Biaiystok 2001.

224

Bibliografia

Mykolas Römeris („Lietuvių Atgimimo Istorijos Studijos”, t. 13), Vilnius 1996. Najdus W., Polacy we wladzach Republiki Litewsko-Bialoruskiej, „Kwartalnik Historyczny”, 1967, z. 3. Najnowsze dzieje Žydow w Polsce w zarysie (do 1950 r.), (red.) J. Tomaszewski, Warszawa 1993. Narkowicz L., Žyde i spušdzna Jana Obsta, Wilno 2001. Niedzialkowska-Dobaczewska W., Wilno i Wilenszczyznaw /. 1914-20, Wilno 1934. Niepodleglošč Polski w 1918 roku a procesy pahstwowotwörcze w Europie Šrodkowo-Wschodniej, (red.) Z. Mankowski, Lublin 1996. Nowak A., Polska i trzy Rosje. Studiumpolityki wschodniej Jozefą Pilsudskiego (do kwietnia 1920 roku), Krakow 2001. Ochmanski I , Historia Litwy, Wroclaw 1967. Ochmanski J., Kulisy wyprawy wilenskiej Pilsudskiego w 1919 roku, [w:] Z dziejow stosunköwpolsko-radzieckich. Studia i materiafy, t. 3, Warszawa 1968. Ochmanski J., Litewski ruch narodowo-kulturalny wXDCwieku (do 1890 r.), Bialystok 1965. Ochmanski J., Powstanie panstwa litewskiego w 1918 roku, „Roczniki Historyczne” 1976, t. XLII. Od Wersalu do Poczdamu. Sytuacja miqdzynarodowa Europy Srodkowo-Wschod­ niej 1918-1945, Materiafy z sesji naukowej w Instytucie Historii PAN 23-24 pazdziernika 1995 r., (red.) A. Koryn, Warszawa 1996. Odrodzona Polska wsröd sqsiadöw 1918-1921, (red.) A. Koryn, Warszawa 1999. Ogonowski J., Problem uprawnieh jqzykowych Zydow w IIRzeczypospolitej, „Sprawy Narodowosciowe - Šeria nowa” 1996, t. V, z. 2 (9). Okulicz K., Opowiesci nobliwe i sentymentalne (o ksiąžce X. W. Meysztowicza, „Poszlo z dymem. Gawędy o czasach i ludziach ”, Londyn 1973), „Zeszyty Historyczne” 1974, z. 28. Pajewski J., Odbudowapanstwapolskiego 1914-1918, Warszawa 1985. Pajewski J., Pierwsza wojna swiatowa 1914-1918, Warszawa 1991. Pecyna M. B., Osobowosc i dzialanie blogoslawionego Jerzego Matulewicza, Wroclaw-Pruszköw 1990. Pieczonka M., Wilehskie firm y wydawnicze w latach 1918-39, [w:] Wilno i Kresy Pölnocno-Wschodnie. Materiafy IIMiqdzynarodowej Konferencji w Biafymstoku 14-17I X 1994 r., (red.) E. Feliksiak, A. Kisielewska, t. 2, Bialystok 1996. Poezja i poeci w Wilnie lat 1920-1940, (red.) T. Bujnicki, K. Biedrzycki, Krakow 2003. Poklad T., Wychawanije nacyjanalnaga i gramadzianskaga identytetu u wilenskoj bielaruskajgimnazii 1919-1944, [w:] Vilniaus kultūrinis gyvenimas 1900-1940, Vilnius 1998. Poklad T., Iš baltarusių švietimo istorijos Lietuvoje: Vilniaus baltarusių gimnazija 1919-1944, „Pedagogika” 1997, nr 33.

Bibliografia

225

Polski Slownik Biograficzny, Krakow 1935-2002, t. I-XLL Ponarski Z., Konfederacja Wielkiego Księstwa Litewskiego 1915-1916, „Bialoruskie Zeszyty Historyczne”, 1998, z. 10. Potaszenko G., Ruskije starowiery Polszy i Litwy w 1920-1930-ych gg., „Baltijskij archiw. Ruskaja kultura w Pribaltikie” 2003, t. VIL Problemy narodowoscioweEuropy Srodkowo-Wschodniej w X IX iXXw ieku. Księga pamiutkowa día Profesora Przemyslawa Hausera, Poznan 2002. Pšibilskis V. B., Iš Lietuvos X X a. kultūros istorijos, Vilnius 1997. Pukszto A., Kultura polska Wilna w okresie Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich w latach 1919-1920, „Zapiski Historyczne” 2003, t. LXVIII, z. 4. Pukszto A., Ludwiko Abramowicziaus „Lenkija ir Lietuva”, „Lietuvos istorijos metraštis” 2002, Vilnius 2004, nr 2. Pukszto A., Polski teatr w Wilnie w latach 1915-1918, „Znad Wilii” 2001, nr 3-4. Pukszto A., Postawa ludnosci bialoruskiej w Wilnie w L 1915-16, „Znad Wilii” 2000, nr 5. Pukszto A., Postawy wileñskich Polaków pod okupacją niemiecką w latach 1915-1918,[w:] Ostatni obywatele Wielkiego Księstwa Litewskiego. Materialy konferencji międzynarodo wej, zorganizowanej 12-15 wrzesnia 2003 r. w Roskoszy przez Wydzial Historii Uniwersytetu Marii Sklodowskiej-Curie w Lublinie i Katedrą Literatury Pogranicza Wydziahí Polonistyki Uniwersytetu Jagielloñskiego, Lublin 2004. Pukszto A., Wielonarodowosciowe Wilno w latach 1915-1918, [w:] Etnosocjalnyje i konfessionalnyje processy w transformirujuszczemsia obszczestwie, Mate­ rialy mieždunarodnoj naucznoj konferencii w 2 czastiach, 15-16 nojabria 2001, cz. 1, Grodno 2001. Pukszto A., Wilno pod koniec r. 1915 - na początku 1916. Polskie czy niepolskie?, „Przegląd Wschodni” 2002, t. VIII, z. 1 (29). Rabinowicz H. M., The Legacy o f Polish Jewry: a history o f Polish Jews in the Inter-War Years 1919-1939, New Jork 1965. Radomski G., Narodowa Demokracja wobec problematyki mniejszosci narodowych w Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1918-1926, Torun 2001. Rok 1918. Odrodzona Polska w nowejEuropie, (red.) A. Ajnenkiel, Warszawa 1999. Rok 1920. Zperspektywy osiemdziesięciolecia, (red.) A. Ajnenkiel, Warszwa 2001. Romanowski A., Mloda Polska Wilenska, Krakow 2001. Romanowski A., Pozytywizm na Litwie. Polskie žyde kulturalne na ziemiach litewsko-bialorusko-inflanckich w latach 1864-1904, Krakow 2003. Römer E., Spis ludnosci na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzien 1919), Lwów-Warszawa 1920. Romer-Ochenkowska H., XXV-lecie wskrzeszonego Teatru Polskiego w Wilnie, Wilno 1932.

