Materiały do Archeologii Warmii i Mazur. Tom 2 [2] 8361376879, 9788361376873, 9788387881573, 9788365171702

Citation preview

Materiały do Archeologii Warmii i Mazur Tom 2

Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego Wydział Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Białymstoku Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu WarmińskoMazurskiego w Olsztynie

Materiały do Archeologii Warmii i Mazur Tom 2

pod redakcją Sławomira Wadyla, Macieja Karczewskiego, Mirosława Hoffmanna

Warszawa-Białystok-Olsztyn 2018

Wydawca Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego Wydział Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Białymstoku Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Copyright © S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann i autorzy Warszawa-Białystok-Olsztyn 2018 Recenzja naukowa dr hab. Zofia Sulgostowska, prof. IAiE PAN, dr hab. Anna Bitner-Wróblewska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski, dr hab. Janusz Pietrzak, dr hab. Piotr Szlanta, dr Mirosław Marcinkowski, dr Tomasz Nowakiewicz Projekt okładki Sławomir Wadyl Rycina na okładce Zapinka typu Wólka Prusinowska z Pasymia (gm. Pasym, pow. Szczytno). Fot. J. Szmit Redakcja techniczna Sławomir Wadyl, Agata Wiśniewska Korekta Zespół Skład i łamanie Agata Wiśniewska Druk i oprawa Centrum Poligrafii Sp. z o.o. ul. Łopuszańska 53 02-232 Warszawa ISBN 978-83-61376-87-3 978-83-87881-57-3 978-83-65171-70-2 Praca wydana dzięki wsparciu Fundacji Przyjaciół IA UW

Publikacja poświęcona pamięci Norberta Goßlera

SPIS TREŚCI Sławomir Wadyl, Maciej Karczewski, Mirosław Hoffmann Zamiast wstępu / 9 Norbert Goßler (1967–2015) / 11

Studia i artykuły Agata Chilińska-Früboes Zapinki oczkowate serii głównej jako głos w dyskusji nad początkami kultury Dollkeim-Kovrovo / 15 Ewa Jurzysta O perspektywach badań nad schyłkowym paleolitem w Dolinie Górnej Narwi / 43 Maciej Karczewski Archeologia I wojny światowej. Giżycka Pozycja Polowa. Problemy badawcze i konserwatorskie / 51 Bartosz Kontny Topory w kulturach bogaczewskiej i sudowskiej / 69 Wladimir I. Kulakov Prussische Tierdarstellungen im Frühmittelalter / 99 Mirosław Rudnicki Stan i historia badań nad grupą olsztyńską. Zarys problematyki / 109 Seweryn Szczepański Listy Hansa Schleifa i Wolfa von Seefelda w sprawie działalności Wydziału Wykopalisk SS-Ahnenerbe w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście (w latach 1935–1937) / 139 Izabela Szter, Agata Wiśniewska, Marcin Woźniak Zapinka Almgren 172 z Wąsosza, w powiecie grajewskim, na tle innych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego / 153 Sławomir Wadyl Some remarks on the phenomenon of so-called belt hooks in the West Balt lands / 193 Karolina Zięba-Kulawik, Marta Szostak, Piotr Wężyk, Marta Bura, Janusz Janowski, Jerzy Łapo Cyfrowa Piramida Fahrenheida. Modelowanie 3D oraz integracja chmur punktów lotniczego i naziemnego skanowania laserowego Piramidy w Rapie / 201 Karol Żołędziowski Metalurgia kolorowa Jaćwieży na tle znalezisk z rejonu Morza Bałtyckiego / 213

Materiały Hubert Augustyniak, Monika Włodarczak Badania archeologiczne na nowożytnym cmentarzu w Sedrankach stan. XIV, gm. Olecko, pow. olecki, woj. warmińsko-mazurskie / 227 Vadzim Beljavec O dwóch zapinkach cykadowatych z Białorusi / 237 Adam Cieśliński Nieznane cmentarzysko kultury wielbarskiej z miejscowości Rejczuchy w powiecie olsztyńskim / 253 Marcin Engel, Piotr Iwanicki, Cezary Sobczak Badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali na terenie jaćwieskich ośrodków grodowych. Nowe odkrycia i nowe interpretacje / 273 Kazimierz Grążawski Wyniki badań wykopaliskowych prowadzonych w Działdowie na stanowisku 1b. w latach 2014–2015 / 295 Christoph Jahn, Izabela Szter Archaeological research in former Kreis Lötzen (pow. Giżycko) before 1945: the finds from the Prussia collection in Berlin and Kaliningrad / 301 Bartłomiej Kaczyński, Adam Mackiewicz, Iwona Zduńska Badania archeologiczne Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie w latach 2015–2016 / 343 Jerzy Łapo Zły dzień pana Karrascha. Depozyt destruktów ceramicznych z 1865 roku, odkryty w Mikołajkach, pow. mrągowski  /  359 Izabela Mellin-Wyczółkowska, Wiesław Małkowski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wyczółkowski Odkrycie reliktów średniowiecznej zabudowy rynku Starego Miasta w Bartoszycach; o pożytkach zastosowania rozpoznawczych badań geofizycznych w przestrzeni miejskiej / 365 Sławomir Wadyl, Jerzy Łapo Wyniki badań sondażowych na grodzisku w Perłach, gm. Węgorzewo, stan. 1 (AZP 13-72) / 377 Piotr Wawrzyniak Wyniki rozpoznawczych badań archeologicznych przeprowadzonych w rejonie ul. Młynarskiej i Kilińskiego na Starym Mieście w Nidzicy w 2015 r. / 387 Agata Wiśniewska, Sławomir Wadyl Odkrycie zapinki typu Dollkeim/Kovrovo z Pasymia, pow. Szczytno / 399 LISTA AUTORÓW / 407

Zamiast wstępu Rok 2018 jest szczególnie ważny dla wszystkich Polaków – archeologicznej, która miała miejsce w dniach 2–3  czerwstulecie odzyskania niepodległości, piękna data. Również ca 2016 roku w Giżycku, pod patronatem Ministerstwa dla archeologii byłych Prus Wschodnich i nie tylko jest to Kultury i  Dziedzictwa Narodowego, Narodowego Instyczas wyjątkowy – rok licznych jubileuszy. W 2018 r. przypa- tutu Dziedzictwa oraz Wojewody Warmińsko-Mazurskieda bowiem 175 rocznica powołania Urzędu Konserwatora go. Numer 2 figurujący przy tytule jest dowodem na to, że Zabytków Prus oraz urodzin dwóch wybitnych prehistory- „Materiały do Archeologii Warmii i Mazur” stają się seków: Oscara Monteliusa i Ottona Tischlera. Jeszcze wcze- rią wydawniczą, w której publikowane są wyniki najnowśniej, mianowicie 230 lat temu na świat przyszedł twórca szych badań archeologicznych prowadzonych na ziemiach fundamentów chronologii prehistorycznej Christian Jür- północno-wschodniej Polski i obszarach sąsiednich (zatem gensen Thomsen, a 20 lat później urodzili się związany znacznie wykraczających poza ramy wskazanych w tytuz Giżyckiem/Lecem historyk i regionalista, założyciel „Ma- le Warmii i Mazur) oraz rezultaty szczegółowych studiów sovii” Martin Gerss oraz pastor Heinrich Otte, główny wy- analitycznych. Od niniejszego tomu wprowadzamy podział konawca pierwszej inwentaryzacji zabytków w Prusach. na dwie części: „Studia i artykuły” oraz „Materiały”. Taka Przed 145 laty powstało Elbinger Altertumsgesellschaft. struktura publikacji odpowiada charakterowi pracy, w któW  bieżącym roku przypada też 125 rocznica utworzenia rej obok artykułów podsumowujących stan badań lub wyUrzędu Konserwatora Zabytków Prus Wschodnich oraz znaczających ich nowe kierunki, znalazły się również teksty śmierci wybitnego badacza Mazurów Maxa Polluxa Toep- sprawozdań z najnowszych prac terenowych. pena tudzież wiodącej postaci niemieckiej prehistorii II poMamy nadzieję, że tom ten zostanie przyjęty życzliwie łowy XIX wieku Ludwiga Lindenschmidta. przez czytelników, którzy docenią jego wkład w rozwój arRocznice te przypominają o niezwykle długiej historii cheologii bałtyjskiej. zainteresowań starożytnościami oraz ochroną dziedzictwa Powstanie niniejszej książki nie byłoby możliwe bez kulturowego obszaru obecnej Polski północno-wschod- zaangażowania wielu osób, w tym przede wszystkim auniej i szerzej południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej. torów poszczególnych artykułów. Wyrazy szczególnej Specyfika tych terenów doprowadziła do wykształcenia się wdzięczności kierujemy pod adresem recenzentów niniejspecjalizacji w archeologii, którą obecnie nazywamy „ar- szego tomu – prof. Zofii Sulgostowskiej, dr hab. Anny Bitcheologią bałtyjską”. Archeologia bałtyjska cieszy się nie- ner-Wróblewskiej, prof. Wojciecha Nowakowskiego, dr hab. słabnącym zainteresowaniem badaczy, o czym świadczy Janusza Pietrzaka, dr hab. Piotra Szlanty, dr. Mirosława prezentowana publikacja. Marcinkowskiego oraz dr. Tomasza Nowakiewicza. Z satysfakcją oddajemy do rąk czytelnika drugi tom Tom ten dedykujemy pamięci Doktora Norberta GoßMateriałów do Archeologii Warmii i Mazur. Jest on pokło- lera, którego los związał w ostatnich latach życia z archeolosiem międzynarodowej, multidyscyplinarnej konferencji gią bałtyjską. Redaktorzy

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Norbert Goßler (1967–2015)

Wydaje się, że archeologia codziennie dotyka śmierci. Otaczają nas przecież w muzeach znaleziska z niezliczonych pochowków, które opowiadają nam dawne ludzkie historie, tragedie i straty. I mimo tego uderza w nas mocno, kiedy kolega nagle i niespodziewanie odchodzi z tego świata. Norbert Goßler zmarł na atak serca 13 kwietnia 2015 roku, zupełnie nieoczekiwanie, w trakcie pracy. Wszelkie podjęte próby jego reanimacji okazały się nieskuteczne. Norbert miał 47 lat. Pozostawił kochającą żonę Royę i córkę Shirin. Norbert Goßler pochodził z frankońskiego Kulmbach w północnej Bawarii. Studiował archeologię pradziejową, wczesnośredniowieczną i klasyczną oraz historię starożytną na Uniwersytetach w Erlangen i Marburgu. Bardzo szybko wykrystalizowały się Jego naukowe zainteresowania, które obejmowały przede wszystkim badnia nad średniowiecznymi grodziskami i oporządzeniem jeździeckim. Temu zagadnieniu poświęcona była także Jego praca doktorska – „Reiter und Ritter. Formenkunde, Chronologie, Verwendung und gesellschaftliche Bedeutung des mittelalterlichen Reitzubehörs aus Deutschland“, napisana pod kierunkiem prof. Horsta Wolfganga Böhme i obroniona w 2003 roku na Uniwersytecie w Marburgu. Jej publikacja ukazała sie w 2011 roku w 49. tomie „Beiträgen zur Ur- und Frühgeschichte Mecklenburg-Vorpommerns“. Swoje doświadczenie zawodowe Norbert doskonalił najpierw w renomowanej Römisch-Germanische Kommission we Frankfurcie nad Menem, a nastepnie w brandenbruskim urzędzie konserwatorskim (Brandenburgisches Landesamt für Denkmalpflege) w Wünsdorfie oraz w lokalnych muzeach tego regionu, m.in. jako członek zespołów tworzących wystawy. W latach 2004–2010 w ra-

mach naukowego projektu wraz z Feliksem Biermannem zgłębiał kwestie zasiedlenia, budowy grodzisk oraz struktur osadniczych słowiańskiego plemienia Linian w mikroregionie Westprignitz w północno-zachodniej Brandenburgii. Od 2011 roku Norbert był zatrudniony w Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie, gdzie w ramach projektu finansowego przez Deutsche Forschungsgemeinschaft opracowywał przechowywane tam średniowieczne materiały z dawnej kolekcji królewieckiego Prussia-Museum. Z ogromnym zaangażowaniem zaczął zgłębiać tematykę archeologii wschodniopruskiej – pola badawczego jakże „egzotycznego“ dla współczesnych niemieckich archeologów i w krótkim czasie wniósł ogromny wkład nie tylko w projekt, ale także w rozwój samej archeologii bałtyjskiej. Miał przy tym Norbert rzadki dar: potrafił wytrwale i dogłębnie zajmować się naukowymi problemami, patrząc jednocześnie na analizowane zagadnienia z przymrużeniem oka i pełnym ironii dystansem. Norbert należał do tych archeologów, którzy w pierwszej linii naukę rozumieją jako grę zespołową. Dla Niego w tym sformulowaniu zawierała się w szczególności współpraca z innymi kolegami – w ostatnich latach przede wszystkim z Przyjaciółmi z Polski, Rosji i Litwy. Nam pozostaje teraz obowiązek kontynuować i rozwijać rozpoczętą przez Norberta pracę nad wschodniopruskimi materiałami z berlińskiego Museum für Vor- und Frühgeschichte. W ten sposób upamiętnimy nie tylko archeologiczną działalność Norberta Goßlera, ale także Jego wspaniałą osobowość. Christoph Jahn

12

Publikacje Norberta Goßlera (wybór) 1998 Untersuchungen zur Formenkunde und Chronologie mittelalterlicher Stachelsporen in Deutschland (10.–14. Jahrhundert), Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, Bd. 79, s. 479–664. 2005 Gedanken zur sozialen Schichtung im Dorf des Mittelalters aus archäologischer Sicht, [w:] Reliquiae gentium: Festschrift für Horst Wolfgang Böhme zum 65. Geburtstag, Hrsg. C. Dobiat, Internationale Archäologie. Studia honoraria, Bd. 23, s. 141–154. 2008 Neue Überlegungen zur Interpretation des spätslawischen Siedlungskomplexes am Tollensesee und an der Lieps, [w:] „Die Dinge beobachten...“. Archäologische und historische Forschungen zur frühen Geschichte Mittel- und Nordeuropas. Festschrift Günter Mangelsdorf, Hrsg. F. Biermann et alli, Archäologie und Geschichte im Ostseeraum, Bd. 2, Rahden/Westf., s. 177–188. 2009 Adel im Wandel. Zur Topographie der Herrschaftssitze des 14.–16. Jahrhunderts bei Eidenburg (Nordwestbrandenburg), [w:] Zwischen Tradition und Wandel: Archäologie des 15. und 16. Jahrhunderts, Hrsg. B. Scholkmann et alii, Tübinger Forschungen zur historischen Archäologie, Bd. 3, s. 381–396 (współautor: F. Biermann). 2011 Reiter und Ritter – Formenkunde, Chronologie, Verwendung und gesellschaftliche Bedeutung des mittelalterlichen Reitzubehörs aus Deutschland, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mecklenburg-Vorpommerns, Bd. 49, Schwerin.

2013 Die mittelalterlichen Steigbügel aus dem Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehemals Königsberg/Ostpreußen) – Studien zu Typologie, Chronologie und Kulturgeschichte, Acta Praehistorica et Archaeologica, Bd. 45, s. 109–215. 2013 Die archäologischen Untersuchungen am spätmittelalterlichen Gräberfeld und am Burgwall von Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, pow. Kętrzyński) zwischen 1827 und 1940 – Ein Rekonstruktionsversuch anhand der Materialien im Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehem. Königsberg/ Ostpreußen), Acta Praehistorica et Archaeologica, Bd. 45, s. 217–278 (współautor: Ch. Jahn). 2014 Wikingerzeitliche Waffen- und Reitzubehörfunde aus dem Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehemals Königsberg/Ostpreußen) und ihre Beziehung zu Skandinavien, Acta Praehistorica et Archaeologica, Bd. 46, s. 185–210. 2015 The resurrection of Linkuhnen (Rževskoe/Linkūnai), A new perspective on a Roman Iron Age to Viking Age cemetery at the Lower Memel region, Archaeologia Baltica, vol. 22, s. 72–91 (współautor: Ch. Jahn). w druku Wikinger und Balten an der Memel – Die Ausgrabungen des frühgeschichtlichen Gräberfeldes von Linkuhnen 1928–1939 im Licht moderner Forschungen zur Archäologie Ostpreußens, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete, Bd. 15 (współautor: Ch. Jahn).

Studia i artykuły

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Agata Chilińska-Früboes

Zapinki oczkowate serii głównej jako głos w dyskusji nad początkami kultury Dollkeim-Kovrovo 1

O ile tzw. 1. faza kultury Dollkeim-Kovrovo, synchronizowana z podfazami B2a-b, jest niezwykle dobrze czytelna w materiale archeologicznym (por. np. Nowakowski 1996, s. 48–50, 55–56, 59–60, tabl. 107; Chilińska-Drapella 2010; 2013; Chilińska-Früboes 2014; 2015), o tyle trudno uchwycić moment krystalizowania się owej kultury (tzw. fazę 0), mający miejsce zapewne już w końcu fazy A3 oraz w fazie B1 (por. Nowakowski 1996, s. 68). W okresie tym na Półwyspie Sambijskim zanikała kultura kurhanów zachodniobałtyjskich i formowała się nowa kultura o cechach typowych dla okresu wpływów rzymskich (por. Nowakowski 1996, s. 93–94), jednak ze względu na niewielką liczbę znalezisk, proces ten jest niezwykle słabo rozpoznany. Z ową enigmatyczną fazą łączyć można m.in. niektóre egzemplarze fibul oczkowatych serii głównej. Zapinki oczkowate serii głównej stanowią rzadkie znaleziska na terenie kultury Dollkeim-Kovrovo (Tab. 1; Mapa 1; por. katalog). Fibule tej serii mają taśmowaty kabłąk o równoległych krawędziach oraz trapezowato rozszerzoną nóżkę. U wczesnych form, przy główce, znajdują się półkoliste wcięcia (typ 45)2, u późniejszych – otwo-

ry (typy 46–50), koliste wgłębienia (typ 51) lub wybijane koncentryczne okręgi (typ 52). Najmłodsza odmiana (typ 53) jest niezdobiona. Rodzaj ornamentu przy główce jest głównym, choć nie jedynym, wyznacznikiem typologicznym (por. Almgren 1897, s. 21, tabl. III:45–53). Kabłąki fibul serii głównej są rozszerzone przy sprężynie – u form wcześniejszych zwykle są one zakończone profilowanymi guzkami, u typów późniejszych rozszerzenie to jest kanciaste. Starsze zapinki omawianej serii zaopatrzone są w  koliste lub owalne, masywne grzebyki, u egzemplarzy młodszych grzebyki są znacznie mniejsze, półowalne lub zastąpione żeberkiem. Początkowo haczyk przytrzymujący cięciwę był zdobiony i szeroki, przypominając osłonę na cięciwę. U form późniejszych jest on węższy i zwykle nieornamentowany. Sprężyny zapinek serii głównej wykonywano z drutu. W typie 53 drut jest zwykle grubszy, niekiedy przypominający taśmę. Wzdłuż kabłąków omawianych zabytków często biegnie pas pseudofiligranu3, a na końcu nóżki widnieje nacinany trójkąt (Almgren 1897, s. 23–24). Fibule serii głównej były wielokrotnie omawiane w literaturze. Przeprowadzono liczne próby ich klasyfikacji, ale wciąż najbardziej aktualną jest ta, autorstwa Oscara

  Artykuł powstał w ramach realizacji projektu: „Zapinki z wczesnego okresu wpływów rzymskich (fibule grup II–IV wg klasyfikacji Osca- (1990; 2011) dla klamer i okuć końca pasa, Aleksandry Rzeszotarskiejra Almgrena) na obszarze kultury Dollkeim-Kovrovo. Studia nad rolą -Nowakiewicz (2010) dla naszyjników z trąbkowatymi zakończeniafibul jako wyznacznika chronologiczno-kulturowo-etnicznego” sfi- mi, Marty Schmiedehelm dla noży (por. Juga-Szymańska 2004, s. 117), nansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych Magdaleny Tempelmann-Mączyńskiej (1985) dla paciorków i Herberna podstawie decyzji numer DEC-2011/03/N/HS3/00925. Artykuł ta Jankuhna, z uzupełnieniami autorki dla bransolet sambijskich (Chijest poprawionym fragmentem pracy doktorskiej (Chilińska-Frübo- lińska-Früboes 2016a, przyp. 3) – wzmiankowana w artykule odmiana es 2016a, s. 71–81) o tytule tożsamym z tytułem wymienionego wyżej IA obejmuje bransolety o wąskim kabłąku z taśmy i o profilowanych, projektu, napisanej pod kierunkiem dr. hab. Bartosza Kontnego, obro- półkoliście zakończonych główkach, a odmiana IB – bransolety o wąnionej w 2016 r. na Uniwersytecie Warszawskim. skim kabłąku z taśmy i o profilowanych, płasko zakończonych głów2   W artykule zastosowano określenia typologiczne: Oscara Almgre- kach. na (1897) dla zapinek, Christamarii Beckmann (1969) dla pierścion- 3  W nowszych opracowaniach zwracano uwagę, że wspomniany spoków, Zaigi Blumbergs (1982) dla aplikacji „czepca”, Jochena Garbscha sób zdobienia jest charakterystyczny dla egzemplarzy serii pruskiej (1965) dla nakładek na pas, Jerzego Ginalskiego (1991) dla ostróg ka- (Mączyńska 2004, s. 213), ale nie należy zapominać, że występuje on błąkowych, Martina Jahna (1916) dla umb, Renaty Madydy-Legutko również u zapinek serii głównej. 1

16

Agata Chilińsk a-Früboes

Typ

~ 46

50-51

52

53

?

znaleziska pewne

1

3

2

6

0

znaleziska niepewne

0

0

1

0

2

∑

1

3

3

6

2

∑

15

Tab. 1. Liczba znalezisk fibul oczkowatych serii głównej – kultura Dollkeim-Kovrovo (por. Mapa 1; katalog)

Almgrena (1897). Do najważniejszych opracowań należą analizy: Alberta Kiekebuscha (1908, s. 68–80), Emila Ritterlinga (1913, s. 120–123) – proponującego nową typologię omawianych zabytków na podstawie znalezisk z rzymskiego obozu w Hofheim4, Gustava Schwantesa (1924), Rudolfa Jamki (1964), który skoncentrował się na ziemiach polskich, Karli Motykovej-Šneiderovej (1965, s. 112–116), opracowującej materiały z Czech, Erharda Cosacka (1979, s. 57–66) i Eduarda Droberjara (1999, s. 61–77), analizującego materiały z Dobřichov-Pičhora. Do najnowszych publikacji, podsumowujących starsze teksty, należą opracowania Jürgena Kunowa (1998; 2001) i Magdaleny Mączyńskiej (2004; 2011, s. 23–27). Klasyfikacja zapinek serii głównej bywa utrudniona, ponieważ na rycinach (zwłaszcza w starszych publikacjach) często nie widać, w jaki sposób fibule te były zdobione. Również Oscar Almgren miał problemy z  ich określaniem (Kunow 1998, s. 94; por. Almgren 1897, s.  144–150). Wedle tego badacza egzemplarze serii głównej występowały przede wszystkim w prowincjach rzymskich oraz nad dolną Wisłą, natomiast na Półwyspie Sambijskim, na Mazurach oraz na wschodnich wybrzeżach Bałtyku były rzadkością (Almgren 1897, s. 25, 144–146, 148–149). Nowsze opracowania dowodzą, że zabytki te znajdowane są na rozległym obszarze, ale najwięcej egzemplarzy pochodzi z terenów między Renem i Wisłą (Kunow 1998, s. 106, ryc. 1). W swojej monografii Oscar Almgren wspomniał o zaledwie pięciu fibulach serii głównej odkrytych na terenie później wydzielonej kultury Dollkeim-Kovrovo (Almgren 1897, s. 148). Obecnie wiemy o przynajmniej dwunastu (Tab. 1) – dwie z nich zostały znalezione po opublikowaniu przez badacza jego doktoratu, jedną pominął, a aż cztery błędnie zaklasyfikował do serii pruskiej. Przynajmniej część zbiorów przechowywanych w  Prussia-Museum O. Almgren znał z autopsji (Almgren 1897,

s. XII). Dzięki informacjom odnalezionym w prywatnej korespondencji badacza, wiadomo, że w maju 1896 r. przebywał on w stolicy Prus Wschodnich, gdzie gromadził materiały do swojej dysertacji doktorskiej (Almgren, Spuścizna)5. Z listu Heinricha Kemkego, wysłanego do O. Almgrena w lutym 1897 r., wynika, że szwedzki badacz pytał (we wcześniejszym, niezachowanym liście) o szczegóły dotyczące kilku zapinek oczkowatych, których zdjęcia opublikowano w albumie wystawy otwartej w Berlinie podczas kongresu Niemieckiego Towarzystwa Antropologicznego w 1880 r. (Günther, Voss [red.] 1880, tabl. 7:346– 348). H. Kemke opisał, które z tych fibul, mających rozszerzony kabłąk przy główce, były zdobione wybijanymi koncentrycznymi okręgami przy sprężynie, a które tego ornamentu nie miały. Do listu dołączony został spis zilustrowanych w albumie zapinek, z ich dokładnym opisem. Korespondencja ta dowodzi, że O. Almgren nie zadokumentował samodzielnie wszystkich przechowywanych w  Królewcu zabytków, które opisał w swojej monografii, a posiłkował się informacjami uzyskanymi od innych naukowców. Może stanowić to wytłumaczenie faktu błędnej klasyfikacji typologicznej wielu fibul oczkowatych, którą badacz zaproponował w swoim doktoracie.

  Za udostępnienie materiałów archiwalnych oraz za zgodę na ich publikację uprzejmie dziękuję: Panu prof. dr. Clausowi von Carnap-Bornheimowi i Panu dr. Volkerowi Hilbergowi (Zentrum fur Baltische und Skandinavische Archäologie, Szlezwik), Panu Perowi Dahlowi (Riksantikvarieämbetet Avdelningen för Arkiv och bibliotek, Sztokholm), Panu dr. Immo Heske (Georg August Universität Göttingen, Getynga), Panu dr. hab. Mirosławowi J. Hoffmannowi (Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie), Panu Horstowi Junkerowi, Panu Horstowi Wiederowi i Pani Izabeli Szter (Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin, Preußischer Kulturbesitz), Pani Ülle Tamla i Pani Mirji Ots (Tallinna Ülikooli Arheoloogiline Teaduskogu, Arhiiv) oraz Panu dr. Peterowi Wörsterowi i Pani Dorothee Goeze (Johann Gottfried Herder-Institut für historische Ostmitteleuropaforschung – Institut der Leibniz-Gemeinschaft, Marburg). Wdzięczna jestem również Panu dr. Heino Neumayerowi (Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin, Preußi4   Pełen zapis danych administracyjnych miejscowości wymienionych scher Kulturbesitz) oraz Panu Siergiejowi A. Jakimowowi (Kalininw tekście znajduje się na końcu artykułu. W przypadku stanowisk eks- graskij oblastnoj istoriko-hudoņestvennyj muzej) za zgodę na publikaplorowanych przed II wojną światową, położonych na terenie dzisiej- cję ilustracji zabytków z kolekcji Prussia-Museum przechowywanych szego Obwodu Kaliningradzkiego, zastosowano nazwy niemieckie. w Berlinie i w Kaliningradzie. 5

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

17

Mapa 1. Znaleziska zapinek serii głównej III grupy na terenie kultury Dollkeim-Kovrovo – numery odpowiadają znajdującym się katalogu; numery z gwiazdką oznaczają znaleziska niepewne (por. Tab. 1) – oprac. Dział GIS, ALM i autorka

Katalog znalezisk zapinek oczkowatych serii głównej – się w kierunku zakończeń (Ryc. 1:4); wymiary 4,8 cm x kultura Dollkeim-Kovrovo 3,5 cm, średn. przekroju 0,3–0,4 cm. Kontekst odkrycia: grób szkieletowy (?); pod N częścią 1. Dollkeim, gr. 27 nieznacznie zniszczonego, kamiennego bruku o niereguKontekst odkrycia: Pod nieznacznie zniszczonym, ka- larnym kształcie, w czystej ziemi (Ryc. 1:1 – miejsce oznamiennym brukiem o nieregularnym kształcie (Ryc. 1:1) czono na planie jako a), znaleziono dwie zapinki (1–2) oraz znaleziono cztery skupiska zabytków (oznaczone na pla- zniszczoną bransoletę (4). nie literami a–d), być może pochodzące z czterech/pięciu Chronologia: B2a. pochówków – dwóch szkieletowych (27a, 27d), popielnico- Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM 6568–6570 – zapinwego (27c) i typu Knochenhäufchen oraz popielnicowego ka (1) nie miała nr. inw.; wyposażenie zaginęło. (? – 27b). Kamienie leżące przy krawędzi bruku były więk- Źródła: Günther, Voss (red.) 1880, tabl. 8:366; Almgren sze od tych wewnątrz – tworzyły rodzaj wieńca, niektó- 1897, s. 171, 217; Tischler, Kemke 1902, s. 18, tabl.  II:3; rych z nich brakowało. Nowakowski 1996, s. 153; Kulakov 2004, s. 17, ryc. 22; Chilińska-Früboes 2016b, s. 74; 2016c, tabl. 68:11–13, 69; a. Gr. 27a SMB–PK/MVF, PM–IXd 8, PM–A 245/1, s. 11/o6; 245/3, Inwentarz: 1) Zapinka ze stopu miedzi typu 60 (Ryc. 1:3); s.  14/o; Almgren, Spuścizna7 [IX. Fibulor Fig. 109–114; pochewka i igła uszkodzone; wzdłuż kabłąka, w połowie szer., dwa wąskie żeberka, pomiędzy nimi niewyraź- 6  Numeracja oryginalnych fiszek archiwum Prussia-Museum i ich kony pas pseudofiligranu (Perlreihe – Jankuhn, Spuścizna); pii, przechowywanych w MVF, jest różna. O ile było to możliwe, autordł. 7,4 cm, dł. główki 2,4 cm, szer. kabłąka 1,1 cm; 2) Za- ka sięgała do oryginalnych zapisków, niekiedy jednak dostęp był możliwy tylko do ich kserokopii. W artykule literą „o” oznaczono numer pinka ze stopu miedzi typu 109 (Ryc. 1:2); kabłąk i nóżka oryginalnej fiszki, a literą „k” – jej kopii. delikatnie fasetowane; na szczytach grzebyków pasy pseu- 7  W artykule, przy cytowaniu zapisków O. Almgrena, podano komdofiligranu; dł. 4,3 cm, dł. główki 3,2 cm, szer. kabłąka pletne opisy umieszczone na kopertach, w których znajdują się fiszki. 0,7 cm; 3) Fragm. ceramiki; 4) Bransoleta ze stopu mie- Uczyniono tak, ponieważ owa kartoteka nie została jeszcze uporządkowana, a poszczególnym kopertom i kartkom nie nadano numerów indzi o odłamanych (guzkowatych?) końcach i kabłąku deli- wentarzowych. Wspomniany sposób cytowania ma na celu ułatwienie katnie spłaszczonym od wewnętrznej strony, zwężającym innym badaczom odnalezienie wzmiankowanych treści.

18

Agata Chilińsk a-Früboes

Ryc. 1. 1 – Dollkeim, gr. 27; 2–4 Dollkeim, gr. 27a; 5–8 – Dollkeim, gr. 27b; 9 – Dollkeim, gr. 27c. 9a – Günther, Voss (red. 1880); 6, 7a, 9b – Tischler, Kemke 1902; 2–5, 8, 9c – Jankuhn, Spuścizna; 7b, 9d – rys. autorka; 1 – oprac. Dział GIS, ALM. 2–4, 6–7, 9 – stop miedzi; 5, 8 – glina

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

„Wotenitz  3“, Fohrde 1442], [Tyskland Ostpreussen]; Grenz, Spuścizna  22; Jahn, Spuścizna; Jankuhn, Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna VM 9.21; Tischler, Spuścizna; DSHI 100 La Baume 8, s. 4, 8; DSHI 100 La Baume 9, s. 4, 27, 65, 101, 114. b. Gr. 27b Inwentarz: 1) Zniszczone w górnej części, gliniane naczynie (popielnica? – Ryc. 1:5) o wysoko umieszczonym załomie brzuśca; powierzchnia brązowa (miejscami widoczne ciemne plamy), powyżej załomu wygładzona, poniżej chropowacona; wys. ok. 23,5 cm, średn. dna ok. 13,5 cm, grub. ścian ok. 0,7 cm; 2) Gliniany kubek (przystawka?) o delikatnie rozchylonym wylewie, w górnej części brzuśca ucho (Ryc. 1:8); powierzchnia zniszczona, brunatno-szara, wygładzona (?); wys. 10,8 cm, średn. wylewu 9 cm, średn. dna 6,4 cm, grub. ścian 0,5 cm; 3) 3 fragm. naszyjnika ze stopu miedzi z trąbkowatymi zakończeniami, typu 1.3 (Ryc. 1:7); zakończenia fasetowane, zdobione wąskimi, dookolnymi żeberkami i wklęsłym ornamentem; jeden koniec stopiony; w zakończeniach delikatne zagłębienia; kabłąk, przy końcach, fasetowany, z pasami ukośnych żeberek i koncentrycznych wybijanych okręgów; średn. ok. 11–12 cm, średn. przekroju kabłąka 0,4 cm, średn. zakończeń 1,7 cm; 4) Bransoleta ze stopu miedzi z guzkowatymi zakończeniami (Ryc. 1:6); wymiary 4,8 cm x 4,6 cm, średn. przekroju kabłąka 0,2–0,4 cm, szer. końców 0,6 cm. Kontekst odkrycia: grób zawierający pochówek typu Knochenhäufchen i popielnicowy (?); pod N częścią nieznacznie zniszczonego, kamiennego bruku o nieregularnym kształcie (Ryc. 1:1 – miejsce oznaczone na planie jako b) stało naczynie (1). Obok niego, nieco głębiej, znajdowały się rozrzucone fragmenty niewielkiego naczynia (2). W  tym samym miejscu, na głębokości 90 cm, odkryto pochówek typu Knochenhäufchen. Znaleziono również bransoletę (4) oraz naszyjnik (3), którego jeden – stopiony – koniec leżał nieco dalej. Chronologia: B2a. Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM 6571–6574. W MVF (kolekcja z ALM) znajduje się fragm. naszyjnika (3). Pozostałe wyposażenie zaginęło. Źródła: Günther, Voss (red.) 1880, tabl. 13:524–525; Tischler, Kemke 1902, s. 18, tabl. XIV:3,5; Kulakov 2004, s.  17, ryc. 23:1–4; Chilińska-Früboes 2016b, s. 75; 2016c, tabl. 69–70; SMB–PK/MVF, PM–IXd 8, PM–A 245/1, s. 11/o; 245/3, s. 14/o; Almgren, Spuścizna [Tyskland Ostpreussen]; Grenz, Spuścizna 22; Jankuhn, Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna VM 9.21; Tischler, Spuścizna; DSHI 100 La Baume 8, s. 4, 8; DSHI 100 La Baume 9, s. 4, 27, 68, 129, 141, 152. Uwagi: naczynie (1) zostało określone przez O. Tischlera jako popielnica (Aschenurne – Tischler, Kemke 1902, s. 18),

19

ale brak informacji o tym, ze znaleziono w nim kości. Być może rzeczywiście grób zawierał pochówki typu Knochenhäufchen i popielnicowy. c. Gr. 27c Inwentarz: 1) Zapinka ze stopu miedzi typu 53 (Ryc. 1:9); oryginalny haczyk został odłamany w starożytności i zastąpiono go nowym, który przebito przez kabłąk i jeden jego koniec rozklepano; wzdłuż kabłąka, w połowie szer., bruzda wypełniona pasem pseudofiligranu; na końcu nóżki pary ukośnych nacinanych linii; dł. 6,5 cm, dł. główki 1,9  cm; 2) Gliniane naczynie (popielnica – Ryc. 2:1) o dwustożkowatym brzuścu, stożkowatej szyi i rozchylonym wylewie; powierzchnia brunatno-szara, wygładzona, nad załomem zdobiona trzema grupami dookolnych bruzd; wys. 24 cm, średn. wylewu 19,5 cm, średn. dna ok. 13 cm, grub. ścian 0,7 cm; 3) Żel. sprzączka; 4) Żel. grot (Ryc. 2:2); tuleja w przekroju okrągła, w niej otwór na nit; dł. 21,5–21,6 cm, dł. tulei 7 cm, najw. szer. liścia 2,8 cm, średn. wlotu tulei 1,9 cm; 5) Fragm. tulei grotu; 6) Żel. krzesiwo (?) o czworokątnym przekroju (Eisenstempel – PK/MVF, PM–IXd 8, PM–A 245/3, s. 14/o – Ryc. 2:3); dł. 10,9 cm, najw. szer. 0,7 cm, najw. grub. 0,7 cm; 7) Prostopadłościenny kamienny krzesak, ze śladami po krzesiwie (Ryc. 2:4); wymiary 7,8 cm x 4,8 cm x 2,8 cm; 8) Fragm. nieobronionego bursztynu. Kontekst odkrycia: grób popielnicowy; pod centralną częścią zniszczonego, kamiennego bruku o nieregularnym kształcie (Ryc. 1:1 – miejsce oznaczone na planie jako  c), znajdowało się naczynie (2), zawierające: zapinkę (1), sprzączkę (3), grot (4), żel. narzędzie (6), krzesak (7) oraz fragment nieobrobionego bursztynu (8). Chronologia: B2a. Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM 6575–6580, 6589; sprzączka (3) i bursztyn (8) zaginęły przed II wojną światową. Zapinka (1) znajduje się w KOIHM, pod nr inw. 1/49 17332.4. Pozostałe wyposażenie zaginęło. Źródła: Günther, Voss (red.) 1880, tabl. 7:348; Almgren 1897, s. 148; Tischler, Kemke 1902, s. 18, tabl. I:2, XVIII:10; Nowakowski 1996, s. 153; Kulakov 2004, s. 17, ryc. 24; Chilińska-Früboes 2016b, s. 76–77; 2016c, tabl. 69, 71; SMB– PK/MVF, PM–IXd 8, PM–A 245/1, s. 11/o; 245/3, s. 14/o; Almgren, Spuścizna [VII. Figg. 45–53. Germanska fyndorter. Tyskland], [Mannus, Förarbeta k. h. kartong], [Tyskland Ostpreussen]; Grenz, Spuścizna 22; Jahn, Spuścizna; Jankuhn, Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna VM 9.21; Tischler, Spuścizna; DSHI 100 La Baume 8, s. 4, 8; DSHI 100 La Baume 9, s. 4, 36, 119, 153, 163, 225, 246, 283. Uwagi: w księgach inwentarzowych Prussia-Museum (obecnie zaginionych – por. Jankuhn, Spuścizna) wymieniony został tylko jeden grot (4), natomiast w dokumentacji zabytków, wykonanej przez H. Jankuhna, znajduje się wzmianka o tulei drugiego grotu (5). Postano-

20

Agata Chilińsk a-Früboes

Ryc. 2. 1–4 – Dollkeim, gr.27c; 5–9 – Dollkeim, gr. 27d; 10–11 – Eisliethen, stan. II, gr. 3. 1, 8–9 – Tischler, Kemke 1902; 2–7, 10a – Jankuhn, Spuścizna; 10b, 11 – rys. C. Hergheligiu. 1 – glina; 2–3 – żelazo; 4 – kamień; 5–11 stop miedzi

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

wiono uwzględnić ten zabytek w katalogu. Wedle źródeł, nr inw. PM 6575 przypisany był do naczynia (2), ale obecnie w  MVF, pod tym nr znajduje się żel. wisiorek dzwoneczkowaty, niepochodzący z grobu. d. Gr. 27d Inwentarz: 1) Zapinka ze stopu miedzi typu 60 (Ryc. 2:5); igła nie zachowała się; wzdłuż kabłąka, w połowie szer., bruzda wypełniona niewielkimi poprzecznymi do niej bruzdami; dł. 6,5 cm, dł. główki 2,2 cm, szer. kabłąka 1 cm; 2) Zapinka ze stopu miedzi typu 61 (Ryc. 2:6); igła nie zachowała się; pochewka uszkodzona; wzdłuż kabłąka, w połowie szer., szeroka bruzda; dł. 7,3 cm, dł. główki 2,8 cm, szer. kabłąka 1,2 cm; 3) Fragm. zapinki ze stopu miedzi serii III.3 (Ryc. 2:7); dł. nóżki 4,2 cm, szer. grzebyka 1 cm, najw. szer. nóżki 1,6 cm; 4) Naszyjnik ze stopu miedzi z trąbkowatymi zakończeniami, typu 1.3 (Ryc. 2:8); końce fasetowane, zdobione dookolnymi pasami pseudofiligranu; w zakończeniach niewielkie zagłębienia; na końcach kabłąka grupy żeberek; wymiary 15,8 cm x 14,8 cm, dł. zakończeń 3 cm, średn. przekroju kabłąka 0,5 cm, najw. średn. zakończeń 1,6 cm; 5) 2 fragm. przedmiotu ze stopu miedzi – bransolety (?); wymiary 0,2 cm x 0,3 cm; 6) 2 (?) nakładki na pas / aplikacje „czepca“ grupy IA ze stopu miedzi, przylegające do rzemienia/tkaniny (Ryc. 2:9); średn. ok. 1,6 cm; 7) 16 nakładek na pas / aplikacji „czepca“ grupy IIID ze stopu miedzi, przylegające do rzemienia/tkaniny (Ryc. 2:9); dł. 1–1,3 cm. Kontekst odkrycia: grób szkieletowy (?); pod E częścią nieznacznie zniszczonego, kamiennego bruku o nieregularnym kształcie (Ryc. 1:1 – miejsce oznaczone na planie jako d) odkryto: dwie zapinki (1–2), fragment trzeciej fibuli (3), naszyjnik oraz niewielkie fragmenty przedmiotów ze stopu miedzi (6–7), przylegające do rzemienia lub tkaniny, a także pojedyncze fragmenty kości. Chronologia: B2a. Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM 6582–6587; wyposażenie zaginęło. Źródła: Günther, Voss (red.) 1880, tabl. 13:523; Tischler, Kemke 1902, s. 18, tabl. X:8, XIV:2; Nowakowski 1996, s.  153; Kulakov 2004, s. 17, ryc. 22; Chilińska-Früboes 2016b, s. 77; 2016c, tabl. 69, 72; SMB–PK/MVF, PM–IXd 8, PM–A 245/1, s. 11/o; 245/3, s. 14/o; Almgren, Spuścizna [Tyskland Ostpreussen]; Grenz, Spuścizna 22; Jahn, Spuścizna; Jankuhn, Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna VM 9.21; Tischler, Spuścizna; DSHI 100 La Baume 8, s. 4; DSHI 100 La Baume 9, s. 4, 35, 55, 71, 114, 141. 2. Eisliethen, stan. II, gr. 3 Inwentarz: 1) Zapinka typu 50 ze stopu miedzi (Ryc. 2:10); igła nie zachowała się; nóżka i pochewka uszkodzone; przy główce dwa otwory; brzegi kabłąka podniesione, w poło-

21

wie jego szer. para podłużnych bruzd, pomiędzy nimi pas ukośnych nacięć; na kabłąku, przy grzebyku, dwie pary wybijanych koncentrycznych okręgów oraz niewielkie żeberko; na szczycie grzebyka żłobienie; na nóżce trzy pary wybijanych koncentrycznych okręgów, wzdłuż jej brzegów nacinane linie; dł. 6,8 cm, dł. główki 2,7 cm, dł. rozszerzenia kabłąka przy główce 2,3 cm, szer. kabłąka 1,4 cm, wys. pochewki 1,1 cm; 2) Zapinka typu 50 ze stopu miedzi (Ryc. 3:1); fragm. sprężyny i igły nadtopione; pochewka uszkodzona; na główce dwa otwory otoczone nacinanymi liniami; brzegi kabłąka podniesione, w połowie jego szer. pas pseudofiligranu; na kabłąku, przy grzebyku, niewielkie żeberko; wzdłuż jednej krawędzi nóżki nacinana linia, na końcu nóżki nacinany trójkąt; dł. 7,3 cm, dł. główki 2,5  cm, dł. rozszerzenia kabłąka przy główce 2,3 cm, szer. kabłąka 1,3 cm, wys. pochewki 0,4 cm, najw. grub. kabłąka 0,3 cm; 3) Stopiona zapinka typu 51 ze stopu miedzi (Ryc. 3:2); sprężyna, cięciwa i pochewka uszkodzone; na główce koliste wgłębienia otoczone żeberkami; brzegi kabłąka podniesione, w połowie jego szer. pas poprzecznych nacięć (obecnie ten ornament nie jest widoczny); na kabłąku, przy grzebyku, żeberko; dł. 4,8 cm, dł. główki 1,5 cm, szer. kabłąka 1,1 cm, najw. grub. kabłąka 0,3 cm; 4) Gliniane naczynie (popielnica) o wygładzonej, czarnej powierzchni, z ornamentem meandra (?); 5) Gliniany pucharek (przystawka – Ryc. 3:3); powierzchnia czarna, wygładzona; wylew gładki; ucho przewężone w połowie długości, w przekroju czworokątne; wys. 13,3 cm, średn. wylewu 11,5 cm, średn. dna 7,5 cm, grub. wylewu 0,7 cm, grub. ścianek 0,5 cm; 6) Bransoleta ze stopu miedzi z guzkowatymi zakończeniami, nosząca ślady działania ognia (Ryc. 2:11); kabłąk w przekroju kolisty, zwężający się ku zakończeniom; średn. ok. 6,5 cm, szer. kabłąka 0,3–0,5 cm, wymiary zakończeń 0,65 cm x 0,6 cm; 7) Umbo; 8) Zgięty żel. grot (Ryc. 3:4); w tulei skorodowany otwór na nit; dł. całkowita ok. 34 cm, dł. tulei 12 cm, najw. szer. liścia 3,7 cm, szer. tulei 1,5–2,2 cm, najw. grub. liścia 0,8 cm; 9) Zgięty żel. półkosek o profilowanym ostrzu i zagiętym tylcu (Ryc. 4:1); dł. całkowita ok. 30 cm, najw. szer. ostrza 3,6 cm; 10) Fragm. żel. ostrogi zbliżonej do wariantu C1b (Ryc. 3:5); wys. 8,5 cm, wys. bodźca 1,8 cm, szer. kabłąka ok. 0,7 cm, grub. kabłąka ok. 0,3 cm. Kontekst odkrycia: grób popielnicowy; w popielnicy (4) znajdowały się: trzy zapinki (1–3), bransoleta (6), umbo (7), grot (8) oraz ostroga (10); prace wykopaliskowe prowadzone przez Ferdinanda Lindemanna w 1891/1892 r. (por. Jentzsch 1892, s. 71–72). Chronologia: B1b. Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. 14055–14063; popielnica (4) zaginęła przed II wojną światową. W MVF, pod oryginalnymi nr. inw., przechowywane są zapinki (1–3), bransoleta (6) oraz grot (8). Pozostałe wyposażenie zaginęło.

22

Źródła: Jentzsch 1896, s. 122, tabl. III:39; Almgren 1897, s. 148, 217; Jahn 1921, s. 108; Nowakowski 1995, s. 27; 1996, s. 153; Chilińska-Früboes 2016b, s. 91–92; 2016c, tabl. 83:6, 84, 85:1–2; Almgren, Spuścizna [VII. Fibulor Figg. 45–53. Germanska fyndorter. Tyskland], [Mannus, Förarbeta k. h. kartong], [Sporrar af typ Mü 440]; Grenz, Spuścizna 23; Jankuhn, Spuścizna; DSHI 100 La Baume 9, s. 4, 27, 68, 115, 119, 128, 151, 153, 163, 257, 260.

Agata Chilińsk a-Früboes

Uwagi: A. Jentzsch (1896, s. 122) opisał półkosek (9) jako grot, M. Jahn (1921, s. 108) w ogóle nie wspomniał o tym zabytku, natomiast H. Jankuhn (Spuścizna) zidentyfikował go poprawnie. Według A. Bezzenbergera (1896, s. 54) w jednym z grobów w Eisliethen znaleziono gliniane naczynie o gładzonej, czarnej powierzchni, zdobionej ornamentem meandra, któremu towarzyszyły trzy zapinki, najpewniej grupy III (Hakenfibeln). Grób 3 jest jedynym,

Ryc. 3. 1–5 – Eisliethen, stan. II, gr. 3. 1a, 2a, 3, 4a, 5 – Jankuhn, Spuścizna; 1b, 2b, 4b – rys. C. Hergheligiu. 1–2 – stop miedzi; 3 – glina; 4–5 – żelazo

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

23

znanym z cmentarzyska w Eisliethen, z którego pochodzi- Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM III.281.2100; wypoły trzy takie fibule. Wydaje się więc, że to o nim wzmian- sażenie zaginęło. kował A. Bezzenberger. Źródła: „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia“ 8 (1883), s. 50; Almgren 1897, s. 152; Tempelmann3. Goldbach, gr. bez numeru -Mączyńska 1985, s. 331; Nowakowski 1996, s. 153; ChilińInwentarz: 1) Zapinka ze stopu miedzi typu 53, o kabłąku ska-Früboes 2016b, s. 130–131; 2016c, tabl. 118:4–7; Grenz, przewężonym na wysokości grzebyka (Ryc. 4:2); spręży- Spuścizna 142; Jahn, Spuścizna; Jankuhn, Spuścizna; na z drutu, uszkodzona; haczyk zdobiony poprzecznymi Schmiede­helm, Spuścizna 7.25.20.10, 7.25.51.66; DSHI 100 bruzdami; wzdłuż kabłąka, w połowie szer., pas poprzecz- Engel 102, s. 2; DSHI 100 La Baume 9, s. 6, 119, 171, 207, nych nacięć; wzdłuż krawędzi nóżki (nacinane?) linie; dł. 255, 275. 4,4 cm, dł. główki 2,1 cm, szer. kabłąka i nóżki ok. 0,8 cm, wys. pochewki 0,6 cm. 5. Muskau, znal. luźne Kontekst odkrycia: grób szkieletowy; zapinka leżała Inwentarz: 1) Zapinka ze stopu miedzi typu 52 (Ryc. 4:7); w pobliżu czaszki. Grób został odkryty przez robotników na główce para koncentrycznych wybijanych okręgów; igła 10 lutego 1905 r., podczas eksploatacji żwirowni należącej ułamana; wzdłuż kabłąka, w połowie szer., para linii, podo Arnsdorfa. między nimi słabo widoczny pas poprzecznych nacięć; na Chronologia: B1c–B2a. końcu nóżki nacinany trójkąt; dł. 5,4 cm, dł. główki 1,9 cm, Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM V.209.8134; zapin- szer. kabłąka ok. 1,1 cm, wys. pochewki 1,2 cm. ka zaginęła. Chronologia: B1c. Źródła: Nowakowski 1996, s. 153; Chilińska-Früboes Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM III.252.1173; zapin2016b, s. 107; 2016c, tabl. 94:4; Grenz, Spuścizna 142; Jan- ka zaginęła. kuhn, Spuścizna; DSHI 100 Engel 102, s. 2; DSHI 100 La Źródła: Bujack 1885, s. 15 – nr 214; Almgren 1897, s. Baume 9, s. 119. 152; Nowakowski 1996, s. 153; Chilińska-Früboes 2016b, Uwagi: robotnicy, którzy znaleźli grób, sami oczyścili za- s. 174–175; 2016c, tabl. 153:6; Almgren, Spuścizna [VII. Fipinkę, co mogło spowodować jej uszkodzenie. bulor Fig. 57–61; Fibulor af serien Mü 1α, typerna Sv.F. 316 i Tischler 39], [Mannus, Förarbeta k. h. kartong]; Grenz, 4. Imten, gr. 17 Spuścizna 141; Jankuhn, Spuścizna; Schmiedehelm, SpuInwentarz: 1) Zapinka ze stopu miedzi typu 53 (Ryc. 4:6); ścizna 7.13.127, 7.25.47.168, 7.25.51.112; DSHI 100 Engel przekrój sprężyny miejscami (dwa zwoje) płaski, miejsca- 102, s. 2; DSHI 100 La Baume 9, s. 119. mi (trzy zwoje) kolisty; wzdłuż kabłąka, w połowie szer., zdobienie; na końcu nóżki nacinany trójkąt; dł. 5,5  cm, 6. Nautzau, stan. 1, nieznany kontekst odkrycia dł. główki 1,8 cm, szer. kabłąka 0,9 cm, najw. szer. nóż- Inwentarz: 1) Fragm. zniszczonej zapinki typu 53 ze stoki 1,1  cm, wys. pochewki 0,7 cm; 2) Fragm. ceramiki; pu miedzi (Ryc. 4:8); dł. ok. 6 cm, dł. rozszerzenia kabłąka 3)  3  fragm. sprężyn ze stopu miedzi, z drutu o płasko- przy główce ok. 2,8 cm. -wypukłym przekroju – paciorków (? – Ryc. 4:5); najw. dł. Kontekst odkrycia: brak informacji. 1,6 cm, średn. 0,4 cm; 4) Bursztynowy paciorek (Ryc. 4:4); Chronologia: B1c–B2a. średn. 2,1 cm, wys. 0,9 cm; 5) Żel. nóż typu B, o silnie Zbiory: MfV; zapinka znajduje się w MVF, ale obecnie nie uszkodzonym ostrzu (Ryc. 4:3); dł. 15,6 cm, najw. szer. można jej odnaleźć. ostrza 2,5 cm, najw. grub. ostrza 0,3 cm. Źródła: Nowakowski 1995, s. 27, tabl. III:5; Chilińska-FrüKontekst odkrycia: grób ciałopalny jamowy; pochówek boes 2016b, s. 176; 2016c, tabl. 154:4. przykryty był w przybliżeniu kolistym, kamiennym bru- Uwagi: wg W. Nowakowskiego w MfV zapince nadano kiem, o wymiarach 200 cm NS x 220 cm ES. Bruk znajdo- nr inw. Ia.3670. W katalogu muzealnym pod tym numewał się na głęb. 86 cm. Pod nim zalegała warstwa przepalo- rem wpisana jest jednak drewniana skrzyneczka i fragm. nej ziemi (Brandschicht), pod którą znaleziono przepalone drewna, znalezione w Nautzau, a brak wzmianki o zapinkości (Knochenasche). Na nich leżało wyposażenie (1, 3–5). ce (por. Katalog Ia, nr 3670). W S części obiektu (Am Südende) znajdowały się fragmenty ceramiki (2); prace wykopaliskowe prowadzone latem 7. Pertelnicken, nieznany kontekst odkrycia 1881 r. przez H. Lorecka – właściciela ziemskiego z Popel- Inwentarz: 1) Fragm. zapinki typu 53 ze stopu miedzi ken, Störmera – radcę z Wehlau oraz Böhma – nauczycie- (Ryc. 4:9); wzdłuż kabłąka, w połowie szer., pas pseudofila z Tapiau. ligranu ograniczony dwoma bruzdami; dł. 7,9 cm, dł. rozChronologia: B1c – B2a. szerzenia kabłąka przy główce 1,4 cm, szer. kabłąka 1,8 cm, grub. kabłąka ok. 0,25 cm.

24

Agata Chilińsk a-Früboes

Ryc. 4. 1 – Eisliethen, stan. II, gr. 3; 2 – Goldbach, grób bez numeru; 3–6 – Imten, gr. 17; 7 – Muskau, znal. luźne; 8 – Nautzau, stan. 1, nieznany kontekst odkrycia; 9 – Pertelnicken, nieznany kontekst odkrycia; 10 – Stobingen, ob. 7; 11–16 – Trausitten, gr. 13. 11 – KP; 8 – Nowakowski 1995; 12–14 – Chilińska-Drapella 2010; 1–5, 6a, 7a, 9, 10a – Jankuhn, Spuścizna; 6b, 7b, 10b – Schmiedehelm, Spuścizna; 15–16 – fot. autorka. 1, 3 – żelazo; 2, 5–10, 12 – stop miedzi; 4 – bursztyn; 11 – stop miedzi i żelazo; 13–14 – szkło; 15 – tkanina; 16 – kora

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

Kontekst odkrycia: zapinka została przekazana OPM przez właściciela ziemskiego Kordgiehna w 1893 r. (? – por. Jentzsch 1896, s. 119). Chronologia: B1c – B2a. Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM 15825; zapinka zaginęła. Źródła: Almgren 1897, s. 151; Nowakowski 1996, s. 153; Chilińska-Früboes 2016b, s. 178; 2016c, tabl. 154:6; Almgren, Spuścizna [VII. Fibulor Fig. 57–61; Fibulor af serien Mü 1α, typerna Sv.F. 316 i Tischler 39], [Mannus, Förarbeta k. h. kartong]; Grenz, Spuścizna 33; Jankuhn, Spuścizna; Tischler, Spuścizna; DSHI 100 Engel 102, s. 2; DSHI 100 La Baume 9, s. 116, 119. 8. Stobingen, ob. 7 Inwentarz: 1) Zapinka typu 53 ze stopu miedzi (Ryc. 4:10); sprężyna i cięciwa wykonane z drutu o czworokątnym przekroju; wzdłuż kabłąka, w połowie szer., pas pseudofiligranu (Perlreihe – Jankuhn, Spuścizna); na końcu nóżki dwie skośne nacinane linie; dł. 6,3 cm, dł. główki 1,9 cm, wys. pochewki 0,7 cm; 2) Niewielkie gliniane naczynie z wyodrębnionym dnem (przystawka?). Kontekst odkrycia: depozyt (?); w niewielkim naczyniu (2) znaleziono zapinkę (1) i piasek (nie odkryto kości); prace wykopaliskowe prowadzone w 1877 r. przez Seidlera – królewskiego inspicjenta (Königliche Buhnenmeister) z Taplacken. Chronologia: B1c–B2a. Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM III.138.996.7 (wg  Schmiedehelm) / PM III.139.996 (wg Jankuhna); wyposażenie zaginęło. Źródła: „Altpreussische Monatsschrift neue Folge, Der Neuen Preussischen Provinzial-Blätter vierte Folge“ 16 (1879), s. 175; „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia“ 4 (1878), s. 64; Almgren 1897, s. 152; Chilińska-Früboes 2016b, s. 212–213; 2016c, tabl. 170:8; Almgren, Spuścizna [VII. Fibulor Fig. 57–61; Fibulor af serien Mü 1α, typerna Sv.F. 316 i Tischler 39], [Mannus, Förarbeta k. h. kartong]; Grenz, Spuścizna 145; Jankuhn, Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13.107, 7.25.47.172, 7.25.51.140; DSHI 100 Engel 102, s. 2; DSHI 100 La Baume 9, s. 12, 119. Uwagi: wedle H. Jankuhna grób mógł zawierać pochówek szkieletowy (DSHI 100 La Baume 9, s. 12). Wydaje się jednak bardziej prawdopodobne, że obiekt był depozytem. 9. Trausitten, gr. 13 Inwentarz: 1) Fragm. zapinki ze stopu miedzi zbliżonej do typu 46 (Ryc. 5:1); na główce dwa otwory; cięciwa przytrzymana szerokim haczykiem; na kabłąku, przy grzebyku, niewielkie żeberko; dł. 6,7 cm, dł. główki 2,1 cm, grub.

25

kabłąka 0,25 cm; 2) Zapinka wariantu 41-42/M8 ze stopu miedzi, o masywnym grzebyku ze śladami żel. (Ryc. 4:11); tuleja obejmuje ok. ¾ szer. sprężyny, jej dłuższe brzegi łączy blaszka; tuleja zdobiona delikatnym fasetowaniem, kabłąk – pasami pseudofiligranu, nóżka – licznymi, poprzecznymi, bruzdami; dł. 5,4 cm, dł. tulei 4 cm, szer. grzebyka 2,8 cm, grub. grzebyka 0,9 cm, najw. szer. nóżki ok. 2,4 cm, wys. pochewki 1,3 cm, grub. kabłąka 0,3 cm; 3) Fragm. zapinki ze stopu miedzi (Ryc. 4:12) – typu Dollkeim/Kovrovo lub Schlusskreuzfibel – z prostokątną metopą na główce zdobioną dwoma bruzdami; na nóżce poprzeczne żłobienia; dł. 3,1 cm, szer. kabłąka 0,5 cm, grub. kabłąka ok. 0,25 cm; 4) Bransoleta ze stopu miedzi odmiany IA/B (? – Ryc. 5:8); wzdłuż kabłąka trzy pasy pseudofiligranu; na główkach pary wybijanych koncentrycznych okręgów; wymiary 7,7 cm x 6,2 cm, dł. główek ok. 3,3 cm, szer. kabłąka ok. 1,5 cm, grub. kabłąka 0,3 cm; 5 Pierścionek ze stopu miedzi typu 2 (Ryc. 5:6); średn. 2,6 cm, szer. 0,9 cm, grub. 0,25 cm; 6) Fragm. pierścionka ze stopu miedzi typu 2 (Ryc. 5:7); średn. 2,5 cm, szer. 0,4 cm, najw. grub. 0,25 cm; 7) 16 szklanych paciorków typu 12 (Ryc. 4:13); średn. 1–1,3 cm, wys. 0,9–1,1 cm; 8) 13 szklanych paciorków typu 387a–b (Ryc. 4:14); dł. 1–1,5 cm, wys. 0,6–1,1 cm; 9) Zniszczona klamra ze stopu miedzi typu 3b (Ryc. 5:4); zaczep przechodzi w prostokątną blaszkę, do której przynitowano prostokątną, ażurową ramę skuwki. Rama skuwki zdobiona jest nacinanymi liniami oraz bruzdami wypełnionymi niewielkimi, wypukłymi owalami; dł. 6,9 cm, dł. skuwki 5,6 cm, szer. skuwki 5,2 cm, grub. skuwki 0,2 cm; 10) Prostokątna, ażurowa nakładka na pas ze stopu miedzi, zdobiona nacinanymi liniami oraz bruzdami wypełnionymi niewielkimi, wypukłymi owalami (Ryc. 5:3); przy krótszym boku ramy pierwotnie mógł znajdować się występ; dł. 5,6 cm, szer. 5,1 cm, grub. 0,2 cm; 11) 11 fragm. nakładek na pas ze stopu miedzi o łódeczkowatych kabłąkach i trapezowatych końcach, zdobionych nacinanymi liniami (Ryc. 5:5); dł. 2,7–4,4 cm, najw. szer. 1,2 cm; 12) Fragm. nakładki na pas ze stopu miedzi zbliżonej do typu K (Ryc. 5:2); dł. 3 cm, najw. szer. 1 cm; 13) Nakładka na pas ze stopu miedzi – scherbenförmige; 14)  Fragmenty pojemnika z kory (Ryc. 4:16); 15) Fragm. tkaniny (Ryc. 4:15). Kontekst odkrycia: grób szkieletowy (?); wyposażenie znajdowało się w pojemniku z kory, którego fragmenty ocalały (14); zabytki prawdopodobnie zostały pozyskane podczas prac wykopaliskowych prowadzonych przez kapitana Hansa von Bönigka, Georga Bujacka i Johannesa Heydecka w 1877 r. (por. Jaskanis 1977, s. 277).   Ów wydzielony przez autorkę wariant zapinek obejmuje fibule o cechach mieszanych fibul typów 41 i 42 (por. Olędzki 1998, s. 81). Zabytki te zostały przeanalizowane w pracy doktorskiej autorki (Chilińska-Früboes 2016a, s. 62–68). 8

26

Agata Chilińsk a-Früboes

Ryc. 5. 1–8 – Trausitten, gr. 13. 1a – Bezzenberger 1904; 2–5 – Chilińska-Drapella 2010; 1b – Jankuhn, Spuścizna; 1d – Åberg, Spuścizna; 1e – Schmiedehelm, Spuścizna; 1c, 6–8 – rys. C. Hergheligiu. Wszystkie – stop miedzi

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

Chronologia: B1 (1), B2b – B2/C1–C1a (2,4–15?) i D–E (3). Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM III.150.1014–13; w  MFV, pod oryginalnym nr inw., przechowywane są: zapinki (1,3), bransoleta (4), pierścionki (5–6), skuwka klamry (9), ażurowa nakładka na pas (10), 12 fragmentów nakładek na pas (11–12), fragmenty kory (14) oraz fragment tkaniny (15). Pozostałe wyposażenie zaginęło. Źródła: KP 15, ryc. 44; Bujack 1880, s. 84; Tischler 1880, s. 440; Almgren 1897, s. 148; Bezzenberger 1904, s. 71–72, ryc. 84–85; Jankuhn 1933a, s. 184, 192, tabl. III:1; 1933b, s. 224; Nowakowski 1995, s. 27; 1996, s. 49, 153, przyp. 46; Chilińska-Drapella 2010, s. 7, 12, 18–19, przyp. 9, 18, ryc.  2, tabl. 6:f–h, 7, 8:a–e; Chilińska-Früboes 2016b, s.  215–217; 2016c, tabl. 172:6–8, 173, 174:1–7; Almgren, Spuścizna [Fibulor VII. Figg. 45–53. Germanska fyndorter. Tyskland], [Mannus, Förarbeta k. h. kartong]; Grenz, Spuścizna 76; Jankuhn, Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13.81,107,127–128; 7.25.51.152; Åberg, Spuścizna F2 D1 Vol. 9, Prussia Museum Del III, s. 42; CAEG [Jankuhn], s. 961, 966; DSHI 100 La Baume 9, s. 14, 19–20, 22, 40, 44, 60, 67, 77, 98, 119, 137, 146, 193, 204, 237. Uwagi: przed 1904 r. wykonano analizę chemiczną jednej z nakładek na pas (13) – 73,1% Cu, 6,8% Zn, 6,1% Sn i 0,5% Fe (Bezzenberger 1904, s. 71–72). Nie jest możliwe, że wymienione w katalogu wyposażenie pochodziło z jednego obiektu (Chilińska-Drapella 2010, s. 19; por. Nowakowski 1996, s. 49, przyp. 46) i inwentarz należy uznać za przemieszany. O. Almgren wzmiankował o dwóch zapinkach typu 42 (Almgren, Spuścizna [IX. Fibulor Fig. 42, 43; Tischler 40, Undset XVI,7, Sadersdorf II,1:3]) z Trausitten, podobnych do pochodzącej z Löbertshoff. Mógł mieć na myśli fibule z Trausitten, z grobów 10, 13 lub 23 (por. Chilińska-Drapella 2010, przyp. 9; Chilińska-Früboes 2016b, s. 214–218 – tam dalsza literatura). Ze szkicu M. Schmiedehelm wynika, że fibula zbliżona do typu 46 (1) miała zdobiony kabłąk (Ryc. 5:1e). Nie potwierdzają tego inne źródła, obecnie ornament ten także nie jest widoczny.

27

Źródła: Bezzenberger 1896, s. 47; Jentzsch 1896, s. 122; Chilińska-Früboes 2016b, s. 223; 2016c, tabl. 179:10; Grenz, Spuścizna 44; Jankuhn, Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna 7.25.47.280; DSHI 100 Engel 102, s. 2; DSHI 100 La Baume 9, s. 119. Znaleziska niepewne

11. Dollkeim, gr. 19 Inwentarz: 1) Fragm. sprężyny, cięciwy i igły zapinki ze stopu miedzi, wykonany z drutu (Ryc. 7:2) – typów 50–51 / 53 / wariantu 1., typu 72 lub 7. serii, V grupy (?); 2) Fragm. bransolety ze stopu miedzi z guzkowatymi zakończeniami (Ryc. 7:4); pomiędzy kabłąkiem a główką żłobienie; dł. 3,7 cm, szer. główki 0,6 cm; 3) Fragm. stopionego przedmiotu ze stopu miedzi – bransolety (?); 4) Fragm. drutu o owalnym przekroju ze stopu miedzi (Ryc. 7:3); dł. ok. 3,5 cm, wymiary przekroju 0,6 cm x 0,5 cm; 5) Stopiona tulejka ze stopu miedzi (Ryc. 7:5); dł. ok. 2 cm, średn. 1,4– 1,9 cm, grub. ścian 0,1 cm; 6) Fragm. stopionego przedmiotu ze stopu miedzi, do którego przylegał fragm. kości; 7) Fragm. stopionego przedmiotu ze stopu miedzi, zdobionego dwoma parami linii, między którymi znajdowały się pasy punktów. Kontekst odkrycia: grób zawierający pochówek typu Knochenhäufchen; pochówek przykryty był nieregularnym, kamiennym brukiem, o wymiarach ok. 400 cm EW  x 300  cm NS (Ryc. 7:1). Kamienie zewnętrzne (niektórych brakowało) były większe – tworzyły rodzaj wieńca. W centrum znajdowała się warstwa przepalonej ziemi (schwarze Brandschicht – oznaczona na planie krzyżykiem), zawierająca pojedyncze fragmenty przepalonych kości. Pod nią znaleziono pochówek typu Knochenhäufchen, z niewielką ilością węgli i sporą liczbą nadtopionych przedmiotów ze stopu miedzi (1–7); prace wykopaliskowe prowadzone przez Otto Tischlera w 1879 r. Chronologia: B1b – B2a (?). Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM 6545–6548; wypo10. Warglitten, stan. Kuckchensberg, nieznany kontekst sażenie zaginęło. odkrycia Źródła: Chilińska-Früboes 2016b, s. 69–70; 2016c, Inwentarz: 1) Fragm. zapinki typu 52 ze stopu miedzi tabl.  65:1–5; SMB–PK/MVF, PM–IXd 8, PM–A 245/1, (Ryc. 6:1); na główce para wybijanych koncentrycznych s. 11/o; 245/3, s. 10/o; Grenz, Spuścizna 22; Jankuhn, Spuokręgów; wzdłuż kabłąka, w połowie szer., niewyraźny ścizna; Tischler, Spuścizna; DSHI 100 La Baume 8, s. 4, 8; ornament; na końcu nóżki dwie skośne nacinane linie; dł. DSHI 100 La Baume 9, s. 4, 17, 68, 71, 77, 292, 301. 8,3 cm, dł. główki 3 cm, szer. kabłąka 1,2 cm, najw. szer. nóżki 1,5 cm, grub. kabłąka ok. 0,4 cm, wys. pochewki 12. Eisliethen, stan. II, gr. 6 0,9 cm. Inwentarz: 1) Fragm. zapinek ze stopu miedzi, w tym Kontekst odkrycia: zapinkę przekazał OPM leśniczy fragm. sprężyny zapinki nieokreślonego typu, być może Kohn w 1894 r. serii głównej III grupy / typu 67b/68 / typu Jezerine Chronologia: B1c. / typu 57 / typu 58-59 / 7. serii, V grupy (Ryc. 6:2); wyZbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM 17941; zapinka prze- miary 3,1  cm x 1,3 cm; 2) Gliniane naczynie (popielnichowywana jest w MVF, pod oryginalnym nr inw. ca) o dwustożkowatym brzuścu, stożkowatej szyi i roz-

28

Agata Chilińsk a-Früboes

Ryc. 6. 1 – Warglitten, nieznany kontekst odkrycia; 2–18 – Eisliethen, stan. II, gr. 6. 3a, 7–8, 14 – Jentzsch 1896; 1a, 2, 4, 5a, 6, 9–13, 15–17 – Jankuhn, Spuścizna; 1b, 3b, 5b, 18 – rys. C. Hergheligiu. 1–3, 5, 17–18 – stop miedzi; 4, 9–13 – stop miedzi i żelazo; 6–8, 15–16 – żelazo; 14 – glina

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

29

Ryc. 7. 1–5 – Dollkeim, gr. 19; 6 – Prigorkino, znal. luźne. 6 – Skvorcov 2012; 2–5 – Jankuhn, Spuścizna; 1 – oprac. Dział GIS ALM

chylonym wylewie, zaopatrzone w czterootworowe ucho (Ryc.  6:14); wys. ok. 25  cm; 3) Zdobione kółko ze stopu miedzi – pierścionek typu 8/paciorek (? – Ryc. 6:5); średn. ok. 2,5 cm, średn. przekroju 0,4 cm; 4) Okucie końca pasa ze stopu miedzi zbliżone do odmiany 3., typu 1. (Ryc. 6:3); wzdłuż krawędzi zakończenia nacinane linie; dł. 6,5 cm; 5) Fragm. przedmiotu ze stopu miedzi ze śladami żel. – nakładki na pas (? – Ryc. 6:4); dł. 5 cm, najw. szer. 1,1 cm; 6) Fragm. ostrogi ze stopu miedzi zbliżonej do wariantu C1b (Ryc.  6:17); wokół nasady bodźca dookolne żeberko; kabłąk zdobiony ukośnymi pasami pseudofiligranu, u  szczytu ich zetknięcia wybijane kółka/okręgi; na nasadzie bodźca nacinane linie i  (wybijane/kłute?) punkty; wys. kabłąka ok. 4 cm, pierwotna rozpiętość kabłąka ok. 8,5 cm; 7) Fragm. podobnej, ale gorzej zachowanej ostrogi – zbliżonej do wariantu C1b – bardziej oszczędnie zdobionej (Ryc. 6:18); 8) Żel. umbo zbliżone do typu 4a, o  profilowanym kołnierzu i kolcu zakończonym guzkiem (Ryc.  6:8); zachowało się pięć nitów (pierwotnie było ich sześć) o półkulistych główkach, pod główkami duże, koliste podkładki; średn. 13,5 cm, wys. 7,5 cm, szer. brzegu 2,4–3 cm; 9) Żel. guzki – fragm. nitów umba (?); 10) Żel. (niektóre pokryte stopem miedzi) okucia brzegu tarczy (Ryc. 6:10–13); część nitów miała koliste podkładki; dł. fragm. 2,3–9,3 cm, grub. blachy 0,1 cm; 11) Żel. grot zbliżony do odmiany 1., typu II wg klasyfikacji P. Kaczanowskiego (1995) / typu 22.Hunn wg klasyfikacji J. Ilkjæra (1990 – Ryc. 6:6); przekrój tulei kolisty; dł. 25 cm, dł. tulei 6 cm, najw. szer. liścia 4 cm; 12) Żel. siekiera tulejowata (Ryc. 6:7); dł. 14,5 cm, średn. wlotu tulei 3 cm, dł. ostrza 4,2 cm, grub. ścian tulei 0,3 cm; 13) 3 (?) fragm. żel. skuwki/okucia pasa (? – Fragmente, die eventuell zu Eisenklammern gehören – Grenz, Spuścizna; Ryc. 6:15–16); jeden nit ze stopu miedzi (lub żel., ale pokryty stopem miedzi), drugi żel.; dł. – 4,9 cm, 3,1 cm i 3,4 cm, najw. szer 1,4 cm. Kontekst odkrycia: grób popielnicowy; w popielnicy (2) znajdowały się: okucie końca pasa (4), dwie ostrogi (6–7),

umbo (8), okucia brzegu tarczy (10), grot (11) oraz siekiera (12); prace wykopaliskowe prowadzone przez Ferdinanda Lindemanna w 1891/1892 r. (por. Jentzsch 1892, s. 71–72). Chronologia: B1 – B2a. Zbiory: Prussia-Museum, nr inw. PM 14088–14099; fragm. zapinki (1), popielnica (2), nakładka (5) i guzki (9) zaginęły przed II wojną światową. W MVF, pod oryginalnymi nr. inw., przechowywane są fragm. kółka (3), okucie końca pasa (4) oraz fragm. ostrogi (7). Pozostałe wyposażenie zaginęło. Źródła: Jentzsch 1896, s. 122, tabl. III:33–34,38, IV:51; Jahn 1916, s. 182; 1921, s. 43, 109; Radûš, Skvorcov 2008, ryc. 3:1, 6; Madyda-Legutko 2011, s. 23; Chilińska-Früboes 2016b, s. 95–96; 2016c, tabl. 89, 90:1–7; Almgren, Spuścizna [Rembeslag], [Sporrar af typ Mü 440], [Tyskland Ostpreussen]; Grenz, Spuścizna 23; Jankuhn, Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna VM 9.21; CAEG, s. 143; DSHI 100 La Baume 9, s. 4, 49, 77, 153, 163, 179, 180, 231, 234, 243, 246, 260, 273–274, 286, 301. Uwagi: w Prussia-Museum, wśród inwentarza grobu, znajdował się fragm. kolca sprzączki o profilowanym kolcu (por. Radûš, Skvorcov 2008, ryc. 6:14). Był pozbawiony metryczki. Nie uwzględniono go w katalogu, ponieważ żadne źródła nie wspominają o znalezieniu w obiekcie tego zabytku. 13. Prigorkino, znal. luźne Opis: 1) Fragm. zapinki ze stopu miedzi typu 52/57 (? – Ryc. 7:6); brzegi kabłąka podniesione; wzdłuż niego, w połowie szer., bruzda wypełniona poprzecznymi (nacinanymi?) liniami; dł. 2,6 cm, dł. główki 2,4 cm. Chronologia: B1c/B2a (?). Zbiory: KOIHM. Źródła: Skvorcov 2012, ryc. 2:2; Chilińska-Früboes 2016b, s. 259; 2016c, tabl. 202:3.

