Polska oświata w gubernii wileńskiej w latach 1864-1915 [2 ed.] 8373082654

Citation preview

Stefania Walasek

Polska oswiata w guberni wilenskiej w latach 1864-1915

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”,. Kraków 2003

Recenzent: prof, dr hab. Adam Massalski

Korekta:

Waldemar Popek Danuta Walqg

Projekt okladki:

Joanna Szybist

Praca sfinansowana przez Komitet Badati Naukowych (w ramach projektu badawczego 1 HO IF 046 15), Dolnošląską Szkolę Wyžszą Edukacji we Wroclawiu, Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wroclawskiego

ISBN 83-7308-265-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” tei. (0-12) 422-41-80, fax: (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [email protected] Sklad i lamanie: „Impuls” Wydanie II, Kraków 2003 Druk: Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjanskiego

Spis tresci Wst^p ...............................................................................................

7

Rozdzial I Rosj a w II polowie XIX i na poczqtku XX w ieku.........................

19

Rozdzial II Gubernia wilenska i jej m ieszkancy.............................................

35

Rozdzial III Powstanie styczniowe i jego konsekwencje dla spoleczenstwa ziem litewsko-bialoruskich....................................

45

Rozdzial IV Kosciol katolicki na Kresach Polnocno-Wschodnich po 1864 r. Udzial duchowienstwa w wychowaniu mlodego pokolenia...................

57

Rozdzial V Polska tajna edukacja (do 1905 r . ) ..............................................

73

Rozdzial VI Szkolnictwo i oswiata doroslych (lata 1905-1915)........................

103

Rozdzial VII Nauczyciele i dzialacze osw iatow i...................................................

Zakonczenie ....................................................................................

131

143

Zrodla archiwalne............................................................................

147

Bibliografia ......................................................................................

151

Aneksy ...............................................................................................

159

Indeks nazw isk.................................................................................

173

Wstęp

Badania nad dziejami oswiaty w zaborze rosyjskim wykazujg. powazne luki w odniesieniu do ziem zabranych okresu II pol. XIX i pocz^tku XX w. Zainteresowania badaczy koncentruj^ si$ przede wszystkim na sukcesach edukacyjnych, naukowych, popularyzatorskich i organizacyjnych Uniwersytetu Wilenskiego (pocz. XIX w.) i dokonaniach Kuratora Wilenskiego Okr^gu Naukowego ksi^cia Adama Czartoryskiego, ktöre na trwale wpisaly si$ do polskiej tradycji edukacyjnej. Autorzy1podejmuj^cy powyzsz^ problematykq za dat$ koncow^swoich rozwazan przyjmuj^zamkniqcie Uniwersytetu Wilenskiego (1 maja 1832), ktory stanowil centrum zycia kulturalnego miasta i wywieral wplyw na ksztaltowanie swiadomosci obywateli calego OkrQgu Naukowego. Rok 1832 mozna uznac za pocz^tek nowego okresu w historii kultury na ziemiach litewsko-bialoruskich dawnej Rzeczypospolitej. Zamkni^cie Uniwersytetu i rozwi^zanie wydzialu szkolnego sprawilo, iz szkolnictwo, zarowno elementame, jak i srednie, ulegalo coraz wi^kszym wplywom rusyfikacynym2. Przestaly istniec liczne towarzystwa, inne w nowych warunkach politycznych musialy si$ usamodzielnic. W Wilnie zmniej1 Przykladowo D. Beavois, Szkolnictwo na ziemiach litewsko-ruskich 1803-1832, t .I -II, Lublin 1991; J. Bielinski, Uniwersytet Wilehski 1579-1831, 1.1—III, Krakow 1899-1900; L. Janowski, W promieniach Wilna i Krzemiehca, Wilno 1923; S. Truchim, Wspölpraca polsko-rosyjska nad organizacjq szkolnictwo rosyjskiego wpoczqtkach XIX w., Lodz 1960; K. Bartnicka, Dzialalnosc edukacyjna Jana Sniadeckiego, Wroclaw 1980; K. Bartnicka, Sprawa przedmku Ustaw Komisji Edukacji Narodowej vv Wilehskim Okrqgu Szkolnym na pocz. XIXw. [w:] Rozprawy z dziejöw oswiaty, t. XX, Warszawa 1977. 2 Patrz L. Zasztowt, Kresy 1832-1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1997.

9

sza się liczba inteligencji, gdyž częšč profesorow, urzędnikow, jak i studen­ to»/ poszukiwala nawet w odleglych zakątkach kraju dogodnych dla siebie warunkow žycia. Częšč mieszkancow za udzial w powstaniu listopadowym wladze rosyjskie zeslaly na Syberię. Ziemie polnocno-wschodnie dawnej Rzeczypospolitej „charakteryzowaly się wyjątkowąrožnorodnošciąwyznaniową, językową, kulturową i narodową. Stanowilo to ich szczegolne bogactwo, ale i przedmiot wašni i sporow oraz powod do wojen”3. Tereny te zamieszkiwali Polacy, Bialorusini, Litwini, Žydzi, Rosjanie, Niemcy, Tatarzy, Karaimi, tworząc mozaikęnarodow ąi wyznaniową. Lecz jak zauwaža R. Wapinski, „wbrew lansowanym niekiedy poglądom, dawna Rzeczypospolita daleka byla od multikulturalizmu [...], procesy asymilacyjne byly w niej dobrowolne, powolne i wreszcie, co okazalo się najbardziej istotne, dotyczyiy prawie wylącznie szlachty. Dzięki temų možliwe bylo nie tylko utrzymanie terytorialno-politycznego pojęcia narodu, ale nawet coraz mocniejsze dąženie do traktowania Korony i Wielkiego Księstwa jako jednego narodu, a nie jako Rzeczypospolitej obojga narodow”4. J. Kolbuszewski pisze, že idea jednošci kultury w XVII i XVIII w. realizowala siq „poprzez integracją elementow kultur lokalnych do kultury polskiej”5. Następowala konsolidacja rožnych grup etnicznych, „nie zawsze wprawdzie jasno uzmyslawiających sobie swą odrębnošč, ale do pewnych granic ją odczuwających”6. Charakterystyczne dla mieszkancow ziem litewsko-bialoruskich bylo silne poczucie odrębnošci regionalnej, stąd ich „litewskošč oznaczala synonimicznie po prostu polskošč”7. Wyjašnienia wymagająpojęcia: Wielkie Księstwo Litewskie (kategoria historyczna), ziemie litewsko-ruskie (litewsko-bialoruskie) to okrešlenie geograficzne i demograficzne. W XIX i XX w. do literatury historycznej i politycznej wprowadzono kolejne nazwy: ziemie zabrane i Kresy (Kresy Wschodnie bądž Kresy Poludniowo-Wschodnie). Jeszcze raz odwolam się do pracy J. Kolbuszewskiego. Autor stwierdza: „W ciągu mniej więcej polwiecza, j akie uplynęlo od chwili, gdy Pol w Mohorcie wprowadzil slowo »kresy« do

3 A. Chwalba, Historia Polski 1795-1918, Krakow 2000, s. 385. 4 R. Wapinski, Polska i malė ojczyzny Polakow. Z dziejow ksztalcenia się šwiadomošci narodowej w XIXi XX w. do wybuchu II wojny swiatowej, Wroclaw 1994, s. 12. 5 J. Kolbuszevvski, Kresy, Wroclaw 1988, s. 40. 6 Ibidem. 1Ibidem, s. 92.

10

literatury, zakres tego pojącia zmienil šią znacznie, choč j ego zasadnicze elementy pozostaly niezmienione. Z czasem modyfikacjom ulegač począly takže pewne trešci wyobraženiowe o Kresach [...]. Kresy byly pojęciem silnie nacechowanym dodatnimi z polskįego punktu widzenia wartošciami, ktore spajal ze sobą etos rycerski, nierozerwalnie związany najpierw z koncepcjąobrony pogranicza, požniej polskiego stanu posiadania”8. Na Kresach powstawal i dojrzewal romantyzm, ktory miądzy innymi eksponowal regionalną ludowošč, związaną z kultūrą chlopską (bialoruską). Cz. Milosz pisal: „dla Polaka Wilno j ėst nadal kolebkąromantyzmu, czyli najwažniejszego w polskiej historii ruchu, ktorego znaczenie wykracza poza literatūrą”9. Romantyzm mial tež ogromne znaczenie dla historii Litwy. „Bez wielkiej przesady možna powiedzieč — kontynuuje Milosz — že Litwę, jako mistyczną krainę odwiecznych lasow i poganskich bogow, stworzyla wyobražnia polskich pisarzy, zwlaszcza romantycznych”10. Romantyzm budzil poczucie przynaležnošci do okrešlonego kręgu spolecznošci, dla ktorego literacko opisane zwyczaje i legendy, znane wczešniej wšrodmiejscowej ludnošci, pozwalalyjej na wlasnąidentyfikacją. Taidentyfikacja polegala na okrešleniu swojego miejsca wšrod tutejszych, poslugujących šią jązykiem tutejszym i przynaležących do Košciola katolickiego lub cerkwi prawoslawnej. W I pol. XIX w. trudno jeszcze pisač o budzącej šią šwiadomošci narodowej, ktora pociągnąla za sobądąženia do pielągnowania jązyka i kultury narodowej. Powstanie listopadowe (na Litwie marzec 1831 r.) przyczynilo šią do powstania ryšy w zintegrowanym kulturowo spoleczenstwie. Kolejne powstanie — styczniowe i towarzyszące mu wydarzenia ukazaly coraz glębsze podzialy ludnošci ziem litewsko-bialoruskich. Udzial w powstaniu rozdzielil miejscową spolecznošč na dwie strony. Tych, ktorzy utožsamiali šią z haslami powstancow i zdecydowanych przeciwnikow. Ten podzial nie byl jeszcze podzialem narodowošciowym czy stanowym. Akt uwlaszczeniowy, ktory mial wymiar przede wszystkim polityczny „przegrupowal sily stron” i oslabil pozycję powstancow až do ostatecznej kląski. Romantyczna idea walki „wszystkich” z caratem jeszcze raz šią nie powiodla. Po upadku powstania styczniowego polityka Rosji wobec ziem litewsko-bialoruskich w zasadzie nie ulegla zmianie.