226

Bibliografìa

Roshvald A., Ethnic nationalism and the Fall o f Empires. Central Europe, Russia and the Middle East, 1914-1923, London-New York, 2001. Rožanski P., Hugh Gibson wobec kwestii zydowskiej w Polsce w 1919 roku, „Przegląd Historyczny” 2004, t. XCV, z. 2. Rožanski P., Wilno, 19-21kwietnia 1919 roku, „Kwartalnik Historii Žydow” 2006, nr 1. Rudnicki S., Ziemiahstwopolskie wXXwieku, Warszawa 1996. Rukša A., Kovos dėl Lietuvos nepriklausomybės 1918-1920. Lietuvių-lenkų santy­ kiai ir kovų pradžia, t. 2, Cleveland 1981. Safarewicz A., Šp. D-r Witold Węslawski, „Pamiętnik Wilenskiego Towarzystwa Lekarskiego” 1930, rok VI, z. 3. Sandrow N., Vagabond Stars. A World History o f Yiddish Theater; New York 1986. Sawicki J., Michal Römer a problemy narodowosciowe na ziemiach bylego Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego, Torun 1998. Sawicki J., „Przegląd Wilehski” w latach 1911-1915, „Zapiski Historyczne”, 1995, nr 1. Sawicki J., Wolnomularstwo a stosunki polsko-litewskie w pierwszej polowie X X wieku, „Lithuania” 1999, nr 1-2. Senn A. E., Lietuvos valstybės atkūrimas 1918-1920, Vilnius 1992. Senn A. E., A research seminar in black and white, Kaunas 2004. Sirutavičius V., O „zlyrn Litwinie ”Jözefie Albinie Herbaczewskim, „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica” 2001, t. VIII. Skaradzinski B., Polskie lata 1919-1920, Warszawa 1993, t. 1-2. Slownik artystöwpolskich, Wroclaw-Warszawa 1971-1993, t. I-V. Slownikbiograficzny teatrupolskiego, 1.1:1765-1965, Warszawa 1973; t. 2:1900-1980, Warszawa 1994. Slownik biograficzny Zydöw, (red.) G. Wigoder, Warszawa 1998. Slownik muzykowpolskich, Krakow 1964-1967,1.1—II. Slownik biologow polskich, Warszawa 1987. Slownik pracowniköw ksiąžki polskiej, (red.) I. Treichel, Warszawa-Lodž 1972; Suplement 1, Warszawa-Lodz 1986; Suplement 2, Warszawa 2000. Snyder T., The Reconstruction o f Nations. Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569-1999, New Haven-London 2003. Solak Z., Między Polską a Litwq. Žyde i dzialalnosč Michala Römern 1880-1920, Krakow 2004. Solak Z., Wyprawa kowiehska Michala Römern w 1919 r., „Niepodleglošč” 1995, t. XXVII. Srebrakowski A., Sejm Wilehski 1922 roku. Idea i je j realizacja, Wroclaw 1993. Staliūnas D., Wilno czy Kowno?: problem centrum narodowego Litwinöw na początku X X w., [w:] Nacjonalizm a tožsamošč narodowa w Europie SrodkowoWschodniej w X IX i X X w., Opole-Marburg 2000.

Bibliografìa

227

Staliūnas D., Visuomenė be universiteto? Aukštosios mokyklos atkūrimo problema Lietuvoje: XIXa. vidurys - XXa. pradžia, Vilnius 2000. Stamawski J., Sylwetki wilenskich historykôw literatury, Bydgoszcz 1997. SteinlaufM. S., Teatr zydowski wPolsce. Stan badan, „Pamiętnik Teatralny” 1992, z. 1-4. Stoczewska B., Litwa, Bialoruš, Ukraina w myšlipolitycznej Leoną Wasilewskiego, Krakôw 1998. Stolica Apostolska a biskup Jerzy Matulewicz 1916-1921, opr. J. Bukowicz, T. Gôrski, Warszawa 1996. Sukiennicki W., East Central Europe During World War I: From Foreign Domina­ tion to National Independence, vol. I-II („East European Monographs”, No. CXIX) New York 1984. Sukiennicki W., O oddžwiękw sercu, „Zeszyty Historyczne” 1976, z. 38. Sukiennicki W., Początki Ober-Ostu i sprawa konfederacji W Ks. Litewskiego w 1915-1916, „Zeszyty Historyczne” 1974, z. 28. Suleja W., Geneza Odezwy Naczelnika Panstwa do mieszkahcôw bylego Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego z kwietnia 1919 roku, „Niepodleglošč” 1992, t. XXV. Suleja W., Tymczasowa Rada Stanu, Warszawa 1998. Szczepanski J., Spoleczehstwo Polski w walce z najazdem bolszewickim 1920 roku, Warszawa-Pultusk 2000. Szkoly šrednie na Ziemi Wilenskiej 1918-39/katalog wystawy w Bibliotece Narodowej, Warszawa 1991. Szpoper D., Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myšlpolityczna i dzialalnošč konserwatystôw naziemiach litewsko-bialoruskich w latach 1904-1939, Gdansk 1999. Szpoper D., Bielecki A., Aleksander Meysztowicz, portret polityczny konserwatysty, Gdansk 2001. Szybieka Z., Historia Bialorusi 1795-2000, Lublin 2002. Swiat nie požegnany. Žydzi na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej wXVIII-XXwieku, (red.) K. Jasiewicz, Warszawa-Londyn 2004. Šwiątek F., Jasny i mocny duch Antoni Wiwulski 1871-1919, Wilno 1939. Teatr zydowski w Polsce, (red.) A. Kuligowska-Korzeniewska, M. Leyko, Lodž 1998. Traktai Ryški 1921 roku po 75 latach, (red.) M. Wojciechowski, Torun 1998. Truska L., Antanas Smetona ir jo laikai, Vilnius 1996. Truska L., Kas traukė į Rusijos glėbį? Geopolitinė Lietuvos orientacija 1918-1940 metais, „Darbai ir dienos” 2002, nr 30. Truska L., Lietuviai ir žydai nuo XIXa. pabaigos iki 1941 m. birželio, Vilnius 2005. Uzięblo L., Wilenski nekropol muzyczny, Katowice 1933. Užtupas N., Lietuvos spaustuvės: 1522-1997, Vilnius 1998. Venclova T., Litwo, ojczyzno nasza, „Lithuania” 1998, nr 1-2 (26-27). Venclova T., Vilniaus vardai, Vilnius 2006.