30

Fibula zbliżona do typu 46 Najwcześniej datowaną fibulą serii głównej, odkrytą na terenie kultury Dollkeim-Kovrovo, jest zapinka zbliżona do typu 46, pochodząca z Trausitten, gr. 13 (por. katalog; Ryc. 5:1). Była bardzo zniszczona i prawdopodobnie niezdobiona. Oscar Almgren zaliczył ją do typów 48-50 (Almgren 1897, s. 148), w późniejszej literaturze była ona błędnie łączona z typem 50 (Nowakowski 1996, s. 49, 153; Chilińska-Drapella 2010, s. 18). Wydatny owalny grzebyk oraz szeroki haczyk przytrzymujący cięciwę, a także obecność otworów na główce, przemawiają za zaklasyfikowaniem fibuli do typu 46 – brak jednak charakterystycznych dla tej formy ukośnych bruzd przy otworach w kabłąku (por. Almgren 1897, s. 23–24, tabl. III:46). Takie niezdobione otwory są natomiast charakterystyczne dla typu 48, ale rozszerzenie kabłąka tych fibul zakończone jest guzkami, czego nie zaobserwowano u zapinki z Trausitten (por. Almgren 1897, s. 23–24, tabl. III:48; Droberjar 1999, s. 76). Omawianą fibulę należy łączyć z wczesnymi formami serii głównej, a nie, jak proponowano wcześniej, z typem 50. Najbardziej przypomina ona zapinki typu 46. Znaleziska egzemplarzy typu 46 są dość rzadkie i występują głównie poza terenami prowincji rzymskich (Kunow 1998, ryc. 2, 5). Zapinki te datowane są na fazę B1. Na terenie kultur wielbarskiej i przeworskiej ich chronologia przypada na młodszy odcinek fazy B1 (Mączyńska 2004, s. 212; 2011, s. 24; Droberjar 1999, s. 75–76). Podobnie jak fibule typu 45, zabytki te występowały na rozległym terytorium, ale koncentrowały się na terenie Czech oraz nad dolną Wisłą (Mączyńska 2004, s. 212, mapa 1; 2011, s. 23, ryc.  7). Należy przypuszczać, że na Półwysep Sambijski zapinka ta trafiła za pośrednictwem ludności wielbarskiej. Niestety pochodzi ona z przemieszanego zespołu, zawierającego przedmioty z odcinka B2b – B2/C1–C1a oraz z fazy D lub E. Fibule typów 50 i 51 Z Eisliethen, stan. II, gr. 3 pochodzą dwie fibule (por. katalog), które były przez Oscara Almgrena łączone z typami 48-50 (wie 48-50 – Almgren 1897, s. 148, 217). Kształt rozszerzenia kabłąka, a także obecność na główce otworów o niezdobionych krawędziach, przemawiają za zaklasyfikowaniem tych zabytków do typu 50 (por. Almgren 1897, s.  23–24, tabl. III:50). Obie zapinki mają wąskie, niezdobione haczyki, co jest cechą późniejszych form serii głównej. Jedna z nich (Ryc. 2:10) jest częściowo zniszczona. Jej kabłąk ma podniesione brzegi, wzdłuż niego biegnie para bruzd, a pomiędzy nimi pas ukośnych nacięć. Na nóżce, a także na kabłąku – przy grzebyku – widnieją pary koncentrycznych wybijanych okręgów, a wzdłuż jej krawę-

Agata Chilińsk a-Früboes

dzi biegną nacinane linie. Zdobienie nóżki wybijanymi koncentrycznymi okręgami jest cechą fibul serii pruskiej i tylko wyjątkowo spotykane jest u zapinek serii głównej – dotyczy niektórych egzemplarzy typu 46 (Almgren 1897, s. 24 – przyp. 2, s. 146–147; Almgren, Spuścizna [VII. Fibulor Figg. 45–53. Germanska fyndorter. Tyskland; Romerska fyndorter.]). Zapinki z Eisliethen nie można jednak łączyć z tą formą, ponieważ ma ona zbyt wąski haczyk i znacznie mniejszy grzebyk niż fibule typu 46. Druga z pochodzących z Eisliethen zapinek typu 50 zaopatrzona jest w otwory na główce, otoczone nacinanymi liniami (Ryc. 3:1), co stanowi nawiązanie do fibul typu 49, dla których takie zdobienie jest charakterystyczne. Zabytki te mają jednak szerszy haczyk, wydatniejszy grzebyk i kabłąk rozszerzający się w profilowane guzki (por. Almgren 1897, s. 23–24, tabl. III:49). W Eisliethen, gr. 3 odkryto również fibulę typu 51 (Ryc. 3:2), która jest jedynym tak zaklasyfikowanym zabytkiem, znanym z terenu kultury Dollkeim-Kovrovo (por. Almgren 1897, s. 148, 217). Zapinki tego typu mają na główce koliste wgłębienia, otoczone żeberkami (Almgren 1897, s. 3, tabl. III:51). Egzemplarz z Eisliethen jest silnie stopiony. Brzegi jego kabłąka są podniesione, a wzdłuż niego pierwotnie biegł pas nacięć, który obecnie nie jest widoczny. Fibule typów 50-51 są często znajdowane na terenie Barbaricum (Kunow 1998, ryc. 2). Wedle Jürgena Kunowa zapinki typu 50 pojawiły się za panowania Tyberiusza (14– 37 n.e.) i sporadycznie występowały także w czasach Klaudiusza (41–54 n.e.) i Nerona (54–68 n.e.), co odpowiada podfazom B1a-b chronologii względnej (por. Wołągiewicz 1970, s. 239). Natomiast fibule typów 51-53 pojawiły się nieco później – za panowania Klaudiusza, rzadko występując za rządów Nerona (Kunow 1998, s. 106) – ich chronologia przypada więc na podfazę B1b. Na podstawie fibul wspomnianych form, obiekt z Eisliethen należy datować na podfazę B1b. Chronologię tę potwierdza obecność w grobie bransolety z guzkowatymi zakończeniami (Ryc. 2:11) – na terenach kultur wielbarskiej i bogaczewskiej podobne egzemplarze występowały w odcinku B1b–B2 (Nowakowski 2013, s. 150–151). W skład inwetarza wchodził również fragment ostrogi zbliżonej do wariantu C1b (Ryc. 3:5) – formy typowej dla kultury przeworskiej przede wszystkim w fazie B1 i rzadszej w podfazie B2a (Ginalski 1991, s. 58). Fibule typów 52 i 53 Egzemplarze typu 52 należą do późnych form serii głównej. Mają one wąski haczyk przytrzymujący cięciwę, niewielki grzebyk, a przy sprężynie znajdują się dwie pary wybijanych koncentrycznych okręgów (Almgren 1897, s. 23–24, tabl. III:52). Na terenie kultury Dollkeim-Kovrovo odkryto przynajmniej dwie zapinki tego typu. Jedna z nich po-

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

chodzi z Muskau (por. katalog). Jej sprężynę wykonano z  masywnego drutu. Wzdłuż kabłąka biegł słabo widoczny pas poprzecznych nacięć, a na końcu nóżki znajdował się nacinany trójkąt, natomiast kabłąk i nóżka zwężały się w kierunku grzebyka. Oscar Almgren błędnie zaklasyfikował tę fibulę do typów 57-59 (Almgren 1897, s. 152). Również zdaniem Carla Engla zapinka należała do serii pruskiej (DSHI 100 Engel 102, s. 2) i podobnie opisała ją Marta Schmiedehelm (Spuścizna 7.13.127). Z rysunku tej badaczki wynika, że na końcu nóżki fibuli znajdowały się dwie pary koncentrycznych okręgów (Ryc. 4:7b), co może tłumaczyć wspomniane określenie typologiczne. M. Schmiedehelm przyznała jednak, że nie była pewna czy takie zdobienie rzeczywiście widniało na nóżce. Ponadto, wedle badaczki zapinka była pozbawiona „oczek” na główce (Schmiedehelm, Spuścizna 7.25.51.112). W pracy przyjęto ustalenia Herberta Jankuhna, który zaliczył fibulę do serii głównej (DSHI 100 La Baume 9, s. 119). Wynika to również z zamieszczonego przez niego szkicu i opisu zabytku (Ryc. 4:7a – Jankuhn, Spuścizna). Kolejną zapinkę typu 52 odkryto w Warglitten (Ryc. 6:1). W 1894 r. została ona przekazana OPM przez leśniczego Kohna (Jentzsch 1896, s. 122). Ponadto z Prigorkino pochodzi fragment główki fibuli, mogącej należeć do typu 52 lub do typu 57 (Ryc. 7:6). Do najliczniej spotykanych zapinek serii głównej, występujących na obszarze kultury Dollkeim-Kovrovo, należały fibule typu 53. Są one najpóźniejszą formą serii głównej. Zabytki te charakteryzuje brak zdobienia na główce, niewielki grzebyk w kształcie żeberka, wąski, niezdobiony haczyk oraz sprężyna wykonana z masywnego drutu (Almgren 1897, s. 23–24, tabl. III:53). Jedną z takich zapinek znaleziono w Dollkeim, gr. 27c (Ryc. 1:9) – Oscar Almgren łączył ją z typami 52-53 (wie Fig. 52-53 – Almgren 1897, s. 148; por. Nowakowski 1996, s. 153). Jest ona dość interesująca, ponieważ jej haczyk nie został odlany wraz z kabłąkiem, a przebito go przez kabłąk i jeden z jego końców rozklepano. Stanowi to efekt starożytnej naprawy – oryginalny haczyk został odłamany i zastąpiono go nowym. Takie próby „ratowania” uszkodzonych zabytków zaobserwowano także u innych fibul III grupy (por. Cosack 1979, s. 65; Andrzejowski 1998, s. 58, tabl. XLIV:59:5; Natuniewicz 2000, s. 117, tabl. VII:1). Być może fibula z  Dollkeim była w użytku dłużej niż inne egzemplarze typu 53, ale jej chronologia nie wykracza poza podfazę B2a (zostanie to wyjaśnione w dalszej części tekstu). Kolejna zapinka typu 53 została odkryta w Goldbach (Ryc. 4:2) – w literaturze funkcjonuje ona, błędnie, jako egzemplarz serii pruskiej (Nowakowski 1996, s. 153; por. DSHI 100 Engel 102, s. 2). Sprężyna tej fibuli została uszkodzona, wzdłuż kabłąka biegł pas nacięć, a wzdłuż krawędzi nóżki (nacinane?) linie. Cięciwę przytrzymywał haczyk, zdobiony poprzecznymi bruzdami, co jest intere-

31

sujące, ponieważ ornamentowane haczyki były charakterystyczne w zasadzie tylko dla wczesnych form serii głównej (por. Almgren 1897, s. 24), a nie dla typu 53. Fibula typu 53 została odkryta także w Imten, gr. 17 (Ryc. 4:6). Część sprężyny była w przekroju płaska, część – kolista. Marta Schmiedehelm zaznaczyła na jednej z fiszek (Schmiedehelm, Spuścizna 7.25.20.10), że omawiana zapinka stanowiła formę przejściową między serią główną a serią pruską9 – najpewniej badaczka sądziła tak ze względu na fakt, że przekrój sprężyny zabytku był miejscami płaski. Warto jednak podkreślić, że Oscar Almgren zwracał uwagę, że sprężyny fibul omawianego typu mogą być masywne i przypominać wykonane z taśmy, a nie z drutu (Almgren 1897, s. 24). Na tej podstawie nie można więc wiązać egzemplarza z Imten z serią pruską, jednak sam O. Almgren łączył ową zapinkę z serią pruską (Almgren 1897, s. 152), podobnie jak Carl Engel (DSHI 100 Engel 102, s. 2; por. Nowakowski 1996, s. 153). W pracy przyjęto jednak ustalenia Herberta Jankuhna (Spuścizna). Fibulę typu 53 znaleziono również w Nautzau (Ryc.  4:8) – kontekst jej odkrycia nie jest znany. Analogiczny zabytek pochodzi z Pertelnicken. Oscar Almgren niesłusznie łączył tę zapinkę z typami 57-59 (Almgren 1897, s. 151; Almgren, Spuścizna [VII. Fibulor Fig. 57–61… ], [Mannus, Förarbeta k. h. kartong]), a Carl Engel z serią pruską (DSHI 100 Engel 102, s. 2; por. Nowakowski 1996, s. 153). Natomiast Herbert Jankuhn nie był pewien, jak określić fibulę (DSHI 100 La Baume 9, s. 116, 119). W niniejszym artykule zaklasyfikowano ją do typu 53 na podstawie ryciny owego badacza (Ryc. 4:9). Kolejna zapinka omawianego typu pochodzi ze Stobingen, ob. 7 (Ryc. 4:10). Jej sprężyna i cięciwa zostały wykonane z drutu o czworokątnym przekroju, co jak już wspominano, występowało u niektórych egzemplarzy omawianego typu. O. Almgren błędnie zaklasyfikował tę fibulę do typów 57-59 (Almgren 1897, s. 152; Almgren, Spuścizna [VII. Fibulor Fig. 57–61…  ], [Mannus, Förarbeta k. h. kartong]) i również C. Engel niesłusznie łączył ją z serią pruską (DSHI 100 Engel 102, s. 2). H. Jankuhn (Spuścizna) zaznaczył, że fibula ta nie miała „oczek” na nóżce, czego nie była jednak pewna M. Schmiedehelm (Spuścizna 7.25.51.140 – Ryc. 4:10b). Wspomniany badacz łączył ową zapinkę z serią główną (DSHI 100 La Baume 9, s. 119). Zaklasyfikowanie zabytku do typu 53 wynika także z wykonanej przez H. Jankuhna dokumentacji rysunkowej (Ryc. 4:10a). Zapinki typu 52 występowały w podfazie B1c, a należące do typu 53 w podfazach B1c–B2a (Mączyńska 2004, s. 212). Wedle Oscara Almgrena egzemplarzowi typu 53 z Pelplina-Maciejewa, gr. 8 towarzyszyła fibula typu 162,   W innej notatce M. Schmiedehelm (Spuścizna 7.25.51.66) poprawnie zaklasyfikowała zabytek do serii głównej.

9

32

a pochodzącemu z Elbląga-Pola Nowomiejskiego – moneta Faustyny Starszej (Almgren 1897, s. 27, 228). Zwartość tych zespołów niestety nie może być obecnie zweryfikowana, dlatego nie powinny one stanowić argumentu za przeżywaniem się egzemplarzy typu 53 w młodszym okresie wpływów rzymskich (Mączyńska 2004, przyp. 3). Większość zapinek typów 52 i 53, odkrytych na terenie kultury Dollkeim-Kovrovo, stanowi znaleziska luźne lub pochodzą one z obiektów pozbawionych zabytków będących indykatorami chronologicznymi. Jedynie fibula z Dollkeim, gr. 27c została znaleziona w kontekście umożliwiającym rozważania dotyczące jej datowania. Należała ona do stroju mężczyzny – znajdowała się bowiem w popielnicy (Ryc.  2:1) zawierającej grot (Ryc. 2:2), krzesak (Ryc. 2:4) i najpewniej krzesiwo (Ryc. 2:3). Pod brukiem, przykrywającym wspomniane naczynie, odkryto także inne pochówki. W jednym z nich znaleziono zapinki typów 6010 (Ryc. 1:3) i 109 (Ryc. 1:2), a także fragm. bransolety, najpewniej o guzkowatych zakończeniach (Ryc. 1:4). Natomiast z innego pochówku pochodzą fibule typów 60 (Ryc. 2:5, 7) i  61 (Ryc. 2:6), a kolejny pochówek zawierał m.in. bransoletę z guzkowatymi zakończeniami (Ryc. 1:6). Chronologię grobu należy określić na podfazę B2a. Wskazuje na to obecność zapinki 7. serii, V grupy, stanowiącej formę przewodnią podfazy B2a i jedynie sporadycznie występującą w podfazie B2b (por. Mączyńska 2011, s. 44–45; Chilińska-Früboes 2016a, s. 168–176). Za takim datowaniem obiektu przemawia także odkrycie bransolet z guzkowatymi zakończeniami (por. Nowakowski 2013, s. 150–151), które na Półwyspie Sambijskim występowały wcześniej niż rozpowszechnione w fazie B2, zwłaszcza w jej późniejszym stadium, bransolety odmiany IA (por. Chilińska-Drapella 2010, s. 10). W chronologię tę wpisują się także odkryte w grobie egzemplarze typu 60 – datowane na terenie kultury Dollkeim-Kovrovo na podfazy B2a-b. Również najstarsze egzemplarze fibul formy 61 pochodzą z odcinka B2a (Chilińska-Früboes 2016a, s. 88–97; por. Chilińska-Drapella 2010, s. 9–10). Chronologia zapinek ty  Występowanie w grobach zapinek typów 52-53 z egzemplarzami serii pruskiej jest stosunkowo rzadkie (Kunow 1998, przyp. 17; Mączyńska 2004, s. 212–213, tab. 1; 2011, tab. 1). W Kamieńczyku, gr. 20 znaleziono egzemplarze typów 53 i 60 (Dąbrowska 1997, s. 15, tabl. XI:20:1–2; Mączyńska 2004, s. 224), w Kёrstovo, stan. 1, ogr. II – typów 53 i 60 (Šarov 2013, s. 60, 62, ryc. 4:2–4), w Nadkolu, stan. 2, gr. 30 – typów 52/53 i 60 (Andrzejowski 1998, s. 23, tabl. XXIII:30:5–6; Mączyńska 2004, s. 224), w Niedanowie, gr. 398 – typów 53 i 59, a w gr. 473 – typów 53 i 57 (Ziemlińska-Odojowa 1999, s. 74, 85, tabl. CXLII:398:1–2, CLXXIII:473:1–2; Mączyńska 2004, s. 224), w Prądnie – typów 52 i 6061 (Kunow 1998, przyp. 17), w Ulkowach, gr. 51 – typów 52, 53 i 59 (Tuszyńska 2005, s. 24, 46, tabl. XXII:51:1–3), w Szczytnie, gr. S3 – typów 60 i 61 (Mączyńska 2004, s. 223 – tam dalsza literatura), w Weklicach, gr. 492 – typów 53 i 57 (Natuniewicz-Sekuła, Okulicz-Kozaryn 2011, s. 120, tabl. CCXIX:492:1–3), w Zastaučiai, kh. II, gr. 1 – typów 53 i 57 (Valatka 2004, s. 283, ryc. 4–5). 10

Agata Chilińsk a-Früboes

pów 52-53, znanych z obszaru kultury Dollkeim-Kovrovo, nie różni się od datowania analogicznych znalezisk pochodzących z innych części Barbaricum. Znaleziska niepewne Być może do zapinek serii głównej, pochodzących z terenu kultury Dollkeim-Kovrovo, zaliczyć można jeszcze kolejne znaleziska. W Dollkeim, gr. 19 odkryto wykonany z  drutu fragment sprężyny, cięciwy i igły zapinki ze stopu miedzi (Ryc. 7:2). Z owego obiektu pochodzi również fragment bransolety z guzkowatymi zakończeniami. Na terenie kultury Dollkeim-Kovrovo ozdoby tej formy znajdowane są w grobach zawierających fibule typów: 50, 51, 53, 57, 58/59, 60, 61, wariantu 1., typu 72 i 7. serii, V grupy (Chilińska-Früboes 2016a, s. 196). Spośród wymienionych tylko egzemplarze: typów 50-51, wariantu 1., typu 72, 7.  serii, V grupy, a także niektóre zapinki typu 53, mają konstrukcję zapięcia wykonaną z drutu. Najpewniej od fibuli którejś z wymienionych form pochodzi fragment odkryty w Dollkeim. Natomiast w Eisliethen, stan. II, gr. 6 odkryto fragmenty zapinek ze stopu miedzi nieokreślonego typu, w tym fragment sprężyny (Ryc. 6:2). Z grobie znaleziono również umbo o profilowanym kołnierzu i kolcu zakończonym guzkiem, mocowane do tarczy sześcioma nitami (Ryc. 6:8). Jest ono zbliżone do typu 4a (por. Jahn 1916, s. 154, 182, tabl. III:4a), datowanego na fazę A3 (Godłowski 1985, s. 34; Nowakowski 1998, s. 79), ale nie znajduje wiernej analogii. W kulturze przeworskiej i oksywskiej nieco podobne umba – o stożkowatej pokrywie, z wyodrębnionym, tępo zakończonym kolcem – typu 7 wg klasyfikacji Dietricha Bohnsacka (1938) – występowały w końcowej fazie młodszego okresu przedrzymskiego (Łuczkiewicz 2006, s. 86–87; por. Kontny 2007, s. 94–95; Dąbrowska 2008, s. 48, 51). Na terenie kultury Dollkeim-Kovrovo podobne zabytki sporadycznie pojawiały się także w podfazie B2a11 (por. Raddatz 1992/1993, ryc. 11:4). Z omawianego grobu z Eisliethen pochodzi także grot zbliżony do odmiany 1., typu II wg klasyfikacji Piotra Kaczanowskiego (Ryc. 6:6), znajdujący analogie na obszarach przeworskich przede wszystkim w odcinku B2–C1a, rzadziej w  fazie B1 (Kaczanowski 1995, s. 14). Zabytek przypomina także skandynawski typ 22.Hunn wg klasyfikacji Jørgena Ilkjæra, datowany głównie na wczesny okres wpływów rzymskich, być może przeżywający się jeszcze w fazie C1 (Ilkjær 1990, s.  149, 272). W Eisliethen odkryto ponadto dwie ostro  W zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym elementy tarcz o archaicznych cechach, przypominające pochodzące z młodszego okresu przedrzymskiego – m.in. nity o dużych główkach, umba z dużą liczbą nitów i umba typu 4a – często występują w późniejszych kontekstach chronologicznych (inf. od dr. hab. Bartosza Kontnego).

11

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

gi zbliżone do egzemplarzy wariantu C1b (Ryc. 6:17–18), występujących na terenie kultury przeworskiej głównie w  fazie B1 i rzadziej w podfazie B2a (por. Ginalski 1991, s. 58). W tym samym grobie znaleziono także okucie końca pasa zbliżone do odmiany 3., typu 1. (Ryc. 6:3), datowanej na terenach przeworskich na odcinek B1–B2a i występującej w kulturze wielbarskiej w podfazie B1b oraz w  fazie B2, zwłaszcza w jego starszej części (Madyda-Legutko 2011, s. 19, 23). Na podstawie wymienionego wyposażenia, omawiany grób należałoby datować na odcinek B1–B2a. Znalezione w grobie fragmenty zapinek mogły pochodzić od egzemplarzy serii głównej fibul oczkowatych bądź od typu 67b/68, ewentualnie od egzemplarzy typów 57, 58-59 lub od zapinki 7. serii, V grupy, bowiem w tym okresie w zasadzie tylko te formy występowały na terenie kultury Dollkeim-Kovrovo. Nie można jednak wykluczyć innej klasyfikacji omawianych zabytków – mogły być to także zapinki importowane, np. należące do typu Jezerine. Podsumowanie Dane dotyczące większości egzemplarzy zapinek serii głównej, pochodzących z rzymskich prowincji oraz z Barbaricum, zgromadził Jürgen Kunow (1998), a uzupełniła Magdalena Mączyńska (2004). Niestety, ze względu na specyfikę źródeł, niewiele miejsca poświęcono dotąd w literaturze znaleziskom z zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego i jedynie sporadycznie były one wzmiankowane (por. Moora 1938, s. 58, mapa VI; Nowakowski 1995, s. 27; 1996, s. 49, 152–155; 1998, s. 46; 2013, s. 132; Juga-Szymańska 2011, s. 42, mapa 3; Schmiedehelm 2011, s. 73–74). Najwcześniej datowana fibula serii głównej (zbliżona do typu 46), odkryta na terenie kultury Dollkeim-Kov­ rovo, nie znajduje analogii w zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym i najpewniej trafiła na Półwysep Sambijski znad dolnej Wisły, czyli z rejonu koncentracji tych ozdób. Obecność w Eisliethen egzemplarzy typów 50 i 51 prawdopodobnie również stanowi efekt oddziaływań wielbarskich – podobne zapinki odkryto m.in. na cmentarzyskach w: Ulkowach, Pruszczu Gdańskim, stan. 10, Elblągu (brak dokładnej lokalizacji) oraz w Elblągu-Polu Nowomiejskim (por. Almgren 1897, s. 148; Pietrzak 1997, s. 79; Natuniewicz 2000, s. 116, tabl. I:1, IV:1, VIII:5, XII:6; Tuszyńska 2005, s. 46). O ile brak, jak dotąd, znalezisk fibul typu 50-51 w zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym, o tyle znane są one z terenu cmentarzysk kultury grobów typu tarand12 (Schmiedehelm 1931, s. 396, 398–399, ryc. 1 – tam dalsza literatura). Ich obecność w Estonii być może   M.in. Järve – zapinka typu 51 (Almgren 1897, s. 149; por. Hausmann 1896, tabl. I:2), Kukruse – egzemplarze typów 48-50 i 51 (Almgren 1897, s. 149; por. Hausmann 1896, tabl. II:3–4), rejon kingiseppski – 2 egz. typu 50-51 (Šarov 2013, s. 60, ryc. 2:4–5). 12

33

należy łączyć z wpływami płynącymi z Gotlandii, Olandii i Bornholmu – na wyspach tych znaleziono bowiem liczne egzemplarze zapinek serii głównej (por. Almgren 1897, s. 149–150; Oxenstierna 1958, s. 38–39, ryc. 24, 66–67, 69; Kunow 1998, ryc. 6; Mączyńska 2004, s. 212, 215, mapa 1; 2011, s. 24, ryc. 7). Z kolei fibule typów 52-53 występowały na rozległym terytorium (Kunow 1998, s. 114–116, ryc. 7; Mączyńska 2004, s. 213, mapa 2). Są one najczęstszymi formami serii głównej znajdowanymi w zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym13, a także na obszarze kultur kurhanów litewsko-łotewskich14 i grobów typu tarand15. Ich obecność na Mazurach stanowi najpewniej efekt oddziaływań przeworskich lub, co mniej prawdopodobne, wielbarskich (Nowakowski 1995, s. 27; 1998, s. 46; 2013, s. 132). Z kolei występowanie tych zabytków na Łotwie i w północnej Estonii może wynikać z kontaktów ludów zamieszkujących te tereny z Olandią, Gotlandią, południowo-wschodnią Szwecją i Finlandią, skąd takie zapinki są znane (por. Kunow 1998, ryc. 7; Mączyńska 2004, mapa 2).   Kultura bogaczewska – Knis, znal. luźne – egz. typu 53 (Schmiedehelm 2011, s. 74), Kruklanki, ob. LX – egz. typu 52 (Schmiedehelm 2011, s. 74; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13.107; Nowakowski 1995, s. 27, tabl. III:4; 2013, s. 36, 132, tabl. 27:2 – tam dalsza literatura), Muntowo, gr. 7 – egz. typu 53 (Schmiedehelm 2011, s. 74; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13.107), Piłaki Małe, stan. IX, znal. luźne – egz. typu 52 (Iwanicki 2015, s. 110 Tabl. III:1), Skrzypy, znal. luźne – egz. typu 52/53 (Schmiedehelm 2011, s. 74; Nowakowski 2013, s. 47, 132, tabl. 57:1), Stara Rudówka, gr. 57 – egz. typu 53 (Schmiedehelm 2011, s. 74; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13.107), Święta Lipka – egz. typu 53 (Nowakowski 1995, s. 27, tabl. III:8; Kunow 1998, s. 115), Trygort, gr. 37 – egz. typu 53 (Nowakowski 2013, s. 47, 132, tabl. 58:3), okolice Węgorzewa – kolekcja Pisanskiego – egz. typów 52 i 53 (Nowakowski 1995, s. 27, tabl. IIII:2,7; 1998, s. 46, 127, ryc. 10:517, 12:645, tabl. 30:645), Woźnice, znal. luźne – egz. typu 53 (Schmiedehelm 2011, s. 74; Schmiedehelm, Spuścizna 7.25.13.42); grupa dolnoniemeńska – Tilsit – egz. typu 52 (Jankuhn, Spuścizna). 14   Kultura kurhanów litewsko-łotewskich: m.in. Auciems – egz. typu 52 (Moora 1929, s. 35; 1938, s. 57, tabl. IV:1), Īle, gr. 17 – 3 egz. typu 5253 (Nowakowski 1995, s. 27; Kunow 1998, s. 115), Paragaudis kh. II, gr. 1 – 2 egz. typu 52 (? – Michelbertas 1986, s. 108, ryc. 33:1–2; Nowakowski 1995, s. 27; por. Michelbertas 1997, s. 45, ryc. 26:2), kh. V, gr. 1 – egz. typu 53 (Michelbertas 1997, s. 46, ryc. 19:1), kh. VI, gr. 1 – egz. typu 52/53 (Michelbertas 1997, s. 47, ryc. 22:1), kh. IX, gr. 2 – 2 egz. typu 53 (Michelbertas 1997, s. 49, ryc. 58:1–2), kh. XI, gr. 1 – 2 egz. typu 53 (Michelbertas 1997, s. 50, ryc. 60:2, 61:3), kh. XX, gr. 2 – egz. typu 53 (Michelbertas 1997, s. 56, ryc. 68:2), kh. XXI, gr. 1 – egz. typu 52/53 (Michelbertas 1997, s. 56, ryc. 30:2), kh. XXVI, gr. 3 – egz. typu 52 (Michelbertas 1997, s. 59, ryc. 41:2), kh. XXXI, gr. 1 – egz. typu 52 (Michelbertas 1997, s. 61, ryc. 42:2), kh. XL, gr. 1 – egz. typu 53 (Michelbertas 1997, s. 67, ryc. 66:2); okolice Rygi – egz. typu 52 (Almgren 1897, s. 149; Moora 1938, s. 57), Upmaļi – egz. typów 52 i 53 (Moora 1938, s. 57, 718), Zastaučiai, kh. II, gr. 1 – egz. typu 53 (Valatka 2004, s. 283, ryc. 4). 15   M.in. Jabara – 2 egz. typu 52 i 2 egz. typu 53 (Moora 1938, s. 58, przyp. 2), Järve – egz. typu 53 (Almgren 1897, s. 149; por. Hausmann 1896, tabl. I:1), Kёrstovo, stan. 1, ogr. II – 2 egz. typu 53 (Šarov 2013, s. 60, ryc. 4:3–4), ogr. III – egz. typu 53 (Šarov 2013, s. 62, ryc. 4:5); Pajusi – egz. typu 52 (Almgren 1897, s. 149; por. Katalog der Ausstellung zum X. archäologischen Kongress in Riga 1896, Riga, s. 36, tabl. IV:2). 13

34

Egzemplarze serii głównej należą do najwcześniej datowanych znalezisk znanych z obszaru kultury Dollkeim-Kovrovo. Wpisują się w jej tzw. fazę 0 oraz w początek fazy 1. (por. Nowakowski 1996, s. 49, 68–69). Można mówić o dwóch miejscach ich koncentracji – dorzeczu środkowej Pregoły i północnej części Półwyspu Sambijskiego (Mapa 1 – por. Juga-Szymańska 2011, s. 42). Pierwszy rejon leżał w obrębie szlaku handlowego wiodącego z południa Europy, przez północne Mazowsze, Mazury, wzdłuż Węgorapy, przez środkową Pregołę, do ujścia Niemna i  na wybrzeże Zalewu Kurońskiego (Nowakowski 1985, s. 94–95; 2009, s. 107, 114–115; Skvortsov 2012, s. 170, 172). Jego przebieg został zrekonstruowany m.in. na podstawie analizy rozprzestrzenienia zapinek typu Jezerine – ich znaleziska koncentrowały się nad dolną Wisłą, na Mazurach, w dorzeczu środkowej Pregoły i przy ujściu Niemna, ale dotychczas nie stwierdzono ich na Półwyspie Sambijskim16 (Nowakowski 2009, s. 111–112, ryc. 5; Juga-Szymańska 2011, s. 41, mapa 2). Napływ fibul oczkowatych serii głównej na obszar środkowego dorzecza Pregoły wydaje się być powiązany z funkcjonowaniem owego szlaku handlowego. Natomiast ich obecność w północnej części Półwyspu Sambijskiego (u nasady Mierzei Kurońskiej) wiąże się najpewniej z oddziaływaniami wielbarskimi – u schyłku fazy B1 i w podfazie B2a na znaczeniu zyskał bowiem szlak handlowy wiodący z Kujaw, przez ujście Wisły, na Półwysep Sambijski i wybrzeże litewskie (por. Okulicz 1976, s. 208; Nowakowski 2009, s. 114). Zapewne tą drogą omawiane zapinki trafiły w okolice Mierzei Kurońskiej. U schyłku fazy B1 w północnej części Półwyspu Sambijskiego, oprócz fibul oczkowatych serii głównej, pojawiły się także należące do typu 67b/6817 (por. Juga-Szymańska 2011, s. 42), zaś w podfazie B2a koncentrowały się tu zapinki typów 57, 58-59 i egzemplarze 7. serii, V grupy (Chilińska-Früboes 2016a, mapy 7, 15). Obszar ten oraz dorzecze środkowej Pregoły były wówczas ośrodkami krystalizowania się kultury Dollkeim-Kovrovo – wydaje się, że w odcinku B1–B2a, zupełnie od siebie niezależnymi. Ludność zamieszkująca pierwszy z tych regionów utrzymywała kontakty z kulturą wielbarską znad dolnej Wisły i kon  Jest możliwe, że fragment takiej fibuli odkryto w Eisliethen, stan. II, gr. 6 (por. katalog – znaleziska niepewne), choć to mało prawdopodobne. 17   Zapinka taka pochodzi z Dollkeim, znal. luźne (Bujack 1885, s. 14 – nr 201; Juga-Szymańska 2011, s. 39, 47, ryc. 2:11; Schmiedehelm 2011, s. 77; Chilińska-Früboes 2016b, s. 88; 2016c, tabl. 82:4; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13.53, VM 9.21; DSHI 100 La Baume 9, s. 68, 121). Kolejny fragment takiej fibuli najpewniej odkryto w Lattenwalde, ale lokalizacja ta nie jest pewna (Engel 1931, s. 108; Chilińska-Früboes 2016b, s.  157; 2016c, tabl. 140:6; Grenz, Spuścizna 78; Jankuhn, Spuścizna; DSHI 100 La Baume 9, s. 121; por. Juga-Szymańska 2011, s. 36, 47, ryc. 1; Schmiedehelm 2011, s. 77; Schmiedehelm, Spuścizna 7.25.47.282a, 7.25.51.86). Zapinka tego typu mogła zostać odkryta także w Eisliethen, stan. II, gr. 6 (por. katalog – znaleziska niepewne). 16

Agata Chilińsk a-Früboes

trolowała Mierzeję Kurońską. Z kolei obszar środkowej Pregoły był powiązany handlowo z Mazurami i północnym Mazowszem. Hipotezę o dwóch miejscach kształtowania się kultury Dollkeim-Kovrovo należy dalej testować, analizując także i inne formy zabytków, m.in. bransolety z  guzkowatymi zakończeniami i importy rzymskie (por. Chilińska-Früboes, w druku). Niniejszy artykuł nie stanowi więc dogłębnej analizy początków omawianej kultury, a jest tylko przyczynkiem do tego zagadnienia. Wykaz miejscowości wymienionych w tekście Czechy Dobřichov-Pičhora, okr. Kolín. Estonia Jabara, Ida-Viru maakond / Jäbara, Ksp. Lüganuse, Järve, Ida-Viru maakond / Türpsal, Ksp. Jewe, Kukruse, Ida-Viru maakond / Kuckers, Ksp. Jewe, Pajusi, Jõgeva maakond / Pajus, Ksp. Oberpahlen. Litwa Paragaudis, Šilalės raj., Upmaļi, Burtnieku novads, Zastaučiai, Mažeikių raj. Łotwa Auciems, Cēsu novads, Īle, Auces novads. Niemcy Hofheim, Landkreis Main–Taunus–Kreis. Polska Elbląg, pow. elbląski / Elbing, Kr. loco, Elbląg-Pole Nowomiejskie, pow. elbląski / Elbing, Neustädter Feld, Kr. Elbing, Kamieńczyk, pow. wyszkowski, Knis, pow. giżycki / Gneist, Kr. Lötzen, Kruklanki, pow. giżycki / Kruglanken, Kr. Angerburg, Muntowo, pow. mrągowski / Alt-Muntowen, Kr. Sensburg, Nadkole, pow. węgrowski, Niedanowo, pow. nidzicki, Pelplin-Maciejewo, pow. tczewski / Maciejewo, Kr. Dirschau, Prądno, pow. myśliborski, Pruszcz Gdański, pow. gdański, Skrzypy, pow. węgorzewski / Steinhof, Kr. Angerburg, Stara Rudówka, pow. giżycki / Rudowken, Kr. Sensburg, Szczytno, pow. włocławski, Święta Lipka, pow. kętrzyński / Heiligelinde, Kr. Rastenburg, Trygort, pow. węgorzewski / Thiergarten, Kr. Angerburg, Ulkowy, pow. gdański,

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

35

Pertelnicken, Kr. Fischhausen / Ternovka (Терновка), r–on Zelenogradskij (р–он Зеленоградский), Popelken, Kr. Wehlau / Holmy (Холмы), r–on Gvardejskij (р–он Гвардейский) Rosja Prigorkino (Пригоркино), r–on Bagrationovskij (р–он Dollkeim/Dolkeim, Kr. Fischhausen / Kovrovo (Коврово), Багратионовский) / Carben/Karben, Kr. Heiligenbeil, r–on Zelenogradskij (р–он Зеленоградский), Stobingen, Kr. Wehlau / Pridorožnoe (Придорожное), r– Eisliethen, Kr. Fischhausen / Geroiskoe (Геройское), r–on on Gvardejskij (р–он Гвардейский), Zelenogradskij (р–он Зеленоградский), Tapiau, Kr. Wehlau / Gvardejsk (Гвардейск), r–on GvarGoldbach, Kr. Wehlau / Slavinsk (Славинск), r–on dejskij (р–он Гвардейский), Gvardejskij (р–он Гвардейский), Taplacken, Kr. Fischhausen / – , Imten, Kr. Wehlau / Kar'ernoe (Карьерное), r–on Tilsit, Kr. loco / Sovetsk (Советск), r–on Sovetskij (р–он Gvardejskij (р–он Гвардейский), Советский), Löbertshof, Kr. Labiau / – , Trausitten, Kr. Königsberg / Gur'evsk (Гурьевск), r–on loco, Muskau, Kr. Wehlau / – , Warglitten, Kr. Fischhausen / Bugrovo (Бугрово), r–on Kёrstovo (Кёрстово), r–on Kingiseppskij (р–он Кинги- Zelenogradskij (р–он Зеленоградский), сеппскнй), Wehlau, Kr. loco / Znamensk (Знаменск), r–on Gvardejskij Nautzau, Kr. Fischhausen / Kovrovo (Коврово), r–on (р–он Гвардейский). Zelenogradskij (р–он Зеленоградский), Weklice, pow. elbląski, Węgorzewo, pow. węgorzewski / Angerburg, Kr. loco, Woźnice, pow. mrągowski / Wosnitzen, Kr. Sensburg.

Bibliografia Zbiory ALM – Archäologisches Landesmuseum, Stiftung Schles­ wig-Holsteinische Landesmuseen, Schloss Gottorf, Schleswig. KOIHM – Kaliningraskij oblastnoj istoriko-hudožestvennyj muzej (Калининградский областной историко-художественный музей), Kaliningrad. MfV – Museum für Völkerkunde, Berlin. MVF – Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin, Preußischer Kulturbesitz, Berlin. OPM – Ostpreussisches Provinzialmuseum, Königsberg. Źródła archiwalne Katalog Ia – Część katalogu MfV przechowywanego obecnie w MVF. SMB–PK/MVF, IXd 8, PM–A – Archiwum Prussia-Museum – część dotycząca Prus Wschodnich – przechowywane w MVF. Almgren, Spuścizna – Spuścizna naukowa Oscara Almgrena przechowywana w Riksantikvarieämbetet Avdelningen för Arkiv och bibliotek, Sztokholm. Grenz, Spuścizna – Spuścizna naukowa Rudolfa Grenza przechowywana w ALM.

Jahn, Spuścizna – Spuścizna naukowa Martina Jahna przechowana w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Jankuhn, Spuścizna – Spuścizna naukowa Herberta Jankuhna przechowywana w ALM. Schmiedehelm, Spuścizna – Spuścizna naukowa Marty Schmiedehelm przechowywana w zbiorach naukowych Uniwersytetu w Tallinie (Tallinna Ülikooli Arheoloogiline Teaduskogu, Arhiiv), Tallin. Schmiedehelm, Spuścizna VM 9.21 – Spuścizna naukowa Gabinetu Archeologicznego Uniwersytetu w Tartu – część sporządzona przez Martę Schmiedehelm – przechowywana w zbiorach naukowych Uniwersytetu w Tallinie (Tallinna Ülikooli Arheoloogiline Teaduskogu, Arhiiv), Tallin. Tischler, Spuścizna – Spuścizna naukowa Prussia-Museum – część sporządzona przez Otto Tischlera – przechowywana w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, Olsztyn. Åberg, Spuścizna – Spuścizna naukowa Nilsa Åberga przechowywana w Riksantikvarieämbetet Avdelningen för Arkiv och bibliotek, Sztokholm. CAEG [Jankuhn] – Spuścizna naukowa Herberta Jankuhna – część włączona do archiwum Carla Engla – przechowywana w Georg-August-Universität Göttingen, Getynga.

36

DSHI 100 La Baume 8 – Spuścizna naukowa Wolfganga La Baume’a przechowywana w Johann Gottfried Herder-Institut für historische Ostmitteleuropaforschung – Institut der Leibniz-Gemeinschaft, Marburg. DSHI 100 La Baume 9 – Spuścizna Herberta Jankuhna – część włączona do archiwum Wolfganga La Baume’a – przechowywana w Johann Gottfried Herder-Institut für historische Ostmitteleuropaforschung – Institut der Leibniz-Gemeinschaft, Marburg. DSHI 100 Engel – Spuścizna naukowa Carla Engla przechowywana w Johann Gottfried Herder-Institut für historische Ostmitteleuropaforschung – Institut der Leibniz-Gemeinschaft, Marburg. Skróty KP – Katalog des Prussia-Museums im Nordflügel des Königlichen Schlosses zu Königsberg i. Pr., Teil II. Die Funde aus der Zeit der heidnischen Gräberfelder (von Christi Geburt bis zur Einführung des Christentums), 1897, Königsberg. Literatura Almgren O. 1897 Studien über Nordeuropäische Fibelformen der ersten nach christlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Stockholm. Andrzejowski J. 1998 Nadkole 2. A Cemetery of the Przeworsk Culture in Eastern Ponad, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. V, Kraków. Beckmann Ch. 1969 Metallfingerringe der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, Saalburg Jahrbuch, Bd. 26, s. 5–106. Bezzenberger A. 1896 Das Gräberfeld bei Rominten, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 20 (1895/96), s. 35–56. 1904 Analysen vorgeschichtlicher Bronzen Ostpreussens, Königsberg. Blumbergs Z. 1982 Bronzebuckelchen als Trachtzier. Zu den Kontakten Gotlands mit dem Kontinent in der Älteren Römischen Kaiserzeit, Theses and Papers in North-European Archaeology, 12, Stockholm. Blume E. 1912 Die germanische Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit I, Mannus-Bibliothek, Bd. 8, Würzburg.

Agata Chilińsk a-Früboes

Bohnsack D. 1938 Die Burgunden in Ostdeutschland und Polen während des letzten Jahrhunderts v. Chr., Leipzig. Bujack G. 1880 Auszug aus dem Katalog der Sammlung der Alterthumsgesellschaft Prussia, verfasst von Dr. Bujack im Juli 1879, [w:] Die Anthropologischen Sammlungen Deutschlands, ein Verzeichnis des in Deutschland vorhandenen anthropologischen Materials nach Beschluss der Deutschen Anthropologischen Gesellschaft, Hrsg. H. Schaaffhausen, Braunschweig, s. 75–89. 1885 Das Prussia-Museum im Nordflügel des Königlichen Schlosses zu Königsberg in Pr. Die angestellten Altertümer der prähistorischen Zeit von Geburt Christi bis zum Beginn der historischen Zeit bis ca. 1300, Königsberg. Chilińska-Drapella A. 2010 Próba nowego spojrzenia na „pasy sambijskie“, Wiadomości Archeologiczne, t. LXI, s. 3–79. 2013 Personal ornaments end belt fittings dating to the early Roman Period found in the area of the Dollkeim-Kovrovo Culture, Zentrum für Skandinavische Archäologie. Eine Forschungseinrichtung der Stiftung Schleswig–Holsteinische Landesmuseen Schloss Gottorf, Jb. 2012, Schleswig, s. 52. Chilińska-Früboes A. 2014 Personal ornaments end belt fittings dating to the early Roman Period found in the area of the Dollkeim-Kovrovo Culture, Zentrum für Skandinavische Archäologie. Eine Forschungseinrichtung der Stiftung Schleswig–Holsteinische Landesmuseen Schloss Gottorf, Jb. 2013, Schleswig, s. 59. 2015 Personal ornaments end belt fittings dating to the early Roman Period found in the area of the Dollkeim-Kovrovo Culture, Zentrum für Skandinavische Archäologie. Eine Forschungseinrichtung der Stiftung Schleswig–Holsteinische Landesmuseen Schloss Gottorf, Jb. 2014, Schleswig, s. 65. 2016a.b.c   Zapinki z wczesnego okresu wpływów rzymskich (fibule grup II–IV wg klasyfikacji Oscara Almgrena) na obszarze kultury Dollkeim-Kovrovo. Studia nad rolą fibul jako wyznacznika chronologiczno-kulturowo-etnicznego, t. 1: Tekst, t. 2: Katalog, t. 3: Tablice, Maszynopis dysertacji doktorskiej w archiwum Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. w druku   Przedwojenne znaleziska rzymskich zapinek kabłąkowych datowanych na wczesny okres wpływów rzymskich, znanych z obszaru kultury Dollkeim-Kovrovo, Światowit, t. XI (LXII).

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

Cosack E. 1979 Die Fibeln der Älteren Römischen Kaiserzeit in der Germania libera, Teil 1, Göttinger Schriften zur Vor- und Frühgeschichte, Bd. 19, Neumünster. Dąbrowska T. 1997 Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. III, Kraków. 2008 Młodszy okres przedrzymski na Mazowszu i zachodnim Podlasiu. Zarys kulturowo-chronologiczny, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. VII, Warszawa. Droberjar E. 1999 Dobřichov-Pičhora. Ein Gräberfeld der älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen (Ein Beitrag zur Kenntnis des Marbod-Reichs), Fontes Archaeologici Pragenses, vol. 23, Pragae. Engel C. 1931 Zur Vorgeschichte der Kurischen Nehrung (Kurzer Bericht über die auf dem Ausflug am 28. Juli 1930 gegebenen Erläuterungen), Sonderdruck aus Mannus, Zeitschrift für Vorgeschichte, Bd. 23, s. 97–116. 1933 Die kaiserzeitlichen Kulturgruppen zwischen Weichsel und finnischem Meerbusen und ihr Verhältnis zueinander, Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde und Heimatschutz, H. 30/1, s. 261–286. 1935 Aus ostpreußischer Vorzeit, Königsberg. Garbsch J. 1965 Die norisch-pannonische Frauentracht im 1. und 2. Jahrhundert, Münchner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte, Bd. 11, München. Ginalski J. 1991 Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej, Przegląd Archeologiczny, t. 38, s. 53–84. Godłowski K. 1985 Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. Günther C., Voss A. (red.) 1880 Photographisches Album der Ausstellung Prähistorischer und Anthropologischer Funde Deutschlands, Section I: Ost und Westpreußen, Berlin. Hausmann R. 1896 Grabfunde aus Estland. Eine archäologische Studie, Reval. Hollack E. 1908a Die Grabformen ostpreussischer Gräberfelder, Zeitschrift für Ethnologie, Bd. 40, s. 145–193. 1908b Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen, Glogau-Berlin.

37

Ilkjær J. 1990 Illerup Ådal, Bd. 1–2, Die Lanzen und Speere, Jutland Archaeological Society Publications, Bd.25:1– 2, Højbjerg. Iwanicki P. 2015 Kształtowanie się osadnictwa kultury bogaczewskiej w dolinie Gołdapy, na podstawie badań z lat 2008– 2011, [w:] Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffman, Warszawa-Białystok, s. 109–116. Jahn M. 1916 Die Bewaffnung der Germanen in der älteren Eisenzeit etwa von 700 v. Chr. bis 200 n. Chr., Mannus-Bibliothek, Bd. 16, Würzburg. 1921 Der Reitersporn seine Entstehung und früheste Entwicklung, Mannus-Bibliothek, Bd. 21, Leipzig. Jamka R. 1964 Fibule typu oczkowatego w Europie środkowej ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich, Materiały Starożytne, t. X, s. 7–120. Jankuhn H. 1933a Gürtelgarnituren der älteren römischen Kaiserzeit im Samlande, Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde und Heimatschutz, H. 30/1, s. 166–201. 1933b Zur Besiedlung des Samlandes in der älteren römischen Kaiserzeit, Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde und Heimatschutz, H. 30/1, s. 202–226. 1950 Zur räumlichen Gliederung der älteren Kaiserzeit in Ostpreußen, Archaeologia Geographica, Bd. 1/3, s. 54–64. Jaskanis J. 1977 Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu rzymskiego. Materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. IV, s. 239–350. Jentzsch A. 1892 Bericht über die Verwaltung des Provinzialmuseums im Jahre 1892, Bericht über die in den Sitzungen der Königlichen Physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, Bd. 33, s. 61–75. 1896 Bericht über die Verwaltung des Ostpreussischen Provinzialmuseums in den Jahren 1893–1895, nebst Beiträgen zur Geologie und Urgeschichte Ost- und Westpreussens, Schriften der Königlichen Physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, Königsberg, Bd. 37, s. 49–138. Juga-Szymańska A. 2004 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Tałtach na Pojezierzu Mazurskim, Barbaricum, t. 7, s. 91–147.

38

2011 Die Fibel aus Lattenwalde. Die Fibeln A.67-68 aus dem westbaltischen Kulturkreis, Archaeologia Lituana, vol. 12, s. 36–47. Kaczanowski P. 1995 Klaysfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego, Klasyfikacje zabytków archeologicznych, t. 1, Kraków. Kiekebusch A. 1908 Der Einfluss der römischen Kultur auf die germanische im Spiegel der Hügelgräber des Niederrheins, Stuttgart. Kontny B. 2007 Najwcześniejsze elementy uzbrojenia w kulturze przeworskiej, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie, t. I, red. A. Bitner-Wróblewska, Warszawa, s. 73–111. Kulakov V.I. 2004 Doll'kajm ‒ Kovrovo. Issledovaniâ 1879 g., Prussia Antiqua 2 Monumenta, Minsk. Kunow J. 1998 Die Hauptserie der Augenfibel: Gruppe III, Fig. 45– 54, 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg, Hrsg. J. Kunow, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5 (2002), Wünsdorf, s. 93–118. 2001 Untersuchungen zu frühen Augenfibelformen in der Germania magna, [w:] „…trans Albim fluvium“ Forschungen zur vorrömischen, kaiserzeitlichen und mittelalterlichen Archäologie, Festschrift für Achim Leube zum 65. Geburtstag, Hrsg. M. Meyer, Internationale Archäologie, Studia Honoraria Bd. 10, Rahden, s. 343–347. Łuczkiewicz P. 2006 Uzbrojenie ludności ziem Polski w młodszym okresie przedrzymskim, Lublin. Madyda-Legutko R. 1990 Gürtelhaken der frührömischen Kaiserzeit im Gebiet des Mitteleuropäischen Barbaricum, Przegląd Archeologiczny, t. 37, s. 157–180. 2011 Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końca pasa, Kraków. Mączyńska M. 2004 Bemerkungen über einige Typen der Augenfibeln im Barbaricum, [w:] Zentrum und Peripherie – Gesellschaftliche Phänomene in der Frühgeschichte. Materialien des 13. Internationalen Symposiums „Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im mittleren Donauraum“, 4.–8. Dezember

Agata Chilińsk a-Früboes

2000,  Mitteilungen der Prähistorischen Kommission, Bd. 57, Hrsg. H. Friesinger, A. Stuppner, Wien, s. 211–240. 2011 Der frühvölkerwanderungszeitliche Hortfund aus Łubiana, Kreis Kościerzyna (Pommern), Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, Bd. 90, s. 7–482. Michelbertas M. 1986 Senasis Geležies Amžius Lietuvoje, I–IV Amžius, Vilnius. 1997 Paragaudžio pilkapynas, Vilnius. Moora H. 1929 Die Eisenzeit in Lettland bis etwa 500 n. Chr. 1: Die Funde, Verhandlungen der Gelehrten Estnischen Gesellschaft, Bd. 25, Tartu-Dorpat. 1938 Die Eisenzeit in Lettland bis etwa 500 n. Chr. 2: Analyse, Verhandlungen der Gelehrten Estnischen Gesellschaft, Bd. 29, Tartu. Motyková-Šneiderová K. 1965 Zur Chronologie der ältesten römischen Kaiserzeit in Böhmen, Berliner Jahrbuch für Vor- und Frühgeschichte, Bd. 5, s. 103–174. Natuniewicz M. 2000 „Nowe” znaleziska ze starych wykopalisk – ocalałe materiały archeologiczne z okresu wpływów rzymskich ze stanowisk z okolic Elbląga, [w:] Antiquitates Prussiae. Studia z archeologii dawnych ziem pruskich, red. J. Kolendo, W. Nowakowski, Warszawa, s. 105–206. Natuniewicz-Sekuła M., Okulicz-Kozaryn J. 2011 Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on the Eastern Margin of Vistula Delta (Excavations 1984–2004), Monumenta Archaeologica Barbarica, t. XVII, Warszawa. Nowakowski W. 1985 Rzymskie importy przemysłowe na terytorium zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego, Archeologia, t. 34, s. 63–106. 1995 Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum, t. 4, Warszawa. 1996 Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit dem römischen Reich und der barbarischen Welt, Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg, Bd. 10, Marburg-Warszawa. 1998 Die Funde der römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit aus Masuren, Museum für Vorund Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin, Bestandskataloge, Bd. 6, Berlin.

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

2009 W dół Węgorapy – odgałęzienie „szlaku bursztynowego“ w początkach okresu wpływów rzymskich, [w:] Studia Węgorapskie, t. 1, red. J.M. Łapo, J. Janowski, Warszawa, s. 107–124. 2013 Masuren in der Römischen Kaiserzeit. Auswertung der Archivalien aus dem Nachlass von Herbert Jankuhn, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete, Bd. 12, Neumünster. Okulicz J. 1973 Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Monografie Dziejów Społecznych i Politycznych Warmii i Mazur, t. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 1976 Powiązania pobrzeża wschodniego Bałtyku i centrum sambijskiego z południem w podokresie wczesnorzymskim, [w:] Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie środkowej w okresie wpływów rzymskich, Materiały z konferencji zorganizowanej przez Polskie Towarzystwo Archeologiczne oddział w Nowej Hucie i Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniach 20–22 września 1972 roku w Nowej Hucie i Krakowie, red. K. Godłowski, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CCCCXXII, Prace Archeologiczne, z. 22, Kraków, s. 181–213. Olędzki M. 1998 Rollenkappenfibeln der östlichen Hauptserie Almgren 37–41 und die Varianten Fig. 42–43, 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg, Hrsg. J. Kunow Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg, Bd. 5, Wünsdorf, s. 67–84. Oxenstierna E. 1958 Die ältere Eisenzeit in Östergötland, Lidingö. Pietrzak M. 1997 Pruszcz Gdański, Fundstelle 10. Ein Gräberfeld der Oksywie- und Wielbark-Kultur in Ostpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. IV, Kraków. Raddatz K. 1992/1993    Der Wolka-See, ein Opferplatz der Römischen Kaiserzeit in Ostpreußen, Offa, Bd. 49/50, s. 127–187. Radûš O.A., Skvorcov K.N. 2008 Nahodki detalej ŝitov v areale sambijsko–natangijskoj kul'tury, [w:] Germania–Sarmatia. Drevnosti Central'­ noj i Vostočnoj Evropy epohi rimskogo vliâniâ i  pereseleniâ narodov, red. K.  Karnap-Bornhajm, V. Novakovskij, A. Simonenko, O. Ŝeglova, V. Šimenas, Kaliningrad, s. 122–157.

39

Ritterling E. 1913 Das frührömische Lager bei Hofheim im Taunus, Annalen des Vereins für Nassauische Altertumskunde und Geschichtsforschung, Jg. 40, Wiesbaden. Rzeszotarska-Nowakiewicz A. 2010 Neckrings with trumpet-shaped terminals (mit Trompetenenden) – some remarks on traces of contacts in the Baltic basin during the Early Roman Period, [w:] Worlds apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age Network Denmark–Poland 2005–2008, Nordiske Fortidsminder C/7, ed. U.  Lund Hansen, A. Bitner-Wróblewska, København-Warszawa, s. 315–336. Schmiedehelm M. 1931 Über die Beziehungen zwischen dem Weichselgebiet und Estland zur römischen Eisenzeit, Congressus Secundus Archaeologorum Balticorum Rigae, 19.– 23.VIII.1930, Acta Universitatis Latviensis Philologorum et Philosophorum Ordinis, Tomus I, Supplementum I, Rigae, s. 395–408. 2011 Das Gräberfeld am Jaskowska-See in Masuren. Studien zur westmasurischen Kultur der römischen Eisenzeit, Warszawa. Schwantes G. 1924 Zur Typologie der Augenfibel, Prähistorische Zeitschrift, Bd. 15, s. 138. Skvorcov K.N. 2012 Novye nahodki pamâtnikov rimskogo vremeni na poberež'e Vislinskogo zaliva, Ot Rimskogo Limesa do Velikoj Kitajskoj Steny, From Roman Limes to the Great Chinese Wall, Stratum plus, № 4, Kishinev, s. 107–126. Skvortsov K.N. 2012 The Formation of a Sambian-Natangian Culture Patrimonial Elite in the Roman Period in the Context of the Amber Trade, Archaeologia Baltica, vol.  18, s. 167–191. Šarov O.V. 2013 Problemy hronologii nahodok rimskogo vremeni na Severo–Zapade Rossii, [w:] Arheologiâ Baltijskogo Regiona, Archaeology of the Baltic, red. N.A. Makarov, A.V. Mastykova, A.N. Khokhlov, Moscow-Saint Petersburg, s. 60–73. Tempelmann-Mączyńska M. 1985 Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen, Bd. 43, Mainz. Tischler O. 1880 Ost-Preussen, [w:] Katalog der Ausstellung prähistorischer und anthropologischer Funde Deutsch-

40

Agata Chilińsk a-Früboes

lands zu Berlin vom 5.–21. August 1880, Berlin, Hrsg. A. Voss, s. 390–453. 1891 Bericht über die Archäologisch-Anthropologische Abteilung des Provinzial–Museums der Physikalisch-ökonomischen Gesellschaft, Schriften der Königlichen Physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, Bd. 31, s. 85–104. Tischler O., Kemke H. 1902 Ostpreussische Altertümer aus der Zeit der grossen Gräberfelder nach Christi Geburt, Königsberg. Tuszyńska M. 2005 Ulkowy. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pomorzu Gdańskim (Badania na trasie autostrady A1 Gdańsk–Toruń), Gdańsk.

Valatka V. 2004 Žemaičių žemės tyrinėjimai, I: Archeologija, Vilnius. Wołągiewicz R. 1970 Der Zufluß römischer Importe in das Gebiet nördlich der mittleren Donau in der älteren Kaiserzeit, Zeitschrift für Archäologie, Bd. 4, s. 222–249. Ziemlińska-Odojowa W. 1999 Niedanowo. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und Wielbark-Kultur in Nordmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. VII, Kraków.

Eye fibulae, main series in the discussion on beginnings of the Dollkeim-Kovrovo Culture The first phase of the Dollkeim-Kovrovo Culture, which corresponds to phases B2a–b, can be clearly seen in the archaeological material (cf. Nowakowski 1996, p. 48–50, 55– 56, 59–60, pl. 107; Chilińska-Drapella 2010; 2013; Chilińska-Früboes 2014; 2015). However, the beginning of that culture – so called phase 0 – is hard to establish. In that period of time on the Samland Peninsula appeared brooches presenting the main series of the third group in the system of Oscar Almgren’s classification (Almgren 1897). These fibulae have been rarely found at the territory of the Dollkeim-Kovrovo Culture (see Tab. 1, Map 1, Catalogue). They had been in use at the large territory, but most were discovered in the region lying between the Rhine and the Vistula (Kunow 1998, p. 106, fig. 1). Many such brooches come from the lower Vistula River basin, but they were not popular in the West Balt Circle (Almgren 1897, p. 25, 144–146, 148–149). Oscar Almgren mentioned only five such fibulae discovered at the area of the Dollkeim-Kovrovo Culture (Almgren 1897, p. 148). Nowadays at least twelve are known. Some of them were wrongly described by Almgren, because he had not seen all collection of the Prussia-Museum, but he was using information about it from other scientists instead. The oldest fibula of the main series come from Trausitten, gr. 13 (Fig. 5:1). It is the most similar to the type 46. Such finds were worn in the antiquity mainly outside the Roman Provinces (Kunow 1998, fig. 2, 5). They are dated to the phase B1 (Mączyńska 2004, p. 212; 2011, p. 24; Droberjar 1999, p. 75–76).

From Eisliethen, site II, gr. 3 come two brooches of type 50 (Fig. 2:10, 3:1) and one presenting type 51 (Fig.  3:2). Such finds were popular all over Barbaricum (Kunow 1998, fig. 2). Fibulae type 50 were in use during phases B1a–b and brooches types 51-53 are dated to the phase B1b (Kunow 1998, p. 106). Such chronology has also the grave from Eisliethen. From the area of the Dollkeim-Kovrovo Culture come at least two brooches presenting type 52 (Fig. 4:7, 6:1). The most popular fibulae of the main series known from that territory can be classified to the type 53 (Fig. 1:9, 4:2, 6, 8, 10). Brooches type 52 are dated to the phase B1c and these presenting type 53 to the phase B2a (Mączyńska 2004, p. 212). Unfortunately only one fibula – from Dollkeim, gr. 27c – was discovered in the grave containing finds that are helpful in the chronological studies – brooches types 60 (Fig. 1:3, 2:5, 7), 61 (Fig. 2:6), 109 (Fig. 1:2) and bracelets with coneshaped terminals (Fig. 1:4, 6). That grave should be dated to the phase B2a (cf. Mączyńska 2011, p.  44–45; Chilińska-Drapella 2010, p. 9–10; Nowakowski 2013, p. 150–151). It is possible that to the group of the discussed brooches also finds from Dollkeim, gr. 19 (Fig. 7:2) and from Eisliethen, site II, gr. 6 (Fig. 6:2) should be added, but these artifacts were too purely preserved to establish that hypothesis. Brooches of the main series of the third group had been elaborated by Jürgen Kunow (1998) and Magdalena Mączyńska (2004). Unfortunately, finds from the West Balt Circle were not described as precise as these known from other territories. However, some were also investigat-

Zapinki oczkowate serii głów nej jako głos w dyskusji nad początk ami kultury Dollkeim-Kovrovo

ed (cf. Moora 1938, p. 58, map VI; Nowakowski 1995, p. 27; 1996, p. 49, 152–155; 1998, p. 46; 2013, p. 132; Juga-Szymańska 2011, p. 42, map 3; Schmiedehelm 2011, p. 73–74). Brooch type 46 known from the Samland Peninsula probably was imported from the area of the lower Vistula River region, as well as brooches types 50-51. Fibulae types 52-53 were popular in the West Balt Circle as well as in Latvia and in Estonia. They appeared in the Masuria probably thanks to the Przeworsk Culture (Nowakowski 1995, p. 27; 1998, p. 46; 2013, p. 132). Finds from Latvia and Estonia might have apeared there thanks to the cultural connections of these regions with Öland, Gotland, the south-eastern Sweden and Finnland, from where such finds are known (cf. Kunow 1998, fig. 7; Mączyńska 2004, map 2). Fibulae of the main series are dated to the phase zero of the Dollkeim-Kovrovo Culture and to the beginning of

41

its first phase (cf. Nowakowski 1996, p. 49, 68–69). These artifcats come from two regions – the northern part of the Samland Peninsula (near the Curonian Spit) and the basin of the middle course of the Progolya River (Map 1 – cf. Juga-Szymańska 2011, p. 42). These two areas should be treated as two separate centers of coming into being the Dollkeim-Kovrovo Culture in the second half of the 1st c. AD. In that time existed many trade routes. One of them led from the South via the lower Vistula River to the Samland Peninsula, the Curonian Spit and the Lithuanian coast (Nowakowski 1985, p. 94–95; 2009, p. 107, 114–115; Skvortsov 2012, p. 170, 172). Other trade road led from Masovia, via Masuria, along the Węgorapa River to the basin of the middle course of the Pregolya River and further north. Along these roads brooches of the main series were carried to the Samland Peninsula.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Ewa Jurzysta

O perspektywach badań nad schyłkowym paleolitem w Dolinie Górnej Narwi

Niniejszy artykuł stanowi prezentację wyników prac gabinetowych mających na celu podsumowanie stanu badań wykopaliskowych i powierzchniowych prowadzonych w  Dolinie Górnej Narwi. Ponadto zarysowuje zagadnienia związane z osadnictwem paleolitycznym tego obszaru. Makroregion doliny górnego biegu rzeki Narew (odcinek od granicy państwa do Żółtek) odróżnia się od sąsiadujących nizin i wysoczyzn pod względem klimatycznym, geobotanicznym i geologicznym. Również w końcu plejstocenu, kiedy nastąpiło pierwsze po ustąpieniu lądolodu vistuliańskiego zasiedlenie przez grupy ludzkie, obszar ten stwarzał specyficzne warunki osadnicze. Dolina Górnej Narwi stanowi szerokie obniżenie pomiędzy otaczającymi ją wysoczyznami: Białostocką, Wysokomazowiecką oraz Równiną Bielską (Kondracki 2001, s. 210). Jest to obok Kotliny Biebrzańskiej najniżej położony teren w obrębie Niziny Północnopodlaskiej, a podczas ostatniego zlodowacenia był miejscem gromadzenia się wód roztopowych. Jego geneza związana jest ze zlodowaceniem Warty i Wisły (Banaszuk 1996, s. 36). Jeszcze u schyłku glacjału i w holocenie przebiegały procesy kształtujące dolinę, takie jak powstanie tarasu nadzalewowego czy formowanie się wydm. Także sama Narew zmieniała się w tym czasie. Następowała transformacja systemu rzecznego z roztokowego w chłodnych okresach, na meandrujący w okresach cieplejszych. Następnie rzeka na wskutek dzielenia się koryt rzecznych, stała się anostomozującą. Taki system rzeczny charakteryzuje się występowaniem wielu rozdzielających się i ponownie łączących koryt, pomiędzy którymi znajdują się wyspy. W starszym holocenie Narew zaczęła ponownie meandrować (Banaszuk 1996, s. 60). Dokładne prześledzenie zmian dzisiaj nie jest możliwe ze względu na niedostateczne zbadanie obszaru pod wzglę-

dem geologicznym, niemniej jednak pozwoliłoby odtworzyć warunki, które panowały w końcu glacjału. Zainteresowanie archeologią omawianego obszaru na większą skalę rozpoczęło się dopiero w końcu XIX w. Badania były prowadzone nie tylko przez placówki naukowe, lecz zajmowali się tym także amatorzy rodzimych starożytności. Niektórzy z nich, jak Zygmunt Gloger, wykazywali się wnikliwymi obserwacjami i trafnymi interpretacjami znalezisk. Podczas wyjazdów terenowych zauważył, że ludzie używający narzędzi wykonanych z krzemienia najchętniej zamieszkiwali tereny położone nad rzekami. Jego obszerna publikacja pt. „Dolinami rzek opisy podróży wzdłuż Niemna, Wisły, Bugu i Biebrzy” (1903) zawiera barwne opisy podróży, mijanych stanowisk i znalezionych tam zabytków oraz ilustracje autora. Ponadto systematycznie publikował swoje obserwacje, m.in. w Bibliotece Warszawskiej. Zbiory Glogera i jego ojca, kolekcjonera dzieł sztuki, numizmatów i dokumentów, stały się podstawą do utworzenia pierwszego na Podlasiu muzeum (Pawlata, Stankiewicz 2010, s. 6). W 2 poł. XIX w. działał również inny miłośnik archeologii i historii, Alfons Budziński. Stał się pionierem prac wykopaliskowych w tym rejonie kraju, gdyż nie tylko obserwował stanowiska i opisywał zabytki, lecz również rozkopywał pewne obiekty (np. „mogiłki pogańskie”, Gwardiak 2002, s. 20). Jednym z najważniejszych badaczy archeologii Podlasia początku XX w. to Zygmunt Szmit, który w 1926 r. został asystentem w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie (Pawlata 2009, s. 5–7). Swoje zainteresowania skupił przede wszystkim na wytwórczości krzemieniarskiej. Podczas prowadzonych przez siebie badań wykopaliskowych zwracał uwagę nie tylko na same zabytki, lecz również obserwował stratygrafię stanowisk i  ich

44

Ewa Jur zysta

Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk archeologicznych i wychodni kredy jeziernej w „Krecie” w okolicach wsi Płonka. Na podkładzie ark. 18 mapy 1:100 000 Atlasu Wojskowego województwa podlaskiego. Oprac. E. Jurzysta

Ryc. 2. Lokalizacja stanowisk archeologicznych w pobliżu wsi Bokiny. Na podkładzie ark. 14 mapy 1:100 000 Atlasu Wojskowego województwa podlaskiego. Oprac. E. Jurzysta

związek z tarasami rzecznymi (Szmit 1929, s. 37). Ponadto był prekursorem prac nad górnictwem krzemienia w Polce północno-wschodniej i odkrywcą kopalń w Krasnym Siole koło Wołkowyska (m.in. Zalewski 2000, s. 259). Kolejnym wykształconym badaczem zajmującym się epoką kamienia na Podlasiu był Józef Jodkowski, który pracował w Muzeum Archeologicznym u Erazma Majewskiego, a później został dyrektorem Komisji Opieki nad Zabytkami Sztuki i Kultury w Grodnie. Działał głównie w okolicach Grodna, ale nadzorował także badania wykopaliskowe na Górze Królowej Bony w Surażu (Bieńkowska, Kiziukiewicz 2006, s. 14; Stafiński 1937, s. 3). Pomagał mu przy tym Aleksander Stafiński, nauczyciel miejscowej szkoły, który samodzielnie penetrował okolice Suraża (Pawlata, Maciejczuk 1988). Związany z nim był Władysław Litwińczuk, rolnik, który zgromadził tak dużą kolekcję różnego rodzaju „starożytności”, że założył prywatne muzeum. Wśród znalezionych przez niego zabytków znalazło się wiele narzędzi krzemiennych. Nie będąc jednak osobą wykształconą w kierunku archeologii czy historii, zbierał przede wszystkim wyroby krzemienne, które zwracały uwagę ciekawymi kształtami (rdzenie, groty, narzędzia bifacjalne) i nie dokumentował miejsca ich znalezienia. Dzięki zaangażowaniu archeologów udało się jednak przyporządkować dużą część zabytków do poszczególnych stanowisk (Pawlata 2008, s. 103). W białostockim muzeum Dział Archeologii utworzono w 1956 r., a jego kierownikiem została Danuta Jaskanis (Bieńkowska, Kiziukiewicz 2006, s. 6). W latach 60tych i 70-tych badania powierzchniowe w Dolinie Górnej Narwi prowadziło kilkunastu badaczy (m.in.: Jerzy Głosik, Krzysztof Burek, Krystyna Chilmon (później Bień-

kowska). Regularne badania powierzchniowe w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski na terenie Białostocczyzny rozpoczęto w 1978 r. (Bieńkowska 1988). Zakończono je dopiero w październiku 2011 roku. Jednak tereny pokryte bagnami, rozlewiskami i zwartym lasem nie były w pełni dostępne do penetracji, dlatego rozpoznanie samej doliny Narwi i przyległych do niej obszarów jest fragmentaryczne. Większość materiałów krzemiennych znalezionych w dolinie została pozyskana właśnie w wyniku zbierania z powierzchni zarówno w trakcie systematycznych, jak i amatorskich penetracji. Bazę źródłową do poznania starszej epoki kamienia na omawianym obszarze stanowią zabytki krzemienne występujące zwykle niezbyt licznie w obrębie stanowisk położonych głównie na terasach rzecznych. Jedyne stanowiska przebadane wykopaliskowo to Płonka-Kozły st. 1, Płonka-Strumianka st. 2 i Bokiny st. 63 (wszystkie w woj. podlaskie). Prace w wymienionych miejscach prowadziła Ewa Gieysztor-Szymczak. Ostatnio badania wykopaliskowe zakrojone na niewielką skalę przeprowadzone zostały także na stanowisku 97 w Surażu (woj. podlaskie). Wymienione stanowiska w Płonce stanowią jedną pracownię krzemieniarską położoną w obrębie dwóch miejscowości, badaną w latach 1980–82. Zlokalizowana jest pomiędzy Wysoczyzną Wysokomazowiecką a Doliną Górnej Narwi, u podnóża wzgórza morenowego zwanego Czerwoną Górą (Gieysztor-Szymczak 1982, s. 19) (Ryc. 1). Przebadano ponad 200 m2 powierzchni stanowiska, a jego wielkość szacowana jest na ok. 5 ha. W wyniku eksploracji trzech wykopów głównych i kilkunastu sondaży pozyskano 17,5 tys. zabytków, głównie w postaci półsurowca krzemiennego i odpadków produkcyjnych.

O perspektywach badań nad schyłkowym paleolitem w Dolinie Górnej Narwi

Obecna jest także pewna liczba rdzeni na różnych etapach eksploatacji, co wskazuje na typowo pracowniany charakter stanowiska. Niewielki jest udział narzędzi i odpadków charakterystycznych z ich produkcji. Materiał w większości wykazuje podobieństwo do wyrobów kultury świderskiej. W obrębie wszystkich wykopów zabytki występowały w warstwie próchnicznej, a tylko niewielki procent pojawił się w iluwium zalegającej poniżej gliniastej gleby (Gieysztor-Szymczak 1981, s. 18; 1982, s. 19; 1983, s.  15). Wszystkie wyroby krzemienne znalezione na stanowisku wykonano z miejscowego surowca kredowego. Pozyskiwano go najprawdopodobniej 200 m dalej, gdzie znajduje się nieczynne dziś miejsce wydobywania kredy jeziernej w „Krecie” (Gieysztor-Szymczak 1981). Badania wykopaliskowe przeprowadzono również na stanowisku 63 w Bokinach, gm. Łapy, w latach 1994 i 1996 z ramienia Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Stanowisko położone w odległości ok. 2 km od wsi Bokiny odkryto podczas penetracji powierzchniowych związanych z Archeologicznym Zdjęciem Polski (Ryc. 2). Pierwszy sezon badań miał na celu rozpoznanie zasięgu występowania materiałów krzemiennych. W drugim rozszerzono zasięg wokół sondażu nr 5/94. Powierzchnię stanowiska oszacowano na ok. 2 ha. Z przebadanego obszaru o powierzchni 49 m2 pozyskano łącznie ok. 10455 sztuk wyrobów krzemiennych, nieco ponad 1400 sztuk niecharakterystycznych fragmentów naczyń ceramicznych, ok. 239 sztuk fragmentów przepalonych kości zwierzęcych, przepalone kamienie, przedmiot gliniany lub z kamienia oraz wyrób z brązu (ząb z grzebienia lub fragment szydełka). Wyroby krzemienne w większości występowały w układzie bezkrzemienicowym, a jedyną koncentrację materiału zaobserwowano w obrębie piątego metra w sondażu nr 5/94. Natrafiono tam również na obiekt o owalnym przekroju i średnicy 30 cm, z dużą zawartością węgli drzewnych. Ponadto w odległości 15 m od tego wykopu właściciel pola orając ziemię odsłonił dwa położone blisko siebie paleniska. Na powierzchni jednego z nich znaleziono przepalony rdzeń dwupiętowy wiórowy, a wcześniej zebrano tu kilka podobnych egzemplarzy (Gieysztor-Szymczak 1994, s. 2–4). We wszystkich wykopach materiał zabytkowy zalegał głównie w warstwie ornej, do 30 cm poniżej poziomu gruntu (Gieysztor-Szymczak 1998, s. 1). Materiał krzemienny, który można powiązać ze schyłkowym paleolitem to nieliczne rdzenie, liściak świderski, rylce, drapacze, przekłuwacz i kilkanaście wiórów z zaznaczoną dwupiętowością. Ponadto kilka fragmentów wiórów i odpadków wykonanych z krzemienia czekoladowego również można zaklasyfikować jako paleolityczne. Pozostałe wyroby odpowiadają materiałom mezolitycznym kultury komornickiej i janisławickiej oraz neolitycznym kultury niemeńskiej (Gieysztor-Szymczak 2005, s. 29).

45

Ryc. 3. Lokalizacja stanowisk archeologicznych w pobliżu Suraża. Lokalizacja stanowisk archiwalnych opisanych jako „góra Mikucicha” i „wydma” niepewna. Na podkładzie ark. 18 mapy 1:100 000 Atlasu Wojskowego województwa podlaskiego. Oprac. E. Jurzysta

Ponadto w listopadzie 2011 r. przeprowadzono badania sondażowe na stanowisku 97 w Surażu (Ryc. 3). Na tarasie nadzalewowym założono wówczas dwa wykopy o powierzchni 4 m2 i 3 m2. Trzeci sondaż wytyczono w odległości 77 m w kierunku północ-północny zachód od pierwszego wykopu, by rozpoznać zasięg stanowiska. Natrafiono na 248 wyrobów krzemiennych. W większości były to półprodukty w postaci wiórów i odłupków oraz odpadki i łuski (Jurzysta 2015, s. 79, 81–82). Badania kontynuowano w roku 2013. Wykopy wyznaczono w bezpośredniej bliskości sondażu nr 2/2011, który dostarczył największej liczby zabytków. Łącznie znaleziono 88 wyrobów krzemiennych, a w obrębie wykopu nr 2/2013 natrafiono też na obiekt o kolistym zarysie, będący być może pozostałością paleniska (Fedorowicz, Jurzysta 2016, s. 24). Wskazuje na to występowanie węgielków w wypełnisku. Z uwagi na brak w jego obrębie zabytków poza jednym niecharakterystycznym wiórem, nie udało się ustalić jego chronologii. Na używanie ognia na stanowisku wskazują też przepalone wyroby krzemienne. Większość z nich koncentrowała się w centralnej części wykopu nr 2/2011. Jednak rozpiętość ich występowania w pionie to ok. 50 cm, stąd nie ma pewności czy przepalenie nastąpiło w czasie deponowania, czy też później. Zabytki nie tworzyły widocznych skupień i brak wśród nich materiałów przewodnich. Niemniej jednak pewne cechy stylistyczne i technologiczne wyrobów takich jak odłupki, wióry czy nieliczne rdzenie pozwalają na po-

46

Ewa Jur zysta

Ryc. 4. Suraż, st. 97. Wybrane wyroby krzemienne z badań sondażowych przeprowadzonych w 2011 i 2013 r. 1–4 – rdzenie, 5–6 – odpadki techniczne, 7–16 – półsurowiec, 17–21 – narzędzia i ich fragmenty. Rys. E. Jurzysta

O perspektywach badań nad schyłkowym paleolitem w Dolinie Górnej Narwi

wiązanie inwentarza z kulturami schyłkowego paleolitu, jak również mezolitycznym cyklem narwiańskim (Ryc. 4). W drugim sezonie badań pobrano próby osadów piaszczystych do analiz specjalistycznych. Datowanie metodą termoluminescencji trzech próbek z zachodniego profilu wykopu nr 2/2013 wykonał prof. dr hab. Stanisław Fedorowicz z Katedry Geomorfologii i Geologii Czwartorzędu Uniwersytetu Gdańskiego. Uzyskane daty w przedziale od 14200±2200 do 12100±1800 lat BP mają prawie liniową ciągłość, co świadczy o stałym tempie sedymentacji ok. 0,21 mm/rok. Badany osad tworzył się zatem w czasie 1800 lat. W obrębie wykopu nr 2/2013 najgłębiej zalegajace zabytki znalazły się na poziomie próbki środkowej, można więc założyć, że data 14,2±2,2 ka BP wyznacza terminus post quem dla całego inwentarza. Z kolei wiek stropowego poziomu piasków można obliczyć na 11,2±1,8 ka BP, co sytuuje je w okresie Allerödu (Fedorowicz, Jurzysta 2016, s. 28). W dolinie Narwi prowadzone były także badania przyrodnicze mające na celu poznanie geologii i geomorfologii tego regionu. Wykonano również szereg dat metodą termoluminescencji utworów piaszczystych, a  także warstwy torfowej. Akumulacja tej ostatniej rozpoczęła się w różnym czasie w poszczególnych częściach doliny, w większości proces ten przypada na okres subborealny, a także subatlantycki (Gradziński 2004, s. 16–17; Gradziński i in. 2003, s. 258). Dla rozwoju badań nad osadnictwem idealnie byłoby skorelować analizy przyrodnicze z wykopaliskami archeologicznymi. Stanowiska lokowane na piaskach nie dostarczają zazwyczaj pozostałości organicznych, które można datować metodą radiowęglową. Dlatego odnalezienie zabytków w kontekście torfów stanowiłoby cenną wskazówkę dotyczącą ich chronologii. Z kolei profile palinologiczne z 257 stanowisk w całej Polsce dostarczyły danych na temat wegetacji roślin w okresie od 12500 do 10000 lat BP. Nakreślono mapy zasięgów poszczególnych drzew i roślin zielnych dla różnych części kraju. Wyniki analiz wskazują, że klimat północno-wschodniej Polski był bardziej kontynentalny, a stosunkowo późne ustąpienie lądolodu wpłynęło na rozwój formacji roślinnych w typie tundry i chłodnego stepu. Także sukcesja lasów następowała tu wolniej niż w innych częściach kraju (Latałowa 2004, s. 387–388). Analizując zabytki z badań wykopaliskowych i powierzchniowych oraz materiały archiwalne można zauważyć, że stanowiska z wyrobami powiązanymi z paleolitem grupują się w dwóch rejonach: w południkowym odcinku Narwi (zwłaszcza południowej części tego obszaru) oraz w  okolicach ujścia dopływów Orlanka i Łoknica (Ryc. 5). Na obszarze gminy Suraż podczas badań powierzchniowych zlokalizowano 38 stanowisk datowanych na epokę kamienia, z czego na niektórych znaleziono materiały związane z paleolitem. Znaczna ilość rozpoznanych

47

Ryc. 5. Lokalizacja Doliny Górnej Narwi oraz stanowisk z materiałami paleolitycznymi: 1 – Siemianówka; 2 – Stary Dwór; 3 – Łuka; 4 – Bondary; 5 – Narew; 6 – Ancuty; 7 – Ciełuszki; 8 – Kaniuki; 9 – Ryboły; 10 – Kolonia Wojszki; 11 – Wojszki; 12 – Ploski; 13 – Zajączki; 14 – Kożany; 15 – Plutycze; 16 – Strabla; 17 – Samułki Duże; 18 – Suraż; 19 – Uhowo; 20 – Łapy; 21 – Płonka Kościelna; 22 – Płonka–Strumianka; 23 – Łupianka Nowa; 24 – Łupianka Stara; 25– Bokiny; 26 – Niewodnica Kościelna; 27 – Izbiszcze; 28 – Konowały; 29 – Rogówek; 30 – Pajewo; 31 – Złotoria. Na podkładzie ark. 13–20 mapy 1:100 000 Atlasu Wojskowego województwa podlaskiegos. Oprac. E. Jurzysta

stanowisk w tym rejonie wynika częściowo z intensywnego penetrowania przez badaczy oraz archeologów-amatorów. Niemniej jednak zwężona w tym miejscu dolina oraz dość strome zbocza stwarzały dogodne warunki do osadnictwa czy polowań. Większość stanowisk tego rejonu położona jest na tarasach nadzalewowych. Były to zapewne krótkotrwałe obozowiska. Inwentarze składają się przeważnie z  nielicznych wyrobów w postaci półsurowca i rdzeni. Tylko na stanowisku nr 1 w Surażu natrafiono na dwa groty liściowate typowe dla kultury świderskiej. Być może same polowania odbywały się w dolinie zalewowej rzeki, którą wędrowały zwierzęta. Podobnie zwężona dolina występuje na linii Łapy-Uhowo i Bokiny-Topilec. Z kolei osadnictwo w okolicy pobliskiej Płonki mogło być zdeterminowane dostępem do dobrej jakości surowca kredowego północno-wschodniego odmiany tzw. „kopalnianej” (Szymczak 1992, s. 17). Natomiast nad Orlankę i Łoknicę łowców i  zbieraczy mogła przyciągać rozbudowana sieć dopływów Narwi i mniejszych, bezimiennych cieków wodnych. Na pozostałych obszarach należących do Doliny Górnej Narwi rozpoznano znacznie mniej stanowisk i są one raczej rozproszone. Nie oznacza to jednak, że miejsca te nie były odwiedzane przez paleolityczne grupy ludzi. Należy pamiętać, że dno dzisiejszej doliny porastają podmokłe łąki, a  penetracje powierzchniowe na okolicznych wysoczyznach nieraz utrudnia gęsty drzewostan. Mniejsza ilość rozpoznanych stanowisk może być zatem związana ze stanem badań. Bardzo mało stanowisk odnotowano też na wysoczyznach otaczających dolinę. Zagadnieniem, które również wymaga dalszych badań jest kwestia pozyskiwania i dystrybucji surowców. Inwentarze stanowisk w Dolinie Górnej Narwi składają się

48

głównie z wyrobów wykonanych z lokalnie pozyskanych konkrecji krzemienia kredowego odmiany zwanej „północno-wschodnią” (Cyrek 1981; 1983). Odnotowano występowanie nielicznych materiałów wykonanych z innych gatunków krzemienia, dlatego analiza ewentualnych różnic technologicznych czy morfologicznych pomiędzy wyrobami z odmiennych gatunków wymaga pozyskania większej ilości źródeł. Natomiast na pierwszy plan zagadnień związanych z pozyskiwaniem surowców w Dolinie Górnej Narwi wysuwa się kwestia wykorzystania dwóch odmian krzemienia kredowego – narzutowej i „kopalnianej” (Szymczak 1992, s. 16). Spatynowane konkrecje tej pierwszej, z korą ze spękaniami i śladami transportu lodowcowego, można znaleźć nawet dziś na powierzchni. Natomiast buły odmiany „kopalnianej” charakteryzują się cienką, gładką korą oraz jednolitą masą krzemionkową. Obozowiska przedstawicieli kultur późnego glacjału lokowane w bezpośredniej bliskości wychodni opierały gospodarkę surowcową o tą właśnie odmianę. Rdzenie, półsurowiec i narzędzia wykonane z niewielkich konkrecji (np. 71/25/42 mm w przypadku zaczątkowego rdzenia z  Płonki-Strumianki) są mniejsze od klasycznych wyro-

Ewa Jur zysta

bów świderskich (Fedorowicz, Jurzysta 2016, s. 34). Jedyna zlokalizowana do tej pory wychodnia znajduje się w pobliżu Płonki w miejscu pozyskiwania kredy jeziernej, zwanym „Kretą” (Gieysztor-Szymczak 1981a; 1981b; 1982; 1983), choć kry kredowe zawierające dobrej jakości krzemień zlokalizowane są być może również w okolicach Łap i Suraża (Szymczak 1992, ryc. 2, s. 16). Osadnictwo w Dolinie Górnej Narwi jest zatem jeszcze słabo rozpoznane, ale na podstawie przesłanek wynikających z dostępnych źródeł archeologicznych można wskazać miejsca chętnie odwiedzane przez paleolitycznych łowców i zbieraczy. W kilku miejscowościach odnotowano obecność więcej niż jednego stanowiska z materiałami datowanymi na paleolit. Oprócz wspomnianego Suraża wyroby z późnego glacjału znaleziono m.in. na siedmiu stanowiskach w Bokinach, sześciu w Narwi i Kaniukach czy czterech w Izbiszczach. Mimo iż zbiory powierzchniowe są skąpym źródłem informacji na temat życia ówczesnych społeczeństw, jednak można je wykorzystać stosując metodę kartograficzną i oznaczając wszystkie miejsca odwiedzane przez grupy ludzi. Może stać się to przyczynkiem do prowadzenia dalszych prac badawczych w tym rejonie.