8 J. Kolbuszewski, Kresy, op. cit., s. 93. 9 Cz. Mitosz, Do przyjaciol Litwindw, „Gazeta Wyborcza” 7-8 paždziemika 2000. 10 Ibidem.

11

Wydarzenia lat 1863-1864 tylko przyspieszyly realizacj^ wczesniejszych rosyjskich planöw. „Polityka centralnego zarz^dzania gubemiami zachodnimi, przy jednoczesnym mocnym ograniczeniu prywatnych inicjatyw w zakresie szkolnictwa i oswiaty, ograniczeniu i tak okrojonych uprawnien deputacji szlacheckich, eliminacji Polaköw ze stanowisk urzqdniczych, wprowadzaniu urz^dnikow rosyjskich, przewaznie nie zorientowanych w specyfice guberni zachodnich, ch$c szybkiego bogacenia si$ reprezentantöw wszechwladnego Cesarstwa, wszystko to w istotny sposöb przyspieszalo degradacj^ cywilizacyjn^KrajuZachodniego”11. Odm aja 1863 r. bezwzglqdnym realizatorem polityki rosyjskiej na Ziemiach Zabranych byl Michal hr. Murawiew. Zamierzal on na ziemiach litewsko-bialoruskich „przywrocic narodowosc rosyjsk^i prawoslawie”12. Jego dzialania, poparte odpowiednimi aktami prawnymi, byly wymierzone w miejscowe spoleczenstwo. Pretekstem represji byly: faktyczny, jak i domniemany udzial w powstaniu styczniowym, udowodnione b^dz przypisywane poszczegolnym osobom formy wspierania powstancöw na podstawie doniesien, fragmentarycznych informacji czy przypuszczen. Zsylki i nakazy opuszczenia ziem litewsko-bialoruskich, cz$sto granic Rosji, przyczynily si$ do znacznego uszczuplenia szeregöw inteligencji i wyksztalconej szlachty, to znaczy tej cz$sci spoleczenstwa, ktöra wspierala, upowszechniala i uczestniczyla w rozwoju cywilizacyjnym i kulturalnym Ziem Zabranych. Za datq wyjsciow^. w analizie problematyki — dzialalnosci polskiej oswiaty w gubemi wilehskiej, przyj^lam rok 1864, gdyz upadek powstania styczniowego przerwal na prawie 40 lat legalne funkcjonowanie polskich szköl i instytucji kulturalno-oswiatowych. Pojedyncze inicjatywy w latach 1864-1905, np. Wilenskiego Towarzystwa Dobroczynnosci czy tez zalozenie przez E. Orzeszkow^. wilehskiej ksi^garni, byly nielicznymi oficjalnymi dzialaniami, ktore uzyskaly urzQdowq. aprobatq, dodajmy — czqsto na krötki okres czasu. Lata 1905-1906 przyniosly dla ziem zabranych „lekki powiew wolnosci”, lecz juz po 1908 wiele polskich instytucji kontynuowalo swojq. dzialalnosc nielegalnie b^dz pöllegalnie. Taki stan trwal do sierpnia 1915 r., to jest do wkroczenia Niemcöw do Wilna. Petersburg, realizuj^c polityk^ „Litwa to Rosja”, natrafil na powazne przeszkody. Przede wszystkim byla to postawa Kosciola katolickiego, ktory pomimo przesladowan spieszyl nie tylko z poslugq. duszpastersk^, lecz sku11 L. Zasztowt, Kresy 1832-1864..., op. cit., s. 366. 12 J. Ochmanski, Historia Litwy..., s. 215.

12

tecznie wychowywal i ksztaltowal swiadomosc narodową wsrod miejscowego spoleczenstwa. W koncowym okresie niewoli narodowej katolicyzm štai się czynnikiem integrującym wszystkie warstwy narodu polskiego. „Doprowadzilo to w konsekwencji do zaciešnienia odziedziczonego po poprzednich pokoleniach związku swiadomosci narodowej ze šwiadomošciąreligijną i do utožsamiania w swiadomosci spolecznej Polaköw wiemosci Kosciolowi katolickiemu z wiemošciąojczyžnie”13. Kolejnąprzeszkodądlapelnej realizacji rusyfikacji ziem litewsko-bialoruskich byla miejscowa szlachta i ziemianstwo. Male folwarki, zašcianki i osady, rowniez dwory byly ostojąpolskiej kultury, ktora promieniowala na okoliczne wsie. W rozwoju oswiaty (tajnej) na Litwie swoj udzial zaznaczyli pozytywisci, chociaž hasla „pracy u podstaw” i „pracy organicznej” mialy zdecydowanie mniejszy wplyw na spoleczenstwo i zasięg terytorialny niž w Krolestwie Polskim. Pomimo szczelnej granicy oddzielającej Litwę od Krölestwa Polskiego i Galicji, do Wilna przenikala prasa i ksiąžki polskie. Nie možna tez zapominač o roli osrodköw kulturalnych — polskich, jak rowniez rosyjskich — w samej Rosji (np. St. Petersburg). Problematyka nielegalnego polskiego szkolnictwa pojawila šią w literaturze naukowej marginalnie. Autorzy prac, przede wszystkim z historii Polski, ale rowniez historii Košciola katolickiego, historii literatury i teatru, analizowali sytuację polskiego spoleczenstwa po powstaniu styczniowym, eksponowali antypolską politykę Rosji wobec ziem Litwy, ktora prowadzila do zamknięcia legalnie dzialających do 1864 r. polskich szkol i usunięcia języka polskiego z urzqdöw. Problematyką związaną z Kresami odnajdziemy w pracach miądzy innymi takich autoröw, jak: W. Pobog-Malinowski, N. Davies, A. Chwalba, L. Bazylow, L. Wasilewski, W. Wielhorski, T. Chrzanowski, J. Kolbuszewski oraz w pracy zbiorowej pod red. E. Feliksiak (t. I—III), ktora byla poklosiem konferencji pošwięconej Kresom Pölnocno-Wschodnim zorganizowanej przez Uniwersytet Bialostocki. Z nielicznych prac dotyczących polskiej oswiaty w guberni wilenskiej po 1864 r. naležy wymienic publikację Ludwiki Žyckiej Krötki rys dziejöw tajnej oswiaty polskiej na ziemi wilenskiej. Od 1880 do 1919 r. (Wilno 1932) oraz Ignacego Myšlickiego Zarys historii walk o oswiatq polską 13D. Olszewski, Polska kultūra religijna naprzelomieXIXiXXwieku, Warszawa 1996, s. 12.