228

Bibliografia

Vilniaus Gaonas ir žydų kultūros keliai, Tarptautinės mokslinės konferencijos medžiaga, (red.) I. Lempertas, Vilnius 1999. Vilniaus kultūrinis gyvenimas ir Petras Vileišis, (red.) A. Lapinskienė, Vilnius 2001. Waldenberg M., Narody zaležne i mniejszošci narodowe w Europie SrodkowoWschodniej. Dzieje konfliktöw i idei, Warszawa 2000. Wasilewski L., Litwa i Bialoruš. Zarys historyczno-polityczny stosunköw narodowosciowych, Warszawa-Krakow 1925. Wilenskie srodowisko artystyczne 1919-1945. Malarstwo, grafika, rzežba, rysunek, fotografia, Olsztyn 1989 (katalog wystawy). Wilenskie Towarzystwo Artystöw Plastyköw (1920-1930), Wilno 1930. Wilno. A Book Dedicated to The City o f Wilno, (red.) E. H. Jeshurin, New York 1935 (wjęzyku jidysz). Wilno i Ziemia Wilehska, t. II, Wilno 1937. Wilno teatralne, (red.) M. Kozlowska, Warszawa 1998. Wisner H., Litwa. Dziejepahstwa i narodu, Warszawa 1999. Wisner H., Litwa i Litwini. Szkice z dziejow pahstwa i narodu, Olsztyn 1991. Wisner H., Wojna niewojna. Szkice zprzeszlošcipolsko-litewskiej, Warszawa 1978. Wolkonowski J., Miasto polsko-zydowskie, „Karta” 2002, nr 34. Wolkonowski J., Stosunki polsko-zydowskie w Wilnie i na Wilehszczyznie 1919-1939, Bialystok 2004. Wozniak M., Zydowskie szkofy IIRzeczypospolitej. Zarysproblematyki, „Acta Uni­ versitatis Wratislaviensis”, 1994, Prace Pedagogiczne, nr 103. Wrobel P., Ksztaltowanie šią bialoruskiej swiadomosci narodowej a Polska, War­ szawa 1990. Wrobel P., Zarys dziejow Zydow na ziemiach polskich w l. 1880-1918, Warszawa 1991. Zarys kroniki teatru zydowskiego w Polsce do r. 1939, opr. M. Waszkiel, „Pamiętnik Teatralny” 1992, rok XLI, z. 1-4. Žak A. Cz., Wilno 1919-1920, Warszawa 1993. Zebrowski R., Borzyminska Z., Kultura Zydow polskich w XXw ieku (zarys), War­ szawa 1993. Žukas V., Marijos ir Jurgio Šlapelių lietuvių knygynas Vilniuje, Vilnius 2000. Žyde literackie i literatūra w Wilnie X1X-XX wieku, (red.) T. Bujnicki, A. Roma­ nowski, Krakow 2000. Žycka L., Krötki rys dziejöw tajnej oswiatypolskiej na Ziemi Wilehskiej od 1880 do 1919, Wilno 1932. Žycka L., Niedzalkowska-Dobaczewska W., Emma Jelehska-Dmochowska, stražniczka kresowa, Krakow 1932. Žydzi bojownicy o niepodleglošc Polski, (red.) N. Getter, J. Schall, Z. Schipper, Warszawa 2002 (2 wydanie, wczesniejsze - Lwow 1939).

Bibliografiej

229

Zydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, (red.) J. Tomaszewski, A. Zbikowski, Warszawa 2001. Zydzi w Polsce odrodzonej. Dzialalnosc spoleczna, gospodarcza, oswiatowa i kulturalna, (red.) I. Schiper, A. Tartakower, A. Haftka, Warszawa 1932-1933,1.1-2. Zyndul J., Panstwo wpanstwie? Autonomia narodowo-kulturalna w Europie Srodkowo-wschodniej w X X wieku, Warszawa 2000.

SANTRAUKA. Tarp sostinės ir provincijos: Daugiatautė Vilniaus visuomenė 1915-1920 metais

Knyga atskleidžia Vilniuje susiformavusias politines iniciatyvas, socialinius reiški­ nius bei visuomeninį-kultūrinį gyvenimą sudėtingu laikotarpiu: nuo 1915 m. rugsėjo, kai Vokietijos kariuomenė įžengė į miestą, iki antrosios bolševikų okupacijos 1920 m. liepos mėnesį. Sis periodas buvo itin svarbus Vilniaus miestui ir visoms istorinėms Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės žemėms. Pirmojo pasaulinio karo pabaiga ir 1918 m. lapkričio 11d. Compiegne miestelyje prie Paryžiaus paskelbtos paliaubos neatnešė taikos Rytų Europai, nes lenkų, lietuvių, baltarusių ir kitų tautų dar laukė nelengva kova už nepriklausomybę. Lenkų-bolševikų karas šiam regio­ nui buvo ypač reikšmingas, galbūt net svarbesnis ir dramatiškesnis negu ankste­ snieji karo veiksmai. Knyga sudaryta laikantis chronologinių principų ir susideda iš trijų dalių. Pir­ majame ir trečiajame skyriuose pateikiamas tam tikras „tautinis pjūvis”, atskirai aptariant keturių didžiausių Vilniuje gyvenusių etninių grupių - lenkų, lietuvių, žydų ir baltarusių - siekius ir veiksmus. Poskyryje „Kitos tautinės mažumos. Reli­ ginės mažumos” nušviečiamos Vilniaus rusų, vokiečių, totorių, karaimų politinės ir kultūrinės iniciatyvos. Stengtasi atsakyti į du pagrindinius klausimus: kokios val­ stybės piliečiais, kokios tautinės bendruomenės nariais ir kokios kultūros atstovais jautėsi Vilniaus gyventojai 1915 m. rugsėjį, įžengus į miestą vokiečių kariuomenei ir po 120 metų viešpatavimo žlugus rusų valdžiai? Ar 1915-1920 m. laikotarpiu buvo kokia nors galimybė istorinėje LDK teritorijoje atkurti daugiatautę valsty­ binę struktūrą su sostine Vilniumi? Tam, kad būtų surasti ir pagrįsti atsakymai į šiuos klausimus, teko pasitelkti gausius archyvinius šaltinius bei periodinę spaudą lietuvių, lenkų, baltarusių ir rusų kalbomis. Taip pat buvo išversti ir panaudoti kai kurie Vilniaus žydų dienraščių straipsniai jidiš kalba. Sukauptos medžiagos analizė leido padaryti šias išvadas: 1. Vokietija užėmė Vilnių tuo metu, kai istorinėje Lietuvos Didžiosios Kuniga­ ikštystės teritorijoje sustiprėjo tautinio atgimimo procesai, buvo aktyviai ku-

Streszczenie

2.

3.

4. 5.

6.

7.

8.

9.