Bibliografia Banaszuk H. 1996 Paleogeografia. Naturalne i antropogeniczne przekształcenia Doliny Górnej Narwi, Białystok. Bieńkowska K. 1988 Badania archeologiczne w województwie białostockim w latach 1955–1987, Białystok. Bieńkowska K., Kiziukiewicz N. 2006 Dziedzictwo archeologiczne Podlasia i Grodzieńszczyzny, Białystok. Cyrek K. 1981 Uzyskiwanie i użytkowanie surowców krzemiennych w mezolicie dorzeczy Wisły i górnej Warty, PiMMAiE w Łodzi, seria archeologiczna, t. 28, s. 5–108. 1983 Późnopaleolityczne obozowisko i pracownia krzemieniarska w Kochlewie, województwo sieradzkie, PiMMAiE w Łodzi, seria archeologiczna, Nr 30, s. 5–146. Fedorowicz S., Jurzysta E. 2016 Nowe wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku 97 w Surażu, woj. podlaskie, Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, z. 10, s. 15–36.

Gieysztor-Szymczak E. 1981 Płonka-Kozły, gm. Łapy, woj. białostockie, stanowisko l, Informator Archeologiczny. Badania rok 1980, s. 18–19. 1982 Płonka-Strumianka, gm. Łapy, woj. białostockie, stanowisko 2, Informator Archeologiczny. Badania rok 1981, s. 19–20. 1983 Płonka-Strumianka, gm. Łapy, woj. białostockie, stanowisko 2, Informator Archeologiczny. Badania rok 1982, s. 15–16. 1996 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na stan. 63 w Bokinach, gm. Łapy, woj. białostockie, Maszynopis w Archiwum WUOZ w Białymstoku. 1998 Bokiny, gm. Łapy, woj. białostockie, stanowisko 63, Informator Archeologiczny. Badania rok 1994, s. 1–2. 2005 Bokiny, gm. Łapy, woj. białostockie, stanowisko 63, Informator Archeologiczny. Badania rok 1996, s. 29–30. Gloger Z. 1903 Dolinami rzek, opisy podróży wzdłuż Niemna, Wisły, Bugu i Biebrzy, Warszawa.

O perspektywach badań nad schyłkowym paleolitem w Dolinie Górnej Narwi

Gwardiak J. 2002 Słownik biograficzny białostocko-łomżyński, z. 1, s. 19–21. Jurzysta E. 2015 Osadnictwo schyłkowopaleolityczne w Surażu, woj. podlaskie, w świetle wyników badań sondażowych na stanowiskach 14 i 97, [w:] Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann, Warszawa-Białystok, s. 78–83. Kondracki J. 2001 Geografia regionalna Polski, Warszawa. Pawlata L. 2008 Znaleziska archeologiczne Władysława Litwińczuka i ich znaczenie dla poznania specyfiki osadniczej okolic Suraża, Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, t. 4, s. 102–209. 2009 Zygmunt Szmit (1895–1929). Wspomnienie archeologa z Drohiczyna, Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, z. 5, s. 5–16.

49

Pawlata L., Maciejczuk J. 1988 Sprawozdanie z badań powierzchniowych przeprowadzonych na obszarze 41-84, w woj. białostockim, Maszynopis w Archiwum WUOZ w Białymstoku. Pawlata L., Stankiewicz U. 2010 Zygmunt Gloger, Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, z. 6, s. 5–18. Stafiński A. 1937 Z przeszłości Suraża, Białystok. Szmit Z. 1929 Badania osadnictwa epoki kamiennej na Podlasiu, Wiadomości Archeologiczne, t. X, s. 36–118. Zalewski M. 2000 Aspekty organizacyjne i metodyczne badań nad prehistorycznym górnictwem krzemienia w Polsce północno-wschodniej, [w:] Metody badań archeologicznych stanowisk produkcyjnych – górnictwo krzemienia, red. W. Borkowski, Warszawa, s. 259–270.

Research perspectives on the Final Paleolithic in Upper Narew River Valley Main objective of this paper is to resume results of excavations and other surveys from Upper Narew River Valley and give some attention to the most important issues connected with Final Paleolithic settlement. Region is one of the lowest parts of Northpodlachian Lowland. During the end of Vistulian and beginning of holocene Narew River has been modified run of its beds as a result of changing environment conditions. First groups of hunters and gatherers came after deglaciation. Different surface research had been led in this area since the end of 19th century by not only skilled historians and archaeologists like Zygmunt Szmit or Józef Jodkowski but also local people interested in discovering past like Zygmunt Gloger and Władysław Litwińczuk. Main archaeological source from Narew River Valley are flint artifacts collected from surface of the soil. Systematic surface research has been undertaken from 1978 to 2011. Sites dated to the Stone Age are usually located on river terraces. Flint artefacts which were found are not numerous. Only two of sites were excavated by Ewa Gieysztor-Szymczak. Płonka is huge flint workshop situated near cretaceus flint outcropp in „Kreta”. On other site: Bokiny 63. There were

found about 10455 flint artifacts, over 1400 fragments of pottery, about 239 fragments of burned animal bones, burned stones, stone and bronze artefacts. Materials from Płonka are connected only to Final Paleolithic, and artefacts from Bokiny, could be colligate with Paleolithic (Swiderian culture), Mesolithic (Janisławice and Komornica culture) and Neolithic (Neman culture). Moreover, the excavation was carried out at site 97 in Suraż. Collected flint material was attributed to Final Paleolithic and Mesolithic. Analysis of three samples of sandy sediments suggest the formation of river teracce in late glacial. Sites where flint material associated with the final part of the Paleolithic were found are gathered in two regions: between Żółtki and Suraż in the part situated along line of longitude and nearby estuary of Orlanka amd Łoknica. Different local conditions like outcropps of chalk flint, narrowing of the river valley or developed net of rivers and streams, caused settlement in these areas. Problems that demand some more research are sourcing and distribution of flint and correlation of results of geological and archaeological research. Also knowledge about Paleolithic groups settlement is not satisfying.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Maciej Karczewski

Archeologia I wojny światowej. Giżycka Pozycja Polowa. Problemy badawcze i konserwatorskie

W archeologii polskiej, rozwój badań terenowych nad archeologią nieodległej przeszłości znacznie wyprzedził zaakceptowanie tej problematyki jako obszaru pełnoprawnych badań naukowych. Konieczność uwzględniania źródeł materialnych dziewiętnasto-, a nawet dwudziestowiecznych, wymuszona została, co najmniej na początku lat dziewięćdziesiątych XX w., przez rozwój tak zwanej archeologii inwestorskiej1. Setna rocznica wybuchu I wojny światowej ujawniła konieczność przywrócenia pamięci o wydarzeniach z lat 1914–1918 na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej. W przeciwieństwie do Europy Zachodniej, gdzie Wielka Wojna nadal stanowi istotny element zbiorowej pamięci historycznej, wydarzenia na froncie wschodnim zostały przyćmione przez historię okresu międzywojennego i II wojny światowej, a sam front określany jest w literaturze historycznej jako „zapomniany front wschodni” (Boromiej, Górny 2015, s. 5–9). Ważnymi nośnikami pamięci o I wojnie światowej są jej materialne ślady utrwalone w krajobrazie kulturowym: cmentarze wojenne, pomniki ku czci poległych oraz stałe i polowe fortyfikacje. Cmentarze i pomniki, zachowane w bardziej lub mniej zdegradowanej formie, co najmniej od połowy lat dziewięćdziesiątych XX w., zaczęły być dokumentowane i ochronione przez służby konserwatorskie (Knercer 1995). Stały się też przedmiotem badań historycznych i badań nad dziedzictwem kulturowym (Drogomir 1999; 2002; 2005; Karczewska 2013; 2014; 2015; Karczewska, Karczewski 2015). Podobnie fortyfikacje stałe, przede

wszystkim twierdze, są obiektami systematycznych studiów historyków wojskowości i architektów (Biskup 1998; Borzęcki 2013). Natomiast fortyfikacje polowe, niemal bez wyjątku o konstrukcji drewniano-ziemnej, jeszcze do niedawna pozostawały na uboczu lub poza zasięgiem zainteresowań historyków, archeologów i służb konserwatorskich, podlegając jednocześnie intensywnemu niszczeniu, w którym znaczący udział mają tzw. eksploratorzy2. Czy relikty polowych fortyfikacji z czasów I wojny światowej są zabytkami archeologicznymi? Definicja zabytku archeologicznego zawarta w art. 3, pkt. 4 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami stanowi, iż zabytkiem takim jest: „zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem”. Przywoływany fragment ustawy nie wprowadza przy tym żadnych cezur czasowych lub funkcjonalnych ograniczających zakres definicji. Dlatego też, przyjmując ją jako punkt odniesienia, relikty fortyfikacji polowych z okresu I wojny światowej należy uznać za zabytki archeologiczne, spełniają one bowiem w całości wskazane kryteria3. Co prawda art. 6 pkt. 4 ustawy nie wymienia ich wśród szczegółowych kategorii zabytków ar-

2   Porównaj treść artykułów zamieszczanych na łamach miesięcznika   Archeologia nieodległej przeszłości w dalszym ciągu czeka na „Odkrywca” i wpisy na licznych forach eksploratorskich – np.: http:// uwzględnienie w programie studiów uniwersyteckich – porównaj np.: odkrywca.pl/znaleziska-naszej-ekipy-glownie-z-okresu-i-wojnyhttp://www.archeo.uw.edu.pl/szablon.php?id=161, http://www.archeo. swiatowej-,672082.html, http://www.lodz-eksploracja.org/forum/postuj.edu.pl/studia, http://www.archeologia.umk.pl/strefa-studenta/studia- Walki-w-lesie-Lagiewnickim, data dostępu: 15.05.2016. licencjackie/przedmioty-i-moduly-ksztalcenia, http://archeo.amu.edu. 3  Dz. U. 2003 Nr 162 poz. 1568 USTAWA z dnia 23 lipca 2003 r. pl/edukacja.htm, data dostępu: 15.05.2016. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 3 pkt. 4.

1

52

M aciej K arczewski

serwatora Zabytków nakazująca wstrzymanie prac ziemnych pod miejscowością Kobyłka, na trasie budowy drogi ekspresowej S8 i przeprowadzenie ratowniczych badań wykopaliskowych, po tym jak w wyniku nadzoru archeologicznego doszło tu do odkrycia reliktów okopów i stanowisk strzeleckich związanych najprawdopodobniej z bitwą warszawską z 1920 r.4. Relikty umocnień ziemnych Giżyckiej Pozycji Polowej. Źródła informacji i problemy badawcze

Ryc. 1. Giżycka Pozycja Polowa. Rozmieszczenie punktów oporu piechoty z betonowymi schronami wzniesionymi w 1915 r. 1-2… - numery punktów oporu. Stan zachowania schronów betonowych: a – zachowany, b – częściowo zachowany, c – zniszczony. Wg Różewicz 2006, s. 60

Ryc. 2. Fragment mapy „Artilerien = Aufsstellung von Feldstellung Lötzen am 22.11.1914” z zaznaczonymi pozycjami niemieckiej artylerii polowej i punktami oporu piechoty pomiędzy wsiami Staświny i Ruda. Ze zbiorów Kreisgemeinschaft Lötzen w Neumünster

cheologicznych podlegających ochronie i opiece, ale użyty w nim termin „w szczególności” wskazuje jednoznacznie, że nie jest to zestawienie zamknięte. O reliktach fortyfikacji polowych, również tych z pierwszej połowy XX w., jako o zabytkach archeologicznych mówi wprost znowelizowana w 2015 r. instrukcja sporządzania Karty Ewidencyjnej Zabytku Archeologicznego (KEZA) (Instrukcja KEZA 2015, s. 17–18). Ochronę tych reliktów jako stanowisk archeologicznych potwierdza również praktyka konserwatorska. Precedensowe znaczenie miała decyzja Mazowieckiego Wojewódzkiego Kon-

Zadaniem Giżyckiej Pozycji Polowej było umocnienie linii Wielkich Jezior Mazurskich, stanowiących ważną przeszkodę terenową, której znaczenie w obronie Prus Wschodnich potwierdziły na samym początku I wojny światowej bitwa pod Tannenbergiem i jesienna bitwa nad jeziorami mazurskimi (Zawadzki 2014, s. 108–109, 193– 199). Jej budowa została zrealizowania we wrześniu 1914 r. przez żołnierzy 8. Armii niemieckiej. Pracami kierował generał porucznik von Pappritz, późniejszy gubernator Królewca (Brunner 1917, s. 24). Drewniano-ziemne umocnienia zatrzymały 12 listopada 1914 r. natarcie rosyjskiej 10. Armii dowodzonej przez generała Siewersa i skutecznie powstrzymywały przeciwnika aż do 6 lutego 1915 r., czyli do początku bitwy zimowej na Mazurach. Od grudnia 1914 do początku lutego 1915 r. toczone tam walki miały charakter pozycyjny (Mitkiewicz 2013, s. 10, 12, 18, 21–22, 25–26; Łach 2014, s. 182). Już po ostatecznym wyparciu przeciwnika z Prus Wschodnich, Giżycka Pozycja Polowa została rozbudowana i zaopatrzona w betonowe schrony piechoty, schrony pogotowia i wartownie (Różewicz 2006, s. 54–60; Kempa 2012, s. 26–27). Właśnie z tą ostatnią fazą budowy należy łączyć 38 punktów oporu piechoty rozmieszczonych na froncie wschodnim, biegnącym od północno-wschodniego brzegu Śniardw, łukiem aż do jezior Stręgiel i Święcajty na północy oraz 12 punktów na froncie zachodnim, między jeziorami Tałty i Dobskim (Ryc. 1). Natomiast w listopadzie 1914 r., po zajęciu przez Rosjan przesmyku między jeziorami Tyrkło i Buwełno pod wsią Cierzpięty, punkty oporu piechoty znajdowały się tylko wzdłuż frontu wschodniego, na odcinku od Staświn (Stützpunkt 1) do jeziora Dgał Wielki (Stützpunkt 17). Wschodni i południowy odcinek frontu osłaniane były ponadto przez linię okopów i artylerię. Południowej flanki broniła dodatkowo rozległa przeszkoda naturalna – Bagna Nietlickie5. 4   Decyzja nr 321/2016 z dn. 18.03.2016 w archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. 5   Lokalizację 17 punktów oporu piechoty w listopadzie 1914 r. pokazuje mapa „Artilerien = Aufsstellung von Feldstellung Lötzen am 22.11.1914”, przechowywana w zbiorach Kreisgemeinschaft Lötzen w Neumünster.

Archeologia I wojn y światowej. Giżyck a Pozycja Polowa. Problemy badawcze i konserwatorskie

53

Ryc. 3. Niemieckie i rosyjskie fortyfikacje polowe pomiędzy wsiami Staświny i Ruda. Jesień 1914 r.: a – 1, 2, 3 polowe fortyfikacje niemieckie (Stützpunkt 1), 4, 5 (Stützpunkt 2), b – polowe fortyfikacje rosyjskie, c – zasieki z drutu kolczastego przed okopami niemieckimi, d – zasieki z drutu kolczastego przed okopami rosyjskimi, e – stanowiska niemieckiej artylerii (na podstawie: Novikov 2008, mapa: Artilerien = Aufsstellung von Feldstellung Lötzen am 22.11.1914), f – pochówki żołnierzy armii niemieckiej (I – kwatera na cmentarzu rodowym w Rudzie, II – zatarty napowierzchniowo, pojedynczy grób żołnierza armii niemieckiej na cmentarzu ewangelickim w Staświnach), g – cmentarze wojenne żołnierzy armii rosyjskiej (III w Staświnach, IV w Rudzie), h – lokalizacja betonowych schronów Giżyckiej Pozycji Polowej. Jako podkład kartograficzny wykorzystano wycinek mapy: Meßtischblatt 727, Paprodtken, 1926 r., skala 1:25000. Oprac. M. Karczewski

Rozmieszczenie na linii Wielkich Jezior Mazurskich betonowych schronów, wzniesionych już po bitwie zimowej na Mazurach, pokrywa się tylko w niewielkiej części z lokalizacją fortyfikacji drewniano-ziemnych zbudowanych jesienią 1914 r. (Ryc. 1, 2). Przy budowie umocnień stałych, armia niemiecka wykorzystała bowiem doświadczenia z wcześniejszych walk na froncie pozycyjnym. Na odcinku pomiędzy Siedliskami i Przykopem, żaden punkt oporu piechoty nie pozostał w pierwotnym położeniu. Stützpunkt 1, obejmujący Świętą Górę w Staświnach, przesunięto na południowy skraj wsi i rozlokowano po obu stronach szosy Giżycko – Orzysz, w sąsiedztwie cmentarza ewangelickiego. Kolejne punkty oporu piechoty (nr 2, 3 i 4) zostały przesunięte w 1915 r. na zachód, w stosunku do ich lokalizacji z jesieni 1914 r. Przy poszukiwaniach terenowych reliktów fortyfikacji Giżyckiej Pozycji Polowej, nawet szczegółowe teksty historyczne są tylko częściowo przydatne, gdyż skupiają

się na opisie działań wojennych, jedynie niekiedy podając szczegółowe informacje o terenie walk, na przykład wysokość atakowanych lub bronionych wzgórz (Novikov 2009, s. 101–102, 107). Najcenniejszą ich częścią jest zazwyczaj strona ilustracyjna ukazująca szczegóły rozmieszczenie okopów walczących stron (Ryc. 3) (Novikov 2008, ryc. 3). Szczególnym rodzajem źródeł historycznych są niemieckie pocztówki z epoki, pokazujące m.in. zdobyte okopy rosyjskie oraz własne fortyfikacje polowe (Ryc. 4:1, 2). Przy ich wykorzystaniu należy uwzględnić fakt, że były to wydawnictwa propagandowe, służące budowie sprzyjających wojnie nastrojów społecznych, a przez to uwypuklające różnicę między prymitywnymi umocnieniami agresora i doskonalszymi fortyfikacjami obrońców. Znacznie rzetelniejszy obraz rosyjskich fortyfikacji polowych, określonych przez Leona Mitkiewicza jako „pobieżnie wytyczone tyłowe pozycje obronne” (Mitkiewicz 2013, s. 23) dają źródła rosyjskie. Pozycje te, budowane na linii Nowa Ju-

54

M aciej K arczewski

Ryc. 4. Niemieckie pocztówki z epoki: 1 – niemieccy żołnierze w okopie pełnego profilu ze schronem na Giżyckiej Pozycji Polowej, 2 – rosyjska ziemianka na froncie pozycyjnym wzdłuż Giżyckiej Pozycji Polowej. Pocztówki ze zbiorów Marka Kowalczyka i Kazimierza Pietrachowicza

cha – Berkowo – Klusy, obejmowały okopy pełnego profilu, oszalowane drewnem, ze stopniem strzeleckim, osłonięte w około 70% daszkami przeciwodłamkowymi. Na każdych 40 metrów okopu przypadał jeden schron i dwa ukrycia (nisze) (Novikov 2009, s. 109). Najbardziej efektywną metodą lokalizacji w terenie reliktów fortyfikacji polowych jest lotnicze skanowanie laserowe i opracowany na jego podstawie cyfrowy model terenu. Metoda ta weszła już na stałe do warsztatu badawczego archeologii (Karczewska, Karczewski 2014, s. 395; Banaszek 2015, s. 38–129). Od 2015 r. stała się też narzędziem w badaniach AZP (Instrukcja KEZA 2015, s. 22)6. Niestety, dotychczas skanowanie laserowe nie objęło wschodniej części powiatu giżyckiego, w tym linii jezior Wojnowo i Buwełno o które opierała się wschodnia część Giżyckiej Pozycji Polowej. Badania nieinwazyjne i metoda wykopaliskowa. Przykład fortyfikacji polowych pod wsią Paprotki i na obszarze Staświny – Ruda Projekt: Archeologia I wojny światowej na mazurskim odcinku frontu wschodniego realizowany jest od 2014 r. przez stowarzyszenie Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej. Jego cele obejmują: 1/ rozpoznanie materialnych śladów działań militarnych, 2/ rekonstrukcję obrazu fortyfikacji polowych i ich bezpośredniego zaplecza logistyczego, 3/ wprowadzenie do studiów nad I wojną światową metod badań archeologicznych jako nowych narzędzi badawczych, 4/ przygotowanie dokumentacji konserwa6   Znacznym ułatwieniem w wykorzystaniu tego narzędzia jest portal mapowy NID - porównaj: http://www.mapy.zabytek.gov.pl/nid/, data dostępu: 17.05.2016.

torskiej umożliwiającej objęcie ochroną reliktów fortyfikacji polowych, 5/ działania na rzecz objęcia ww. reliktów społeczną opieką nad zabytkami. Na początkowym etapie realizacji, bazę źródłową projektu tworzyły: dotychczasowe wyniki badań wykopaliskowych cmentarzyska w Paprotkach Kolonii st. 1, osady w Paprotkach Kolonii st. 41, wielokulturowej osady na Świętej Górze w Staświnach st. 1 oraz rezultaty lotniczego skanowania laserowego i ich weryfikacja metodą badań powierzchniowych (Karczewska, Karczewski 2002; 2007a; 2007b; 2014; Karczewski, Karczewska, Pluskowski 2015). Na stanowisku 1 w Paprotkach Kolonii podczas kopania transzei, ukryć i schronu niemieckiego okopu oraz ich zasypywania, zniszczeniu uległa część cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów. Okop tworzyły cztery transzeje – rowy, z których pierwsza (czołowa) i trzecia zaopatrzone były w poprzecznice. W drugiej i trzeciej transzei umieszczone były ukrycia, zaś na linii czwartej (tyłowej) – schron polowy (Ryc. 5) (Karczewska, Karczewski 2014, s. 399–400). Wymiary reliktów transzei wynosiły odpowiednio: szerokość stropu wypełniska – ok. 1 m, szerokość przy dnie – ok. 60 cm, głębokość – 80–108 cm, miejscami, w drugiej, trzeciej i czwartej transzei, przekraczała 120 cm. Odpowiadają one w przybliżeniu wymiarom przekroju poprzecznego rowów strzeleckich (niem. Schützengraben) kopanych w gruntach zwięzłych, określonym w regulaminach wojskowych z epoki (Felddienst Ordnung, Anhang I 1908, s.  12–13, ryc.  1; Feld-Pionierdienst 1911, s. 105, 122–123; Regulaminy i przepisy 1917, s. 28–35; Biesiekierski, Kleczke, Rewieński 2014, s. 16–24). Na dnach części transzei i ukrycia w trzecim rowie odsłonięte zostały fragmenty desek służących najprawdopodobniej utwardzeniu podłoża, rozmięk-

Archeologia I wojn y światowej. Giżyck a Pozycja Polowa. Problemy badawcze i konserwatorskie

55

Ryc. 5. Plan zbadanej części cmentarzyska w Paprotkach Kolonii st. 1 z zaznaczonym przebiegiem okopu: 1 – transzeja, 2 – poprzecznica, 3 – ukrycie, 4 – schron, 5 – warstwa uformowana podczas zasypywania okopów, 6 – miejsce eksplozji pocisku artyleryjskiego. Oprac. M. Karczewski

56

Ryc. 6. Zasypywanie okopów na przesmyku między jeziorami Buwełno i Wojnowo w Przykopie. Pocztówka ze zbiorów autora

czanego przez wody podskórne, opadowe i roztopowe. W części przypadków, pomiędzy rowami, bezpośrednio pod warstwą orną, zalegała około 8–10 centymetrowa warstwa przemieszanego piasku, uformowana podczas zasypywania transzei i niwelowania ich przedpiersi. Ustalenie położenia kolejnych linii okopów, w strefie na północ od cmentarzyska, w Górach Paproteckich, jest skrajnie utrudnione ze względu na niemal całkowite zatarcie ich reliktów. Okopy te, przebiegające przez pola uprawne i łąki, zostały zasypane po zakończeniu działań wojennych, a stropy ich wypełnisk całkowicie zatarła późniejsza orka (Ryc. 6). Ich relikty widoczne są na powierzchni gruntu jedynie na niewielkich zalesionych przestrzeniach wokół wsi Paprotki. Wyniki lotniczego skanowania laserowego terenu wskazują, że kolejny okop przebiegał wzdłuż południowego skraju Gór Paproteckich, a następny – bezpośrednio na północny zachód od tej wsi (Ryc. 7:1, 2)7. Zabytki ruchome odkryte w wypełniskach transzei przecinających cmentarzysko w Paprotkach Kolonii i  innych odkrytych tu współczesnych nawarstwieniach antropogenicznych, były świadectwem stoczonych walk. Przy wschodnim wejściu do ukrycia w trzeciej transzei natrafiono na nożyczki sanitariusza. W warstwie ornej, bezpośrednio na południowy zachód od ukrycia w drugiej transzei znaleziona została mosiężna klamra do niemieckiego pasa wojskowego. Przestrzelona rosyjska manierka wojskowa zalegała w zasypisku czwartej transzei, na wschód od reliktów schronu polowego (Ryc. 5; 8:1, 2). W warstwie ornej i zasypiskach transzei oraz schronu i ukryć często znajdowane były liczne łuski od karabinów Mauser i Mosin8.   Dane na podstawie: Portalu mapowego NID   Manierka znajduje się w zbiorach Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie. Nożyczki sanitariusza odkryte w 1996 r., podobnie jak część łusek od nabojów karabinowych odnalezionych w latach 1991–2009 nie została włączona do materiału zabytkowego z cmentarzyska w Paprotkach Kolonii st. 1. 7

M aciej K arczewski

Na osadzie w Paprotkach Kolonii st. 41 transzeja, stanowiąca najprawdopodobniej fragment tej samej linii niemieckich okopów lub reduty, zdobytych przez Rosjan 25 grudnia 1914 r. (Ryc. 9), uszkodziła północny skraj wypełniska półziemianki z wczesnej epoki żelaza. Natomiast lej po upadku pocisku artyleryjskiego zniszczył południową część reliktów jamy gospodarczej kultury bogaczewskiej (Ryc. 10) (Karczewska, Karczewski 2002, s. 28, 84–85). Odkryty fragment prostej transzei – rowu strzeleckiego, przebiegał skośnie z północnego zachodu na południowy wschód (Ryc. 10:1, 2). Jej głębokość, mierzona od stropu warstwy ornej, wynosiła około 95 cm, a szerokość przy stropie – około 110 cm, zaś przy dnie – 45–50 cm. Transzeja była najprawdopodobniej pierwotnie płytsza, gdyż strop jej wypełniska przykrywała warstwa wyerodowana w ciągu XX w., w wyższej części cypla zajętego przez stanowisko archeologiczne. Dalszy fragment reliktów fortyfikacji polowych został ujawniony na podstawie wyników skanowania laserowego powierzchni terenu. W zadrzewionym zagłębieniu na północnym skraju stanowiska 41 w Paprotkach Kolonii zachował się najprawdopodobniej kolejny fragment transzei i ukrycia lub schronu (Ryc. 10:1)9. Płytki lej po upadku pocisku artyleryjskiego, najprawdopodobniej rosyjskiego, został odkryty w południowej części cypla zajętego przez stanowisko 41 w Paprotkach Kolonii, wchodzącego od północy w Bagna Nietlickie (Ryc. 10). Największą głębokość – 29 cm, osiągał on w części zachodniej, zaś jego średnica na poziomie stropu wypełniska wynosiła 121 cm. Kształt leja wskazywał, że pocisk wystrzelony został z kierunku wschodniego, najprawdopodobniej z baterii rozlokowanej na wschód od jeziora Buwełno lub w okolicach przesmyku pod Cierzpiętami. W wypełnisku leja i w otaczającej go warstwie calca archeologicznego odnalezione zostały duże odłamki, z których udało się złożyć kompletny pocisk10. Relikty fortyfikacji polowych odkryte na stanowiskach 1 i 41 w Paprotkach Kolonii są pozostałością okopów i redut południowej części Giżyckiej Pozycji Polowej. Od połowy listopada 1914 r. do 6 lutego 1915 r. opierała się na nich niemiecka linia obrony. Natomiast nożyczki sanitariusza, klamra do pasa wojskowego i manierka związane są zapewne z walkami z 25 grudnia 1914 r. Na ten dzień wyznaczony został atak całej 10. Armii rosyjskiej, który miał doprowadzić do przełamania pozycji niemieckich na linii Wielkich Jezior Mazurskich. Zadaniem Trzeciego Korpusu Syberyjskiego, wzmocnionego 5. Brygadą Strzelców, było zdobycie Gór Paproteckich, w wyniku jednoczesnego uderzenia od południa, na wzgórza o wysokości 167

8

  Relikty fortyfikacji polowych zostały zidentyfikowane na podstawie cyfrowego modelu terenu dostępnego na portalu mapowym NID. 10   Fragmenty pocisku nie zostały włączone do materiału zabytkowego odkrytego na stanowisku 41 w Paprotkach Kolonii. 9

Archeologia I wojn y światowej. Giżyck a Pozycja Polowa. Problemy badawcze i konserwatorskie

57

Ryc. 7. Niemieckie transzeje z 1914–1915 r. widoczne na cyfrowym modelu terenu: 1 – na południowym skraju Gór Paproteckich, 2 – na północny zachód od wsi Paprotki. Źródło: Portal mapowy NID

Ryc. 8. Znalezione na cmentarzysku w Paprotkach Kolonii: 1 – przestrzelona rosyjska manierka wojskowa, 2 – mosiężna klamra od niemieckiego pasa wojskowego). Fot J. M. Łapo (1), M. Karczewska (2)

i 160 m n.p.m. i od zachodu przez przesmyk w Przykopie11. Atak od południa wyznaczony został na godzinę 6:00. Od 3:00, w całkowitej ciszy, żołnierze 26. Pułku Strzelców Syberyjskich, brnąc po kolana w częściowo zamarzniętym błocie, przeszli Bagna Nietlickie, zlikwidowali placówki straży i wdarli się do niemieckich okopów położonych na wschód od wiatraka, przy zabudowaniach kolonijnych wsi Paprotki. Czwarta kompania 1. batalionu zdobyła wzgórze o wysokości 140 m. n.p.m. ze stanowiskiem niemieckiego karabinu maszynowego. W tym samym czasie 1. kompania tego batalionu zdobyła niemieckie okopy pomocnicze, po drodze opanowując lekką baterię sześciu dział (Ryc. 9). Również 3. i 4. batalion skutecznie atakowały w kierunku północnym. W ciągu dnia, brak wsparcia ze strony innych oddziałów i kontrataki niemieckie od strony Paprotek, Marcinowej Woli i Truksów, doprowadziły do okrążenia

trzech batalionów 26. Pułku Strzelców Syberyjskich. Tylko części żołnierzy, dzięki osłonie artylerii rosyjskiej, udało się przed północą powrócić na pozycje wyjściowe. Całkowite straty poniesione w tym dniu przez część 3. Korpusu Syberyjskiego który atakował Góry Paproteckie od południa, wyniosły: 168 zabitych, w tym czterech oficerów, 704 rannych, w tym ośmiu oficerów oraz pięciu oficerów i 1200 żołnierzy zaginionych bez wieści (Novikov 2008, s.  101– 102; 2009, s. 106–109). Stu osiemdziesięciu trzech spośród poległych i zaginionych, najprawdopodobniej głównie z 1., 3. i 4. batalionu 26. Pułku Syberyjskiego, spoczywa w dwóch mogiłach zbiorowych na cmentarzu nad północnym brzegiem Bagien Nietlickich (Ryc. 9). Na tym samym cmentarzu pochowanych zostało 24 żołnierzy armii niemieckiej z 7 i 8 kompanii 5. Pułku Piechoty Landwehry, 6 kompanii 3. Pułku Grenadierów, 1, 3 i 6 kompanii 33. Pułku Piechoty, 7 kompanii 45. Pułku Piechoty i 1 kom11   W literaturze funkcjonuje również inna, błędna, wcześniejsza o je- panii piechoty z Batalionu Landsturmu Braunsberg. Zaden dzień data tego ataku, wprowadzona przez Heinza Lalla, autora chowane rosyjskie meldunki potwierdzają kontakt bojowy monografii przedwojennej wsi Paprotki. Napisał on, że Rosjanie zaata26. Pułku Syberyjskiego z niemal wszystkimi wymieniokowali w wigilię 1914 r. (Lalla 1988, s. 76).

58

M aciej K arczewski

Ryc. 9. Położenie okopu i redut niemieckich oraz kierunki ataku 26. Pułku Syberyjskiego w dn. 25.12.1914 r. Na podstawie: Kartenausschnitt aus Topographische Karte Meßtischblatt 1: 25000, Nr 2097 – Milken w archiwum Kreisgemeinschaft Lötzen w Neumünster (Novikov 2008). a – okopy niemieckie, b – niemieckie reduty, c – położenie niemieckiej baterii sześciu lekkich dział zdobytych przez 1. kompanię 26. Pułku Syberyjskiego, ustalone na podstawie wyników skanowania laserowego powierzchni terenu, d – kierunek przejścia przez Bagna Nietlickie 26. Korpusu Syberyjskiego, e – wzgórza o wysokości: 140, 160, 167 m. n.p.m., f – cmentarze i mogiły wojenne (1 – cmentarz żołnierzy armii niemieckiej i rosyjskiej na północnym brzegiem Bagien Nietlickich, 2 – pojedyncza mogiła żołnierza armii niemieckiej na cmentarzu wiejskim w Paprotkach, 3 – cmentarz wojenny żołnierzy armii niemieckiej we wsi Paprotki), PK1 – lokalizacja cmentarzyska w Paprotkach Kolonii st. 1, PK41 – lokalizacja osady w Paprotkach Kolonii st. 41. Jako podkład kartograficzny wykorzystano wycinek mapy: Meßtischblatt 728, Milken, 1932 r., skala 1:25000

nymi pułkami piechoty liniowej oraz oddziałami Ladwehry i Landsturmu. Wyjątek stanowi 3. Pułk Grenadierów (Novikov 2009, s. 108–109). Informację o tym, że na Świętej Górze w Staświnach znajdował się Stutzpunkt 1 (punkt oporu kompanijnego 1) Giżyckiej Pozycji Polowej, wprowadził do literatury archeologicznej Hans Kurt Hess von Wichdorff publikując wyniki wykopalisk z 1922 r. (Hess von Wichdorf 1925, s. 3). Święta Góra, uważana do 2013 r. za wczesnośredniowieczne grodzisko, jest wydłużonym wyniesieniem polodowcowym, wyodrębnionym od wschodu i południa przez dolny bieg rzeki Staświnki, a od zachodu przez wysoki i stromy brzeg jeziora Wojnowo. Od północy zamyka

je wał zaporowy (Ryc. 3)12. Na wysokości tego wału, w zachodnim stoku Świętej Góry znajduje się bierny schron o konstrukcji ceglano-betonowej. Najprawdopodobniej,   Przekop przez wał wykonany w 2013 r. wykazał, że usypano go w czasach nowożytnych, prawdopodobniej około połowy XVII w. (Karczewski, Karczewska, Pluskowski 2015, s. 190–192). Wykopaliska na Świętej Górze w Staświnach prowadzone były w 2005 r. przez ekspedycję Uniwersytetu w Białymstoku oraz w latach 2011–2013 przez międzynarodową ekspedycję w ramach projektu finansowanego przez UE: „The Ecology of Crusading”, Seventh Framework Programme – IDEAS – ERC – 2010 – stg (ERC proposal No 263735 – TEC). Projektem kierował dr Aleksander Pluskowski z Departamentu Archeologii Uniwersytetu w Reading (GB). Pracami wykopaliskowymi kierowali: dr Małgorzata Karczewska, dr hab. Maciej Karczewski i dr Aleksander Pluskowski. 12

Archeologia I wojn y światowej. Giżyck a Pozycja Polowa. Problemy badawcze i konserwatorskie

59

Ryc. 10. Osada kultury bogaczewskiej i grupy olsztyńskiej w Paprotkach Kolonii st. 41: 1 – fotografia lotnicza stanowiska z NW na SE (Fot. J. Miałdun), z zaznaczonym przebiegiem fragmentu transzei, lejem po wybuchu pocisku artyleryjskiego i strefą z reliktami fortyfikacji polowych zidentyfikowaną na podstawie wyników laserowego skanowania powierzchni terenu, 2 – zbiorczy plan zbadanej wykopaliskowo części osady z lokalizacją fragmentu transzei i miejsca po eksplozji pocisku artyleryjskiego, 3 – plan wykopu z reliktami jam gospodarczych kultury bogaczewskiej i grupy olsztyńskiej oraz lejem po eksplozji pocisku artyleryjskiego. Obiekty związane z I wojną światową oznaczono kolorem czerwonym. Oprac. M. Karczewski

należy go uznać za element fortyfikacji linii Wielkich Jezior Mazurskich z końca XIX w. (Ryc. 11)13. Przed rozpoczęciem wykopalisk w 2011 r., na całym obszarze Świętej Góry zostały przeprowadzone badania magnetometryczne14. Ich wyniki wykazały duże nasycenie nawarstwień przedmiotami metalowymi, które w przewadze mogą być szrapnelami i odłamkami z czasów

I wojny światowej. Spostrzeżenie to zostało potwierdzone przez kulki szrapnelowe i odłamki odkryte podczas wykopalisk. Ponadto, część anomalii zarejestrowanych przez magnetometr, sugeruje lokalizację miejsc eksplozji pocisków artyleryjskich. Badania wykopaliskowe przeprowadzone w latach 2005 i 2011–2013 przyniosły częściowe rozpoznanie rozplanowania fortyfikacji polowych na Świętej Górze. W pierwszym sezonie badań, w niewielkim wykopie na 13   W latach 1887–1891 ceglane budowle twierdz pruskich zostały wschodnim skraju stanowiska, odsłonięte zostało zasypiwzmocnione betonem (Borzęcki 2013, s. 38). 14   Autorem badań jest David Thorney z Uniwersytetu w Reading. sko rowu strzeleckiego o pełnym profilu, biegnącego rówPrzeprowadzono je z wykorzystaniem Bartington Grad 601-2 dual flu- nolegle do krawędzi wzgórza (Ryc. 12). Transzeja miała xgate gradiometer.

60

Ryc. 11. Staświny st. 1. Bierny schron wkopany w północną część zachodniego stoku Świętej Góry. Fot. M. Karczewski

Ryc. 12. Staświny st. 1. Zasypisko rowu strzeleckiego z widoczną warstwą drenażu na dnie. Fot. M. Karczewski

głębokości około 160 cm. Jej szerokość przy powierzchni gruntu wynosiła około 190 cm, zaś przy dnie tylko 40–50 cm. Około pięciocentymetrowa warstwa żwiru odsłonięta w spągu wypełniska była zapewne warstwą drenażową służącą do odprowadzania wód podskórnych, opadowych i roztopowych. Nad transzeją, w warstwie ornej i zalegającej na złożu wtórnym warstwie kulturowej, natrafiono na 35 ołowianych kulek szrapnelowych. Dwa odcinki rowu łącznikowego zostały odkryte w wykopie zlokalizowanym w północnej części wzgórza (obiekty nr 12 i 51) (Ryc. 13). Najprawdopodobniej służył on do komunikacji pomiędzy rowem strzeleckim i zachodnim stokiem Świętej Góry. Był to okop pełnego profilu, bez warstwy drenażowej na dnie, o krzywym narysie i głębokości 170–180 cm, szeroki przy dnie na około 80 cm (Felddienst Ordnung, Anhang I 1908, s. 12–13, ryc. 1; Feld-Pionierdienst 1911, s. 105, 122–123; Regulaminy i przepisy 1917, s. 36–39; Biesiekierski, Kleczke, Rewieński 2014, s. 31–38; Karczewska, Karczewski 2014, s. 401–402). Wykopaliska na Świętej Górze w Staświnach doprowadziły również do odkrycia dwóch lejów po eksplozji rosyjskich pocisków artyleryjskich. Jeden z nich (obiekt 29) zniszczył część wypełniska jamy z wczesnej fazy wczesne-

M aciej K arczewski

go średniowiecza – obiektu 28 (Ryc. 13). Odłamki z tego pocisku znalezione zostały zarówno w zasypisku leja, jak i w wypełnisku wczesnośredniowiecznego obiektu, gdzie wbiła je siła wybuchu. Drugi lej (obiekt 46) znajdował się u północnej podstawy wału Świętej Góry (Ryc. 14). W momencie odkrycia nadal tkwiła w nim dolna część skorupy pocisku szrapnelowego (Karczewska, Karczewski 2014, s. 402). Rozmieszczenie fortyfikacji polowych z czasów I wojny światowej w sąsiedztwie Świętej Góry ukazuje mapa archiwalna „Artilerien = Aufsstellung von Feldstellung Lötzen am 22.11.1914”, przechowywana w zbiorach Kreisgemeinschaft Lötzen w Neumünster, na której zaznaczone zostały: stanowisko artylerii pod wsią Ruda oraz punkty oporu piechoty nr 1 i 2 (Ryc. 2). Na opublikowanym przez Pawła Novikova szkicu rozmieszczenia niemieckich i rosyjskich okopów między wsiami Staświny i Ruda odpowiadają im okopy niemieckie oznaczone numerami 1–5 (Ryc. 15) (Novikov 2008, ryc. 3). Na uwagę zasługuje różnica w rozmieszczeniu stanowisk niemieckiej artylerii zaznaczonych na obu mapach (Ryc. 2, 3, 15). Wynika ona zapewne ze skutecznego stosowania przez stronę niemiecką pozorowanych stanowisk artyleryjskich, które myliły przeciwnika zarówno co do ich lokalizacji, jak i rzeczywistej liczby. Brak wyników lotniczego skanowania laserowego dla obszarów położonych na wschód od jeziora Wojnowo uniemożliwił ich wykorzystanie do poszukiwań reliktów fortyfikacji polowych pomiędzy wsiami Staświny i Ruda. Przeprowadzono je zatem tradycyjną metodą AZP. Relikty transzei zachowały się niemal wyłącznie na terenach porośniętych lasem. Okop rosyjski odnaleziony został na zachodnim skraju góry Pietraszka, na północny zachód od Staświn. Natomiast niewielki odcinek niemieckiego rowu strzeleckiego widoczny jest na wyniesieniu na zachodnim krańcu tej wsi, w miejscu oznaczonym na rosyjskim szkicu jako nr 3 (Ryc. 3, 15). Fragment prostego rowu łącznikowego zlokalizowano także na wzgórzu porośniętym łąką, położonym nad brzegiem jeziora Wojnowo, bezpośrednio na północ od Świętej Góry (Ryc. 16). Rów ten służył do komunikacji między transzeją czołową i opadającym stromo zachodnim stokiem wzgórza, który musiał być wykorzystywany jako naturalna osłona. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że analogiczną funkcję odgrywał również stromy, zachodni stok Świętej Góry. W południowej, zadrzewionej części tego stoku, mniej więcej w połowie jego wysokości, zachowała się rampa ziemna. Dobrze osłonięta od wschodu, ułatwiała podejście wzdłuż stoku do transzei łącznikowych. Ścisłe przyporządkowanie zlokalizowanych reliktów fortyfikacji do któregoś z etapów walk pozycyjnych na odcinku między wsiami Staświny i Ruda jest niemożliwe, nie tylko ze względu na brak odpowiednich źródeł. Budo-

Archeologia I wojn y światowej. Giżyck a Pozycja Polowa. Problemy badawcze i konserwatorskie

61

Ryc. 13. Staświny st. 1. Plan zbiorczy wykopu 1/2013 z zaznaczonymi wypełniskami dwóch odcinków okopu łącznikowego (obiekty 12 i 51) oraz miejscem eksplozji pocisku artyleryjskiego (obiekt 29). Oprac. M. Karczewski

wa, rozbudowa i odbudowa umocnień polowych: transzei, ukryć schronów, chodników minerskich i podkopów była procesem ciągłym, trwającym przez cały okres walk (Novikov 2008, s. 102; 2009, s. 100–111). Poszukiwania terenowe reliktów fortyfikacji polowych pomiędzy wsiami Staświny i Ruda dały podstawę do obserwacji krajobrazu w strefie walk pozycyjnych z listopada i grudnia 1914 r. oraz stycznia i początku lutego 1915 r. We współczesnym krajobrazie, w otwartej przestrzeni, ślady działań wojennych zostały całkowicie zatarte. Niemniej, położenie okopów obu walczących stron znane dzięki źródłom archiwalnym, umożliwia ich umiejscowienie w konkretnej przestrzeni oraz analizę cech terenu wykorzystywanych przy budowie fortyfikacji. Na tej podstawie można również wskazać zmiany jakie zaszły w tym krajobrazie w okresie ostatnich stu lat. Obok odbudowanych w latach 1915–1924 budynków mieszkalnych i gospodarczych oraz nowych zabudowań wznoszonych od drugiej połowy XX w., najbardziej oczywistą zmianą są współczesne zadrzewienia śródpolne, a także porośnięte drzewami stoki doliny rzeki Staświnki. W czasie działań wojennych teren ten musiał być całkowicie odsłonięty, w przeciwnym razie utrudniałby prowadzenie obserwacji i ostrzału, dając jednocześnie osłonę przeciwnikowi. Znacznie bardziej wyrazisty obraz krajobrazu wojny ukazuje ikonografia z epoki, w tym niemieckie pocztówki propagandowe, szczególnie,

jeśli utrwalone na nich widoki można osadzić we współczesnym krajobrazie (Ryc. 3, 17). Giżycka Pozycja Polowa. Problemy konserwatorskie Wskazany wcześniej brak wyodrębnionej problematyki archeologii nieodległej przeszłości i archeologii konfliktu w programie studiów uniwersyteckich15 ma negatywny wpływ na działalność polskiej służby ochrony zabytków, zatrudniającej jako inspektorów do spraw zabytków archeologicznych klasycznie wykształconych archeologów. Nieuwzględnianie do 2015 r. w programie badań AZP reliktów fortyfikacji polowych z czasów I wojny światowej (Instrukcja KEZA 2012; 2015; Karczewska, Karczewski 2014, s. 396), spowodowało całkowite pominięcie tej kategorii zabytków archeologicznych w ewidencji konserwatorskiej, a tym samym pozbawienie ich ochrony prawnej16. Relikty fortyfikacji polowych są zabytkami archeologicznymi o własnej formie terenowej. Jednakże, od innych   Porównaj przypis 1.   Porównaj dokumentację z badań powierzchniowych na obszarach AZP: 15-73, 15-74, 15-75, 16-74, 16-75, 17-73, 17-74, 17-75, 18-74, 18-75, 19-74, 19-74, 20-73, 20-74, 20-75, 21-73, 21-74, 21-75, 21-76, 22-72, 22-73, 22-74, 22-75, 23-72, 23-73, 23-74, 23-75. O możliwościach ochrony reliktów fortyfikacji ziemnych Giżyckiej Pozycji Polowej porównaj: Karczewski 2014, s. 396–399. 15 16

62

Ryc. 14. Staświny st. 1 Profil obiektu 46 z widoczną dolną częścią skorupy pocisku szrapnelowego. Fot. M. Karczewski

tego typu zabytków: grodzisk, kurhanów, reliktów budownictwa lub architektury itd., różnią się nieporównywalnie większym zasięgiem przestrzennym. Sprawia to podstawowe trudności w wywiązaniu się z wymogów wynikających z instrukcji sporządzania KEZA. Trudności te pojawiają się już na etapie wydzielania zasięgu stanowiska archeologicznego (Karczewska, Karczewski 2014, s. 396). Czy za takie należy uznać pojedynczą transzeję lub schron, fragmenty linii okopów wraz z reliktami ukryć, schronów i pozostałą infrastrukturą, czy też rozciągającą się na wiele kilometrów ufortyfikowaną linię frontu wraz z ziemią niczyją rozgraniczającą okopy walczących stron oraz całym zapleczem logistycznym? Kierując się logiką powyższej instrukcji, zalecającej by nie wydzielać jako oddzielnych stanowisk archeologicznych każdego zabytku o własnej formie terenowej: „pojedynczych kurhanów, dymarek, mielerzy, […], które mogą być częścią jednego stanowiska” uzasadniona wydaje się ostatnia z propozycji (Instrukcja KEZA 2015, s. 13). Ale jak w tym przypadku ma wyglądać konieczny do zamieszczenia w polu 78 KEZA „podstawowy opis obiektu, wymiary, kształt” (Instrukcja KEZA 2015, s. 10)? Określanie granic wielkoobszarowych stanowisk archeologicznych, zawierających relikty fortyfikacji polowych powinno przede wszystkim uwzględniać, znaną ze źródeł historycznych, rolę tych fortyfikacji w działaniach wojennych17. Niezbędna jest w tym względzie współpra-

M aciej K arczewski

ca z historykami wojskowości i poprzedzenie badań terenowych gruntowną kwerendą archiwalną i bibliograficzną. Dla Giżyckiej Pozycji Polowej obszarem wydzielanym jako odrębne stanowisko archeologiczne może być punkt oporu piechoty (Stützpunkt) i odpowiadający mu odcinek fortyfikacji polowych armii rosyjskiej oraz zawarty między nimi obszar ziemi niczyjej. Rozstrzygnięcia wymaga też kwestia cmentarzy wojennych budowanych najczęściej w bezpośrednim sąsiedztwie reliktów fortyfikacji polowych lub miejsc walk, gdzie ponieśli śmierć żołnierze pochowani na danym cmentarzu (Ryc. 3, 9). Na obszarze Giżyckiej Pozycji Polowej część tych cmentarzy chroniona jest w ramach wpisu do rejestru zabytków lub przynajmniej ujęta w wojewódzkiej ewidencji zabytków18. Większość pozostała jednak niezewidencjonowana i uległa częściowemu lub całkowitemu zatarciu na powierzchni gruntu19. Instrukcja wypełniania KEZA nie wymienia wprost cmentarzy wojennych z czasów I wojny światowej jako zabytków archeologicznych możliwych do ujęcia w ewidencji, ale zaleca ewidencjonowanie nieistniejących i istniejących miejscowości, o ile mają nawet nieodległą, dziewiętnastowieczną metrykę. Jednocześnie wprowadza zasadę, że stanowiska o zwartym zasięgu i czytelnych granicach, wyróżniające się odmienną klasyfikacją funkcjonalno – kulturowo – chronologiczną, a znajdujące się na terenie stanowisk wielkoobszarowych, powinny być ewidencjonowane jako odrębne stanowiska archeologiczne (Instrukcja KEZA 2015, s. 18). Kierując się tą zasadą, cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej należy ewidencjonować jako odrębne stanowiska archeologiczne, równolegle z ewidencjonowaniem ich jako cmentarzy zabytkowych i obiektów cmentarnictwa wojennego. Umożliwi to ochronę tych cmentarzy jako zabytków archeologicznych, nawet w przypadku całkowitego zatarcia ich części napowierzchniowych. Zapewni również utrzymanie spójności całej dokumentacji konserwatorskiej i usprawni działania na rzecz ochrony tych zabytków. Wnioski

Wstępny etap badań fortyfikacji polowych Giżyckiej Pozycji Polowej jak również brak rozwiniętych studiów nad archeologią konfliktu, dotyczących I wojny światowej sprawiają, że możliwe jest przedstawienie jedynie wstęp17   W celu ułatwienia ochrony wielkoobszarowego stanowiska arche- nych postulatów badawczych i konserwatorskich. Przede ologicznego instrukcja zaleca, aby przy wyznaczaniu granic stanowi- wszystkim, najpilniejszą potrzebą jest zewidencjonowaska korzystać z obiektów łatwo identyfikowalnych w terenie: granic działek geodezyjnych, cieków wodnych i dróg (Instrukcja KEZA 2015, s. 17). Realizacja tego zalecenia, szczególnie w odniesieniu do cieków wodnych i dróg, w praktyce jest często niemożliwa, gdyż cieki wodne stanowiły naturalne przeszkody rozgraniczające obie walczące strony, zaś drogi i linie kolejowe były zarówno punktami strategicznymi o które toczono walki, jak też służyły komunikacji na zapleczu fortyfikacji polowych.

  Porównaj: http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20 na%2030%20czerwca%202014/WAR-rej.pdf, data dostępu: 17.05.2016. 19   Np. kwatera wojenna na cmentarzu rodowym w parku dawnego majątku Ruda, grób żołnierza armii niemieckiej na cmentarzu ewangelickim w Staświnach. 18

Archeologia I wojn y światowej. Giżyck a Pozycja Polowa. Problemy badawcze i konserwatorskie

Ryc. 15. Pozycje rosyjskie i niemieckie na podstawie rozpoznania rosyskiego zwiadu pod wsią Staświny. Szkic zorientowany wzdłuż osi E-W. Wg Novikov 2008, ryc. 3

nie reliktów umocnień polowych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski. Wiąże się z tym kwestia wydzielania stanowisk archeologicznych. Przedstawiona wyżej propozycja wydaje się być odpowiednia dla umocnień polowych frontu pozycyjnego. Najprawdopodobniej, inaczej należy wyodrębniać stanowiska archeologiczne związane z fortyfikacjami polowymi wojny manewrowej. W przypadku działań oblężniczych i blokowania twierdz, przykład przedpola Twierdzy Osowiec wskazuje, że zasadnym jest wydzielanie stanowisk wielkoobszarowych, obejmujących fortyfikacje polowe obu walczących stron i relikty ich zaplecza logistycznego. Próby precyzyjnego zidentyfikowania poszczególnych rosyjskich pozycji obronnych na przedpolu twierdzy, np. pozycji ochronnej, Pozycji Białaszewskiej, Sośnieńskiej i innych oraz fortyfikacji polowych związanych z poszczególnymi etapami zbliżania się wojsk niemieckich do twierdzy (Perzyk 2004, s. 126, 143, 164–166, 177–178, 185–186, ryc. 126, 149, 152, 155, 163, 197, 230, 234–236, 240), powiodły się w ograniczonym zakresie. Złożyło się na to kilka przyczyn. Przede wszystkim fakt, iż poza obszarami leśnymi relikty tych fortyfikacji uległy całkowitemu zatarciu na powierzchni gruntu. Ponadto, w czasie dwóch oblężeń twierdzy, w 1914 i 1915 r., niemieckie fortyfikacje polowe zajmowały niekiedy te same przestrzenie, które wcześniej ufortyfikowali Rosjanie. Analogiczna sytuacja miała miejsce w czasach II wojny światowej, gdy polskie okopy z wojny obronnej 1939 r. wykorzystały odcinki wcześniejszych okopów rosyjskich, następnie zaś w różnych częściach przedpola twierdzy powstały schrony sowieckiej pozycji granicznej – tzw. „Linii

63

Mołotowa” oraz okopy niemieckie bronione od sierpnia 1944 do stycznia 1945 r.20. Oczywistym, ale dotychczas niemal nierealizowanym postulatem, jest ścisła współpraca archeologów z historykami wojskowości. Bez wykorzystania informacji zawartych w obszernych źródłach i publikacjach historycznych, analiza wyników badań archeologicznych będzie w znacznym stopniu ograniczona do opisu formalnego rozpoznanych powierzchniowo i wykopaliskowo reliktów fortyfikacji polowych. Nieuwzględnienie informacji historycznych uniemożliwi umieszczenie tych reliktów w kontekście konkretnych wydarzeń, a tym samym wykorzystanie ich we wnioskowaniu historycznym. Odrębną kwestią pozostaje zasadność prowadzenia badań wykopaliskowych reliktów fortyfikacji polowych z czasów I wojny światowej. Oczywiście, wyprzedzające, ratownicze wykopaliska są koniecznością. Badania podejmowane w celach czysto naukowych, przede wszystkim powinny spełniać wymóg interdyscyplinarności. Niemniej istotny jest wybór obszaru i obiektu badań. Wygląd i konstrukcja transzei, ukryć i schronów itp. oraz zasady ich rozmieszczania w terenie w sposób szczegółowy przedstawiają regulaminy i przepisy z epoki oraz ikonografia, w tym niemieckie pocztówki propagandowe (Ryc. 4:1, 2). Oczywiście otwartą kwestią, przynajmniej do czasu przeprowadzenia wykopalisk, pozostaje na ile spełniały one te wytyczne (Felddienst Ordnung 1908; Feld-Pionierdienst 1911; Regulaminy i przepisy 1917; Biesiekierski, Kleczke, Rewieński 2014). Znacznie słabiej poznane w świetle źródeł historycznych są zaplecza okopów i znajdująca się tam infrastruktura mieszkalna, gospodarcza, magazynowa, sanitarna i komunikacyjna. Badania wykopaliskowe ich reliktów i odkryte w nich zabytki ruchome mogą dostarczyć informacji zarówno o szczegółach dotyczących rzeczywistego   Ewidencja reliktów fortyfikacji polowych metodą AZP na przedpolu Twierdzy Osowiec przeprowadzona została w 2016 r. przez dr M. Karczewską i dr hab. Macieja Karczewskiego przy współpracy historyka wojskowości dr hab. J. Centka, w ramach projektu Rozpoznanie i dokumentacja stanowisk archeologicznych na obszarze pola bitwy „Oblężenie Twierdzy Osowiec 1914-1915”. Projekt uzyskał dofinansowanie z programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego: „Dziedzictwo kulturowe. Ochrona zabytków archeologicznych”. Badania powierzchniowe z wykorzystaniem cyfrowego modelu terenu opracowanego na podstawie danych LIDAR objęły zalesione części siedmiu obszarów AZP (AZP 28-80, 28-81, 29-80, 29-81, 29-82, 3080 i 30-81), o całkowitej powierzchni około 148 km2. W ich wyniku odkryto 45 stanowisk archeologicznych o łącznej powierzchni przekraczającej 62 km2, zawierających relikty fortyfikacji polowych, obozów wojskowych, magazynów i nasypów kolejowych z czasów I wojny światowej, a także: okopy i żelbetowe schrony z wojny obronnej 1939 r., schrony bojowe i wykopy pod niezbudowane schrony „Linii Mołotowa” z 1940–1941 r. oraz sieć niemieckich okopów i schronów polowych z sierpnia 1944 – stycznia 1945 r. Odrębną kategorią zabytków archeologicznych jest osiem cmentarzy wojennych, kryjących szczątki żołnierzy poległych w walkach o Twierdzę Osowiec w 1914 i 1915 r. 20

64

M aciej K arczewski

Ryc. 16. Relikt niemieckiego rowu łącznikowego biegnącego na północ od Świętej Góry w Staświnach, w kierunku zachodniej krawędzi doliny rzeki Staświnki. Fot. M. Karczewski

Ryc. 17. Rosyjskie okopy przy niemieckich przeszkodach drutowych koło Staświn. Najprawdopodobniej na wysokości Stutzpunkt 2. Pocztówka ze zbiorów autora

wyglądu i rozplanowaniu tych budowli, jak też o różnych aspektach frontowego życia codziennego. W zestawieniu ze źródłami historycznymi dostarczają również informacji o oswajaniu przestrzeni i rzeczywistości wojennej. Dlatego zwykłe ziemianki nazywane były przez żołnierzy armii niemieckiej willami (np. Villa Maria), drogi leśne – ulicami (np. Hindenburg Straße), a polany – placami (np. Kaiser Wilhelm Platz) (Karczewska, Karczewski 2015, s. 7–8). Ważnym kierunkiem postulowanych badań są analizy z zakresu archeologii środowiska. Rola warunków naturalnej obronności terenu: jego ukształtowania, pokrywających go utworów powierzchniowych, sieci wodnej i dużych kompleksów leśnych oraz warunków atmosferycznych, była ważnym elementem planowania działań militarnych i siłą rzeczy została dostrzeżona i doceniona przez historyków wojskowości. Dotychczasowe analizy dotyczyły jednak skali makro – całych teatrów działań wojennych lub ich dużych wycinków (Łach 1997, s. 8–16; Borzęcki 2013, s. 42–44 szkice 1, 6; Mitkiewicz 2013, s. 31–35; Porczyński 2013, s. 79–80, szkice 3, 6, 8). Zupełnie innych informacji dostarczają analizy tych uwarunkowań w mikroskali. Szczegółowa lokalizacja poszczególnych odcinków fortyfikacji polowych oraz zaplecza, pokazuje ich dostosowanie do konkretnych warunków terenowych (Karczewska, Karczewski 2014, s. 395–396). Miały one podstawowe znaczenie nie tylko dla skutecznej obrony i ataku, ale również determinowały życie w okopach, możliwości ich urządzenia i panujące w nich warunki sanitarne. W konsekwencji wpływały na morale i wartość bojową żołnierzy. Sytuację tę dobrze ilustruje przykład rosyjskiej 29 dywizji piechoty, której okopy wzdłuż Giżyckiej Pozycji Polowej znajdowały się na błotnistej nizinie i w związku z tym panowały nich bardzo złe warunki sanitarne. Uciążliwości te prowadziły do dezercji, samouszkodzeń, ucieczek z pola walki i częstego poddawania się do niewoli (Mitkiewicz 2013, s. 22).

Szczegółowych informacji o warunkach panujących w okopach mogą dostarczyć jedynie wyniki wykopalisk połączonych z analizami z zakresu geomorfologii, paleohydrografii, archeobotaniki i archeozoologii. Przykłady okopów armii niemieckiej odkrytych na cmentarzysku w Paprotkach Kolonii i na Świętej Górze w Staświnach, dobrze ilustrują problem zalewania transzei przez wodę podskórną i deszczową oraz topniejący śnieg. Próby pobrane z dna wypełnisz okopów, ukryć, schronów, latryn i śmietników przyniosą zapewne informacje na temat innych aspektów życia w okopach: uciążliwości związanych z plagą szczurów, chorobami pasożytniczymi, insektami, rzeczywistej diety żołnierzy (Karczewska, Karczewski 2014, s. 395). Z kolei analizy palinologiczne, uwzględniające bardzo gęste próbkowanie rdzeni, mogą zobrazować skutki masowej wycinki drzew i niszczenia roślinności. Budowa fortyfikacji polowych i ich zaplecza wymagała wszak bardzo dużej ilości drewna. Do niszczenia drzewostanów na linii frontu przyczyniało się też oczyszczanie przedpola okopów oraz same walki, przede wszystkim ostrzał artyleryjski. Informacje o dewastacji drzewostanów i całej pokrywy roślinnej wraz ze zidentyfikowanymi w terenie reliktami fortyfikacji polowych i ich zaplecza, lejami po eksplozji pocisków artyleryjskich oraz ziemią niczyją, są bazą źródłową do badań z zakresu archeologii krajobrazu. W sposób istotny uzupełniają one dane historyczne, w tym ikonografię fortyfikacji polowych i zniszczeń wojennych, ukazującą krajobraz wojny. Przedstawione wyżej postulaty badawcze i konserwatorskie nie wyczerpują problematyki archeologii fortyfikacji Giżyckiej Pozycji Polowej. Są one wynikiem pierwszych doświadczeń badań terenowych i poszukiwań archiwalnych. Ich lista z pewnością ulegnie znacznemu poszerzeniu w miarę postępu tych badań.

Archeologia I wojn y światowej. Giżyck a Pozycja Polowa. Problemy badawcze i konserwatorskie

65

Bibliografia

Banaszek Ł. 2015 Przeszłe krajobrazy w chmurze punktów, Seria Archeologia nr 54, Poznań. Biesiekierski K., Kleczke K., Rewieński M. 2014 Fortyfikacja polowa, Oświęcim. Biskup K. 1998 Fortyfikacje pruskie i niemieckie na ziemiach polskich, rys historyczny, stan badań i problemy konserwatorskie, [w:] Fortyfikacje, t. V, Warszawa-Kraków. Boromiej W., Górny M. 2015 Nasza Wojna, t. I, Imperia 1912–1916, Warszawa. Borzęcki B. 2013 Strategiczna rola twierdz i umocnień w kampanii 1914 i 1915 roku na wschodzie, Oświęcim. Brunner G. 1917 Die Vaterländische Gedenkalle der Feste Boyen. Ein Führer durch ihre Sammlung bearbeitet im September 1917 von Dr. Gottfried Brunner, Lötzen. Drogomir J. 1999 Polegli w Galicji Zachodniej 1914–1915 (1918). Wykazy poległych, zmarłych i pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w Galicji Zachodniej, t. I, Tarnów. 2002 Polegli w Galicji Zachodniej 1914–1915 (1918). Wykazy poległych, zmarłych i pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w Galicji Zachodniej, t. II, Tarnów. 2005 Polegli w Galicji Zachodniej 1914–1915 (1918). Wykazy poległych, zmarłych i pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w Galicji Zachodniej, t. III, Tarnów. Felddienst Ordnung 1908 Felddienst=Ordnung, Ernst Siegfried Mittler und Sohn, Königliche Hofbuchhandlung, Berlin. Feld-Pionierdienst 1911 Feld-Pionierdienst aller Waffen, Ernst Siegfried Mittler und Sohn, Königliche Hofbuchhandlung, Berlin. Hess von Wichdorff H.K. 1925 Auf der Burg des Königs Ysegubs von Galindien, Nachrichtenblatt f. d. Vorzeit, Bd. 1, s. 2–4. Instrukcja KEZA 2012 Archeologiczne Zdjęcie Polski. Instrukcja opracowania Karty Ewidencyjnej Zabytku Archeologicznego, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa. 2015 Archeologiczne Zdjęcie Polski. Instrukcja sporządzania dokumentacji badań powierzchniowych oraz wypełniania Karty Ewidencyjnej Zabytku Archeologicznego, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa.

Karczewska M. 2013 Cuius regio, eius memoria. World War I memorials on the territory of former East Prussia, now within Poland, [w:] Memory and war in XX century, ed. J. Niżnik, Frankfurt am Main, s. 231–250. 2014 Cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej w krajobrazie powiatu giżyckiego, [w:] Wielka Wojna na Mazurach 1914–1915. Studia z dziejów Frontu Wschodniego I wojny światowej, red. R. Kempa, Giżycko, s. 381–392. 2015 Stan zachowania miejsc pamięci I wojny światowej na terenie powiatu giżyckiego, [w:] Dziedzictwo Wielkiej Wojny w krajobrazie powiatu giżyckiego, red. R. Kempa, Giżycko, s. 69–104. Karczewska M., Karczewski M. 2002 Osada z okresu wpływów rzymskich i okresu i wędrówek ludów Paprotkach Kolonii stanowisko 41 w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, T. I. Badania archeologiczne, Białystok. 2007a Grodzisko „Święta Góra” w Staświnach w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Archeologia archiwalna i nowa, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 2 (256), s. 131–163. 2007b Uwagi o obrządku pogrzebowym kultury bogaczewskiej na przykładzie cmentarzyska w Paprotkach Kolonii, [w:] Kultura bogaczewska w dwadzieścia lat później. Materiały z konferencji – Warszawa 2627.03.2003 r., red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium bałtyjskie, t. I, s. 195–217. 2014 Archeologia I wojny światowej na giżyckim odcinku frontu wschodniego, [w:] Wielka Wojna na Mazurach 1914–1915, red. R. Kempa , Giżycko, s. 393–403. 2015 Pro Patria. Miejsca pamięci I wojny światowej na przedpolu Twierdzy Osowiec, Białystok. Karczewski M., Karczewska M., Pluskowski A. 2015 Grodzisko Święta Góra w Staświnach w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Dzieje zasiedlania przed i po podboju krzyżackim, [w:] Materiały do archeologii Warmii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M.  Karczewski, M. Hoffmann, Warszawa-Białystok, s. 175–193. Kempa R. 2012 Twierdza Boyen w Giżycku. Praktyczny przewodnik, Giżycko. Knercer W. 1995 Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie olsztyńskim, Warszawa.

66

M aciej K arczewski

Lalla H. 1988 Goldensee. Ein Dorf in Masuren, Hameln. Łach W.B. 1997 System obronny Prus Wschodnich (do 1935 roku), Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, nr 161, Olsztyn. 2014 Działania militarne na obszarze Warmii i Mazur w 1914 roku i ich konsekwencje, [w:] Wielka Wojna na Mazurach 1914–1915. Studia z dziejów Frontu Wschodniego I wojny światowej, red. R. Kempa, Giżycko, s. 175–190. Mitkiewcz L. 2013 Bitwa zimowa na Mazurach, Oświęcim. Novikov P.A. 2008 3-j Sibirskij armejskij korpus v Pervoj mirovoj vojne, Izvestiâ Altajskogo Gosudarstvennogo Universiteta, s. 95–114.

2009 Vostočno-Sibirskie voinskie soedineniâ v vojnah 1-j četverti XX veka, Irkuck, Maszynopis dysertacji doktorskiej. Porczyński W. 2013 Tannenberg. Ofensywa o defensywnym nastawieniu, [w:] Studia nad Wielką Wojną, t. III, Oświęcim, s. 75–113. Regulaminy i przepisy 1917 Regulaminy i przepisy. Wojska techniczne, t. I, Polowa służba saperska. I. Umocnienia polowe. Warszawa w lutym 1917 r., Berlin. Różewicz W. 2006 Fortyfikacje nowożytne w Prusach Wschodnich – przewodnik, Wrocław. Zawadzki B. 2014 Kampania Jesienna w Prusach Wschodnich, sierpień – wrzesień 1914 roku, Oświęcim.

The Archaeology of the World War I. The Giżycko Field Position. The explorative and preservation problems The necessity of including World War I relicts as archaeological sites and artefacts by Polish archaeology appeared in the mid of the nineties of the twentieth century as a result of development of the so called investment archaeology. Since that time, excavations of archaeological sites threatened by destruction by development of infrastructure have brought the discovery of many relicts of the Great War. This situation was finally sanctioned in Polish monuments conservation practice only in the year 2015. It coincided with the increase of interest in the scientific problems of World War I by Polish archaeologists which occurred with the beginning of the hundredth anniversary of the outbreak of the Great War. The aim of the Giżycko Field Position in the autumn and winter in the year 1914 and the beginning of the year 1915 was to stop the offensive of the Russian army in the eastern part of the East Prussia. It was built in September 1914 by soldiers of the 8. German Army, along the east and south edge of the Great Masurian Lakes. It consisted of tens of kilometres of trenches and hundreds of shelters constructed from wood and earth. From the east and south sites along these fortifications, Russian army built its own fortifications. All of them have been levelled during the war and after the end of hostilities. The archaeological studies of relics of these fortifications are the goal of the project The archaeology of the

World War I in the Masurian part of the Eastern Front. The detailed goals of the project are: 1/ the recognition of the material relicts of German and Russian field fortifications, 2/ the characteristic of features of these fortifications and their logistics facilities, 3/ the implementation of the archaeological methodology to the studies on the World War I, 4/ the preparation of documentation enabling the conservatory protection of field fortifications relics, 5/ activities enabling inclusion of these relics in the social care of monuments. The project started in the year 1914 and the research conducted so far were focused on two sections of the front located to the south – along the north shore of the Nietlice Marches and to the east – at the vicinity of Staświny village. The interdisciplinary studies included both: results of the archaeological research, and information delivered by historical sources. The archaeological basis consisted of the results of excavations of sites No. 1 and 41 in the Paprotki village and site No. 1 in the Staświny village as well as the results of the Polish Archaeological Record with the use of the digital surface model based on LiDAR (Light Detection and Ranging). Relicts of German field fortifications and artefacts from the World War I were uncovered on all of the listed archaeological sites on the occasion of excavation of relicts of the cemetery from the Roman Period and Migration Period (site No. 1 in the Paprotki vil-

Archeologia I wojn y światowej. Giżyck a Pozycja Polowa. Problemy badawcze i konserwatorskie

lage), settlement from the Early Iron Age, Roman Period and Migration Period (site No. 41 in the Paprotki village) and settlement from the late Migration Perion and Early Middle Ages (site No. 1 in the Staświny village). They were sections of trenches and shelters as well as artillery shrapnels, rifle bullets and elements of military equipment. Further sections of German and Russian trenches and German artillery positions were uncovered in the frame of the Polish Archaeological Record. All results of archaeological researches were compared with the information from historical sources and locations of war cemeteries and inscriptions from tombstones of fallen soldiers. As a result it was possible to assign archaeological sources to specific war episodes.

67

The preliminary results of the project allowed to indicate some monuments’ conservatory problems and postulates for further scientific research. The basic conservatory problem is the definition of the range of sites containing relics of field fortifications. Such relicts should be registered as a large area archaeological sites, including remains of fortifications of both sides of the conflict and the no man’s land. The basis for determining the limits of such sites may be coverage of the single German Stützpunkt (the infantry resistance point). The main postulate for further archaeological research on the World War I is the close cooperation between archaeologists and war historians. All research should also include the interdisciplinary analysis referring to the battle field conditions and landscape of war.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Bartosz Kontny

Topory w kulturach bogaczewskiej i sudowskiej

Wstęp Topory zaliczane są do broni obuchowej. Pod pojęciem tym rozumiem broń o osadzie mniej więcej równoległej do krawędzi tnącej, w odróżnieniu od siekier, w których osada jest zlokalizowana prostopadle do ostrza (por. Nadolski 1954, s. 37–38; Bochnak 2005, przyp. 43). Stanowią one jedną z form charakterystycznych dla kręgu zachodniobałtyjskiego, wyróżniających lokalny model uzbrojenia od wzorców typowych dla innych ludów barbarzyńskiej Europy. Istotne znaczenie topory miały jeszcze jedynie w kręgu nadłabskim w młodszym i późnym okresie rzymskim (Matthes 1931, s. 43, tabl. 27; Domański 1979, s. 51–52), a także – choć jednak w mniejszym stopniu – w kulturze czerniachowskiej (Magomedov, Levada 1996, s. 307–308, ryc. 5), strefie pontyjskiej (Kazanski 1994, s. 456–463), wśród Finów znad Oki (Ahmedov, Voroncov 2012) oraz w kulturze cebeldyńskiej w Abchazji (Voronov, Šenkao 1982, s. 127–128, ryc. 3; Kazanski, Mastykova 2007, s. 29). Tradycja stosowania broni obuchowej wśród Bałtów ma zresztą starsze korzenie, sięgające kultury kurhanów zachodniobałtyjskich, z której znane są siekiery tulejkowe (Kontny 2016b) jak i pałki drewniane, które mogły przeżywać się do początków okresu rzymskiego (stąd przekaz Tacyta o fustis Estiów1; zob. Kontny 2015). Topory są w tej grupie kategorią najmłodszą2. Dyskusji wymaga, natural  Tacitus, Germania 45, 3: «rarus ferri, frequens fustium usus»; „Rzadko czynią użytek z żelaza, częściej z kijów”; tłum. T. Płóciennik. 2   W literaturze przedmiotu podejmowano próby identyfikacji fustis z toporami, uznając, że słowa Tacyta należy rozumieć w następujący sposób: miast „żelaza”, tj. mieczy, Estiowie posługiwali się fustis – toporami o drewnianym stylisku, ale z żeleźcem, co wizualnie odróżniało je od broni białej (Nowakowski 1994a, s. 389; 2002b, s. 155; 2006, s. 75–76). Zarzut, stawiany autorowi tej koncepcji, że ów rodzaj broni (tj. topory) jest zbyt słabo reprezentowany na cmentarzyskach bał1

nie, kwestia ich przeznaczenia, tj. wyjaśnienie czy służyły do walki (wręcz lub z dystansu), czy raczej jako narzędzie. Zostanie ona podjęta w dalszej części pracy. Stan badań nad zachodniobałtyjską bronią obuchową uległ ostatnio znaczącej poprawie, dzięki studiom nad pałkami (Kontny 2015), siekierami tulejkowymi z ziem polskich (Kontny 2016b) i Litwy (Malonaitis 2008); ostatnia z przywołanych prac uwzględnia topory litewskie, przede wszystkim kultury kurhanów wschodniolitewskich, choć głównie z okresu wędrówek ludów i  wczesnego średniowiecza – prezentowane tu datowania są zresztą nieprecyzyjne (por. także Malonaitis 2002). Niestety, topory bałtyjskie z ziem Polski w okresie rzymskim nie doczekały się dotychczas wyczerpującego opracowania. Grzegorz Kieferling w swoim omówieniu zmienności toporów z okresu wpływów rzymskich i wczesnego okresu wędrówek ludów uwzględnił wprawdzie egzemplarze z obszarów zachodniobałtyjskich (Kieferling 1994), nie uznał ich jednak za osobne zjawisko, a wiele egzemplarzy nie zostało uwzględnionych w ogóle. Artykuł jego autorstwa nie przynosi przy tym istotnych rozstrzygnięć w kwestii chronologii i zróżnicowania terytorialnego broni bałtyjskiej, z  wyjątkiem wyróżnienia tzw. wschodniej serii grupy 5., typowej dla obszarów Litwy i Łotwy; praca stanowi głównie narzędzie opisu tego rodzaju broni obuchowej. Docenić należy tyjskich, by stanowić główną broń Estiów (Karczewski 1999, s. 106), uznaję za chybiony. Jest to przecież broń wcale liczna, a ponadto Tacytowi nie chodziło o oddanie proporcji znalezisk sepulkralnych (zresztą „przefiltrowanych” przez nieznane nam cechy rytuału pogrzebowego), ale o zwrócenie uwagi na osobliwości danego ludu. W mojej ocenie skojarzenie fustis z toporem jest jednak nieprzekonujące, ponieważ sugeruje brak fachowej wiedzy Tacyta w zakresie wojskowości, czemu przeczy zainteresowanie, jakie okazywał sprawom uzbrojenia germańskiego. Zagadnienie fustis, którą identyfikuję jako organiczną pałkę, omawiam szczegółowo w innym miejscu (Kontny 2015).

70

Bartosz Kontn y

Ryc. 1. Schemat typologiczny toporów. Oprac. B. Kontny

natomiast uwagi Wojciecha Nowakowskiego, który wy- nione w jeszcze jednej pracy (Kargopol'cev, Bažan 1992), różnił dwie podstawowe formy toporów zachodniobałtyj- która razi ogólnikowością i arbitralnością stawianych tez3. skich okresu rzymskiego i zauważył, że egzemplarze asymetryczne poprzedzały formy symetryczne (Nowakowski 3   Pragnę niniejszym podziękować prof. Matthiasowi Wehmhof1995, s. 36–38; 2007c). Topory bałtyjskie zostały uwzględ- fowi – dyrektorowi muzeum – oraz dr Christinie Reich i dr. Heino Neumayerowi z Museum für Vor- und Frühgeschichte w Belinie, za

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

Topory w kulturze bogaczewskiej Topory bogaczewskie podzielić można – za Wojciechem Nowakowskim – na dwie zasadnicze grupy: obejmującą egzemplarze asymetryczne, z żeleźcem wygiętym ku dołowi (grupa I – Ryc. 2–4, 5:1) oraz zawierająca formy symetryczne lub o minimalnej tylko asymetrii (II – Ryc. 7–8, 11:3). Egzemplarze asymetryczne zauważono dość dawno, uznając je za formę specyficzną dla Pojezierza Mazurskiego (Moora 1938, s. 485). Bliżej opisał je Nowakowski, zdaniem którego były one charakterystyczne dla faz A3–B2, zaś analogie z obszarów sąsiednich datował on na późniejszy odcinek wyżej wymienionego przedziału czasu, aż do młodszego okresu rzymskiego (Nowakowski 1995, s. 36–37; 2007c, s. 21–22). Powyższe obserwacje wymagają uszczegółowienia i korekt. Należy zatem zauważyć, że grupa ta obejmuje, jak dotąd, zaledwie kilka egzemplarzy. Niemal wszystkie mieszczą się w granicach typu 5 wg A. Malonaitisa (2008). Są to egzemplarze z Radužnoe, grób I i Starej Rudówki, grób 161b – typ 5g/h, Sterławek Małych, grób 342 – typ 5c, Lisów, grób 67 – typ 5h, Bartlikowa, grób 7 – typ 5g, Stręgla II, grób 150 – typ 5h, wreszcie topór nr 2 z kolekcji L.J. Pisanskiego (Nowakowski 1998, ryc. 26:683, tabl. 34:683) – typ 5b. Tylko topór nr 1 z kolekcji L.J. Pisanskiego (Nowakowski 1998, ryc. 26:682, tabl. 34:682) zaliczyć można do typu 1c4. Topory o żeleźcu wygiętym do dołu mają duże rozmiary (długości 14,4–18,7 cm) i znaczny ciężar; ich stylisko przeważnie osadzane było pod kątem ostrym, około 70–80˚ w stosunku do osi żeleźca5. Charakteryzują się umożliwienie mi skorzystania ze zbiorów muzealnych (tak kolekcji, jak i archiwum Prussia-Museum, a także archiwum Kurta Voigtmanna) i udzieloną pomoc. Wdzięczność winien jestem również osobom, które umożliwiły mi skorzystanie z krajowych zbiorów muzealnych i ekspedycyjnych, w tym Dyrektorowi Muzeum Okręgowego w Suwałkach – mgr. Jerzemu Brzozowskiemu, dr hab. Annie Bitner-Wróblewskiej z Działu Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego w  Warszawie, dr. hab. Mirosławowi Hoffmannowi i dr. Jarosławowi Sobierajowi z Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, mgr Halinie Karwowskiej – Kierownikowi Działu Archeologii w Muzeum Podlaskim w Białymstoku oraz dr. hab. Maciejowi Karczewskiemu z Uniwersytetu w Białymstoku. Wyrazy wdzięczności pragnę skierować również do osób, które umożliwiły mi skorzystanie ze źródeł archiwalnych, w tym zwłaszcza kartoteki Marty Schmiedehelm – dr. hab. Pawła Szymańskiego i dr Anny Juga-Szymańskiej, kartoteki Martina Jahna – prof.  Wojciecha Nowakowskiego, kartotek Herberta Jankuhna i Rudolfa Grenza – prof. Clausa von Carnap-Bornheima. 4   W klasyfikacji G. Kieferlinga topory te należałoby umieścić w ramach wariantu wschodniego grupy 5 (1994, s. 343, ryc. 2, 8), jednak spostrzeżenia, zamieszczone we wzmiankowanej pracy, a dotyczące tej bałtyjskiej grupy toporów są niezwykle oszczędne i niekonkretne. 5   Jest to cechą typową dla form o silnie asymetrycznych żeleźcach, zaopatrzonych brodę, co pokazują także odkrycia kompletnych toporów wczesnośredniowiecznych z Ostrowa Lednickiego (Tokarski 2000, s. 84) czy Jeziora Bobięcińskiego (Chudziak, Kaźmierczak, Niegowski 2011, ryc. 23:b, g).