13

w Wilenszczyznie i Minszczyznie (W arszawa'1930). Obie prace zostaly przygotowane na wniosek Kuratorium Wilenskiego Okr^gu Szkolnego, ktöre apelowalo do nauczycieli, dzialaczy kulturalno-oswiatowych, o zglaszanie „opisöw walk o szkol$ polskq. na Kresach”. Nalezy dodac, ze L. Zycka w roku 1930 (w dziesiqciu numerach „Dziennika Wilenskiego”) opublikowala cykl artykulow pod wspölnym tytulem Zarys dziejöw polskiej oswiaty tajnej na Ziemiach Wschodnich. Jak stwierdza I. Myslicki w swojej ksi^zce wykorzystal on miqdzy innymi wspomniane powyzej artykuly L. Zyckiej, ponadto pisemne i ustne relacje osob zaangazowanych w pracq oswiatowq. przed 1915 r. W kwestii dzialaj^cych w gu­ berni towarzystw wymienieni autorzy wskazujq. na rözne daty ich powstania, czy zasiqg terytorialny ich dzialalnosci. Przypisujq.poszczegölnym osobom cz^sto rözny ich udzial w powolywaniu konkretnych organizacji, towarzystw czy instytucji. Obie wymienione powyzej prace — L. Zyckiej i I. Myslickiego —-powstawaly na podstawie niepelnych infonnacji, niejednokrotnie fragmentarycznych, przechowywanych przez uczestniköw pracy kulturalno-oswiatowej. Infonnacje zawarte w wymienionych publikacjach cz^sto ograniczaly si$ do zasygnalizowania wielu interesuj^cych problemow, ktöre wymagaly od autorki niniejszej ksi^zki poszerzenia i poglqbienia. Moglo to nast^pic wyl^cznie poprzez kwerend^ w archiwach Wilna i St. Petersburga. Bogaty material badawczy przynoszq. zrödla z Litewskiego Panstwowego Archiwum Historycznego w Wilnie. S3, to dokumenty nast^puj^cych zespolöw archiwalnych: Kancelaria Policmajstra Wilenskiego; Zarz^d Wilenskiego Okrqgu Szkolnego; Tajny Wydzial (Ministerstwa Spraw Wewnqtrznych); Kancelaria Wilenskiego Gubematora Wojennego — oddzial spraw politycznych; Kancelaria Wilenskiego, Kowiehskiego i Grodzienskiego Generala-gubernatora; Wilehska Komisja Sledcza do spraw Politycznych; Zarz^-d Policyjny m. Wilna; Materialy Towarzystwa Naukowego m. Wilna. Ogromny material, wybrany wst^pnie i licz^cy kilkadziesi^t tysiqcy jednostek wymagal selekcji pod k^tem problemow oswiaty polskiej w guberni wilenskiej. Wykorzystany w prezentowanej ksi^zce material stanowi^ raporty, sprawozdania urzqdniköw rosyjskich, doniesienia na temat tajnego polskiego szkolnictwa i relacje osob zajmuj^cych si$ nielegaln^. dzialalnosci^. oswiatow 3_. Interesuj^ca jest korespondencja urzqdowa na temat aktywnosci kulturalnej Kosciola katolickiego, stosunku miejscowej ludnosci do nauki w j^zyku polskim oraz urzqdowe raporty 0 podejmowanych przez wladze rosyjskie dzialaniach wobec tajnej edukacji, np. rewizjach na stancjach uczniowskich, za-

14

prowadzaniu nadzoru policyjnego nad poszczegölnymi osobami czy nakladaniu kary grzywny za nielegalne nauczanie. Wsrod licznych dokumentow na uwagę zaslugują rowniez obszerne informacje na temat prowadzonej przez Rosjępolityki oswiatowej i spolecznej na Kresach. Odmienny Charakter mająmaterialy zgromadzone w zespole Materialy Towarzystwa Naukowego m. Wilna. Obok szczegolowych i obszemych sprawozdan na temat licznych inicjatyw oswiatowych w Wilnie i guberni, szczegolnie po 1905 r., zachowane sąrelacje polskich dzialaczy i nauczycieli na temat ich walki o utrzymanie zakladöw szkolnych, ochronek czy czy teini. W wymienionym zespole znajduje się rowniez bogata korespondencja mieszkancow ziem litewsko-bialoruskich, w ktörej autorzy m.in. wypowiadają subiektywne opinie i sądy na temat stanu edukacji wsrod lokalnej ludnošci. Krotkie wzmianki o miejscowosciach, w ktorych pracowaly tajne szkölki w II pol. XIX i na początku XX w., odnalazlam w teczkach personalnych nauczycieli szköl šrednich i powszechnych z okresu II Rzeczypospolitej. Jednak tych informacji, znajdujących się w Panstwowym Litewskim Archiwum w Wilnie, nie moglam zweryfikowac, gdyž z oczywistych powodöw nie ma innych dokumentow, ktöre swiadczylyby o ich funkcjonowaniu. Najtrudniejsze bylo przygotowanie informacji o dzialalnošci oswiatowej poszczegölnych osöb, szczegolnie tych zaangazowanych w tajne nauczanie przed 1905 r. Większošč z nich znana jest tylko z imienia i nazwiska. Nalezy rownoczesnie zauwazyc, iž w kilku stwierdzonych przeze mnie przypadkach, podane w raportach rosyjskich nazwiska i imiona nauczycieli byly falszywe. Nieliczną grupę nauczycieli i dzialaczy oswiatowych opracowalam na podstawie informacji zawartych w Polskim slowniku biograßcznym. Cennym zrodlem byly dokumenty osobowe nauczycieli (Panstwowe Litewskie Archiwum w Wilnie), lecz dotyczyly tych uczestnikow tajnego nauczania, ktörzy podjęli pracę w szkolnictwie po 1915 r. — pod okupacją niemiecką, następnie w latach 1918-1922 i w II Rzeczypospolitej (Wilenskie Kuratorium Okręgu Szkolnego). Z najnowszych opracowan na temat tajnego szkolnictwa po 1864 r. m.in. w gubemi wilenskiej na uwagę zaslugują artykuly L. Zasztowta, Niele­ galne szkoly w Wilenskim Okręgu Naukowym w latach siedemdziesiątych X IX w., „Rozprawy z Dziejow Oswiaty” t. XXXVII/96 czy Szkolnictwo na ziemiach litewsko-ruskich (od 1795 roku) [w:] Historia i wspölczesnosč języka polskiego na Kresach Wschodnich, red. I. Grek-Pabis, War­ szawa 1997. Sieč tajnego szkolnictwa polskiego pokrywala nie tylko gubemię wilenską, ale rowniez kowienską, grodzienską i minską. Jak napisal L. Zasztowt,

15

juž w latach siedemdziesiątych XIX w. obok nielegalnych polskich zakladow szkolnych i opiekunczych pojawily się tajne elementame szkolki litewskie, rosyjskie i zydowskie. Prezentowanąponižej problematykę polskiej oswiaty w guberni wilenskiej w latach 1864-1915 autorka ujęla w siedem rozdzialow. PracQ otwiera rozdzial „Rosja w II polowie XIX i na początku XX wieku” prezentujący przede wszystkim spoleczenstwo Rosji. Przedstawiono grupy spoleczne w Rosji — panstwie wielonarodowosciowym i nastroje, szczegolnie wsrod mlodziežy zafascynowanej haslami socjalistycznymi. Problemy reform, przede wszystkim rolnych, staly šią pretekstem do ukazania zmian spolecznych, ktorym towarzyszyly coraz silniejsze antycarskie wystąpienia. Szkolnictwo w Rosji, podobnie jak i inne dziedziny žycia spolecznego, prezentowalo niski poziom. Rosja do konca XIX w. nie zdolala (nie chciala) rozwiązač podstawowych problemow edukacyjnych, takich jak: obowiązek szkolny, powszechnosc i bezplatnošč ksztalcenia. Možna zauwazyc, iž „re­ glamento wane” szkolnictwo šrednie (gimnazja) i podporządkowanie szkoly elementamej cerkwi prawoslawnej oraz urzędnikom rosyjskim služylo panstwu — carowi, do realizowania wlasnych celow politycznych, ekonomicznych i spolecznych. Ustalenie liczby Polakow w gubemi wilenskiej sprawia powazne trudnošci (rozdzial II — „Gubemia wilehska i jej mieszkancy”). Statystyki rosyjskie wskazująna przynaležnošč wyznaniowąmiejscowej ludnošci, a nie narodowošciową. Obliczenia szacunkowe, przedstawiane przez rožnych autorow, zarowno polskich, jak i rosyjskich, nie są precyzyjne. Zresztą trudno oczekiwac miarodajnych wynikow, ježeli z jednej strony jeszcze pod koniec XIX w. ludnošč wiejska gubemi okrešlala siebie jako „tutejsi”, z drugiej — dane statystyczne mialy pelnič wažne zadania w kontekšcie polityki wladz rosyj­ skich wobec Litwy. Ostateczne zlikwidowanie polskiego szkolnictwa na ziemiach zabranych zaboru rosyjskiego bylo konsekwentnym dzialaniem wladz rosyjskich (od początku XIX w.), ktore mialo doprowadzic do calkowitego „wchlonięcia” miejscowego, wielonarodowosciowego spoleczenstwa guberni wilenskiej. Nie oznacza to, že ludnošč polska zaakceptowala cele polityki rosyjskiej. Spoleczenstwo podjęlo dlugą, bo tnvającąkilkadziesiąt lat, walkę o ksztaltowanie i zachowanie tožsamošci narodowej, o polski język i przetnvanie pol­ skiej kultury.