231

narni nepriklausomybės atgavimo projektai. Vokiečių okupacija paspartino šį geopolitinį procesą (Vokietija realizavo „liberaliojo imperializmo” politiką). Dauguma Vilniaus gyventojų atmetė Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės atkūrimo projektus. Lenkų tautybės vilniečiams buvo nepriimtina lenkų-lie­ tuvių unijos idėja, o krajovcų (kraštiečių) ideologija turėjo mažai šalininkų. Lietuvių-lenkų konfliktas pasiekė epogėjų 1917-1918 m. Kilusį konfliktą dėl Vilniaus aštrino daugybė visuomeninių permainų, anuomet sparčiai vykusių istorinėse LDK žemėse. Lietuvių-lenkų ir lenkų-baltarusių santykių paradoksu tapo aktyvus katalikų dvasininkijos dalyvavimas tautiniuose ir politiniuose ginčuose. Beveik per visą vokiečių okupacijos laikotarpį Vilniaus žydai laikėsi „delsi­ mo” pozicijos. Neutraliųjų laikyseną galima paaiškinti didelėmis permaino­ mis, vykusiomis pasauliniame sionistų judėjime, o 1917-1918 m. - politinėje Rusijos arenoje. 1918 m. lapkričio mėn., sudarius pirmąją Lietuvos Vyriau­ sybę ir pasiūlius Lietuvos žydų politiniams veikėjams tautinės-kultūrinės au­ tonomijos projektą, buvo pasiektas abipusis lietuvių-žydų susitarimas. Visos Vilniaus tautinės grupės pirmosios rusų okupacijos laikotarpiu bolševikų planus vertino griežtai neigiamai. Nepaisant keleto išimčių, vilniečiai atmetė pasiūlymus įsidarbinti naujai besikuriančioje sovietinėje administracijoje. Laikotarpis nuo 1919 m. balandžio mėn. iki 1920 m. liepos mėn. vertintinas kaip paskutinysis vilniečių mėginimas surasti naują, kompromisais pagrįstą visuomeninės sanklodos formą, besiremiančią nuo seno susiklosčiusiomis tau­ tinės tolerancijos tradicijomis. Reikia pripažinti, jog vokiečių okupacinė valdžia pasižymėjo liberaliomis nu­ ostatomis švietimo srityje. Vokiečiams užėmus Vilnių, imtos steigti vidurinės mokyklos, kuriose dėstyta lenkų, lietuvių ir hebrajų kalbomis. Dar po trijų metų buvo atidarytos gimnazijos, kuriose mokyta jidiš ir baltarusių kalbo­ mis. Deja, nepaisant daugumos vietinių gyventojų prašymų, atidaryti Vil­ niaus universitetą buvo atsisakyta. Bolševikų administracija, valdžiusi Vilnių nuo 1919 m. sausio 5 d. iki balandžio 19 d., ypač aktyviai siekė įgyvendinti švietimo reformas. „Raudon^1ideologų1” turėjo skleisti naujai įsteigta aukšto­ ji mokykla - Darbo universitetas, o didžiausią vilniečių nepasitenkinimą sukėlė bolševikų dekretas, kuriuo buvo panaikintos tikybos pamokos mokyklose ir uždrausta švietimo įstaigose dirbti dvasininkijai. Pastangos paversti Vilnių politine ir dvasine lietuvių sostine, lenkų Atėnais arba žydų šiaurės Jeruzale byloja apie politinių kovų nulemtą konkurenciją tarp skirtingų tautybių Vilniaus menininkų ir kultūros veikėjų. Tačiau, nepa­ isant karo sumaišties, Vilniaus teatrai ir koncertinės salės išsaugojo daug kūrybinio potencialo. Savo viltis su Vilniumi siejo čia gyvenantys ir dirbantys

232

Streszczenie

Juozas Tumas-Vaižgantas, Liudas Gira, Balys Sruoga, Faustas Kirša ir kiti rašytojai, be kurių šiandien negalime įsivaizduoti lietuvių literatūros. Būtent aptariamuoju laikotarpiu Vilnius išugdė Jozefą ir Stanislawą Mackiewiczius bei Antonį Golubiewą - lenkų literatūros klasikus. Anuometiniame Vilniuje pirmuosius sėkmingus poeto žingsnius žengė garsusis Mošė Kulbakas bei viena žymiausių baltarusių poečių - Olga Arsenjeva. 1916 m. Vilniuje savo karjerą pradėjo žydų teatro Vilniaus trupė, vėliau pasiekusi pasaulinę šlovę ir net emigracijoje išsaugojusi savo pavadinimą. Ženklų indėlį į lietuvių, lenkų ir baltarusių dramaturgijos vystymąsi įnešė anuo metu Vilniuje kūrę Gabrie­ lius Landsbergis, Zbigniewas Smialowskis ir Francišakas Alachnovičius. Knygoje pirmą kartą į 1915-1920 metais Vilniuje gyvenusių įvairių tautų kultūrinį palikimą žvelgiama kaip į vieną visumą. Autorius viliasi, kad ši studija bus naudin­ ga tiems, kurie tyrinėja lenkų-lietuvių, lenkų-žydų, lenkų-baltarusių ir kitų dvišalių santykių raidą, o pateikti argumentai pasitarnaus vis dažniau diskutuojant dėl daugiatautės visuomenės modelio. Šios diskusijos vėl tapo aktualios ir pastebimai suintensyvėjo Lietuvai ir Lenkijai įstojus į Europos Sąjungą - jau nebe į keleto, o į keliasdešimties Senojo žemyno tautų federaciją.

INDERS OSÓB (nie obejmuje przypisów i bibliografii)

A Abramowicz Ludwik 9, 24, 25, 28, 30, 35,36, 37,43,47, 52,140,141,144, 151,203, 206, 207,212 Abramowicz Witold 8,9,21,24,25,28, 35, 38,47,48, 50, 51, 70, 73, 83, 94, 140, 141, 142, 153, 172 Abrantowicz Fabijan 187 Achad Haam 119 Achmatowicz Aleksander 196 Adolf Gustaw 194 Adolph Wladyslaw 50 Alachnowicz Franciszak 122,124, 127, 128, 129 Alaksiuk Pawel 185 Aleksandravičius Egidijus 16 Aleksandrowicz Antoni 32, 73 Anczyc Wladyslaw 154 Andrejew Osip 192 Angarietis Zigmas 203 Anski Szymon (Rapoport Salomon Zainwel) 118, 183, 184 Arseniewa Olga 202 Asz Szalom 118 B Babiatynski Aleksander 48 Baginski Stanislaw 35, 38 Bajko Karol 56 Balfour Arthur James 108