71

przy tym znacznym ciężarem. Szyjka w przekroju poziomym jest wyraźnie przewężona w stosunku do obucha, zaś w  pionowym wyodrębniona przeważnie silniej od dołu. Ponieważ klasyfikacja A. Malonaitisa dotyczy egzemplarzy litewskich, warto potraktować znaleziska z kultury bogaczewskiej jako osobne zjawisko. Można je zatem podzielić (Ryc. 1) na trzy podgrupy (dla zobrazowania proporcji zastosowałem współczynniki L/S oraz S/O, gdzie L oznacza długość, S – szerokość ostrza, O – wysokość obucha6): 1. Topory o silnej asymetrii (Bartlikowo, grób 7 – Ryc. 2:1; Stręgiel II, grób 150 – Ryc. 2:2); obydwa egzemplarze cechują się podobnym stopniem wyodrębnienia obucha od szyjki w przekroju pionowym od dołu i od góry; współczynnik L/S mieści się w szerokim przedziale 3,28–4,42, S/0 zaś: 1,16–1,187. 2. Topory charakteryzujące się słabszą asymetrią, niekiedy z górną krawędzią niemal prostą, opadającą bardziej zdecydowanie dopiero w partii ostrza (Lisy, grób 67 – Ryc. 3:1; Radužnoe, grób I – Ryc. 3:2; Stara Rudówka, grób 161b – Ryc. 4:2; Sterławki Małe, grób 342 – Ryc. 3:3; topór nr 1 z kolekcji L.J. Pisanskiego – Ryc. 4:1); współczynnik L/S ograniczony jest wartościami 3,26–4,05, a S/O: 1,0–1,55. 3. Topory o krępych proporcjach z rozbudowanym obuchem (topór nr 2 z kolekcji L.J. Pisanskiego – Ryc. 5:1); niski współczynnik L/S = 2,71 oddaje zwartość morfologii, z kolei S/O = 1 znaczne rozmiary obucha. Na niektórych z toporów umieszczony został ornament. Najczęściej zdobionym miejscem było przewężenie między obuchem a ostrzem. Mogły to być linie ryte w układzie podwójnej, pionowej jodełki (topór nr 2 z kolekcji L.J. Pisanskiego), pionowe pasma, niekiedy ukośnie zakreskowane (topór nr 1 z kolekcji L.J. Pisanskiego) lub para prostych, pionowych linii (Radužnoe, grób I). W przypadku topora nr 1 z kolekcji L.J. Pisanskiego wyryto dodatkowo podwójne linie wzdłuż krawędzi żeleźca oraz łukowate linie układające się w soczewkowaty wzór na obuchu i U-kształtny motyw w górnej części żeleźca. Żaden z ww. wzorów nie znajduje dokładnych analogii na toporach litewskich (Malonaitis 2008, s. 300–301, ryc. 23–31), choć zdobienie umieszczano tam w podobnych miejscach (także na obuchu i w części żeleźca nieco oddalonej od szyjki w stronę ostrza). Chronologia toporów bogaczewskich z opuszczonym żeleźcem ustalona została na podstawie zabytków towarzyszących, jednak – z uwagi na stosunkowo małą liczebność 6   Inne cechy, jak kształt poszczególnych partii toporów, sposób ich wyodrębnienia etc. mają charakter jakościowy i prezentowane są opisowo. 7   Naturalnie, wartości owe mają charakter orientacyjny (zwłaszcza w przypadku podgrup obejmujących niewielką liczbę zabytków), a charakteru wyznacznika typologicznego, jak np. w przypadku grotów broni drzewcowej (por. Kaczanowski 1995), nabrać mogą dopiero po weryfikacji na znacznie większej próbie statystycznej.

72

Bartosz Kontn y

Ryc. 2. Topory grupy I podgrupy 1 z kultury bogaczewskiej: 1 – Bartlikowo, grób 7; 2 – Stręgiel II, grób 150. Rys. B. Kontny (1), wg Jankuhn, Spuścizna (2)

Ryc. 3. Topory grupy I podgrupy 2 z kultury bogaczewskiej: 1 – Lisy, grób 67; 2 – Radužnoe, grób I; 3 – Sterławki Małe, grób 342. Wg Jankuhn, Spuścizna (1, 2), rys. B. Kontny (3)

– bez podziału na podgrupy. Dolną cezurę występowania omawianych toporów wyznacza zespół ze Starej Rudówki, grób 161b, w którym znaleziono szczypczyki, parę grotów i nóż. Najlepszym datownikiem jest ostroga typu Ginalski C1 lub typu 46 według Jahna (1923), charakterystyczna dla fazy B1, a wyjątkowo obecna w początkach fazy B2 (Ginalski 1991, s. 58), nie zaś – jak sugerowano (Nowakowski 1995, s. 36; 2007c, s. 21) – już w fazie A3. Formę jednego z grotów znamy jedynie ze szkicu w kartotece Feliksa Jakobsona, jest on jednak zbyt schematyczny, by rozstrzygać o typie zabytku. Zbliżone jest datowanie zespołu ze Stręgla II, grób 150: wystąpiła tu szpila Beckmann B I (1969), charakterystyczna dla faz B1c–B2a (Juga-Szymańska 2014, s. 64), choć omawiany egzemplarz, z uwagi na późną cechę morfologiczną, tj. poprowadzenie wzdłuż trzonu drutu tworzącego główkę, przypisany został do fazy B2a (Juga-Szymańska 2014, s. 315). Na fazę B2a ustalić należy chronologię topora ze Sterławek Małych, grób 342, z racji na znalezioną tu zapinkę oczkowatą Almgren 57–59 i ewentualnie sprzączkę kolistą z kolcem przedłużonym w  skuwkę (Karczewska 1999, s. 244, tabl. VI:1, XV:5) typu IIIb wg P. Iwanickiego i A. Jugi-Szymańskiej (2007, s. 51)8, tak samo, jak w przypadku grobu 67 z Lisów, gdzie wystąpiła zapinka oczkowata serii pruskiej

Almgren 60–61 (Jankuhn, Spuścizna; Grenz, Spuścizna) typowa dla fazy B2, przy czym formy takie w kulturze bogaczewskiej występować mogły do końca trwania tej fazy, a nie można wykluczyć nawet początku fazy B2/C1 (Nowakowski 1995, s. 27–29; 1998, s. 46–47). Z kolei znalezisku z Radužnoe, grób I towarzyszyła sprzączka z ramą kształtu pośredniego między półkolistym a kolistym (Bezzenberger 1896, s. 37, ryc. 2), typu Madyda-Legutko D1, w środowisku zachodniobałtyjskim datowana szeroko od fazy B2 do wczesnego okresu wędrówek ludów, głównie jednak na fazy B2–B2/C1 (Madyda-Legutko 1986, tabela 9). Pozostałe topory nie są datowane precyzyjnie: te z kolekcji L.J. Pisanskiego są znaleziskami bez kontekstu, zaś topór z Bartlikowa, grób 7 wystąpił z nożycami i naczyniem misowatym (Kemke 1900, s. 111, ryc. 12, 23) grupy Szymański IIA (2000, s. 147), co nie pozwala na zawężenie jego chronologii. Z powyższych obserwacji wynika, że topory z opuszczonym żeleźcem datować można na cały okres wczesnorzymski (nie musi to dotyczyć topora, zaliczonego do podgrupy II.3, z uwagi na jego wyraźną odmienność od pozostałych egzemplarzy). Topory grupy I udokumentowane zostały jak dotąd w  środkowej, przede wszystkim jednak w północnej części zasięgu kultury bogaczewskiej. Taki rozrzut jest zastanawiający, może nawet wskazywać na pewną odmienność uzbrojenia, czy kierunek rozprzestrzeniania się tej formy topora, trudno jednak przesądzać tę kwestię z uwagi na – wciąż jeszcze niewielką liczbę analizowanych znalezisk (Ryc. 9).

8   Odnośnie do datowania zapinek oczkowatych serii pruskiej por. Nowakowski 1995, s. 27–29; 1998, s. 46–47; dla kultury Dollkeim-Kov­rovo por. Chilińska-Früboes 2016, s. 84–105; zaś sprzączek typu IIIb, charakterystycznych dla schyłku fazy B1 i fazy B2a – Iwanicki, Juga-Szymańska 2007, s. 51–53; w kulturze przeworskiej ramy chronologiczne są szersze, tj. obejmują przedział czasu od fazy A3 po B2b (Iwanicki 2015, s. 183–184).

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

73

Ryc. 5. Topory grupy I podgrupy 2: 1 – z kultury bogaczewskiej (?) – kolekcja L.J.  Pisanskiego, znalezisko luźne nr 2; 2 – asymetryczny topór z miejscowości Bugrovo w kulturze Dollkeim-Kovrovo; 3 – znalezisko z dawn. Sopoćkiń. Wg Nowakowski 1998 (1), wg Jankuhn, Spuścizna (2), rys. B. Kontny (3)

Ryc. 4. Topory grupy I podgrupy 2 z kultury bogaczewskiej: 1 – kolekcja L.J. Pisanskiego, znalezisko luźne nr 1; 2 – inwentarz grobu 161b ze Starej Rudówki. Wg Nowakowski 1998 (1), wg Jakobson, Spuścizna (2)

Najbliższą analogię na obszarach bałtyjskich stanowi znalezisko luźne z miejscowości Bugrovo (Бугрово), raj. Zelenogradskij – dawn. Warglitten, Kr. Fischhausen (Ryc.  5:2; Jankuhn, Spuścizna; nr inw. Prussia-Museum 17943) w kulturze Dollkeim-Kovrovo, które zaliczyć można do odmiany 2. Za paralelne uznać można ponadto odkrycia z terytorium Litwy, zaliczane do typu Malonaitis 5. Wymienić należy w tym miejscu zwłaszcza, wcześnie datowane, topory z Paragaudis, raj. Šilalė (kultura kurhanów litewsko-łotewskich). Pochodzące stąd odkrycia z  kurhanu IX, grób 2 (Michelbertas 1997, ryc. 57:1), kurhanu XI, grób 2 (Michelbertas 1997, ryc. 103:1), kurhanu XVI, grób 3 (Michelbertas 1997, ryc. 105) i kurhanu XL, grób 2 (Michelbertas 1997, ryc. 104:1), datowane są już na fazę B2 (Michelbertas 1997, s. 27, 209). Ustalono to na podstawie – towarzyszących toporowi z kurhanu IX, grób 2 – zapinek oczkowatych typu Almgren 53 (Michelbertas 1997, ryc. 58:1, 2), które w środowisku bałtyjskim występowały

Ryc. 6. Topór typu Malonaitis 6d z Łazdojów. Wg Wyczółkowski 2007

w subfazie B1c oraz początkach fazy B2 (Nowakowski 1995, s. 27; Michelbertas 1997, s. 208; Chilińska-Früboes 2016, s.  78–80)9. Tego rodzaju broń obuchowa występowała w kulturze kurhanów litewsko-łotewskich także w młodszym okresie rzymskim, czego świadectwem jest egzemplarz z Pajuostis, raj. Penevėžys, kurhan XIII, grób 1, któremu towarzyszyła zapinka trójgrzebykowa typu Almgren 96 i późna szpila Beckmann A (Michelbertas 2004, ryc. 38), co pozwala na datowanie zespołu na fazę B2/C1 (Juga 2003, s. 79, tabl. V:83, por. Juga-Szymańska 2006, s. 16; 2014, s. 140, 346), nie zaś – jak sugerował M. Michelbertas (2004, s. 113) – na późny odcinek fazy C1a i fazę C1b. Przy bliżej nieokreślonej, zapewne niezbyt dużej zmienności formy, typ ten stosowany być mógł na Litwie aż do okresu wczesnego średniowiecza (por. Malonaitis 2008, s. 49–51). 9   M. Michelbertas błędnie opisuje te egzemplarze, jako przynależne do serii pruskiej (1997, s. 109).

74

Bartosz Kontn y

Ryc. 7. Topory grupy II.1 z kultury bogaczewskiej: 1 – Bogaczewo-Kula; 2 – Raczki, grób 6a; 3 – Bartlikowo, grób 384 (wariant II.1.1); 4 – Nowy Zyzdrój, grób 186 (wariant II.1.1). Wg Okulicz 1958 (1), wg La Baume, Gronau 1941 (2), wg Jankuhn, Spuścizna (3), wg Schmiedehelm, Spuścizna (4)

Ryc. 8. Topory grupy II.2 z kultury bogaczewskiej: 1 – Bargłów Dworny, znalezisko luźne; 2 – Judziki, grób 12a; 3 – Koczek II, grób 121; 4 – Spychówko, znalezisko luźne? Rys. B. Kontny (1), wg Engel, Iwanicki, Rzeszotarska-Nowakiewicz 2006 (2), wg Juga, Ots, Szymański 2003 (3), wg Gaerte 1929 (4)

Wśród analogicznych form z obszarów bałtyjskich wymieniano topór z Hrustal'noe (Хрустальное), raj. Zelenogradsk – dawn. Wiekau, Kr. Fischhausen, grób XLIV (Raddatz 1993, ryc. 26; Nowakowski 2007c, ryc. 2:d; Jakobson, Spuścizna), któremu towarzyszyło okucie pasa J.IV.1 wg K. Raddatza (1957) lub typu 9 odmiany 5 wg R.  Madydy-Legutko (2011, s. 73), charakterystyczne dla faz B2b–C1a (Madyda-Legutko 2011, s. 75, 79). Wspomniany egzemplarz broni wykazuje pewną odmienność od prezentowanych powyżej form. Różnica polega na wyraźnym załamaniu żeleźca w partii szyjki oraz obecności kapturków i prostego ostrza, co pozwala na zaliczenie topora do typu Malonaitis 1d10. Natomiast z pewnością do podgrupy I.2 zaliczyć należy luźne znalezisko z dawnego Gallhöfen, Kr. Fischhausen w kulturze Dollkeim-Kovrovo, odkryte 6 czerwca 1930 r. (Jakobson, Spuścizna); wiązać je należy z najwcześniejszym stadium tej kultury. Z kolei do grupy I.1 zaliczyć trzeba luźny egzemplarz Barzdunai, raj. Silute (dawn. Barsduhnen, Kr. Heydekrug) na Litwie (Jakobson, Spuścizna). Do omawianej grupy toporów z opuszczonym ostrzem zaliczono ostatnio także luźne znalezisko (Ryc. 5:3) z dawnych Sopoćkiń, Kr. Augustów (obecnie Spockin, vobl. Grodna na Białorusi), z obszaru znajdują-

cego się w okresie wczesnorzymskim w strefie mieszanej wpływów kultur bogaczewskiej i ceramiki sztrychowanej (Nowakowski 2007c, s. 20, 23). W rzeczywistości egzemplarz ten odróżnia się istotnie od toporów przedstawionych powyżej, zarówno rozmiarami (zaledwie 10,8 cm), jak i formą (prosta górna część żeleźca i wyodrębnione kapturki). Z tego powodu można go łączyć z typami Malonaitis 3a (który obejmuje m.in. małe egzemplarze, długości 12 cm – por. Malonaitis 2008, s. 44) lub 6a, datowanymi na IV–X w. (Malonaitis 2008, ryc. 16). W mojej ocenie znalezisko nie może być datowane na okres wczesnorzymski (fazę B2a, jak proponuje W. Nowakowski, por. 2007c, s. 22), lecz na czasy późniejsze, być może nawet na okres wczesnego średniowiecza. Takie przypuszczenie bardziej wiarygodnym czyni fakt, że w Sopoćkiniach znajdowało się prawdopodobnie wczesnośredniowieczne grodzisko (Kamiński 1956, s. 249–250; Nowakowski 2007c, s. 20)11. Biorąc pod uwagę powyższe obserwacje wydaje się, że topory o opadającym żeleźcu wcześniej stosowane były

  Podobny topór znany jest także ze stanowiska bagiennego w Vimose na Fionii, nr inw. 21628 (Engelhardt 1869, tabl. 18:20; Christensen 2005, ryc. 1), co można tłumaczyć udziałem przedstawicieli ludów bałtyjskich w wojnach w Skandynawii (Kontny 2017). W Vimose wystąpiły materiały późne, datowane nawet na II fazę okresu germańskiego 10   Z kultury sudowskiej nie są dotychczas znane żadne topory grupy – zob. saks z około 600 r. (Pauli Jensen 2009, s. 59, ryc. 2), są one jedI, co – zważywszy na datowanie początków tej jednostki kulturowej nak unikatowe, a przeważają zabytki z okresu wpływów rzymskich, co na początek młodszego okresu rzymskiego – potwierdza ich wczesno- sprawia, że datowane omawianego egzemplarza uznać należy za nierzymską chronologię. rozstrzygnięte. 11

75

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

na obszarze kultury bogaczewskiej, niż w innych rejonach kręgu zachodniobałtyjskiego, choć najwcześniejsze znaleziska z kultury kurhanów litewsko-łotewskich każą sądzić, że ich adaptacja na terytorium Litwy nastąpiła bardzo szybko, prawdopodobnie na początku fazy B2. Podobne formy mogły z bałtyjskiego środowiska kulturowego trafiać dalej na wschód. Tego rodzaju topory występowały w kulturze riazańsko-ockich Finów nad górną i środkową Oką od połowy III do początków IV w., a przyporządkować je należy do typu 2B (2Б) w klasyfikacji I.R. Ahmedova i A.M. Voroncova (2012, s. 12, ryc. 3). Późne fińskie i litewskie formy toporów o opadającym żeleźcu mogły rozwijać się w wyniku wzajemnych oddziaływań kulturowych, obejmujących strefę leśną wschodniej i północno-wschodniej Europy. Drugą grupę toporów z obszaru kultury bogaczewskiej (grupa II) stanowią egzemplarze o symetrycznym, smukłym żeleźcu. Długości ich mieszczą się w przedziale 10,3–20 cm. Obuch jest przeważnie słabo wyodrębniony: zaokrąglony lub lekko spłaszczony jedynie na kulminacji łuku. W przekroju poziomym partia osady łagodnie, „igłowato” przechodzi w szyjkę. Z kolei osada jest w przekroju prostokątna lub zbliżona do tego kształtu, co jest typowe dla toporów symetrycznych o smukłym, długim żeleźcu (por. Tokarski 2000, s. 84). W przedstawionym zbiorze toporów wyróżnić można trzy podgrupy (Ryc. 1): 1. Egzemplarze o wydłużonych proporcjach, osadzie wysmukłoowalnej, wyodrębnionej łagodnie lub wcale od szyjki (w przekroju pionowym), z zaokrąglonym obuchem i wachlarzowatym ostrzem, zwykle szerszym od wysokości obucha/osady (Bogaczewo-Kula, grób – Ryc. 7:1; Dłużec, grób 72 i grób 140; Spychówko, grób 147; ewentualnie także Babięta, grób 48a). Jako swego rodzaju oboczność (wariant 1) można potraktować egzemplarze z Bartlikowa, grób 384 (Ryc. 7:3), Raczek, grób 6a (Ryc. 7:2) oraz Nowego Zyzdroju, grób 186 (Ryc. 7:4)12, które charakteryzują się niemal wszystkimi cechami podgrupy 1, z wyjątkiem osady – wyodrębnionej wyraźniej od strony szyjki – oraz spłaszczonego obucha13. Współczynnik L/S dla podgrupy 1 wynosi: 2,96–3,78, zaś S/O: 1,56–1,93. Egzemplarze zaliczone do tego zbioru przypominają w najwięk  Na szkicu topora (stosunkowo precyzyjnym, jak na ilustracje z kartoteki Marty Schmiedehelm, wykonanym w skali 1:1) dostrzec można cechy nietypowe, jak minimalna asymetria ostrza (jeśli nie jest ona wyłącznie rezultatem braku staranności rysunku archiwalnego; była to zapewne cecha archaiczna, nawiązująca do egzemplarzy grupy I), rozbudowany ornament na szyjce i obuchu oraz większa wysokość osady na obuchu, niż przy szyjce. Są to jednak, jak się wydaje, cechy drugorzędne w klasyfikacji. 13   Do grupy tej można ewentualnie dodać znalezisko z Woźnic, ale z uwagi na fakt, że wiedzę na jego temat czerpię z nieprecyzyjnego szkicu z kartoteki Marty Schmiedehelm, budzącego wątpliwości w kwestiach kluczowych dla atrybucji zabytku (np. smukłość żeleźca w partii szyjki), identyfikacja powyższa opatrzona być musi znakiem zapytania. 12

szym stopniu topory typu Żarnowiec wg G. Kieferlinga (1994, s. 341–343), aczkolwiek zastosowanie odmiennych kryteriów przez ww. autora (uznanie kształtu żeleźca za kryterium drugorzędne) uniemożliwia dokonywanie bezpośrednich porównań. 2. Topory o osadzie krępej, w przekroju owalnej (o bardziej wyrównanych średnicach owalu, niż w przypadku podgrupy II.1), wyodrębnionej od szyjki obustronnie, wyraźnie, choć często łukowato, niekiedy z charakterystycznym „podcięciem” (profilowaniem) żeleźca, co nadaje przekrojowi żeleźca kształt prostokąta o ściętych wierzchołkach14; obuch jest niekiedy spłaszczony na kulminacji wygięcia, a  ostrze mniej łukowate niż w grupie 1 (Babięta, znalezisko luźne; Babięta II, grób 50; Bargłów Dworny, grób 4a; Bargłów Dworny, znalezisko luźne – Ryc. 8:1; Bartlikowo, grób 20; Judziki, grób 12a – Ryc. 8:2; Koczek II, grób 121 – Ryc. 8:3; Leginy, znalezisko luźne; Raczki, grób 6; Skomack Wielki, grób 84; Spychówko, znalezisko luźne? – Ryc. 8:4); współczynnik L/S: 2,57–5,71, S/O: 0,74–1,8915. 3. Formy pośrednie, charakteryzujące się krępymi proporcjami – cecha podgrupy 2 – przy jednoczesnym braku wyodrębnienia obucha, co jest cechą podgrupy 1 (Machary, grób 188; Nowy Zyzdrój, grób 1; Paprotki Kolonia, grób 67 – Ryc. 11:3); współczynnik L/S: 3,42–3,79, S/O: 1,06–1,3616. W przypadku znaleziska luźnego z Jerut określenie przynależności do podgrupy budzi wątpliwości. Ten bardzo smukły egzemplarz ma słabo wyodrębnioną szyjkę (cechy podgrupy II.1), a równocześnie (bardzo wąskie ostrze cechy podgrupy II.2)17. Na podstawie dostępnych aktualnie danych nie widzę podstaw, by nadać mu rangę taksonomiczną, poprzestaję zatem na zaliczeniu go do grupy II. Zważywszy na chronologię (por. dalsze ustalenia) do grupy II należeć mógł topór ze Spychówka, grób 128. Brak danych odnośnie do jego kształtu i rozmiarów wyklucza jednak możliwość szerszego jego omówienia. Ornament dostrzeżono wyłącznie na toporze ze Skomacka Wielkiego, grób 84 (miał on postać pary pionowych kresek na szyjce, przy osadzie) oraz z Nowego Zyz  Takie profilowanie spotykane jest w grupie 1. tylko wyjątkowo (Bogaczewo-Kula). 15   Niektóre skrajne wartości (L/S – górna, S/O – dolna) odbiegają znacznie od przeciętnej, opisują one bowiem topór z Raczek, grób 6, o wyjątkowo wąskim ostrzu – o jego przynależności do podgrupy II.2 decyduje bardzo wyraźne wyróżnienie osady, tworzy on jednak osobliwość (wariant 1) w omawianym zbiorze; pozostałe egzemplarze z analizowanej podgrupy osiągają wartość L/S do 3,58 i S/O od 1,28. 16   Należy zauważyć, że jeden z toporów, zaliczonych do podgrupy 3, znany jest jedynie z mało precyzyjnego szkicu w kartotece Marty Schmiedehelm, a kolejny – z podobnego szkicu oraz obrysu w księgach inwentarzowych Prussia-Museum, co – przy niewielkiej liczbie egzemplarzy w zbiorze – nieco osłabia podstawy wnioskowania w tej kwestii; grupę tę należy zatem traktować jako twór roboczy, wymagający weryfikacji w przyszłości, w miarę przyrostu materiału źródłowego. 17   L/S: 4,62; S/O: 1,23. 14

76

droju, grób 186 (potrójny, pionowy rowek w analogicznym miejscu oraz trzy, oddalone od siebie, pionowe rowki na obuchu). Chronologia podgrupy II.1 jest szeroka. Dolną granicę wyznacza zespół z Bartlikowa, grób 38418, który datować można na fazę B2(b?). Z późnym odcinkiem fazy B2 należy liczyć się w przypadku topora z Dłużca, grób 14019, zaś do faz B2b–B2/C1 – przyporządkować egzemplarz z Raczek, grób 6a20. Znalezisko ze Spychówka, grób 147 należy wiązać z fazą B2/C1–C1a21, podobnie jak topór z Nowego Zyzdroju, grób 18622. Na późniejszy odcinek młodszego okresu rzymskiego datować można natomiast egzemplarz z Dłużca, grób 7223. Toporowi z Bogaczewa-Kuli nie towarzyszyły elementy datujące. W tej sytuacji należy przyjąć, że ramy chronologiczne podgrupy II.1 obejmują fazy B2–C1b; być może w przyszłości będzie możliwe zawężenie tych granic.

Bartosz Kontn y

Ramy czasowe występowania podgrupy II.2 określić można na fazy B2–C1a w oparciu o cztery zespoły24: Raczki, grób 6 – B2/C125, Bartlikowo, grób 20 – B2/C126 oraz Koczek II, grób 121 – B2–C1a27 i Judziki, grób 12a – B2–C1a28. Natomiast datowanie toporów podgrupy II.3 jest ustalone na fazę B2/C1–C1a na podstawie trzech przypadków: Machary, grób 188, Nowy Zyzdrój, grób 129 oraz Paprotki Kolonia, grób 6730. Wśród egzemplarzy, które wiązano z kultura bogaczewską, wymienić należy jeszcze znalezisko luźne z Łazdojów (Ryc. 6). Topór pochodzi z cmentarzyska, na którym odkryto przedmioty z okresu wpływów rzymskich, m.in. krzesiwo sztabkowate i zapinki oczkowate (Wyczółkowski 2007, s. 499–501). Odbiega on jednak od egzemplarzy obu grup. Z jednej strony posiada lekko asymetryczne żeleźce, którego górna krawędź jest prosta lub lekko odgięta ku górze, inaczej, niż w toporach grupy I (mimo niewielkiej asymetrii przypomina zatem egzemplarze grupy II). Z drugiej strony osada jest asymetryczna, rozbudowana w części dolnej, czym odróżnia się wyraźnie od grupy II. Topór można określić teoretycznie jako formę „mieszaną” I.2/II.2–3, ale wydaje się to zabiegiem sztucznym – mieści się on natomiast w granicach typu Malonaitis 6d (2008, s. 298, ryc. 14). Jego długość wynosi 15 cm, a współczynnik L/S 2,77, zaś S/O 1,53. Należy zaznaczyć, że powyższe

  Zabytkami towarzyszącymi były: późny wariant szpili Beckmann B I, z drutem, z którego wykonano główkę, poprowadzonym wzdłuż trzonu (charakterystyczny dla fazy B2a, por. Juga-Szymańska 2014, s.  64, 251), para ostróg zbliżonych do podgrupy Ginalski E2, występującej w rozwiniętym odcinku fazy B2 i fazie C1a, zwłaszcza w odcinku B2/C1, por. Ginalski 1991, s. 62 (A. Juga-Szymańska potraktowała je jako przykład podgrupy C2, co jednak raczej nie odpowiada rzeczywistości na płaski przekrój kabłąka, nietypowy dla tej podgrupy) i sprzączka Madyda-Legutko D1 (najpopularniejsza w fazach B2–B2/C1, por. Madyda-Legutko 1986, tabela 9). Na podstawie braku wzmianki o toporze w kartotece Marty Schmiedehelm dopuszczano możliwość, 24  Pozostałe egzemplarze to znaleziska luźne (Babięta, Bargłów że topór nie pochodzi z tego zespołu (Juga-Szymańska 2014, s. 251), Dworny) lub pozbawione precyzyjnych datowników (Bargłów Dworwydaje się to jednak mało prawdopodobne, a niepełne dane tłumaczyć ny, grób 4b; Skomack Wielki, grób 84). należy brakiem zainteresowania estońskiej badaczki problematyką 25  W grobie znaleziono m.in. okucie końca pasa typu Madyda-Leuzbrojenia, wyrażającą się w nieprzykładaniu wagi do jego precyzyj- gutko 5.2.1, spotykane w fazach B2b–C1a, a w kulturze bogaczewskiej nego dokumentowania. Dla porządku należy zauważyć, że z Bartli- – B2/C1–C1a i C1a (Madyda-Legutko 2011, s. 50–53), oraz – datowany na kowa pochodzi jeszcze inny obiekt o nr. 384, z wykopalisk F.E. Peise- fazy B2b i B2/C1 – podobnie datowany – grot typu Kaczanowski VII.1 ra lub C. Engla, w którym nie odkryto topora (Juga-Szymańska 2014, (1995, s. 18; por. Kontny 2007, s. 127–128). 26 s. 251–252).   W inwentarzu grobowym stwierdzono także m.in. obecność 19   M.in. ostrogi Ginalski E1 (w kulturze przeworskiej typowe dla roz- sprzączki z podwójnym kolcem, okucia końca pasa typu Madyda-Lewiniętego odcinka fazy B2, por. Ginalski 1991, s. 61), sprzączki: Madyda- gutko 9.4.2 (2011, s. 74–75, 79), a także „prototypowej” (por. Nowakow-Legutko G 37 i Madyda-Legutko G 46 wraz z okuciem końca pasa Ma- ski 1995, s. 44) szpili wariantu Nikutowo, typowego dla faz B2/C1–C1a dyda-Legutko 9.4 (datowane na fazy B2b–B2/C1, por. Madyda-Legutko (Juga 2006, s. 16), choć dopuszczano datowanie tego egzemplarza na1986, tabela 9; 2011, s. 74–75, 79) oraz – podobnie datowana – para gro- wet na schyłek fazy B2 (Nowakowski 1995, s. 44); ostatnio przyporządtów typu Kaczanowski VII.2 (1995, s. 18; por. Kontny 2007, s. 127–128). kowano ten egzemplarz do odmiany III.1 typu Nikutowo i – biorąc pod 20   Grot typu VII według Kaczanowskiego (1995, s. 18; por. Kontny uwagę ramy czasowe występowania tego wariantu – datowano na fazę 2007, s. 127–128). B2/C1 (Juga-Szymańska 2014, s. 107, 110–111, 250). 21   M.in. nietypowa zapinka z podwiniętą nóżką i haczykiem przy- 27  Wystąpiła tu m.in. sprzączka zbliżona do typu Madyda-Legutko D1 trzymującym wielozwojową sprężynę (stanowi to cechę archaiczną, (por. Madyda-Legutko 1986, tabela 9) i grot o formie wczesnorzymcharakterystyczną dla zapinek oczkowatych, co sugeruje, że należy sy- skiej (według notatki w archiwum Martina Jahna: B Lanzenspitze, tuować ten zespół we wcześniejszym odcinku występowania zapinek przy czym wydaje się, że znawcy problematyki uzbrojenia, jakim był z podwiniętą nóżką, tj. fazie B2/C1–C1a). Ponadto w zespole wystąpiła Jahn, można ostrożnie zaufać w kwestii identyfikacji grotu). ostroga zbliżona do podgrupy Ginalski F3/F4 (ostrogi takie znane są 28  W grobie natrafiono m.in. na sprzączkę zbliżoną do typu Madydagłównie z fazy C1, ale nie można wykluczyć ich datowania nawet na -Legutko D1 (por. Madyda-Legutko 1986, tabela 9). fazę C2 – por. Kontny, Natuniewicz-Sekuła 2010, s. 336), wreszcie para 29  W obydwu przypadkach w zespołach wystąpiła zapinka Almgren grotów typu Kaczanowski XVI, o datowaniu niesprzecznym z zapro- 130, typowa dla fazy B2/C1–C1a (Nowakowski 2007a, s. 120, 123; por. ponowanym powyżej (por. Kaczanowski 1995, s. 23–24; por. Kontny forma Machajewski 9a: Machajewski 1998, s. 192). 30 2007, s. 127–128).   W obiekcie odkryto m.in. dwie szpile typu Szwajcaria, odmiany 22   Datownikiem jest szpila wariantu Nikutowo (por. Juga 2006, s. 16). III, z fazy C1a (Juga-Szymańska 2014, s. 97–99, 301), sesterc Marka Au23   Towarzyszył mu m.in. grot zbliżony do typu Kaczanowski XXIII.1 reliusza, bity w latach 172–173, sprzączkę typu Madyda-Legutko G16, (por. Kontny 2008, s. 90–91). Zważywszy na zanik broni w grobach od głównie z faz B2–B2/C1 (Madyda-Legutko 1986, tabela 8) oraz okucie fazy C2, prawdopodobnie chronologia zespołu nie obejmuje już ww. końca pasa typu Madyda-Legutko 2.4 z faz B2–B2/C1 (Madyda-Legutodcinka. ko 2011, s. 33, 37). 18

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

77

Ryc. 9. Mapa rozprzestrzenienia toporów z obszarów kultur bogaczewskiej i sudowskiej: czarne koła – grupa I, czerwone koła – grupa II, zielone koło – typ Malonaitis 6d. Numery odpowiadają oznaczeniom stanowisk w katalogu

rozważania opierają się na szkicu z archiwum Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie (Wyczółkowski 2007, ryc. 4:c), nie można zatem wykluczyć pewnych nieścisłości31. W tym miejscu pojawia się problem natury chronologicznej: nie jest oczywiste, czy powinno się go łączyć z kulturą bogaczewską. Jeśli szkic jest uproszczeniem rzeczywistego kształtu, to – w zależności od rodzaju zniekształcenia – topór winien zostać zaliczony do grupy I lub II. Jeśli jednak szkic dobrze oddaje jego kształt (co wydaje mi się bardziej prawdopodobne, zważywszy na charakter kreski), to możemy mieć do czynienia z egzemplarzem późniejszym: topory typu Malonaitis 6 charakterystyczne są bowiem dla IV–X w. (Malonaitis 2008, ryc. 16), choć trudno uznać takie datowanie za ostateczne. Wprawdzie na cmentarzysku wystąpiły materiały ewidentnie związane z okresem wpływów rzymskich, ale cmentarzyska kultury bogaczewskiej często wykorzystywane były w okresie wędrówek przez ludność grupy olsztyńskiej (Łazdoje położone są na północnym skraju osadnictwa grupy olsztyńskiej). Co więcej, niestaranny szkic znalezionych tu ostróg (Wyczółkowski 2007, ryc. 4:a), przywołuje skojarzenia raczej z ostrogami grupy olsztyńskiej (nitowaną oraz z haczykowatymi zaczepami), aniżeli z podgrupą Ginalski F,

jak sugeruje autor publikacji (Wyczółkowski 2007, s. 500). Argumentację osłabia jednak fakt, że nie znamy dotąd żadnych toporów z grupy olsztyńskiej. Z drugiej jednak strony niedaleko na zachód od Łazdojów zarejestrowane zostało skupienie osadnicze, opisane onegdaj jako grupa barcka – Bartener Gruppe (Engel, La Baume 1937, s. 145–146, 181, 262, mapa 24, 29–30), powiązane z obszarami sambijskimi, tam zaś broń występowała także w okresie wędrówek ludów. Przesądzenie o przynależności kulturowej topora z Łazdojów nie jest możliwe na obecnym etapie badań, ale niewątpliwie nie należy go włączać do grup I i II. Na niektórych toporach kultury bogaczewskiej (Bargłów Dworny, znalezisko luźne; Sterławki Małe, grób 342; topór 2 z kolekcji L.J. Pisanskiego) dostrzec można ślady technologiczne w postaci szwu biegnącego w górnej części żeleźca, w jego osi wzdłużnej. Są one rezultatem skuwania kęsa żelaza, tworzącego ostrze, zagiętego wcześniej wokół pręta (w ten sposób powstawał otwór osady). Można sądzić, że także pozostałe egzemplarze wykonano w analogiczny sposób, choć ślady na toporze z Bogaczewa-Kuli sugerują, że być może niekiedy pomiędzy dwie części wkuwano inny kawałek żelaza (por. metody wykonania toporów ze Skandynawii – Nørbach 2009, s. 254–266, ryc. 123). Topory grupy II wystąpiły niemal w całym zasięgu kultury bogaczewskiej, z wyjątkiem jej północnego skraju, 31   Nota bene przedmiot został narysowany w nieprawidłowym połogdzie przeważały formy asymetryczne (Ryc. 9). Może się żeniu – powinien być „odwrócony” o 180˚.

78

Bartosz Kontn y

to wiązać z lokalną odmiennością uzbrojenia, choć kwe- ostrze i ogólne proporcje, ostatni z wymienionych zaliczyć stia ta wymaga weryfikacji w przyszłości na większej pró- należy do wariantu 1 w obrębie podgrupy (por. bogaczewbie statystycznej. ski egzemplarz z Raczek, grób 6). Natomiast do podgrupy II.3 zaliczam topór ze Szwajcarii, kurhan 2, grób 1 (L/S: Topory w kulturze sudowskiej 3,07; S/O: 1,61), który jest krępy, a jednocześnie jego osada bardzo słabo wyróżnia się od szyjki (Ryc. 11:2). Cecha ta Z obszaru kultury sudowskiej udało mi się dotychczas po- jest słabo reprezentowana w materiale sudowskim, co jedzyskać dziesięć toporów, przede wszystkim z grupy suwal- nak – mając na uwadze stosunkowo niewielką liczebność skiej (Ryc. 9), przy czym ich brak w grupie gołdapskiej na- – nie pozwala na formułowanie jednoznacznych wniosków leży tłumaczyć odmiennością w obrządku pogrzebowym, w zakresie przynależności kulturowej czy chronologicznej. tj. skrajnie rzadkim występowaniem broni w grobach Podobnie jak wśród toporów bogaczewskich, również (Szymański 2013, s. 64). Nawiązują one w różnym stop- na egzemplarzach sudowskich dostrzegalne są niekiedy niu do symetrycznych egzemplarzy bogaczewskich: dłu- technologiczne ślady wykonania, w postaci szwu biegnągości mieszczą się w przedziale 10,5–17,5 cm, obuch jest cego w osi podłużnej górnej części żeleźca: wynik skuprzeważnie słabo wyodrębniony – zaokrąglony lub lekko wania kęsa żelaza, tworzącego żeleźce (Szurpiły, kurhan spłaszczony na kulminacji krzywizny (częściej niż w przy- XV, grób A3 oraz kurhan XXII; Szwajcaria, kurhan XCI, padku egzemplarzy bogaczewskich), przekrój poprzeczny grób 1; Suwalszczyzna, miejscowość nieznana). zaś „igłowaty”. Na żadnym z toporów sudowskich nie stwierdzono Uwzględniając kryterium morfologiczne, do podgru- obecności ornamentu. py II.1 zaliczyć należy znaleziska z Osowej, kurhan 8, grób Chronologia toporów z kultury sudowskiej, zaliczo32 2 (L/S: 2,95, S/O: 2,16) , Netty, grób 30 (Ryc. 10:1) oraz nych do podgrupy II.1, mieści się zasadniczo w ramach Szwajcarii: kurhan 8 (L/S: 3,74, S/O: 1,64), kurhan LXVIII, ustalonych na podstawie znalezisk bogaczewskich, nagrób 2 (L/S: 3,81, S/O: 1,38), kurhan XCI, grób 1 (L/S: 3,93, turalnie – z uwagi na czas trwania kultury sudowskiej – S/O: 1,08). W przypadku czterech ostatnich, wyraźniejsze z  wyłączeniem okresu wczesnorzymskiego. Precyzyjne wyodrębnienie osady od szyjki nakazuje wiązać je z wa- datowanie wskazać można w przypadku toporów z Netty, riantem 1 tej podgrupy (por. Bartlikowo, grób 384 w kul- grób 30 – C1a34, Osowej, kurhan 8, grób 2 – C1(a?)35, Szwajturze bogaczewskiej). Podobny kształt (smukłe proporcje, carii, kurhan LXVIII, grób 2 – C136, Szurpił, kurhan XXII – osada wydzielona od szyjki) cechuje topór ze Szwajcarii, C137, Szwajcarii, kurhan 26 – młodszy okres rzymski38. Egkurhan 26 (Ryc. 10:2), jednak w tym przypadku nietypo- zemplarz, zaliczony do podgrupy II.2.1 z Szurpił, kurhan we jest szerokie ostrze, rozszerzające się wachlarzowato XV, grób A3 datować można na fazę B2/C1–C1a39, a zatem (w rezultacie uzyskujemy proporcje – L/S: 2,77, S/O: 2,13). w  późniejszym odcinku ram czasowych występowania Z uwagi na smukłość uznałem, że trzeba go przyporządko- tego typu w kulturze bogaczewskiej. Z kolei w subfazie C1b wać do podgrupy II.1, jednak określić jako osobny wariant sytuować należy topór podgrupy II.3 z kurhanu 2, grób 1 233. Wyjątkowy jest natomiast topór z Szurpił, kurhan XXII w Szwajcarii (Kontny 2013; 2016a), co poszerza minimal(Ryc. 10:3), który cechuje się niewielką asymetrią zarów- nie ramy czasowe tego zbioru, w porównaniu ze znalezino ostrza, jak i osady, szerszych w dolnej części (L/S: 3,48, skami z kultury bogaczewskiej. Pamiętając o stosunkoS/O: 1,2). Asymetria żeleźca, jak i morfologia osady, wyż- wo niewielkiej liczebności analizowanego zbioru można szej w partii obucha – wydają się tu być cechami archaicz- przypuszczać, że i w kulturze bogaczewskiej chronologia nymi, nawiązującymi do egzemplarzy grupy I, jednak są one na tyle niewielkie, by zaliczyć omawiane znalezisko do 34   M.in. ostroga Ginalski F1 (por. Ginalski 1991, s. 66). podgrupy II.1. Cechy te uznaję jednak za na tyle szczególne, 35  Zespół datować można jedynie na podstawie stratygrafii, zgodnie że egzemplarz ten określam mianem wariantu 3. z którą nie jest on młodszy od grobu 1 (por. Jaskanis 1958, ryc. 10). W podgrupie II.2 plasuje się topór z miejscowości nie- 36  Wystąpiło tu umbo Jahn 7a (1916) z pseudokolcem, w kręgu zaznanej na Suwalszczyźnie (Ryc. 11:1) oraz z Szurpił, kur- chodniobałtyjskim rejestrowane w fazie C1, tylko w kulturze Dollkeim-Kovrovo szerzej – od fazy B2/C1–C1a do C3–D (Kontny w druku). han XV, grób A3 (L/S: 3,75, S/O: 1,1). Z uwagi na wąskie 37  W grobie natrafiono m.in. na umbo Jahn 7a z bardzo krótkim, tę32   W tym egzemplarzu interesujący jest wąski obuch; jako analogie podać można bogaczewski topór z Woźnic. 33   Jeszcze szersze żeleźce, przy podobnym sposobie wyodrębnienia szyjki oraz wyraźniej zaznaczonym obuchu, cechuje topór z miejscowości Putilovo (Путилово), raj. Zelenogradsk (niepublikowane materiały z badań Konstantina Skvorcowa, któremu niniejszym pragnę bardzo podziękować za informację o znalezisku).

pym kolcem, w kręgu zachodniobałtyjskim występujące w fazach B2b–C1, przy czym w kulturze sudowskiej i bogaczewskiej tylko w C1 (Kontny w druku). 38   W zespole znaleziono m.in. grzebień trójwarstwowy z trójkątnym uchwytem Thomas III (Thomas 1960; por. Nowakowski 2007a, s. 95). 39   W skład inwentarza grobowego wchodziła m.in. sprzączka Madyda-Legutko G 37 (por. Madyda-Legutko 1986, tabela 9), okucie końca pasa Madyda-Legutko 8, w środowisku bałtyjskim spotykane w fazie C1 (por. Madyda-Legutko 2011, s. 66–67).

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

Ryc. 10. Topory grupy II.1 w kulturze sudowskiej: 1 – wariant II.1.1 (Netta, grób 30); 2 – wariant II.1.2 (Szwajcaria, kurhan 26); 3 – wariant II.1.3 (Szurpiły, kurhan XXII, grób centralny). Wg Bitner-Wróblewska 2007 (1), wg Jaskanis 2013 (2), wg Żurowski 1961 (3)

79

Ryc. 11. Topory grupy II.2 (1) i II.3 (2–3) z kultur sudowskiej (1–2) i bogaczewskiej (3). 1 – Suwalszczyzna, znalezisko luźne; 2 – Szwajcaria, kurhan 2, grób 1; 3 – Paprotki Kolonia, grób 67. Rys. B. Kontny (1, 2), Fot. M. Karczewski (3)

takich toporów była szersza, a brak ich znalezisk przypi- Polski (Kieferling 1994, s. 341–343) – oprócz uwzględniosać należy w dużej mierze zarzuceniu zwyczaju wkłada- nych wyżej egzemplarzy bałtyjskich w rachubę wchodzi nia broni do grobów po subfazie C1b (Kontny 2008, s. 100). znalezisko z  Żarnowca – najprawdopodobniej z wielofazowego, bagiennego miejsca ofiarnego (Kontny 2006, tam Kultura Dollkeim-Kovrovo dalsza lit.) oraz ofiarnego stanowiska jeziornego z Lubanowa na Pojezierzu Szczecińskim (Kontny, Nowakiewicz, Analogie z kultury Dollkeim-Kovrovo Rzeszotarska-Nowakiewicz 2016, s. 53, ryc. 8:8). ZupełObok przywołanych wyżej przykładów broni obuchowej nie inne, przeważnie asymetryczne formy, występowały z miejscowości Bugrovo (podgrupa I.2) i Putilovo (wariant na obszarach znanych z istotnej roli toporów: w kulturze II.1.2) na terenie kultury Dollkeim-Kovrovo wystąpiły tak- luboszyckiej, kręgu nadłabskim, kulturze czerniachowże inne topory symetryczne. Do grupy II przyporządko- skiej czy szeroko pojętej strefie pontyjskiej (por. Kieferwać należy topory z: Hrustal’noe, grób 14 (Heydeck 1909a, ling 1994; Kazanski 1994, s. 456–464; Magomedov, Levas. 219–200, tabl. XXXVIII), Elanovki (Елaновка), raj. Ba- da 1996, s. 307–308, ryc. 5). grationovsk (dawn. Wackern), grób 17 (Tischler, Kemke Na podstawie dostępnych obecnie danych należy za1902, s. 39; Prussia-Museum Fotoarchiv 000247), Pobere- uważyć, że topory z kultury Dollkeim-Kovrovo mają pož’e (Побережье), raj. Bagrationovsk (dawn. Hochschneke- dobne, choć nieco dłuższe ramy chronologiczne, niż znainen), grób 3 (Ehrlich 1939, s. 24–26, ryc. 3), Kotel'niko- leziska z kultur bogaczewskiej i sudowskiej. Wymieniony vo (Koтельниково), raj. Zelenogradsk (dawn. Warengen; wcześniej topór z Hrustal'noe, grób 14 datowany jest na Heydeck 1909b, s. 232–234) oraz Ušakovo (Ушаково), raj. fazę B2/C140. Dokładne przyporządkowanie go do którejś Gur'evsk, stan. 2, grób wojownika (Skvorcov 2012, s. 6, z podgrup nie jest możliwe na podstawie zachowanej doryc. 4:b.1). Analogie dla ww. toporów w zasadzie nie wystę- kumentacji. Z kolei egzemplarz z Elanovki, grób 17 zalipują poza obszarami bałtyjskimi: wyjątkiem jest tu ewen- czyć należy do grupy II.1 (jest tylko nieco dłuższy od potualna zbieżność między typem Żarnowiec a podgrupą II.1. Topory typu Żarnowiec występować miały w fazach 40 B2–C1 na terenie kultury przeworskiej, a pojedyncze eg-   Do tak datowanej 2. fazy w rozwoju kultury pozwalają zaliczyć ten zespół m.in. umbo Jahn 7a i zapinka Almgren V, seria 8 (Nowakowski zemplarze znane są z północnej i północno-wschodniej 1996, tabela IIIb, XVId).

80

zostałych przedmiotów tego rodzaju, mierzy bowiem 18,9 cm) i datować na fazę C1b41. Tak samo datować można topór wariantu II.1.1 z miejscowości Poberež'e, grób 342, a egzemplarz z grobu 31 w Kotel'nikowie (zapewne podgrupy II.243) – prawdopodobnie na fazy C2–344. Znalezisko topora wariantu II.1.1 z grobu na stanowisku Ušakovo 2 nie może być datowane precyzyjniej niż młodszy, ewentualnie także późny okres rzymski45. Późne daty potwierdzają długi okres użytkowania takich form, sugerowany przez znalezisko z Dłużca, grób 72. Funkcja toporów Nie jest jasne, jaka była długość toporzysk. W żadnym przypadku nie zachowała się większa partia drewna styliska. Przedstawiona w literaturze metoda rekonstrukcji długości toporzyska na podstawie morfologii i położenia środka ciężkości żeleźca (Malonaitis 2008, s. 301–302) wydaje się nazbyt teoretyczna, nie uwzględnia bowiem takich elementów jak ciężar właściwy drewna, ewentualne profilowanie toporzyska, indywidualne upodobania oraz przeznaczenie topora (lokalizacja środka ciężkości będzie odmienna w przypadku narzędzia, niż broni, w odniesieniu do której należy dodatkowo rozróżnić egzemplarze służące do walki w zwarciu oraz miotane). Możemy zatem opierać się jedynie na analogiach. Kompletne toporzyska z okresu rzymskiego są rzadkie i zachowały się niemal jedynie na skandynawskich stanowiskach bagiennych. Znane są one z Thorsberg, Lkr. Schleswig (Ryc. 12:6; Engelhardt 1863, s. 47, tabl. 12:13; Matešić 2015, s. 225, 552, tabl. 109:M1184), gdzie odkryto trzydzieści jesionowych lub bu  Toporowi towarzyszyły m.in. umbo Jahn 8, zapinka Almgren 161– 162, imacz Jahn 9 z wachlarzowatymi, niewyodrębnionymi płytkami do nitów (por. Nowakowski 1996, tabela Va, b, XVI:b–d). 42   W zespole wystąpiły m.in. zapinka Almgren VI zdobiona pierścieniami z nacinanego drutu i ostrogi Ginalski G1 (por. Ginalski 1991, s. 70; Nowakowski 1994a, s. 389). 43   W publikacji nie zamieszczono ilustracji topora, a jedynie przywołano jako analogię egzemplarz z Bartlikowa, grób 20 (Heydeck 1909b, s. 233). 44   Za tak późnym datowaniem przemawiają, wchodząca w skład inwentarza grobowego czarka Eggers 203 (1951), charakterystyczna dla faz C1b–C2, choć spotykana jeszcze w początkach IV w. (Lund Hansen 1987, s. 78–80), ale także ostroga przypominająca „wschodniopruskie” formy, zbliżone do odmiany D typu Leuna wg U. Giesler (1978), datowane głownie na fazę D (por. Kontny, Natuniewicz-Sekuła 2009, s. 156; Kontny 2017, s. 125, ryc. 9) i 2 umba: Jahn 8 oraz egzemplarz z kopulastą pokrywą (wyznaczniki faz, odpowiednio: C1b–C2 i C3 (por. Godłowski 1994, ryc. 1; Tejral 1992, s. 235) i okucie końca pasa typu Madyda-Legutko 2.6, charakterystyczne głównie dla fazy C1 (Madyda-Legutko 2011, s. 37). Niewykluczone także, że mamy do czynienia z grobem podwójnym, o czym świadczy odkrycie 2 szczytów tarcz oraz szerokie datowanie zespołu, obejmujące fazy C1b–D. 45   W zespole wystąpiło m.in. umbo z pseudokolcem, w kulturze Dollkeim-Kovrovo cechujące się tak szerokimi ramami chronologicznymi (Kontny w druku). 41

Bartosz Kontn y

kowych egzemplarzy o długościach 23–33,5 cala, tj. 60– 87 cm (Nørbach 2009, s. 263)46. Ich przekrój był niejednolity: w partii chwytnej były węższe niż w miejscu osadzenia (Engelhardt 1863, s. 47, tabl. 12:13a), co wzmacniało mocowanie, grubsze drewno klinowało się bowiem w otworze żeleźca47. Z kolei w Nydam, Sønderborg Komm. znaleziono toporzyska o długościach 22,5–32 cali, o bardziej wyrównanym przekroju, ale z pogrubieniem ponad osadą żeleźca, co zapobiegało zsuwaniu się go; niekiedy zabezpieczano się przed tym zjawiskiem poprzez wbicie nitu lub gwoździa48. Toporzysko miało przekrój jajowaty, spłaszczony na końcach, dzięki czemu dłoń, trzymająca topór znajdowała pewne oparcie (Engelhardt 1865, s.  34, 66, tabl. XV:10, 11; Bemmann, Bemmann 1998, tabl.  185:1853, 186:1863, 187:1865, 189:1881; por. Nørbach 2009, s. 263). Natomiast w Kragehul, Assens Komm. znaleziono tylko fragmenty toporzysk, z których jedno było pogrubione powyżej żeleźca (Engelhardt 1867, s. 6, tabl. IV:10); jedynie fragmenty ocalały także w Vimose, Odense Komm. (Engelhardt 1869, s. 30) i Ejsbøl, Haderslev Komm., jednak w tym ostatnim dwie z zachowanych części posiadały pogrubione zakończenia, zapobiegające zsuwaniu się topora (Ørsnes 1988, s. 91, tabl. 163). Z bagiennego stanowiska ofiarnego w Illerup, Skandenborg Komm. pochodzi dziewięć całkowicie zachowanych stylisk (Ryc. 12:1–3, 5), wykonanych z leszczyny, jesionu, drzewa owocowego (pomoideae – jabłkowe), dębu, a jeden egzemplarz z ostrokrzewu (Nørbach 2009, ryc. 121, tabl. 12). Posiadały one takie same zgrubienia (nr inw. ECE, ELG, MSE, PDD, PWU, RTY, SUD, ZKI, AAKG, ABHQ), niekiedy bardzo słabo zaznaczone (nr inw. GBT, GGY, PFL, QOA, WTK, AARG), a tylko rzadko styliska w partii osady miały wyrównaną grubość (DKP, SCH). W jednym przypadku jako klina użyto poprzecznie wbitego gwoździa (nr inw. ZKS). Kompletnie zachowane toporzyska z Illerup miały długość 64,5–78,5 cm, a  ich ciężar zależał wprost proporcjonalnie od średnicy osady i rozmiarów żeleźca.   Według opublikowanych ostatnio danych, 80% toporzysk z Thorsberg wykonano z drewna jesionowego, zaś w pozostałych przypadkach nie udało się określić gatunku (Westphal 2008, ryc. 2). Jesion charakteryzuje się wysoką elastycznością i ścieralnością. Drewno toporzysk z Nydam i Thorsberg charakteryzowało się przy tym znaczną grubością przyrostów rocznych (zwykle 2–3 mm), co świadczy o jego wysokiej jakości (Westphal 2008, s. 233). Użycie tego rodzaju drewna miało na celu osiągnięcie znacznej sprężystości toporzyska przy jednoczesnej wytrzymałości na złamanie (por. Tokarski 2000, s. 84). 47   Po części wynika to z charakterystycznego dla jesionu wyraźnego zwężania się gałęzi (por. Westphal 2008, s. 233). 48   Na stanowiskach bagiennych nie stwierdzono wzmacniania mocowania za pomocą kawałków skóry, wsuwanej między osadę a toporzysko. Sposób ten, znany z wczesnośredniowiecznych toporów z Ostrowa Lednickiego (Tokarski 2000, s. 84), teoretycznie mógł być stosowany w środowisku bałtyjskim, zwłaszcza w przypadku egzemplarzy asymetrycznych. To właśnie asymetryczne topory – jak wskazują odkrycia z Ostrowa Lednickiego – były osadzane głębiej i tak właśnie wzmacniane. 46

81

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

Egzemplarze z Illerup charakterystyczne są dla Skandynawii, skąd pochodzili najeźdźcy, których broń złożono w depozycie A, podczas gdy znaleziska z Thorsberg były raczej typowe dla obszarów na południe od Jutlandii (Nørbach 2009, s. 263). Pogrubienie styliska powyżej osady stwierdzono także na egzemplarzu o długości 64,4 cm z sanktuarium SR1 z  III w. w Oberdorla w Turyngii (Behm-Blancke 2003a, tabl. 21:1–3; 2003b, s. 206, tabl. 108:8), jak również z grobu okazałego z Popradu-Matejovców, okr. Poprad (grupa północnokarpacka, przełom IV i V w.), którego stylisko charakteryzowało się podobną długością, a osadzone było pod kątem ostrym względem osi żeleźca (Ryc. 12:4; Pieta 2009, s. 114–115, ryc. 9). Kolejną, dużą serię toporzysk z epoki żelaza stanowią znacznie późniejsze (początek XI w.) znaleziska z Ostrowa Lednickiego. W tym przypadku obok jesionu, stwierdzono zastosowanie głównie drewna dębowego, a także wiązu, olszy i klonu, zaś długość stylisk mieściła się w granicach 60–80 cm, z jednym wyjątkiem – egzemplarza o długości 108 cm (Tokarski 2000, s. 84, tabl. I–V; Głosek 2014, s. 83, tabela 2, ryc. 2, tabl. V). Stosowanie takich toporzysk potwierdzono ponadto na obszarze wczesnośredniowiecznych Niemiec (Heindel 1992, s. 23, przyp. 6). Co prawda znane są także styliska wyjątkowo długie, sięgające 120 cm, ale tego rodzaju broń stanowiła już specyficzną cechę średniowieczną, poświadczoną m.in. przedstawieniami na tkaninie z Bayeux (por. Kola, Wilke 2000, s. 69–70). Wydaje się zatem , że styliska toporów z okresu rzymskiego mieściły się w przedziale 60–90 cm, broń zatem miała podobny zasięg jak miecze (Nørbach 2009, s. 264). W tym miejscu dochodzimy do problemu funkcji toporów. Choć wypowiadano się na ten temat wielokrotnie, najczęściej poprzestawano na stwierdzeniach intuicyjnych, niepopartych głębszą argumentacją. W określeniu przeznaczenia toporów pomocny może być ich ciężar, przeważnie wynoszący 500–600 g49, co odpowiada grupie cięższych lub średniociężkich toporów z Illerup (por. Nørbach 2009, s. 262). Przydatna może być także morfologia przedmiotów50. Wielce użyteczne okazują się być tu przedstawienia na tkaninie z Bayeux, które wykorzystano do identyfikacji funkcji toporów z Ostrowa Lednickiego. I tak za narzędzia uznano egzemplarze o wąskim ostrzu, które mogły służyć np. do karczunku (Tokarski 2000, s. 83; Kola,

Wilke 2000, s. 70; por. Andersen, Crumlin-Pedersen, Vadstrup, Vinner 1997; Arwidsson, Berg 1999, s. 34), topory o szerokim ostrzu, wyciągniętym symetrycznie do góry i  w  dół – za przeznaczone do wstępnej obróbki ściętego drzewa, z kolei formy o wachlarzowatych ostrzach, na długich toporzyskach miały być stosowane w walce oraz noszone przez możnych podczas uroczystości dworskich (Kola, Wilke 2000, s. 70). Dwa ostatnie typy nie są jednak reprezentowane w materiale bałtyjskim. Nie znajdziemy tu także toporów odkutych asymetrycznie w osi pionowej (chodzi o przypadki, w których boczna strona wraz z  ostrzem tworzą jedną powierzchnię), co uznaje się za celowy zabieg, sprzyjający wygładzaniu drewna (Lenkiewicz, Zdziarska-Wis 1998, s. 115)51. Zwracano uwagę także na sposób odkucia osady (Andersen, Crumlin-Pedersen, Vadstrup, Vinner 1997), co decydowało o położeniu toporzyska. Wprawdzie w analizowanym zbiorze rozróżnić można egzemplarze o toporzysku przeważnie prostopadłym do osi wzdłużnej żeleźca (egzemplarze symetryczne) oraz umieszczonym pod kątem ostrym (topory z opuszczonym żeleźcem), ale nie przesądza to o funkcji. Istotna może być także długość toporzyska: krótsze praktykowano w szkutnictwie i ciesiołce, długie do walki lub zrębu (Tokarski 2000, s. 83). Gdyby bezkrytycznie przyjąć kryteria wczesnośredniowieczne, należałoby uznać, że bogaczewskie topory z opuszczonym żeleźcem służyły do prac zrębowych, zaś masywniejsze symetryczne – do walki. Niestety, analiza morfologii nie gwarantuje sukcesu: np. autorzy opracowań toporów ze stanowiska bagiennego Vimose dochodzą do skrajnie różnych wniosków (por. Andersen, Crumlin-Pedersen, Vadstrup, Vinner 1997; Christensen 2005, s. 61). Drugim istotnym elementem jest kontekst występowania. Z tego właśnie powodu za broń uznane zostały topory ze stanowiska bagiennego Nydam, które wystąpiły w niespotykanie dużej liczbie, jak na skandynawskie stanowiska ofiarne (Bemmann, Bemmann 1998, s. 187), przy czym ogólna liczba narzędzi w Nydam była niewielka (Christensen 2005, s. 59). Natomiast znaczna liczba toporów z Vimose, przy jednocześnie dużej liczebności różnych typów narzędzi i – jeszcze większej – broni, może prowadzić do sprzecznych wniosków. W przypadku znalezisk bogaczewskich należy zauważyć, że topory o opuszczonym żeleźcu rzadko występują w zespołach grobowych z bronią (w analizowanym materiale jedy49   Wyraźnie lżejsze formy można wskazać wśród toporów gru- nie: Stara Rudówka, grób 161b). Inaczej jest jednak w przypy I – np. Lisy, ale i II – Paprotki Kolonia, grób 67; Szwajcaria, kur- padku toporów symetrycznych, które w zdecydowanej han 2; w mniejszym przedziale wagowym mieści się także egzemplarz większości przypadków zostały odkryte w grobach z broz dawn. Sopoćkiń; do wyraźnie cięższych należy natomiast znalezisko nią (Babięta II, grób 50; Dłużec, grób 72 i 140; Koczek II, z Bartlikowa, grób 7.

  Zwracano uwagę na to, że obecność ornamentu stanowi przesłankę do traktowania toporów jako broni, nie zaś „narzędzi do rąbania drewna” (Nowakowski 2006, s. 74). W mojej ocenie ornament jest cechą bez znaczenia w tej kwestii: także narzędzie, wkładane do grobu i, tym samym, stanowiące o pozycji zmarłego, mogło być zdobione. 50

  Doszukiwano się takiego ukształtowania w przypadku niektórych toporów z kultury przeworskiej (Michałowski 2011, s. 43), co nie zostało jednak poprzedzone staranną kwerendą materiałową i budzi pewne wątpliwości. 51

82

Bartosz Kontn y

Ryc. 12. Topory z okresu rzymskiego z zachowanymi styliskami: Illerup (1–3, 5), Poprad-Matejovce (4); Thorsberg (6). Wg Nørbach 2009 (1–3, 5), Pieta 2009 (4), Engelhardt 1863 (6)

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

83

grób 121; Machary, grób 188; Nowy Zyzdrój, grób 1; Raczki, grób 6 i 6a; Spychówko, grób 147) lub elementami oporządzenia jeździeckiego (Bartlikowo, grób 384; Paprotki Kolonia, grób 67), albo pasem z dużą sprzączką o podwójnym kolcu i okuciem Madyda-Legutko 9.4.2 (Bartlikowo, grób 20) – typowymi atrybutami wojowników (Madyda-Legutko 1990; Nowakowski 1994b, s. 374)52. W  zasadzie tylko w przypadku znalezisk z Bargłowa Dwornego, grób 4a, Bogaczewa-Kuli i Judzików, grób 12 topory wystąpiły bez towarzystwa przedmiotów umożliwiających identyfikację pogrzebanego jako wojownika53. Jednocześnie w zespołach z toporami nie stwierdzono obecności oczywistych narzędzi ciesielskich czy drwalskich. Należy dodać, że również toporom z kultury sudowskiej najczęściej towarzyszyła broń, i to niekiedy w bogatych zestawach (Szwajcaria, kurhan 2, grób 1, Szurpiły, kurhan XXII), brakło zaś narzędzi ciesielskich54. Tylko w kurhanie 26 ze Szwajcarii oraz grobie 2 z kurhanu 8 w Osowej nie stwierdzono innych elementów uzbrojenia. W pierwszym przypadku zespół był jednak wyrabowany, zatem niekompletny, zaś w drugim – ewentualny „militarny” charakter kurhanu zdaje się być zasygnalizowany przez inny grób pod jego płaszczem (grób nr 1), w którym odnalezione zostało umbo. Także wyniki badań antropologicznych uzasadniają łączenie pochówków z wojownikami (Szwajcaria, kurhan 2, grób 1 – mężczyzna około 55 lat, Netta, grób 30 – dorosły mężczyzna). Tym samym zyskujemy jeszcze jedno potwierdzenie zasadniczo bojowego przeznaczenia toporów. Natomiast niewiele znaczących informacji w kwestii funkcji przynosi analiza położenia toporów w obrębie grobów szkieletowych kultury sudowskiej55. Czy oznacza to, że topory z opadającym żeleźcem to narzędzia, zaś symetryczne – broń? Byłoby to jednak uproszczenie: na brak towarzyszących elementów uzbrojenia wpływać mógł obrządek pogrzebowy, uboższy w okresie wczesnorzymskim (okres popularności toporów z opuszczonym żeleźcem), niż w młodszym okresie rzym-

skim (na ten okres datowana jest większość toporów symetrycznych). Wydaje się, że odmienny kontekst w przypadku dwóch podstawowych rodzajów toporów kultury bogaczewskiej ma uzasadnienie w chronologii i obrządku pogrzebowym, nie zaś w innym ich przeznaczeniu. Obydwie grupy służyć mogły zarówno do walki, jak i jako narzędzia, raczej jednak „polowe”, tj. wielofunkcyjne (cięcie drewna na opał, wycinanie przesiek w gęstwinie leśnej, choć także obróbka drewna), aniżeli o jednoznacznie zdefiniowanej funkcji rzemieślniczej56. Wielorakie zastosowanie było naturalne przy ruchliwym trybie życia wojownika, moim zdaniem jednak topory były zasadniczo skuteczną bronią obuchową, a będąc elementem wyposażenia wojownika, używane były także w innych celach, które uznać można co najwyżej za równorzędne57. Brak ścisłej specjalizacji potwierdzają pośrednio przeciętne rozmiary toporzysk ze stanowisk bagiennych. Topór – przy wszechstronności zastosowania – mógł być ważnym wyznacznikiem pozycji jego posiadacza. Jako egzemplifikację takiej ewentualności, warto przytoczyć słowa Kazimierza Moszyńskiego, dotyczące znaczenia siekier na terenie Słowiańszczyzny: W niektórych okolicach Słowiańszczyzny doniedawna włościanin nie oddalał się z domu na krok bez siekiery, nosząc ją zawsze za pasem; tu i owdzie na Białorusi brał ją podobno ze sobą nawet wtedy, gdy udawał się do cerkwi, i dopiero, wchodząc do świątyni, w ścianę ją zacinał (Moszyński 1929, s. 382). Zachowując wszelkie proporcje i pamiętając o odmienności kontekstu, wydaje się wielce prawdopodobne, by podobnie traktowali topory Bałtowie, stąd częsta obecność toporów w inwentarzach grobowych58. Przy okazji warto zastanowić się nad kwestią zastosowania małych toporów: niektóre z analizowanych wyżej egzemplarzy osiągają tylko nieco ponad 10 cm długości (Bogaczewo-Kula, Paprotki Kolonia, grób 67 oraz Spychówko, grób 147)59. Topory miniaturowe występowały w okresie wpływów rzymskich w kulturze luboszyckiej i kręgu nad-

  W przypadku egzemplarza z grobu 128 w Spychówku w inwentarzu stwierdzono obecność wszystkich z powyższych kategorii wyposażenia. 53   Grób 84 ze Skomacka był zniszczony, nie może więc służyć jako argument w tej kwestii. 54   Z wyjątkiem kurhanu XXII w Szurpiłach, gdzie znaleziono dłuto, osadzane za pomocą tulejki – por. analogiczne znalezisko z Bol'šoe Isakovo, raj. Gur’evsk, grób 72, także odkryte w zespole z bronią (Skvortsov 2012, ryc. 11:24). 55   W grobie 1 z kurhanu LXCI w Szwajcarii topór znaleziono przy lewym ramieniu leżącego na wznak szkieletu, ostrzem na zewnątrz (Jaskanis 2013, tabl. XCIII), podobnie jak w przypadku kurhanu 8 z tejże nekropoli (Jaskanis 2013, tabl. CXXXIV). W kurhanie 26 topór położony był na zbliżonej wysokości, jednak dalej od – tym razem prawego – boku szkieletu, ostrzem w stronę zmarłego (Jaskanis 2013, tabl. CLXIV), a w grobie 2 z kurhanu LXVIII – obok prawej nogi szkieletu złożonego w pozycji wyprostowanej za plecach, podczas gdy na wysokości kolan umieszczone było umbo tarczy (Jaskanis 2013, tabl. LXVII)

56   Jako ciekawostkę można przytoczyć fakt, że topór znaleziony w  grobie okazałym z Popradu-Matejovców, posłużył do rozbicia komory grobowej przez rabusiów (Pieta 2009, s. 114–115). 57   Do podobnych wniosków prowadzi analiza znalezisk z Ostrowa Lednickiego, gdzie kontekst odkrycia nie rozstrzygał o przeznaczeniu toporów: mogły one być zostać utracone w starciu na mostach, jak również zgubione podczas budowy lub naprawy mostów (Tokarski 2000, s. 83–84). Por. także trafną analogię do góralskiej ciupagi, służącej w razie potrzeby jako broń, narzędzie lub laska, przywołaną przez A. Nadolskiego (1954, s. 37). Dodajmy, że ciupaga służyła także jako broń myśliwska, którą miotano podczas polowań na rysie czy żbiki, a nawet do postrzyżyn, także dziewcząt wychodzących za mąż (Moszyński 1929, s. 34, 382–383, ryc. 347). 58   Alternatywnie stosowali Bałtowie inną broń obuchową – siekiery tulejkowe (pełna argumentacja na rzecz militarnego ich przeznaczenia – por. Kontny 2016b). 59   W przypadku znaleziska z grobu 48a w Babiętach, określonego jako miniaturowy, nie są znane jego dokładne rozmiary.

52

84

łabskim, a także w okresie wędrówek ludów – w kręgu merowińskim, często w grobach dzieci (Ottinger 1974, s. 397–405; Bemmann 2007, ryc. 4–5). Granicę między egzemplarzami miniaturowymi a pełnowymiarowymi proponowano na 11 cm, przy czym większość form z grobów dziecięcych miała poniżej 10 cm długości, zaś „dorosłe” topory wahały się pomiędzy 11 a 19,4 cm długości, osiągając średnio 14,5 cm (Bemmann 2007, s. 76–77). Małe formy traktowano jako broń ćwiczebną lub zabawkę dziecięcą, wyspecjalizowane narzędzie czy sepulkralny substytut pełnowymiarowych toporów, a nawet przedmioty kultu (Schach-Dörges 1969, s. 50; Mildenberg 1970, s. 50; Kieferling 1994, s. 353). Znaleziska z kultury bogaczewskiej mieszczą się na granicy, zaproponowanej przez Jana Bemmanna, której zresztą nie można traktować dogmatycznie. W każdym razie należy wykluczyć, by chodziło tu o  topory dziecięce: groby z Paprotek Kolonii i Spychówka zawierały także inne elementy uzbrojenia lub oporządzenia jeździeckiego, co sugeruje, że mamy

Bartosz Kontn y

do czynienia z pochówkami pełnoprawnych wojowników (grób z Bogaczewa-Kuli był zniszczony, co nie pozwala na wyciągnięcie dalszych wniosków). Nic nie wskazuje także, by topory te pełniły symboliczną rolę, tzn. brak ornamentu, nietypowej pozycji w grobie, etc. Również kwestie ekonomiczne, tj. zastąpienie tańszym, mniejszym zamiennikiem wydają się nieistotne, wziąwszy pod uwagę względnie bogate inwentarze grobowe. Moim zdaniem kontekst wskazuje, że mamy jednak do czynienia z bronią, a jej mniejsze rozmiary tłumaczyć trzeba indywidualnymi upodobaniami wojownika; lżejsza broń umożliwiała dynamiczne jej zastosowania, tj.  szybkie wyprowadzenie ciosu, ale też łatwą zmianę kierunku ciosu czy jego wycofanie. Przysłowie mówi: „Co zapisane piórem, nie wyrąbie i toporem”. Biorąc pod uwagę powyższe zdanie pragnę podkreślić, że prezentowane wyżej ustalenia nie mają – co oczywiste – charakteru ostatecznego, a jedynie oddają aktualny stan badań.

Katalog60 Kultura bogaczewska Babięta I, gm. Piecki (dawn. Babienten) 1. Grób 48a a. Topór żelazny II.2 (?), miniaturowy. b. ? c. B2b–B2/C1. d. Księgi Inwentarzowe 7.017; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13e.13861.

b. 2 groty broni drzewcowej; sprzączka; okucie końca pasa; okucie. c. B2b–B2/C1. d. Schmiedehelm, Spuścizna 7.13e.138; PM-A 96/2, s. 269. Bargłów Dworny, gm. Bargłów Kościelny 4. Grób 4b (ciałopalny jamowy) a. Topór żel. II.2, L 16 cm, S 5 cm, O 3,2 cm. b. -. c. B2b–B2/C1. d. Marciniak 1950, s. 64, tabl. XXI:7; nr inw. PMA/IV/569.

2. Znalezisko luźne a. Topór żel. II.2, L 17 cm, S 6,7 cm, O 5,2 cm. b. -. 5. Znalezisko luźne c. B2b–B2/C1. a. Topór żel. II.2, ślad skuwania – szew, L 14,7 cm, S 4,1 cm, d. Księgi Inwentarzowe 7.125; Bitner-Wróblewska 2008, O 3,1 cm, ciężar 0,502 kg (Ryc. 8:1). tabl. CXIX. b. -. c. B2b–B2/C1. Babięta II, gm. Piecki (dawn. Babienten)62 d. Niepublikowane, z badań Mariana Kaczyńskiego; zbio3. Grób 50 (popielnicowy) ry Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, a. Topór żel. II.2. nr inw. PMA-IV/569:66.   Zastosowano następujący schemat katalogu: a – opis topora, b – zabytki towarzyszące, c – chronologia, d – literatura i źródła archiwalne. Liczby podane przed kolejnymi znaleziskami odpowiadają numerom na mapie (Ryc. 9). 61   Identyfikacja topora zamieszczonego w Księgach inwentarzowych ze szkicem z kartoteki Schmiedehelm budzi niejakie wątpliwości z powodu niestarannego rysunku tej ostatniej. 62   W PM-A 096/2, s. 269 zamiast topora pojawia się informacja o siekierze tulejkowej (Eisenkelt), co traktuję jako nieścisłość terminologiczną lub nieporozumienie (być może odręczne sprawozdanie zostało sporządzone, kiedy zabytek był skorodowany), ponieważ na fiszce z kartoteki Marty Schmiedehelm zamieszczony został szkic topora. 60

Bartlikowo, gm. Ryn, stan. 4 (dawn. Bartlickshof) 6. Grób 7 (popielnicowy) a. Topór żel. I.1, L 18,7 cm, S 5,7 cm, O 4,2 cm (Ryc. 2:1). b. Nożyce żel.; naczynie Szymański IIA. c. B1–B2. d. Kemke 1900, s. 111, tabl. IV:12, 16, 23; Tamulynas 2006, ryc. 3; Nowakowski 1995, s. 37, tabl. VII:6; 2007c, s. 21, ryc. 2:c; Prussia-Sammlung, bez metryczki; Schmiedehelm, Spuścizna 7.25.3.6; Jakobson, Spuścizna; Voigtmann, Spuścizna.

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

85

7. Grób 20 (popielnicowy) a. Topór żel. II.2, L 14,1 cm, S 5,1 cm, O 2,7 cm. b. Nóż żel.; sprzączka prostokątna z podwójnym kolcem, żel.; sprzączka żel. Madyda-Legutko G, dwudzielna z rowkami na skuwce; okucie końca pasa, żel., Madyda-Legutko 9.4.2/Raddatz J.IV.1; liczne żel. okucia prostokątne, podłużne; szpila brązowa typu Nikutowo III.1; fragment naszyjnika z kolistą tarczką kapsułkowatą, zdobioną drutem perełkowym; przedmiot żel.; paciorki; rurka kościana (igielnik?), zdobiona; przęślik; naczynie Szymański IIA; naczynie Szymański Ida. c. B2/C1. d. Kemke 1900, s. 112, tabl. III:13, 15; IV:3, 6, 9, 15; Szymański 2000, s. 121; Juga-Szymańska 2014, s. 107, 110–111, 250, tabl. XXX3.02; Jahn, Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13.21, 7.13d.1138, 7.13e.136, 7.20d.15, 7.20d.15a, 7.21.395, 7.21.395a, 7.25.3.13.

11. Grób 140 (ciałopalny jamowy) a. Topór żel. II.2, L 17 cm, S 5,7 cm, O 3,4 cm. b. Grot broni drzewcowej, żel., Kaczanowski VII.1; grot broni drzewcowej, żel., Kaczanowski VII.2; 2 ostrogi Ginalski E1; nóż żel.; sprzączka żel. Madyda-Legutko G37; sprzączka żel. Madyda-Legutko G46; okucie końca pasa Madyda-Legutko 9.4/Raddatz J.IV.1; okucie rurkowate (końca balteusu lub pochewki/rękojeści noża); krzesiwo sztabkowate, żel., Jonakowski IIAc (1996); zawieszka do pasa; owalne ogniwko żel.; nożyce żel., nóż żel. c. B2b. d. Prussia-Archiv PM-A 1936/2, s. 274, PM-F 252 A4290/b; nr inw. VII.87.9343; Engel, Spuścizna (za: Grenz, Spuścizna).

Dłużec I, gm. Piecki (dawn. Langendorf) 10. Grób 72 a. Topór żel. II.1, L/S 3,78, S/O 1,65. b. Grot broni drzewcowej, żel., zbliżony do typu Kaczanowski XXIII.1; nóż żel., ornamentowany. c. C1b, ew. C2. d. Kontny 2009a, s. 90–91, ryc. 2; Schmiedehelm, Spuścizna 7.20d.40–40a, 7.13e.164; Prussia-Sammlung, nr inw. VII.87.9343.

Judziki, gm. Bargłów Kościelny 15. Grób 12a (popielnicowy) a. Topór żel. II.2, L 15,6 cm, S 4,8 cm, O 3,2 cm (Ryc. 8:2). b. Sprzączka żel. zbliżona do typu Madyda-Legutko D1; zapinka? brąz. (fragment); naczynie Szymański IDa; naczynie Szymański IIA. c. B2–C1a. d. Marciniak 1950, s. 55, tabl. XVII:2–5, 7, XVII:7; Engel, Iwanicki, Rzeszotarska-Nowakiewicz 2006, tabl. IV:18;

12. Grób 140 (ciałopalny, jamowy) a. Topór żel. II.1, L/S 3,78, S/O 1,65. b. Grot broni drzewcowej, żel., zbliżony do typu 8. Grób 384 Kaczanowski XXIII.1; nóż żel., ornamentowany. a. Topór II.1.1, L 19 cm, S 5,7 cm, O 2,9 cm (Ryc. 7:3). c. C1b, ew. C2. b. 2 ostrogi żel. zbliżone do typu Ginalski E2; nóż (wg d. Kontny 2008, s. 90–91, ryc. 2; Schmiedehelm, SpuściMarty Schmiedehelm: „C” Form); sprzączka żel. Madyda- zna 7.20d.40–40a, 7.13e.164; Prussia-Sammlung, nr inw. -Legutko D1; okucie końca pasa brąz.; krzesiwo sztabko- VII.87.9343. wate; szpila żel. Beckmann B I. c. B2(b?). Jeruty, gm. Świętajno (dawn. Groß Jerutten) d. Schmiedehelm 2011, s. 128; Nowakowski 2013, s.  70, 13. Znalezisko luźne tabl. 120:3; Jakobson 2011, s. 113; Iwanicki, Juga-Szy- a. Topór żel. II, L 17,1 cm, S 3,7 cm, O 3 cm. mańska 2007, tabl. II:5–9; Juga-Szymańska 2014, s.  251– b. -. 252; Jankuhn, Spuścizna; Voigtmann, Spuścizna; Grenz, c. B2–C2. Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13.20–22, 7.13e.43, d. Nowakowski 1995, s. 37; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13e.137, 7.13e.171, 7.25.3.70. 7.13b.89, 7.13e.140; zbiory Muzeum Mazurskiego w Szczytnie, nr inw. 4/71. Bogaczewo-Kula, gm. Giżycko (dawn. Bogaczewen) 9. Grób bez numeracji, z badań sondażowych (ciałopalny Jezioro Legińskie, gm. Reszel jamowy). 14. Znalezisko luźne w pasie wokół wyspy na Jeziorze Lea. Topór żel. II.1, ślad skuwania – szew, L 10,3 cm, S 3,3 cm, gińskim O 1,7 cm (Ryc. 7:1). a. Topór żel. II.1.1, L 14,5 cm, S zach. 3,6 cm, O 3,2 cm. b. -. b. -. c. B2–C2. c. B2–C1a. d. Okulicz 1958, s. 52, tabl. I:6; zbiory Muzeum Warmii i Ma- d. Chudziak, Kaźmierczak, Niegowski 2011, s. 100–102, zur, nr inw. 125; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13e.137, A55. ryc. 76:a; zbiory Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.