16

Upadek powstania styczniowego (1864) ostatecznie przerwal oficjaln^ dzialalnosc kulturalno-oswiatowq. spoleczenstwa polskiego w gubemi wilenskiej (rozdzial III — „Powstanie styczniowe i jego konsekwencje dla spoleczenstwa ziem litewsko-bialoruskich”). Represje popowstaniowe dotkn^ly dzialaczy politycznych, spolecznych i oswiatowych, ziemianstwo, szlachtq oraz nauczycieli. „Represje [...] okazaly siqbardzo surowe. Ale ich celem bylo nie tylko karanie, lecz takze stworzenie takiego systemu administracyjnego i prawnego, ktory by w przyszlosci nie pozwolil na zorganizowanie zbrojnego pow­ stania i uniemozliwil mi^dzynarodowe naglosnienie sprawy przynaleznosci gubemi zachodnich do Rosji”14. Najsurowiej karano duchowienstwo, a ,,Kosciol katolicki zostal wr^cz uznany za organizacjs przestQpcz^”. Zerwano konkordat (1866 r.), konfiskowano dobra koscielne, znoszono parafie, a koscioly zamieniano na cerkwie, likwidowano biskupstwa, utmdniano wiernym wypelnianie praktyk religijnych. Jednak dzialania wladzy rosyjskiej nie oslabily wsrod ludnosci pozycji Kosciola katolickiego. Rownoczesnie duchowienstwo intensyfikowalo swojX pracq nie tylko na plaszczyznie religijnej, ale rowniez wychowawczej i oswiatowej wsrod dzieci oraz doroslych. Powyzszej problematyce poswi$cilam rozdzial IV — „Kosciol katolicki na Kresach po 1864. Udzial duchowienstwa w wychowaniu mlodego pokolenia”). Na przelomie lat szescdziesi^tych i siedemdziesi^tych XIX w. rozpoczynaj^dzialalnosd polskie tajne szkoly. Na podstawie raportow rosyjskich mozna wnosic, iz zakladano je nie tylko w Wilnie i innych miastach gubemi, ale docieraly rowniez do wiosek i osad, gdzie obejmowaly edukacjg. elementamq. dzieci chlopskie. Nielegalne nauczanie prowadzono w chatach chlopskich, czasami w pomieszczeniach dworskich. Dla dzieci szlacheckich organizowano nauczanie domowe — zakazane przez wladze rosyjskie — a nauczycielami niejednokrotnie byli sami rodzice. Na podstawie dokumentow archiwalnych tmdno ustalic okres dzialania poszczegolnych szkol. Zdarzalo si$, iz zamkni^ta przez Rosjan nielegalna szkola po pewnym czasie podejmowala ponownie pracQ (do kolejnego jej ujawnienia i zlikwidowania). Pocz^tkowo nieliczne osoby podejmowaly trud organizowania tajnego szkolnictwa, lecz ten kr^g dzialaczy i nauczycieli stale si$ powiqkszal (rozdzial V — „Polska tajna edukacja do 1905 r.”). To dzi^ki ich

14 A. Chwalba, Historia Polski 1795-1918, op. cit., s. 400.

17

wytrwalej pracy po 1905 r. oswiata objQla.wszystkie warstwy spoleczenstwa guberni (rozdzial VI — „Szkolnictwo i oswiata doroslych w latach 1905-1915”). Z^dania zalegalizowania polskiej oswiaty i respektowania praw polskiego spoleczenstwa musialy byc uwzgl^dnione (chociaz w guberni wilenskiej w okrojonej formie) przez Petersburg. Pomimo powrotu Rosji po 1908 r. do wczesniejszej, antypolskiej polityki, szkolnictwo i oswiata doroslych rozwijaly siq nadal, lecz ponownie przybraly fonny nielegalne. Taka sytuacja trwala do wejscia Niemcow do Wilna i na ziemie zaboru rosyjskiego. Ostatni rozdzial VII — poswiqcony zostal polskim nauczycielom i dzialaczom oswiatowym, ktorzy starali siq obj^c edukacjq. cale spoleczenstwo w Wilnie i w rozrzuconych po guberni wsiach i zasciankach. Ponizsze opracowanie jest wstQpn^propozycj^. przyblizenia problematyki szkolnictwa i oswiaty w guberni wilenskiej w latach 1864-1915. Podjqcie dalszych badan pozwoli na wzbogacenie prezentowanych tresci. Uzasadnione wydaje si^poszerzenie badan o gubernie: kowiensk^ grodzienskq. i m insk^ gdzie znaczny procent miejscowej ludnosci stanowili Polacy. Na podstawie wst^pnej kwerendy archiwalnej mogQ stwierdzic funkcjonowanie tam tajnego polskiego szkolnictwa. Dalszych prae wymaga rowniez poglqbienie wiadomosci na temat nauczycieli i dzialaczy oswiatowych.

R ozdzial I

Rosja w II polo wie X IX i na początku X X wieku

Rosyjskie panstwo II poi. XIX w. bylo nieograniczoną, autokratyczną monarchią, „mającą odrębne znaczenie w systemie wartosci rosyjskiej cywilizacji” 1. Do rewolucji 1905 r. nie istnialy ustawowo zagwarantowane wolnosci polityczne, wolnosc zgromadzen i stowarzyszen, skrępowana byla wolnosc slowa i ogranìczona tolerancja religijna. Rosjanie ideę monarchii utožsamiali z carem, który byl dia nich „uosobieniem ojczyzny i panstwa, symbolem Rosji, nierozlącznie związanym z Bogiem”2. W panstwie wladza naležala do jednego czlowieka — cara. Od listopada 1857 r. (oficjalnie od 12 XI 1861 r.) istniala Rada Ministrów — bez stanowiska premierà, a przewodniczącym byl sam car3. Poszczególni ministrowie, mianowani przez cara, odpowiadali za dzialalnošč swojego resortu tylko przed wladcą. Innym organem „wladzy panstwowej” byla Rada Panstwa, pelniąca rolę doradczą cara. Skladala się z dostojników, których mianowal car. Car byl glową Rosyjskiej Prawoslawnej Cerkwi i ro­ syjskiej armii. „Carska wladza byla funkcją swiadomosci narodu i naród ustanawiając i rekonstruując tę wladzę, zupelnie swiadomie likwidowaljakiekolwiekpróbyjej ograniczenia”4 5. Z bardzo pobiežnej charakterystyki najwyžszych organów panstwowych wynika, iž pelnily rolę raczej „dekoracji” (przynajmniej do 1905 r.) niž urzę-

1 O. A. Platonow, Nikolaj Wtaroj — zizn i carstwowanie, S. Petersburg 1999, s. 37. 2 Ibidem. 3 W latach 1870-1880 Rada Ministröw zbierala si$ bardzo rzadko. Oficjalnie przetrwala do 1905 r., L. Bazylow, Polityka wewnqtrzna caratu i ruchy spoleczne w Rosji na poczqtku XX wieku, Warszawa 1966, s. 39. 4 O. A. Platonow, Nikolaj Wtaroj..., op. cit., s. 37. 5 Ibidem, s. 40.

21

dow faktycznie pelniących okrešlone zadanih w panstwie. ,,W tych warunkach najwazniejszym stanowiskiem w Rosji byl urząd ministrą spraw wewnqtrznych [...], ktory decydowal o najwazniejszych aspektach polityki wewnętrznej i byl za nią odpowiedzialny”5. Najwažniejszymi i wyposazonymi w duže kompetencje urzędnikami terenowymi byli gubernatorzy, w niektorych regionach Rosji generalowie-gubematorzy (np. w Wilnie). Gubemator dysponowal wlasnąkancelarią. Do pomocy mial tzw. zarząd gubemialny oraz kilka komitetow i urzQdow. W každej guberai6dzialala tež gubemialna rada szkolna (z wyjątkiem Krolestwa Polskiego). Panstwowy aparat Rosji przelomu XIX i XX w. daleki byl od doskonalošci. Zbudowany na wzor zachodni, byl w dužej mierze obey rosyjskiemu narodowi, szczegolnie chlopu, ktory patrzyl na urzqdnikow wrogo. Obcošč aparatu panstwowego poglębiala jego zložonošč i nadmiemą hierarchicznošč, wynioslosc urzędnikow i lapownictwo. Urzędnicy wyžszego i šredniego szczebla, jak i lokalnych instytucji wywodzili się glownie ze szlachty. „Nie možna powiedziec, žeby služba w panstwowym aparacie cieszyla się wielkim powazaniem w spoleczenstwie. Zwlaszcza z uprzedzeniem odnosila się do niej inteligeneja, a juž služ­ ba w polieji czy žandarmerii wsrod wyksztalconych uwažana byla za wstyd”7. Z reguly wysokie stanowiska w aparacie panstwowym obsadzane byly przez przedstawicieli najwyzszych warstw spolecznych, często skoligaconych z rodziną carską. Niemaly wplyw na žycie polityezne, spoleczne i ekonomiczne miala rosyjska szlachta. Feudalne stosunki wyznaczaly tej warstwie okrešlone i nienaruszone miejsce w hierarchii spolecznej. Jednak wraz z reformami wewnątrz panstwa i przechodzeniem na kapitalizm, szlachta tracila swoje przywileje na rzecz chlopow czy tworzącej się inteligencji. Wsrod szlachty rosyjskiej pol. XIX w. uksztaltowala się tradyeja poszukiwania zagranicznych przodkow. „Zarliwie tworzyli drzewo genealogiezne, najczęšciej legendarne, w ktorym wyszukiwali sobie krewnych prawie z Rzymu, ewentualnie skądš z Europy, ostateeznie z tatarskich murz”8. 0 ile rosyjski szlachcic XVII i XVIII w. w formach kultury, šwiatopoglądu i wychowania (glownie

6 W XIX w. w częšci europejskiej bylo 50 gubemi, ponadto trzy w baltyckiej i dziewięč w tzw. Kraju Zachodnim, L. Bazylow, Polityka wewnętrzna caratu..., op. cit., s. 47. 7 O. A. Platonow, Nikolaj Wtaroj..., op. cit., s. 79. 8 Ibidem, s. 75.