Balzukiewiczöwna Lucja 70 Bankowski Witold 9, 50 Barcewicz Stanislaw 68 Bardach Juliusz 12, 149 Bartkiewicz Zygmunt 32 Baltuška Vincas 80, 90 Basanavičius Jonas 18, 76, 77, 84, 85, 94, 98, 101, 163, 167 Bastomski Szlomo 182,183 Bauer Otto 108 Beckerath 20 BenedyktXV 55 Berger Jözef 175, 176, 180, 181 Bergman Stefan (Epsztejn Benjamin) 171 Bemato wicz Feliks 99 Bernstein Abracham Mosze 119 Beseler Hans Hartwig von 39,42 Bethmann-Hollweg Theobald von 36,78 Biemacki Kazimierz 159 Biszewski Jözef 32 Biržiška Mykolas 62, 88, 96, 98, 160, 163, 166, 167, 168, 204 Biržiška Vaclovas 133, 134, 167 Bobihski Stanislaw 134 Bochwic Stanislaw 32 Bohowiczowa Maria 69 Bohusz-Siestrzencewicz Stanislaw 54, 62, 69, 70 Bohuszewiczöwna Bronislawa 70 Boguszewski Jan 21, 38

234 Bojrukiewicz (mulla) 195 Borowski Jözef 50 Bortkiewicz-Wylezynska Zofia 156 Borzyminska Zofia 15 Brazys Teodoras 100 Brensztejn Michal 9 ,10,47,48, 67, 75, 150 Broel-Plater Feliks 32 Broel-Plater Marian 31, 38,47,48, 95 Broel-Plater Witold 32 Bronsztejn Szyja 104 Brzostowski Stanislaw 160 Budny Stanislaw 24 Budrys-Budrewicz Aleksander 40,41 Bujnicki Ihnat 129 Bulhak Jan 69, 75 Bulkin A. 183 Burbis Ales 129 C Caillavet Gaston Armand de 68 Cepnik Henryk 155 Chasan Ch. 182 Chmielewski Zygmunt 83 Chominski Aleksander 32 Chominski Ludwik 38,47, 74 Cichowski Kazimierz 131,132 Cohen Israel 14 Cukierman Bencion 184 Cytowicz Irena 16 Cytowicz Jan 16 Cywinski Bohdan 15, 53 Cywinski Stanislaw 10, 60, 61, 64, 65, 150 Czarkowska Maria 73 Czamowska Anna (siostra Waleria, Matka Przelozona Nazaretanek) 61, 65, 135, 136 Czechowicz Waclaw 157 Czemiauskaja Lilia 188 Czemichow Jözef 104 Czubinski Adam 12

Indeks osöb

Č Čameckaite Aldona 164 Čiurlioniene Sofija 163

D Daukantas Simonas 91 Daumantas Vytautas 90 Davies Norman 5 Dejnarowicz Feliks 50 Dembowski Tadeusz 32, 38, 70 Dimansztejn Sima 132 Dmowski Roman 20, 29, 33,48 Dobaczewski Eugeniusz 41, 72 Dogelis Povilas 77 Dogužis 142 Dostojewski Fiodorl93 Dovydaitis Pranas 77 Dowgiello Ignacy 32 Dowojna-Sylwestrowicz Mieczyslaw (Mečislovas Davainis-Silvestraitis) 91 Dubnow Szymon 104,200 Dutasta Paul 90 Duz-Duszewski Klaudyjusz 185 Dwarczanin Ihnat 127 E Eberhardt Piotr 13 Efron Z. 183 Eidukevičius Pranas 131 Ejdukiewicz 21 Ejsmont E. 73 Engel Mieczyslaw 71 Epsztejn Jözef 117 Erzberger Matthias 19, 84, 95 F Falkiewicz Kazimir 125 Fedorowicz Zygmunt 66, 71,153, 178 Fehrenbach Konstantin 95 Filosofow Dmitrij 192 Flers Robert de 68 Fleury Waclaw 69

Indeks osob

Franciszek JozefL 39, 87 Fredro Aleksander 67 Fredro Zygmunt 67,156 Fryderyk Krzysztof (ksiąžę) 95

G Gabrys Juozas 78, 79, 83,142 Gaigalaite Aldona 13 Galkowski Konstantin (Konstantinas Galkauskas) 70, 138 Gaon Wilenski (Zalman Eliasz) 102 Garfunkel Mosze 111 Gary Romain 121 Gasparri Pietro 55, 56 Gaučas Petras 13 Gibson Hugh 170 Gierowska-Kallar Joanna 11,51 Gierowski Jozef 104 Gincburg Dawid 120 Gira Liudas 92, 98, 100, 101,202 Gizbert-Studnicki Waclaw patrz Studnicki Waclaw Glogier Maciej 146,147,188 Goldberg Icchak 103 Golubiew Antoni 202 Gomolka Krystyna 13 Gordon Adolf 171,182 Gordzialkowski Konstanty 30 Gorki Maksym 156 Górecki Piotr 159 Gorski Tadeusz 55 Grafman 184 Grodzienski Chaim Ozer 116,121 Gudavičius Edvardas 91 H Haftka Aleksander 9, 115, 176,182 Handke 110 Hanusowicz Jan 49, 55, 56 Harecki Maksym 122,168 Heller Mojžesz 117 Helman Stanislaw 70

235 Heltman 134 Herbačiauskas Juozas Albinas (Herbaczewski Jozef Albin)144, 163, 165, 166, 202, 206 Herman Dawid 118 Hermanowicz Fryderyk 184 Hermanowicz Piotr 157 Herding Georg 47, 73 Hertz Benedykt 35,159 Hertzl Teodor 103 Hindenburg Paul von 62 Hippius Zinaida 192 Hirszbejn Perec 118 Hlasko Jozef 33, 34 Holowko Tadeusz 17, 140 Howard E. 90 Hryniewicz Tadeusz 10, 17 Hymans Paul 141 I IkwiatL 183 Illinski-Kaszowski Aleksander 21,32,38 Isachar Fater 119 Isenburg-Birstein Joseph 19, 87 Iwanouski Waclau 122,127 Iwaszkiewicz Edmund 30 Izbicki Jozef 111 Izwolski Aleksander 29 J Jablonska Stefania 160, 203 Jadlowkier Aleksander 184 JaffeLejb 111, 116,169,175,182 Jagiello 45 Jakimavičius Rapolas (Jakimowicz Rafal) 157 Jakševičius Aleksandras 132 Jakštas Adomas (Dambrauskas Aleksan­ dras) 53, 55, 79, 91, 92, 93 Jalowiecki Mieczyslaw 10,28, 32 Jamontt Bronislaw 157 Jankowska Teresa 73