86

Bartosz Kontn y

zbiory Państwowego Muzeum Archeologicznego w War- Nowy Zyzdrój, gm. Piecki (dawn. Neu-Sysdroy) szawie, nr inw. PMA IV/201:34–37. 20. Grób 1 (popielnicowy) a. Topór żel. II.3, L/S 3,78, S/O 1,06. Koczek II, gm. Świętajno (dawn. Koczek) b. Grot broni drzewcowej, żel., Kaczanowski XIV (?); har16. Grób 121 pun żel. z 4 zadziorami; 3 noże żel., z czego 2 ornamena. Topór żel. II.2, L 16,4 cm (Ryc. 8:3). towane; zapinka żel. Almgren 130 (ślady posrebrzania); b. Grot broni drzewcowej, żel. (wg Martina Jahna: „B Lan- sprzączka żel. Madyda-Legutko G; fragment sprzączki; zenspitze”); nożyce żel.; nóż żel. (wg Martina Jahna: „C Mes- okucie pasa; naczynie. ser“); sprzączka zbliżona do typu Madyda-Legutko D1. c. B2/C1–C1a. c. B2–C1a. d. „Königsberger Hartungsche Zeitung“ 403, 30.08.1927 r., d. Juga, Ots, Szymański 2003, s. 216, ryc. 2623:2–3; Jahn, wydanie poranne; Schmiedehelm, Spuścizna 7.20d.117; Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13e.139. PM-A 1272/1, s. 424. Lisy, gm. Banie Mazurskie (dawn. Lissen, Lyssen) 17. Grób 67 a. Topór żel. I.2, L 14 cm, S 3,6 cm, O 3,3 cm (Ryc. 3:1). b. Zapinka brąz. Almgren 60–61. c. B2. d. Grenz 1961, s. 47, ryc. 27; Nowakowski 1995, s. 37, tabl. VII:4; 2007c, s. 21, ryc. 1:d; Jankuhn, Spuścizna; Grenz, Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13e.138, 7.13e.418; Prussia-Sammlung (topór), zabezpieczony folią, metryczka bez nr inw.

21. Grób 186 (popielnicowy, z przykrywką) 1. Topór żel. II.1.1 (ornamentowany), L 15,2 cm, S 5 cm, O 3 cm (Ryc. 7:4). 2. Grot broni drzewcowej, żel.; nóż (wg Marty Schmiedehelm: „C Form”); szpila wariantu Nikutowo; 2 naczynia. 3. B2/C1–C1a. 4. Schmiedehelm, Spuścizna 7.13.16, 7.13b.77a, 7.13e.136, 7.13e.165, 7.18.12, 7.25.10.65, 7.25.10.65a.

Paprotki Kolonia, gm. Miłki, stan. 1 22. Grób 67 (ciałopalny jamowy) Łazdoje, gm. Kętrzyn (dawn. Laxdoyen)63 a. Topór żel. II.3, L 11,3 cm, S 3,3 cm, O 3 cm (Ryc. 11:3). 18. Znalezisko luźne b. Nóż żel., ornamentowany; wędzidło Ørsnes 1C1 (1993); a. Topór żel. Malonaitis 6d, L 15 cm (Ryc. 6). sesterc brąz. Marka Aureliusza (emisja 172–173 r.); sprzączb. –. ka żel. Madyda-Legutko G16; okucie końca pasa żel. Mac. IV–X w.? dyda-Legutko 2.4/zbliżone do typu Raddatz O2; naszyjnik d. Wyczółkowski 2007, s. 499, ryc. 4:c; archiwum Muzeum brąz. owinięty drutem srebrnym (fragment); 2 szpile brąz. im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie, teczka „Łazdo- typu Szwajcaria, odm. III; ozdoba srebr. z rdzeniem brąz.; je” k2.2v. drut brąz. zwinięty pierścieniowato; grzebień trójwarstwowy?, z nitami brąz. (fragment); drut stopiony, srebr. Machary, gm. Piecki (dawn. Macharren) (3 fragmenty); naczynie (fragmenty). 19. Grób 188 (popielnicowy); z badań Emila Hollacka c. B2/C1–C1a. w 1903 r. d. Karczewski 1999, s. 85, ryc. IX; Juga-Szymańska 2014, a. Topór żel. II.3, L 14,5 cm, S 3,8 cm, O 2,8 cm. s. 301, tabl. XXII:45.06–07; zbiory Muzeum Okręgowego b. Grot broni drzewcowej, żel., Kaczanowski XIV; grot w Suwałkach, nr inw. polowego 748–750/92. broni drzewcowej, żel., zbliżony do typu Kaczanowski VI; nóż żel., zapinka brąz. Almgren 130; sprzączka żel. Ma- Raczki, gm. Raczki dyda-Legutko D12; okucie końca pasa Madyda-Legutko 23. Grób 6 (koncentracja spalonych kości) 6.1/Raddatz J.II.4; okucia pasa, żel., zróżnicowanych form a. Topór żel. II.2.1, L 16 cm, S 3,8 cm, O rek. 3,8 cm, O zach. (prostokątne, ząbkowate, gwiaździste); złącze ogniwkowe 3,2 cm; grot broni drzewcowej, żel., Kaczanowski VII.1, żel.; naczynie. G zach. 15,2 cm, T zach. 7 cm, A 2,5 cm, Q rek. 6,3 cm c. B2/C1–C1a. b. Nóż żel., D. około 20 cm; okucie końca pasa, żel. Mad. Bitner-Wróblewska 2008, tabl. CCXX; KI 12.039; dyda-Legutko 5.2.1/Raddatz J.II.2; krzesiwo sztabkowate, Schmiedehelm, Spuścizna 7.20d.142, 7.13e.138, 7.13e.139; żel., Jonakowski IIAb; naczynie Szymański IVA. PM-A 1431/1, s. 011. c. B2/C1. d. La Baume, Gronau 1941, s. 61, ryc. 1:n–q; Gronau 1942, ryc. 2; Prussia-Sammlung (grot, krzesiwo, okucie końca pasa), nr inw. 1940:11, 8215:4 (grot – nowy nr). 63   Związek zabytku z kulturą bogaczewską jest niepewny (możliwa przynależność do grupy olsztyńskiej).

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

87

24. Grób 6a (zniszczony) a. Topór żel. II.1.1, L 17,1 cm, S 4,5 cm, O 3 cm, ciężar 0,434 kg (Ryc. 7:2). b. Grot broni drzewcowej, żel., Kaczanowski VII; nóż żel. (fragment). c. B2b–B2/C1. d. La Baume, Gronau 1941, s. 61, ryc. 1:r, s; Prussia-Sammlung (grot), nr inw. 1940:15; Prussia-Sammlung 9376 (topór – nowy nr), zabezpieczony folią, bez metryczki.

28. Grób 147 (popielnicowy), z badań Emila Hollacka (1902 r.) a. Topór żel. II.1, L 10,7 cm, S 2,9 cm, O 1,5 cm. b. Grot broni drzewcowej, żel., Kaczanowski XVI; grot broni drzewcowej, żel., Kaczanowski XVI; okucie żel. – wzmocnienie płyty tarczy (?); ostroga żel. zbliżona do typu Ginalski F3/F4; 2 noże żel., zdobione; brzytwa; sztabka żel. (okucie końca pasa?); okucie końca pasa; okucie pasa; zapinka brąz. Almgren VI (haczyk przytrzymuje górną cięciwę); szczypczyki żel. z zawieszką do pasa; krzesiwo Radužnoe, raj. Nesterov (dawn. Rominten) sztabkowate, żel., Jonakowski IIBc; paciorek. 25. Grób I (popielnicowy?, z brukiem) c. B2b–B2/C1. a. Topór żel. I.2, ornamentowany (dekoracja widoczna tyl- d. Schmiedehelm, Spuścizna 7.22.32–32a, 7.13e.93, 7.13e.139, ko na rycinie w publikacji W. Gaertego 1929), L 14,5 cm, 7.13.e.199; Voigtmann, Spuścizna; Prussia-Archiv PM-A S 4,4 cm, O 3,9 cm (Ryc. 3:2). 1781/2, s. 41, PM-A 1781/2.28, s. 14. b. Sprzączka żel. Madyda-Legutko D1; naczynie Szymański IC. 29. Znalezisko luźne? (przynależność do zespołu nieznac. B2. na). d. Bezzenberger 1896, s. 37, ryc. 1–2, tabl. II:8; Gaerte 1929, a. Topór żel. II.2, L 15,8 cm, S 5,3 cm, O 3,1 cm (Ryc. 8:4). ryc. 147:a; Nowakowski 1995, s. 36, tabl. VII:5; 2007c, s. 21, b. -. ryc. 2:b; Jankuhn, Spuścizna; Jahn, Spuścizna; Voigtmann, c. B2b–B2/C1. Spuścizna. d. Gaerte 1929, ryc. 195:c.

Skomack Wielki, gm. Stare Juchy, stan. 1 (dawn. Skomatzko) 26. Grób 84 (zniszczony) a. Topór żel. II.2 (ornamentowany), L 12,3 cm, S 4,5 cm, O 3,3 cm. b. Naczynie (fragmenty). c. B2b–B2/C1. 4. Kotzan 1936, s. 92; Prussia-Archiv PM-A 802/2, s. 068; Prussia-Sammlung, nr inw. VII.84.521. Spychówko, gm. Świętajno (dawn. Klein Puppen) 27. Grób 128, z badań Emila Hollacka (1902 r.) a. Topór żel. b. Grot broni drzewcowej, żel., Kaczanowski VI; 4 okucia żel.; 2 ostrogi żel. Ginalski E1; wędzidło żel. Ørsnes 1C1; 2 łódkowate okucia ogłowia (?); okucie żel. ogłowia (?); nóż żel. (zdobiony); nożyce; 2 zapinki brąz. Almgren V ser. 1 – Hauptmann seria 3, wariant 2 (1997); sprzączka żel. Madyda-Legutko G 43; okucie końca pasa, żel., Madyda-Legutko 9.4; okucie końca pasa, żel., Madyda-Legutko 9.2; szczypczyki żel.; krzesiwo sztabkowate, żel., Jonakowski IA3c; tarczka z trzpieniem, żel.64; osełka kam. c. B2/C1–C1a. d. Schmiedehelm, Spuścizna 7.13e.139, 7.22.40–40a; Jakobson, Spuścizna, klisza XXII.24, XXIV.10; Voigtmann, Spuścizna; Prussia-Archiv PM-A 1781/2.28, s. 11.

Stara Rudówka, gm. Ryn (dawn. Rudowken) 30. Grób 161b a. Topór żel. I.2, L 15,4 cm (Ryc. 4:2). b. Grot broni drzewcowej żel.; grot broni drzewcowej żel.; ostroga żel. Ginalski C1 (kabłąk owinięty drutem); nóż, o pierścieniowatym zakończeniu uchwytu; szczypczyki. c. B1. d. Moora 1938, s. 486; Nowakowski 1995, s. 36; 2007c, s. 21; Jakobson, Spuścizna. Sterławki Małe, gm. Giżycko (dawn. Klein Stürlack) 31. Grób 342 a. Topór żel. I.2, ślad skuwania – szew, L 15,9 cm, S 4,1 cm, O 3,7 cm (Ryc. 3:3). b. Zapinka brązowa Almgren 57–59; sprzączka z kolcem przedłużonym w skuwkę, żel., Iwanicki/Juga-Szymańska IIIb. c. B2a. d. Karczewska 1999, s. 244, tabl. VI:1, VIII:3, XV:5; Nowakowski 2007c, s. 21, ryc. 1:c; Grenz, Spuścizna; Prussia-Sammlung VII.317.12955.

Stręgiel II, gm. Węgorzewo (dawn. Groß Strengeln) 32. Grób 150 a. Topór żel. I.1, L 17,7 cm, S 4,5 cm, O 3,5 cm (Ryc. 2:2). b. Szpila żel. Beckmann B1. c. B2a. 64   Wg określenia M. Schmiedehelm mógł to być fragment zapinki d. Grenz 1961, s. 45, ryc. 28–29; Nowakowski 1995, s. 37, podkowiastej, czemu przeczy jednak surowiec z którego został wykotabl. VII:3; 2007c, s. 21, ryc. 1:b; Juga-Szymańska 2014, nany przedmiot oraz prosty przebieg trzpienia.

88

Bartosz Kontn y

s.  64, 315, tabl. X:59.24; Jankuhn, Spuścizna; Jahn, Spu- b. Nóż żel.; 3 naczynia (typowe dla kultury sudowskiej65). ścizna; Jakobson, Spuścizna; Schmiedehelm, Spuścizna c. C1(a?)66. 7.13e.137, 7.25.8.38. d. Jaskanis 1958, s. 84–86, tabl. XVI:5–6, XVII:1–3; zbiory Muzeum Podlaskiego w Białymstoku, nr inw. MB/A/13. Woźnice, gm. Mikołajki (dawn. Wossnitzen) 33. Znalezisko luźne? (brak numeru na fiszce), z badań Fe- Szurpiły, gm. Jeleniewo lixa Ernsta Peisera (1911 r.)? 38. Kurhan XV, grób A3 (ciałopalny jamowy, nakryty brua. Topór żel. II.1?, L 20 cm. kiem) b. -. a. Topór żel. II.2.1, L 16,5 cm, S. 4,4 cm, O. 4 cm. c. B2–C. b. Grot broni drzewcowej, żel. Kaczanowski VI.1; nóż żel.; d. Schmiedehelm, Spuścizna 7.25.13.10; nr inw. Prussia- sprzączka żel. Madyda-Legutko G37; okucie końca pasa -Museum VII.205.10870. żel. Madyda-Legutko II.5/Raddatz J.III.1; naczynia (fragmenty). Miejscowość nieznana, prawdopodobnie z terenu dawn. c. B2/C1. parafii Angerburg (kolekcja L.J. Pisanskiego) d. Żurowski 1961, s. 59–60, tabl. XIII:1, 3, 6, 8, 10, 13. 34. Znalezisko luźne 1 a. Topór żel. I.2 (ornamentowany), L 14,4 cm, S 4,5 cm, 39. Kurhan XXII, grób centralny (jamowy) O 2,7 cm (Ryc. 4:1). a. Topór żel. II.1.3, L 17,5 cm, S. 5 cm, O. 4 cm (Ryc. 10:3). b. -. b. Grot broni drzewcowej, żel., Kaczanowski XVII/Kazac. B. kâvičius IVA (1988); grot broni drzewcowej, żel.; dłuto żel., d. Nowakowski 1995, s. 36, tabl. VII:2; 1998, s. 128, z obsadą tulejkową; umbo żel. J. 7a z bardzo krótkim, tęryc. 26:682, tabl. 34:682; 2007c, s. 21, ryc. 2:a; zbiory Muse- pym kolcem; nóż bojowy (zachowane fragmenty rękojeści um für Vor- und Frühgeschichte, nr inw. II.1392. drewnianej); sprzączka? żel. (fragment); krzesiwo sztabkowate, żel., Jonakowski IICb; krzesiwo sztabkowate, żel., Jo35. Znalezisko luźne 2 nakowski IICc; nożyce żel. a. Topór żel. I.3, ornamentowany, ślad skuwania – szew, c. C1. L 14,6 cm, S 4,1 cm, O 5,3 cm (Ryc. 5:1). d. Żurowski 1961, s. 71–73, tabl. XVIII, XIX:1–22. b. -. c. B? Szwajcaria, gm. Suwałki d. Nowakowski 1995, s. 36, tabl. VII:1; 1998, s. 128, ryc. 40. Kurhan 2, grób 1 (szkieletowy, tzw. książęcy)67 26:683, tabl. 34:683; zbiory Museum für Vor- und Frühge- a. Topór żel. II.3, L 12,9 cm, S 4,2 cm, O 2,6 cm (Ryc. 11:2). schichte, nr inw. II.1393. b. Miecz żel. z fragmentem organicznej głowicy, typu VII/1 wg Biborskiego (1978)/Folkeslunda-Zaspy, podtyp 1 wg BiKultura sudowska borskiego i Ilkjæra (2006)/Lauriacum-Hromówka, wariant Hromówka wg Miksa (2007a); pozostałości dębowych Netta, gm. Augustów trzasek pochwy z fragmentami skóry i mała, kościana gło36. Grób 30 (ciałopalny jamowy); w grobie odkryto szcząt- wica; zawieszka pochwy miecza, wsuwana, żel., zbliżona ki mężczyzny w wieku adultus. do typu Kaczanowski VII (1992); rozdzielacze rzemieni do a. Topór żel. II.1.1, L 16,6 cm, S. 4,2 cm, O. 3,7 cm, ciężar mocowania miecza, brąz. posrebrzane; okucia balteusu: 1 0,584 kg (Ryc. 10:1). w kształcie jelenia, srebr., 3 koliste tarczki brąz., pokryb. Umbo żel. (fragmenty); ostroga żel. Ginalski F1; nóż żel.; wane srebr. i pozłacaną blaszką, po 1 w kształcie imacza, 3 nity żel.; fragmenty naczyń. c. C1a. 65   Konsultacja: dr hab. Paweł Szymański (Instytut Archeologii Unid. Bitner-Wróblewska 2007, s. 18, tabl. XVI:3–4; zbiory wersytetu Warszawskiego). Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, 66  Chronologia zespołu ustalona została na podstawie obserwacji stratygraficznych, zgodnie z którymi obiekt nie jest młodszy od grobu nr inw. PMA/IV/364. Osowa, gm. Suwałki 37. Kurhan 8, grób 2 (popielnicowy) a. Topór żel. II.1, L 10,5 cm.

1 (por. Jaskanis 1958, ryc. 10). 67   W grobie pochowano mężczyznę w wieku około 55 lat, w pozycji wyprostowanej na plecach; miecz z pochwą, topór, umbo oraz wędzidło z ogłowiem o romboidalnych rozdzielaczach znajdowały się na lewym boku zmarłego, ostrogi przy stopach, nożyce, zapinki, szczypczyki i jedno z okuć końca pasa – na piersiach i przy głowie, zaś groty broni drzewcowej i drugie wędzidło z ogłowiem oraz sprzączką – około 40 cm dalej, powyżej głowy.

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

prostokąta z podkładką i półksiężyca, brąz. pokryte srebr. blaszką; sprzączka od balteusu, srebr. Madyda-Legutko D17; grot broni drzewcowej, żel. (ornamentowany rytym wzorem zygzakowatym), Ilkjær 15/Vennolum (1990); grot broni drzewcowej, żel. (tauszowany srebr. motywami solarnymi, lunarnymi i esowatymi na liściu i w górnej partii tulejki), Kaczanowski XV; umbo żel. Jahn 8 (1916); 2  ostrogi typu Szwajcaria wg Giesler (1978); 2 okucia prostokątne siodła, żel.; 2 pierścienie ze skuwkami, od siodła, żel.; 21 gwoździ nabijanych na krawędź siodła; wędzidło żel. Ørsnes 1C1, 2B z 2. parami skuwek; ogłowie z 2. romboidalnymi rozdzielaczami, brąz., ze srebr. tłoczonymi płytkami; wędzidło żel. Ørsnes 1C1, 2C; ogłowie z 3. rozetowymi rozdzielaczami, 2. T-kształtnymi rozdzielaczami, prostokątnymi nakładkami na naczółek, nachrapnik, nagłówek i rzemień środkowy, półsferycznymi gwoździami na ww. rzemienie oraz ozdobne okucie końcówki rzemienia środkowego z motywem głowy ludzkiej i ptasiej, brąz.; fragment noża żel.; nożyce żel.; okucie U-kształtne, żel. z kilkunastoma gwoździami obok (okucia skórzanego wiaderka na kiełzno i ogłowie?); sprzączka srebr. zbliżone do typu Madyda-Legutko E; sprzączka żel. zbliżona do typu Madyda-Legutko E14; sprzączka żel. zbliżona do typu Madyda-Legutko D30; 3 okucia końca pasa, brąz., zbliżone do typu Madyda-Legutko 6.1; okucie końca pasa zbliżone do typu Madyda-Legutko 2.6; 2 zapinki Almgren 167, brąz. i srebr.; 2 pary szczypczyków brąz.; grzebień Thomas II (1960). c. C1b. d. Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958, s. 23–31, tabl. I–IX; Nowakowski 1994a, s. 385, ryc. 2:10; 2007b, s. 86; Biborski, Ilkjær 2006b, s. 388; Miks 2007b, s. 739, tabl. 113:A717; Jaskanis 2013, s. 76–80, tabl. CXVII–CXXV; Kontny 2013; 2016a; zbiory Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, nr inw. PMA/IV/4498.

89

c. C1–C2. d. Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1956, s. 311–312, tabl. XXVIII:3–6; Jaskanis 2013, s. 82–83, tabl. CXXXIII-CXXXIV; zbiory Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, nr inw. PMA/IV/4498. 42. Kurhan 26, grób (szkieletowy, wyrabowany) a. Topór żel. II.1.2, L 17,2 cm, S 6,2 cm, O 2,9 cm (Ryc. 10:2). b. Okucie brąz.; przedmiot pierścieniowaty brąz.; główki nitów srebr.; grzebień z poroża, trójwarstwowy z trapezowatym uchwytem; naczynia (fragmenty). c. C1–C2. d. Antoniewicz 1963, s. 167–168, ryc. 1:a–h; Jaskanis 2013, s. 94, tabl. CLXIII–CLXIV; zbiory Muzeum Okręgowego w Suwałkach. 43. Kurhan LXVIII, grób 2 (szkieletowy) a. Topór żel. II.1.1, L 16,8 cm, S 4,4 cm, O 3,2 cm, ciężar 0,5 kg. b. Umbo żel. Jahn 7a z pseudokolcem. c. C1. d. Jaskanis 2013, s. 56, tabl. LXVII; zbiory Muzeum Okręgowego w Suwałkach, nr inw. MS/A/31/78–79. 44. Kurhan XCI, grób 1 (szkieletowy) a. Topór żel. II.1.1, L 16,1cm, S 4,1cm, O 3,8 cm, ciężar 0,442 kg. b. -. c. C1–C2. d. Jaskanis 2013, s. 64–65, tabl. XCIII; zbiory Muzeum Okręgowego w Suwałkach, nr inw. MS/A/33/11.

Miejscowość nieznana, Suwalszczyzna 45. Znalezisko luźne a. Topór żel. II.2, L 16,8 cm, S 4,4 cm, 0 3,2 cm, ciężar 0,615 kg (Ryc. 11:1). 41. Kurhan 8 (szkieletowy, z obstawą kamienną) b. -. a. Topór żel. II.1.1, L 17,2 cm, S 4,6 cm, O 2,8 cm, ciężar c. C1. 0,534 kg. d. Niepublikowane; zbiory Muzeum Okręgowego w Sub. Grot broni drzewcowej, żel., Kazakâvičius IVA; sprzącz- wałkach, nr inw. ks. 60/85. ka (?) żel. (fragment), paciorek kościany.

90

Bartosz Kontn y

Bibliografia Źródła pisane P. Cornelius Tacitus, Germania/Publiusz Korneliusz Tacyt, Germania, tłum. T. Płóciennik, wstęp i komentarz J.  Kolendo, Fontes Historiae Antiquae X, Poznań 2008. Źródła archiwalne Grenz, Spuścizna – archiwum Rudolfa Grenza, przechowywane w Archäologisches Landesmuseum Schloß Gottorf w Szlezwiku. Jahn, Spuścizna – archiwum Martina Jahna, przechowywane w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Jakobson, Spuścizna – Archiwum Feliksa Jakobsona, przechowywane w Latvijas Nacionālais vēstures muzejs w Rydze; por. Jakobson 2009; Bitner-Wróblewska, Rzeszotarska-Nowakiewicz, Nowakiewicz 2011. Jankuhn, Spuścizna – Archiwum Herberta Jankuhna, przechowywane w Archäologisches Landesmuseum Schloß Gottorf w Schlezwiku. Voigtmann, Spuścizna – Archiwum Kurta Voigtmanna, przechowywane w Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie. Prussia Archiv – Archiwum Prussia-Museum, przechowywane w Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie. Księgi Inwentarzowe – tzw. księgi inwentarzowe Prussia-Museum, przechowywane w Istoriko-Hudožestvennym Muzeje w Kaliningradzie (skany zachowanych ksiąg oraz Bitner-Wróblewska 2008). Schmiedehelm, Spuścizna – Archiwum Marty Schmiedehelm, przechowywane w Archiwum Ajaloo Instituut w Tallinie. Literatura Almgren O. 1923 Studien über nordeuropäischen Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek, Bd. 32, Leipzig. Ahmedov I.R., Voroncov A.M. 2012 Uzkolezvijnye proušnye topory rimskogo vremeni i èpohi velikogo pereseleniâ narodov s territorii verhnego i srednego Pooč'a, [w:] Lesnaâ i lesostepnaâ zony Vostočnoj Evropy v èpohi rimskih vliânij

i Velikogo pereseleniâ narodov. Konferenciâ 3: Sbornik statej, red. A.M. Voroncov, I.O. Gavrituhin, Tula, s. 9–54. Andersen E., Crumlin-Pedersen O., Vadstrup S., Vinner M. 1997 Roar Ege. Skuldelev 3 skibet som arkæologisk eksperiment, Roskilde. Antoniewicz J. 1963 Wyniki badań przeprowadzonych w latach 1958-1960 na cmentarzysku w miejscowości Szwajcarii, pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne, t. XXIX/2, s. 166–192. Antoniewicz J., Kaczyński M., Okulicz J. 1958 Wyniki badań przeprowadzonych w 1956 roku na cmentarzysku kurhanowym w miejsc. Szwajcaria, pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne, t. XXV/1, s. 22–57. Arwidsson G., Berg G. 1999 The Mästermyr find. A Viking Age Tool Chest from Gotland, Stockholm. Behm-Blancke G. 2003a Heiligtümer der Germanen und ihrer Vorgänger in Thüringen. Die Kultstätte Oberdorla. Forschungen zum alteuropäischen Religions- und Kultwesen. Teil 1: Text und Fototafeln, Weimarer Monographien zur Ur- und Frühgeschichte, Bd. 38, Stuttgart. 2003b Heiligtümer der Germanen und ihrer Vorgänger in Thüringen. Die Kultstätte Oberdorla. Forschungen zum alteuropäischen Religions- und Kultwesen. Teil 2: Katalog der Heiligtümer und Funde, Weimarer Monographien zur Ur- und Frühgeschichte, Bd. 38, Stuttgart. Beckmann B. 1969 Die baltischen Metallnadeln der römischen Kaiserzeit, Saalburg Jahrbuch, Bd. XXVI, s. 107–119. Bemmann J. 2007 Weaponry and Weapon Burial Practice in Central Germany in the Late Roman Iron Age and the Migration Period, [w:] Weapons, Weaponry and Man. In memoriam Vytautas Kazakevičius, ed. A. Bliujienė, Archaeologia Baltica, vol. 8, s. 69–84. Bemmann G., Bemmann J. 1998 Der Opferplatz von Nydam. Die Funde aus älteren Grabungen: Nydam-I und Nydam-II, Neumünster. Bezzenberger A. 1896 Das Gräberfeld bei Rominten, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 20 (1895/96), s. 35–56.

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

Biborski M. 1978 Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, Materiały Archeologiczne, t. XVIII, s. 53–165. Biborski M., Ilkjær J. 2006a Illerup Ådal 11. Die Schwerter. Textband, Jutland Archaeological Society Publications, Bd. 25:11, Aarhus. 2006b Illerup Ådal 12. Die Schwerter. Katalog, Tafeln und Fundlisten, Jutland Archaeological Society Publications, Bd. 25:12, Aarhus. Bitner-Wróblewska A. 2007 Netta. A Balt Cemetery in Northeastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. XII, Warszawa. 2008 (red.) Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum, Aestiorum Hereditas, t. I, Olsztyn. Bitner-Wróblewska A., Rzeszotarska-Nowakiewicz A., Nowakiewicz T. 2011 Katalog, [w:] Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona, red. T. Nowakiewicz, Aestiorum Hereditas, t. II, Warszawa, s. 58–511. Bochnak T. 2005 Uzbrojenie ludności kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim, Rzeszów. Chilińska-Früboes A. 2016 Zapinki z wczesnego okresu wpływów rzymskich (fibule grup II–IV wg klasyfikacji Oscara Almgrena) na obszarze kultury Dollkeim-Kovrovo. Studia nad rolą fibul jako wyznacznika chronologiczno-kulturowo-etnicznego, Maszynopis pracy doktorskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Christensen A.E. 2005 The Roman Iron Age tools from Vimose, Denmark, Acta Archaeologica, vol. 76/2, s. 59–86. Chudziak W., Kaźmierczak R., Niegowski J. 2011 Podwodne dziedzictwo archeologiczne Polski. Katalog stanowisk (badania 2006–2009), Toruń. Domański G. 1979 Kultura luboszycka między Łabą a Odrą w II–IV wieku, Wrocław. Eggers H.J. 1951 Der römische Import im Freien Germanien, Atlas der Urgeschichte, Bd. 1, Hamburg. Ehrlich B. 1939 Das preußische Gräberfeld von Hochschnakeinen, Kreis Pr.-Eylau, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 33, s. 21–40.

91

Engel M., Iwanicki P., Rzeszotarska-Nowakiewicz A. 2006 „Sudovia in qua Sudovitae“. The new hypothesis about the origin of Sudovian Culture, Archaeologia Lituana, vol. 7, s. 184–211. Engel C., La Baume W. 1937 Kulturen und Völker der Frühzeit im Preussenlande, Erläuterungen zum Atlas der Ost- und Westpreussischen Landesgeschichte, Bd. I, Königsberg. Engelhardt C. 1863 Thorsbjerg Mosefund, Kjöbenhavn. 1865 Nydam Mosefund 1859–1863, Kjöbenhavn. 1867 Kragehul Mosefund 1751–1865, Kjöbenhavn. 1869 Vimose Fundet, Kjöbenhavn. Gaerte W. 1929 Urgeschichte Ostpreussens, Königsberg. Giesler U. 1978 Jüngerkaiserzeitlische Nietknopfsporen mit Dreipunkthalterung vom Typ Leuna, Saalburg Jahrbuch, Bd. XXXV, s. 5–56. Ginalski J. 1991 Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, Przegląd Archeologiczny, t. 38, s. 53–84. Głosek M. 2014 Militaria – broń obuchowa, [w:] Wczesnośredniowiecz­ ne mosty przy Ostrowie Lednickim, t. II: Mosty traktu poznańskiego (wyniki archeologicznych badań podwodnych prowadzonych w latach 1986–2003), red. A. Kola, G. Wilke, Kraków, s. 81–94. Godłowski K. 1994 Die Chronologie der germanischen Waffengräber in der jüngeren und späten Kaiserzeit, [w:] Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten. Marburger Kolloquium 1994, Hrsg. C. von Carnap-Bornheim, Marburg-Lublin, s. 169–178. Grenz R. 1961 Die Urgeschichte des Kreises Angerburg, Rotenburgen Schriften, Bd. 40, Rotenburg. Hauptmann T. 1997 Studien zu den Dreisprossenfibeln, [w:] 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren, Hrsg. J. Kunow, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg, Bd. 5, Wünsdorf, s. 159–173. Heindel I. 1992 Äxte von des 8. bis 14. Jahrhunderts im westslawischen Siedlungsgebiet zwischen Elbe/Saale und Oder/Neise, Zeitschrift für Archäologie, Bd. 26/1, s. 17–56. Heydeck J. 1909a Das Gräberfeld von Wiekau, Kr. Fischhausen, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 22, s. 217–221.

92

1909b Das Gräberfeld Warengen bei Medenau, Kr. Fischhausen, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 22, s. 224–238. Ilkjær J. 1990 Illerup Ådal. 1. Die Lanzen und Speere. Textband, Jutland Archaeological Society Publications, Bd. 25/1, Aarhus. Iwanicki P. 2015 Sprzączki z kolcem przedłużonym w skuwkę w kulturze przeworskiej, [w:] Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, red. B. Kontny, Światowit Supplement Series B: Barbaricum, t. 11, Warszawa, s. 175–193. Iwanicki P., Juga-Szymańska A. 2007 Horyzont 1. kultury bogaczewskiej w świetle analizy wybranych typów zabytków, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium bałtyjskie, t. I, Warszawa, s. 41–71. Jahn M. 1916 Die Bewaffnung der Germanen in der älteren Eisenzeit, etwa von 700 v. Chr. bis 200 n. Chr., Mannus-Bibliothek, t. 16, Würzburg. 1921 Der Reitersporn seine Entstehung und Früheste Entwicklung, Mannus-Bibliothek, Bd. 21, Leipzig. Jakobson F. 2009 Die Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im Kreise Allenstein, Ostpr. Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary, Bd. 1, Schriften des Archäologischen Landesmuseums, Bd. 9, Neumünster. Jaskanis J. 1958 Sprawozdanie z badań w 1956 r. na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Osowa, pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne, t. XXV/1–2, s. 75–98. 2013 Szwajcaria. Cmentarzysko bałtyjskie kultury sudowskiej w północno-wschodniej Polsce, Warszawa. Jonakowski M. 1996 Komplet narzędzi do krzesania ognia w kulturze przeworskiej ze szczególnym uwzględnieniem krzesiw sztabkowatych, [w:] Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w  sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, red. W. Nowakowski, Warszawa, s. 93–104. Juga-Szymańska A. 2006 Einige Aspekte der Kontakte zwischen Masuren und Litauen in der römischen Kaiserzeit im Lichte der Nadelforschung, Archeologia Lituana, vol. 7, s. 15–22. 2014 Kontakty Pojezierza Mazurskiego ze wschodnią strefą Bałtyku w okresie wpływów rzymskich na przykładzie szpil, Seminarium Bałtyjskie, t. III, Warszawa.

Bartosz Kontn y

Juga A., Ots M., Szymański P. 2003 Über die Vorteile der Bildung einer „didaktischen Kollektion“. Materialien der Bogaczewo-Kultur und Olsztyn-Gruppe in Ajaloo Institut in Tallin (Estland), [w:] Antyk i barbarzyńcy. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Bursche, R. Ciołek, Warszawa, s. 218–243. Kaczanowski P. 1992 Importy broni rzymskiej na obszarze europejskiego Barbaricum, Kraków. 1995 Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego, Klasyfikacje zabytków archeologicznych, t. I, Kraków. Kamiński A. 1956 Materiały do bibliografii archeologicznej Jaćwieży od I do XIII w., Materiały Starożytne i Wczesnośrednowieczne, t. I, Warszawa, s. 193–274. Karczewska M. 1999 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Sterławkach Małych, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, [w:] Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15–17.X.1998, red. M.J. Hoffmann, J. Sobieraj, Olsztyn, s. 239–275. Karczewski M. 1999 Chronologia grobów z bronią odkrytych na cmentarzysku kultury bogaczewskiej z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Paprotkach-Kolonii, stan. 1, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, Archaeologia Lituana, vol. 1, s. 72–109. Kargopol'cev S.Û., Bažan I.A. 1992 Umbony ščitov i boevye topory rimskogo vremeni (k  voprosu o hronologii i istoričeskoj interpretacii), Petersburskij Archeologičeskij Vestnik, №. 2, s. 113–126. Kazakevičius V. 1988 Oružie baltskich plemen II–VIII vekov na teritorii Litvy, Vilnius. Kazanski M. 1994 Les éperons, les umbo, les manipules de boucliers et les haches de l’époque romaine tardive dans la region pontique: origine et diffusion, [w:] Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten. Marburger Kolloquium 1994, Hrsg. C. von Carnap-Bornheim, Marburg/Lublin, s. 429–485. Kazanski M., Mastykova A. 2007 Tsibilium. La nécropole apsile de Tsibilium (VIIe av. J.-C.-VIIe ap. J.-C.). (Abkhazie, Caucase). L’étude du site, t. II, Archaeological Studies on Late Antiq-

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

uity and Early Medieval Europe (400–1000 A.D.), vol III, BAR International Series, vol. S1721, Oxford. Kemke H. 1900 Das Gräberfeld von Bartlickshof, Schriften der Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg i. Pr., Bd. XLI (1899), s. 108–134. Kieferling G. 1994 Bemerkungen zu Äxten der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäichen Barbaricum, [w:] Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten. Marburger Kolloquium 1994, Hrsg. C. von Carnap-Bornheim, Marburg-Lublin, s. 335–356. Kola A., Wilke G. 2000 Mosty sprzed tysiąca lat. Archeologiczne badania podwodne przy rezydencji pierwszych Piastów na Ostrowie Lednickim, Toruń. Kontny B. 2006 Powracający temat. Głos w sprawie odkrycia z Żarnowca, [w:] Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji „Goci na Pomorzu Środkowym”, Koszalin 28–29 października 2005, red. W. Nowakowski, J. Borkowski, A. Cieśliński, A. Kasprzak, Koszalińskie Zeszyty Muzealne seria A – Studia Archaeologica Pomeranica, t. II, Koszalin, s. 143–160. 2007 Foreign influences on the weaponry of Bogaczewo and Sudovian cultures. The case of the shafted weapon, [w:] Weapons, Weaponry and Man. In memoriam Vytautas Kazakevičius, red. A. Bliujienė, Archaeologia Baltica, vol. 8, s. 117–132. 2008 The latest weapons in the Bogaczewo culture, [w:] The Turbulent Epoch. New Materials from the Late Roman Period and the Migration Period, t. 2, red. B. Niezabitowska, M. Juściński, P. Łuczkiewicz, S. Sadowski, Monumenta Studia Gothica, t. 5, Lublin, s. 89–104. 2013 New traces in old barrow. A reinterpretation of particular finds from barrow 2 at Szwajcaria cemetery (Sudovian culture), Archaeologia Baltica, vol. 19, s. 132–143. 2015 Was Tacitus right? On the existence of hitting weapons of organic materials amongst the Balt tribes, [w:] Waffen, Gewalt, Krieg.  Beiträge zur Internationalen Tagung der AG Eisenzeit und des Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego – Rzeszów 19.-22. September 2012, Hrsg. S. Wefers, M.  Karwowski, J. Fries-Knoblach, P. Trebsche, P.C. Ramsl, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas, Langenweissbach, s. 271–283. 2016a Imitation and inspiration in the field of militaria at Szwajcaria cemetery (the Sudovian culture), The case

93

of a ‘princely grave’ from Barrow 2, Journal of Roman Military Equipment Studies, vol. 17, s. 255–268. 2016b Siekiery tulejkowe z kultur bogaczewskiej i  sudowskiej / Socketed axes in the Bogaczewo and Sudovian cultures, Wiadomości Archeologiczne, t. LXVII, s. 37–64. 2017 How Did Amber Come to the Pontic Area in the Migration Period?, [w:] The Crimea and the Northern Black Sea Coast in Archaeological Research 1956– 2013, red. M. Matera, R. Karasiewicz-Szczypiorski, Światowit Supplement Series C: Pontica et Caucasica, vol. I, Warszawa, s. 121–138. w druku   Dogs of war in the Baltic Sea area. The case of Balt retinues in the Roman Period and Migration Period, [w:] Interacting Barbarians. Contacts, Exchange and Migrations in the First Millennium AD., ed. A. Cieśliński, B. Kontny, Neuen Studien zur Sachsenforschung, Bd. 7, Warszawa. Kontny B., Natuniewicz-Sekuła M. 2009 A spur from Myślęcin (?) as an odd piece in a puzzle, [w:] Światowit Supplement Series B: Barbaricum, t. 8, red. B. Kontny, A. Szela, J. Kleemann, Warszawa, s. 153–160. 2010 „Jeździec bez głowy” et alii, czyli znaleziska ostróg z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Weklicach, [w:] Terra barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, red. A. Urbaniak, R. Prochowicz, J. Schuster, M. Levada, Monumenta Archaeologica Barbarica Series Gemina, t. II, Łódź-Warszawa, s. 333–345. Kontny B., Nowakiewicz T., Rzeszotarska-Nowakiewicz A. 2016 The Turning Point: preliminary results of underwater research of the former Herrn-See at the vilage of Lubanowo (Western Pomerania, Poland), [w:] The Sea and the Coastlands, ed. V. Žulkus, Archaeologia Baltica, vol. 23, s. 45–57. Kotzan F. 1936 Das sudauische Gräberfeld in Skomatzko, Kr. Lyck, Unser Masurenland. Heimatbeilage der Lycker Zeitung, Bd. XII/23, s. 89–92. La Baume W., Gronau W. 1941 Das Gräberfeld von Raczki, Kreis Suwalki, Alt-Preußen, Jb. 5/4, s. 59–61. Lenkiewicz W., Zdziarska-Wis I. 1998 Ciesielstwo, Warszawa. Lund Hansen U. 1987 Römischer Import im Norden. Warenaustausch zwischen dem Römischen Reich und dem freien Germanien während der Kaiserzeit unter besondere Berücksichtigung Nordeuropas, Nordiske Fortidsminder, B, Bd. 10, København.

94

Machajewski H. 1998 Die Fibeln der Gruppe V, Serie 8, im östlichen Teil Mitteleuropas, [w:] 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren, Hrsg. J. Kunow, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg, Bd. 5, Wünsdorf, s. 187–196. Madyda-Legutko R. 1986 Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, BAR International Series, vol. 360, Oxford. 1990 Doppeldornschnallen mit rechteckigem Rahmen im europäischen Barbaricum, Germania, Bd. 68/2, s. 551–558. 2011 Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końca pasa, Kraków. Magomedov B.V., Levada M.E. 1996 Oružie černâhovskoj kul'tury, Materialy po Archeologii, Istorii i Etnografii Tavrii, t. 5, s. 304–323. Malonaitis A. 2002 Schmaläxte mit Nacken in Litauen, Archaeologia Baltica, vol. 5, s. 163–183. 2008 Geležiniai siauraašmeniai kirviai Lietuvoje. Monografija, Vilnius. Marciniak J. 1950 Dwa cmentarzyska ciałopalne z okresu rzymskiego w  Judzikach i Bargłowie Dwornym w pow. augustowskim, Wiadomości Archeologiczne, t. XVII, s. 47–76. Matešić S. 2015 Der Thorsberger Moor, Bd. 3: Die militärischen Ausrüstungen. Vergleichende Untersuchungen zur römischen und germanischen Bewaffnung, Köthen. Michałowski A. 2011 Budownictwo kultury przeworskiej, Poznań. Michelbertas M. 1997 Paragaudžio pilkapynas, Vilnius. 2004 Pajuosčio pilkapynas. Monografija, Vilnius. Miks Ch. 2007a Studien zur römischen Schwertbewaffnung in der Kaiserzeit. Text, Kölner Studien zur Archäologie der römischen Provinzen, t. 8, Rahden/Westf. 2007b Studien zur römischen Schwertbewaffnung in der Kaiserzeit. Katalog und Tafeln, Kölner Studien zur Archäologie der römischen Provinzen, Bd. 8, Rahden/Westf. Mildenberg G. 1970 Die Thüringischen Brandgräber der spätrömischen Zeit, Köln-Wien.

Bartosz Kontn y

Moora H. 1938 Die Eisenzeit Lettlands bis etwa 500 n. Chr., Bd. I–II, Tartu. Moszyński K. 1929 Kultura ludowa Słowian. Część I: Kultura materialna, Kraków. Nadolski A. 1954 Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Łódź. Nowakowski W. 1994a Krieger ohne Schwerter – Die Bewaffnung der Aestii in der römischen Kaiserzeit, [w:] Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten. Marburger Kolloquium 1994, Hrsg. C. von Carnap-Bornheim, Marburg-Lublin, s. 379–391. 1994b Kultura przeworska a zachodniobałtyjski krąg kulturowy, [w:] Kultura przeworska, t. I, red. J. Gurba, A. Kokowski, Lublin, s. 373–388. 1995 Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum, t. 4, Warszawa. 1996 Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit dem römischen Reich und der barbarischen Welt, Marburg-Warszawa. 1998 Die Funde der römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit aus Masuren, Berlin. 2006 Wojownicy bez mieczy, Z Otchłani Wieków, t. 61/1–2, s. 71–76. 2007a Kultura bogaczewska na Pojezierzu Mazurskim od schyłku późnego okresu przedrzymskiego do starszej fazy późnego okresu wpływów rzymskich. Próba analizy chronologiczno-kulturowej, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium bałtyjskie, t. I, Warszawa, załącznik CD. 2007b Aestiorum Gladii. Swords in the West Balt Circle in the Roman Period, [w:] Weapons, Weaponry and Man. In memoriam Vytautas Kazakevičius, ed.  A.  Bliujienė, Archaeologia Baltica, vol. 8, s. 85–94. 2007c Die Streitaxt aus „Sopoćkinie, Kr. Augustów“ – ein seltsamer Waffenfund aus dem mittleren Memelgebiet, Acta Praehistorica et Archaeologica, Bd. 39, s. 19–23. 2013 Masuren in der römischen Kaiserzeit. Auswertung der Archivalien aus dem Nachlass von Herbert Jankuhn, Studien zur Siedlungsarchäologie der Ostseegebiete, Bd. 12, Neumünster.

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

Nørbach L.Ch. 2009 Äxte, [w:] X. Pauli Jensen, L.Ch. Nørbach, Illerup Ådal 13: Die Böger, Pfeile und Äxte, Jutland Archaeological Society Publications, Bd. 25:13, Aarhus, s. 259–288. Okulicz J. 1958 Cmentarzysko z okresu rzymskiego odkryte w miejscowości Bogaczewo, na przysiółku Kula, pow. Giżycko, Rocznik Olsztyński, t. I, s. 47–116. Ottinger I. 1974 Waffenbeigabe in Knabengräbern. Ein Beitrag zur Beigabensitte der jüngeren Kaiserzeit und der Merowingerzeit, [w:] Studien zur vor- und frühgeschichtlichen Archäologie. Festschrift für Joachim Werner zum 65. Geburtstag, Hrsg. G. Kossack, G.  Ulbert, Münchner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte Supplementary, Bd. II, München, s. 387–410. Pauli Jensen X. 2009 From fertility rituals to weapon sacrifices. The case of the south Scandinavian bog finds, [w:] Glaube, Kult und Herrschaft. Phänomene des Religiösen im 1. Jahrtausend n. Chr. in Mittel- und Nordeuropa Akten des 59. Internationalen Sachsensymposions und der Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im Mitteldonauraum, Hrsg. U. von Freeden, H. Friesinger, E. Wamers, Kolloquien zur Vorund Frühgeschichte, Bd. 12, Bonn, s. 53–64. Pieta K. 2009 Das germanische Fürstengrab aus Poprad-Matejovce, [w:] Glaube, Kult und Herrschaft: Phänomene des Religiösen im 1. Jahrtausend n. Chr. in Mittelund Nordeuropa. Akten des 59. Internationalen Sachsensymposions und der Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im Mitteldonauraum, Hrsg. U. von Freeden, H. Friesinger, E. Wamers, Bonn, s. 109–122. Raddatz K. 1957 Der Thorsberger Moorfund, Gürtelteile und Körperschmuck, Offa-Bücher, Bd. 13, Neumünster. Schach-Dörges H. 1969 Das jungkaiserzeitliche Gräberfeld von Wilhelmsaue in Brandenburg, Berliner Beiträge zur Vorund Frühgeschichte, Bd. 13, Berlin. Schmiedehelm M. 2011 Das Gräberfeld Gąsior am Jaskowska-See in Masuren. Studien zur westmasurischen Kultur der römischen Kaiserzeit, red. A. Juga-Szymańska, P. Szymański, Warszawa. Skvorcov K.N. 2012 Novye nahodki pamâtnikov rimskogo vremeni na poberež’e Vislinskogo zaliva, Stratum plus, №. 4, s. 1–18.

95

Skvortsov K. 2012 The Formation of a Sambian-Natangian Culture Patrimonial Elite in the Roman Period in the Context of the Amber Trade, [w:] People at the Crossroads of Spoeca and Time (Footmarks of Societies in Ancient Europe), vol. II, ed. A. Bliujienė, Archaeologia Baltica, vol. 18, s. 167–191. Szymański P. 2000 Ceramika z cmentarzysk kultury bogaczewskiej. Próba analizy na podstawie wybranych materiałów, [w:] Barbaricum, t. 6, red. P. Szymański, A. Żórawska, Warszawa, s. 109–201. 2013 Z badań nad chronologią i zróżnicowaniem kulturowym społeczności Mazur w późnej starożytności i u progu wczesnego średniowiecza, Światowit Supplement Series B: Barbaricum, t. 9, Warszawa. Tamulynas L. 2006 Radiniai iš Klaipėdos krašto „Prussia-Museum” archeologinės kolekcijos fotografijose, Archaeologia Lituana, vol. 7, s. 171–183. Tejral J. 1992 Einige Bemerkungen zur Chronologie der späten römischen Kaiserzeit in Mitteleuropa, [w:] Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Mittelalter. Materialien des III. Internationalen Symposiums: Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im nördlichen Mitteldonaugebiet. Kraków-Karniowice 3.-7. Dezember 1990, red. K. Godłowski, R. Madyda-Legutko, Kraków, s. 227–248. Thomas S. 1960 Studien zu den germanischen Kämmen der römischen Kaiserzeit, Arbeits- und Forschungsberichte zur Sächsischen Bodendenkmlpflege, Bd. 8, s. 54–215. Tischler O., Kemke H. 1902 Ostpreussische Altertümer aus der Zeit der grossen Gräberfelder nach Christi Geburt, Königsberg. Tokarski W. 2000 Militaria – broń miotająca, obuchowa i drzewcowa, oraz elementy rzędu końskiego i oporządzenia jeździeckiego, [w:] Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim, t. I: Mosty traktu gnieźnieńskiego, red. Z. Kurnatowska, Biblioteka Studiów Lednickich, t. V, Lednica-Toruń, s. 77–103. Voronov Û.N., Šenkao N.K. 1982 Vooruženie voinov Abhazii IV–VII vv., [w:] Drevnosti epohi velikogo pereseleniâ narodov V–VIII vekov. Sovetsko-vengerskij sbornik, red. A.K. Ambroz, I.F. Èrdelii, Moskva, s. 121–165. Westphal F. 2008 Holzartefakte aus kaiserzeitlichen Opfermooren – Neues zu den Altfunden aus Thorsberg und Ny-

96

Bartosz Kontn y

dam, [w:] Aktuelle Forschungen zu Kriegsbeuteopfern und Fürstengräbern im Barbaricum, Hrsg. A. Abegg-Wigg, A. Rau, Neumünster, s. 231–251. Wyczółkowski M. 2007 Cmentarzyska w Łazdojach i Pilcu, pow. kętrzyński (dawne Laxdoyen i Pülz, Kr. Rastenburg). Materiały z archiwum dawnego Heimatmuseum Rastenburg, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium bałtyjskie, t. I, Warszawa, s. 497–506.

Żurowski T. 1961 Sprawozdanie z badań w 1957 r. cmentarzyska kurhanowego na stanowisku 2 we wsi Szurpiły pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne, t. XXVII/1, s. 58–81. Ørsnes M. 1988 Ejsbøl I. Waffenopferfunde des. 4.-5. Jahrh. nach Chr., Nordiske Fortidsminder, B, Bd. 11, København. 1993 Zaumzeugfunde des 1.-8. Jahrh. nach Chr. in Mittel- und Nordeuropa, Acta Archaeologica, t. 64, s. 183–292.

Axes in the Bogaczewo and Sudovian cultures The paper deals with axes which make up one of the most prominent weapons of the Balts in the Roman Period. The axes from the Bogaczewo and Sudovian cultures are described here (Catalogue), although the parallels from the Dollkeim-Kovrovo culture are also taken into consideration. There are two main groups of axes: with asymmetric bevelled head (Group I) and with overal symmetry of the head (Group II) – see Fig. 1. Group I may be divided into three subgroups: 1. Axes characterized by a strong asymmetry with a distinct toe and heel as well as a head bevelled from both sides (Bartlikowo, Grave 7 – Fig. 2:1; Stręgiel II, Grave 150 – Fig. 2:2). They have the following proportion indicators: L/S 3.28–4.42, S/O: 1.16–1.18 where L denotes the length of the axe, S – the width of the cutting edge, O – the height of the eye (the values are of the tentative character). 2. Axes asymmetrical to a smaller extent, sometimes with almost straight upper line of the head, lowering only in the vicinity of the bit (Lisy, Grave 67 – Fig. 3:1; Radužnoe, Grave I – Fig. 3:2; Stara Rudówka, Grave 161b – Fig. 4:2; Sterławki Małe, Grave 342 – Fig. 3:3; axe no 1 from the collection of L.J. Pisanski – Fig. 4:1); proportions: L/S 3.26–4.05, S/O 1–1.55. 3. Chunky axe with marked out butt (no 2 from the collection of L.J. Pisanski – Fig. 5:1); proportions: L/S = 2.71, S/O = 1. Some of them are decorated (both axes from the collection of L.J. Pisanski and the one from Radužnoe). The chronology of the Group I embraces the Early Roman Period with the possible exception for the Subgroup I.3, which does not have grounds for precise dating. Group I axes have been documented in the central and mostly in the northern part of ther Bogaczewo culture (Fig. 9). However they are proven for the other units of the

West Balt circle too, i.e., stray find from Bugrovo (Бугрово), raj. Zelenogradsk – ex-Warglitten, Kr. Fischhausen in the Dollkeim-Kovrovo culture (Fig. 5:2; Group I.2) or Lithuanian finds of the Type Malonaitis 5, e.g., Paragaudis, raj. Šilalė (the Lithuanian-Latvian Barrows culture). In Lithuania they prolonged to appear also in the Younger Roman Period, e.g., Pajuostis, raj. Penevėžys, Barrow XIII, Grave 1, and asymmetric items of slightly different morphology until the Early Middle Ages. Among the parallels the specimen from Hrustal’noe (Хрустальное), raj. Zelenogradsk – ex-Wiekau, Kr. Fischhausen, Grave XLIV were mentioned. Inasmuch it is not a symmetrical item it should be attributed to the Type Malonaitis 1d. Additionally the axe from ex-Sopoćkinie, Kr. Augustów (today: Spockin, vobl. Grodna in Belarus) should be rather excluded from the list of asymmetric Early Roman axes (Fig. 5:3). Apparently it comes from the territory of the borderland between the Bogaczewo and Striated Pottery cultures but actually it should be ascribed to the later Type Malonaitis 3a or 6a. At the moment it seems that asymmetric axes appeared firstly in the Bogaczewo culture from which they spread to the north and north east, maybe even influencing axes of Râzan’-Oka Finns from the 3rd–4th c. Group II embraces generally symmetrical specimens 10.3–20 cm in length. Their polls are usually convex or slightly flattened. They are needle-shaped in cross section, and their eyes rectangular or close to. One may distinguish three subgroups among them. 1. Slender ones with elongated-oval eyes hardly distinguished from the necks; the cutting edges are wide and fan-shaped (Bogaczewo-Kula, Grave – Fig. 7:1; Dłużec, Grave 72 and 140; Spychówko, Grave 147; possibly also Babięta, Grave 48a). As the Variety II.1.1 I treat the axes with wide bits but concurrently with marked out, i.e., narrowed che-

Topory w kultur ach bogaczewskiej i sudowskiej

eks, i.e., Bartlikowo, Grave 384 (Fig. 7:3), Raczki, Grave 6a (Fig. 7:2) and Nowy Zyzdrój, Grave 186 (Fig. 7:4). Proportions: L/S 2.96–3.78, S/O 1.56–1.93. To a certain extent they resemble Type Żarnowiec after Kieferling (1994). 2. Thick axes with eyes oval in cross section, cheeks marked out from both sides, sometimes profiled; butts are flattened out occasionally and the blades outcurved not so much as in case of the Subgroup II.1 (Babięta, stray find; Babięta II, Grave 50; Bargłów Dworny, Grave 4a; Bargłów Dworny, stray find – Fig. 8:1; Bartlikowo, Grave 20; Judziki, Grave 12a – Fig. 8:2; Koczek II, Grave 121 – Fig. 8:3; Leginy, stray find; Raczki, Grave 6; Skomack Wielki, Grave 84; Spychówko, stray find? – Fig. 8:4); proportions: L/S 2.57–5.71, S/O 0.74–1.89. 3. In-between forms, i.e., thick but with indistincs butts (Machary, Grave 188; Nowy Zyzdrój, Grave 1; Paprotki Kolonia, Grave 67 – Fig. 11:3); proportions: L/S 3.42–3.79, S/O 1.06–1.36. Basing on the chronological analysis of the grave finds one may establish the chronological range of particular subgroups as follows: Subgroup II.1: Phases B2–C2, II.2: B2–C1a, II.3: B2/C1–C1a. There is one more axe which was attributed to the Bogaczewo culture, i.e., the stray find from Łazdoje (Fig. 6). Such ascription is wrong as it meets the criteria of the Type Malonaitis 6d, appearing in the 4th–10th c. Although not precise such dating may suggest that the axe should be rather connected with the Migration Period Olsztyn group. Some of the Bogaczewo culture axes show traces of the production, i.e., seam placed in their upper sides along the axis (Bargłów Dworny, stray find; Sterławki Małe, Grave 342; exemplar no 2 from the collection of L.J. Pisanski). It proves that axes were finally forged after bending on some rods which created the eyes. If we take into account the specimen from Bogaczewo-Kula one may infer that occasionally piece of iron was placed between the sides. Symmmetrical axes are proved for almost whole territory of the Bogaczewo culture except for its northermost part where the ones of Group I prevailed (Fig. 9). It could mean local differences in the weaponry however such supposition should be checked in the future. From the Sudovian culture we know smaller number of axes but such situation results from the poor state of research. Their shortage in the Gołdap group obviously should be linked with the burial rite which excluded weapons from the grave furnishing here. Sudovian axes, measuring 10.5–17.5 cm in length – represent exclusively Subgroup II. Their butts are generally less distinct comparing with the Bogaczewo culture finds. Subgroup II.1 is represented by

97

the specimens from Osowa, Barrow 8, Grave 2 (proportions: L/S 2.95, S/O 2.16), including Variant II.1.1 – Netta, Grave 30 (Fig. 10:1) as well as Szwajcaria, Barrow 8 (L/S 3.74, S/O 1.64), Barrow LXVIII, Grave 2 (L/S 3.81, S/O 1.38) and Barrow XCI, Grave 1 (L/S 3.93, S/O 1.08). The axe from Barrow 26 at Szwajcaria cemetery has very wide, fan-shaped cutting edge (proportions L/S: 2.77, S/O 2.13) which let us to find it as a less standard form of Variety II.1.2. Another unique form – Variant II.1.3 – comes from Szurpiły, Barrow XXII (Fig. 10:3); that one is slightly asymmetrical (L/S 3.48, S/O 1.2) reminding axes from the Group I. One may join with the Subgroup II.2 the axe of the unkown locality in the Suwałki region (Fig. 11:1) and from Barrow XV, Grave A3 at Szurpiły (L/S 3.75, S/O 1.1). Subgroup II.3 is represented by the item from Szwajcaria, Barrow 2, Grave 1 (L/S 3.07, S/O 1.61). There are no traces of the decoration spotted on the Sudovian axes however some traces of production in shape of seams were noticed (Szurpiły, Barrow XV, Grave A3 and Barrow XXII; Szwajcaria, Barrow XCI, Grave 1; the axe from the Suwałki region). The symmetrical finds from the Sudovian culture are dated to Phase C1–C2, thus close to the chronology of the Bogaczewo culture specimens, naturally excluding Phase B2, preceding the advent of the Sudovian culture. Probably they were in common use among the Bogaczewo culture peoples even during the Phase C2. It cannot be proved, as the habit of placing the weapons among the grave goods was abandoned in the Bogaczewo culture in the Subphase C1b. The parallels (Group II) from the Dollkeim-Kovrovo culture (Putilovo – Путилово, raj. Zelenogradsk; Hrustal'noe, Grave 14; Elanovka – Елaновка, raj. Bagrationovsk/ ex-Wackern), Grave 17; Poberež'e – Побережье, raj. Bagrationovsk/ex-Hochschnekeinen, Grave 3, Kotel'nikovo – Koтельниково, raj. Zelenogradsk/ex-Warengen; Ušakovo – Ушаково, raj. Gur'evsk) sometimes were found in features together with dating elements which allows to elongate their chronology until Phases C2–3 (Kotel'nikovo, Grave 31). As refers to the function of the axes one may consider the hafts’ size (Fig. 12). Basing on the finds of the handles from the Roman Period, i.a., from Scandinavian sacrificial bog sites one may imagine their length as 60–90 cm, i.e., having the range of the swords. Specifically the ones with symmetrical heads were frequently found together with the other weapons. This leads to the conlusion that they served as a substitute of the swords alike the socketed axes. This does not exclude their different use and ethnographical analogies let us to imagine axes as multi-purpose tools, however with the primary military use.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Wladimir I. Kulakov

Prussische Tierdarstellungen im Frühmittelalter

Nach den Angaben der prussischen Archäologie machten die Bewohner der Bernsteinküste bereits Ende des I. Jt. v. Chr. Abbildungen von Lebewesen auf ihren Werkstücken. Seit der frühen Eisenzeit versetzten die Träger der „Bogaczewo“-Kultur, die im Grenzgebiet zwischen Samland und der Masurischen Seeplatte wohnten, den Rohton der Grabkeramik mit menschlichen Symbolbildern. Das Gefäß aus Gr. 38 des Gräberfeldes ehem. Warengen (Zelenogradskij Bezirk) hat auf seiner Schulter Abbildung eines liegenden Menschen (Nowakowski 1996, Taf. 69:4). Offensichtlich sollten diese und auch andere menschliche Abbildungen (bekannt im süd-östlichen baltischen Raum) aus der frühen Eisenzeit das Vorhandensein sterblicher Asche von auf der Keramik dargestellten Menschen in den oben genannten Gefäßen magisch symbolisieren. Ohne Zweifel sollten auch Pferdefiguren, die auf einigen Urnen (sowohl auf den Seitenflächen, als auch auf den Deckeln – Szymański 2000, Taf. X:1a, 1b; XIV:1; XVIII:1) aus dem östlichen Teil der Masurischen Seeplatte und auf den Bestattungsgefäßen der pomoranischen Kultur dargestellt wurden, einen bestimmten magischen (sakralen) Sinn haben. Einer der ältesten Funde von einem Gegenstand mit Vogelkonturen wurde Ende des XIX. Jh. in Gr. X des Gräberfeldes Alt-Bodschwingken/Boćwinka,  das  im „Bogaczewo“-Areal an der süd-östlichen Grenze der Sam­ land-Natangen-Kultur liegt, entdeckt. Das ist ein Bernsteinanhänger, bearbeitet als eine sitzende Ente (Tischler 1879, Taf. IV, V). Er lag im Grab zusammen mit einer eisernen einteiligen Fibel Var. Ambros 1 (Ambros 1966, S. 48), die einen umgeschlagenen Fuß und eine Obersehne hatte, und mit einem Derivat eines 8-förmigen Bernsteinanhängers. Diese Funde datieren diesen Komplex in das I. Jh. – Anfang des II. Jh. n. Chr. Auch im nördlichen Teil der „Bogaczewo“-Kultur, deren Träger Nachbarn und

Verwandte der Ästier waren, gibt es Funde von bronzenen Dreisprossenfibeln, die nach ihrer Herkunft auf die Verschlüsse Typ A.98 und die mit der Stierkopf-Verzierung zurückgehen (Kulakov 1998a, S. 4; MVF, Prussia-Archiv, PM-A 1528/1). Diese Verschlüsse gehören typologisch in die von M.M. Michelbertas differenzierte Gruppe „masurische Fibeln“ (Kulakov 2005, S. 23, Abb. 41) und sind im baltischen Raum spätestens bis Ende der Phase С2 (Scharov 2005, S. 193) zu finden. Auf dem Gräberfeld Sdorren/Zdory kennt man eine spätere Version der Scharnierfibel mit Stierkopf und Schwanz (Gaerte 1929, Abb. 224:a). In der späten Phase der Völkerwanderung sind einige Abbildungen von Tieren und Vögeln auf den Altertümern der Masurischen Seenplatte (besetzt von der masurischen Kulturgruppe) zu finden. Diese Abbildungen verbinden sich zwar (z.B. Gepider „Adler“-Schnalle aus Gr. 308 des Gräberfeldes Alt-Kossewen/Kosewo – Kulakov 1990, Abb. 20:3) auf verschiedene Weise mit germanischen Tier-Stilen, sind aber keine eigenständigen (tatsächlich einem Handwerker zuzuweisenden) Abbildungen und werden in diesem Beitrag nicht betrachtet. Der älteste Fund von einem Gegenstand mit Tier-Abbildungen auf dem eigentlichen Territorium der Ästier ist ein Sattelbügelbeschlag aus Gr. О-335 des Gräberfeldes Stantau/Mitino (Gurjevskij Bezierk) (Abb. 1). Nach dem bikonischen Beigefäß Untertyp 1.1 (Kulakov 2003, Abb. 129) mit dem zickzackförmigen Ornament, das in Gr.  О-335 entdeckt wurde, kann es an den Anfang des VI. Jh. datiert werden. Auch der Ausgräber datierte diesen Komplex etwa in diese Zeitperiode (Skworzov 2010, S. 96). Der oben genannte Sattelbügelbeschlag besteht aus einem Blatt silberner Folie von 40 х 20 cm Größe mit Verzierungszonen von 2 bis 4 cm Breite, die auf der Innenseite Matrize-Abdrücke mit den vom Zuschauer nach rechts

100

Wladimir I. Kulakov

Abb. 1. Teil des Streifens vom silbernen Sattelbogenbeschlag aus Gr. 0-335 des Gräberfeldes Stantau/Mitino. Nach Skvorzov, Pesch 2011, Abb. 3

gehenden Stierfiguren und mit den vom Zuschauer nach links gehenden Menschen- und Entenfiguren (Abb. 1) haben. Die Autoren der Veröffentlichung dieses Objekts betonen das Fehlen seiner „unmittelbaren Entsprechungen“ (Skvorzov, Pesch 2011, S. 423). Die Autoren berichten trotzdem über eine Verbindung der Abbildungen aus Stantau/Mitino mit süd- und ostskandinavischen Kreisen der Altertümer, auch mit dem Kreis der Bilder auf goldenen Brakteaten (Skvorzov, Pesch 2011, S. 432). Leider erklären die Autoren der Veröffentlichung den künstlerisch-dekorativen und damit verbundenen semantischen Sinn der Platte aus Gr. О-335 nicht. Der Meister, der sie anfertigte, war von dem Beispiel der germanischen Juweliere aus der frühen Entwicklungsphase des allgermanischen Tierstils, die breite Blätter der silbernen Folie mit Matrizen-Abdrücken der Tier-Verzierungen herstellten, beeindruckt. Aus unbekannten Gründen konnte der Meister aus Stantau/ Mitino sein Erzeugnis mit den Abdrücken des Tierornaments einer sicherlich schützenden Bedeutung nicht verzieren. Dieser unbekannte Meister kam zu der Entscheidung, diese Matrizen durch mehrmalige Abbildungen einiger primitiven Druckstempel in der Form der echten Stier-, Menschen (bedingte realistische Darstellungsweise) und Entenfiguren zu ersetzen. So löste dieser Juwelier, der sich im Prinzip an den Traditionen der germanischen Kunst orientierte, das Problem bei der Herstellung eines Werkstückes mit dem sakral-schützenden Sinn durch eine Reihe von Möglichkeiten, die es Anfang des VI. Jh. in der Schatzkammer der baltischen Verzierungskunst gab. Tatsächlich hat die Platte aus Stantau/Mitino eine innere Kompositionsstruktur der Platten, die germanische Meister im I. allgermanischen Tierstil herstellten. Dabei bleibt auf der Platte aus Stantau/Mitino die Idee der Streifen mit Abbildungen, die von den germanischen Prototypen

stammen, erhalten. Beispiele eines eigenartigen Ersatzes der Matrizen-Abbildungen mit dem Tierornament gibt es auch unter den Erzeugnissen der germanischen Juweliere. Das nächste (nach der Herstellungszeit) Erzeugnis mit Abbildungen von Tieren ist der sogenannte „Ring von Strobjehnen“, der 1798 auf einem Acker in der Nähe der Siedlung Strobjehnen/Kulikowo im nördlichen Teil der samländischen Halbinsel gefunden wurde. In der Vorkriegszeit (Jenny 1940, S. 89–104) und auch heute (Tschausidis 2012, S. 527–554) hoben die Forscher manche fantastische Hypothesen über die Herkunft und über den semantischen Sinn der Abbildungen auf diesem „Ring“ (in Wirklichkeit auf dem goldenen Votivhalsring) hervor. Die Abbildungen auf dem Halsring (Kulakov 1994, Abb.  72) bilden zwei Gruppen, die einander entgegengesetzt sind und sowohl Reiter als auch eine Tier- und Vogelreihe als eine Fassung der „wilden Jagd“ einschließen. Die Figuren auf dem „Ring“ zeichnen sich bei den Greifen durch die massiven, „dickfleischigen“ Schnäbel aus und durch die Darstellung der Beingelenke als einen Halbkreis mit dem Punkt bei den Vierfüßern. Diese Charakterzüge sind Merkmale der awarischen Herkunft des „Ringes“ (Kulakov 1991, S. 139–141). Die Gesamtheit der Darstellungen auf dem „Ring“ gehört zu der mythologisierten Vorstellung eines Kampfes, der Ende des VII. Jh. zwischen den Heeren der Völker aus dem mittleren Donauraum (einschließlich einer Gruppe der Awaren) und der aus dem süd-östlichen baltischen Raum stattfand. Dieses „Armband, das ohne Zweifel einen rituellen (zeremoniellen) Sinn hatte, wurde für Prußen Anfang des VIII. Jh. von einem unbekannten, aber einem ziemlich begabten awarischen Meister hergestellt“ (Kulakov 2007, S. 144). In der Wikingerzeit wurde für die prussische Kultur die Figur des isländischen Falken, die in der zweiten

Prussische Tierdarstellu ngen im Frühmittelalter

101

Abb. 2. Abbildungen des isländischen Falken in der prussischen Kunst: links – Abbildung auf dem Beil aus Gr. Laptau/Muromskoje und die Miniatur-Zeichnung aus Madrider Bilderhandschrift des Skylitzes (XII. Jh.), rechts – Falken-Anhänger aus dem Gräberfeld Yrzekapinis/Klintzowka-1 (1–8), Vogel auf Psalien aus Gr. Do-375 (9), flache Darstellung auf dem Holzzylinder aus Wolin (10), isländischer Falke (11). Nach Kulakov 1998b, Abb. 4; Kulakov, Markovets 2004, Abb. 3

Hälfte des X. Jh. auf den Anhängern eines zentralen (nach dem Sinn) Zaumzeug-Teils bei prussischen Kampfpferden auftaucht, zur wichtigsten Darstellung eines gefiederten Wesens. Diese Anhänger bildeten ein mandelförmiges (in der heraldischen Terminologie – ein „warägischer“) Schild aus, auf dem ein senkrecht hinauffliegender Raubvogel dargestellt wurde. Diese Figur wurde von den örtlichen Juwelieren mit den Elementen des skandinavischen Elling-Stils nachgebildet. Am „Schild“-Rand wurden als „Halbhakenkreuze“ die Schildnägel gezeigt (Abb. 2:2.1–8). Ein erfahrener Ornithologe, der seit vielen Jahren auf der Kurischen Nehrung tätig ist, bestimmte die Figur auf den Anhängern als eine Darstellung des isländischen Falkens, einer der (bis heute) wertvollsten Beizvögel Europas (Kulakov, Markovets 2004, S. 184, 186). Mit Rücksicht auf die etablierte Ikonografie dieser Darstellung und auf ihre Interpretation als Eigentum (ein soziales Merkmal) des prussischen Kriegers sollte man den schildförmigen Anhänger mit dem isländischen Falken für ein Krieger-Zeichen der Prußen (im Grunde genommen das erste Wappen Europas) halten (Kulakov 1988, S. 114–116). Die Bedeutung eines sozialen Merkmals (zugleich eines Amulettes) kann man der durch Silberplattierung hergestellte Abbildung

des Raubvogels auf dem Beil des XI. Jh. aus dem Gräberfeld Laptau/Muromskoje verleihen (Abb. 2:1). Zu den sozialen Merkmalen gehörten auch die bronzenen, hohlgeschliffenen Spitzen der Schwertortbänder, die P. Paulsen in die „schwedisch-warägische“ Gruppe einordnete (Paulsen 1953, S. 22–32). Genau wie die Falken auf den Anhängern der Zaumzeuge hatten die Falken auf den Spitzen der Schwertortbänder (Kulakov 2016, Abb. 53) stabile Konturen und dienten als soziale Kennzeichen der Krieger des X.–XI. Jh. Doch während die Vogel-Anhänger ausschließlich für die Krieger des Samlands typisch waren, finden sich die Vogelabbildungen auf Schwertortbänden bei allen Teilnehmern der Wikinger Züge weit und breit in Europa, ohne Unterschied ihrer kulturell-ethnischen Zugehörigkeit. Ende des X. Jh. machten prussische Juweliere für die Zaumzeug-Riemen eine Reihe von mit silberner Folie bedeckten Anhängern (genau gesagt Spitzen), die Konturen eines Tierkopfes (höchstwahrscheinlich eines Pferdes) hatten. Das Vorhandensein einiger Elemente des „Bandornamentes“ auf diesen Anhängern (Abb. 3) lässt vermuten, dass der Handwerker eine Vorstellung vom Erbe der skandinavischen Verzierungskunst hatte. Bekannt sind

102

Wladimir I. Kulakov

Abb. 3. Platten und Riemenspitzen der Zaumzeuge aus Gräbern des Gräberfeldes Yrzekapinis/ Klintzowka-1. Nach Kulakov 1992, Abb. 2

Abb. 4. Platten der Zaumzeuge aus Gräbern des Gräberfeldes Dollkeim/Kovrovo. Nach Kulakov 2007, Abb. 199

Prussische Tierdarstellu ngen im Frühmittelalter

Abb. 5. Drachenabbildungen auf Pferdeausrüstung der Prußen: 1 – Psalien aus Gr. Y-45 des Gräberfeldes Yrzekapinis/Klintzowka-1; 1a – Rekonstruktion der Trense из Gr. Y-45; 2 – Sporn aus Gr. Y-16 des Gräberfeldes Yrzekapinis/Klintzowka-1. Nach 1, 2 – Fonds KOIHM; 1а – Kulakov 1998c, S. 64

die von den prussischen Meistern im Borre-Stil hergestellten Platten der Zaumzeuge aus den Gräbern der späteren Phase der Wikingerzeit vom Gräberfeld Dollkeim/Kovrovo (Abb. 4). Einzigartig sind die Platten in der Form einer Biene (Gr. Do-309 und -344) und in der Form eines sitzenden Tieres (Gr. Do-261) (Abb. 4). Bekannt ist auch eine heraldische Abbildung der Biene auf dem prussischen Anhänger aus der ersten Hälfte des XI. Jh. aus Gr. K31 des Gräberfeldes Kleine Kaup (Kulakov 2012, S. 293).