22

cerkiewnego) nie rožnil šią od chlopa (poza faktem, že byl bogaty i posiadal službą), to w XIX i na początku XX w. starai šią izolowac od prostego ludu. Zwracal šią ku kulturze europejskiej, od niej czerpal wzory zachowania, ubiör, jązyk, w koncu — wyksztalcenie. Stawal šią dla prostych rodaköw cudzoziemcem. „Powstaje sytuacja, w ktörej rosyjski szlachcic czuje šią bardziej związany kulturowo z EuropąZachodniąniž Rosją”9. Dia tego stanu wszystko, co zachodnie, wydawalo šią lepsze. Rosja stawala šią dla szlachcica miejscem služby i dochodöw, chątnie jednak opuszczal kraj, spędzając wiele lat za granicą. Na takie zachowanie panow, chlopi spoglądali nieprzychylnie, cząsto jak na obcych. Z kolei duža częšč szlachty patrzyla na prosty lud w najlepszym przypadku jak zyczliwy cudzoziemiec. Byla jednak znaczna liczba tych, ktorzy odnosili šią do chlopöw wrogo. „Wiecie, že chlop jest naszyiii wrogiem” — möwila ksiąžna Trubiecka do mlodziežy szlacheckiej10. .; W Rosji ukazywaly šią w olbrzymich nąkladach tanie — i przez to latwo dostąpne — swietne tlumaczenia klasyköw literatury zachodniej i dziel naukowych. Natychmiast drukowano „komentarze najwybitniejszych publicystöw rosyjskich, ktorzy ppza tym w krytyce literackiej czy w felietonach naukowych przemycali swoje šmiale poglądy w sprawach spolecznych”11. Rosyjscy szlachcice chątnie siągali do literatury autoröw zachodnich. Czytali W. Scotta, K. Dickensa, J. Veme’a czy J. F. Coopera. Z czasem krąg autoröw i tytulöw poszerzyl šią. Do dobrego tonu naležalo czytanie zakazanych ksiąžek np. A. Hercena czy M. Czernyszewskiego Co robič i Elementarz socjalnych nauk, „Ksiąžki nad podziw grübe i smutne, wywolujące u wielu ziewanie”12. W koncu lat szeščdziesiątych ucząca šią mlodziež zacząla zakladač stowarzyszenia i kölka, ktörych celem byla wymiana myšli, dyskusje i wspölne czytanie ksiąžek, ktöre mialy wypelniac braki szkolnej wiedzy13.

9 Ibidem. 10Ibidem, s. 76. 11 W. Pobög-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, okres 1864-1914, 1.1, Gdansk 1991, s. 53. 12 O. A. Platonow, Nikoiaj Wtaroj..., op. cit., s. 77. 13Ruch socjalistyczny vv Rosji w 1874 r., Panstwowe Litewskie Archiwum Historyczne (dalėj PLAH) f. 567, op. 26, nr 143, s. 1.

23

Ilustracja przedstawia grono petersburskich intelektualistöw, ktörzy zwyczajem angielskimpijąherbatą w salonie (ze zbioröw Panstwowego Rosyjskiego Muzeum w St. Petersburgu [w:] J. M. Roberts, Ilustrowana Historia Swiata, t. VII Wiek Rewolucji, Warszawa 2000, s. 142). W gimnazjach rosyjskich uczniowie studiowali dziela K. Marksa, H. Spencera i innych socjalistycznych autoröw. Lektūra sprawila, že „my, szlachta, bylišmy materialistami wedlug wiary (wierzylismy w atomy i we wszystko, co chcecie) i największymi idealistami wedlug charakteru. Nauka byla nasząreligiąij eželi wo Ino byloby jej spiewac modlitwy i stawiac swieczki, my byšmy to robili, ježeli trzeba by bylo išč za niąna mąki, my byšmy szli”14. Pod wplywem trešci czytanej lektury, röwniez hasel socjalnych przenikających z Europy Zachodniej, organizowaly šią tajne biblioteki gimnazjalne i studenckie, przepisywano zakazane teksty, wydawano nielegalnie gazety

14 O. A. Piatonow, Nikolaj Wtaroj..., op. cit., s. 77.

24

i kartki litograficzne, ktörymi wymieniala się mlodziež. Tworzono kasy wzajemnej pomocy i tajne kasy pienięžne, z ktorych požyczki, niejednokrotnie w wysokich sumach, przeznaczano na rewolucyjną propagandę. Dla licznej grupy miodziežy szkolnej i studenckiej, konspiracyjna praca przeciw „reakcyjnemu rządowi” stawala się celem i sensem žycia. „Nie wiadomo skąd, wsrod miodziežy pojawil się zly powiew, nam zupelnie obey. Bylišmy rözowymi kosmopolitami, na Rosjępatrzylišm y poblazliwie, a tu nagle pojawila się ražąca nienawisc do wszystkiego, co rosyjskie. Marzylišmy o Konstytucji i wolalismy hurra Aleksandrowi II, a z tej miodziežy anarchišci formowali zamachowcöw”15. Niektörzy uezniowie oraz studenci porzucili naukę (bądž zostali relegowani) i „przyodziani w chlopskie ubrania, zaopatrzeni w falszywe dokumenty, jako prošei ludzie, rozeszli się wsrod narodu”16. Glosili hasla socjalistyczne, namawiali do strajköw i buntow, opowiadali o carskim ucisku i jak się mu przeciwstawic. Droga dla wielu mlodych ludzi byla prosta — rewolueja. Juž w 1862 r. wybuchly w Moskwie, a przede wszystkim w Petersburgu, powažne rozruchy wsrod miodziežy akademickiej. Wkrötce zaczęly się množyč „objawy tego, co nazywano pierwszym ruchem nihilistycznym: pojawily się odezwy, wzywające otwarcie do buntu oraz caly szereg požarow [...] grožnych w kraju, gdzie budowano prawie wylącznie z drzewa”17. Jedni za wydarzenia obwiniali rewoluejonistow, inni zapewniali: „nie, to Polacy”. W II pol. XIX w. najliczniejszą grupę spolecznąw Rosji tworzyli chlopi. W czasach Mikolaja II stanowili 80% spoleczenstwa — najbardziej zachow aw cząi ochraniającą idee Swiętej Rusi. Najpowažniejsze zmiany w stosunkach spoleczno-ekonomicznych na wsi przyniosla ustawa z 19 lutego (3 marca) 1861 r. „O chlopach uwolnionych z panszczyžnianej zaležnošci”. Wprawdzie zawarte na wstępie ustawy wytyezne mialy wyjasnic narodowi zamysl carski, to jak zauwažono: „chlopi ani slowa nie rozumieją, a my ani slowu nie uwierzymy”18. 1. S. Turgieniew zaznaezyl: ,,ma się wraženie jakby napisany po francusku i przetlumaezony na język rosyjski przez jakiegoš Niemca”19.

15 Ibidem , s. 78. 16Ruch socjalistyczny w Rosji w 1874 k, op. cit., s. 1. 17 A. Boudou, Stolica Šwięta a Rosja, Krakow 1930, t. II, op. cit., s. 234. 18 N. A. Trockij, Rosja w XIX wiekie, Moskwa 1999, s. 194. 19 Dokument lutowy zostal uložony przez moskiewskiego metropolitę Filaretą Drozdowa, nazwanego „Filką” i stąd wzięlo się okrešlenie „Filkina bazgranina”.