236 Jankowski Czeslaw 8, 10, 17, 22, 61, 150, 159, 161 Janulaitis Augustinas 23 Januszko Jozef 41 Jarocki Stanislaw 69 Jasiewicz Krzysztof 14 Jasinski 32 Jaworski Wojciech 14 Jegupionek Simeon 192 Jelenska-Dmochowska Emma 60,72 Jelinek Georg 37 Jezierski Miroslaw 30 Jodziewicz Aleksander 71 Jonynas Ignas 203 Jundzill Zygmunt 21,22,28, 30,35,38, 48, 94, 141, 142 Jurkiewicz Jan 11,44, 73, 74, 131, 168 Jurkowski Roman 33 K Kabacznik Albert 182 Kacew Roman 121 Kachanowicz Michal 188 Kairiukdtis Juozas 167 Kairys Steponas 21, 78, 79, 81, 82, 87, 88, 94, 96 Kallenbach Jozef 158 Kalubowicz Anton 126 Kamieniecki Witold 140 Kaminską Rachela 118 Kaplanowicz 120 Kapsukas Vincas 132, 134, 164, 188 Karevičius Pranciškus (FranciszekKarewicz) 84, 89 Kassow Samuel 14,116 Kawalec Roman 162 Keyserling R. 84 Kierenski Aleksander 82,193 Kiemowicz Konstanty 132 Kiersnowski Ryszard 76, 204 Kikoin Michel 120 Kimontas Juozas 21

Indeks osöb

Kirša Faustas 202 Kisielow Pawel 192 KlejtSz. 175, 183 Klimas Petras 10, 78, 85, 88, 101, 113 Kliszewski Antoni 67, 68 Kobylinska Eugenia 157 Kognowicki Stanislaw 21,31,3 8,49,51, 63 Kolankowski Ludwik 143 Kondratowicz Ludwik (Syrokomla Wladyslaw) 45 Konior Anna 16 Kontorowicz Samuel 184 Koncza Pawel 27 Korfanty Wojciech 55 Korolec Jözef 50 Korwin-Milewski Hipolit 10,27,28,29, 30, 150, 198 Kossakowski Michal Stanislaw 10, 31, 33, 50, 144 Koscialkowski Marian 35 Koscialkowski Stanislaw 60, 91 Košciuszko Tadeusz 63,166 Kot Stanislaw 23 Kovtun Asija 16 Kowalski Mateusz 118 Krajewski Zenon 11 Kraszewski Jözef Ignacy 157 Krawecki Mores 182 Kremer 184 Kropownicki M. 129 KrukJ. 116, 177 Krzyzanowski Bronislaw 9, 21, 22, 24, 28, 3 5 ,3 8 ,4 8 ,5 1 ,9 4 , 141, 142 Kucharzewicz 50 Kudrewicz Edward 32 Kudrewicz Jözef 62 Kukta Juozas 167, 204 Kukta Martynas 168 KulbakMosze 121, 183, 202 Kuleszo Adam 38, 70

IndeJcs osôb

Kumato wicz Konstanty 75 Kymantas Juozas 18 L Landsbergis Vytautas 99 Landsbergis-Žemkalnis Gabrijelius 69, 99 Lares Judyta 118 Laurinavičius Česlovas 13 Ledochowski Ignacy Halka 70 Lejb Kadison 116 Lejbowski Mojžesz 120 Leonas Petras 10, 96, 97 Leszczynski Julian 133,134 Leszczynski Wladyslaw 69 Lewin 177 Lewkowicz Kazimierz 74 Lichtarowicz Wladyslaw 153 Liekis Šarūnas 15 LipowskiNaum 119, 183, 184 Lopata Raimundas 13, 79, 84, 88 Loret 142 Lubieniec Karol 55, 56 Lubomirski Andrzej 45 Ludendorff Erich 19,20,41, 83, 87 Lutoslawski Wincenty 193 L Ladowski A. 38 Lapinski Aleksander 73 Lastouski Waclau 21, 23, 80, 122, 123, 124, 125, 127, 128, 130, 187 Lokucijewski Antoni 153 Lossowski Piotr 12 Lubienski Wincenty 31, 32 Luckiewicz Anton 10, 23, 80, 81, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 130, 186, 204 Luckiew iczlw an21,23,122,124,128, 188, 205 Lukaszewiczowna Bronislawa 70 Lukowska 73

237 M Maciejewicz Stanislaw 57 Maciejewiczôwna Julia 64 Mackiewicz Józef 65,202 Mackiewicz Konrad 32 Mackiewicz Stanislaw 50, 65, 202 Mackiewicz Waclaw 32, 50 Mačiulis Jonas (Maironis)55 Maglione Luigi 55 Makowski Bronislaw 12 Makowski Waclaw 73, 74, 157 Malinauskas Donatas 76 Malinowski Jerzy 15 Malinowski Wladyslaw 83 Maliukevičius K. 98 Marchetti Salvaggiani Francesco 55 Margolin 120 Martusiewicz Noela (nazaretanka) 135 Masijewski Kazimierz 66 Madiotienë Ona 167 Matijošaitis Stasys 168 Matulewicz Jerzy (Matulaitis Jurgis) 56, 57, 58, 59, 135 Mauersberg Stanislaw 15 Mazo Mordechaj 118 Medeksza Bronislaw 70 Mendelshon Ezra 14 Merezkowski Dmitrij 192,193,194 Merkelis Aleksandras 88 Meysztowicz Aleksander 150,204 Meysztowicz Michal 32 Meysztowicz Walerian 10 Meysztowicz Wladyslaw 32 Michalkiewicz Kazimierz 45,52,53,54, 55, 63, 70, 93 Mickiewicz Adam 33, 45, 62, 67, 72, 129, 151, 158, 166, 192 Mickiewicz Stefan 51 Mikolaj I I 30, 54 Mikolaj Mikolajewicz 27 Mikosza Wladyslaw 161

238 Milkowski Stanislaw 62, 63, 153 Milosz Czeslaw 202,205 Miloszowa Weronika 202 Mindaugas II patrz Urach Wilhelm von Minejko 49 Mineyko Jozef 32 Mineyko Ludwik 32 Mineyko Wladyslaw 32 Minkiewicz Michal 69, 75 Mironas Vladas 55, 98 Mlodziejowska Nuna 68 Molier 156 Montwill Stanislaw 22, 32, 38 Moorhouse Roger 5 Moraczewski J^drzej 50, 51 Morgenthau Henry 170,172 Moroz Malgorzata 13 Muckermann Fridrich 132 Murawjow Michail 75 N Nagrodzki Zygmunt 38, 142,157,159 Narbutt Antoni 71 Narbutt Teodor 45 Narkiewicz Adolf 35,50 Narkowicz Juliusz 50, 161 Narutowicz Stanislaw 86,87,88,89,96, 140, 141 Naujalis Juozas 100 Niedzialkowska-Dobaczewska Wanda 18,41,72, 157, 158 Niedzialkowski Konrad 38, 47, 48, 50, 51,95, 142, 153, 173 Niedzielski Tadeusz 50 Niemojewski Waclaw 81 Niger Samuel 104, 181 Nomberg Hirsz Dawid 118 Noskowski Zygmunt 68 Noulens M. 174 Nowak Andrzej 12,48, 83