103

Ein starker skandinavischer Einfluss ist in den Abbildungen der Drachen ohne Bandornament-Elemente auf silberplattierten Psalien aus Gr. Y-45 (Abb. 5:1) und auf dem Sporn aus Gr. Y-16 (Abb. 5:2) des Gräberfeldes Yrzekapinis/Klintzowka-1 zu spüren. Diese Objekte tragen Muster, die in der Vorstellung der prussischen Juweliere am Ende der Wikingerzeit entstanden. Drachen befinden sich am Konturteil der verzierten Gegenstände und beugen leicht ihren Körper mit kleinen Schuppen, die aus silbernem Draht zusammengestellt sind. Symmetrische Umrisse der Parierstange des Schwertes aus Heiligenbeil/ Mamonowo (Born, Neumayer 2015, Abb. 2) brachten seinen Meister zur Herstellung einer Gestalt der zweiköpfigen Drachen. Skandinavische Traditionen pflegte in seinem Erzeugnis auch der Meister, der die Trensestangen-Enden aus Gr. Do-375 des Gräberfeldes Dollkeim/Kovrovo (Abb. 6) als den Kopf eines zähnefletschenden Hundes aus Horn schnitzte. Dieser Schnitzer zeigte auf den Psalien-Enden eine Gestalt des Wolfs Fenrir bzw. des Hundes Garm (Kulakov 2004, S. 22, 23). Auf dem unteren Teil der Trensenstange ist eine Figur eines nach oben fliegenden Raubvogels (Abb. 2:9), die ein anderer prussischer Meister schnitzte, dargestellt (Kulakov 2004, S. 23). Zum Ergebnis des gegenseitigen Einflusses der örtlichen und skandinavischen Traditionen gehören geschnitzte Platten von Sattelbögen, die unter den Funden in den Gräbern in Kleine Kaup bekannt sind (Kulakov 2016,

Abb. 6. Grabfüllung aus Gr. Do-375 des Gräberfeldes Dollkeim/Kovrovo. Nach Kulakov 2004, Abb. 1

104

Abb. 7. Rekonstruktion der Abbildung auf den prussischen Steigbügeln: 1 – zwei Seiten des Stegbügels aus Gr. Y-11 des Gräberfeldes Yrzekapinis/Klintzowka-1; 2 – Steigbügel aus dem Gräberfeld Schulstein/Wolnoje. Nach Kulakov 1998b, Abb. 5, 6

Abb. 30). Profilköpfe von zähnefletschenden Hunden als Amulette am Rand der Platten wurden nach den nordeuropäischen Darstellungsnormen hergestellt (Kulakov 2011, S. 163). Einige Platten haben eine geometrische Verzierung (kreisförmiges Ornament oder Bandornament), einige haben Verzierungsstreifen, die aus kleinen aber ziemlich wirklichkeitsnah dargestellten Schlangen zusammengestellt sind (Kulakov 2015, Abb. 9). Besondere kreative Möglichkeiten boten den prussischen Juwelieren die Steigbügel, auf deren flachen Seitenstangen sie gut Verzierungsstreifen setzen konnten. Manchmal wurden sie durch Tierdarstellungen ersetzt, wie es an beiden Seiten des Steigbügels aus Gr. Y-11 des Gräberfeldes Yrzekapinis/Klintzowka-1 (Abb. 7) zu sehen ist. Einer der Drachen (Abb. 7:1) wurde offensichtlich im skandinavischen Stil der Runensteine dargestellt. Dieser Steigbügel gehört zur Var. Goßler AII4 und datiert ins X.–XI. Jh. (Goßler 2013, S. 136), aus der Zeit der meist engen Kontakten der Prußen und der Skandinavier. Weniger zu spüren ist der skandinavische Einfluss in den Darstellungen auf dem Steigbügel aus dem Gräberfeld Schulstein/ Wolnoje, auf dessen Rand Amulette als zähnefletschende Hundeschnauzen zu sehen sind (Abb. 7:2). Das von den prussischen Juwelieren beliebte Abbildungsmuster der paarweise angeordneten Tieramulette wurde in den Darstellungen der Pferde realisiert. Wir kennen sie von dem

Wladimir I. Kulakov

Bogen des Steigbügels aus Gr.Y-1 (Kulakov 1996, Abb. 2), datiert in das XI. Jh. und vom Sattelbogen aus Gr. А-520 (Kulakov 2011, Abb. 7:3). Sowohl die silbernen Pferde auf dem Bogen des Steigbügels aus dem Gräberfeld Klintzowka-1 als auch die nicht mit der Farbe gefüllten Figuren aus Alejka-1 stellten die für die Prußen heiligen weißen Pferde dar, deren Verehrung für alle frühmittelalterlichen Bewohner der süd-östlichen Ostseeraums eine Pflicht war (Peter von Dusburg 1996, S. 53). Bekannt sind in der prussischen Ethnografie die Sujets von einem Paar Pferden mit der Figur eines sonnenköpfigen Mannes dazwischen, die den im Himmel auf der donnernden Kutsche reitenden Gott Perkuno darstellt (Kulakov 1996, S. 7). Offensichtlich waren die Pferdepaare auf den prussischen Artefakten aus der Wikingerzeit auch mit Perkuno-Verehrung verbunden und wurden als Amulette (Schutztiere) empfunden. Genauso paarweise stellten die Juweliere aus Samland auch die Enten dar. Es war so, dass die frühmittelalterlichen Prußen alle Tiere aus der Naturwelt des Ostseeraums sakralisierten. Peter von Dusburg schrieb: „sie (Prußen – W.K.) verehrten die ganze Natur statt des Gottes, nämlich die Sonne, den Mond und die Sterne, den Donner, die Vögel auch vierbeinige Tiere bis auf die Kröte“ (Peter von Dusburg 1996, S. 51). Nach einem nicht ganz klaren Grund sind bis heute nur die Entenabbildungen auf den bronzenen Schnallen aus dem Х.–XI. Jh. geblieben. Die Wasservögel sind auf den Rahmen dieser Schnallen nur bedingt realistisch dargestellt (Kulakov 2016, Abb. 51), die Meister betonten vor allem die miteinander verbundenen Vogelschnäbel, indem sie ihnen offensichtlich eine besondere magische (Kult-) Bedeutung verliehen. Paarweise gemachte Schnäbel-Umrisse der Enten sind auf den Seitenstangen des Steigbügels aus dem Gräberfeld Nastrehnen/Kamyschinka (Zelenogradskij Bezirk) zu sehen, der in das XI.–XII. Jh. datiert (Gaerte 1929, Taf. XVIb). Ebenfalls paarweise dargestellt sind in der prussischen Kunst springende oder gehende Ziegenböcke, genauso wie die Pferde sind sie heilige Schutzbegleiter des Gottes Perkuno. Ziegenböcke-Paare wurden auf der rituellen Waffe dargestellt (Born, Neumayer 2014, Abb. 2), die zum Attribut der Priester während der Opferungen gehörten und im XII.–XIII. Jh. zu den Statusgegenständen (einen hohen Rang bestimmend) der Oberschicht der prussischen Gesellschaft wurden (Kulakov 1993, S. 117–118). Einzelne Ziegenböcke sind auf den silberplattierten Schnallen aus den Gräbern des XIII.–XIV. Jh. aus dem Gräberfeld AltWehlau/Prudowka (Abb. 8:1, 2) zu finden. Hier spielen sie ohne Zweifel eine Rolle der Amulette, auf einer Schnalle kommen sie mit dem Wappen des Deutschen Ordens zusammen vor (Walujev, Kulakov 1999, S. 83). Die Figuren der für Prußen heiligen Tiere sind so stilisiert (oder die künstlerischen Möglichkeiten der prussischen Juweliere

Prussische Tierdarstellu ngen im Frühmittelalter

wurden so degradiert), dass man sie nur nach den Geweihen identifizieren kann. Vereinfachte Varianten der Fibeln mit Tierkopfenden kennt man unter den Altertümern aus Gotland, datiert ins Х.–XI. Jh. (Carlsson 1983, S. 71), sie kommen Mitte der oben genannten Zeit zusammen mit anderen Importgegenständen von der Insel nach Samland (Archiv des Archäologie-Instituts der Russischen Wissenschaftsakademie; Kulakov 2009). Archäologen bestimmen traditionell die Enden dieser Fibeln als „Drachenköpfe“ (Biermann, Hergeligiu, Voigt, Bentz, Blum 2011, S. 256). Im X. Jh. taucht auf der Insel Gotland eine prächtige Variante der Hufeisenfibeln mit Tierkopfenden auf (Kulakov 2015, Abb. 2). Eine detaillierte Darstellung der Enden dieser Fibel ist nicht als „Drachen“, sondern als Hundeköpfe mit gefletschten Zähnen zu identifizieren. Aufgerissene oder zähnefletschende Schnauzen dieser Hunde (das Zähnefletschen wird durch die nach oben gemachten Nasen betont) kann man mit zähnefletschenden Schnauzen der Schutzhunde auf den synchronen Hufeisenfibeln bei den skandinavischen Erzeugnissen (siehe oben) vergleichen. Kennzeichnend für bellende Hunde sind gerunzelte und nach oben gehobene Nasen bei den „Drachen“ der Fibel aus Roma. Sowohl die Hunde von den Platten und Trensenstangen als auch die Hunde von den Fibeln sollten die Inhaber dieser Schnallen mystisch schützen. Vereinfachte Varianten der Hufeisenfibeln mit hundeartigen Enden zeigen die allgemeinen Umrisse der Hundeschnauzen, die von der Fibel aus dem Gräberfeld Roma bekannt sind. Auf den stilisierten Hundeköpfen sind senkrechte Ohren und „lilienartig“ geöffnete Schnauzen mit herausgestreckter Zunge zu sehen. Zeitgenössische Kollegen aus Deutschland datieren die Fibeln mit „drachenartigen“ (in Wirklichkeit mit hundeartigen) Enden am Beispiel des Material aus dem kurischen Gräberfeld Stangenwalde (Kurische Nehrung) in das X.–XIII. Jh. (Biermann, Hergeligiu, Voigt, Bentz, Blum 2011, S. 256). Nach Carl Engel deuten sie die Enden der silbernen prächtigen Fibeln des XIV.–XV. Jh., die durch das Erscheinen der langen „Ohren“ und der Bärte bei den „Drachen“ kennzeichnend sind, als „drachenartige Barockenden“ (Biermann, Hergeligiu, Voigt, Bentz, Blum 2011, S. 257). Nach dem Tatsachenmaterial (Voigtmann-Kartei, SMB-PK/MVF, PM-IXc1) sind diese „Ohren“ in Wirklichkeit Geweihe und die Bärte (die plötzlich den Drachen „gewachsen“ sind) sind keinem anderen als einem Ziegenbock eigen. Mit anderen Worten, nicht später als im ХIII. Jh. werden die Hundeköpfe, die auf den Hufeisenfibeln in der Mitte der Wikinger Zeit erscheinen und dem Bestiarium der nordeuropäischen Sagen (Wolf Fenrir und Hund Garm) entsprechen, in den Händen der baltischen Juweliere durch paarweise dargestellte Ziegenbockköpfe abgelöst. Wie oben gezeigt wurde, hatten paarweise dargestellte Tierabbildungen bei den prussischen Ju-

105

Abb. 8. Silberplattierte Schnallen des XIII.–XIV. Jh.: 1 – Gr. Ve-161; 2  –  Gr. Ve-131; 3 – Rekonstruktion der Schnalle aus der vorhistorischen Siedlung Wschizh (Brjanskaja obl.). Nach 1 – Archiv IA RAN, Walujew 1998, № 22902; 2 – Fonds KOIHM; 3 – Kulakov 1998c, S. 65

welieren eine Bedeutung der Schutztiere, die mystisch mit der Gestalt des Donner-Gottes verbunden waren. Der archäologische Stoff weist direkt darauf hin, dass die Abbildungen der Schutztiere in der prussischen Kunst der Wikingerzeit in der Regel paarweise dargestellt waren. Einzeldarstellungen der Tierfiguren waren sehr selten und hatten offensichtlich eine andere semantische Bedeutung. Die bronzene Pferdefigur, die im Heiligtum (?) bei Polehnen/Kruglowo gefunden wurde, ist uns nach den Archivangaben von Rudolf Grenz bekannt. Über dem linken Vorderbein dieses Pferdes ist das auf der Seitenfläche der Figur hohlgeschliffene Runenzeichen „gebo“ zu sehen, auf dem linken hinteren Bein – das Zeichen „fehu“. Nach dem poetischen Sinn der Runen von dem skandinavischen älteren Futhark ist die Zeichenverbindung „gebo“/“fehu“ als „ein Prozess von Geben und Bekommen, dessen Objekt fehu ist…“ zu deuten (Torsson 2002, S. 180), d.h. das Vermögen, das Vieh usw. Mit einer gewissen Vorsicht kann man vermuten, dass die bronzene Pferdefiguren des XI.– XII. Jh. aus Polehnen/Kruglowo und Warten/Schossejnoje-1 (Abb. 9:1, 2) ein kleinerer (nach der Größe) magischer Ersatz einer wirklichen Pferde-Opfergabe gewesen sei, was unter den Prußen während der ganzen Gesellschaftsentwicklung sehr beliebt war. Auf dem Territorium der Masurischen Seeplatte sind zur Zeit drei bronzene Pferdefiguren bekannt, die auf eine einfachere Weise als der Fund aus Polehnen/Kruglowo hergestellt wurden und die man mit der westbaltischen Grabhügel-Kultur der früheren Ei-

106

Wladimir I. Kulakov

aus Gr. 62С des Gräberfeldes Pr. Arnau/Marjino (Gurjewskij Bezirk) (La Baume 1941, Abb. 1:2) lässt sich noch nicht interpretieren. So lässt die Behandlung des Bestiariums der Ästier und Prußen folgende Schlussfolgerungen machen: 1. In der früheren Eisenzeit stellten die Völker des südöstlichen Ostseeraums sowie die Träger der pomoranischen Kultur auf den Beerdigungsgefäßen Sujets aus Menschen- und Tierfiguren dar. 2. In der römischen Zeit gibt es wenige Tierabbildungen. 3. Seit der Mitte des I. Jt. steht die prussische Verzierungskunst unter dem stark verbreiteten germanischen Einfluss. Dieser Prozess führt im X.–XI. Jh. zur Herstellung der Meisterwerke in der prussischen Juwelierkunst wie heraldische Falken- und Bienenabbildungen, die als kreative Bearbeitung im Sinne der skandinavischen Darstellungsstile gemacht wurden. Abb. 9. Bronzene Pferdefiguren: 1 – aus Polehnen/Kruglovo; 2 – aus Die gleiche Schlussfolgerung gilt auch für die prusWarten/Schossejnoje-1. Nach Archiv R. Grenz (1), Širouchovas 2011, sischen Tierabbildungen, die durch Silberplattierung 5 pav. (2) der Waffen- und Pferdeausrüstungsgegenstände realisiert wurden. senzeit verbindet (Jaremek 2004, S. 292). Magische Bedeutung haben die Pferdefiguren am hölzernen Sattelbügel 4. Erst im XIII. Jh. befreien sich die prussischen Meister von den Vorbildern der skandinavische Paradigmen des XI.–XII. Jh. aus Gr. 520 aus dem Flachgräberfeld Skarin der Tierdarstellung (aber nicht von den skandinadelies Wald/Alejka-3 (Kulakov 2011, Abb. 7:3). vischen (nach der Herkunft) Prinzipien der Arbeit Eine magische Bedeutung hat offensichtlich auch die mit Silber) und ersetzen die Köpfe der bellenden Abbildung des Fuchses (?) mit drei Schwänzen, die auf eiHunde auf den Fibelenden durch baltische (nach ihner Gürtel-Platte aus Prantlack/Krimskoje (Prawdinskij rer Semantik) Köpfe der Ziegenböcke Perkuno. SpäBezirk) hohlgeschliffen ist (Gaerte 1929, Abb. 265:k). Es ist ter werden offensichtlich die örtlichen, historisch unbekannt, wie viele solche Platten der Gürtel hatte und entwickelten Traditionen in der Verzierungskunst ob darauf die paarweise Darstellung des sakralen Tieres Preußens von den ideologischen Regeln und Darstelgepflegt wurde. Wahrscheinlich gehört dieser Fund bereits lungsregeln des Ordens völlig vertrieben. zur Ordenszeit. Der Tierkopf am Ansatz des Krug-Griffes

Bibliografie Archivmaterialien

Archiv IA RAN, Kulakov W.I. 2009 Otschet o raswedkach i raskopkach, prowedennych Archiv R. Grenz – Archäologische Landesmuseum Gottorf Baltijskoj ekspedizijej IA RAN w 2009 g. na kur(Schleswig). ganno-gruntowom mogilnike i na poselenii Kaup Prussia-Archiv – Museum für Vor- und Frühgeschichte (Selenogradskij r-n Kaliningradskoj obl.), o raswe(Berlin). dkach, prowedennych w Selenogradskom r-ne KaVoigtmann-Kartei, MVF, PM-IXc1 – Museum für Vorliningradskoj obl. und Frühgeschichte (Berlin). Fonds KOIHM. Archiv IA RAN, Р.-1, Walujew A.A. 1998 Otschet po raskopkam gruntowogo mogilnika Abkürzungsverzeichnis Alt-Welau u pos. Snamensk Kalininrgadskim otrjadom Baltijskoj ekspedizii w 1998 g., № 22902. KSIA – Kratkije soobschenija Instituta archeologii RAN. KOIHM – Kalinigradskij oblastnoj istoriko-hudoschestwennyj musej.

Prussische Tierdarstellu ngen im Frühmittelalter

107

SAI – Swod archeologitscheskich isto tschnikow. 1992 Konskoje snarjaschenije prussow X–XI ww. (probleBAR – British Archaeological Reports. ma otnositelnoj chronologii detalej ogolovja), LietuMVF – Museum für Vor- und Frühgeschichte (Berlin). vos archeologija, t. 9, S. 137–143. RGZM – Römisch-Germanischen Zentralmuseum Mainz. 1993 Kultovoje oruschije baltow i slawjan X–XII ww., Slavia Antiqua, t. XXXIII, S. 115–130. Literaturverzeichnis 1994 Prussy (V–XIII ww.), Moskwa. 1996 Legendarnyje gerby Prussii, Gerbowed, № 9, wyp. 1, Ambros A.K. S. 6–17. 1966 Fibuly juga evropejskoj chasti SSSR, Swod archeolo- 1998а Majtzskij registr fibul is museew Kenigsberga, gitscheskich istotschnikov, wyp. D1-30, Moskwa. Gistarytschna-archeologitschny sbornik, № 13, S. Biermann F., Hergeligiu C., Voigt G., Bentz M., Blum O. 40–58. 2011 Das Gräberfeld des 13. bis. 15. Jahrhunderts von 1998b Serebrjanyj wek wikingow, Kwadrat, № 3, S. 38–43. Stangenwalde bei Rossitten auf der Kurischen Nehr- 1998c Baltijskij put wikingow, Nauka w Rossii, № 5, S. 59– ung – Auswertung der Materiellen im Berliner Be66. stand des Prussia-Sammlung (ehemals Königsberg/ 2003 Istorija Prussii do 1283 g., Moskwa. Ostpreussen), Acta Praehistorica et Archaeologica, 2004 Soomorfnyje rogowyje naverschija epochi wikingow Bd. 43, S. 215–352. w Prussii i na Rusi, KSIA, , wyp. 216, S. 15–26. Born H., Neumayer H. 2005 The Amber Lands in the Time of the Roman Empire, 2014 Das Erbe der Wikinger? – Ein hochmittelalterlicher BAR S1356, Oxford. Schwertgriff mit Tierstil-Tauschierung aus Ostpreu- 2007 Dollkeim-Kowrowo. Issledowanija 1992–2002 gg., sen, Acta Praehistorica et Archaeologica, Bd. 46, Minsk. S. 1–26. 2011 Ostatki sedel Х w. na mogilnike Kleine Kaup, LietuGaerte W. vos archeologija, t. 37, S. 153–166. 1929 Urgeschichte Ostpreussen, Königsberg. 2012 Podweska s geralditscheskoj figuroj is pogr.. K31 Carlsson A. mogilnika Kleine Kaup (poluostrow Sambija), Stra1988 Vikingatida ringspännen från Gotland. Text och katum plus, Nr 5, S. 287–295. talog, Stockholm. 2015 Resnaja kost mogilnika Kleine Kaup, GistryschGoßler N. na-archeologitschny sbornik, wyp. 30, S. 284–292. 2013 Die mittelalterliche Stеigbügel aus dem Berliner Be- 2016 Prussy epochi wikingow. Schisn i byt obschiny Kaustand der Prussia-Sammlung (ehemals Königsberg/ pa, Moskwa. Ostpreussen) – Studien zu Typologie, Chronologie Kulakov V.I., Markovets M.Yu. und Kulturgeschichte, Acta Praehistorica et Archa- 2004 Birds as Companions of Germanic Gods and Heroes, eologica, Bd. 45, S. 109–216. Acta Archaeologica, vol. 75:2, S. 179–188. Jaremek A. La Baume W. 2004 Brązowa zawieszka zoomorficzna z Jeziorka, Bar- 1941 Das Bronzekännhen von Preußisch-Arnau, Kr. Sambaricum, t. 7, Warszawa, S. 291–293. land, Alt-Preußen, Jg. 6, H. 1, S. 14. Jenny von W.A. Nowakowski W. 1940 Zum Goldreif von Strobjehnen, Studien zur Vor- 1996 Das Samland in der Römischen Kaiserzeit und seiund Frühgeschichte Carl Schuhardt zum achtne Verbindungen mit den Römischen Reich und der zichsten Geburgstag dargebracht, Berlin, S. 88–109. barbarischen Welt, Veröffentlichungen des VorgeKulakov W.I. schichtlichen Seminars Marburg, Sonderband 10, 1988 Ptitza-chischnik i ptitza-schertva w simwolach i emMarburg-Warszawa. blemach IX–XI ww., Sowetskaja archeologia, N 3, Peter von Dusburg S. 106–117. 1996 Chronika semli Prusskoj, Moskwa. 1990 Mogilniki sapadnoj tschasti Masurskogo Pooserja Scharov O. konza V - natschala VIII ww. /po materialam ras- 2006 O nachodke perekladtschatoj fibuly w Staroj Ladoge, kopok 1878–1938 gg./, Barbaricum, t. 1, Warszawa, Slawjane i finno-ugry. Kontaktnyje sony i wsaimoS. 148–273. dejstwije kultur, S. 176–211. 1991 Türki na Baltike, Materialy po archeologii Kalmy- Sirouchovas R. kii, Elista, S. 131–145. 2011 Nauji prūsų X–XIII a. kapyninų tyrimai vakarų baltų kultūros kontekste, Lituanistika, t. 57, nr 3 (85), S. 276–304.

108

Wladimir I. Kulakov

Skvortzov K.N. 2010 Mogilnik Mitino V–XIV ww. (Kaliningradskaja oblast). Po resultatam issledowanij 2008 g., Tschast vtoraja, Moskwa. Skvorzov K., Pesch A. 2011 Krieger, dicke Vogel und gehornte Pferde? Ein Sattelbeschlag aus Mitino (obl. Kaliningrad), Archäologisches Korrespondenzblatt, Jg. 41, H. 3, S. 419–438. Szymański P. 2000 Ceramika z cmentarzysk kultury bogaczewskiej. Próba analizy na podstawie wybranych materiałów, Barbaricum, t. 6, Warszawa, s. 109–201.

Tischler О. 1879 Ostpreussische Gräberfelder, Teil III, Königsberg. Torsson E. 2002 Runitscheskoje utschenije. Wwedenije w esoteritscheskuju runologiju, Moskwa. Tschausidis P. 2012 Koltso is Strobjenena. Ikonografitscheskij i semantitscheskij analis, Lesnaja i lesostepnaja sony Wostotschnoj Ewropy w epochu rimskich wlijanij i  Welikogo pereselenija narodow. Konferenzija 3, Tula, S. 527–554. Walujev A.A., Kulakov W.I. 1988 Tewtonskij krest i Bog Perkuno, Nauka w Rossii, № 6, S. 78–85.

Pruskie przedstawienia zwierzęce we wczesnym średniowieczu Przeprowadzona analiza przedstawień zwierzęcych w  sztuce dekoracyjnej Estów i Prusów doprowadziła do następujących wniosków: 1. We wczesnej epoce żelaza ludność zamieszkująca południowo-wschodnie wybrzeże Bałtyku, podobnie 4. jak nosiciele kultury pomorskiej, przedstawiała na urnach wątki antropomorficzne i zoomorficzne. 2. W okresie wpływów rzymskich wizerunki zwierząt są nieliczne. 3. Od połowy pierwszego tysiąclecia AD, w pruskiej sztuce dekoracyjnej widoczne są coraz silniejsze wpływy germańskie. Proces ten prowadzi do powstania w X–XI w. arcydzieł pruskiej sztuki jubilerskiej w postaci heraldycznych wyobrażeń sokołów (białozorów) i pszczół wykonanych w ramach twórcze-

go przetwarzania ornamentyki skandynawskiej. To samo dotyczy również pruskich przedstawień zwierząt na broni i oporządzeniu jeździeckim, wykonanych za pomocą platerowania srebrem. Dopiero w XIII w. pruscy rzemieślnicy zarzucili skandynawski model wyobrażeń zwierząt i stosując nadal skandynawskie zasady sztuki jubilerskiej, zmieniają główki szczekających psów na górnych częściach zapinek na główki kozłów Perkuna, zgodnie już z bałtyjską ikonografią. W okresie późniejszym, ideologiczne i artystyczne normy państwa krzyżackiego, wypierają ze sztuki dekoracyjnej Prus miejscowe, historycznie uformowane tradycje. Tłumaczenie na język polski: Marek F. Jagodziński

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Mirosław Rudnicki

Stan i historia badań nad grupą olsztyńską. Zarys problematyki

Dzieje badań archeologicznych na Mazurach są nierozerwalnie związane historią archeologii na szerszym obszarze jakim były dawne Prusy Wschodnie. Problematyka ta wielokrotnie pojawiała się w literaturze (Okulicz 1973; Jaskanis 1977; Nowakowski 1995; 2000b; Kowalski 2000; Hoffmann 2013). Historia badań nad grupą olsztyńską sięga drugiej połowy XIX w. Wówczas na ziemiach dawnych Prus Wschodnich działały towarzystwa naukowe, które wniosły istotny wkład w stan wiedzy nie tylko na temat grupy olsztyńskiej ale również nad szeroko pojętymi pradziejami na terenie dawnej prowincji Ostpreussen1. Tereny zachodnich i południowych Mazur umykały wcześniej zainteresowaniom takich osobistości jak działający w Węgorzewie (Angerburg) Georg Andreas Helwing autor dzieła Lithographia Angerburica, jego wnuków Georga Christopha i Jakoba Ludwiga Pisanskich, a także Christiana Gabriela Fischera czy Christiana Friedricha Reuscha z  Królewca (Königsberg) (Nowakowski 1995, s. 7–9; 2000b, s. 9–13). Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königs2 berg , najstarsze wschodnio-pruskie towarzystwo naukowe, zostało założone w 1790 r. w Morągu (Mohrungen)3 i od 1860 roku wydawało czasopismo pod tytułem „Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg”4 , w którym publikowano informacje o odkryciach oraz sprawozdania z wykopalisk (Nowakow  Najszerzej na temat stanu i historii badań nad grupą olsztyńską pisali J. Kowalski (2000), W. Nowakowski (2009b; 2010) i V. Hilberg (2009). 2   Pierwsza nazwa towarzystwa brzmiała: Königliche Ostpreußische Mohrungen´sche Physikalisch-Ökonomische Gesellschaft. 3   Towarzystwo powstało 3 kwietnia 1789 r. z inicjatywy generała Andreasa Köhn von Jaski. 22 lipca 1790 r. zostało ono zatwierdzone przez króla Prus Fryderyka Wilhelma II (Wagner, Lange 2011, s. 126–128). 4   Pierwszy tom „Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg” za rok 1860 ukazał się w 1861 r. 1

ski 1995, s. 10). Jakkolwiek członkowie tego towarzystwa w niewielkim stopniu prowadzili badania terenowe na stanowiskach grupy olsztyńskiej, to nie można pominąć zasług Otto Tischlera (1844–1891) pełniącego funkcję bibliotekarza i kustosza zbiorów. Badacz ten wydzielił trzy strefy kulturowe na terenie Prus Wschodnich dla okresu wpływów rzymskich (Tischler 1888, s. 22) oraz stworzył podstawy periodyzacji epoki żelaza dla tych terenów (Tischler 1879; Tischler, Kemke 1902), która była rozwijana między innymi przez A. Bezzenbergera (1897), K. Godłowskiego (1970; 1974), J. Okulicza (1988) i J. Kowalskiego (1991; 2000) i w swoich założeniach jest wciąż aktualna. Z krytyką systemu O. Tischlera wystąpił Heinrich Kemke, ówczesny przewodniczący Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, który znacznie przesunął ramy chronologii absolutnej faz wydzielonych przez tego badacza. Rozwój grupy olsztyńskiej przypada na fazę  E, która według O. Tischlera datowana była na VI–VII w. H. Kemke określił ramy chronologiczne tej fazy na terenie dawnych Prus Wschodnich na VII–VIII w., niektóre materiały datując nawet na wiek X (Kemke 1914, s. 1–57). Brak jednak podstaw by bezkrytycznie przyjąć założenia tego badacza. W konsekwencji natomiast pojawia się podejrzenie o opóźnieniu ziem zachodniobałtyjskich w rozwoju kulturowym. H. Kemke był również autorem badań w 1900 r. na cmentarzysku z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Bartlikowie (Bartlickhof), pow. giżycki (Kr. Lötzen), które zostało odkryte w 1899 r. (Kemke 1900, s. 108–134; Hoffmann 2006, s. 36). Po śmierci O. Tischlera dominującą rolę w zakresie badań archeologicznych na Pojezierzu Mazurskim objęło założone w 1844 r. z inicjatywy E.A. Hagena Altertumsgesellschaft „Prussia”. Towarzystwo to wydawało od 1875 r. własny organ „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft

110

Mirosław Rudnicki

jack 1884, s. 152). Ponadto G. Bujack przeprowadził badania wykopaliskowe na cmentarzyskach w Wyszce (Wiska) w 1889 r. (Bujack 1890b, s. 174–177) i Zdorach (Sdorren)9, pow. piski (Bujack 1890, s. 177) oraz na grodzisku w Pasymiu (Passenheim), pow. szczycieński (Bujack 1880c, s. 70; 1887, s. 90; Odoj 1968, s. 113–116). W 1887 r. odkryto, a w 1891 przebadano część cmen­ tarzyska w Kosewie10 (Kossewen), pow. mrągowski (Kr. Sensburg) (Weigel 1891). Metodyka badań budziła jednak zastrzeżenia Feliksa Ernsta Peisera (PM-A 1848/1), który w  latach 1907–1908 kontynuował badania na nekropoli w Kosewie (Ryc. 2). Jak dotąd cmentarzysko to, określane jako Kosewo I pozostaje jedną z największych znanych nekropoli pradziejowych na Mazurach. Pochodzi z niej ponad 830 obiektów datowanych na okres wpływów rzymskich i okres wędrówek ludów11. W miejscowości tej F.E.  Peiser przebadał również w 1908 cmentarzyska określane jako Kosewo II i III (PM-A 1848/1; Rudnicki 2015b, s. 11–14). W latach 2015–2016 zlokalizowano i przeprowadzono badania wykopaliskowe na cmentarzysku Kosewo III (Gładki, Stokłosa 2015, s. 25). W 1893 r. Kreisschulinspektor dr Rudenick doniósł towarzystwu Prussia o odkryciu cmentarzyska w Tumianach, Ryc. 1. Zamek w Królewcu - siedziba Prussia Museum. Kartka poczpow. olsztyński (Daumen, Kr. Allenstein). Badania na tym towa z 1919 r. stanowisku przeprowadził w tym samym roku Johannes Prussia”5 (Hoffmann 2013, s. 32). Jego działalność wniosła Heydeck (1895, s. 41). Kontynuował je w sierpniu 1928 r. bardzo istotny wkład w stan badań nad grupą olsztyńską. Hans Tiska (Crome 1928, s. 376) oraz w 1930 i 1932 roku Prezes towarzystwa (w latach 1872–1891), doktor filologii Leonhard Fromm (1930, s. 32). Nekropola ta pozostaje do klasycznej Georg Bujack, zainicjował rozbudowę Prussia dziś jednym z najszerzej przebadanych i opublikowanych Museum w Królewcu na terenie nieistniejącego już zamku cmentarzysk grupy olsztyńskiej (Heydeck 1895, s. 41–80; (Ryc. 1) oraz przeprowadził w 1879 r. pierwsze regularne Jakobson 2009). Obok stanowiska w Tumianach, kolejbadania na cmentarzysku grupy olsztyńskiej w Leleszkach nym najpełniej przebadanym i opublikowanym cmenta(Lehlesken), pow. szczycieński (Kr. Ortelsburg) (Bujack rzyskiem jest nekropola w Kielarach (Kellaren), pow. olsz1880a, s. 30–32; 1880b, s. 451–452). Badacz ten przepro- tyński. Stanowisko to w 1898 r. badał E. Hollack, a prace wadził również w 1882 r. wykopaliska na cmentarzyskach kontynuował jesienią tego roku, ówczesny prezes Alterw Burdągu (Burdungen), Małszewie (Malschöwen, druga tumsgesellschaft Prussia Adalbert Bezzenberger12 (Hollack, wersja od 1938 Malshöfen)6 i Jagiełkach (Friederikenhein)7, pow. szczycieński (Bujack 1884, s. 146–152). W tym roku 9  W roku 1889 badania na cmentarzysku w Zdorach prowadził rówusiłował również określić zasięg cmentarzyska w Tylkowie nież E. Hollack. 10 (Scheufelsdorf), pow. szczycieński, które zostało zniszczo- 11  Cmentarzysko I.   Określenie „obiekty” zostało użyte nieprzypadkowo. F.E. Peiser ne podczas budowy linii kolejowej Olsztyn-Szczytno8 (Bu- nadawał numery również zabytkom luźnym oraz obiektom, w których   Wcześniejsze sprawozdania Towarzystwa ukazywały się w czasopis­ mach „Neue Preussische Provinzial-Blätter” i „Altpreussiche Monatschrift” (Hoffmann 2013, s. 33). 6   Przed 1945 r. powiat nidzicki (Kreis Neidenburg). 7   W maju 1927 r. prawdopodobnie na tym stanowisku badania sondażowe przeprowadził H. Tiska. Ich wyniki nie są jednak znane (Hilberg 2009, s. 395). 8   Kolekcja zabytków z tego stanowiska została przekazana przez Bromberger Bahn-Direktion do Königliche Museum für Völkerkunde w Berlinie, a obecnie znajduje się w Museum für Vor-und Frühgeschichte w Berlinie. W maju 1927 r. prawdopodobnie na tym stanowisku badania sondażowe przeprowadził H. Tiska. Ich wyniki nie są jednak znane (Hilberg 2009, s. 485). 5

nie było kości (PM-A 1848/1). W. Nowakowski podaje 854 jako liczbę grobów z badań F.E. Peisera. W Kartotece Kurta Voigtmanna znajduje się karta z opisem grobu nr 854, numer ten został opatrzony przez K.  Voigtmanna znakiem zapytania. Może to oznaczać, iż K. Voigtmann, nie był pewien czy dany grób rzeczywiście nosił nr 854. W sprawozdaniu F. Peisera (oraz odpisie) z badań numeracja obiektów kończy się na liczbie 811 (PM-A 1848/1; PM-A 1848/2). Dostępne źródła, zarówno archiwalne, jak i publikacje, nie przytaczają danych o obiektach z cmentarzyska Kosewo I, który nosiłby numer wyższy niż 811. 12   W latach 1937–1938 podczas eksploatacji piasku z odkrywki położonej około 200 m na południe od nekropoli zniszczono pewną liczbę grobów ciałopalnych. Badania ratownicze podjął wówczas Kreispfleger L. Fromm, odkrywając w 1937 r. sześć, a w 1938 – piętnaście grobów i określając to stanowisko jako „stanowisko 2” (Fundstelle 2).

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

Ryc. 2. Pracownicy podczas badań w 1908 na cmentarzysku I w Kosewie, pow. mrągowski. Wg PM-A 1848/4

Bezzenberger 1900, s. 160–195), lingwista, rektor Albertyny – uniwersytetu w Królewcu oraz długoletni przewodniczący Towarzystwa po śmierci G. Bujacka (Hoff­mann 1992a, s. 331), natomiast znaleziska z tego cmentarzyska zgłaszane były do 1941 r. (Hilberg 2009, s. 53). Najliczniejszy przyrost materiałów datowanych na późny okres wędrówek ludów nastąpił w pierwszych dekadach XX w. Zjawisko to wiązało się z intensywną działalnością F.E. Peisera i E. Hollacka, którzy przebadali niezwykle dużą ilość stanowisk na terenie dawnych Prus Wschodnich datowanych od epoki kamienia po wczesne średniowiecze. Feliks Ernst Peiser, nastepca A. Bezzenbergera na stanowisku przewodniczącego Altertumsgesellschaft Prussia, był jednym z najbardziej prężnych archeologów na Mazurach. Prowadził wykopaliska na cmentarzyskach z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Gąsiorze (Gonschor) w latach 1904 i 1906 (Hollack 1908a, s. 61; Schmiedehelm 1990, s. 10), Kamieniu (Kamien), pow. piski (Kr. Johanisburg) w latach 1906–1907 (Hollack 1908a, s. 65; Peiser 1909, tabl. LI; Szter 2010, s. 208), Zalcu (Salza) w 1909 r. (Bitner-Wróblewska 1995, s. 76; Szymański 2004, s. 158), Onufryjewie (Onufrigowen), pow. mrągowski w latach 1906–1907 (Hollack 1908a, s. 107), Miętkich (Mingfen) w  1912 r.13 (Peiser 1914, s. 373), Wawrochach (Wawrochen), pow. szczycieński w 1912 r. (Nowakowski 2001, s. 112), a także wraz z E. Hollackiem w Nikutowie (Nikutowen) w 1901 i 1908 r. (Hollack 1908a, s. 105) oraz w Muntowie14 (Muntowen) w 1908 r. (Hollack 1908a, s. 6; Nowakowski 2004b, s. 193), pow. mrągowski. Badacz ten O przypadkowych odkryciach zabytków w Kielarach donoszono jeszcze w 1941 roku. Ustalenia L. Fromma zweryfikował Wolfgang La Baume stwierdzając, iż cmentarzysko badane w 1898 roku i „stanowisko 2” z lat 1937–1938, to ta sama nekropola (Hilberg 2009, s. 57). 13   Badania na cmentarzysku w Miętkich prowadził również w 1905 r. geolog J. Behr i w 1938 r. K. Voigtmann także na stanowisku II (Nowakowski 2001, s. 73–74). 14   Badania sondażowe E. Hollacka na cmentarzysku w Muntowie odbywały się w dn. 22–24.07.1904 (Nowakowski 2004b, s. 193).

111

kontynuował również prace E. Hollacka na cmentarzysku w Babiętach (Babienten), pow. mrągowski w 1913 r. (Bitner-Wróblewska i in. 2008, s. 150) i Starych Kiełbonkach (Alt Kelbonken) w 1908 r. (Nowakowski 2009, s. 406–409). Emil Hollack z zawodu nauczyciel, członek Prussii od 1891 r, był także bardzo aktywnym archeologiem (Hoff­ mann 2005, s. 17–27). Przebadał między innymi w 1899 r. cmentarzysko w Wólce Prusinowskiej (Pruschinowen Wolka), pow. mrągowski (Hollack, Peiser 1904, s. 6; Hollack 1908a, s. 124, Hoffmann 2005, s. 20), gdzie później badania kontynuował F. Peiser. Badania w Koczku (Kotzek), pow. szczycieński prowadził w latach 1901–1902 (Hollack, Peiser 1904, s. 11–12; Hollack 1908a, s. 75–76), zniszczone wcześniej przez prywatne wykopaliska cmentarzysko w Babiętach badał w 1889 r.15 (Hollack, Peiser 1904, s. 2; Hollack 1908a, s. 9; Jaskanis 1977, s. 253–255). Ponadto prowadził wykopaliska w Bronikowie (Bronikowen) w 1901 r. (Jaskanis 1977, s. 261), Lasowcu (Sternwalde), pow. mrągowski w 1901 r. (Hollack 1908a, s. 157; Nowakowski 2001, s. 66), Miętkich w 1903 r. (Hollack 1908a, s. 99; Peiser 1914, s. 373), Starych Kiejkutach (Alt Keykuth), pow. szczycieński (Hollack, Peiser 1904, s. 19; Hollack 1908a, s. 5–6; Barczyk 2004, s. 61), nekropole w Kielarach (wraz z A. Bezzenbergerem; Hollack, Bezzenberger 1900) i Macharach (Macharren), pow. mrągowski w latach 1903–1904 (Hollack 1908a, s. 96; Nowakowski 2001, s. 71), a także cmentarzysko w Zdorach w 1889 r. (Hollack 1903, s. 207; 1908, s. 149), Starych Kiełbonkach w 1899 r. (Nowakowski 2009, s. 406–407) czy Spychówku (Klein Puppen), pow. szczycieński16 w latach 1902–1904 (Hollack 1908a, s. 73; Jaskanis 1977, s. 324–325; Nowakowski 2001, s. 99; Hoffmann 2005, s. 20). E. Hollack jest również autorem wydanej w 1908 r. mapy stanowisk archeologicznych na terenie dawnych Prus Wschodnich wraz z komentarzem – Erläuterung zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreuβen (Hollack 1908a). Badacz ten wraz z F.E. Peiserem we wstępie do publikacji cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich w  Mojtynach (Moythinien), zamieścił również pierwszą syntezę dotyczącą grupy olsztyńskiej (Hollack, Peiser 1904, s. 36–38). Należy również wspomnieć jeszcze raz o Johannesie Heydecku, malarzu z wykształcenia, profesorze Albertyny w Królewcu, który przebadał w dużej części, wspomniane wyżej, najbardziej znane stanowisko grupy olsztyńskiej – cmentarzysko w Tumianach, a także stosunkowo mało znaną nekropolę w Łabędziewie (Labendzowo), na której również wystąpiły materiały datowane na okres wędrówek ludów (Heydeck 1892). W historii badań nad grupą olsztyńską zapisał się także Wilhelm Kögler, pracownik Prus  Wykopaliska te przeprowadził w 1905 roku Oskar Wollert przedsiębiorca z Grudziądza (Juga-Szymańska 2014, s. 23). 16   W 1902 r. badania na tym stanowisku prowadził także A. Bezzenberger (Hilberg 2009, s. 415). 15

112

sia-Museum w Królewcu oraz wieloletni współpracownik m.in. F. Peisera, E. Hollacka czy M. Eberta. Choć badacz ten nie posiadał wyższego wykształcenia i zajmował się głównie stroną techniczną badań (np. w Kosewie, Koczku, Miętkich, Spychówku, Onufryjewie, Kamieniu, Gąsiorze czy Knisie (Gneist), to znane są świadectwa jego samodzielnych prac na cmentarzyskach w Zalcu w 1909 r. oraz wizytacji cmentarzyska w Dłużcu (Langendorf) w 1926 r. (Juga-Szymańska 2013, s. 153–160). Po śmierci F.E. Peisera przewodniczacym Prussii został Max Ebert (1879–1929), prahistoryk związany z  ośrodkami uniwersyteckimi w Berlinie, Rydze i Królewcu. Po M. Ebercie funkcję prezesa Towarzystwa objął w 1926 roku Wilhelm Gaerte (1890–1958), archeolog, filolog klasyczny i germanista, autor badań w Sterławkach Małych (Klein Stürlack), pow. giżycki w 1927 r.17 (Crome 1928, s. 380; Karczewska 1999, s. 239), Knisie w 1919 r. czy Dłużcu w 1922 r. (Juga-Szymańska 2013, s. 156). Za jego kadencji zmienił się znacząco profil organu wydawanego przez Altertümsgesellschaft Prussia, jak i jego nazwa. Pismo, noszące teraz nazwę „Prussia. Zeitschrift für Haimatskunde und Haimatschutz”, a od 1940 – „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde” poświęcone było głównie etnografii ziem pruskich. Pomijając stosunkowo niewielki wkład W. Gaertego w rozwój badań nad grupą olsztyńską, należy podkreślić jego poddanie się ideologicznemu „skrzywieniu” nauki niemieckiej w okresie hitleryzmu (Nowakowski 1995, s. 13). Kolejne towarzystwo naukowe, którego członkowie wprawdzie w niewielkim stopniu prowadzili badania na stanowiskach grupy olsztyńskiej, ale którego roli w badaniach nad pradziejami Mazur nie można niedoceniać, to założone przez historyka Marcina Giersza (Martin Gerß) w 1884 r. w Giżycku Verein für Kunde Masurens, po jego śmierci w 1886 r. przemianowane na Litterarische Gesellschaft „Masovia”. Do najważniejszych badań członków Towarzystwa należą wykopaliska na cmentarzyskach w Bogaczewie-Kuli w 1915 r. (Hess von Wichdorf 1916) czy Sterławkach Małych w 1928 r. (Karczewska 1999). Towarzystwo wydawało do 1927 r. organ Mitteilungen der Litterarische Gesellschaft „Masovia”. W drugiej dekadzie XX wieku w Niemczech doszło do regulacji prawnych odnoszących się do badań archeologicznych. W 1914 roku ustanowiono tzw. Ausgrabunggesetz, która oddawała urzędowi mężów zaufania do spraw ochrony zabytków – Vertrauensmänner für kulturgeschichtliche Bodenaltertümer (powołani 30 lipca 1920 roku) kontrolę nad prowadzącymi wykopaliska. Jako pierwszy funkcję tę na dawną prowincję Prusy Wschodnie pełnił

Mirosław Rudnicki

Ryc. 3. Zamek w Królewcu w 1945 r. Wg ‘Frontovaâ Illûstaciâ’ 8 (106), 1945

M. Ebert, natomiast po nim W. Gaerte. Współpracownikiem M. Eberta na obszar Provinz Westpreußen w granicach sprzed 1918 r. został wspomniany wcześniej H. Kemke (Nowakowski 2000b, s. 14–15; Hoffmann 2006, s. 37). Centralną jednostką muzealną na obszarze dawnych Prus Wschodnich było Prussia Museum w Królewcu, mieszczące się w nieistniejącym obecnie zamku (Ryc. 3). Do tej placówki trafiła większość materiału zabytkowego, pochodząca nie tylko z badań towarzystwa „Prussia”, ale również z wykopalisk innych towarzystw i przypadkowych odkryć. Niektóre materiały z badań mazurskich, poza lokalnymi placówkami muzealnymi na terenie dawnego Ostpreußen, trafiały do berlińskiego Museum für Völkerkunde. Do Berlina trafiły między innymi zabytki z badań na stanowiskach grupy olsztyńskiej, prowadzonych przez M. Weigla w Kosewie (Weigel 1891), materiały pozyskane w Tylkowie podczas budowy linii kolejowej (Bujack 1884) oraz część zabytków z Miętkich (Schmidt 1906). Do wybuchu drugiej wojny światowej materiały grupy olsztyńskiej zostały odkryte na stanowiskach w Chochole (Friedrichsfelde) (1917), Waplewie (Waplitz) pow. szczycieński i Dłużcu (1925–1926), pow. mrągowski. Przeprowadzone zostały także przez L. Fromma, ówczesnego Społecznego Opiekuna Zabytków w  powiecie olsztyńskim, badania na cmentarzyskach i  osadach w Odrytach (Odritten) oraz Tumianach (Bohnsack 1938a, s. 24), natomiast D. Vogt przeprowadził w 1927  r. wykopaliska 17   Badania na tym cmentarzysku kontynuował w 1928 r. Hans Meye, na cmentarzysku w Jakubowie (Jakobsdorf) (Nowakowski członek Litterarische Gesellschaft „Masovia”.

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

2001, s. 56). Hans Tiska przebadał w 1928 r. wielokulturowe cmentarzysko w Bartołtach Wielkich (Groß Bartelsdorf), pow. olsztyński na którym wystąpiły również pochówki grupy olsztyńskiej18 (Nowakowski 2003b, s. 101). J. Vogt przebadał w 1933 także niemal zupełnie nieznane cmentarzysko w Łuknajnie (Lucknainen)19, pow. mrągowski (Hilberg 2009, s. 436; Voigtmann 1941a, s. 64). Być może grupie olsztyńskiej, należy również przypisać znalezisko skarbu ozdób srebrnych odkrytego w  miejscowości Oterki (Klein Ottern), pow. kętrzyński (Bogucki 2002, s. 15; 2003, s. 17), natomiast w Popielnie (Popielnen), pow. piski20 odkryto, prawdopodobnie w grobie grupy olsztyńskiej, wyjątkową na ziemiach bałtyjskich, importowaną szklaną czarkę, pochodzącą najprawdopodobniej z frankijskiej pracowni w północnej Galii (Hollack 1908a, s. 121; Nowakowski 2001, s. 89; Stawiarska 2003, s. 161). W 1932 r. odkryto cmentarzysko w Bogdanach (Bogdainen), pow. olsztyński, natomiast w  1992 r. zlokalizowano pobliską osadę (Hoffmann 1999, s. 70). Materiały datowane na późny okres wędrówek ludów z nieznanego bliżej cmentarzyska w okolicach Szczytna znane są ze spuścizny O.W.H. Heine, znajdującej się w Städtischen Gustav-Lübcke-Museum w Hamm w Westfalii (Kleemann 1956, s. 74–76). Ze względu na brak bliższych informacji trudno jednoznacznie przypisać grupie olsztyńskiej cmentarzyska w Wólce na którym miały się znajdować materiały datowane na okres wędrówek ludów (Jaskanis 1977, s. 342). Być może z grupą olsztyńską można wiązać nieznane bliżej stanowiska w Rumach (Rummen) i Wólce Dymerskiej (Dimmer Wolka) (Hollack, Peiser 1904, s. 38) i cmentarzysko datowane na III–VI w. z miejscowości Bogumiły (Bogumillen, Kr. Johannisburg) (Alt Preußen 1937, s. 30), a także w Nerwiku (Nerwigk, Kr. Allenstein), na którym odkryto fragmenty ceramiki datowane na okres wędrówek ludów. Podobnie datowane skorupy okryto w dawnym Schönberg, Kr. Sensburg (Bohnsack 1938b, s. 56, 61). Informacje, najczęściej lakoniczne, które dotyczyły odkryć archeologicznych na stanowiskach grupy olsztyńskiej pojawiały się nie tylko w wydawnictwach towarzystw naukowych, ale także w wydawanym w Królewcu czasopiśmie „Alt Preuβen”, olsztyńskim „Unsere Heimat”, ełckim „Unser Masurenland. Heimatbeilage der Lycker Zeitung” czy w „Masurischen Volkskallender”. Po drugiej wojnie światowej, w latach 1969–1971 Zespół do Badań Etnogenezy Słowian w Polsce Północno-Wschodniej z ówczesnego Instytutu Historii i Kultury   Przed badaniami H. Tiski, na tym stanowisku zniszczono przez nieostrożność kilkanaście grobów o nieokreślonej chronologii (Hilberg 2009, s. 398). 19   Badania na tym stanowisku przeprowadzono także w 1941 r. lecz ich wyniki pozostają nieznane (Hilberg 2009, s. 436). 20   Przed 1945 – Kreis Sensburg. 18

113

Materialnej Państwowej Akademii Nauk kontynuował pod kierownictwem Krzysztofa Dąbrowskiego badania na cmentarzysku w Tumianach (Dąbrowski 1975a; 1975b) oraz na pobliskiej osadzie (Baranowski, Dąbrowski, Kowalczyk, Meyza 1975; Baranowski, Dąbrowski, Kowalczyk 2000). Materiały łączone z grupą olsztyńską wystąpiły również na osadzie i cmentarzysku w Paprotkach Kolonii (Karczewski 2004, s. 136–138). Prowadzono także badania na osadzie w Bartołtach Wielkich (Balke 1970), Franknowie21 (Dąbrowska, Kozłowska 1973; Babič, Dąbrowska, Kozłowska 2000) i w Starych Kiełbonkach (Ławnym Lasku) (Mellin-Wyczółkowska 2007). Być może z grupą olsztyńską można wiązać osadę w Knisie, pow. giżycki (Nowakowski 1986, s. 36)22 . Interesujących wyników dostarczyły również prace prowadzone na grodziskach w Pasymiu (Odoj 1968)23, Jeziorku (Antoniewicz, Okulicz 1958, tabl. XIV–XVI), Staświnach (Karczewska, Karczewski 2007, s. 147–148) oraz w Szestnie-Czarnym Lesie (Wróblewski 1996), gdzie również zarejestrowano materiały grupy olsztyńskiej. Należy podkreślić, iż dopiero badacze polscy, po drugiej wojnie światowej, skupili się w dużej mierze na badaniu osad należących do omawianej jednostki kulturowej. W 1975 roku odkryto cmentarzysko w Wyszemborku (st. IVa), na którym obok pochówków z okresu wpływów rzymskich wystąpiły również liczne obiekty z późnego okresu wędrówek ludów (Szymański 2005, s.  15). Stanowisko to jest jedną z niewielu kompleksowo przebadanych nekropoli na Mazurach. Wykopaliska prowadzili kolejno J. Okulicz, W. Nowakowski oraz P. Szymański. Badania w mikroregionie jeziora Salęt dostarczyły również materiałów grupy olsztyńskiej z osad w Wyszemborku stanowiska: I (Nowakowski 1980), IVb, V (Szymański 2005, s. 161), Szestnie, st. II „Ptasia Wyspa” (Bursche, Nowakowski 1980, s. 222). W latach 1977–1978 oraz w 1980 r. przeprowadzono badania na zniszczonym przez wybieranie piasku cmentarzysku w Sterławkach Wielkich, pow. giżycki (Lenarczyk 1991, s. 65–110). W 1973 roku w Pieckach, pow. mrągowski odkryto przypadkowo grób ciałopalny w którego wyposażenie wchodziły między innymi dwie brązowe zapinki płytkowe   Chociaż osadę we Franknowie zalicza się do grupy olsztyńskiej (Okulicz 1988, s. 109–110), to jej położenie poza zwartym osadnictwem tej jednostki kulturowej (Ryc. 5), każe bliżej przyjrzeć odkrytym na niej materiałom w celu ewentualnej weryfikacji jej przynależności kulturowej. 22   Na istnienie w tej miejscowości stanowiska grupy olsztyńskiej może wskazywać odkrycie w pobliskim kanale zapinki płytkowej datowanej na późny okres wędrówek ludów (Hilberg 2009, s. 396–397). 23   W latach 2016–2017 na grodzisku w Pasymiu prowadzone były również badania pod kierownictwem S. Wadyla z Instytutu Archeologii UW, które dostarczyły materiałów łączonych z grupą olsztyńską (Wadyl 2016, s. 382–383; 2017, s. 722). 21

114

Ryc. 4. Wykopaliska na forcie III w Kaliningradzie w 2000 r. Fotografia ze zbiorów K. Skvortsova

typu Pleniţa-Tumiany (Lempka, Nowakowski 1975, s. 226; Rudnicki 2004, s. 266). Badania w latach 2006–2008 doprowadziły do odkrycia zniszczonego cmentarzyska grupy olsztyńskiej, na którym zarejestrowano osiem grobów, w tym jeden popielnicowy (Rudnicki 2006). Istnienie nieznanego bliżej stanowiska w miejscowości Popowo Salęckie, pow. mrągowski może sugerować odkrycie podczas badań powierzchniowych zniszczonej zapinki płytkowej (Szymański 2001, s. 183–184). W ostatnich latach doszło do przyrostu materiałów związanych z grupą olsztyńską. W wyniku badań ratowniczych i nadzorów archeologicznych ujawniono osady grupy olsztyńskiej w Olsztynie Brzezinach (Kaczyński, Ziemska 2015, s. 227–246), Linowie, pow. szczycieński, a także Biskupcu Kolonii24 . Na szczególną uwagę zasługuje niezwykle bogata osada w Tałtach, st. II koło Mikołajek badana w 2010 r. (Dymowski, Orzechowska, Rudnicki 2012). Jest to obecnie najszerzej rozpoznane stanowisko osadnicze datowane na okres wpływów rzymskich i okres wędrówek ludów. Zbiór informacji o osadnictwie grupy olsztyńskiej uzupełniają materiały pochodzące z badań powierzchniowych i przypadkowych odkryć. Ze stanowiskami omawianej jednostki kulturowej można najprawdopodobniej łączyć znaleziska z Rańska, Barczewka Kolonii, Bartążka, Wrócikowa, Kucborka, Nowej Kaletki i być może Swobodnej25. Pod koniec lat sześćdziesiątych i w latach siedemdziesiątych poprzedniego stulecia podjęto próbę lokalizacji stanowisk datowanych na okres wpływów rzymskich i okres wędrówek ludów, znanych z badań niemieckich przed II Wojną Światową (Głosik 1968; Waluś, Nowakow24   Badania w Linowie, Biskupcu Kolonii prowadzone były przez firmę „Archeo-Adam”. Chciałbym w tym miejscu podziękować mgr. Adamowi Mackiewiczowi za udostępnienie materiałów z jego badań. 25   Autor dziękuje w tym miejscu dr. Jarosławowi Sobierajowi i dr. hab. Mirosławowi Hoffmannowi z Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie za pomoc oraz udostępnienie zbiorów do badań.

Mirosław Rudnicki

ski 1972; Lempka, Nowakowski 1975). Podobne badania przeprowadzono również w latach dziewięćdziesiątych XX w. w ramach działań naukowych Ekspedycji Galindzkiej Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Prospekcja ta w wielu przypadkach przyniosła pozytywne rezultaty (Szymański 2000). Bogatych znalezisk dostarczyły badania na odkrytym przed drugą wojną światową cmentarzysku w Lasowcu (Nowakiewicz, Rzeszotarska-Nowakiewicz 2011a). W 2017 r. w badania sondażowe w  okolicy wsi Nowe Kiełbonki, prowadzone przez mgr I. Lewoc i mgr K. Niemczaka z Instytutu Archeologii UW doprowadziły do „ponownego odkrycia” cmentarzyska, które można łączyć z nekropolą w Wólce Prusinowskiej, badaną przed II Wojną Światową26. Należy wspomnieć o wyjątkowym odkryciu stanowiska kultowego, datowanego na okres wpływów rzymskich i okres wędrówek ludów w Czaszkowie, pow. mrągowski. Stanowisko to, którego etap funkcjonowania mógł przypadać na okres rozwoju grupy olsztyńskiej stanowi ewenement na terenie kręgu zachodniobałtyjskiego (Nowakiewicz, Rzeszotarska-Nowakiewicz 2011b). Na wczesnym etapie rozwoju, pruskie towarzystwa naukowe skupiały badaczy, którzy przejawiali duże zainteresowanie prahistorią ziem pruskich oraz przebadali wykopaliskowo większość znanych stanowisk pradziejowych na tych terenach mimo, iż nie byli archeologami z  wykształcenia np. G. Bujack, J. Heydeck, E. Hollack, A. Bezzenberger. Metodyka ówczesnych badań znacznie odbiegała od dzisiejszych standardów. Warto przy tym podkreślić, iż ówcześni badacze podczas prowadzenia badań borykali się problemami, które i dziś nieobce są archeologom, takimi jak wysokie koszty prowadzenia badań, nadużywanie alkoholu przez pracowników czy pazerni, bądź niewykształceni właściciele gruntów (Hoffmann 2005, s. 23–27) Niekiedy weryfikacja wykopaliskowa na stanowiskach badanych przez Niemców w XIX i początkach XX w. ujawnia „niedokopane” groby, np. na cmentarzysku w Tumianach (por. Baranowski 1996, s. 68), bądź intencjonalnie porzucone „małowartościowe” zabytki, takie jak fragmenty ceramiki. Często nie prowadzono też dokumentacji polowej, która mogłaby odtworzyć układ obiektów i stratygrafię horyzontalną stanowiska. Bez wątpienia większość stanowisk odkrytych przed drugą wojną światową została przebadana w niepełnym stopniu, na co wskazują współczesne wykopaliska m.in. na wspomnianym cmentarzysku w Tumianach, a także Kosewie czy Burdągu. Ilość opracowań materiałów była znikoma, natomiast same publikacje często pozbawione ilustracji, co obecnie znacznie utrudnia analizę materiałów. Większość zabytków pozyskanych do 1944 roku przez badaczy niemieckich trafiła do tzw. Prus  Informacja ustna mgr I. Lewoc.

26

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

115

Ryc. 5. a) Pudła z zabytkami i archiwaliami z dawnego Prussia Museum po przetransportowaniu do Altes Museum w Berlinie w 1990; b) Plansze z zabytkami z dawnego Perkau (Kr. Friedland) i Tenkieten (Kr. Fischhausen) z kolekcji Prussia Museum. Wg Reich, Menghin 2008

sia Museum w Królewcu. Pod koniec drugiej wojny światowej materiały te w dużym stopniu uległy rozproszeniu bądź zniszczeniu (por. Nowakowski 1995, s. 14–15). Perspektywy badawcze uległy w ostatnich latach znacznej poprawie dzięki „ponownemu odkryciu” zabytków mazurskich ze zbiorów Prussia-Museum, które ocalały z zawieruchy wojennej. Mowa tu o odnalezieniu licznych przedmiotów w Forcie III w dawnej dzielnicy Quednau (Ryc. 4) w Królewcu przechowywanych obecnie w Oblastnoj istoriko - hudožestviennyj muzej w Kaliningradzie (Reich 2003; Junker, Wieder 2003; Valujev 2005)

oraz o udostępnieniu zabytków z tzw. Prussia Sammlung w  Museum für Vor-und Frühgeschichte w Berlinie – materiałów ewakuowanych w czasie wojny z Prussia-Museum do Niemiec (Ryc. 5). Część zabytków zachowała się w dawnej klinice psychiatrycznej w Karolewie, pow.  kętrzyński, gdzie została ukryta przez Niemców. Po przypadkowym odkryciu, materiały te zostały zabezpieczone i przewiezione do Muzeum Mazurskiego (dzisiejsze Muzeum Warmii i Mazur) w Olsztynie. W tym kontekście nie można pominąć innych działań Jerzego Antoniewicza – delegata Ministerstwa Kultury i Sztuki, który poza

116

zabezpieczeniem wspomnianych zabytków z Karolewa zabezpieczył również materiały z lokalnych placówek muzealnych na terenie Mazur, Warmii i Powiśla (Skurpski 1973, s. 559). Niekiedy liczne zabytki odkryte przed 1945 rokiem na terenie dawnych Prus Wschodnich odnajdują się w prywatnych kolekcjach27. Najistotniejszą obecnie kategorią źródeł do badań nad grupą olsztyńską są jednak archiwalia, będące niepublikowaną spuścizną naukową badaczy zajmujących się problematyką okresu wędrówek ludów na ziemiach dawnych Prus Wschodnich (por. Nowakowski 2000d; Juga-Szymańska 2007). Do najważniejszych należą tu: Prussia-Museum Archiv w Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie, spuścizna Nilsa Åberga, przechowywana w  Riksantikvarieämbetet, Antikvarisk-topografiska arkivet w Sztokholmie, spuścizna Feliksa Jakobsona w Latvijas Nacionālais vēstures muzejs, w Rydze, tzw. Voigtmanns Kartei, czyli kartoteka Kurta Voigtmanna, obecnie przechowywana w  Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie, spuścizna naukowa Carla Engla, przechowywana w Johann-Gotfried Herder Institut w Marburgu, spuścizna naukowa Rudolfa Grenza, przechowywana w Archäologisches Landesmuseum Schleswig oraz spuścizna Carla Axla Moberga, obecnie w Göteborg Uniwesitetsbibliotek. Liczne informacje o stanowiskach z okresu wędrówek ludów znajdują się również w kartotece estońskiej archeolog M. Schmiedehelm znajdującej się w Ajaloo Instituut w Tallinie (por. Juga, Szymański 2004). Cennym źródłem do są również archiwalia fotograficzne zebrane w  Prussia Museum Foto Archiv w Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie czy kolekcji dydaktycznej stworzonej przez A.M. Tallgrena dla Uniwersytetu w Tartu, przechowywanej również w Ajaloo Instituut w Tallinie (por. Juga, Ots, Szymański 2003). Interesujące informacje można również znaleźć w  Vorgeschichtlichen Fundkartei des Kreises Lötzen stworzonej przez A. Schmidta, dyrektora dawnego Vaterländische Gedenkhalle Lötzen, kopia tej kartoteki znajduje się w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie oraz w Muzeum Fauny i Flory – Twierdza Boyen w Giżycku. W muzeum Warmii i Mazur znajduje się również spuścizna archiwalna J. Heydecka – tzw. Depot Heydeck, kartoteka Otto Tischlera (Tischlers Zettelkatalog), kartoteka H. Schleiffa oraz G. Vogta. W 2008 roku opublikowane zostały niezwykle cenne źródła archiwalne – wybrane   Przykładem może być tzw. „Kolekcja Biriukova” – zbiór licznych zabytków pochodzących między innymi z badań na cmentarzyskach w Tumianach, Kielarach czy Leleszkach. Kolekcja ta znajdowała się w rękach w rękach prywatnego kolekcjonera w Rosji, lecz została wykupiona i przekazana do zbiorów Oblastnoj istoriko - hudožestviennyj muzej w Kaliningradzie i obecnie stanowi przedmiot opracowania przez M. Rudnickiego, K.N. Skvortsova i P. Szymańskiego (Rudnicki, Skvortsov, Szymański 2015). 27

Mirosław Rudnicki

księgi inwentarzowe dawn. Prussia Museum (Bitner-Wróblewska 2008). Źródła te były już wcześniej wykorzystane w badaniach nad grupą olsztyńską lecz poziom publikacji materiałów reprezentował zdecydowanie niższy poziom (Kulakov 1989). Od czasu pionierskiego opracowania przez J. Okulicza-Kozaryna cmentarzyska w Bogaczewie-Kuli (Okulicz-Kozaryn 1958), archiwalia są z powodzeniem wykorzystywane do rekonstrukcji mazurskich nekropoli, czego przykładem mogą być opracowania cmentarzysk w  Tałtach (Juga 2004), Zalcu (Szymański 2004), Kamieniu (Szter 2010), Leleszkach (Rudnicki 2005), Kosewie (Rudnicki 2010) czy Muntowie (Nowakowski 2004). Pewną pomocą w badaniach nad grupą olsztyńską mogą służyć tzw. mapy archeologiczne zawierające informacje obecności stanowisk archeologicznych na terenie danej miejscowości. Do najważniejszych należy mapa dawn. Prus Wschodnich autorstwa E. Hollacka z 1908 roku (Hollack 1908a), a także mapy „powiatowe” tzw. Kreiskarten autorstwa L. Fromma i W. Steffela – Allenstein (Hoffmann 1999), J.F.G. von Hassela – Sensburg (Melin-Wyczółkowska 1999), H. Tiski i W. Kuschela – Ortelsburg (Sobieraj 1999). *** Pojęcie grupa olsztyńska wprowadzone zostało w 1973 roku przez J. Okulicza28. Jako pierwszy to zjawisko kulturowe wydzielili E. Hollack i F.E. Peiser, umieszczając materiały grupy olsztyńskiej w tzw. III grupie cmentarzysk, datowanej na fazy D–E (por. Hollack, Peiser 1904, s. 12– 38). W 1919 roku N. Åberg wprowadził nazwę masurgermanische Kultur, która została zaaprobowana przez naukę niemieckojęzyczną. Dla schyłkowego okresu rozwoju tej jednostki kulturowej C. Engel próbował wprowadzić określenie westmasurische (galindische) Miniatur-kultur (Engel 1939, s. 49). W nauce niemieckiej, w okresie międzywojennym, funkcjonowało również pojęcie westmasurische Gruppe (Engel, La Baume 1937, s. 171–172) czy westmasurische Kulturgruppe (Petersen 1937, s. 62). W polskiej literaturze powojennej, kiedy to obszar Mazur znalazł się w orbicie zainteresowań polskich archeologów, sprzeciwiano się nazwie o tak jednoznacznym zabarwieniu etnicznym jak masurgremanische Kultur. Pojawiły się określenia: kultura mazurska (Odoj 1968; Mączkowska 1974, s. 37) czy kultura staropruska (Godłowski 1981, s. 65). Ostatecznie przyjęto pojęcie grupa olsztyńska zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego (Okulicz-Kozaryn 1988, s. 103).

  Sam autor określał je jednak jako „przestarzałe” (opinia wygłoszona podczas dyskusji na konferencji „Ceramika zachodniobałtyjska. Nowe źródła i interpretacje” Białystok 23–24 września 2002 roku (por. Okulicz 2004, s. 226). 28

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

Jednym z najczęściej poruszanych zagadnień związanych z grupą olsztyńską był problem jej identyfikacji etnicznej. Jako pierwszy temat ten podjął J. Heydeck. W publikacji wyników badań na cmentarzysku w Tumianach, na podstawie odkrytych tam zabytków, badacz ten dopatrywał się Gotów jako użytkowników tej nekropoli. Brak broni w grobach interpretował jako oznakę umiłowania pokoju przez tę społeczność, która osiedliła się na Mazurach i  zajmowała wytwórczością rzemieślniczą oraz złotnictwem (Heydeck 1895, s. 69–70). E. Brenner również wskazywał na germański charakter materiałów z Tumian i Kielar. Dopuszczał także możliwość przybycia na tereny Mazur nieokreślonego precyzyjnie ludu germańskiego z Północy lub obszarów naddunajskich (Brenner 1915, s.  337). Podobne zdanie wyrażał K. Templin na przykładzie znalezisk zapinek płytkowych (Templin 1926, s. 100). Za przybyciem na tereny zachodnich Mazur grupy germańskiej ludności z obszarów naddunajskich opowiadał się również V. Kulakov, mówiąc o osadnictwie „gepidzko-longobardzkim” około połowy VI w. (Kulakov 1994, s. 193, 213). Do najbardziej znaczących badaczy zajmujących się problematyką okresu wędrówek na terenie dawnych Prus Wschodnich należał szwedzki archeolog Nils Åberg, autor opracowania pt. Ostpreussen in der Völkerwanderungszeit, który był zdania, iż tereny tej dawnej niemieckiej prowincji zajmowane były w późnym okresie wędrówek ludów przez dwie germańskie grupy kulturowe. Pierwsza zasiedlała tereny Sambii i miała być kontynuacją osadnictwa gockiego sięgającego okresu wpływów rzymskich, druga (masurgermanische Kultur) zajęła Mazury na początku, bądź w rozwiniętym VI wieku (Åberg 1919, s. 69). Badacz ten nie wypowiadał się jednoznacznie co do przynależności plemiennej owych „Kulturträgerów”. Zauważył jednak w materiale zabytkowym dwie grupy fibul: „południowoeuropejską” i „południoworosyjską” (naddnieprzańską), które mogły wskazywać na te obszary, jako tereny z których mogła napłynąć ludność, która zasiedlająca zachodnią część Mazur w późnym okresie wędrówek ludów. N. Åberg tłumaczy również widoczny w VI w. kryzys osadnictwa na Sambii, faktem podporządkowania sobie tego obszaru przez ludność masurgermanische Kultur. Schyłkową, dekadencką fazę tej kultury łączy natomiast z ze związkiem plemiennym Prusów, znanym ze źródeł wczesnośredniowiecznych (Åberg 1919, s. 69–70). W. Gaerte w swojej książce Urgeschichte Ostpreußens podkreślał niewątpliwie germański charakter wybranych materiałów z mazurskich cmentarzysk z późnego okresu wędrówek ludów (Gaerte 1929, s. 260). Postawił jednak pytanie czy w tym przypadku nosiciele kultury germańskiej musieli być Germanami. Zaprezentował hipotezę, według której, Galindowie, bałtyjscy mieszkańcy Mazur, mieliby

117

wziąć udział w wędrówce na południe wraz z plemionami germańskimi u schyłku okresu późnorzymskiego. Przebywaliby oni najprawdopodobniej gdzieś na obszarach naddunajskich, zapewne pod germańskim przywództwem i  zaadaptowaliby elementy germańskiej kultury. Około 500 roku mieliby powrócić na tereny Mazur (Gaerte 1929, s. 308–311). Hipoteza ta, jakkolwiek nie poparta materiałem dowodowym zyskała miejsce w późniejszych opracowaniach (Ryc. 6:a) (por. Nowakowski 1995, s. 20–22; 2009b, s. 418–419). Niemiecki archeolog C. Engel na podstawie materiałów z Tumian i Kielar przedstawił hipotezę, według której na tych cmentarzyskach mieliby być pochowani Ostrogoci, których grupa powróciła z Italii około 550 r. (Engel 1932, s. 174). Badacz ten w późniejszym okresie nie konkretyzował już swoich poglądów na temat przynależności etnicznej osadnictwa w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego w fazie E, wskazując na potrzebę dalszych badań nad zagadnieniem etnogenezy masurgermanische Kultur (Engel, La Baume 1937, s. 175), podkreślał jednakże silne powiązania z osadnictwem gockim na Ukrainie (Engel 1938, s. 3), dopuszczając zarówno osadnictwo grupy Germanów, jak i  ludności bałtyjskiej, która mogła drogą handlu pozyskać przedmioty germańskiej proweniencji (Engel 1935, s.  97–98). Na gocki charakter osadnictwa na Pojezierzu Olsztyńskim w okresie wędrówek ludów wskazywał również olsztyński badacz L. Fromm (1932, s. 281–282). Gockiego pierwiastka w grupie olsztyńskiej dopatrywał się także J. Okulicz-Kozaryn wskazując na formy i zdobienie ceramiki, które nawiązują w pewnym stopniu do naczyń kultury wielbarskiej (Okulicz-Kozaryn 1988, s. 112). Niewykluczone, iż nasunięcie się osadnictwa grupy olsztyńskiej na Pojezierze Olsztyńskie mogło doprowadzić do kontaktów z epigonami ludności kultury wielbarskiej i przejęcia niektórych elementów kultury materialnej29. Przy obecnym stanie badań trudno jednak potwierdzić tą hipotezę. G. Körner poszedł w swoich przypuszczeniach najdalej ze wszystkich wspomnianych badaczy. Widział on bowiem wśród twórców masurgermanische Kultur grupę Longobardów powracających z Italii. Podstawą tej hipotezy była obecność w materiale zabytkowym fibul płytkowych z owalną nóżką, longobardzkiej proweniencji i  zapinek o koneksjach nadłabskich (Körner 1938, s.  21). Wyraźne wpływy longobardzkie dostrzegał również K. Voigtmann, wskazując jako przykład inwentarz grobu 55 z Tumian (Voigtmann 1941c, s. 167–168).

  Możliwość oddziaływań postwielbarskich dopuszczał także J. Żak wskazując na podobieństwo niektórych ostróg haczykowatych grupy olsztyńskiej do najpóźniejszych egzemplarzy pochodzących z terenu kultury wielbarskiej, np. z Bornic (Żak 1958). 29

118

Mirosław Rudnicki

Ryc. 6. a) Hipotetyczna trasa migracji Galindów. Wg Nowakowski 2000c; b) Zasięg masurgermanische Kultur. Wg Engel 1935

Na niejednorodność materiału zabytkowego, który łączy w sobie elementy o cechach germańskich, różnorodnej proweniencji kładł nacisk E. Petersen. Wyróżnił cztery grupy zabytków o powiązaniach: południoworosyjsko-naddunajskich (gockich), longobardzkich, frankijsko-alamańsko-turyngijskich oraz skandynawskich (Petersen 1939, s. 207). Badacz ten wskazywał przy tym na bałtyjskie cechy ceramiki odkrywanej w zespołach masurgermanische Kultur. Sugerował również możliwość wykształcenia się na Mazurach organizacji, być może niejednolitej etnicznie (germańsko-bałtyjskiej), która czerpała zyski z handlu bursztynem (Petersen 1939, s. 207). Niemiecki prahistoryk G. Kossinna identyfikował ludność zamieszkującą Mazury w późnym wędrówek ludów z nieokreślonym plemieniem mającym silne powiązania z Germanami „środkowoeuropejskimi” oraz Ostrogotami z obszarów nadczarnomorskich (Kossinna 1932, s.  135). F. Bujak widział na terenie Mazur grupę Gotów, która przybyła tam z obszaru Ukrainy, gdzie po śmierci Attyli, walki z Bułgarami zmusiły ją do szukania nowych siedzib. Po dotarciu na tereny bałtyjskie grupa ta miała podbić miejscową ludność i stworzyć „warstwę szlachecko-ziemiańską” (Bujak 1948, s. 45). Za bałtyjskim rodowodem osadnictwa na Pojezierzu Mazurskim w fazie E opowiadał się B. Ehrlich, który grupę olsztyńską traktował jako wynik silnych wpływów germańskich na rodzime bałtyjskie osadnictwo (Ehrlich 1926, s. 265–285). K. Voigtmann mówił natomiast o galindische

Mischkultur powstałej w wyniku handlowo-politycznych procesów, łączącej w sobie różnorodne wpływy na bałtyjskim podłożu (Voigtmann 1941a, s. 12). E. Šturms analizując znaleziska zapinek z zespołów mazurskich, zwrócił uwagę na przeważającą liczbę znalezisk fibul o bałtyjskiej proweniencji w stosunku do zapinek płytkowych łączonych z Germanami, podkreślając przy tym obecność tychże fibul wyłącznie w grobach kobiecych. Występowanie bałtyjskich zapinek kuszowatych w grobach męskich miało świadczyć o dominacji miejscowego, galindzkiego elementu etnicznego (Šturms 1950, s. 21–22). Źródłem bogactwa miejscowej ludności miałby być handel bursztynem, którego dyluwialne złoża w okolicy Szczytna były eksploatowane jeszcze w XIX wieku (Šturms 1947, s. 5; Toeppen 1995, s. 37–38). Badacz ten nie rozstrzygał jednak, czy importowane zapinki płytkowe dostały się na Mazury drogą handlu, czy też wraz z kobietami obcego pochodzenia. Ustosunkowując się do teorii E. Šturmsa, J. Antoniewicz sugerował, iż przyczyną takiego zjawiska było obdarowywanie importowanymi przedmiotami żon i córek przez wojowników, którzy wcześniej pozyskali je metodą rabunku (Antoniewicz 1952, s. 219). W swoich pracach z 1947 i 1950 roku E. Šturms jednoznacznie zawracał także uwagę na rodzimy, bałtyjski charakter osadnictwa na Mazurach w późnym okresie wędrówek ludów (Šturms 1947, s. 6; 1950, s. 21), co zostało powszechnie zaakceptowane w literaturze (Odoj 1970, s.  54–56; Bitner-Wróblewska 2007). Przeciwko germań-

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

skości masurgermanische Kultur zdecydowanie opowiadali się wcześniej polscy badacze m.in. J. Antoniewicz (1952, s.  215–216), J. Kostrzewski (1952, s. 105–106) czy K.  Jażdżewski (1939, s. 317; 1981, s. 604) wskazując między innymi na miejscowe – bałtyjskie tradycje sepulkralne oraz lokalne formy ceramiki. Warte podkreślenia jest, iż wbrew dominującej w nauce polskiej tendencji do unikania identyfikacji kultur archeologicznych czy grup kulturowych z organizmami plemiennymi znanymi ze źródeł historycznych chętnie identyfikowano grupę olsztyńską z wczesnośredniowiecznymi Galindami (Jażdżewski 1981, s. 603–605; Tyszkiewicz 1974, s. 74) czy Sasinami (Gąssowski 1985, s. 274). Kolejną hipotezę dotyczącą etnogenezy grupy olsztyńskiej zaproponował niemiecki badacz Herbert Kühn, widząc w twórcach tej jednostki kulturowej grupę Herulów, którzy rozbici przez Longobardów (około 508 roku) i Gepidów, według Prokopa z Cezarei, mieli około 512 roku powędrować do swoich dawnych siedzib na terenie Skandynawii. Już N. Åberg w 1919 r. ostrożnie sugerował, iż zapinki płytkowe o proweniencji naddunajskiej mogą być wiązane z tym ludem nie chciał przy tym wypowiadać się jednoznacznie (Ǻberg 1919, s. 90). Teorię tę w pełni zaakceptował H. Kühn, który wyodrębniając grupę zapinek płytkowych o nawiązaniach naddunajskich i naddnieprzanskich określał je jako świadectwo przybycia Herulów na tereny Mazur (Kühn 1956, s. 108). Zagadnienie możliwości pobytu Herulów na terenie północno-wschodniej Polski poruszył H. Łowmiański odrzucając możliwość przemarszu tego ludu przez Mazury, wskazując na trasę biegnącą przez Morawy i Schleswig (Łowmiański 1963, s. 308). Hipoteza o wkładzie Herulów w powstanie grupy olsztyńskiej mimo jej niewielkiej wiarygodności pojawiała się również w późniejszej literaturze (Kokowski 2005, s. 519). Obecność Sasów na Mazurach dopuszczał J. Gąsowski. Miałby to być odłam plemienia, który reemigrował z  Brytanii. Dowodem miałaby tu być notowana w źródłach wczesnośredniowiecznych nazwa pruskiego terytorium plemiennego – Sasinia. Plemię Sasinów miało zajmować obszar położony na zachód od terytorium Galindów, którego zasięg w dużym stopniu pokrywał się z obszarem osadnictwa grupy olsztyńskiej w późnym okresie wędrówek ludów (Gąsowski 1985, s. 274). Hipoteza ta koliduje jednak z przekazem kronikarza Galla Anonima, który nazwę Sasinia wywodził od Sasów, mających przybyć na te tereny dopiero za panowania Karola Wielkiego (768–814) (Gall Anonim: 106). Jest jednak bardzo prawdopodobnie, iż nazwa Sasinia pochodzi od pruskiego słowa Sasse – zając i nie ma związku z germańską nazwą plemienną (Knietz 1939, s. 45). Joachim Werner wskazywał na czytelne elementy słowiańskie w materiałach grupy olsztyńskiej. Badacz ten na

119

podstawie licznych znalezisk zapinek płytkowych, które przypisywał Słowianom, sugerował możliwość wpływu ze strony ludności wschodniosłowiańskiej, łączonej z Antami, lecz poddawał w wątpliwość możliwość fizycznej obecności Słowian na tym obszarze (por. Werner 1950, s. 167–168). Na elementy słowiańskie widoczne w niektórych formach ceramiki grupy olsztyńskiej oraz zabytkach metalowych zwracali również J. Antoniewicz (1969, s. 111), J. Okulicz-Kozaryn (1988), W Wróblewski i T. Nowakiewicz (2003; 2010), W.A. Moszczyński (2004) czy M. Rudnicki (2009; 2010; 2014). Zagadnienie kierunków i charakteru powiązań grupy olsztyńskiej nie zostało dotąd wyczerpująco omówione. Znane źródła pozwalają na wyróżnienie grup materiałów o bardzo różnorodnej proweniencji. Wyraźną grupę tworzą materiały o koneksjach frankijsko-alamańskich. Można także wyodrębnić zabytki o nawiązaniach gocko-gepidzkich, słowiańskich (nawiązujących zarówno do kultury praskiej, jak i pieńkowskiej), longobardzkich, południowo-wschodnioskandynawskich, awarskich czy bizantyjskich. W materiałach grupy olsztyńskiej spotyka się również zabytki nawiązujące do kultur strefy laso-stepu w dorzeczu górnego Dniepru oraz terenów fińskich. Trudno jednak precyzyjnie określić kierunki powiązań grupy olsztyńskiej, ze względu na fakt, iż wiele importowanych zabytków występuje na rozległych obszarach i trudno przypisać je konkretnej jednostce kulturowej czy grupie plemiennej. Problem etnogenezy grupy olsztyńskiej, poruszany był często przez badaczy przy analizie materiału zabytkowego o wyraźnym zabarwieniu germańskim i niekiedy mógł być rozpatrywany przez pryzmat założeń pozanaukowych. Spór o germańskość czy też nie-germańskość osadnictwa na Mazurach w fazie E między badaczami polskimi a niemieckimi mógł być uwarunkowany tendencjami natury politycznej. Polscy badacze sprzeciwiali się niemieckim dążeniom do wykazania na podstawie materiału archeologicznego dowodów na przedhistoryczne osadnictwo germańskie na Mazurach. Często wraz z problemem przynależności etnicznej ludności grupy olsztyńskiej pojawiała się kwestia źródeł bogactwa tej jednostki kulturowej, które czyniło ją swoistym fenomenem na tle innych kultur i grup kulturowych w tej części Europy Środkowo-Wschodniej (Rudnicki 2017a). Najpopularniejsze w literaturze koncepcje dotyczyły handlu bursztynem (Petersen 1939; Werner 1933; 1950; 1951; Šturms 1947; 1950), który choć w okresie wędrówek ludów nie był tak popularny jak w okresie wpływów rzymskich, to jednak był ceniony, na co wskazują znaleziska paciorków bursztynowych w grobach na cmentarzyskach rzędowych merowińskiego kręgu kulturowego czy na stanowiskach awarskich w Kotlinie Karpackiej. Da-

120

towane na VI w. znalezisko przedmiotów bursztynowych pochodzi również z terenu portu w Rawennie w Italii (Kolendo 1990, s. 97). Z Basonii na Lubelszczyźnie pochodzi natomiast liczny depozyt bursztynu datowany na schyłek wczesnego okresu wędrówek ludów, który mógł być przedmiotem handlu (Wielowiejski 1990; Kokowski 2010). Choć można założyć perturbacje na szlaku bursztynowym biegnącym od Morza Bałtyckiego nad Adriatyk związane z burzliwą sytuacją polityczną w środkowej i południowej Europie w okresie wędrówek ludów i  najstarszej fazie wczesnego średniowiecza (Okulicz 1973, s. 492; Wielowiejski 1980, s. 204–205), to nie należy kwestionować roli obszarów południowo-wschodniego pobrzeża Bałtyku jako nadal funkcjonującej strefy pozyskiwania i eksportu bursztynu. Zjawisko to w pewnym stopniu może potwierdzać list ostrogockiego króla Teodoryka Wielkiego do Estiów, zredagowany najprawdopodobniej w latach 514–517 w którym władca ten dziękuje za przekazany mu bursztyn (Kolendo 1990, s. 97). Poza handlem bursztynem za źródło bogactwa ludności Mazur, uważano handel zbożem, które miało stanowić nadwyżkę produkcyjną uzyskaną w wyniku zaawansowanej gospodarki rolnej (Odoj 1968, s. 144–145). Inne koncepcje wskazywały natomiast na rozwiniętą hodowlę (Odoj 1970, s. 57), możliwość produkcji i eksportu miodu oraz wosku pszczelego (Warnke 1987, s. 545–569; Nowakowski 2010, s. 47). Według J. Antoniewicza w późnym okresie wędrówek ludów na Mazurach funkcjonowała wspólnota terytorialna trudniąca się wyprawami rabunkowymi na tereny północnego Mazowsza, przez które miałyby przechodzić fale migracji różnoetnicznych grup plemiennych. Kolejnym źródłem dochodu miałaby być także kontrola ruchu towarowego między słowiańskim, a bałtyjskim terytorium plemiennym (Antoniewicz 1952, s. 219). Zbliżone stanowisko prezentowała A. Bitner-Wróblewska, według której Mazury mogłyby być w późnym okresie wędrówek ludów obszarem, przez który przechodził szlak komunikacyjny łączący tereny Europy północnej i południowej, a miejscowa ludność mogła się bogacić na obsłudze ruchu na tym szlaku (Bitner-Wróblewska 2006, s. 13). V. Hilberg wysunął hipotezę, według której niektóre importowane, bogato zdobione przedmioty mogły pojawić się na Mazurach w wyniku interregionalnych kontaktów miejscowych elit. Po załamaniu się kultur wielbarskiej i przeworskiej, Bałtowie mogli się stać atrakcyjnym partnerem dla innych germańskich organizmów plemiennych w tej części Europy (Hilberg 2003, s. 273; 2004, s. 314; 2009, s. 342). Nową koncepcję przedstawił rosyjski badacz K. Skvortsov, który uważa, że ludność grupy olsztyńskiej mogła bogacić się na handlu niewolnikami pozyskiwany-

Mirosław Rudnicki

mi na terenie Europy północno-wschodniej i wschodniej. Niewolnicy mieliby być następnie przekazywani Awarom. Zjawisko to, miałoby również tłumaczyć obecność zabytków awarskiej proweniencji na terenach grupy olsztyńskiej oraz kultury Dollkeim/Kovrovo (Skvortsov 2015). Być może ludność grupy olsztyńskiej brała udział w eksporcie futer i skór, których dostarczały łowy w mazurskich lasach, na teren germańskich państw na obszarze śródziemnomorskim (Mager 1960, s. 282; Nowakowski 2010, s. 47). Fakt używania i importu futer i skór z terenów Barbaricum w okresie wędrówek ludów na terenach Europy Południowej poświadczają bowiem liczne źródła pisane. Zjawisko to dotyczyło zarówno wojowników, jak i  władców (Kolendo 1996, s. 265–269). Dyskusyjna pozostaje kwestia zasięgu terytorialnego grupy olsztyńskiej (por. Rudnicki 2017b). N. Ǻberg ograniczył go w przybliżeniu do obszarów trzech przedwojennych niemieckich powiatów: Allenstein/Olsztyn, Sensburg/Mrągowo i Ortelsburg/Szczytno (Ǻberg 1919, s. 70). Jako teren odrębnej – „galindzkiej” grupy kulturowej próbowano wydzielić Krainę Wielkich Jezior Mazurskich (Ryc. 6:b) (Engel 1935, s. 98–99, ryc. 54). Na odrębność tej strefy wskazywano jeszcze w literaturze powojennej (Okulicz 1973, s. 476). Mimo iż obszar ten nie wyróżnia się bogactwem pochówków jak cmentarzyska w strefie zachodniej, to na podstawie dostępnych źródeł, można stwierdzić, iż osadnictwo grupy olsztyńskiej obejmowało również jezioro Śniardwy (Ryc. 7). Do najbardziej charakterystycznych należy tu cmentarzysko w Zdorach, charakterystyczne dla grupy olsztyńskiej urny okienkowe odkryto również na cmentarzysku w Łuknajnie (Voigtmann 1941a, s. 64). Hipotezę te w pełni potwierdzają również wyniki badań na osadzie w Tałtach, st. II, koło Mikołajek 30, gdzie stwierdzono bardzo intensywne użytkowanie osady przez ludność omawianej jednostki kulturowej. O ile stosunkowo dobrze uchwytna jest zachodnia i południowa granica osadnictwa grupy olsztyńskiej, wyznaczona przez obszar pustki osadniczej powstałej po zaniku kultury wielbarskiej, to trudno precyzyjnie określić rubież północną i wschodnią, czyli granice między kulturami Dollkeim/Kovrovo i sudowską (Nowakowski 2000a; 2000c). Dyskusyjna może być również hipoteza sugerująca możliwość osadnictwa grupy olsztyńskiej w okolicach Reszla, pomimo znalezisk zabytków datowanych niewątpliwie na fazę E31. Brak jednakże dowodów by rozciągać 30   Niepublikowane badania prowadzone w 2010 roku przez firmę „Archeo-Adam”. 31   W Robawach k. Reszla odkryto dwa stanowiska na których wystąpiły materiały z faz D–E w tym fragment zapinki typu Tumiany-Dour. Materiały z tych stanowisk zostały przedstawione 14.01.2009 r. przez mgr I. Melin-Wyczółkowską na Seminarim Bałtyjskim w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

121

Ryc. 7. Stanowiska grupy olsztyńskiej. 1. Babięta, 2. Barczewko Kolonia, 3. Bartążek, 4. Bartlikowo, 5. Bartołty Wielkie, 6. Biskupiec Kolonia, 7. Bogaczewo-Kula, 8. Bogdany, 9. Bogumiły, 10. Bronikowo, 11. Burdąg, 12. Chochół, 13. Czaszkowo, 14. Dłużec, 15. Franknowo, 16. Gąsior, 17. Jagiełki, 18. Jakubowo, 19. Jeziorko, 20. Kamień, 21. Kielary, 22. Knis, 23. Koczek, 24. Kosewo, 25. Kucbork, 26. Lasowiec, 27. Leleszki, 28. Linowo, 29. Ławny Lasek/Stare Kiełbonki, 30. Łuknajno, 31. Machary, 32. Małszewo, 33. Miętkie, 34. Muntowo, 35. Nerwik, 36. Nikutowo, 37. Odryty, 38. Olsztyn, 39. Onufryjewo, 40. Pasym, 41. Paprotki Kolonia, 42. Piecki, 43. Popielno, 44. Popowo Salęckie, 45. Purda, 46. Rańsk, 47. Rumy, 48. Spychówko, 49. Stare Kiejkuty, 50. Staświny, 51. Sterławki Małe, 52. Sterławki Wielkie, 53. Swobodna 54. Szczytno (okolice), 55. Szestno, 56. Tałty (Stawek), 57. Tumiany, 58. Tylkowo, 59. Waplewo, 60. Wawrochy, 61. Wólka Prusinowska, 62. Wólka Dymerska, 63. Wrócikowo, 64. Wyszembork, 65. Wyszka (obecnie Kwik), 66. Zalec, 67. Zdory, 68. Nowa Kaletka. Oprac. M. Rudnicki

osadnictwo omawianej jednostki kulturowej, aż po okolice Węgorzewa na północnym wschodzie (Wróblewski 2007, s. 39). Należy jednak podkreślić obecność ceramiki o cechach stylistycznych daleko na wschód od zwartego osadnictwa grupy olsztyńskiej, wśród materiałów kultury sudowskiej (Bitner-Wróblewska 2004, s. 39–40; Szymański 2013, s. 48, ryc. 31). W rozwiniętej fazie E zauważalna jest ekspansja ludności grupy olsztyńskiej w kierunku zachodnim na tereny Pojezierza Olsztyńskiego zjawisko to spowodowane było zanikiem na tych terenach wcześniejszej kultury wielbarskiej (Heym 1938, s. 44). Dopuszczano również możliwość penetracji dorzecza Narwi przez ludność grupy olsztyńskiej32 w VI–VIII w. w związku z poszukiwaniami bursztynu zalegającego w sandrach narwiańskich na terenie puszcz: Piskiej, Kurpiowskiej   J. Tyszkiewicz używa tu plemiennego określenia „Galindowie”.