25

Ustawa skladala się z okolo 20 aktow prawnych i dotyczyla chlopow prywatnych, zamieszkujących tereny Rosji europejskiej (nie objęla Krolestwa Polskiego i ziem zabranych). Chlopi otrzymali na mocy ustawy wolnošč osobistą. „Cala ziemia uznana zostala za wlasnošč obszarniczą i do chwili wykupienia nadzialu chlop pozostawal »czasowo zobowiązany« tzn. mūšiai wypelnič okrešlone powinnošci wobec swojego dotychczasowego wlašciciela. Prawo wykupu zagrod otrzymywal chlop na mocy ustawy”20. Dekret 0 zniesieniu poddanstwa wywolal na wsi początkowo nieklamany entuzjazm, a j ego tworcy — Aleksandrowi II przyniosl tytul „cara oswobodziciela”. Reforma z 1861 r. nie rozwiązala jednak problemų agramego w Rosji. Zapowiedzi ukazu carskiego „o wolnošci” chlopi brali doslownie, wierzyli, že car zwolnil ich od panszczyzny i innych šwiadczen, i že „panowie i urzędnicy oszukanczo falszująjego wolę”21. Uwolnieni od poddanstwa chlopi borykali sięnadal z ogromnymi trudnošciami, często z nędząi glodem. Chlopi zaczęli stawiač opor przeciwko warunkom reformy. Car wyzwolil chlopa od niewoli, lecz zobowiązal go do wykupu ziemi otrzymanej od pana. Reforma byla tež powažnym ciosem w szlachtę — w jej poziom i styl žycia, co sprawialo, iž bronila się przed naglą zmianą gospodarowania i starala się zmniejszyč nadzialy do minimum. Kolejna reforma z 26 czerwca 1863 r. o chlopach apanažowych, stanowiących wlasnošč dworu carskiego, rowniež nie rozwiązala problemow wsi. W dalszym ciągu utrzymywaly się rožnorodne „fonny zaležnošci od obszarnikow i inne przežytki feudalne oraz podatki i splaty wykupow22”. Car nie chcial zwrocič chlopom ziemi bezplatnie. Rowniež szlachta wykorzystując sw ojąpozycję spoleczną, starala się zachowač dotychczasowe przywileje 1 ulgi — oczywišcie kosztem chlopa. W 1864 n uwlaszczono chlopow w Krolestwie Polskim i na ziemiach zabranych. W 1866 wydano dekret dotyczący chlopow panstwowych. „Zakonczyl on proces uwalniania ludnošci chlopskiej od poddanstwa na terenach Cesarstwa Rosyjskiego”23.

20 L. Trzebska, Z dziejow Rosji do 1917, Warszawa 1995, s. 132. 21 M. Kukiel, Edward Czapski i Žmudz w dobie powstania styczniowego, „Zeszyty Historyczne”, z. VII, Paryž, s. 193. 22 L. Bazylow, Polityka wewnętrzna caratu i ruchy spoleczne w Rosji na początku XX wieku, Warszawa 1966, s. 64. 23 L. Trzebska, Z dziejdw Rosji do 1917, op. cit., s. 133.

26

Znaczna częšč chlopôw w Rosji wyznawala prawoslawie. Na ilustracji z 1878 r. przedstawiono przybycie ikony do rosyjskiej wsi (Ze zbiorôw Galerii Tretiakow skiej, zob. J. M. Roberts, Ilustrowana Historia Swiata, t. VIII — Wiek Rewolucji, op. cit., s. 145.). Rosjabylapanstw em wielonarodowosciowym. W granicach imperium mieszkalo okolo 150 narodôw i grup etnicznych. Urzçdowy spis ludnošci panstwa z 1897 r. wskazywal, iz Rosjanie stanowili 43,4% ogôlu mieszkancôw. Biorąc pod uwagę, že spis uwzglçdnial nie narodowosc, lecz język ojczysty, možna przypuszczač, iž podana wielkosc Rosjan byla zawyzona. Narody i grupy etniczne, zamieszkujące panstwo rosyjskie, charakteryzowaly się rôznym poziomem rozwoju ekonomicznego, kulturalnego i niejednolitą struktūrą spoleczną. Tylko nieliczne narody posiadaly tradycje wlasnej panstwowosci. „Polacy byli jedynym narodem zaležnym od Rosji, ktôry w XIX w. wkroczyl z uksztaltowanym jçzykiem literackim i bogatą kultūrą, nadal bujnie rozwijającą się”24. Polacy posiadali rôwniez do konca XVIII w. wlasne pan­ stwo i przez kolejne dziesiątki lat nie zrezygnowali z walki o niepodleglosé. Na początku XX w. Rosja byla panstwem imperialistycznym z rozbudowanym przemyslem cięžkim, z 2,5 m ilionow ąklasąrobotnicząi zacofa24 M. Waldenberg, Narody zaleine i mniejszosci narodowe w Europie Srodkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktôw i idei, Warszawa 2000, s. 127.

27

nym ustrojem politycznym. Wzmagaly się wėwnętrzne napięcia i niepokoje spoleczne. „Robotnicy strajkowali i organizowali maniféstacje o charakterze ekonomicznym i politycznym; w ziemstwach dyskutowano o mozliwosci wprowadzenia konstytucji i stopniowym przeobraženiu imperium w pañstwo demokratyczne; studenci demonstrowali w obronie autonomii uniwersytetów i przeciw ograniczaniu wolnosci osobistej obywateli. Obalenie samowladztwa stalo się haslem jednoczącym rozne warstwy spoleczeñstwa”25. 9 (22) stycznia 1905 r. brutalnie stlumiona przez policję i wojsko wielka demonstracja robotników Petersburga wywolala strajki solidamosciowe w calej Rosji. Wydarzenia te sklonily cara do ustępstw. Mikolaj II wydal 17 (30) paždziemika 1905 r. manifest, zapowiadający ogloszenie wyborów do Dumy Ustawodawczej praz nadanie ludnošci swobód „obywatelskich”. Na polu szkolnictwa i oswiaty Rosję II pol. XIX w. dzielil powazny dystans do Europy Zachodniej. Akty prawne, dotyczące szkolnictwa wszystkich stopni, zmienialy się wraz z pojawieniem się na tronie kolejnych carów, a to nie sprzyjalo rozwiązywaniu podstawowych problemów edukacyjnych pañstwa, np.: wprowadzeniu obowiązku szkolnego czy powszechnosci nauczania. Od czasów Mikolaj a I možna zauwazyc brak spójnej polityki oswiatowej kolejnych ministrów oswiaty, co niewątpliwie bylo uzaležnione nie tylko od sytuacji wewnętrznej Rosji, ale równiez od pozycji tej częšci spoleczeñ­ stwa, która stanowila powažną šilę i oparcie día monarchii. Mam tu na uwadze cerkwię i duchowieñstwo prawoslawne. W czasach Mikolaja I zostaly okreslone podstawy funkcjonowania rosyjskiego szkolnictwa: prawoslawie, autokracja i rosyjskošč (memorial A. Uwarowa, ministra oswiaty). „Praktycznie oznaczalo to politykę szkolną, która zasadniczo negowala swoiste wlasciwosci rozlicznych narodów nierosyjskich”26. Sprawami szkolnictwa i oswiaty zarządzalo Ministerstwo Oswiaty Narodowej z pomocąkuratorow. Przed 1915 r. bylo ich piętnastu. Zakres wladzy kuratora, mianowanego przez cara, byl praktycznie nieograniczony. Rosyjski system szkolny byl dualistyczny — día dzieci z nižszych warstw przewidziano szkoly początkowe (niejednolite organizacyjnie i programowo) oraz szkoly šrednie i wyzsze día dzieci z klas uprzywilejowanych. Potrzeby przemyslu, handlu, rolnictwa wymusily zwiqkszenie wymagañ w stosunku do poziomu ksztalcenia. 25 Historia Europy, red. A. Mączak, Wrociaw 1997, s. 726. 26 S. Hessen, Pedagogika i szkolnictwo w Rosji Sowieckiej, Lwow 1934, s. 14-15.