Indeks osöb

O Obst Jan 34, 71, 82, 145, 160,161,177, 188 Ochmanski Jerzy 12 Oginska Maria 63 Okulicz Kazimierz 28 Olszanski Ignacy 35, 50, 132 Olszwanger 120 Olšauskis Konstantinas 55 Orzeszkowa Eliza 73, 100, 129, 157 Osmolowski Jerzy 10,57,143,144,146, 150, 152, 163, 170, 186, 187, 191 Osterwa Juliusz 162, 205 Ostreyko Maria (nazaretanka) 136 P Pacelli Eugenio 55 Packiewicz Kazimierz 70 Paczobka Boieslau 122, 127 Paderewski Ignacy 29, 142, 170, 186, 190 Pajewski Janusz 12 Palczewski Stanislaw 70 Parec 183 Paszkiewicz-Kajrysowa Alojza 122,127 Pater Stanislaw 83 Petrulis A. 98 Pfeil Alexei von 18, 20 Pichon Stephen 90 Piltz Erazm 29,48 Pilsudskį Jozef 7, 8, 11, 12, 22, 24, 35, 38, 41, 42, 50, 51, 57, 58, 139, 140, 141, 142, 143, 145, 146, 150, 151, 152, 155, 158, 163, 166, 171, 178, 185, 186, 187, 190, 198, 204 Pimonow Arseniusz 191 Pludermacher Gerszun 181 Pohl 25 Prozorow Michail 196 Pryhicki Noach 118, 178 Przegalinski Witold 159 Puciato Leon 62

Indeks osob

Purickis Juozas 95 Puszkin Aleksander 193 Puttkamer Wawrzyniec 33, 51,195 R Rachmilewicz Nachman 106, 113,115 Raciborska Maria 137 Raczkiewicz Wladyslaw 50 Radin Nikolaj 142, 190 Radkiewicz 17 RadziewiczL. 129 Radziwill Ferdynand 56 Radziwill Janusz 56 Rajches A. 182 Rajecz Stephan von Burian 40 RajzenZahnan 107,108,110,116,120, 180, 181 Randau Aleksandra 69 Randomanskis Andrius 165, 168, 204 Ratti Achille 55, 56, 59 Regensburg Jozef 182 Reinys Mecislovas 98 Remagolski Ch. 183 Renner Karl (Springer Rudolf) 108 Reutt Maria 162 Rodziewiczowa Julia 64 Rohrbach Paul 79 Romanowowie 30, 129 Romanowski Andrzej 8 Römer Eugeniusz 10, 11, 31, 32 Romer-Ochenkowska Helena 10, 62, 150, 157, 158, 159, 179 Römer Leon 32 Römer Michal 9 ,1 2 ,2 4 ,2 5 ,2 8 , 34, 35, 36,43,52,82,83,105,141,203,206 Romm Baruch 120 Rondomanskis Andrius 165, 168, 204 Ronikier Adam 47, 95 Ropp Edward 52, 55, 56 Ropp Friedrich von der 79, 80, 83 Rosenbaum Szimszon 23,106,107,110, 113, 115

239 Rosenberg Icchak 121 Roshveld Aviel 14, 109 Rostworowski Karol Hubert 70,156 Rouba Michal 69, 157 RozejbojmJ. 183 RozentalA. 183 Rozwadowski 50 Roznowski Aleksander 50 Rubinsztejn Icchak 57, 106, 110, 116, 119, 121, 171, 172, 175, 177 Rubinsztejn Rafal 119 Rucevičius Paulius 100 RudnickiC. 116,176 Rudnicki Szymon 13, 27 Rukša Antanas 13 Rumbold H. 90 Ruszczyc Ferdynand 155,157 Rutkowska E. 74 Rutkowski Aleksander 73 Rutski Kazimierz 73,161 Rydziunski 175 S Sakavičius Vladimiras 168 Salnicki Mikolaj 67, 69, 70, 99,202 Salawiej Jazep 122, 127 Sandrow Nina 117 Sapieha Eustachy 30 Sawicki Jan 12, 36 Schiper Ignacy 105 Schur Herman 71 Segall Lasar 120 Senn Alfred Erich 14 Siamaszka Daminik 23,125 Sieniewicz Stanislaw 32 Sienkiewicz Henryk 22,29 Sikorska Helena 73 Skaradzinski Bohdan 12, 144 Skirmunt Konstanty 48 Skirmuntt Boleslaw 31, 32, 50 Skirmuntt Konstancja 29,148,165,206 Sleževičius Mykolas 48, 83, 97,141

240 Slawinski Witold 161 Slowacki Juliusz 99, 155, 156 Smetona Antanas 32, 77, 78, 79, 81, 82, 85, 86, 87, 88, 89, 98, 99, 101 Smilg 183 Sokolnicki Michal 10 Solak Zbigniew 12 Solski Ludwik 156 Solowiejczyk Maks 115 Songin Jozef 34, 63, 71, 160 Sosnowski 50 Soutine Chaime 120 Springer Rudolfpatrz Renner Karl Srebrakowski Aleksander 11 Sruoga Balys 100,202 Srzedzinski Antoni 134 Staliunas Darius 92 Stankevičius Juozas 78, 168 Stankiewicz Adam 187,188 Stankiewicz Janka 125 Stankiewicz Jazep 130 Stanislawska Wanda 157, 158 Stanislawski Konstantin 118 Starzenski Wiktor 32 Stašinskis Vladas 21, 96 Steckiewicz Julian 70 Steponavičius J. 98 Steputaitis (Steputat) Vilhelmas 78, 79 Straszun Matatiasz 120 Strazdas Jonas 99 Strazhas Abba 14 Strumillo Justyn 32 Strycharski Julian 68, 154 Stoczewska Barbara 12 Studnicka Stanislawa 70 Studnicki Waclaw (brat Wladyslawa) 23, 35,40,41,42, 75, 195 Studnicki Wladyslaw 114 Stulginskis Aleksandras 98 Suchowolski 137 Sukiennicki Wiktor 20,40

Indeks osöb

Suleja Wlodzimierz 12 Sumorok Juliusz 35, 159 Sumorok Restytut 75 Svotelis-Proletaras 132 Szabad Cemach 21, 23, 57, 104, 107, 109, 113, 116, 121, 171, 175, 176, 177, 200 SzalitMosze 111, 121, 183 Szalkiewicz Kazimierz 73, 74, 168 Szaniawski Jerzy 156 SzapiraO. 176 SzatM. 190 Szczepanski Janusz 12 Szczuka Stefan 156 Szer Jakub 120 Szeskin 116 Szklennik Aleksander 10,39,42,71,106 SznajderL 184 SznajersonB. 183 Szopa Teofil 49, 50, 70 Szpoper Dariusz 13, 29 Szukiewicz Wandalin 73 Szybieka Zachar 126