32

i Myszynieckiej. Zjawisko to miałyby potwierdzać niektóre bałtyjskie hydronimy (Tyszkiewicz 1974, s. 74). Do publikacji pracy J. Okulicza-Kozaryna z 1988 roku nie pojawiło się opracowanie zmierzające do sprecyzowania chronologii grupy olsztyńskiej. G. Bujack, E. Hollack czy N. Åberg datowali materiały dość ogólnie na środkową epokę żelaza, okres wędrówek ludów bądź umieszczali w okresie synchronicznym chronologicznie np. w okresie merowińskim. Próby dopracowania datowania zabytków interesującej nas jednostki kulturowej czynione przez F.  Jakobsona, widoczne w jego niepublikowanej spuściźnie naukowej, nie zostały sfinalizowane wskutek przedwczesnej śmierci badacza. Pojawiały się opracowania dotyczące pojedynczych kategorii zabytków, takich jak popielnice okienkowe (Voigtmann 1941a) czy zapinki płytkowe (Kühn 1956; 1981; Werner 1950a; 1984; Hilberg 2003; 2004; 2009). Szczególnie te ostatnie odegra-

122

ły istotną rolę, również w tworzeniu późniejszych periodyzacji chronologii grupy olsztyńskiej (Kowalski 1991; 2000). J. Okulicz-Kozaryn podzielił późny okres wędrówek ludów (faza E) na Mazurach na trzy podfazy D3/E1 – około 450–525, E2 – 525–600 oraz E3 – 600–650/67533. Zwrócił przy tym uwagę, że przy ówczesnym stanie badań, trudno jest precyzyjnie określić przełom wczesnego i późnego okresu wędrówek ludów. Podfazę E2 określił również jako „tumiańską” – okres rozkwitu grupy olsztyńskiej (Okulicz-Kozaryn 1988, s. 107–108). Uściślić chronologię grupy olsztyńskiej próbował V. Kulakov, rozwijając ją po fazę F (Kulakov 1989). Badacz ten wyodrębnił w obrębie fazy E i F liczne podokresy, nie uzasadniając jednak tak szczegółowego podziału. Periodyzacja ta nie została szerzej zaakceptowana. W 1991 ukazało się opracowanie J. Kowalskiego, który próbował uszczegółowić chronologię późnego okresu wędrówek ludów na Mazurach w oparciu o schemat stworzony przez J. Okulicza. Podzielił on fazę E2 na dwa odcinki E2a – 525–570 i E2b 570–600. Cezurę między tymi dwoma podfazami określił na rok 568, w którym doszło do odejścia Longobardów z Panonii do Italii. Na ich miejsce przybyli koczowniczy Awarowie zmieniając tym samym stosunki polityczne w Kotlinie Karpackiej i charakter materiałów napływających z tego obszaru na teren grupy olsztyńskiej. Ustalenia swoje badacz ten podtrzymał w  pełniejszym opracowaniu, które ukazało się w 2000 roku. Periodyzacja J. Kowalskiego (1991; 2000) w dużym stopniu oparta jest o chronologię importów, szczególnie zapinek płytkowych, znacznie mniejszym zakresie uwzględniając zabytki o lokalnej proweniencji. Szczególne zastrzeżenia można mieć do podfazy E2b, której ramy chronologiczne, opierające się na datowaniu późnych form zapinek płytkowych34 wydają się zdecydowanie za krótkie, biorąc pod uwagę dłuższą chronologię tych zabytków na pozostałych terenach Europy. Usiłowano również tworzyć osobną chronologię cmentarzyska w Tumianach (Baranowski, Moszczyński 2004, s. 168) wydzielając fazy nie do końca wpisujące się w periodyzacje J. Okulicza i J. Kowalskiego. Ze względu na materiał zabytkowy będący podstawą opracowania, które obejmuje tylko inwentarze obiektów z badań w latach 1969–1971, bez uwzględnienia wyników wykopalisk przedwojennych, należy wspomnianą periodyzacje traktować jako niepełną. Nieco później zaproponowano kolejną 33   Należy zaznaczyć, iż badacz ten początkowo jako granicę między okresem wędrówek ludów i wczesnym średniowieczem przyjmował początek VI wieku, wpisując tym samym grupę olsztyńską w ten drugi okres (Okulicz 1970, s. 47–48). 34   Chodzi tu o późne fibule płytkowe pochodzenia południowo-wschodnioeuropejskiego, należące do I i II grupy w klasyfikacji J. Wernera (1950a).

Mirosław Rudnicki

chronologię cmentarzyska w Tumianach, a także nekropoli w Kielarach (Bitner-Wróblewska 2009). Niejasno w materiale archeologicznym rysuje się zanik grupy olsztyńskiej. Jej koniec wiąże się z zanikiem uchwytnych archeologicznie zespołów grobowych pewnie datowanych później niż na VII wiek. Mimo dominujących opinii o jej zaniku około połowy VII wieku, ustalenia W. Nowakowskiego dotyczące materiałów z cmentarzyska w Wólce Prusinowskiej, których chronologię można przesuwać na VIII wiek (Nowakowski 2004, s. 415–416) każą zrewidować problem datowania schyłku tej jednostki kulturowej. Na początek VIII w. można również datować niektóre fibule podkowiaste, występujące w najpóźniejszych zespołach grupy olsztyńskiej (Bitner-Wróblewska 2011, s. 555). W schyłkowej fazie grupy olsztyńskiej wyraźnie zauważalne staje się jednak zubożenie inwentarzy grobowych oraz degeneracja form ozdób typowych dla rozwiniętej fazy E (Engel 1939, s. 48–49). Po zaniku horyzontu napływu zapinek płytkowych, słabiej czytelne stają się również kontakty ponadregionalne. Według A. Bitner-Wróblewskiej schyłek grupy olsztyńskiej należy lokować już w fazie F, wyodrębnionej w  1897 r. przez A. Bezzenbergera (Bitner-Wróblewska 2009, s. 407; 2011, s. 555). Carl Engel próbował końcowy okres rozwoju grupy olsztyńskiej umieścić w tzw. „jüngste heidnische Zeitalter”, trwający od schyłku okresu wędrówek ludów do momentu pojawienia się w Prusach Krzyżaków, odrywając go od wcześniejszego etapu funkcjonowania grupy olsztyńskiej. Za przyczynę zaniku omawianej jednostki kulturowej badacz ten uznał przejęcie bałtyckich szlaków handlowych przez Skandynawów oraz agresywną ekspansję Słowian (Engel 1939, s. 49–50). Zbliżone zdanie wyraził W. Wróblewski, według którego zagrożenie słowiańskie mogło spowodować wyemigrowanie części ludności bałtyjskiej w kierunku północno-wschodnim (Wróblewski 2015, s. 302). Odmienny pogląd na sytuację na pograniczu bałtyjsko-słowiańskim w omawianym okresie reprezentował J. Tyszkiewicz, który uważał, iż wówczas na tym obszarze panował spokój i stabilizacja stosunków (Tyszkiewicz 1974, s. 75). W najstarszej fazie sąsiedniego osadnictwa słowiańskiego, ewentualne działania zbrojne miałyby ograniczać się do lokalnych potyczek (Okulicz-Kozaryn Ł. 1983, s. 48). Nie wydaje się, iż osadnictwo słowiańskie mogło istotnie stanowić zagrożenie dla ludności grupy olsztyńskiej, jako że słowiańska sieć osadnicza na Mazowszu w VI–VII w. jest bardzo rozrzedzona (Dulinicz 1992, s. 247; Szymański W. 2005, s. 172–182; Rudnicki 2014), a przy tym obserwujemy ograniczoną terytorialnie ekspansję Bałtów Zachodnich w kierunku południowym i zachodnim (Engel 1935, s. 99, ryc. 54; Wróblewski 2006, s. 289, ryc. 2). Brak również świadectw zbrojnej ekspansji Słowian z terenów położonych dalej na południe czy połu-

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

dniowy wschód, którzy jak wskazują liczne źródła pisane, za cel swojej ekspansji obrali bogate tereny europy południowej. Występowanie późnych materiałów grupy olsztyńskiej na grodziskach, np. w Pasymiu, Szestnie-Czarnym Lesie, Jeziorku czy Staświnach, może wskazywać na pojawienie się poczucia zagrożenia wśród ludności Mazur u schyłku okresu wędrówek ludów, zagrożenie to mogło napływać z północy ze strony Skandynawów, bardzo aktywnych w basenie Morza Bałtyckiego. Studia nad ceramiką autorstwa P. Szymańskiego (2013) także każą zrewidować problem datowania schyłku tej jednostki kulturowej. Materiały schyłkowej fazy grupy olsztyńskiej umieszczane są w fazie F (Bitner-Wróblewska 2009, s. 407; 2011, s. 555) lub w tzw. horyzoncie post-olsztyńskim, obejmującym okres od drugiej połowy VII w. do przełomu IX i X w. (Szymański 2013, s. 164–166)35. Obie wspomniane koncepcje oparte są na materiale o trudnej do sprecyzowania chronologii, co wynika ze stanu bazy źródłowej, którą stanowią głównie archiwalia lub dostępny w  różnym stopniu materiał ceramiczny z nielicznych cmentarzysk, osad i grodzisk. Wydaje się także, iż obie koncepcje rozpatrują schyłkową fazę grupy olsztyńskiej w  oderwaniu od wcześniejszych etapów jej rozwoju. Przegląd materiałów omawianej jednostki kulturowej, zwraca uwagę na pojawienie się nowych form ozdób i elementów stroju w wydzielonej przez J. Kowalskiego podfazie E2b. Należą do nich między innymi późne formy fibul kuszowatych, będących wynikiem ewolucji tzw. Schlusskreuzfibeln czyli zapinek z poprzeczką na końcu nóżki, zapinki tarczowate, podkowiaste, ostrogi z haczykowatymi zaczepami, serie tzw. fibul „antyjskich”, a także derywaty lokalnych form zapinek płytkowych oraz materiały o  nawiązaniach awarskich i słowiańskich. Ta grupa zabytków wpisuje się zarówno w późniejszy odcinek fazy E2, jak i E3. Pojawienie się tych materiałów wskazuje na widoczną zmianę w kierunkach powiązań grupy olsztyńskiej i możliwość silnych oddziaływań zewnętrznych, co w konsekwencji mogło zaowocować widocznymi zmianami w kulturze materialnej, jak i duchowej ludności Mazur u schyłku okresu wędrówek ludów, między innymi doprowadzając do ubożenia wyposażenia grobowego oraz zmiany obrządku pogrzebowego. Wykorzystywanie założeń obronnych, co sugeruje pojawienie się późnych materiałów grupy olsztyńskiej na grodziskach, prawdopodobnie również można wiązać z oddziaływaniami zewnętrznymi, które uchwytne są w materiale zabytkowym z faz E2b i E3. Zapewne początek przemian, które doprowadziły do zani-

35   Autor podkreśla jednak, iż stan badań może dostarczyć dowodów na funkcjonowanie grupy olsztyńskiej do końca IX w. (Szymański 2013, s. 166).

123

ku grupy olsztyńskiej należy więc lokować w rozwiniętej fazie E, najprawdopodobniej w drugiej połowie VI w. Wydaje się, iż należałoby zatem zrewidować funkcjonującą obecnie chronologię grupy olsztyńskiej, a szczególnie granice czy nawet zasadność wydzielenia podfazy E2b, która zawiera się w latach około 570–600 (Kowalski 1991; 2000). Materiały, będące jej wyznacznikami mają o wiele szerszą chronologię i nie dają podstawy do tak wąskiego datowania. Zbudowanie od podstaw systemu chronologii względnej, pozwoliłoby określić czy najpóźniejsze materiały łączone z grupą olsztyńską należy datować na fazę E, F czy określać jako horyzont post-olsztyński. Datowanie schyłkowej fazy jest o tyle ważne, iż decyduje o przynależności kulturowej znalezisk z grodzisk np. Szestna, Jeziorka, Pasymia czy Staświn oraz cmentarzysk na których odkryto najpóźniejsze materiały grupy olsztyńskiej. Wydaje się jednak, iż późne materiały z nekropoli np. w Wólce Prusinowskiej, Zdorach czy Kielarach przy obecnym stanie badań należy uważać za olsztyńskie (Nowakowski 2004; Szymański 2013, s. 164–165). Podobnie można traktować część znalezisk ze wspomnianych grodzisk na co zwracano uwagę we wcześniejszej literaturze (Odoj 1968; Okulicz 1988; Wróblewski 2000; Sabaciński 2002; Karczewski, Karczewska 2007; Wadyl 2016; 2017), lecz należy również dopuścić możliwość, iż dalsze badania, szczególnie nad ceramiką, mogą zweryfikować te ustalenia36. Nie mniej często poruszanym zagadnieniem dotyczącym materiału zabytkowego z cmentarzysk grupy olsztyńskiej była kwestia niezwykłego w tej części Europy zagęszczenia znalezisk zapinek płytkowych. Problem ten często wiązany był z atrybucją etniczną tych fibul i tym samym kwestią etnogenezy grupy olsztyńskiej. Wspomniano już wcześniej najwcześniejszą interpretację znalezisk zapinek płytkowych z cmentarzyska w Tumianach autorstwa J. Heydecka, który zabytki te, niezależnie od ich stylistyki wiązał z Gotami. Do grupy „gockich” fibul zaliczył również bogato zdobione reliefowo w stylu zwierzęcym „bałtyjskie” fibule kuszowate typu Tumiany37. B. Salin, badacz zajmujący się problematyką ornamentyki w okresie wędrówek ludów, jako pierwszy zauważył wśród omawianych zapinek z cmentarzysk w Tumianach i Kielarach związki z obszarami frankijskimi (Salin 36   Próbę studiów nad ceramiką o cechach „olsztyńskich” z grodzisk mazurskich podjął P. Szymański (2013), jednakże wyniki tych badań nie rozstrzygają jednoznacznie o przynależności kulturowej naczyń datowanych na VII–IX w. co może wynikać ze specyficznego charakteru stanowisk oraz niewystarczającego materiału źródłowego (Szymański 2013, s. 163, 166). 37   Zapinki tego typu wywodzą się z bałtyjskiej tradycji, lecz znalezisko formy odlewniczej z Helgö w środkowej Szwecji, każe przypuszczać iż niektóre okazy, w tym egzemplarz z alamańskiego cmentarzyska w Altenerding (Bawaria) mogły pochodzić ze Skandynawii (Bitner-Wróblewska 2000, s. 189).

124

1904, s. 53–57). W jego pracy poświęconej ornamentyce zwierzęcej na zabytkach germańskich z okresu wędrówek ludów materiały z Mazur odegrały jednak stosunkowo niewielką rolę. G. Haseloff próbował wyodrębnić mazurski styl zdobniczy nawiązujący do tzw. I stylu zwierzęcego, Z którym powiązane były nieliczne znaleziska z terenów południowo-wschodniej Skandynawii i Niemiec (Haseloff 1981, s. 538). Nowsze badania V. Hilberga wskazują jednak, iż to „styl mazurski” stanowi najprawdopodobniej naśladownictwo ornamentyki skandynawskiej (Hilberg 2009, s. 191–195). Szwedzki badacz T.J. Arne, interpretował obecność zapinek płytkowych w grupie olsztyńskiej jako wynik handlu ludności z Pojezierza Mazurskiego z państwem gockim, które lud ten miał założyć na środkowym Podnieprzu po odejściu Hunów w drugiej połowie V w. Centralnym ośrodkiem tego państwa miało być grodzisko w Pastyrskoje, raj. Czerkasy na Ukrainie (Arne 1917, s. 26). Szersze studia nad omawianą kategorią zabytków poczynił N. Åberg. Zwrócił uwagę na szerokie powiązania fibul odkrywanych na mazurskich cmentarzyskach z późnego okresu wędrówek ludów. Wyróżnił na podstawie analizy stylistyki dwie główne grupy o odmiennej proweniencji. Pierwszą miały stanowić egzemplarze o nawiązaniach zachodnioeuropejskich, drugą natomiast formy o analogiach z obszarów naddunajskich i ukraińskich. Badacz ten stworzył również pierwszy katalog katalog fibul płytkowych dla obszarów zachodniobałtyjskich (Åberg 1919, s. 168–175). Problematyką zapinek płytkowych zajmował się również J. Werner, który analizując znalezisko zapinki pięciopalczastej z Dour, prov. Hainaut w Belgii, wyróżnił typ fibul będących produktem, pochodzącym z warsztatów mazurskich (typ Daumen-Dour38) o specyficznej stylistyce, która ma być wypadkową wpływów wschodnio-, północno- i zachodniogermańskich. J. Werner zajmował się również zapinkami o nawiązaniach naddnieprzańskich, które stanowią spory odsetek wśród znalezisk fibul płytkowych na terenie grupy olsztyńskiej, określając ich proweniencję jako wschodniosłowiańską (antyjską) i tworząc ich pierwszą klasyfikację (Werner 1951). Wspomniany wcześniej, niemiecki archeolog H. Kühn również zajmował się interpretacją znalezisk zapinek płytkowych z obszaru Mazur. Stworzył on własną klasyfikację fibul w oparciu o bardzo liczną bazę źródłową. Zawierała ona bowiem niemal wszystkie znane egzemplarze zapinek płytkowych odkrytych na Mazurach przed drugą wojną światową (Kühn 1956). Część fibul wpisywa-

Mirosław Rudnicki

ła się w podział stworzony przez tego badacza, obejmujący zapinki występujące w szeroko pojętej strefie kultur germańskich (Kühn 1965; 1974; 1981). Liczna grupa zapinek została jednak sklasyfikowana w nowej typologii. Zbiór ten zawierał okazy określane wcześniej przez J.  Wernera jako „wschodniosłowiańskie”. W przeciwieństwie do J. Wernera, H. Kühn oparł swoją klasyfikację na dość ogólnych kryteriach stylistycznych, przez co jego klasyfikacja jest mało precyzyjna. Jakkolwiek jego typologia zapinek „germańskich” została szeroko zaakceptowana, to  klasyfikacja zapinek „antyjskich” nie zyskała sobie szerszej aprobaty. Wraz z rozwojem stanu badań nad zachodnioeuropejskimi zapinkami płytkowymi, weryfikacji poddana została chronologia i nomenklatura niektórych typów zapinek wydzielonych przez H. Kühna (por. Werner 1984; Göldner 1987; Koch 1998; Katsougiannopoulou 1999). F. Curta w opracowaniach poświęconym zapinkom z grupy I wydzielonej przez J. Wernera (1950, s. 153–154), na podstawie analizy cech stylistycznych zebranych materiałów, doszedł do wniosku, że niektóre egzemplarze ze wspomnianej grupy fibul wywodziły się z terenów Mazur, gdzie produkowała je ludność grupy olsztyńskiej, a  następnie eksportowała na tereny środkowego Podnieprza i obszary naddunajskie (Curta 2006, s. 446). Należy jednak zaznaczyć, iż publikacja ta zawiera pewne błędy dotyczące materiałów mazurskich i do ustaleń tego badacza należy podchodzić z dużą ostrożnością. Zapinki „słowiańsko-antyjskie” z terenów grupy olsztyńskiej odgrywały istotną rolę w opracowaniach innych badaczy podejmujących tematykę tej grupy ozdób (Katsougiannopoulou 1999; Kulakov 2011). Należy jednak podkreślić, iż zabytki te posiadają na terenie grupy olsztyńskiej, niesprecyzowaną chronologię. Opracowanie J. Kowalskiego dotyczące datowania tej grupy zabytków na Mazurach opierało się na dość ogólnej chronologii egzemplarzy z rozległych obszarów między Dnieprem a Dunajem. Przypisanie poszczególnych typów do obecnej periodyzacji okresu wędrówek ludów na Mazurach zaowocowało przekonaniem niektórych badaczy o  stosunkowo wczesnej chronologii niektórych typów fibul na terenie grupy olsztyńskiej i w konsekwencji skłoniło do przekonań, iż niektóre z nich mogą wywodzić się z Mazur (Curta 2006, s. 463). Przy obecnym stanie badań można stwierdzić, iż na obszarach zachodniobałtyjskich, brak jest tradycji wytwarzania zapinek płytkowych w stylistyce nawiązującej do egzemplarzy „słowiańsko-antyjskich”. Odnosi się to szczególnie do zdobienia ornitomorficznego, które wywodzi się prawdopodobnie z tradycji gockiej (Werner 1950, s. 164–165). Nie można jednakże wykluczać, iż niektóre zapinki, będące wariantami „prze38   Joachim Werner używa bardziej rozbudowanej nazwy – Fibelgruppe tworzonymi” na obszarze grupy olsztyńskiej mogły dostaDour-Daumen-Alt Kossewen-Scheufelsdorf-Schönwarling (Werner 1951, wać się na odległe obszary Europy. Za takie uważa się np. s. 61). Skrócona nomenklatura – typ Tumiany Dour została wprowadwie zapinki, będące derywatem typu Maros-Gambas – dzona przez J. Kowalskiego (1991).

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

125

Ryc. 8. Naczynia grupy olsztyńskiej z cmentarzysk w Tumianach i Kielarach. Wg Jakobson 2009

Pergamon, odkryte w skarbie na terenie kultury kołoczińskiej w miejscowości Velikye Budki na Ukrainie (Goriunova 1992, s. 129–130). Problematyką rozwoju stylistyki zdobienia zapinek płytkowych oraz ewolucji ich formy zajmował się również niemiecki badacz V. Hilberg, zwracając uwagę na możliwość degeneracji fibul produkowanych na Mazurach w stosunku do importowanych egzemplarzy wzorcowych (Hilberg 2003, s. 271; 2004, s. 311–312; 2009, s. 205–289). Badacz przeprowadził także szeroką analizę wielu typów fibul oraz stworzył najpełniejszy obecnie katalog zapinek płytkowych z obszarów zachodniobałtyjskich wraz z obszerną analizą (Hilberg 2009). Zagadnienia związane z wybranymi typami fibul płytkowych poruszali również V. Kulakov (2011) i M. Rudnicki (2015a). Rodzime, zachodniobałtyjskie formy zapinek kuszowatych z późnego okresu wędrówek ludów w mniejszym stopniu były przedmiotem opracowań. Jako pierwszy ich problematykę poruszył N. Åberg (1919). A. Bitner-Wróblewska wśród egzemplarzy ornamentowanych w stylu zoomorficznym wydzieliła bogato zdobiony typ Tumiany, będący zapewne świadectwem wysokiej pozycji społecznej posiadacza oraz stosunkowo skromniejszy i schematycznie zdobiony typ Mrągowo (Bitner-Wróblewska 2000; 2001). Badania nad omawianymi fibulami z obszarów bałtyjskich podejmowała również litewska archeolog A. Bliujienė (2001; 2002) oraz rosyjski badacz V. Kulakov (1990). Próbowano także stworzyć wstępną klasyfikację i  schemat rozwojowy zapinek pochodnych od Schlusskreuzfibeln (Rudnicki 2008). Podjęto również próby ba-

dań nad stylistyką niektórych form zapinek tarczowatych (Rudnicki 2006c). Szerszych studiom poddane zostały również nieliczne kategorie naczyń ceramicznych (Ryc. 8). Do pierwszych opracowań poświęconych ceramice należy praca K. Voigtmanna, który zajął się tzw. urnami okienkowymi (Fensterurnen), otworowymi (Lochurnen) oraz popielnicami z wycięciami w krawędzi wylewu – Gefässe mit Randausschnitt (Ryc. 7) (Voigtmann 1941a, s. 36–46; 1941b, s. 64). Przedmiotem analizy stały się również jedne z najbardziej charakterystycznych naczyń grupy olsztyńskiej czyli tzw. pucharki na pustej nóżce (Nowakowski 1989), a także naczynia o cechach tzw. ceramiki słowiańskiej (Okulicz-Kozaryn 1988; Nowakiewicz, Wróblewski 2003; 2010; Moszczyński 2004)39. Podjęto również próby analizy ceramiki zdobionej ornamentyką stempelkową (Baranowski 1998; Baranowski, Moszczyński 2004) oraz naczyń schyłkowej fazy grupy olsztyńskiej (Szymański 2013). Analizie poddawano także pojedyncze zabytki takie jak np. niektóre egzemplarze broni białej (Ehrlich 1931; Urbańczyk 1978), niektóre formy zapinek podkowiastych (Nowakowski 2003a; Bitner-Wróblewska 2011) i bransolet (Nowakowski 2003a) oraz wybrane formy ostróg (Żak 1958; Rudnicki 2006b; 2008), zawieszek (Rudnicki 2009; 2010), zapinek kuszowatych (Rudnicki 2008) czy tarczowatych (Rudnicki 2006c; Grzegorczyk 2015).

  Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na opinię P. Szymańskiego, który w przeciwieństwie do J. Okulicza-Kozaryna, W. Wróblewskiego, T. Nowakiewicza i W. Moszczyńskiego podważa możliwość oddziaływania słowiańskiego na ceramikę grupy olsztyńskiej (Szymański 2013, s. 148). 39

126

Kilka słów należy również poświęcić badaniom nad obrządkiem pogrzebowym grupy olsztyńskiej40. Do najbardziej charakterystycznych cech obrządku sepulkralnego należy wyłączność ciałopalenia zwłok (Hollack, Peiser 1904, s. 15–17; Hollack 1908a, s. 158–159; Gaerte 1929, s.  260; Jaskanis 1974, s. 137). Pochówki składane były zarówno w  grobach popielnicowych, jak i jamowych, przy czym w popielnice były zwykle składane do jam nie zawierających pozostałości stosu pogrzebowego. Do stwierdzenia J. Jaskanisa, iż dominują groby popielnicowe (Jaskanis 1974, s. 147) należy podchodzić z ostrożnością. Przykłady niektórych, współcześnie przebadanych nekropoli np. w Pieckach czy Wyszemborku wskazują na odwrotny stosunek. Znamienną cechą obrządku pogrzebowego grupy olsztyńskiej jest brak elementów uzbrojenia w grobach. Brak broni w grobach grupy olsztyńskiej jako cechę obrządku pogrzebowego dostrzegł już 1895 r. Johannes Heydeck. Do wyjątków należy grób 120 z Tumian zawierający wyłącznie grot włóczni (Heydeck 1895, s. 62). Długi nóż z Kielar, grób 6, interpretowany jako miecz jednosieczny (Urbańczyk 1978, s. 110) nie pełnił najprawdopodobniej funkcji bojowych. Odbiega on bowiem wielkością (długość 30 cm) i formą od popularnych tym okresie w Europie Zachodniej i Północnej mieczy jednosiecznych typu sax. Według A. Bitner-Wróblewskiej brak broni w grobach grupy olsztyńskiej można przypisać wpływom gockim, natomiast zanik wyposażenia grobów w broń widoczny w kurhanach kultury sudowskiej z późnego okresu wędrówek ludów, mógłby być echem oddziaływań gockich płynących za pośrednictwem grupy olsztyńskiej (Bitner-Wróblewska 2004, s. 39). Kolejną istotną cechą obrządku pogrzebowego jest zwyczaj składania do grobów koni (np. Tumiany czy Wyszembork), które zalegają poniżej pochówków ludzkich. Przykład nekropoli w Tumianach wskazuje, iż badacze niemieccy czasem „niedokopywali się” do położonych niżej grobów końskich (Baranowski 1996, s. 68) stąd tak niewielka ich znana liczba. Zwyczaj chowania koni należy traktować jako mającą szerszy zasięg, zachodniobałtyjską cechę obrządku pogrzebowego. Znamy bowiem liczne przykłady podobnych pochówków pochodzących z współczesnych grupie olsztyńskiej kulturze Dolkeim/Kovrovo i  grupy elbląskiej oraz wcześniejszej kultury bogaczewskiej. Obecność poćwiartowanych szczątków koni w grobach, na terenie grupy olsztyńskiej, uchwyconą na cmentarzysku w Tumianach, przypisywano wpływom awarskim (Baranowski 1996, s. 163). Trudno jednak bezkrytycznie przyjąć tę hipotezę, gdyż pochówki poćwiartowanych   Próbę podsumowania cech obrządku pogrzebowego grupy olsztyńskiej poczynił autor w opracowaniu dotyczącym cmentarzyska w Kosewie (Rudnicki 2015d). 40

Mirosław Rudnicki

koni spotykane są na obszarach zachodniobałtyjskich już w okresie wpływów rzymskich, w tym w kulturze bogaczewskiej poprzedzającej osadnictwo grupy olsztyńskiej na Mazurach (Jaskanis 1968, s. 98; 1974, s. 170–171; Gręzak 2007, s. 360–361). Zwyczaj ten spotykany w grobach datowanych na późny okres wędrówek ludów może zatem stanowić kontynuację wcześniejszej tradycji. Można na zakończenie dodać, iż grupa olsztyńska była już przedmiotem kilku rozpraw doktorskich, z których tylko jedna doczekała się pełnej publikacji. Feliks Jakobson, który zajmował się opracowaniem cmentarzysk w  Tumianach i Kielarach, utopił się w Dźwinie w 1930 roku nie kończąc dysertacji. Kurt Voigtmann, którego praca doktorska była już gotowa, zmarł na skutek ciężkiej choroby w 1942 roku. Praca zaginęła i nie została odnaleziona mimo starań prof. Wolfganga La Baume (Šturms 1947, s. 1). Jacek Kowalski, który zajmował się chronologią grupy olsztyńskiej i elbląskiej, także nie ukończył opracowania. Skrócona wersja jego dysertacji została opublikowana w 2000 roku w szóstym tomie Barbaricum, wydawnictwie Instytutu Archeologii UW (Kowalski 2000). Najświeższą metrykę posiadają rozprawa doktorska V. Hilberga poświęcona kontaktom grupy olsztyńskiej w świetle znalezisk zapinek płytkowych41 oraz M. Rudnickiego, podejmująca zagadnienie zabytków odkrytych na cmentarzyskach w Kosewie. Przedstawiony w zarysie wykaz zagadnień, związanych z grupą olsztyńską, poruszanych przez badaczy wielu narodowości od ponad 130 lat42, wskazuje na liczne problemy z którymi borykali się archeolodzy, zajmujący się tą jednostką kulturową, a z których wiele do dziś nie zostało rozwiązanych. Do czynników wpływających na taki stan badań należały między innymi: metodyka badań przedwojennych oraz znikomy stan ich publikacji, panująca w różnych okresach nowożytnej historii dawnych Prus Wschodnich sytuacja polityczna oraz rozproszenie w czasie drugiej wojny światowej materiałów zabytkowych przechowywanych we wschodniopruskich placówkach muzealnych. Należy jednakże wspomnieć o perspektywach badawczych, jakie pojawiły się na przestrzeni ostatnich lat. Chodzi tu głównie o wspomnianą wyżej możliwość korzystania z archiwaliów, która przede wszystkim opiera się na doskonałej współpracy warszawskich ośrodków badawczych z wie41   Masurische Bügelfibeln. Studien zu den Fernbeziehungen der völkerwanderungzeitlichen Brandgräberfelder Daumen und Kellaren, obroniona w Philips Universität w Marburgu, opublikowana w 2009 roku. 42   Za początek badań nad grupą olsztyńską można przyjąć odkrycie i przebadanie w 1879 oraz publikację w 1880 roku cmentarzyska w Leleszkach. Pierwszym, zadokumentowanym obiektem grupy olsztyńskiej był grób 44 na tym stanowisku, który został odkryty wiosną 1879, przed właściwymi badaniami (Bujack 1880a, s. 31). Przyjmując datę jego odkrycia jako cezurę określającą początek badań nad tą jednostką kulturową można stwierdzić, iż w chwili obecnej badania nad grupą olsztyńską posiadają już ponad 130-letnią metrykę.

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

loma placówkami zagranicznymi, a także o możliwość pracy nad ocalałymi zabytkami pochodzącymi z terenów dawnych Prus Wschodnich, które obecnie przechowywane są w polskich, rosyjskich i niemieckich muzeach. Na zakończenie należy podnieść kwestię postulatów badawczych. Najważniejszym z nich jest konieczność prowadzenia badań na stanowiskach grupy olsztyńskiej według współcześnie obowiązującej metodyki. Postulat ten dotyczy zarówno cmentarzysk, jak i osad. Nowe badania poparte obszernymi analizami mogłyby stanowić podstawę do weryfikacji wielu, często niezwykle barwnych hipotez związanych z grupą olsztyńską. Niezwykle istotne jest stworzenie dokładnego systemu chronologicznego obejmującego całość materiałów grupy olsztyńskiej, ze szczególnym uwzględnieniem rodzimych, zachodniobałtyjskich form zabytków. Kolejnym postulatem jest konieczność sze-

127

rokich studiów nad materiałem ceramicznym, które pozwoliłyby uchwycić lokalne, zachodniobałtyjskie tradycje oraz wyróżnić możliwe wpływy zewnętrzne. Do najczęściej podnoszonych i czekających na rozwiązanie problemów zaliczyć należy kwestię genezy i źródeł bogactwa grupy olsztyńskiej wiążące się być może z nieuchwytnymi archeologicznie przemianami społeczno-ekonomicznymi. Wciąż nie są jasne również przyczyny zaniku grupy olsztyńskiej oraz jej udział w formowaniu się wczesnośredniowiecznych, pruskich struktur plemiennych. Zarysowana problematyka badań nad grupą olsztyńską zwraca uwagę na wiele zagadnień, które wciąż czekają na opracowanie. Należy jednak mieć nadzieję, iż postępujący przyrost źródeł pozwoli rzucić więcej światła na wciąż nierozwiązane problemy naukowe, związane z grupą olsztyńską.

Bibliografia Źródła archiwalne PM-A 1848/4 – Ortsakte “Kossewen“, przechowywana w Prussia Museum Archiv w Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie. Voigtmann Kartei – kartoteka Kurta Voigtmanna, przechowywana w Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie. Literatura Åberg N. 1919 Ostpreuβen in der Völkerwanderungszeit, UppsalaLeipzig. Adlung P., v. Carnap-Bornheim C., Ibsen T., Valujev A. (red.) 2005 Die Prussia Sammlung. Der Bestand im Museum für Geschichte und Kunst Kaliningrad, Schleswig. Antoniewicz J. 1952 (rec.) E. Šturms Die etnische Deutung der masurgermanischen Kultur, Contributions of Baltic University, Pinneberg, nr 31, 1947, Sprawozdania PMA, t. IV/3–4, s. 215–220. 1975 Problem substratu bałtyjskiego na północnym Mazowszu, [w:] Badania archeologiczne na Mazowszu i Podlasiu, red. A. Kempisty, S.K. Kozłowski, Warszawa, s. 31–32.

Antoniewicz J., Okulicz J. 1958 Sprawozdanie z prac wykopaliskowych przeprowadzonych w latach 1951–1954 w Jeziorku, pow. Giżycko, Materiały Starożytne, t. III, s. 7–69. Arne T.J. 1917 Det stora Svitjod: essayer om gångna tiders Svensk-ryska kulturförbindelser, Stockholm. Babič B., Dąbrowska I., Kozłowska R. 2000 Wyniki badań wykopaliskowych we Franknowie, woj. olsztyńskie w latach 1974–1975, Barbaricum, t. 6, Warszawa, s. 271–272. Bálint C. 1989 Die Archäologie der Steppe. Steppenvölker zwischen Volga und Donau vom 6. bis 10. Jahrhundert, WienKöln. Balke B. 1970 Wyniki prac archeologicznych prowadzonych w  miejscowości Bartołty Wielkie w latach 1969– 1970, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, z. 4 (110), s. 651–656. Baranowski, T. 1996 Pochówki koni z Tumian w woj. olsztyńskim, Archeologia Polski, t. 41, s. 65–130. 1998 Ceramika ,,grupy olsztyńskiej” z osady i cmentarzyska w Tumianach (uwagi wstępne), [w:] Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery nowożytnej. Materiały z konferencji w Białymstoku 14–16 maja 1997, red. M. Karczewski, Białystok, s. 283–292.

128

2004 Awarowie na Mazurach, [w:] Hereditatem Cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, red. Z. Kobyliński, Warszawa, s. 157– 164. Baranowski T., Dąbrowski K., Kowalczyk D. 2000 Badania wykopaliskowe w Tumianach, gmina Barczewo, w latach 1974–1975, Barbaricum, t. 6, Warszawa, s. 268–270. Baranowski T., Dąbrowski K., Kowalczyk D., Meyza K. 1975 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Tumianach, powiat olsztyński, w 1973 roku, Rocznik Olsztyński, t. XI, s. 211–215. Baranowski T., Moszczyński W.A. 2004 Ornamentyka naczyń z zespołów grobowych datowanych zabytkami metalowymi, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska: nowe źródła i interpretacje. Materiały z konferencji Białystok 23–24 września 2002 roku, red. M. Karczewska, M. Karczewski, Białystok, s. 167–179. 2009 Ceramika zdobiona ornamentem stempelkowym z osady w Tumianach, woj. warmińsko-mazurskie (z badań 1970–1977), [w:] Ceramika zachodniobałtyjska. Tradycje i wpływy, red. M. Karczewska, M. Karczewski, Białystok, s. 155–166. Barczyk K. 2004 Materiały z cmentarzyska w Starych Kiejkutach w  zbiorach muzeów mazurskich, Barbaricum, t.  7, Warszawa, s. 61–89. Bezzenberger A. 1882 Gräberfeld von Schernen, Kr. Memel, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H.  17, s. 141–168. 1897 (red.) Katalog des Prussia-Museums im Nordflügel des Königlichen Schlosses zu Königsberg i. Pr. Teil II. Die Funde aus der Zeit der heidnischen Gräberfelder (von Christi Geburt bis zur Einführung des Christentums), Königsberg. 1904 Analysen vorgeschichtlicher Bronzen Ostpreuβens, Königsberg. 1910 Ostpreußische Grenzbeziehungen, Mannus, Bd. 2, s. 72–75. Bitner-Wróblewska A. 2000a Between Curonia and Bavaria. Animal-head brooches resulting from long-distance connections during migration period, Archaeologia Baltica, vol. 4, s. 181–197. 2000b Early Migration Period in the Mazurian Lakeland – phantom or reality?, [w:] Die spätrömischen Kaiserzeit und die frühe Völkerwanderungszeit in Mittelund Osteuropa, red. M. Mączyńska, T. Grabarczyk, Łódź, s. 153–167.

Mirosław Rudnicki

2001 From Samland to Rogaland. East-West connections in the Baltic basin during the Early Migration Period, Warszawa. 2004 Suwalscy ,,pacyfiści”. Wpływ Gotów na obrządek pogrzebowy mieszkańców Suwalszczyzny w okresie wędrówek ludów?, Monumenta Studia Gothica, t. IV, Lublin, s. 33–42. 2006 The Key Problems of Late Migrations Period in the Balt Lands, [w:] Transformatio Mundi. The Transition from the Late Migration Period to the Early Viking Age in the East Baltic, ed. M. Bertašius, Kaunas, s. 7–15. 2007a Zmierzch kultury bogaczewskiej i jej relacje z grupą olsztyńską, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium Bałtyjskie, t. I, Warszawa, s. 205–226. 2007b Netta. A Balt Cemetery in Northeastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. XII, Warszawa. 2008 (red.) Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia Museum, Aestiorum Hereditas, t. I, Olsztyn. 2009 Die Periodiesierung der Gräberfelder von Tumiany (Daumen) und Kielary (Kellaren). Ein Beitrag zur Diskussion über den Ursprung der Olsztyn-Gruppe, [w:] Daumen und Kellaren, Hrsg. A. BitnerWróblewska, C. von Carnap-Bornheim, V. Hilberg, W. Nowakowski, Bd. I, Schriften des Archäologischen Landesmuseums, Bd. 9, Neumünster, s. 397– 414. 2011 Zapinki podkowiaste w grupie olsztyńskiej – tropem archiwum Feliksa Jakobsona, [w:] Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona, red. T. Nowakiewicz, Aestiorum Hereditas, t. II, Warszawa, s. 548–561. Bitner-Wróblewska A., Nowakiewicz T., Rzeszotarska-Nowakiewicz A., Wróblewski W. 2008 Treść i znaczenie odzyskanych ksiąg inwentarzowych dawnego Prussia-Museum, [w:] Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia Museum, red. A. Bitner-Wróblewska, Aestiorum Hereditas, t. I, Olsztyn, s. 128–189. Bliujienė A. 2001 Baltų zoomorfinis stilius, Lietuvos Archeologija, t. 21, s. 205–226. 2002 The Main Stylistic Features of the Baltic Crossbow Brooches in the Migration Period, Archaeologia Baltica, vol. 5, s. 145–162. Bogucki M. 2002 Znalezisko ozdób srebrnych z okresu wędrówek ludów z Oterek, koło Reszla, woj. WarmińskoMazurskie, Światowit, t. XLV, Fasc. B, s. 13–18.

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

2003 Frühmittelälterliche Silberschätze und Münzen aus dem ehemaligen Ostpreußen im Licht von Archivalien, [w:] Auf der Suche nach der verlorenen Archäologie, red. W. Nowakowski, M. Lemke, Warszawa, s. 15–22. Bohnsack D. 1938a Neue Bodenfunde, Alt Preußen, Jg. 3/1, s. 24–29. 1938b Neue Bodenfunde, Alt Preußen, Jg. 3/2, s. 56–62. Brenner E. 1915 Der Stand der Forschung über Kultur der Merowingerzeit, Bericht der Römisch-Germanischen Komission, Bd. 7, s. 252–350. Bujack G. 1880a Das Gräberfeld zu Reussen, Kr. Angerburg und zu Lehlesken, Kr. Ortelsburg, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 6, s. 29–33. 1880b Ostpreussen. Königsberg. Museum der Alterthums-Gesellschaft Prussia, [w:] Katalog der Ausstelung Prähistorischer und Antropologischer Funde Deutschlands, Hrsg. A. Voss, Berlin, s. 428–452. 1880c Der runde Berg bei Passenheim, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 6, s. 70. 1884 Vier Gräberfelder des sogen. Mittleren Eisenalters, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 9, s. 146–152. 1887 Der Kuglacker Schlossberg und andere Wallberge, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 13, s. 89–93. Bujak F. 1948 Wenedowie na wschodnich wybrzeżach Bałtyku, Gdynia-Bydgoszcz-Szczecin. Bursche A., Nowakowski W. 1980 Osada z wczesnej epoki żelaza i okresu rzymskiego z „Ptasiej Wyspy” na jeziorze Szestno, stan. II, woj. olsztyńskie, Wiadomości Archeologiczne, t. XLV, s. 211–224. Crome H. 1928 Ausgrabungen und Besichtigungen im Jahre 1928, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 28, s. 375–385. Curta F. 2004 Werner’s class I H of ‘Slavic’ bow fibulae revisited, Archaeologia Bulgarica, vol. VIII, s. 59–78. 2006 Slavic bow fibulae? Werner´s Class I D revisited, Acta Archaeologica Academiae Scientarum Hungaricae, vol. 57:4, s. 423–474. Curta F., Dupoi V. 1995 Über die Bügelfibel aus Piertroasele und ihre Verwandten, Dacia N.S., t. XXXVIII–XXXIX, s. 217–238. Dąbrowska I., Kozłowska R. 1973 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na terenie osady wczesnośrednio-

129

wiecznej we Franknowie, pow. Biskupiec Reszelski w  latach 1971–1973, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3, s. 345–352. Dąbrowski K. 1975a Archäologische Untersuchungen in Tumiany, Kr. Ol­ sztyn, Zeitschrift für Archäologie, Bd. 9, s. 265– 280. 1975b Archaeological Investigations at Tumiany near Olsztyn, Archeologia Polona, vol. 16, s. 179–197. Dąbrowski K., Baranowski T., Kowalczyk D. 2000 Badania wykopaliskowe w Tumianach, gmina Barczewo, w latach 1974–1975, Barbaricum, t. 6, Warszawa, s. 268–270. Dymowski A., Orzechowska M., Rudnicki M. 2012 Eine frühbyzantinische Münze aus der multikulturellen Siedlung von Tałty, Fundstelle II in Masuren (Nordpolen), Acta Archaeologica Carpathica, vol. XLVII, s. 215–233. Ehrlich B. 1926 Die alten Preußen, [w:] Der ostdeutsche Volksboden. Aufsätze zu den Fragen des Ostens, Hrsg. W. Volz, Breslau, s. 265–285. 1931 Schwerter mit silberbeschlagenen Scheiden von Benkenstein, Kr. Elbing und einige west- und ostpreußische Vergleichstücke, Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde und Heimatschutz, H. 29, s. 16–46. Engel C. 1932 Die Bevölkerung Ostpreußens in vorgeschichtlicher Zeit, Königsberg. 1935 Aus ostpreuβischer Vorzeit, Königsberg. 1937 Das Geheimnis der Masurgermanischen Kultur, Masurischer Volkskalender 1938, Allenstein, s. 39–43. 1938 Die baltische Besiedlung Weiß- und Mittelrusslands in vorgeschichtlicher Zeit, Äratrükk Õpetatund Eesti Seltsi Toimetustest XXX (Lieber Saecularis), s. 1–7. 1939 Das jüngste heidnische Zeitalter in Masuren, Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde und Heimatschutz, H. 33, s. 41–57. Engel C., La Baume W. 1937 Kulturen und Völker der Frühzeit im Preußenlande, Königsberg. Fromm L. 1930 Reitergräber aus Völkerwanderungszeit, Unsere Heimat, Bd. 12, s. 118. 1932 Die Goten im Kreise Allenstein, Unsere Heimat, Bd. 14, s. 281–282. Gaerte W. 1929 Urgeschichte Ostpreuβens, Königsberg. Gładki M., Stokłosa K. 2015 Wyniki badań ratowniczych przeprowadzonych w  2014 r. na cmentarzysku z okresu wędrówek ludów w Kosewie, st. 2 (Kossewen III), [w:] Kosewo.

130

Archiwalne cmentarzysko z okresu wędrówek ludów Kossewen III. Badania w roku 2014, red. A. Jaremek, Warszawa, s. 25–34. Głosik J. 1968 Komunikat o poszukiwaniach archeologicznych w okolicach jeziora Śniardwy, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 4 (102), s. 671–672. Godłowski K. 1970 The Chronology of the Late Roman Period and Early Migration Periods in Central Europe, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 217, Prace Archeologiczne 11, Kraków. 1974 Chronologia okresu późnorzymskiego i wczesnego okresu wędrówek ludów w Polsce północno-wschodniej, Rocznik Białostocki, t. XII, s. 9–109. 1981 Okres wędrówek ludów na Pomorzu, Pomorania Antiqua, t. X, s. 65–129. Göldner H. 1987 Studien zu rhein- und moselfränkischen Bügelfibeln, Marburger Studien zur Vor- und Frühgeschichte, Bd. 8, Marburg. Gręzak A. 2007 Groby koni na cmentarzyskach kultury bogaczewskiej, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium Bałtyjskie, t. I, Warszawa, s. 353–367. Grzegorczyk A. 2015 Okrągłe fibule tarczowate z ornamentem wytłaczanym w grupie olsztyńskiej, Collectio Archaeologica Ressoviensis, t. XXXIV, Rzeszów. Haseloff G. 1981 Die germanische Tierornamentik der Völkerwanderungszeit. Studien zu Salins Stil I, Vorgeschichtliche Forschungen, Bd. 17, Berlin-New York. Hess von Wichdorf H.K. 1916 Die Ausgrabungen an der Kullabrücke, Mitteleilungen der Literarischen Gesellschaft Masovia, Bd. 21–22, s. 153–155. Heydeck J. 1892 Das Gräberfeld von Loszeinen, Kreis Rössel und einige Funde aus dem Gräberfeld von Labenzowen, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 17, s. 178–180. 1895 Das Gräberfeld von Daumen ein Rückblick auf den Anfang einer deutsch-nationalen Kunst, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 19, s. 41–80. Heym H. 1938 Die Blütezeit der altpreußichen Kultur, Alt Preußen, Jg. 3/2, s. 24–25.

Mirosław Rudnicki

Hilberg V. 2003 Studien zu den Fernbeziehungen der völkerwanderungszeitlichen Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren, Archäologisches Nachrichtenblatt, Bd. 8/3, s. 268–273. 2004 Die westbaltischen Stämme und der überregionale Kulturaustausch in der Ostseeregion zur Merowingerzeit, Bodendenkmalpfege in Mecklemburg-Vorpommern, Jahrbuch 2003–51, Lübstorf, s. 295–319. 2009 Masurische Bügelfibeln. Studien zu den Fernbeziehungen der völkerwanderungszeitlichen Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren, Daumen und Kellaren, Bd. 2, Schriften des Archäologischen Landesmuseums, Bd. 9, Neumünster. Hoffmann M.J. 1992a Otto Tischler – w stulecie śmierci, Pomorania Antiqua, t. XV, s. 313–338. 1992b Adalbert Bezzenberger – archeolog, językoznawca, historyk i etnograf, Borussia, z. 1, s. 91–107. 1992c Georg Bujack – prehistoryk, mediewista i nauczyciel, Borussia, z. 3/4, s. 159–164. 1992d Felix Ernst Peiser – archeolog i orientalista, Borussia, z. 5, s. 125–131. 1993 Johannes Wilhelm Heydeck – prehistoryk i artysta malarz, Borussia, z. 6, s. 144–148. 1999 Wstępne wyniki badań cmentarzyska z późnej epoki brązu w Bogdanach, pow. Olsztyn, woj. warmińsko-mazurskie, Światowit, t. XLII, s. 70–73. 2005 Emil Hollack – nauczyciel, historyk i badacz pradziejów ziemi mrągowskiej. W 80. rocznicę śmierci, Mrągowskie Studia Humanistyczne, t. 6–7, s. 17–27. 2006 Heinrich Kemke – pochwała archeologii muzealnej, czyli szkic o rzetelności i zaletach późnej miłości, Światowit, t. XLVII, Fasc. B, s. 35–39. 2013 Dzieje Archeologii Prus Wschodnich od początku XVIII wieku do 1920 roku, Olsztyn. Hollack E., Bezzenberger A. 1900 Das Gräberfeld bei Kellaren im Kreise Allenstein, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 21, s. 161–195. Hollack E. 1903 Archäologische Erforschung Masurens in den Jahren 1899–1903, Masovia, Bd. 9, s. 207–217. 1908a Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtkarte von Ostpreuβen, Glogau-Berlin. 1908b Die Grabformen ostpreussicher Gräberfelder, Zeitschrift für Ethnologie, Bd. 40, s. 145–193. Hollack E., Peiser F. 1904 Das Gräberfeld von Moythienen, Königsberg. Jakobson F. 2009 Die Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im Kreise Allenstein, Ostpreussen, [w:] Daumen

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

und Kellaren, Bd. I, Hrsg. A. Bitner-Wróblewska, C.  von Carnap-Bornheim, V. Hilberg, W. Nowakowski, Schriften des Archäologischen Landesmuseums, Bd. 9, Neumünster. Jaskanis J. 1974 Obrządek pogrzebowy zachodnich Bałtów u schyłku starożytności [I–V w.n.e.], Biblioteka Archeologiczna, t. 23, Warszawa-Wrocław-Kraków-Gdańsk. 1977 Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu rzymskiego. Materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. IV, s. 239–250. Jażdżewski K. 1981 Pradzieje Europy Środkowej, Wrocław Juga A., Szymański P. 2004 Ceramika kultury bogaczewskiej i grupy olsztyńskiej z kartoteki Marty Schmiedehelm. Możliwości weryfikacyjne i poznawcze źródła archiwalnego, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska: nowe źródła i interpretacje. Materiały z konferencji Białystok 23–24 września 2002 roku, red. M. Karczewska, M. Karczewski, Białystok, s. 85–103. Juga-Szymańska A. 2004 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Tałtach na Pojezierzu Mazurskim, Barbaricum, t. 7, Warszawa, s. 91–147. 2007 Archiwalia archeologiczne dotyczące kultury bogaczewskiej, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium Bałtyjskie, t. I, Warszawa, s. 121–137. 2013 Mein lieber Wilhelm Kögler. O zapomnianym pruskim archeologu, Wiadomości Archeologiczne, t. LXIV, s. 153–160. 2014 Kontakty Pojezierza Mazurskiego ze wschodnią strefą Bałtyku w okresie wpływów rzymskich na przykładzie szpil, Seminarium Bałtyjskie, t. III, Warszawa. Junker H., Wieder H. 2003 Das neue Prussia-Fundarchiv in Berlin, Archäologisches Nachrichtenblatt, Bd. 8/1, s. 24–40. Kaczyński B., Ziemska U. 2015 Osada grupy olsztyńskiej w Olsztynie-Brzezinach, st. XXVIII w świetle sondażowych badań wykopaliskowych, [w:] Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, red. B. Kontny, Barbaricum 11, Warszawa, s. 227–244. Karczewska M. 1999 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Sterławkach Małych w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Rekonstrukcja na pod-

131

stawie materiałów archiwalnych i zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, [w:] Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15–17.X.1998, red. M. Hoffmann, J. Sobieraj, Olsztyn, s. 239–276. Karczewska M., Karczewski M. 2007 Grodzisko Święta Góra w Staświnach w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Archeologia archiwalna i nowa, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 2 (256), s. 131–163. Karczewski M. 2004 Problem klasyfikacji kulturowej ceramiki naczyniowej z rozwiniętej fazy okresu wędrówek ludów z osady w Paprotkach Kolonii, stanowisko 41 w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska: nowe źródła i interpretacje. Materiały z konferencji Białystok 23–24 września 2002 roku, red. M. Karczewska, M. Karczewski, Białystok, s. 133–151. Katsougiannopoulu Ch. 1999 Studien zu ost- und südosteuropäischen Bügelfibeln, Bonn. 2009 The Slavic Bow Brooches in Greece Revisited. Some Remarks on Ethnicity and Social Status, [w:] Foreigners in Early Medieval Europe. Thirteen International Studies on Early Medieval Mobility, Hrsg. D. Quast, Mainz, s. 219–231. Kemke H. 1900 Das Gräberfeld v. Bartlickshof, Schriften der Physikal-Ökonomischen Gesellschaft, Bd. XLI, s. 108–134. 1914 Kritische Betrachtung űber Tichlers Periode E der ostpreussischer Gräberfeldzeit, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 13, s. 1–57. Kleemann O. 1956 Völkerwanderungszeitliche Funde aus dem südlichen Ostpreußen, [w:] Documenta Archaeologica Wolfgang La Baume dedicata, Hrsg. O. Kleemann, s. 71–78. Koch A. 1998 Bügelfibeln der Merowingerzeit im westlichen Frankreich, Monographien des RGZM, Bd. 41, Mainz. Kokowski A. 2005 Polska starożytna. Od trzeciego stulecia przed narodzeniem Chrystusa do schyłku starożytności, Warszawa. 2010 Nieznana część skarbu bursztynu z Basonii, [w:] Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, red. A. Urbaniak, R. Prochowicz, I. Jakubczyk, M. Levada, J.  Schuster, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t. II, Łódź-Warszawa, s. 309–314.

132

Kolendo J. 1990 Napływ bursztynu z północy na tereny Imperium Rzymskiego w I–VI w. n.e., Prace Muzeum Ziemi, t. 41, s. 91–100. 1996 Import futer z Barbaricum na tereny Cesarstwa Rzymskiego, Przegląd Historyczny, t. 87, s. 265–279. Kossinna G. 1932 Germanische Kultur im 1. Jahrtausend nach Christus, Leipzig. Kostrzewski J. 1952 Koniec legendy o kulturze mazursko-germańskiej, Z Otchłani Wieków, t. XXI/3, s. 105–106. Kowalski J. 1991 Z badań nad chronologią okresu wędrówek ludów na ziemiach zachodniobałtyjskich (faza E), [w:] Archeologia Bałtyjska. Materiały z konferencji. Olsztyn, 24–25 kwietnie 1988 roku, Rozprawy i materiały Ośrodka Badań Naukowych Im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, t. 120, Olsztyn, s. 67–85. 2000 Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu zachodniobałtyjskiego (V–VII w.), Barbaricum, t. 6, Warszawa, s. 203–248. Körner G. 1938 Die südelbische Langobarden zum Völkerwanderungszeit, Hildesheim-Leipzig. Kühn H. 1956 Das Problem der Masurgermanischen Fibeln in Ostpreussen, [w:] Documenta Archaeologica Wolfgang La Baume dedicata, Hrsg. O. Kleemann, Bonn, s. 79–108. 1981 Die germanische Bűgelfibeln der Völkerwanderungszeit, III Teil Mitteldeutschland, Graz. Kulakov V.I. 1989 Mogilniki zapadnoj častii Mazurskogo Poozer‘ ja konca V – načala VIII vv. (po materialam raskopok 1878–1939 gg.), Barbaricum, t. 1, Warszawa, s. 148– 275. 1990 Zverinogolovije fibuli baltov, Sovetskaja archeologija, s. 206–215. 2011 Serii trëlučevyh fibul s maskoj zverâ na nožke v istoričeskoj Prussii, Stratum plus, 4, s. 109–122. Lempka D., Nowakowski W. 1975 Sprawozdanie z badań weryfikacyjnych, przeprowadzonych w powiatach mrągowskim i piskim w 1973 roku, Rocznik Olsztyński, t. XI, s. 225–232. Lenarczyk K. 1991 Materiały z badań cmentarzyska w Sterławkach Wielkich, Rocznik Białostocki, t. XVII, s. 65–110. Mager F. 1960 Der Wald in Altpreußen als Wirtschaftraum, Ostmitteleuropa in Vergangenheit und Gegenwart, Bd. 7, Köln-Graz, s. 287–327.

Mirosław Rudnicki

Mączkowska M. 1974 Olsztyn i okolice w pradziejach. Katalog wystawy, Olsztyn. Mellin-Wyczółkowska I. 1999 „Kreis Sensburg“ – Mapa archeologiczna G.J.F.  Hassela, [w:] Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne, red. M.J. Hoffmann, J. Sobieraj, Olsztyn, s. 177–179. 2007 Osada kultury bogaczewskiej w Starych Kiełbonkach (Ławnym Lasku), stan. III, gm. Piecki, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji A. Bitner-Wróblewska, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium Bałtyjskie, t. I, s. 437–445. Moszczyński W.A. 1998 Ceramika grupy olsztyńskiej ze stanowiska 2a w Wyszogrodzie w woj. Płockim, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery nowożytnej. Białystok 14–16 maja 1997, red. M. Karczewski, Białystok, s. 292–299. 2004 Naśladownictwo słowiańskiego wątku ornamentacyjnego na ceramice grupy olsztyńskiej z cmentarzyska w Tumianach, [w:] Hereditatem Cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, red. Z. Kobyliński, Warszawa, s. 165–168. Nowakiewicz T., Rzeszotarska-Nowakiewicz A. 2011a Lasowiec (d. Sternwalde), woj. warmińsko-mazurskie. Badania w roku 2010. Co zostało z „dużej” nekropoli?, Światowit, t. VIII (XLIX), s. 225–227. 2011b Czaszkowo, woj. warmińsko-mazurskie. Badania w roku 2010. Depozyt jeziorny czy miejsce kultu?, Światowit, t. VIII (XLIX), s. 179–181. Nowakiewicz T., Wróblewski W. 2003 Ceramika ,,pruska” i ,,słowiańska” we wczesnośredniowiecznej Galindii, [w:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M. Dulinicz, Warszawa-Lublin, s. 166–181. Nowakowski W. 1980 Zur Problem der Besiedlungsfortdauer in der Masurischen Seeplatte im 1. Jahrtausend im Lichte von Forschungsergebnissen hinsichtlich der Mikroregion der Salęt-Seeufer, Archaeologia Polona, t. XIX, s. 49–69. 1989 Studia nad ceramiką zachodniobałtyjską z okresu wędrówek ludów. Problem tzw. pucharków na pustych nóżkach, Barbaricum, t. 1, Warszawa, s. 101–147. 1995 Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum, t. 4, Warszawa, s. 1–105. 1998 Die Funde der römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit in Masuren, Berlin.

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

1999 Aneks: Trzy naczynia z Reszla w Zbiorach Muzeum Warmii i Mazur, [w:] Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne, red. M.J. Hoffmann, J. Sobieraj, Olsztyn, s. 22–25. 2000a Die Balten zwischen Weichsel und Memel zwischen 400 und 800 n. Chr. Ein Entwurf der Forschungsproblematik, Archaeologia Baltica, vol. 5, s. 9–25. 2000b Dzieje zainteresowań archeologicznych w Prusach przed 1945 rokiem, [w:] Antiquitates Prussiae. Studia z archeologii dawnych ziem pruskich, red. J. Kolendo, W. Nowakowski, Warszawa, s. 9–22. 2000c Die Olsztyn-Gruppe (masurgermanische Kultur) in der Völkerwanderungszeit. Das Problem ihrer chronologischen und territorialen Grenzen, [w:] Die spätrömischen Kaiserzeit und die frühe Völkerwanderungszeit in Mittel- und Osteuropa, Hrsg. M. Mączyńska, T. Grabarczyk, Łódź, s. 168–180. 2001 Corpus der Römischen Funde im Europäischen Barbaricum, Polen. Masuren, Bd. I, Warszawa. 2003a Zapinka podkowiasta i bransoleta mankietowa z Tylkowa – problem ciągłości kulturowej pomiędzy okresem wpływów rzymskich a późnym okresem wędrówek ludów na Pojezierzu Mazurskim, [w:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M. Dulinicz, Warszawa-Lublin, s. 141–146. 2003b Das Gräberfeld Bartołty Wielkie (Groβ Bartelsdorf) in Masuren. Ausgrabungen und Hoffnungen, [w:] Auf der Suche nach der verlorenen Archäologie, red. W. Nowakowski, M. Lemke, Warszawa, s. 99–103. 2004a Schyłek grupy olsztyńskiej – próba nowego spojrzenia. „Nowe” materiały z cmentarzyska w Wólce Prusinowskiej w powiecie mrągowskim, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 4(246), s. 407–417. 2004b Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w Muntowie, pow. Mrągowski, Barbaricum, t. 7, Warszawa, s. 191–247. 2006 Die erhaltenen Bestände und Archivalien des Prussia-Museums als seine Quelle für Studien über römische Funde im Gebiet zwischen Weichsel und Memel, Światowit, t. XLVII, Fasc. B, s. 41–46. 2009a Dwa cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich w Starych Kiełbonkach na Mazurach, [w:] Bałtowie i  ich sąsiedzi. Marian Kaczyński im memoriam, red. A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska, Seminarium Bałtyjskie, t. 2, Warszawa, s. 405–419. 2009b Die Olsztyn-Gruppe und ihre historische Deutung, [w:] Daumen und Kellaren, Bd. 1, Hrsg. A. BitnerWróblewska, C. von Carnap-Bornheim, V. Hilberg, W. Nowakowski, Neumünster, s. 415–421. 2010 The Mysterious Barbarians of Mazuria: The riddle of the Olsztyn Group, [w:] Neglected Barbarians, ed.

133

F. Curta, Studies in the Early Middle Ages, vol. 32, Turnhout, s. 31–52. Odoj R. 1968 Wyniki badań na grodzisku z VI–VIII w. n.e. w Pasymiu pow. Szczytno, a problemy kultury mazurskiej, Rocznik Olsztyński, t. VII, s. 113–150. 1970 Dzieje Prusów do czasów krzyżackich, Komunikaty Mazursko-Warmińskie 1(107), s. 51–66. Okulicz-Kozaryn J. 1958 Cmentarzysko z okresu rzymskiego odkryte w miejscowości Bogaczewo na przysiółku Kula, pow. Giżycko, Rocznik Olsztyński, t. I, s. 47–116. 1970 Dzieje regionu mazursko-warmińskiego w I–VI w. n.e., Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 1 (107), s. 39–49. 1973 Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 1988 Problem ceramiki typu praskiego w grupie olsztyńskiej kultury zachodniobałtyjskiej (VI–VII w. n.e.), Pomorania Antiqua, t. XIII, s. 103–133. 1989 Próba identyfikacji etnicznej ludów bałtyjskich w połowie pierwszego tysiąclecia naszej ery, Barbaricum, t. 1, Warszawa. s. 64–100. Okulicz-Kozaryn Ł. 1983 Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów w wiekach średnich (IX–XII w.), Warszawa. 1997 Dzieje Prusów, Wrocław. Ots M., Juga A., Szymański P. 2003 Über die Vorteile der Bildung einer „didaktischen Kollektion“. Materialien der Bogaczewo-Kultur und Olsztyn-Gruppe in Ajaloo Instituut in Tallinn (Estland), [w:] Antyk i Barbarzyńcy. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo, red. A. Bursche, R. Ciołek, Warszawa, s. 205–218. Peiser F.E. 1909 Gräberfeld bei Dietrichswalde, Kr. Sensburg, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 22, s. 303–335. 1914 Eine byzantinische Scheibenfibel, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 23, s. 373–376. Petersen E. 1936 Fragen der germanischen Besiedlung im Raume zwischen Oder und Weichsel in der Völkerwanderungszeit, Mannus, Bd. 28, s. 19–65. 1939 Der ostelbische Raum als germanisches Kraftfeld im Lichte der Bodenfunde des 6–8. Jahrhunderts, Leipzig. Reich Ch. 2003 Die Prussia-Sammlung im Berliner Museum für Vor- und Frühgeschichte. Geschichte und Stand der Bearbeitung, [w:] Auf der Suche nach der verlore-

134

nen Archäologie, red. W. Nowakowski, M. Lemke, Warszawa, s. 109–114. Rudnicki M. 2004 Grób grupy olsztyńskiej z miejscowości Piecki, woj. warmińsko-mazurskie, Barbaricum, t. 7, Warszawa, s. 265–273. 2006a Wyniki badań na cmentarzysku z okresu wędrówek ludów w Pieckach, stanowisko I, [w:] Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archiwalnych, red. W. Nowakowski, A. Szela, Warszawa, s. 161–165. 2006b Ostrogi z haczykowatymi zaczepami odgiętymi na zewnątrz z obszaru grupy olsztyńskiej w świetle źródeł archiwalnych. Próba nowego spojrzenia, [w:] Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archiwalnych, red.  W. Nowakowski, A. Szela, Warszawa, s. 349–362. 2006c Eine Scheibenfibel mit Mittelbuckel aus dem masurischen Gräberfeld Leleszki und das Problem der späteren Stufe der Olsztyn-Gruppe, Archaeologia Lituana, vol. 7, s. 80–84. 2008 Die Olsztyn–Gruppe (masurgermanische Kultur) – neue Forschungsmöglichkeiten am Beispiel von Studien zu Hakensporen, Archäologisches Nachrichtenblatt, Bd. 13/1, s. 44–49. 2009a Bemerkungen zur Entwicklung von Armbrustsprossenfibeln aus dem Territorium der Olsztyn-Gruppe. Erste Feststellungen, [w:] The Turbulent Epoch. New materials from the Late Roman Period and the Migration Period, red. B. Niezabitowska-Wiśniewska, M. Juściński, P. Łuczkiewicz, S. Sadowski, Monumenta Studia Gothica, t. 5, Lublin, s. 291–302. 2009b Uwagi na temat niektórych form zawieszek z terenów grupy olsztyńskiej, [w:] Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński im memoriam, red. A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska, Seminarium Bałtyjskie, t. 2, Warszawa, s. 421–436. 2015a Uwagi na temat zapinek typu Purda, [w:] Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann, Warszawa-Białystok, s. 149–154. 2015b Historia i stan badań na cmentarzyskach Kosewie, pow. mrągowski (dawn. Kossewen, Kr. Sensburg), [w:] Kosewo. Archiwalne cmentarzysko z okresu wędrówek ludów Kossewen III. Badania w roku 2014, red. A. Jaremek, Warszawa, s. 11–24. 2015c Cmentarzysko w Burdągu – ponownie odkryta nekoropola grupy olsztyńskiej, [w:] Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, red. B. Kontny,

Mirosław Rudnicki

Światowit Supplement Series B: Barbaricum, t. 11, Warszawa, s. 573–584. 2015d Uwagi na temat obrządku pogrzebowego grupy olsztyńskiej na przykładzie cmentarzyska w Kosewie, pow. mrągowski (dawn. Kossewen, Kr. Sensburg), Acta Universitatis Lodziensis Folia Archaeologica, t. 30, s. 137–170. 2017a Miód, bursztyn czy niewolnicy? O złotym wieku w pradziejach Mazur, Znad Pisy, nr 23, s. 40–51. 2017b Problem zasięgu terytorialnego grupy olsztyńskiej. Próba nowego spojrzenia, [w:] Extra Limites, red. M. Bohr, M. Teska, Poznań-Wrocław, s. 87–117. Rudnicki M., Skvortsov K., Szymański P. 2015 Uwagi wstępne o kolekcji Biriukova, czyli o możliwosci identyfikacji zabytków z dawnego Prussia-Museum w Królewcu, [w:] Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, red. B. Kontny, Barbaricum, t. 11, Warszawa, s. 585–600. Sabaciński M. 2002 Materiał osteologiczny z Szestna-Czarnego Lasu, stan. Jako źródło informacji o pruskim stosie pogrzebowym, Światowit, t. IV (XLV), s. 205–228. Schmidt H. 1906 Ostpreussische Beiträge, Zeitschrift für Ethnologie, Bd. 38, s. 456–484. Schmiedehelm M. 1990 Das Gräberfeld Gąsior, Archaeologia Baltica, vol. 9, Łódź, s. 5–126. 2011 Das Gräberfeld am Jaskowska-See in Masuren. Studien zur westmasurischen Kultur der römischen Eisenzeit, Warszawa. Skurpski H. 1973 Muzeum Mazurskie w Olsztynie w latach 1945– 1958, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 4 (122), s. 557–585. Skvortsov K. 2015 The story of a ‘Byzantine’ coin from Sambia (on the question of Balto-Avar contacts), [w:] Ubi tribus faucibus fluenta istulae fluminis ebibuntur. Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, red. B. Kontny, Światowit Supplement Series B: Barbaricum, t. 11, Warszawa, s. 601–622. Sobieraj R. 1999 Materiały archeologiczne w zasobach Wojewódzkiego Archiwum Państwowego, [w:] Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15–17.X.1998, red. M. Hoffmann, J. Sobieraj, Olsztyn, s. 359–364. Sobieraj J. 1999 Kreis Ortelsburg mit Eintragung der vorgeschichtlichen Fundstellen. Mapa archeologiczno-historycz-

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

na H. Tiski i W. Kuschela, 1:50 000, [w:] Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Ostróda 15–17.X.1998, red. M. Hoffmann, J. Sobieraj, Olsztyn, s. 183–190. Stawiarska T. 2003 Czarka z okresu wędrówek ludów z Mazur, [w:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M. Dulinicz, Warszawa-Lublin, s. 155–163. Szter I. 2010 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów Kamieniu na Pojezierzu Mazurskim, Wiadomości Archeologiczne, t.  LXI, s. 200–332. Szymański P. 2000 Poszukiwania cmentarzysk z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów znanych z dawnych badań na Mazurach, [w:] Antiquitates Prussiae. Studia z archeologii dawnych ziem pruskich, red. J. Kolendo, W. Nowakowski, Warszawa, s. 237–246. 2001 Dwie zapinki znalezione w okolicach Mrągowa, woj. warmińsko-mazurskie, Wiadomości Archeologiczne, t. LIV, s. 183–185. 2004 Cmentarzysko kultury bogaczewskiej i grupy olsztyńskiej w Zalcu koło Mrągowa, na Pojezierzu Mazurskim, Barbaricum, t. 7, Warszawa, s. 153–190. 2005 Mikroregion osadniczy z okresu wpływów rzymskich w rejonie jeziora Salęt na Pojezierzu Mazurskim, Światowit, Suplement Series P: Prehistory and Middle Ages X, Warszawa. 2009a Misy na nóżkach. Nowo odkryty typ naczyń kultury bogaczewskiej, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska. Tradycje i wpływy, red. M. Karczewska, M. Karczewski, Białystok, s. 57–70. 2009b Ceramika z cmentarzysk skupienia gołdapskiego kultury sudowskiej. Wstęp do badań, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska. Tradycje i wpływy, red. M. Karczewska; M. Karczewski, Białystok, s. 71–96. 2013 Z badań nad chronologią i zróżnicowaniem kulturowym społeczności Mazur w późnej starożytności i u progu wczesnego średniowiecza, Barbaricum, t. 9, Warszawa. Szymański W. 1968 Niektóre aspekty kontaktów słowiańsko-bałtyjskich w świetle wyników badań w Szeligach, pow. Płock, Archeologia Polski, t. 13, s. 179–210. Šturms E. 1947 Die ethnische Deutung der „masurgermanischen“ Kultur, Contributions of Batlic University, Pinneberg, nr 31, s. 1–12. 1950 Zur etnischen Deutung der ,,masurgermanichen“ Kultur, Archaeologia Geographica, Bd. 1, s. 20–22.

135

Templin K. 1926 Unsere masurische Heimat. Zum hundertjährigen Bestehen des Kreises Sensburg, Sensburg. Tischler O. 1879 Ostpreussische Gräberfelder III, Schriften der Physikal-Ökonomischen Gesellschaft, Bd. 19, s. 159–269. 1888 Das Gräberfeld bei Oberhof, Kr. Memel, Schriften der Physikal-Ökonomischen Gesellschaft, Bd. 29, s. 14–23. Tischler O., Kemke H. 1902 Ostpreussische Altertümer aus der Zeit der grössen Gräberfelder nach Christi Geburt, Königsberg. Tyszkiewicz J. 1974 Mazowsze północno-wschodnie we wczesnym średniowieczu, Warszawa. Urbańczyk P. 1978 Geneza wczesnośredniowiecznych metalowych pochew broni białej ze stanowisk kultury pruskiej, Przegląd Archeologiczny, t. 26, s. 107–145. Valujev A. 1995 Die Geschichte des Kliningrader Bestandes der Prussia-Sammlung, [w:] Die Prussia Sammlung. Der Bestand im Museum für Geschichte und Kunst Kaliningrad, Hrsg. P. Adlung, C. v. Carnap-Bornheim, T. Ibsen, A. Valujev, Schleswig, s. 49–111. Voigtmann K. 1941a Die westmasurische „Loch- und Fensterurnen”, Alt-Preußen, Jg. 6/3, s. 36–46. 1941b Neues zu den westmasurischen „Loch- und Fensterurnen“ und eine Berichtigung, Alt-Preußen, Jg. 6/3, s. 64. 1941c Zur Stilistik und Herkunft des Fundes Daumen (Ostpreussen) Grab 55, Archaeologiai Értesitő, ser. III, vol. II, s. 162–168. Wadyl S. 2016 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na grodzisku zwanym „Okrągła Góra” w Pasymiu, pow. Szczytno, stan I w roku 2016, Komunikaty Warmińsko-Mazurskie, nr 2 (292), s. 379–383. 2017 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na grodzisku zwanym „Okrągła Góra” w Pasymiu, pow. Szczytno, stan I w roku 2017, Komunikaty Warmińsko-Mazurskie, nr 4 (298), s. 717–724. Wagner W.D., Lange H. 2011 Das Königsberger Schloss. Eine Bau und Kulturgeschichte, Regensburg. Waluś A., Nowakowski W. 1973 Sprawozdanie z weryfikacyjnych badań stanowisk archeologicznych w 1972 roku w południowej części pow. Mrągowskiego i północnej części pow. Szczycieńskiego, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3 (121), s. 353–357.

136

Warnke Ch. 1987 Der Handel mit Wachs zwischen Ost- und Westeuropa im frühen und hohen Mittlelalter. Voraussetzungen und Gewinnmöglichkeit, [w:] Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlicher Zeit in Mittlel- und Nordeuropa, Teil IV: Der Handel der Karolinger- und Wikingerzeit, Hrsg. K. Düwell, H. Jankuhn, H. Siems, D. Timpe, Göttingen, s. 545–569. Weigel M. 1891 Das Gräberfeld von Kossewen, Kreis Sensburg, Ostpreussen, Nachrichten über deutsche Altertumskunde, Bd. 2, s. 20–28. Werner J. 1933 Archäologische Zeugnisse für merowingischen Handel in Ostpreuβen, Germania, Bd. 17, s. 277–283. 1950 Slawische Bügelfibeln des 7. Jahrhunderts, [w:] Reinecke Festschrift. Zur 75 Geburstag von Paul Reinecke am 25 September 1947, Hrsg. G. Behrens, J. Werner, Mainz, s. 150–172. 1951 Eine ostpreussische Bügelfibel aus dem Hennegau, Germania, Bd. 29, s. 58–62. 1984 Zu den Bügelfibeln aus den völkerwanderungszeitliches Gräberfeldern Maurens, Germania, Bd. 62, s. 72–77. Wielowiejski P. 1990 Skarb bursztynu z późnego okresu wpływów rzymskich odkryty w miejscowości Basonia, woj. lubelskie, Prace Muzeum Ziemi, t. 41, s. 101–134.