28

Na początku lat szeščdziesiątych XIX w. postanowiono podjąč reformy šredniego szkolnictwa ženskiego. Jeszcze w 1858 r., wraz z zamknięciem ženskich zakladôw — instytutôw szlacheckich, zaczęto organizowac ženskie szkoly dla dziewcząt. Szkoly te otrzymaly 9 stycznia 1862 r. swôj statut, a 10 listopada tegož roku przeksztalcono je w ženskie gimnazja •— ze skrôconym programem w porôwnaniu do szkôl męskich. Dnia 18 czerwca 1863 r. zatwierdzono now ąustaw ę „O uniwersytetach”, ktôra przyznawala im autonomię i byla uznana za najbardziej liberalną w przedrewolucyjnej Rosji. Ustawa dotyczyla pięciu rosyjskich uniwersytetôw, w: Moskwie, Petersburgu, Kazaniu, Charkowie i Kijowie. Uniwersytety: Dorpacki w Estonii, Helsinski w Finlandii i Warszawski w Krôlestwie Polskim dzialaly na podstawie odrqbnych aktôw prawnych. Rok pôzniej (1864) podjęto w Rosji intensywne reformy szkolne, ktôre objęly wszystkie szczeble ksztalcenia. Naležy podkrešlič, iž „reformy szkol­ ne przeprowadzone w Rosji po 1864 r. mialy w založeniu ich twôrcôw doprowadzic do osiągnięcia dwôch, sprzecznych celôw — przybližyč szkolę rosyjskądo zachodnioeuropejskiej i zarazem uczynič z niej narzędzie ksztaltowania bezkrytycznych obroncôw carskiego režimu”27. Najwazniejszym dla wîadz rosyjskich bylo nauczanie elementame, zawsze rozpatrywane jako istotny instrument wychowania mas ludowych w duchu poddanstwa carowi i ojczyznie. Wkrôtce powolano komisję w celu przygotowania przez nią re­ formy szkolnej. Opracowane projekty w zakresie reformy szkoly początkowej i šredniej rozeslano do oceny specjalistom rosyjskim i zagranicznym. Prace zakonczyla ustawa z 14 czerwca 1864 r. „O początkowych narodowych szkolach”, ktôra m.in. dawala prawo zakladania szkôl instytucjom i stowarzyszeniom oraz osobom prywatnym. Organizatorzy szkôl byli zobowiązani do materialnego zabezpieczenia pracy szkoly, natomiast sprawy dydaktyki i wychowania powierzono gubernialnym i powiatowym Radom Szkolnym28. Program szkoly ludowej obejmowal: naukę czytania i pisania, cztery dzialania arytmetyczne, religię i spiew cerkiewny. 27 J. Miąso, Reformy oswiatowe w Prusach, Austrii i Rosji i ich wplyw na szkolnictwo na ziemiachpolskich w drugiejpolowieXIXw., „Kwartalnik Pedagogiczny” 1995, nr 3, s. 137. 28 Powiatowa Rada Szkolna skladala się z dwôch przedstawicieli ziemskiego zebrania i po jednym z miejscowych urzędow, ktôrych wybieral przewodniczący Rady. Gubernialna Rada Szkolna skladala się z gubematora, archijereja (przewodniczącego Rady), dyrektora szkôl danėj gubemi i dwôch przedstawicieli z ziemskiego gubernialnego zebrania, W. A. Fiedorow, Istoria Rosji 1861-1917, Moskwa 2000, s. 58.

29

Po reformie istnialy cztery rodzaje szkóhpocz^tkowych: zalozone przez osoby prywatne (tych byio nieduzo), przez Ministerstwo Oswiaty Narodowej (ministerialne), ziemskie29 i cerkiewno-parafialne, które podporz^dkowaly sobie wiejskie szkoly czytania i pisania, organizowane z inicjatywy chlopów. W 1864r. (19 listopada) Aleksanderll zatwierdzil ustaw$ o gimnazjach i progimnazjach. Ustawa sprawila, ze ponownie dzieci kupców, mieszczan i chlopów otrzymaly prawo wstqpu do gimnazjów (przyznane w 1803 r., a odebrane w 1828 r.). Gimnazja, pocz^tkowo siedmioklasowe (w 1871 r. przedluzono nauk$ do 8 klas) zostaly podzielone na dwa typy: klasyczny i realny, lecz w 1872 r. zlikwidowano gimnazja realne, powohij^c w ich miejsce szescioklasowe szkoly realne. „Jedynie cz$sc szkól realnych, przy których powstawaly dodatkowe klasy siódme, otwierala swoim wychowankom drogQ do studiów w wyzszych uczelniach specjalnych, glównie technicznych”30. Od drugiej polowy lat szescdziesi^tych ,,w wewn^trznej polityce Rosji nast^pil gwaltowny odwrót od tendencji liberalnych”31. Po dymisji N. P. Ignatiewa w 1866 r. ministrem oswiaty narodowej zostal D. A. Tolstoj. Równoczesnie zostal powolany na stanowisko szefa zandarmerii. ,,To byl przedstawiciel twardej reakcji. L^cz^c w latach 1866-1880 stanowisko oberprokuratora Synodu i ministra oswiaty narodowej, sci^gn^l na siebie slawq wielkiego reakcjonisty i obskuranta”32. Z inicjatywy Tolstoj a na pocz^tku lat siedemdziesi^tych zmiany dotkn$ly nie tylko szkolnictwo m$skie (o czym wspomnialam powyzej), ale równiez zenskie. Ustawa o szkolach zenskich z 1870 r. wprowadzala trzyletnie progimnazja i siedmioletnie gimnazja, przy których „mogly powstawac klasy ósme o kierunku pedagogicznym. Absolwentki tych klas otrzymywaly tytul nauczycielek domowych, a absolwentki siedmioklasowych gimnazjów zas uzyskiwaly prawo do nauczania w szkolach pocz^tkowych”33. Organizacja i program nauczania w zenskich gimnazjach nie uprawnialy do kontynuacji nauki w uniwersytetach. Równiez ustawa o uniwersytetach z 18 lipca 1863 r.

29 Przykladowo w guberni wilenskiej szkoly ziemskie nie funkcjonowaly, gdyz ze wzgRdów politycznych nie pozwolono na tworzenie tam ziemstw. 30 J. Mi^so, Reformy oswiatowe..., op. cit., s. 134. 31 Ibidem, s. 133. 32 W. A. Fiedorow, Istoria Rosji 1861-1917, op. cit., s. 134. 33 J. Mi^so, Reformy oswiatowe..., op. cit., s. 135.

30

nie dawala prawa studiowania kobietom, ale dopuszczala tworzenie prywatnych wyzszych kursów día kobiet34. Lata osiemdziesiąte XIX w. zaznaczyly się kolejnymi decyzjami resortu oswiaty, które w dalszym ciągu wstrzymywaly rozwój szkolnictwa. 20 listopada 1882 r. minister oswiaty narodowej I. D. Delanow wydal okólnik o sredniej szkole, wprowadzający kary dyscypliname día uczniów — a 5 czerwca 1887 r. haniebny okólnik o „dzieciach kucharek”, w którym mówiono o nieprzyjmowaniu do gimnazjum „dzieci furmanów, lokajów, praczek, drobnych sklepikarzy”35. Z innych decyzji Ministerstwa Oswiaty naležy zwrócic uwagę na przeksztalcenie szkól realnych w techniczne, które nie dawaly prawa do kontynuowania nauki w wyzszych szkolach zawodowych. Zmiany dotknęly równiez uniwersytety. Nowaustawa (23 sierpnia 1884 r.), której tekst przygotowal M. N. Katkow, likwidowala autonomię uniwersytetów — znosila wybór rektora, dziekanów, profesorów. Každy uniwersytet zostal podporządkowany odpowiedniemu kuratorowi okręgu szkolnego, który przedstawial ministrowi oswiaty narodowej do zatwierdzenia sklad wykladowców uniwersytetu oraz organizowal nadzór nad zachowaniem się studentów. W latach 1882-1883 prawie calkowitej likwidacji uleglo wyzsze szkolnictwo ¿eñskie. Pod koniec lat osiemdziesiątych nowoczesne inicjatywy szkolne powstawaly poza resortem oswiaty. I tak przy silnym wsparciu Ministerstwa Finansów zostala zatwierdzona (1888 r.) „pierwsza w dziejach Rosji ustawa o szkolach przemyslowych [...]. Wprowadzala ona trzy zasadnicze typy szkól przemyslowych: šrednie szkoly techniczne, nižsze szkoly techniczne i szkoly rzemieslnicze”36. Wkrótce pojawia się nowy typ szkoly sredniej — szkola handlowa (usta­ wa z 1896 r.). Jej rozwój „wiąže się z nazwiskiem wybitnego męža stanu carskiej Rosji, ministra finansów i pierwszego premiera — Siergieja Witte-

34 W 1869 r. w Moskwie uruchomiono Lubjañskie Wyzsze Ženskie Kuršy, w 1870 — Wladymirskie w Petersburgu; „Systematycznie” w zakresie nauk przyrodniczych w Kijowie. W 1872 r. przy Nikoíajewskim szpitalu w Petersburgu zorganizowano Wyzsze Medyczne Kuršy Ženskie, w Moskwie — Wyžsze Ženskie Kuršy profesora W. J. Gerie, o kierunku historyczno-filozofícznym. W 1876 r. w Kazaniu powolano Wyzsze Ženskie Kuršy z dwoma fakultatami: fizyczno-matematycznym i historyczno-füozoficznym. W 1878 r. podobne kuršy utworzono w Kijowie oraz z inicjatywy profesora historii Rosji — K. N. Bestuzewa-Rjumina w Petersburgu, W. A. Fiedorow, Istoria Rosji 1861-1917, s. 60. 35 W. A. Fiedorow, Istoria Rosji 1861-1917, op. cit., s. 134. 36 J. Miąso, Reformy oswiatowe..., op. cit., s. 136.