Š Šaulys Jurgis 21, 23, 77, 78, 79, 81, 82, 83, 87, 88, 94, 141 Šilingas Stasys 77,100 Šimkus Stasys 99 Šlapeliene Maria 168, 202 Šlapelis Maria i Jurgis 101 Šliūpas Juozas 90 Š Šlendzinski Ludomir 157 Šlizien Jan 32 Šmialowski Zbigniew 68, 154,155 Šwiatapolk-Mirski Wincent 127 Šwiątecki Kazimierz 22, 32, 38, 51 Swiechowski Marian 9, 35,144 Swierczewski Eugeniusz 159, 193 Šwitalski Kazimierz 151

Indeks osôb

T Tallat-Kelpša Juozas 100, 101 TaloczkaUladyslau 125, 127 Taraszkiewicz Branislau 185 Tittelbach Paul 195 Tomaszewski Jerzy 14 Truska Liudas 78 Truszkowska Maria 50 Tūbelis Juozas 96 Tumas-Vaižgantas Juozas 93,101, 163, 164, 168 Turski Ignacy 159 Tyszkiewicz Jan 32, 50 Tyszkiewicz Maria z domu księžna Lubomirska, zona Wladyslawa 31 Tyszkiewicz Wladyslaw 194 U Umiastowski Bronislaw 32, 33, 34, 38, 47, 49, 50 Untulis Bronius 168 Urach Wilhelm von (Mindaugas II) 95, 99, 100 Uszyllo Jan 55, 56 V Vaičkus Juozas 100 Vainsztejn-Branowski Aizik 135 Varnas Adomas 100 Velykis Mykolas 96 Vileidienë Emilija 18 Vileišis Jonas 21,23,49,88,94,96,100, 113 Viskantas Antanas 142, 166 Voldemaras Augustinas 47, 49, 80, 90, 95, 96, 97, 113 W Weber A. 84 Waclawski Stanislaw 205 Wagner Karol 31,32 Wajbren 184 WajnbergJ. 184

241 Wajter Abraham 169, 171, 183 Waldenberg Marek 6,205 Waleria (Matka Przelozona Nazaretanek) patrz Czamowska Anna Walicka Waclawa 64,135 Wandycz Piotr 20, 83 Wankowicz Melchior 192 Waronka Jazep 96, 125, 126 Wasilewski Leon 123, 140, 141, 142, 143, 165, 187 WeinreichMax 175 Wejtko Wladyslaw 50,132 Wereszczakowna Maryla 33 WQslawska Emilia 147 W^slawski Michal 18, 75 Wqslawski Witold 22,34,38,47,60,63, 153 Wichert Julia (Kajruksztisowa) 167 Witold (Wielki Ksi^zq Litewski) 151 Wielopolski Zygmunt 29 Wierowkin Piotr 17 Wierzynski Jozef 62, 70 Wilhelm I I 31, 39, 76, 88, 91, 95, 96 Wilinski Aleksander 138, 184 Wilson Woodrow 48, 79, 91,197 Wirski Juliusz 161 Witan-Dubiejkowskaja Juliana 10, 124, 127, 188 Wiwulski Antoni 62,69,70 Wolkonowski Jaroslaw 14 Wollejko Leon 154 WolowskiH. 115 Wisner Henryk 12 Wislanski Adam 67 Woznicki Stanislaw 157 Wrobel Piotr 13, 14 Wroblewski Tadeusz 37,48,62,74,133, 168, 203, 206 WrzosekMieczyslaw 12 Wygodzki Jakub 21, 96, 106, 107, 113, 173, 175, 176, 177, 178, 183, 203

242 Wylezynski Adam 68,70,137,156 Wysocki Wieslaw 16 Y Yčas Martynas 76, 96,142 Z Zabiello Stanislaw 28 Zahorski Wîadyslaw 10,39,67,75,137, 138, 159 ZajdmanA. 184 Zaleski Wîadyslaw 56 ZalkindBer 120 Zalkind Efimij 182 Zamjsztejgman Mosze 184 Zapasnikôwna Janina 73, 157 Zarzecki Lucjan 153,179 Zasztowt Aleksander 21, 23,24, 35, 38 Zawadzki Adam 73, 99, 101, 157 Zawadzki Feliks 20, 73, 99,101 Zawadzki Wîadyslaw 30, 38,46 Zdziechowski Marian 62, 151, 194 Zimmerlen Ludwig 113 Zitron 111

Indeks osôb

Zlobin Wladimir 192 Zweig Arnold 121 Zwierzynski Aleksander 22, 34, 38, 50, 51, 173 Ž Žebro wski Rafal 15 Zeligowski Lucjan 49,203 Zongollowicz Bronislaw 55,58 Zôîtowska Janina z Puttkamerôw 10,54 Zuk-Gryszkiewicz Wincent 189 Zukowska (księgarz) 74 Zulawski Jerzy 67 Žycka Ludwik 60,72 Žyndul Jolanta 14, 109 v

Z Žemkalnis Gabrijelius patrz Landsber­ gis-Žemkalnis Gabry ëlius Žepkaite Regina 13 Žmuidzinavičius Antanas 70, 79, 100, 101, 163 Žukauskas Silvestras 141

I L

Î l S rukowano jako rqkopis

fs!

JJoTZZ

TresC: Sprawa Litwy-, Opinja Rady rtarodowej Kfolestwa Polskiego, w sprawie Litwy. üchwaiy Zjazdu Ögölno-KFaj'owegO. Nastrqije w Miemczech.

> k

& ^

SPRflWA UTWY. Telegram Wolfa przed pafru dniami obwiescii swiaiu, ze sekretarz Sfenu Rzeszy S m m eirnäh przyj^l na postuchaniu delegatövtf Utevtekich i zapewnil ich, ze iz^d niemieekS przy zawieraniu pokoju b^dzfe staral o zapewnienie Litwie jaknajdalej idqcej autonolnji (Selbstverwaltung). Blizszych szczegölöw ö powyzszej audjencji prasa niefniecka nie podaje. MieWiadomo wi^c jak nalezy rozumiec slowa sekretarza Stanu do spraw zagfänkznych^ Czy LitWa ma byc zl^czona z paristwem polskini? W y^^Selbstverw altung" bowietn wskazuje, ze Litwa nie ma wedfug zanfiaröw rzqdu nietnieckiego otrzymac samodzielnego bytu polityssmego, gdyz w täkim razie uzyty zostalby innytermin: „Unabhängigkeit* lub „Selbstständigkeit". Niewiadomo röwniez, co oznacza W pojQciu fz^du niemieckiego №yfaz „Litwa“. Czy si^ stosuje ofi do catego oküpowanego terytorjum Litwy historycznej, czy do jego cz