31

go”37. Szkoiy handlowe byty nie tylko szkolamizawodowymi, lecz i zakladami ogolnoksztalcącymi. Podlegaiy Ministerstwu Finansow i „mogfy bye zakladane przez ziemstwo, wladze miejskie, stowarzyszenia i osoby prywatne”38. Znaczną rolę wsrod spoleczenstwa Rosji odgrywalo duchowienstwo prawoslawne. W 1863 r. rozpocząl się przegląd wyksztalcenia paraflalnych popow. Bylo to związane ze zmianą ich statusu, a to z kolei wymuszalo przeprowadzenie reform na polu ksztalcenia duchownych. W 1863 r. absolwenci duchownych seminariow otrzymali prawo wstępu na uniwersytety, rok požniej (1864) pozwolono dzieciom duchownych na podejmowanie nauki w gimnazjach, zamiast w seminariach duchownych, a od 1867 mogly one ksztalcič się w wojskowych uczelniach. W edukaeji spoleczenstwa wielkąrolę do wypelnienia mialy szkoiy cerkiewno-parafialne. Na początku lat osiemdziesiątych z iniejatywy K. P. Pobiedonoscewa39 zaczęto rozwijac ten typ szkoiy elementamej, ktora podlegala bezpošrednio Synodowi. Byly to szkoiy dwu i czteroletnie. W dwuletnich program nauki obejmowal modlitwq, historię šwiętą, krotki katechizm, spiew cerkiewny, czytanie cerkiewno-slowianskiej i swieckiej literatury, cztery dzialania matematyezne. W szkolach czteroletnich uezono ponadto historii cerkwi oraz historii Rosji. Na czele szkol stall popi parafialni, ktorzy rownoczešnie byli nauczycielami religii. W przepisach o szkolach cerkiewno-parafialnych z 13 czerwca 1884 r. wskazywano, že „celem tych szkol jest utrwalanie w narodzie prawoslawia”. Na mocy przepisow szkoiy te podporządkowaly sobie wymienione juz powyzej szkoiy czytania i pisania — jednoklasowe, podlegające duchowienstwu prawoslawnemu. „Uczyli w nich polanalfabeci — diacy, ktorzy sprowadzali naukę do religii, cerkiewnego spiewu i poezątkow czytania i pisania”40. Nauka w tych szkolach trwala 2-3 miesiące. Obok diakow nauezaniem w szkolach cerkiewno-paraflalnych zajmowali się rowniez pobozni chlopi. Liczba szkol, w ktorych poziom nauki byl bardzo niski, wzrosla w latach 1884-1894 z 4 tysięcy do 31 835 i wkrotce odpowiadala liezbie szkol prowadzonych przez Ministerstwo Oswiaty Narodowej. Pomimo iž szkoiy repre37 J. Miąso, Reformy oswiatowe..., op. cit, s. 137. 38 Ibidem. 39 Konstanty Pobiedonoscew w latach 1880-1905 oberprokuratur Synodu, znany polityk, profesor prawa cywilnego, zdecydowanie występowal przeciwko idei rozdzialu košciola od panstwa, M. Papierzynska-Turek, Między tradycją a rzeczywistosciq. Panstwo wobec prawoslawia, Warszawa 1989, s. 41. 40 N. A. Trockij, Rosja wXIXwiekie, op. cit., s. 327.

32

zentowaly niski poziom i rownoczešnie coraz wiąksza cząšč spoleczenstwa przeciwstawiala šią im, to odegraly pozytywnąrolą w upowszechnianiu czytania i pisania. W latach 1883-1895 odnotowano wzrost ogolnej liczby szkol początkowych, lecz nie we wszystkich okrągach szkolnych, np. w wilenskim — zmalala z 1 905 (w 1883 r.) do 1547 (1895 r.). Rownoczešnie zmniejszyla šią liczba uczniow, odpowiednio z 111 457 do 94 46441. Naležy podkrešlič, iž upowszechnianie umiejątnošci czytania i pisania wšrod ludnošci Rosji nastąpowalo powoli i chociaž w 1897 r. liczba uczniow wzrosla trzykrotnie, to wynosila zaledwie 21,1% ogolu (w gubemi wilenskiej 29,3%). Lecz nie moglo byč inaczej, ježeli Aleksander III swojąwypowiedž o niskim poziomie alfabetyzacji w gubemi tobolskiej zakonczyl okrzykiem: „i chwala Bogu”. Dodajmy, že rządy Aleksandra III charakteryzowaly antyspoleczne i antyszkolne decyzje. Do „najczarniejszych” naležala wspomniana juž wyžej ustawa z 5 czerwca 1887 r. o nieprzyjmowaniu do gimnazjow synow niezamožnych rodzicow. Decyzja ta sprawila, iž liczba uczniow gimnazjalnych spadla z 65 — do 62 tysiący, w okrągu wilenskim zaš z 5 330 do 3 962 chlopcow42. Z czasem, powoli, ale „stanowczo, tradycja demokratyczna zyskiwala jednak coraz bardziej gmnt pod nogami, tak iž jeszcze przed pierwsząrewolucją 1905 r. kola rządowe uznaly koniecznošč powszechnego odnowienia szkolnictwa w duchu j ego demokratyzacji”43. Sprawy edukacji zostaly wyeksponowane w pracach trzeciej Dumy panstwowej (1 listopada 1907 r. - 9 lipca 1912 r.) i „nie przypadkowo nazywano ją DurnąNarodowej Ošwiaty, przeciwstawiając drugiej, nazwanej — ciemnoty i nieuctwa”44. Dziąki dzialaniom trzeciej Dumy zostaly zwiąkszone dotacje finansowe ziemstw na szkolnictwo ludowe i šrednie, utworzono nowe seminaria nauczycielskie. Glownym jednak celem podjątych prac byla realizacja obowiązku szkolnego. Projekt reformy szkolnictwa zostal przedstawiony Dumie przez ministrą ošwiaty 1 listopada 1907 r. Prace nad calošciową reformą, wobec sprzeciwu rządu nie zostaly wprowadzone w žycie. (Projekt zostal przyjąty 41 W. Studnicki, Polityka Rosji wzglqdem szkolnictwa zaboru rosyjskiego, Krakow, 1906, s. 221. 42 Wedlug raportu Uwarowa, w 1838 r. w gimnazjach okręgu wilenskiego ksztalcilo się 3 538 uczniow, W. Studnicki, Polityka Rosji..., op. cit., s. 226. 43 S. Hessen, Pedagogika i szkolnictwo..., op. cit., s. 15. 44 A. F. Smimow, Gosudarswienna Duma Rosyjskoj Imperii 1906-1917, Moskwa 1988, s. 390.

33

przez Dūmę i przekazany Radzie Panstwa W hitym 1911 r., lecz odrzucony 5 czerwca 1912 r.). Powodem odrzucenia projektu reformy byl spor m. in. o szkoly cerkiewno-pararafialne i generalnie o reformy cerkiewnego nauczania. Durna nalegala, aby seminaria duchowne pržeksztalcič w šwieckie progimnazja, a szkoly cerkiewno-parafialne w ludowe. Tak pomyšlana re­ forma miata prowadzič do jednolitego systemu szkolnego w Rosji. Jednak Šwięty Synod nie zgadzal się na tak powažne ograniczenia wladzy duchowienstwa prawoslawnego nad szkolnictwem, a argumenty natury politycznej zatrzymaly planowane zmiany w szkolnictwie na kolejne lata. Durna musiala zadowolič się częšciowymi rozwiązaniami. Projekt reorganizacji szkolnictwa elementamego, w okrojonej juž formie, zawieral propozycję nowego typu szkol ludowych — wyžszych narodowych czteroletnich (opartych naprogramie ukonczonej szkoly j ednoklasowej)45. Ten projekt zostal zatwierdzony przez cara 25 kwietnia 1912 roku. Rowniež w 1912 r. na mocy ustawy zamieniono dawne szkoly wydzialowe na czteroletnie szkoly. Wprowadzono do nich naukę języka obcego, przez co zbližyly się do czterech nižszych klas szkol realnych. W tym tež roku zatwierdzono ustawę o gimnazjach ženskich. Na mocy zapisow prawnych gimnazja mogly przyjmowač program szkol męskich, przeprowadzač egzaminy dojrzalošci i upowažnialy abiturientki do podjęcia studiow w specjalnych szkolach wyžszych ženskich46.

43 Historia wychowania wiekXX, red. J. Miąso, t. 1-2, Warszawa 1984, s. 6. 46 Prawo wstępu na uniwersytety w Rosji kobiety uzyskiwaly w 1915 r. W latach 1859— -1861 po raz pienvszy niewielkiej grupie dziewcząt udalo się przekroczyč progi Uniwersytetu Petersburskiego, jednak wkrotce zostaly usunięte. W tym uniwersytecie obecnošč kobiet w charakterze wolnych sluchaczek stala się normalnym zjawiskiem od jesieni 1906 r.; G. A. Tiszkin, Z historii wyžszego ksztalcenia kobiet w Rosji. Rozprawy z dziejow ošwiaty, t. XXIII, s. 125-137.

R ozdzial II

Gubernia wilenska i jej mieszkaricy

Gub. WILEliSKA HERHANOWICIE cJZARKOWSZCZYZNi

1KOI IA NY

¡ ’ v.EABONARY/

VUHKI '^pOWOSWI^CIAHY DICE

GLfBOKlE

yS-a,

,/SWieCIANY-

lIMKI ,'S

" 1■

h o b y ^n ik

SW IR

DUmtOWICZE

O -S

jihsj ( 1N3 flABOP