Mirosław Rudnicki

Wielowiejski J. 1980 Główny szlak bursztynowy w czasach cesarstwa rzymskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Wróblewski W. 1996 Czarny Las. Wczesnośredniowieczne grodzisko w  Szestnie, woj. Olsztyńskie, [w:] Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w  sześćdziesiatą piątą rocznicę urodzin, red. W. Nowakowski, Warszawa, s. 227–228. 2000 Ossa cremata. Obrządek pogrzebowy Galindów we wczesnym średniowieczu w świetle znalezisk na grodzisku w Szestnie-Czarnym Lesie, Światowit, t. XLIII, Fasc. B, s. 268–285. 2006 Aschenplätze – the forgotten burial rituals of the old Prussians, Archaeologia Lituana, vol. 7, s. 221–234. 2007 „Wędrujące” pogranicze. Południowa rubież osadnictwa pruskiego w okresie plemiennym (VII/VIII– XII/XIII w.), [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie (II), red. K. Grążawski, Włocławek-Brodnica, s. 39–58. 2015 „Zagadkowy lud Bruzzi”, [w:] Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann, Warszawa-Białystok, s. 295– 310. Żak J. 1958 Ostrogi z zaczepami haczykowato odgiętymi na zewnątrz, Przegląd Archeologiczny, t. 9, s. 88–105.

The current state and history of research into the Olsztyn Group. Outline of the problem The history of archaeological excavations in Masuria is closely connected with the history of archaeology over a broader area, namely, East Prussia. Studies of the Olsztyn Group itself go back to the second half of the 19th century. At that time there were three academic societies in East Prussia which made important contributions to our knowledge of the Olsztyn Group as well as of the prehistory - broadly understood of former Ostpreussen. There were: Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg Altertumsgesellschaft Prussia and Litterarische Gesellschaft ‘Masovia‘. At the early stage of their development, Prussian academic associations attracted the researchers who were interested in the prehistory of the Prussian lands and excavated the majority of the known prehistoric sites at these areas, even if they were not trained archaeologists,

e.g., G. Bujack, F.E. Peiser, J. Heydeck, E. Hollack, A. Bezzenberger. The majority of the finds of the Olsztyn Group collected before 1944 by the German researchers was sent to the Prussia Museum in Königsberg. At the end of the second World War these materials were either scattered or destroyed. One of the most frequently discussed issues related to the Olsztyn Group was its ethnic identity. So far, the problem of the direction and character of these connections has not been solved. The known sources allow to distinguish several groups of materials of different origins. The problem of the Olsztyn Group ethnic origins has been discussed many times when analysing the artefacts with clear German connotations and may have been considered on the basis of some extra-scientific assumptions. Another

Stan i historia badań nad grupą olszty ńsk ą. Zarys problematyki

problem which remains to be solved is the area occupied by the Olsztyn Group. Another frequently discussed issue concerning the ancient material from the Olsztyn Group cemeteries was that of the unusually large in this part of Europe number of bow brooches. The phenomenon was often linked with the ethnic attribution of these brooches and thus the issue of the ethnic origin of the Olsztyn Group. The grave assemblages from Mazuria, dated to the Late Migrations Period, are often much richer than it is normal in the West Balt circle. In many cases they include valuable imported ornaments. This phenomenon has been of interest for the researchers. The objects deposited in

137

graves were the proofs of affluence and broad contacts of the Olsztyn Group. The sources of this affluence, visible in the grave assemblages, are still not certain. Of course, the diversity of artefacts of foreign provenience found at the area occupied by the Olsztyn Group tempted the researchers to create various speculative hypotheses, e.g., it was suggested that representatives of foreign tribal groups visited the area of the Olsztyn Group in person. However, these were most probably single incidents connected with trade or military activity, which did not cause any changes in the ethnic structure of the Olsztyn Group.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Seweryn Szczepański

Listy Hansa Schleifa i Wolfa von Seefelda w sprawie działalności Wydziału Wykopalisk SS-Ahnenerbe w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście (w latach 1935–1937)

W 1935 r. rozpoczęły się zakrojone na szeroką skalę wykopaliska na grodzisku w Starym Dzierzgoniu. Z ramienia powołanej w tym samym roku przez Reichsführera SS Hein­richa Himmlera specjalnej jednostki naukowo-badawczej SS - „Ahnenerbe”, badaniom przewodził (od 9 listopada w randze SS-Untersturmführera) dr inż. Hans Schleif1 (Ryc.  1). W czasie trwającej do października 1937 r. ekspedycji, oprócz znanego ze źródeł pisanych castrum Pomesanorum, rozpoznano archeologicznie także znajdujące się nieopodal Starego Dzierzgonia niewielkie grodzisko pruskie w Starym Mieście. O prowadzonych na obu stanowiskach pracach wykopaliskowych, które w zamysłach Himmlera miały stanowić wzorcowy element działalności powołanej przez niego jednostki badawczej, już od pierwszych dni informowały lokalne gazety, nazistowskie organy prasowe (na przykład „Der Arbeitsmann” – oficjalne czasopismo Reichsarbeitstdienstu) oraz specjalistyczne wydawnictwa zajmujące się prahistorią. Do czasów nam współczesnych zachowały się także sprawozdania z badań z lat 1935–1937, pisane głównie przez kierownika badań Schleifa oraz jego asystenta Wolfa von Seefelda2. Część materiału źródłowego doczekała się pu  Na temat organizacji SS-Ahnenerbe: Kater 2006; Koop 2012. Na temat Hansa Schleifa: Hermann 2002, s. 285–286; Stürmer 2002, s. 429– 449; Szczepański 2009, s. 51–62; Lehmann 2012, s. 207–222; Szczepański 2014, s. 228–231; Klein 2016, s. 273–418. 2   Zbiory są obecnie rozproszone. Pokaźna teczka na temat badań w  Starym Dzierzgoniu (Alt Christburg, Kr. Mohrungen) znajduje się w archiwum Deutsches Archäologisches Institut w Berlinie. Ponadto teczki zawierające informacje na temat wykopalisk w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście (Altstadt, Kr. Mohrungen) znajdują w zbiorach archiwalnych dawnego Prussia-Museum, zdeponowanych obecnie w Staatliche Museen zu Berlin – Preussischer Kulturbesitz. Museum für Vor- und Frühgeschichte. Bogata spuścizna Hansa Schleifa, głównie w postaci rysunków ceramiki, planów stratygraficznych stanowiska w Starym Dzierzgoniu i dokumentacji fotograficznej, znajduje się

blikacji (Hoffmann 2005, s. 141–157; Szczepański 2014, s.  201–224), część – szczególnie korespondencji oraz materiałów pochodzących z prywatnego archiwum rodziny Hansa Schleifa (obecnie w posiadaniu Edith Neukirch z  domu Schleif), wciąż sukcesywnie jest opracowywana i w różny sposób upubliczniana oraz przygotowywana do druku (Klein 2015, s. 127–143; 2016, s. 273–418)3. Jak dotychczas nie zajęto się szerzej korespondencją dotyczącą badań prowadzonych w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście, zdeponowanej w zbiorach archiwalnych Muzeum Archeologicznego w Gdańsku oraz Archiwum Schleswig-Holsteinische Landesmuseen Schloss Gottorf w Szlezwiku. Znajduje się w niej szereg cennych informacji, które dotyczą nie tylko organizacji pierwszych sezonów badań, ale pokazują też w jaki sposób skierowani na tereny wschodniopruskiego regionu Rzeszy badacze, próbowali uzupełnić swoje braki w wiedzy na temat specyfiki kulturowej, z którą mieli się zderzyć podczas udowadniania „odwiecznych” praw Niemiec do pogranicznych terenów z Polską. Grodziska w Starym Mieście i Starym Dzierzgoniu (szczególnie zaś to drugie), dość wcześnie wzbudzały zainteresowania badaczy. Nadal jednak, mimo dobre-

1

w Archiwum Naukowym Działu Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie oraz Archiwum Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Kilka luźnych kart ze sprawozdaniami, korespondencją oraz materiałem fotograficznym dotyczących badań w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście znajduje się także w kartotece Rudolfa Grenza w Archiwum Schleswig-Holsteinische Landesmuseen Schloss Gottorf w Szlezwiku. 3   Tu przede wszystkim korespondencja prywatna. Na uwagę zwraca też przygotowanie na kanwie korespondencji oraz materiałów będących wynikiem pracy naukowej Hansa Schleifa, biograficznej sztuki teatralnej Hans Schleif – Eine Spurensuche, wystawianej w Deutsches Theater w Berlinie (reżyseria Julian Klein, premiera 13 października 2011). Więcej na ten temat: Prinke 2012, s. 64–69; Klein 2015, s. 127–143.

140

Ryc. 1. SS Hauptsturmführer dr Hans Schleif w 1938 r. Zbiory prywatne Gisela Schleif, wg Klein 2016, s. 317

go oświetlenia źródłami pisanymi, pełne są niedomówień i nadinterpretacji. Już sama etymologia nazwy Starego Dzierzgonia – Christburg podana przez krzyżackiego kronikarza Piotra z Dusburga wydaje się być bardziej krucjatową metonimią niż faktycznym zjawiskiem onomastycznym. Według niego odbicie w okresie pierwszego powstania pruskiego starodzierzgońskiego grodu z rąk zbuntowanych Prusów miało miejsce w noc narodzenia Chrystusa. To też dać miało asumpt do nazwania go Crist­ burgk, czyli „zamek Chrystusa” (castrum Christi). Rzecz w tym, że nazwa ta pojawia się już w 1239 r. jako Kirsberg i ma ona nie tyle związek z uczczeniem wydarzeń z okresu między rokiem 1242 a 1248, ale raczej z pruskim rdzeniem kirs[nan](-) co oznaczałoby „czarny” lub pr. imieniem Kirsne / Kirsnute (Trautmann 1974, s. 46; Mažiulis 2013, s. 416–4174) oraz niemieckim Berg – wzgórze / gród. Zresztą pamięć zachowała także inną nazwę grodu, którą przypomniał na początku XVI w. Simon Grunau. Mowa tu o Crevose i jej rzekomym związku z siedzibą kapłana Crive. Na potwierdzenie tego nie mamy innych źródeł. Niewątpliwie zatem ważnym narzędziem dla rozpoznania historii grodów w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście okazała się archeologia (Szczepański 2010, s. 191–197). W obu miejscach pojawił się w 1826 lub 1827 r. Johann Michael Guise sporządzając szkice grodzisk. Bliżej niesprecyzowane „badania” w Starym Dzierzgoniu miał na własną rękę przeprowadzić w drugiej połowie XIX w. także właściciel dóbr prakwickich Richard Wilhelm zu   We wcześniejszym wydaniu słownika Mažiulisa (1993, t. II, s. 198– 199). 4

Sewery n Szczepański

Dohna-Schlobitten (1843–1916) naruszono wówczas część wałów grodziska w celu poszerzenia wejścia na wewnętrzny majdan i znaleziono bliżej nieokreślone zabytki. Później pojawiali się tam inni badacze: Johannes Wilhelm Heydeck, Max Pollux Toeppen, Hugo Conwentz, Christian Krollman, nauczyciel ze Starego Dzierzgonia Hoppe, czy wreszcie Carl Engel, którzy interesowali się grodziskami sporządzając ich szkice, opisując stan zachowania, historię i pojedyncze zabytki (głównie ceramikę i cegły) znalezione na powierzchni. Nie podejmowali się oni prac wykopaliskowych. Te jak wspomniano wyżej rozpoczęły się w 1935 r. i trwały do 1937 r. Krótkie, trwające zaledwie dziesięć dni (18–28 maja 1936 r.) badania grodziska w Starym Mieście nie przyniosły w przekonaniu archeologów z SS żadnych rewelacji – może łatwiej powiedzieć, że nie spełniły ich oczekiwać w kwestii odkrycia na nim „germańskiej” obecności w postaci śladów osadnictwa z wczesnej epoki żelaza. Jak wykazano gród ten pełnił raczej rolę refugialną w systemie osadniczym Prusów i został najpewniej zdobyty w czasie podboju Pomezanii przez zakon krzyżacki (Schleif 1936, s. 218–227). Znacznie bardziej wartościowe z punktu widzenia naukowców z SS-Ahnenerbe okazały się wyniki badań stanowiska w Starym Dzierzgoniu, gdzie udało się im potwierdzić kilka faz użytkowania, określając początek funkcjonowania grodziska na wczesną epokę żelaza, odkryto na nim także kilka zabytków z okresu wpływów rzymskich. W XI–XIII w. gród miał ulec przebudowie i stanowić centrum pomezańskiej ziemi Lingwars5, która została zajęta przez Krzyżaków w początkowym okresie podboju ziem pruskich, po bitwie nad rzeką Dzierzgoń. Po zajęciu grodu bracia krzyżaccy rozpoczęli przebudowę dostosowując go do formy przyszłego zamku konwentualnego, w czym przeszkodził wybuch powstania pruskiego w 1242 r. W wyniku podpisanego porozumienia z 1249 r. Stary Dzierzgoń został na nowo przywrócony władzy zakonu krzyżackiego, jednakże zaniechano urządzenia tu konwentu na rzecz sąsiedniego „Nowego” Dzierzgonia. Przy obu grodach, zgodnie z postanowieniami zaprzysiężonego wówczas traktatu dzierzgońskiego, miały zostać wybudowane kościoły. W 1312 r. gród w Starym Dzierzgoniu, podobnie jak i ten w Starym Mieście nie pełnił już żadnej roli militarnej, gdyż w dokumentach opisujących granice wsi, jeden, jak i drugi występują wyłącznie w charakterze punktów topograficznych, jako: burchwal, mons burchwal, eynem berge, alde burcwal. W 1413 r. grodzisko porastał las, a właściciel młyna Simonsmühle mógł zbierać na nim drewno (Szczepański 2008, s. 12; 2010, s. 193). 5   Na temat podziałów wewnątrzplemiennych Pomezanii i lokalizacji Starego Dzierzgonia w kontekście pruskiej ziemi Lingwars: Szczepański 2016, s. 153–174.

Listy Hansa Schleifa i Wolfa von Seefelda w spr awie działalności Wydziału Wykopalisk SS-Ahnenerbe 141 w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście (w latach 1935–1937)

Głównym inspiratorem rozpoczęcia kompleksowych badań w Starym Dzierzgoniu, a w między czasie także i Starym Mieście, był ówczesny właściciel dóbr w Prakwicach Alexander zu Dohna-Schlobitten, który latem 1933 r. gościł m.in. Heinricha Himmlera i pokazał mu grodzisko w okolicy Starego Dzierzgonia, ten zaś obiecał, że zostaną na nim przeprowadzone fachowe prace wykopaliskowe, sfinansowane przez państwo. Pierwsze badania sondażowe, jak informuje w swoich pamiętnikach Aleksander zu Dohna, miały miejsce wiosną 1935 r. i nie przyniosły według niego rewelacji (Dohna-Schlobitten 2000, s.  174). Dostępne źródła milczą na ten temat, być może było to tylko powierzchniowe rozpoznanie stanowiska. Dopiero jesienią tego roku rozpoczęły się zakrojone na szeroką skalę prace wykopaliskowe. W kontekście obu stanowisk oprócz szeregu sprawozdań i artykułów na uwagę zasługuje wspomniana korespondencja Hansa Schleifa i Wolfa von Seefelda z archeologami z Królewca oraz Kwidzyna. Jest ona o tyle wartościowa, że przedstawia pierwsze wrażenia na temat wykopalisk. W liście pisanym ze Starego Dzierzgonia w dniu 27 października 1935 r. pojawiają się wstępne informacje na temat rozplanowania wykopów oraz opisy zabytków, o których nie wspomniano w innych sprawozdaniach i publikacjach. Także z późniejszej korespondencji dowiadujemy się o kolejnych ciekawych odkryciach. Również z jakichś powodów nie wspominanych w oficjalnych publikacjach i sprawozdaniach. Na uwagę zasługuje tu list Seefelda do Carla Engla (datowany 5 października 1937 r.) na temat odkrycia na grodzisku w Starym Dzierzgoniu okucia tarczy i szpil z łabędzią szyją. Jest to przy okazji ostatni z zachowanych listów pisanych ze Starego Dzierzgonia przed ostatecznym zakończeniem prac wykopaliskowych w końcu października 1937 r. Niewątpliwe interesująca jest także seria korespondencji dotycząca innego stanowiska – zdaje się nigdzie szerzej nie opisywanego. Mowa tu bowiem o listach wymienianych między pasłęckim urzędem budowlanym, morąską landraturą, dyrektorem królewieckiego Prussia-Museum Wilhelmem Gaerte, Hansem Urbankiem również z Królewca oraz Hansem Schleifem na temat odkrycia i częściowego przebadania przez członków starodzierzgońskiej ekspedycji pradziejowego stanowiska, na które natrafiono w lipcu 1937 r. podczas budowy nowej szkoły w Starym Mieście. Listy oprócz wartości naukowej, mają także ciekawy wymiar emocjonalny, dotyczący wzajemnych stosunków badaczy. Na szczególną uwagę zasługuje zażyłość jaka zawiązała się między Wolfem von Seefeldem a Hansem Schlei­fem oraz oboma badaczami i Waldemarem Heymem. Już z pierwszego listu do dyrektora kwidzyńskiego muzeum, pisanego 27 października 1935 r. dowiadujemy się, że służył on swoją fachową biblioteką badającemu

grodzisko dr. Schleifowi, za co ten dziękuje mu odsyłając pakiet książek, które wypożyczył (być może wiosną tego roku?) w celu dokładniejszego zapoznania się z historią stanowiska oraz wcześniej prowadzonymi nań prospekcjami. Jak wynika z treści pisma, także dla samego Heyma, badania stanowiły obiekt zainteresowania. Schleif zaznacza w korespondencji, że te pełną parą ruszą dopiero w roku następnym – na wiosnę, zaś w owym ostatnim tygodniu października 1935 r. z uwagi na kapryśną pogodę muszą zostać zakończone. Wiemy, że już wtedy podjęto się tytanicznego zadania przecięcia wału głównego i choć nie udało się wówczas doprowadzić zadania do końca to w roku następnym prace w tym miejscu miały być kontynuowane. Można było już, jak czytamy w liście, wyciągnąć kilka ważniejszych wniosków. Choćby taki, że zewnętrzny wał jest przedkrzyżacki. Schleif jeszcze wówczas stawiał domysł, że podobną chronologię można odnieść także i do reliktów bramy wjazdowej, co późniejsze wykopaliska zweryfikowały negatywnie. W liście także znajdują się informacje, że niewątpliwie krzyżacka jest wzniesiona w najwyższej partii wału, podpiwniczona budowla o rozmiarach 5,40 x 17,95 m, wykonana w technice pruskiego muru z cegieł o wymiarach 7,5 x 14 x 24 cm. Jako, że o budowli – faktycznie wieży ceglano-drewnianej, badacze pisali już wcześniej w kilku artykułach (Langsdorf, Schleif 1937, s.  80–82) oraz w oficjalnym sprawozdaniu (Schleif 1938) nie będziemy się tym problemem zajmować. Interesujące jest jednak pomijane szerzej, ale opisane w liście do Heyma odkrycie w spalonych fundamentach budynku pary małych naczyń połączonych ze sobą (wys. około 10 cm), które wg Schleifa nie były najpewniej chronologicznie związane z budowlą. Schleif załączył także odrys znaleziska. Ponadto na przebadanym wówczas obszarze majdanu: 4,66 metrów kwadratowych udało się pozyskać 190 fragmentów ceramiki oraz odkryć zarysy budynku. Co ciekawe, z listu wynika, że sam Schleif w momencie jego pisania najpewniej nie miał jeszcze pojęcia na temat ceramiki z terenu Prus. Gdyż po pierwsze w żaden sposób nie określał kompleksowo jej chronologii, co czynił w późniejszych sprawozdaniach i artykułach aż nader ochoczo, wysuwając na piedestał „wczesnogermańską” ceramikę, która z powodzeniem górowała liczbą nad pruską; po drugie zaś – może nie expressis verbis – ale jednak sam przyznawał się do swojej indolencji, gdyż przypomina się ze swoją prośbą o znalezienie mu (z listu wynika, że Heym miał być w to zaangażowany) odpowiedniego, młodego specjalisty obeznanego w typologii ceramiki wschodniopruskiej. Sam Schleif nawet zapytuje Heyma, czy on nie zna czasem kogoś godnego zaufania, albo czy nie mógłby zaproponować pracy siostrzeńcowi kwidzyńskiego archeologa, który pracował z Heymem już przy wcześniejszych

142

wykopaliskach. Wiadomym jest, że w 1936 r. rolę „specjalisty” odgrywał już Wolf von Seefeld, jednakże ten nie tyle był z poręczenia Heyma, ile z personalnego sztabu Himmlera. Późną wiosną 1936 r. rozpoczął się drugi sezon badań. Z kartki pocztowej do Waldemara Heyma, którą Schleif wysłał ze Starego Dzierzgonia 24 maja 1936 r. wiemy, że zarówno on, jak i obaj jego asystenci – nie wymienieni z  nazwiska – niebawem odwiedzą muzeum w Kwidzynie. Ponadto Schleif informuje o przeprowadzonych badaniach na pruskim grodzisku w Starym Mieście, gdzie znaleziono liczne fragmenty ceramiki przedkrzyżackiej oraz ślady spalenizny. O ile z korespondencji nie dowiadujemy się kim byli owi „asystenci”, to ze sprawozdania zachowanego w teczkach Rudolfa Grenza dotyczącego sezonu 1936 w Starym Dzierzgoniu wiemy, że byli to: wspomniany już prahistoryk baron Wolf von Seefeld z Rygi oraz architekt SS-Unterscharführer Plume. Wówczas też z ramienia SS badaczom towarzyszył SS-Mann Johann Löhausen określony jako SS-Ausgrabungstrupp6 (Schleif 1936). Ciekawym uzupełnieniem do korespondencji z czasów wykopalisk jest list pisany ręką Seefelda do Waldemara Heyma, który wysłano z Berlina już po zakończeniu badań w Starym Dzierzgoniu (1 maja 1939 r.). Z listu wyłania się bardzo ciekawy obraz współpracy dyrektora muzeum w Kwidzynie z Wolfem Seefeldem i Hansem Schleifem. Seefeld powołując się na wcześniejszą korespondencję z  Heymem dziękuje mu za propozycję możliwości pracy w muzeum w Kwidzynie w celu poszerzenia swojej wiedzy na temat pradziejów i wczesnego średniowiecza Prus, a w konsekwencji lepszego opracowania znajdujących się w Berlinie zabytków ze Starego Dzierzgonia, nad którymi – jak pisze – spędza dużo czasu wraz z H. Schleifem w jego nowej pracowni. Seefeld w liście wyraża się o Schlei­fie w samych superlatywach, jako o osobie, która zawsze jest mu przyjazna i przychylna jego karierze naukowej. Powtarza te ciepłe słowa także w innych listach, jak choćby w pisanym w październiku 1937 r. liście do Carla Engla. Zwieńczeniem owej współpracy i pracy nad materiałem ze Starego Dzierzgonia oraz innych wschodniopruskich stanowisk miała być dysertacja doktorska. Z listu dowiadujemy się, że planował jej obronę na listopad 1939 r. Z innych źródeł wiemy, że rzeczywiście w listopadzie udał się on do Greifswaldu i omówił z Carlem Englem dalsze przygotowania do obrony. Tytuł jego pracy doktorskiej brzmiał: „Baltische und Frühostgermanische Siedlungskeramik” i badania nad tym problemem rozpoczął on wraz z zakończeniem pierwszego sezonu swojego uczestnictwa w pracach wykopaliskowych w Starym Dzierzgoniu, czyli od zimy 1936 r. Seefeld w maju 1939 r. umawiał się wstępnie   Na temat Johanna Löhausena: Szczepański 2014, s. 232–233.

6

Sewery n Szczepański

na staż muzealny, który mógłby rozpocząć od stycznia lub wiosny 1940 r. Wojna przeszkodziła mu na jakiś czas w realizacji tych planów, ostatecznie zrealizował je w  1941  r. (Leube 2010, s. 79–86)7. Z jednego z listów Seefelda do Engla, zachowanego w spuściźnie po tymże w kartotece Rudolfa Grenza, pisanym 5 października 1937 r., dowiadujemy się także, że sam Engel żywo interesował się odkryciami w Starym Dzierzgoniu i postępami w pracy nad gromadzeniem materiału przez swojego doktoranta. Seefeld otrzymał zadanie opisania pozyskanej podczas trzech sezonów badań ceramiki, której ilości miały być tak duże, że wymagały dwóch pomieszczeń w celu zorganizowania w Berlinie odpowiedniej pracowni. Również odpowiadając na propozycję Hansa Reinertha zdecydował się także na opublikowanie wyników badań w jesiennym numerze Germanenerbe8. Niemałej pomocy, jak twierdzi w liście Seefeld udzielał mu niezastąpiony Waldemar Heym, który osobiście odwiedzał Stary Dzierzgoń, służąc radą. I zapewne dzięki jego podpowiedziom i pomocy Seefeld planował przyszłoroczny objazd zachodnio- i wschodniopruskich muzeów w celu porównania znajdującego się tam materiału z opracowywanymi zabytkami ze Starego Dzierzgonia. Również korzystając ze sposobności zasięgnięcia opinii u swojego mentora w Królewcu, młody badacz załączył do listu

  W tym miejscu też rodzi się pytanie, a wręcz wątpliwość – czy skoroszyt zawierający krótki artykuł, znajdujący się w Archiwum Naukowym Działu Archeologii Muzeum Warmii i Mazur podpisany jako: Hans Schleif Siedlungskeramik der jüngeren Bronze- und frühen Eisenzeit in Ostpreussen (1941?), jest rzeczywiście autorstwa Schlei­ fa? Wątpliwości potwierdzać mogą następujące fakty: 1. Tematyka poruszana w maszynopisie jest zbieżna z tematem dysertacji Seefelda, 2. Schleif sam nie był i nie rościł sobie chyba nawet pretensji do bycia specjalistą od ceramiki – znacznie bardziej poświęcał się badaniom architektonicznym, 3. Odręczny opis na teczce został sporządzony później – przez Włodzimierza Antoniewicza, który po wojnie jako pierwszy obok Józefa Kostrzewskiego zajął się porządkowaniem poznańskiego archiwum Schleifa zanim trafiło ono do MWiM w Olsztynie. Co ważne analizując charakter pisma Hansa Schleifa z pewnością można stwierdzić, że to nie on opisał skoroszyt. 4. Ponadto na stronie 8 maszynopisu i kolejnych, gdzie znajdują się przypisy znajdujemy odręczne notatki, które są zgodne z charakterem pisma von Seefelda. Tekst nie posiada też autorstwa, a z uwagi, iż znajdował się on wśród papierów Schleifa wcześniejsi badacze apriorycznie uznali go za jego autora (por. Hoffmann 2005, s. 141–157). Wiedzieć trzeba, że od października 1939 od połowy 1940 r. także sam Seefeld pracował jako asystent w Dziale Prahistorii Muzeum w Poznaniu, przemianowanym wówczas na Landesamt für Vorgeschichte, stąd też nie było problemu, aby Schleif pełniący od 1 lutego 1940 r. funkcję „Głównego zarządcy do spraw zabezpieczenia niemieckich dóbr kultury na dawnym terenie Polski” w dystrykcie poznańskim, zdobył maszynopis swojego byłego współpracownika, lub ten został przekazany mu do wglądu. Tym bardziej maszynopis ten zdawał się mu być potrzebny, choćby z uwagi na to, że od wiosny 1940 do lata 1942 r., Schleif już jako profesor i Sturmbannführer SS (major), prowadził wykopaliska w Biskupinie. 8   Artykuł Seefelda ukazał się w numerze 9/10 za rok 1937 (Seefeld 1937, s. 277–282). 7

Listy Hansa Schleifa i Wolfa von Seefelda w spr awie działalności Wydziału Wykopalisk SS-Ahnenerbe 143 w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście (w latach 1935–1937)

Ryc. 2. List Wolfa von Seefelda do Carla Engla na temat odkryć w Starym Dzierzgoniu. 5 października 1937. Rudolf Grenz Kartothek – Alt Christ­ burg, Kr. Mohrungen

Ryc. 3. Meldunek z Staatshochbauamt Pr. Holland (Pasłęk) w sprawie odkrycia przy budowie szkoły w Starym Mieście „pradziejowego cmentarzyska”. 20 lipca 1937. Rudolf Grenz Kartothek – Altstadt, Kr. Mohrungen

Ryc. 4. List Hansa Urbanka do Hansa Schleifa na temat odkrycia stanowiska przy budowie szkoły w Starym Mieście. 27 lipca 1937. Rudolf Grenz Kartothek – Altstadt, Kr. Mohrungen

144

Sewery n Szczepański

Ryc. 5. List Wilhelma Gaerte do Hansa Schleifa z prośbą o informacje na temat odkrycia stanowiska przy budowie szkoły w Starym Mieście. 28 lipca 1937. Rudolf Grenz Kartothek – Altstadt, Kr. Mohrungen

Ryc. 6. Notatka Hansa Schleifa w sprawie odkrycia pradziejowego stanowiska przy budowie szkoły w Starym Mieście. 2 sierpnia 1937. Rudolf Grenz Kartothek – Altstadt, Kr. Mohrungen

zdjęcia umba oraz uchwytów tarczy opisując także inne zabytki metalowe (Ryc. 2). Wyjątkowa w kontekście zachowanej korespondencji datowanej ze Starego Dzierzgonia i skupiającej się głównie na sprawach dotyczących badanego grodziska jest seria listów, którymi wymieniali się pracownicy urzędu budowlanego w Pasłęku i morąskiej landratury z dyrektorem Prussia Museum w Królewcu Wilhelmem Gaerte, do której dołączają się listy Hansa Urbanka z Uniwersytetu w Królewcu i Hansa Schleifa (Ryc. 3–6). Jak wynika z korespondencji zachowanej w archiwaliach Rudolfa Grenza9, do Królewca za pośrednictwem landrata morąskiego, wcześniej poinformowanego przez przedstawiciela urzędu budowlanego w Pasłęku, sprawującego nadzór nad budową szkoły w Starym Mieście, dotarła informacja, że podczas kopania fundamentów pod budynek szkoły w Starym Mieście natrafiono na pozostałości „pradziejowego cmentarzyska”, które przebadać mieli archeolodzy z SS-Ahnenerbe. Określenie „cmentarzysko” pojawia się w  liście nadzorcy budowlanego z 20 lipca 1937 r., który to list następnie został 24 lipca przekazany Wilhelmowi Gaer-

temu. Dyrektor Prussia Museum w swoim liście datowanym 28 lipca i wysłanym do Starego Dzierzgonia prosił Hansa Schleifa o informacje. Dzień wcześniej – 27 lipca, do Schleifa list napisał również Hans Urbaek, którego o fakcie odkrycia „wczesnożelaznego osiedla” poinformował jego „towarzysz” Bernt von Zur-Mühlen. Dla Urbanka przygotowującego dysertację doktorską wszelkie informacje na temat znalezisk byłyby bardzo istotne, gdyż jak pisze – mogą one mieć związek z grupą ludności użytkującą cmentarzysko odkryte w 1931 r. (właściwie w 1932 r.), położone około 1,5 km na północny wschód od Starego Miasta, niedaleko grodziska. Młody królewiecki badacz prosił przy tym dr. Schleifa o w miarę szybką odpowiedź, gdyż do 10 sierpnia musi już złożyć maszynopis swojej pracy10. Hans Schleif w odpowiedzi (nie ma pewności czy skierowanej do Gaertego, czy Urbanka) z 2 sierpnia wyjaśnił, że 13 lipca 1937 r. dowiedział się, że przy kopaniu rowów pod ławy fundamentowe szkoły w Starym Mieście doszło do odkrycia „pradziejowych skorup oraz jam”. Informatorem jego miał być miejscowy „karczmarz Mu  Hans Urbanek obronił swoją dysertację „Die frühen Flachgräberfelder Ostpreußens” 7 grudnia 1937 r. Ukazała się ona w 1941 r., po jego śmierci – zginął w stopniu feldfebla 5 czerwca 1940 r. nad Sommą podczas patrolu zwiadowczego. Patrz biogram H. Urbanka we wstępie do jego książki (Urbanek 1941) napisany przez Bolko von Richthofena.

10

9   Za zwrócenie uwagi na korespondencję i pomoc w dotarciu do archiwaliów składam podziękowania dr. Sławomirowi Wadylowi z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Listy Hansa Schleifa i Wolfa von Seefelda w spr awie działalności Wydziału Wykopalisk SS-Ahnenerbe 145 w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście (w latach 1935–1937)

landrata do Wilhelma Gaerte oraz meldunek karczmarza ze Starego Miasta, informacje o odkryciu podczas budowy szkoły nie wyszłyby prawdopodobnie na jaw i zaginęły wśród polowej dokumentacji Hansa Schleifa. Hans Urbanek w swojej dysertacji również z oczywistych względów (zajmował się bowiem tylko zagadnieniem cmentarzysk) pominął kwestię lokalizacji stanowiska. Wybór korespondencji wysyłanej ze Starego Dzierzgonia w latach 1935–1937 oraz list dotyczący badań na grodzisku wysłany przez Seefelda z Berlina w 1939 r. stanowią ciekawe przykłady materiału źródłowego do badań nad historią archeologii w okresie kiedy wschodniopruska prahistoria przygnieciona jarzmem propagandowej walki ukazywanej w oficjalnych artykułach i sprawozdaniach ukazywała twarz zwykłego człowieka – poszukuRyc. 7. Karczmarz Muscheites ze Starego Miasta. Bildarchiv Ostpreującego odpowiedzi, pełnego estymy do mentorów, budußen, nr 83516 jącego przyjazne relacje. Dzięki listom Schleifa i Seefelda scheitis” (właściwie Muscheites; Ryc. 7). Mając na uwadze dowiadujemy się też z jakimi problemami natury metopotencjalną wartość stanowiska Schleif wyekspediował dologicznej borykali się kreowani w kręgach SS na „eksgrupę ludzi z Reichsarbeitstdienstu, którzy wówczas pra- pertów” prahistorycy i co ważne odzyskujemy wiedzę na cowali u niego przy wykopaliskach na starodzierzgońskim temat szeregu nigdzie wcześniej nie publikowanych inforSchlossbergu. Prace ratownicze w Starym Mieście trwały macji o pojedynczych znaleziskach, a także bliżej nie znazaledwie 2 dni. Wpierw 14 lipca wraz z sześcioma robot- nym stanowisku w Starym Mieście. nikami z lokalnego RADu udał się tam Schleif z Löhausenem. Kolejnego dnia – 15 lipca, Löhausenowi towarzyszył Seefeld. Badacze przeprowadzili nadzór oraz wykonali dokumentację polową stanowiska, na którą składały się oprócz opisu także rysunki obiektów, ceramiki i plan stanowiska z zaznaczonymi jamami (Ryc. 8–9). Według dokumentacji odkryto w sumie 10 jam o miąższości nie przekraczającej 1,40 m, z czego w zaledwie 4 odkryto nieliczne skorupy i w 5 resztki węgli drzewnych. Nie zaobserwowano natomiast żadnych resztek ciałopalenia. Niewykluczone, jak uważał badacz, że owe jamy to pozostałości po palach tworzących jakąś większą konstrukcję. W pobliżu odsłonięto również kolistą konstrukcję kamienną (na planie zaznaczoną jako A) o średnicy około 1,2 m, wykonaną z otoczaków wielkości pięści i ułożoną bezpośrednio na calcu. Schleif interpretował tę instalację jako pozostałość pieca, choć znaleziono w jego obrębie zaledwie rachityczne ilości węgla i nie natrafiono tam też na żadne zabytki. Stanowisko to sklasyfikowane jako „pradziejowe” nie zostało wówczas jeszcze określone chronologicznie. Uzupełnieniem do informacji zachowanych w korespondencji jest notatka o „nowych odkryciach” w Starym Mieście zamieszczona w Alt-Preussen z lipca 1938 r., którą przekazał karczmarz Muscheitis wskazując chronologię stanowiska na epokę brązu (Bohnsack 1938, s. 60). Korespondencja ta, daje także wyobrażenie w jak małym poważaniu badacze chroniący się pod egidą himmlerowskiej organizacji AhRyc. 8. Stare Miasto (Altstadt). Szkice ceramiki znalezionej w jamach nenebe mieli procedury zgłaszania nowoodkrytych sta- 2 i 4 wg Hansa Schleifa. Rudolf Grenz Kartothek – Altstadt, Kr. Mohnowisk – można mniemać, że gdyby nie list morąskiego rungen

146

Sewery n Szczepański

Ryc. 9. Stare Miasto (Altstadt). Plan sytuacyjny stanowiska z zaznaczonymi wkopami pod fundamenty szkoły i odkrytymi obiektami (1–10) oraz zaznaczeniem kamiennej konstrukcji (A), wg Hansa Schleifa. Rudolf Grenz Kartothek – Altstadt, Kr. Mohrungen

Aneks źródłowy11 List 1: Pisany ręką Hansa Schleifa ze Starego Dzierzgonia 27 października 1935 r. Regest: Hans Schleif pisze do Waldemara Heyma, dyrektora Heimatmuseum Westpreussen w Kwidzynie w sprawie wyjaśnienia chronologii wałów grodziska w Starym Dzierzgoniu, którą częściowo udało się określić po pierwszym sezonie badań: wał zewnętrzny określony jest jako „przedkrzyżacki”, w najwyższym miejscu wału, gdzie dało się zauważyć zagłębienie znajdowała się podpiwniczona konstrukcja, wykonana z pruskiego muru o wymiarach 5,40 x 17,95 m, do którego budowy wykorzystano cegły o prawdopodobnych wymiarach 7,5 x 14 x 24 cm. Okres zniszczenia konstrukcji łączy się z drugim powstaniem pruskim. Założone na wewnętrznym majdanie wykopy o łącznej powierzchni 4,75 m2 dały 190 fragmentów ceramiki oraz ujawniły elementy konstrukcji słupowych. Schleif zapytuje też Heyma o możliwość znalezienia mu młodego prahistoryka specjalizującego się we wschodniopruskiej ceramice (zapytuje o siostrzeńca Heyma), któ-

ry mógłby być zatrudniony podczas badań w następnym sezonie między majem a sierpniem za 100 marek i utrzymanie. Załączone rysunki: X – schematyczny plan grodziska z zaznaczonymi A: miejscem bramy, B: miejscem drewniano-ceglanej konstrukcji w najwyższym punkcie wału głównego, C: miejsce założonych wykopów na majdanie głównym; Y – rysunek połączonego parzystego naczynia znalezionego w miejscu drewniano-ceglanej konstrukcji. Transkrypcja na podstawie zbiorów MAG 46n/203 (Ryc. 10) Alt-Christburg 27.X.35

Sehr verehrter Herr Heym! [1] Mit gleicher Post geht an Sie ein Paket mit den / Büchern, die Sie mir freundlichst zu Unterstützung der Grabung / geliehen haben, zurück. Wir danken Ihnen sehr herzlich für das Inter- / esse, daß Sie unserer Arbeit geschenkt, und bitte Sie auch, für / nächstes Frühjahr, wenn der Großangriff auf den Innenraum erfolgt, / um Ihre wertvolle Hilfe. In dieser Woche werden die diesjährigen / ntersuchungen 11   Za pomoc w pracy nad aneksem pragnę podziękować Timowi i Syl- beendet, das Wetter lässt keine größere Arbeit mehr / u. wii Geelhaar z Frankfurtu nad Menem.

Listy Hansa Schleifa i Wolfa von Seefelda w spr awie działalności Wydziału Wykopalisk SS-Ahnenerbe 147 w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście (w latach 1935–1937)

Ryc. 10 . List Hansa Schleifa do Waldemara Heyma. 27 października 1935. MAG, Stary Dzierzgoń, sygn. 46n/203

Die Aufklärung der Wall-Bauperioden konnte leider nicht beendet / werden, es sind im nächsten Jahr noch einige Schnitte dazu nötig. / Sicher ist bis jetzt, daß nur der äußerste Wall vorordenszeitlich ist, / vielleicht mit einem Tor (bei A). Vom Orden ist bisher nur ein / [X] Gebäude sicher nachzuweisen, bei B auf dem / [X] höchsten Punkt. Die Einsenkung war, wie Sie im / [X] „Altschlösschen” richtig vermuteten, der eingestürzte / [X] Keller. Der Bau war 5,40 x 17,95 m groß, / [X] Innenstützen also bei der geringen Spannweite / [X] nicht nötig, Querwände noch nicht gefunden. / [X] Es war ein Fachwerkbau, mit Brettern ver- / [X] schalt, im Keller mit Lehm ausgefüllt, oben / [X] wohl mit gebrannten Ziegeln Format 7 1/2 x 14 x 24 / [X] ausgemauert. Der Bau ist bis zur untersten / [2] Holzfaser ausgebrannt, wohl im großen Aufstand, die Untersuchung / ist noch nicht beendet, besonders der auch an dieser Stelle darunter- / liegende Preußenwall ist noch nicht angeschnitten. Es wird Sie / interessieren, daß in den verbrannten Fundamenten ein kleiner / Paartopf lag: der Scherbe nach nicht deutsch. / [Y] Im nächsten Jahr ist die Freilegung der Innen- / [Y] mauer C die Hauptaufgabe, die sehr lohnend zu /

[Y] sein scheint. Drei kleine Löcher zeigten zwar / [Y] daß hier im Mittelalter geackert worden ist, / aber die ca. 60 cm hohe Acker + Humuskrume ist voller Scherben / (auf 4 2/3 qm zählte ich 190 Stck.) und darunter ist an einer Stelle / ein großes Pfostenloch, d.=75 cm, noch ca. 30 cm tief erhalten. / Das Ergebnis muß also auf alle Fälle ein reiches Sortiment von / Gebrauchskeramik und vielleicht auch noch einige Hausgrundrisse / bringen. Nun, der nächste Sommer wird es an den Tag fördern. / Darf ich Sie nochmals an unseren Wunsch erinnern, bei der nächsten / Kampagne einen jungen ostpr. Prähistoriker, Spezialität Keramik, / dabeizuhaben? Vielleicht begegnet Ihnen ein Empfehlenswerter, / z.B. Ihr Neffe, der schon mit Ihnen gearbeitet hat. Ich rechne / mit vier Monaten (Mai August, freie Station, dazu 100,- RM Gehalt). / In der Hoffnung, Sie im nächsten Jahre recht oft hier zu / sehen, bin ich mit hochachtungsvollem Gruß und Heil Hitler Ihr Hans Schleif Berliner Adresse: Berlin-Lichterfelde Marschner Str. 21

148

Sewery n Szczepański

List 2: Kartka pocztowa pisana ręką Hansa Schleifa ze Starego Dzierzgonia 24 maja 1936 r. Regest: Hans Schleif pisze do Waldemara Heyma, dyrektora Heimatmuseum Westpreussen w Kwidzynie w sprawie zapowiedzi przyjazdu asystentów Schleifa do muzeum w Kwidzynie oraz prowadzonych badań w Starym Mieście. Tamtejsze grodzisko, na podstawie znalezionej ceramiki, datowane jest okres późno pogański. Gród został zniszczony o czym świadczą ślady spalenizny w ubogiej warstwie kulturowej. Transkrypcja na podstawie zbiorów MAG 46n/203 (Ryc. 11). Sehr geehrter Herr Heym! Wir haben hier wieder angefangen / und hoffen sehr, daß Sie bald nach Pfingsten / einmal herkommen. Meine beiden diesjährigen / Assistenten wollen am Freitag, d. 29. ds12. / Ihr schönes Museum besichtigen und können / Ihnen dabei von hier berichten. Auch an der / „Schwedenschanze“ bei Altstadt haben wir / gegraben und Glück gehabt, indem wir gut / datierbare spätheidn13. Keramik fanden. Die /Burg ist verbrannt, schöne Schichten, aber / schlechter Boden, sehr leichter Sand, man / muß messen und zeichnen wie die Feuerwehr, / nach 10 Min. fällt jede Wand zusammen! / Mit herzlichen Grüßen und Wünschen für / Ryc. 11. Kartka pocztowa Hansa Schleifa do Waldemara Heyma. Pfingsten Heil Hitler! 24 maja 1936. MAG, Stary Dzierzgoń, sygn. 46n/203 Ihr sehr ergebener 24/V./36 Hans Schleif List 3: Pisany ręką Wolfa von Seefelda z Berlina 1(?) maja 1939 r. Regest: Wolf von Seefeld pisze do Waldemara Heyma, dyrektora muzeum w Kwidzynie w sprawie odkrycia fragmentów skrzyni na grodzisku w Starym Dzierzgoniu (w piwnicy dawnej konstrukcji drewniano-ceglanej – jak się okazuje wieży, rozkopanej podczas wykopalisk w 1935 r.). Ponadto Seefeld dziękując za propozycję możliwości podjęcia pracy w Kwidzynie uzależnia ją od zakończenia prac wykopaliskowych, które ma prowadzić pod kierownictwem wówczas już prof. Hansa Schleifa w okolicy Spreewald. Seefeld informuje też o ciągłym opracowywaniu materiału ze Starego Dzierzgonia w nowym gabinecie Schleifa. Wstępnie prosi o zgodę na przybycie do Kwidzyna w styczniu lub na wiosnę 1940 r. Seefeld informuje też, że w listopadzie ma zamiar obronić pracę doktorską. Heym zaś jak wynika z listu przygotowuje jakiś przewodnik - najpewniej na temat zabytków archeologicznych. Transkrypcja na podstawie zbiorów MAG 46n/203   diesen Monats.   Spätheidnische Zeit: XI–XIII w.

Berlin, J14.V. 1939

Lieber Herr Heym, [1]Vielen Dank für Ihre Karte. Zu ordenszeitl[icher] Kasse, aus dem Turm, / ist noch zu sagen, dass die erhaltene H. 25,5 beträgt und der Boden-D[urchmesser]- 12, / und der D[urchmesser] des Bodenmarke 3 cm. / Entschuldigen Sie bitte, dass ich auf Ihre Karte nicht gleich antwortete. Das / Angebot oder vielmehr die eventuelle Möglichkeit bei Ihnen in Marienwerder / 3 Monate zu arbeiten, hat mich sehr gefreut, weil es ja für meine Arbeit von / grösstem Nutzen sein kann und ich andernfalls dafür vieles übersehen und fehl- / deuten kann, was nach weitergehenden Kenntnissen in diesem Gebiet dann sich / vermeiden lassen würde. Ich wollte aber noch vorher Prof. Schleif sprechen, / den ich nun in vergangener Woche erst gesehen haben, mit dem ich jetzt in seinem / neuen Arbeitsraum viel zusammen bin, der auch dort die Funde von Alt-Christburg / aufbereitet liegen und ich daher dort arbeite. Da hat es sich nun leider jetzt heraus / gestellt, dass ich für den Sommer zu einer Grabung soll, einen Burgwall in der Nähe in der /

12 13

14

  Niepewne, być może 1. maj.

Listy Hansa Schleifa i Wolfa von Seefelda w spr awie działalności Wydziału Wykopalisk SS-Ahnenerbe 149 w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście (w latach 1935–1937)

Nähe des Spreewaldes. Vorm Semester bin ich sowieso nicht abhängig, da ich / nichts mehr höre, aber diese Tatsache reisst mich aus den bisherigen, leider noch gar / nicht sehr weit getriebenen Arbeiten heraus, und nimmt mir die Möglichkeit auch / im Sommer nach Mawd. zu kommen. Nach Möglichkeit kann ich wohl nach / dem nicht weiten Berlin kommen, um dort wenigstens tageweise die alten Dinge / [2] weiter zu machen, dort für längere Zeit werde ich jetzt also nicht fort können. / Dass ich aus rein eigensten Gründen an der Arbeit in Mwd. interessiert bin / und auch somit gerne käme, habe ich ja schon geschrieben und versteht sich auch / von selbst. Ich habe aber keinen Grund zu murren und zu klagen, da sich / Schleif mir gegenüber stets grosszügist verhalten hat, und ich ihm und / seiner Dienststelle zu grösstem Dank verpflichtet bin, so dass ich selbstver- / ständlich zur Grabung gehen muss, wenn sie einen eher da brauchen. / Die Grabung beginnt in den allernächsten Tagen und geht wohl bis in den H[er]bs[t] / inein. Ich will ja, was nun auch schwierig geworden ist, im November endlich promo- / vieren, um den Kram los zu sein und werde dann auch gezwungen sein, die Promotionsar- / beit nun doch irgendwie hinzukriegen, die ich ja für die eigentliche, wesentlichere / Publikation dann auch noch etwas aufbessern kann. Schleif war an sich sehr einverstan- / den, dass ich in Mwd. Arbeite, gerade in Bezug auch für Alt-Chr[istburg]. Und da sollt[e] / ich Sie nun fra-

gen, ob es ginge, wenn Sie je überhaupt das Geld beko[mmen], / dass ich im Winter resp. frühen Frühjahr, so von Janners15 an, dort arbeite, falls / ich bis dahin die Universität hinter mir habe, worauf man sich nicht in schriftlichen / Versprechungen festlegen darf, was ich aber wohl als sicher hoffe. Ich wollte / Ihnen, nach Einvernehmen mit Schleif, dieses schreiben. Wenn Ihnen, was ich / mir gut denken kann, das nicht möglich ist, dann bitte ich Sie, aber mi[t] / mir nicht zu rechnen und jemand anderen zu nehmen, da ich jetzt also nicht / kommen kann. Hoffentlich ist mein Brief nicht zu kompliziert / [3] geworden. Ich habe auch was von meinen Dingen gesprochen, hoffentlich / gelingt es Ihnen das Geld zu erhalten und die Arbeit für einen Führer / zu machen, was für Sie sicher eine schöne und lohnenden Aufgabe bedeutet, / die ja auch notwendig ist. Prof. Schleif hat mir zugesagt, dass ich Gelegenheit / haben werde, auch im Sommer oder schon in Bälde und wenigstens tageweis nach Mwd. / herüber zu kommen. Wir sehen wohl Änderungen und Spannungen entgegen, die / sich doch in kürzester Zeit irgendwie werden lösen müssen. Sie müssen das / an der Grenze wohl deutlichst spüren. Was wird wohl die nächste Zukunft / bringen? Dann erscheinen einen so die eigenen Dinge oft lächerlich winzig. / Ich will nun schliessen mit den besten Grüssen auch an Ihr Haus von Ihrem W. Seefeld.   Januar.

15

Bibliografia

Źródła

Archiv des Schleswig-Holsteinische Landesmuseen Schloss Gottorf in Schleswig. MAG – Archiwum Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Rudolf Grenz Kartothek, Nachlass Carl Engel. Teczka Stary Dzierzgoń (Alt Christburg), MAG 46n/203. List do landratury morąskiej z urzędu budowlane List Hansa Schleifa do Waldemara Heyma, 27 paźgo w Pasłęku w sprawie odkrycia przy budowie nodziernika 1935. wej szkoły pradziejowego cmentarzyska w Starym List Hansa Schleifa do Waldemara Heyma, 24 maja Mieście (Altstadt), 20 lipca 1937. 1936. List Wilhelma Gaerte do Hansa Schleifa w spra List Wolfa von Seefelda do Waldemara Heyma, 1(?) wie odkryć pradziejowych podczas budowy nowej maja 1939. szkoły w Starym Mieście (Altstadt), 28 lipca 1937. ANDA MWiM – Archiwum Naukowe Działu Archeologii [Schleif H.] Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. 1936 Bericht über die SS-Grabung auf dem Schlossberg Kartoteka Hansa Schleifa. von Alt Christburg Mai bis September 1936, [BerSchleif H. lin]. 1938 SS-Ausgrabung Alt Christburg 1935-1937, [Berlin]. Schleif H. [Schleif H.] 1937 Vorgeschichtliche Funde beim Schulnebau in Alt1941 Siedlungskeramik der jüngeren Bronze- und früstadt (Kr. Mohrungen), Alt Christburg. hen Eisenzeit in Ostpreussen, [Berlin?].

150

Sewery n Szczepański

Seefeld W. mus, Hrsg. G. Brands, M. Maischsberger, Rahden, 1937 Brief von Wolf Seefeld an Prof. Carl Engel, Riga s. 207–222. betr. Ausgrabung des Schlossberges Alt-Christ- Leube A. burg, d. 5. Okt. 1937, Alt Christburg. 2010 Wolf von Seefeld – ein Menschenschicksal in nationalsozialistischer Zeit der Jahre 1936–1945, [w:] TerLiteratura ra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, red. A. Urbaniak, Bohnsack D. R. Prochowicz, I. Jakubczyk, M. Levada, J. Schuster, 1938 Neue Bodenfunde / 1.7. – 31.12.1937, Alt-Preussen, Łódź-Warszawa, s. 79–86. Jg. 3, H. 2, s. 56–62. Mažiulis V. Dohna-Schlobitten A. Fürst zu. 2013 Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Antrasis pa2000 Erinnerungen eines altes Ostpreuβen, Berlin. taisytas ir papildytas leidimas, Vilnius. Herrmann K. Prinke A. 1988 Hans Schleif, [w:] Archäologenbildnisse. Porträts 2012 Archeolog przed teatralnym trybunałem, Archeolound Kurzbiographien von Klassischen Archäologia Żywa, nr 1 (59), s. 64–69. gen deutscher Sprache, Hrsg. R. Lullies, W. Schier- Seefeld W. ing, Mainz, s. 285–286. 1937 SS.-Grabung auf dem Schlossberg bei Alt-ChristHoffmann M.J. burg, Germanen-Erbe, Bd. 2, H. 9/10. s. 277–282. 2005 „Ceramika osadnicza z młodszej epoki brązu i wcze- Stürmer V. snej epoki żelaza w Prusach Wschodnich (łącznie 2002 Hans Schleif. Eine Karriere zwischen Archäologiz dawnym okręgiem rejencyjnym Prusy Zachodnie)“ schem Institut und Ahnenerbe e.V., [w:] Prähistorie - w badaniach Hansa Schleifa, Echa Przeszłości, t. 6, und Nationalsozialismus. Die mittel- und osteuros. 141–157. päische Ur- und Frühgeschichtsforschung in den Kater M.H. Jahren 1933–1945, Hrsg. A. Leube, M. Heidelberg, 2006 Das „Ahnenerbe” der SS 1935–1945. Ein Beitrag zur s. 429–449. Kulturpolitik des Dritten Reiches, München. Szczepański S. Klein J. 2009 Hans Schleif (1902–1945) i jego badania nad ger2015 „Hans Schleif“ – Skizzen zu einer Theaterinszeniemańską przeszłością Prus Wschodnich, Szkice Hurung, [w:] Artistic Research in Applied Arts, Bermanistyczne, t. IX, nr 1, s. 51–62. lin-Hamburg, ed. G. Schmid, P. Sinapius, s. 131–147. 2010 „Góra zamkowa” w Starym Dzierzgoniu w świetle 2016 Hans Schleif – Stationen der Biographie eines średniowiecznych dokumentów, tradycji i badań arBauforschers im Nationalsozialismus. Ergebnisse der cheologicznych, Komunikaty Mazursko-WarmińRecherche zu der Theaterproduktion „Hans Schleif“ skie, nr 2 (268), s. 191–197. am Deutschen Theater Berlin, Jahrbuch des deut- 2014 Archeologia w służbie nazistów – czyli rzecz o dziaschen Archäologischen Instituts, H. 131, s. 273–418. łalności „Wydziału Wykopalisk” SS-Ahnenerbe na Koop V. stanowiskach w Starym Dzierzgoniu i Starym Mie2012 Himmlers Germanenwahn: Die SS-Organisation ście (1935–1937), [w:] Z dziejów badań archeoloAhnenerbe und ihre Verbrechen, Berlin. gicznych na Pomorzu Wschodnim, red. M. FudzińLangsdorff A., Schleif H. ski, H. Paner, Gdańsk, s. 223–246. 1937 Ausgrabungen auf dem Schlossberg von Alt-Christ- 2016 Pomezania pruska. Dzieje osadnictwa w XIII–XV burg, Kr. Mohrungen, Nachrichtenblatt für Deutwieku, Olsztyn. sche Vorzeit, Jg. 13, H. 4, s. 80–82. Trautmann R. Lehmann S. 1974 Die altpreußischen Personennamen, Göttingen. 2012 Hans Schleif (1902–1945), [w:] Lebensbilder. Klas- Urbanek H. sische Archäologen und der Nationalsozialis- 1941 Die frühen Flachgräberfelder Ostpreußen, Königsberg.

Listy Hansa Schleifa i Wolfa von Seefelda w spr awie działalności Wydziału Wykopalisk SS-Ahnenerbe 151 w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście (w latach 1935–1937)

The letters of Hans Schleif and Wolf von Seefeld concerning the activities of the Department of Excavations of the SS-Ahnenerbe, in Stary Dzierzgoń (Alt Christburg) and Stare Miasto (Altstadt) (1935–1937) Personal correspondence alongside reports is important for understanding the history of individual archaeological sites. This correspondence includes descriptions of archaeological sites and excavated artefacts, as well as a range of information on private contacts between archaeologists. One of the most interesting collections of letters is the correspondence from Stary Dzierzgoń (Alt Christburg) relating to the excavations of strongholds in Stary Dzierzgoń and Stare Miasto (Altstadt), which were conducted in association with the SS-Ahnenerbe by Hans Schleif and his assistant Wolf von Seefeld. The excavations took place in 1935–1937. The two researchers maintained regular con-

tact with one of the most important figures in the archaeology of East Prussia of that period - Waldemar Heym, the director of the Heimatmuseum Westpreussen in Kwidzyn (Marienwerder). From the surviving correspondence, we learn of the excellent relations between Heym, Schleif and von Seefeld, we learn of the problems related to the archaeology of East Prussia and the scientific plans associated with this part of the Third Reich. The surviving letters also provide information that was previously absent in the literature, specifically the location of a prehistoric site in the Stare Miasto which was discovered during the construction of a new school in 1937.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Izabela Szter, Agata Wiśniewska, Marcin Woźniak

Zapinka Almgren 172 z Wąsosza, w powiecie grajewskim, na tle inn ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego

W styczniu 2014 roku Pan Artur Chomka przekazał do Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży brązową fibulą z podwiniętą nóżką (Ryc. 1) znalezioną przypadkowo w okolicach wsi Wąsosz, w powiecie grajewskim1, w północnej części Wysoczyzny Kolneńskiej. Okaz jest nieznacznie zdeformowany, obecnie mierzy 4 cm długości i 2,4 cm szerokości. Ma sześciozwojową sprężynę z grubego drutu, skręconą na brązowej osi i łukowato wygięty kabłąk z szerokiej, w przekroju zbliżonej do prostokąta taśmy. W części środkowej krawędzie boczne kabłąka są zaokrąglone. Zakończenie pochewki ma formę cienkiej blaszki, jednokrotnie okręconej wokół nasady kabłąka, co pozwala wiązać zapinkę z typem 172 w klasyfikacji Oscara Almgrena (1897, s. 77, tabl. VII:172). Okoliczności odkrycia zabytku powodują, że jego kontekst archeologiczny jest nieznany. W okresie rzymskim obszar Wysoczyzny Kolneńskiej wraz z terenami leżącymi wzdłuż dolnej Biebrzy przypuszczalnie stanowił północną rubież osadnictwa kultur przeworskiej i wielbarskiej (Andrzejowski 1997, s. 119–120; 2007, s. 238, ryc. 1; Juga-Szymańska 2014, s. 141). Znana jest stąd niewielka liczba stanowisk z tego czasu, zazwyczaj odkrytych przypadkowo i niebadanych2. Większość z nich wiązana jest z ludnością kultury przeworskiej (szerzej Andrzejowski 1997, s. 119–120)3. Materiały, które można identyfikować   Zabytek zinwentaryzowany jest pod nr MPM/A–1137. Za zgodę na jego publikacje składamy podziękowania dr. Jerzemu Jastrzębskiemu, Dyrektorowi Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. 2  Historię odkryć i badań archeologicznych obszarze Wysoczyzny Kolneńskiej i terenach nadbiebrzańskich omawiali m.in. Aleksander Kamiński (1957); Krzysztof Burek (1977); Jolanta Deptuła (2004); Maciej Karczewski (2006); Elżbieta Kowalczyk-Heyman (2006); Jarosław Ościłowski (2006, s. 86–96; 2013); Małgorzata Kuklińska (2012); w pracach tych starsza literatura. 3  Zestawienie Jacka Andrzejowskiego z połowy lat 90-tych zeszłego stulecia można uzupełnić o: Grądy Woniecko, pow. zambrowski, stan. 42 1

z kulturą wielbarską są nieliczne; skupiają się w południowej części omawianego obszaru. Jedynym badanym wykopaliskowo obiektem w tym regionie jest odkryta w XIX w. nekropola w Drozdowie, pow. łomżyński, leżąca około 5 km na południowy-wschód od Łomży. Odkryte tu materiały4 wskazują, że stanowisko użytkowane było przez ludność kultury wielbarskiej5 do fazy C2 okresu rzymskiego. Z kulturą wielbarską najpewniej wiązać można naśladownictwo denara Marka Aureliusza (Faustyny II) znalezione w okolicach Łomży (Dymowski 2008, s. 78, ryc. 42); denar (subaerat?) Marka Aureliusza zarejestrowany w okolicach Moniek, pow. moniecki (Dymowski 2008, s. 78, ryc. 43), a być może też część monet Antoninów odkrytych w Wiźnie, które w XIX w. były w posiadaniu miejscowego miło-

– ślad osadnictwa (badania powierzchniowe Jerzego Siemaszki i Jerzego Brzozowskiego – karta AZP w Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa [dalej: NID] w Warszawie, zob. Karczewski 2007, s. 39); Mocarze, pow. łomżyński – denar republikański (Paszkiewicz 1990); okolice Kolna, pow. kolneński – moneta Trajana (Kolendo 2001, s. 150, tam starsza literatura); okolice Łomży – moneta Wespazjana (Kolendo 2001, s. 150, tam starsza literatura), denar Domicjana (Romanowski 2008, s. 71, tam starsza literatura); Piątnica, pow. łomżyński – denar Trajana (Karczewski 2014, s. 24); Strękowa Góra, pow. białostocki, stan. 33 – ślad osadnictwa (Informator Archeologiczny 1998, 2005, s. 149–150). Z kulturą przeworską wiązany jest grot oszczepu odkryty w Strękowej Górze, stan. 9, datowany na późny okres rzymski (badania powierzchniowe J. Siemaszki i J. Brzozowskiego – karta AZP w NID w Warszawie, por. Karczewski 2006, s. 26). 4   Referat J. Andrzejowskiego i Mieczysława Bieni pt. Drozdowo k/Łomży – nowe perspektywy badań starożytności mazowieckich na konferencji Pogranicze Trzech Światów – Mazowsze u schyłku starożytności, Żuromin, 4–6 października 2010 r. i informacje ustne dr. J. Andrzejowskiego z Działu Epoki Żelaza Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. 5  We wczesnym okresie rzymskim użytkowane było przez ludność kultury przeworskiej (zob. Okulicz 1965/2006, s. 243–244; Niewęgłowski 1966, s. 151).

154

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Ryc. 1. Wąsocz, pow. grajewski. Zapinka z blaszkowatym zaczepem ze stopu miedzi, zbiory Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Fot. M. Woźniak, rys. M. Woźniak, K. Dejtrowska

śnika starożytności Ludwika de Fleury’ego6 (Zeitschrift für Ethnologie, Bd. 23, 1891, s. [423]). Na ślad cmentarzyska z młodszego okresu rzymskiego natrafiono w Sieburczynie, pow. łomżyński. Odkryto tu, pochodzące prawdopodobnie ze zniszczonego grobu, przepalone kości ludzkie, fragment naczynia glinianego oraz jednoczęściową żelazną zapinkę z górną cięciwą i pełną pochewką7 (Deptuła 1976). Fibula reprezentuje jednak formę charakterystyczną dla kultury przeworskiej, datowaną na początek młodszego okresu rzymskiego (zob. Drochlin, pow. częstochowski, znalezisko luźne – Kaczanowski 1987, s. 62, tabl. XXVI:5; Opatów, pow. kłobucki, groby 53, 603, 1153; Madyda-Legutko, Rodzińska-Nowak, Zagórska-Telega 2011a, s. 41, 150, 228; 2011b, tabl. XXIX/53:1; CCXIV/603.606.608:9; CCCLII/1153:2). Stąd też atrybucja kulturowa „zespołu” nie jest oczywista. Podobne problemy interpretacyjne budzi znaleziony w okolicach Szafranek w pow. monieckim zaostrzony fragment pincety interpretowany jako szpila (Kaczyński 1971; Andrzejowski 1995, s. 43; Karczewski 2007, s. 37–38; Juga-Szymańska 2014, s. 141, ryc. 90). Zabytek datowany jest na późny okres rzymski lub wczesny okres wędrówek ludów i uznawany za wyrób ludności bałtyjskiej (Juga-Szymańska 2014, s. 141); z kulturą wielbarską wiązany jest wyłącznie na podstawie lokalizacji8

(zob. Karczewski 2007, s. 38). Jako ślady osadnictwa kultury wielbarskiej interpretowane są materiały powierzchniowe ze Strękowej Góry, stan. 24 oraz Grądów-Woniecka, stan. 27, przy czym w obu przypadkach ich przynależność kulturową określono na podstawie jednego (!) fragmentu ceramiki (badania J. Siemaszki i J. Brzozowskiego, dokumentacja w archiwum NID w Warszawie). Oba stanowiska leżą już jednak na południe od Narwi. Tę wyraźną pustkę na mapach osadnictwa z okresu rzymskiego na obszarze Wysoczyzny Kolneńskiej w  pewnym stopniu wypełniają stanowiska odkryte w czasie realizacji programu AZP9. W trakcie prospekcji terenowych zarejestrowano tu około 2000 stanowisk archeologicznych, z czego około 100 wiązanych jest z okresem rzymskim, przy czym poza wyżej wzmiankowanymi, nie określono ich przynależności kulturowej10 (Ryc. 2). Niemal wszystkie to niewielkie punkty osadnicze manifestujące się na powierzchni kilkoma fragmentami naczyń glinianych. Materiały te, poza stanowiskami nadbiebrzańskimi (Karczewski 2007, s. 38–40), nie były dotychczas uwzględniane w opracowaniach. Poszczególne obszary AZP cechują się różnym stopniem „nasycenia” stanowiskami archeologicznymi. Najwięcej zarejestrowano na tych badanych w latach 90-tych XX i w początkach XXI  w.; liczba nowoodkrytych obiektów niekiedy przekracza tam 100. Co ciekawe, 6   Ludwik de Fleury (1829–1909) – właściciel majątku Kępa koło Gieł- nawet na tych teoretycznie najlepiej rozpoznanych obszaczyna w pow. monieckim. Od lat 70. XIX wieku prowadził na terenach rach, stanowiska z okresu rzymskiego stanowią niewielki

nadbiebrzańskich amatorskie poszukiwania i badania wykopaliskowe (ostatnio Ramotowski 2013, tam starsza literatura). 7   Zapinka w zbiorach Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży, ceramika zaginęła. Za możliwość zapoznania się z zabytkiem i informacje o zespole dziękujemy mgr mgr J. Deptule i M. Kuklińskiej z Działu Archeologii Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. 8   Z okolic pochodzą też inne, nieokreślone kulturowo i chronologicznie zabytki, których związku z kulturą wielbarską wykluczyć nie można. Na rozległej wydmie, około pół mili [rosyjskiej, co wynosi około 3,7  km – przyp. autorów] na S-W od Goniądza, pow. moniecki, Zygmunt Gloger odkrył tzw. stacyje krzemienną, gdzie oprócz zabytków z epoki kamienia, znalazł przepalone kości ludzkie i trzpień bronzowy od klamry od pasa (Gloger 1882, s. 4). Natomiast z wydmy znajdującej się około 1,2 km na E od fortyfikacji w Osowcu-Twierdzy, pow. moniec-

ki, w latach 30. XX wieku zebrano niewielki zbiór zabytków z okresu rzymskiego (?) (Kamiński 1957, s. 237), z którego prawdopodobnie zachowały się szklany paciorek i dwa mało charakterystyczne (blaszka i trzpień) przedmioty z brązu (Karczewski 2007, s. 28, przyp. 55). 9   Z analogiczną sytuacją spotykamy się także w przypadku terenów leżących na południe od środkowej Biebrzy (ostatnio Rusin 2016, tam starsza literatura). 10   Kwerenda w archiwum NID w Warszawie w styczniu 2017 roku, w pracy uwzględniono obszary AZP: 27-75 – 27-82; 28-75 – 28-81; 2975 – 29-81; 30-75 – 30-81; 31-75 – 31-81; 32-75 – 32-81; 33-75 – 33-81; 34-75 – 34-81; 35-75 – 35-81; 36-75 – 36-81; 37-75 – 37-81.

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

155

Ryc. 2. Wysoczyzna Kolneńska w okresie wpływów rzymskich i wczesnej fazie okresu wędrówek ludów. Numerami oznaczno stanowiska wspomniane w tekście. Ze względów konserwatorskich w większości przypadków lokalizacja stanowisk jest przybliżona do centrum miejscowości. 1 – Wąsosz, pow. grajewski; 2 – Brzózki Małe, pow. piski; 3 – Drozdowo, pow. łomżyński; 4 – Goniądz, pow. moniecki; 5 – Grądy-Woniecko, pow. zambrowski, stan. 27; 6 – Grądy-Woniecko, stan. 42; 7 – Kolno, pow. loco; 8 – Kowalewsko, pow. piski; 9 – Łomża, pow. loco; 10 – Milewo-Gałązki, pow. piski; 11 – Mocarze, pow. łomżyński; 12 – Mońki, pow. loco; 13 – Osowiec-Twierdza, pow. moniecki; 14 – Piątnica, pow. łomżyński; 15 – Pieńczykowo, pow. grajewski; 16 – Pieńczykówek, pow. grajewski; 17 – Podliszewo, pow. grajewski; 18 – Sołki, pow. grajewski; 19 – Szymany, pow. grajewski; 20 – Sieburczyn, pow. łomżyński; 21 – Strękowa Góra, pow. białostocki, stan. 9; 22 – Strękowa Góra, stan. 24; 23 – Strękowa Góra, stan. 33; 24 – Szafranki, pow. moniecki; 25 – Wizna, pow. moniecki; 26 – Włosty, pow. piski. Wg Andrzejowski 1997; Iwanicki 2004; Karczewski 2007; Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie. Oprac. A. Wiśniewska

odsetek lub brak ich zupełnie (AZP 36-79 – trzy z 229 stanowisk; AZP 35-76 – zero z 124 stanowisk; 36-80 – sześć z 141 stanowisk). Punkty osadnicze datowane na okres rzymski skupiają się przede wszystkim we wschodniej czę-

ści omawianego terenu, w szerokim pasie rozciągającym się wzdłuż dolnej Biebrzy i dalej na północ w kierunku Grajewa, pow. grajewski. Brak ich na rozległych obszarach na północ od Łomży, miedzy Jedwabnem, pow. łomżyń-

156

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Kuszowate zapinki z podwiniętą nóżką i blaszkowatym zaczepem

Ryc. 3. Pruszcz Gdański, stan. 5, pow. gdański, grób 21B (część wyposażenia). Wg Pietrzak, Cymek, Rożnowski 2015, tabl. XIX/21A, B:2–4

ski, a Małym Płockiem, pow. kolneński, a także nieco dalej na północ, na terenach leżących między Kolnem i Stawiskami, obie miejscowości w pow. kolneńskim, a obecną granicą województw podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. Na obszarach tych (szczególnie bliżej Łomży) zarejestrowano stanowiska z innych epok, co może wskazywać na rzeczywiste rozrzedzenie osadnictwa z okresu rzymskiego na tych terenach. Północny skraj owego „skupienia” wyznaczają punkty osadnicze z  okolic Szczuczyna i Wąsosza, skąd pochodzi omawiana w niniejszym tekście zapinka. Około 10 km na północny-zachód11 i tyleż samo na północny-wschód12 od Wąsosza, odkryto ślady osadnictwa z okresu rzymskiego wiązane już z ludnością kultury bogaczewskiej lub ogólnie zachodniobałtyjskim kręgiem kulturowym, a 20 km dalej zwarte skupienie osadnicze ludności bałtyjskiej w regionie Jeziora Rajgrodzkiego (Iwanicki 2004). Najbliższe stanowiska, które można wiązać z kultura wielbarską (Drozdowo, ewentualnie Sieburczyn), znajdują się dopiero około 30 km na południe od Wąsosza, stąd atrybucja kulturowa odkrytej tu fibuli nie może być jednoznacznie określona. W związku z tym, warto przyjrzeć się temu zabytkowi przez pryzmat podobnych znalezisk zarówno z terenów kultury wielbarskiej, jak i ugrupowań bałtyjskich. Zakładamy, że zabieg ten pozwoli określić lokalną specyfikę tych zabytków co ułatwi interpretację kulturową znaleziska z okolic Wąsosza.

  Brzózki Małe, stan. 5; Kowalewo, stan. 4; Milewo-Gałązki, stan. 2; Włosty, stan. 2; wszystkie w pow. piskim. 12   Szymany, stan. 12 i nieco dalej: Pieńczykowo, stan. 9; Pieńczykówek, stan. 10 i 12; Sołki, pow. stan 3, 5, 10; wszystkie w pow. grajewski. 11

Uwagi wstępne Kuszowate zapinki z podwiniętą nóżką i blaszkowatym zaczepem to forma dość popularna na terenach barbarzyńskiej Europy. Rejestrowane są na rozległych obszarach rozciągających się między Skandynawią a północnymi i zachodnimi wybrzeżami Morza Czarnego (Schuster 2004, s.  88–89, ryc. 3–4). Poza najbardziej nas interesującymi terenami ugrupowań zachodniobałtyjskich oraz kultury wielbarskiej, licznie rejestrowane są na obszarach kultur czerniachowskiej, Sântana de Mureş oraz grupy masłomęckiej. Kilkanaście egzemplarzy znanych jest też ze stanowisk skandynawskich. Poza tak zarysowanym obszarem, zapinki z podwiniętą nóżka i blaszkowatym zaczepem spotykane są raczej wyjątkowo, np. pojedyncze egzemplarze pochodzą z terenów kultury przeworskiej czy grupy dębczyńskiej. Fibule Almgren 172 wywodzą się, ze „zwykłych” zapinek z podwiniętą nóżką, tj. z drucikowatym zakończeniem pochewki kilkukrotnie okręconym wokół nasady kabłąka. Formę przejściową między oboma wariantami mogą ilustrować fibule z Pruszcza gdańskiego, stan. 5, grób 21B (Ryc. 3; Pietrzak, Cymek, Rożnowski 2015, s. 29, tabl. XIX/21A,B:2-4). Odkryte tu zapinki mają zakończenia pochewek u nasady drucikowate, a przy kabłąkach rozklepane, w formie wąskiej blaszki. U jednej okręcona wokół kabłąka część zakończenia pochewki ozdobiona jest bruzdą, co ewidentnie nawiązuje już do fibul z blaszkowatym zaczepem. Zapinki Almgren 172 datowane są przez badaczy różnie: od fazy C2 po fazę D (Wołągiewicz 1993, s. 25; Schuster 2004, s. 88–89, przyp. 12, tam starsza literatura). Ostatnio przypisuje im się jednak nieco węższą chronologię obejmującą fazy C3–D (Cieśliński 2010, s. 64; Woźniak 2011, s. 182–183; Andrzejowski 2016, s. 22–23) lub uznaje za wyznacznik fazy C3 (Kleemann 2007, s. 71–72; Kokowski 1995, s. 48–49; 1999, s. 313; Niezabitowska 2009, s. 196, przyp. 6). Ustalenia te odnoszą się zasadniczo dla materiałów z terenów ugrupowań tzw. gockiego kręgu kulturowego. Osobnej wzmianki wymagają zapinki Almgren 172 pochodzące obszarów bałtyjskich, bowiem nie były one dotychczas przedmiotem oddzielnej analizy. Najczęściej uznawane są one za element zapożyczony od ludności kultury wielbarskiej (np. Nowakowski 1998, s. 53; Szymański 2006, s. 375) i  datowane analogicznie do zapinek z terenów kultury wielbarskiej na fazy C3 lub C3–D (Nowakowski 1998, s. 53; Bitner-Wróblewska 2007a, s. 52, 53). Część badaczy, w oparciu o wybrane przez siebie zespoły (Bitner-Wróblewska 2007a, s. 52; Bitner-Wróblewska, Iwanicki 2002, s. 121; Jaskanis 2013, s. 123–124) wskazuje możliwość precyzyjniejszego datowania niektórych zapinek z  terenów bałtyj-

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

skich na fazę przejściową między późnym okresem rzymskim a wczesnym odcinkiem okresu wędrówek ludów (C3/ D1). Okres ten dla grupy gołdapskiej kultury sudowskiej, miałby odpowiadać fazie C3 na obszarze grupy masłomęckiej (Szymański 2006, s. 372). Fibule z obszarów obecnej Litwy, cechujące się pewną specyfiką (o czym niżej), datowane są w większości na fazę D1 (Bliujiene, Curta 2011, s. 33–36, tam dalsza literatura). Powyższe ustalenia wymagają weryfikacji przy uwzględnieniu całości dostępnego materiału z interesujących nas obszarów13. Studia nad tą grupą zabytków opierały się bowiem zazwyczaj na niewielkiej próbie, potraktowanego wybiórczo materiału. Z drugiej strony, omawiane zapinki analizowane były łącznie jak homogeniczny typ. Wynikiem tego, nie uwzględniały one w dostateczny sposób różnic morfologicznych poszczególnych egzemplarzy. Klasyfikacja zapinek z terenu kultury wielbarskiej, grupy masłomęckiej i zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego Ze względu na dużą różnorodność zabytków podjęto próbę podziału omawianych zapinek na kilka grup. Ze 186 znanych nam okazów z obszaru kultury wielbarskiej, grupy masłomęckiej oraz zachodniobałtyjskiego kręgu kultu  Za informacje o niepublikowanych zabytkach pochodzących z badań własnych lub znajdujących się w ich opracowaniu chcielibyśmy podziękować mgr Annie Mistewicz z Muzeum Narodowego w Warszawie, mgr Katarzynie Rusin z Muzeum Podlaskiego w Białymstoku; dr. Jackowi Andrzejowskiemu, mgr. Radosławowi Prochowiczowi i mgr. Piotrowi Iwanickiemu z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie; dr. Vadzimowi Beljavcowi i dr. Andrzejowi Szeli z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

13

W zebraniu informacji o zapinkach A.172 z przedwojennych badań na terenach Prus Wschodnich pomogły nam liczne materiały archiwalne, za dostęp do których nasze wyrazy wdzięczności składamy: prof. Clausowi von Carnapowi-Bornheimowi (Archäologisches Landesmuseum, Schleswig – Jankuhn, Spuścizna), Perowi Dahlowi (Riksantikvarieämbetet, Stockholm – Almgren, Spuścizna), Horstowi Junkerowi i Horstowi Wiederowi (Museum für Vor- und Frühgeschichte, Berlin – tzw. Fundarchiv des Prussia-Museums o sygnaturze PM-A oraz Voigtmann, Kartei) oraz dr Annie Juga-Szymańskiej (Warszawa) i Ülle Tamla (Tallinna Ülikooli Arheoloogiline Teaduskogu – Schmiedehelm, Spuścizna oraz materiały z tzw. Kolekcji Dydaktycznej), Alicji Lipińskiej (Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida w Zielonej Górze – Kostrzewski, Spuścizna). Nasze podziękowania kierujemy także do prof. Matthiasa Wemhoffa z Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie oraz Siergieja Jakimova z Muzeum Historyczno-Artystycznego w Kaliningradzie (Kaliningradskij oblastnoj istoriko-hudožestwiennyj muziej) za udzielenie zgody na opublikowanie zachowanych egzemplarzy ze zbiorów dawnego Prussia-Museum. Omówienie zapinek z terenów kultury wielbarskiej przygotowano w ramach realizacji projektu Kleszewo – największa nekropola kultur przeworskiej i wielbarskiej na Mazowszu i Podlasiu. Opracowanie monograficzne cmentarzyska finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2013/09/N/HS3/02882.

157

rowego, dokładniejsza analiza stylistyczna była możliwa dla 155 egzemplarzy. Pozostałe są zachowane fragmentarycznie, lub – jak w przypadku zaginionych zapinek z badań przedwojennych – nie dysponujemy rysunkiem bądź opisem pozwalającym na bardziej precyzyjne określenie ich formy. Proponowana klasyfikacja ma charakter porządkujący, ułatwiający naszym zdaniem studia nad tą grupą fibul. Za główne kryterium podziału uznano kształt kabłąka, w dalszej kolejności wzięto pod uwagę elementy zdobnicze. Klasyfikacja pojedynczych zapinek do poszczególnych grup nie zawsze była jednoznaczna. Dotyczy to np. niektórych okazów grupy II o nieco szerszych, w przekroju trapezowatych kabłąkach i podobnych do nich niektórych zapinek odmiany IIIA, cechujących się nieco smuklejszymi kabłąkami. Grupa I (Ryc. 4) obejmuje zapinki smukłe, o nieprofilowanych, sztabkowatych, w przekroju półkolistych lub zbliżonych do trójkąta, kabłąkach. Wśród zapinek tej grupy wyróżniają się okazy z Netty, pow. augustowski, gr. 22, 24 (Ryc. 4:18, 19), które są zdecydowanie większe od pozostałych i zaopatrzone w długie, wielozwojowe sprężyny. Nietypowa jest także zapinka z Cecel, pow. siemiatycki, grób 283 (Ryc. 4:3), której kabłąk jest w przekroju trapezowaty, co zbliża ją już do zapinek grupy II. Grupa II (Ryc. 5) to smukłe zapinki o profilowanych kabłąkach i nóżkach, tj. o częściowo facetowanych krawędziach bocznych, z czworokątnymi polami metopowymi na końcach kabłąka oraz na nóżce poniżej zaczepu. Metopy zazwyczaj są niezdobione, czasami tylko wycinane po bokach (Ryc. 5:5), ornamentowane wybitym „X” albo wyrytymi liniami (Ryc. 5:4, 11, 15). Unikatem jest zapinka z Woli Korytnickiej, która ma na kabłąku i nóżce pasma rytych linii w różnych układach (Ryc. 5:1). Litewskie zapinki z Pakrauglė (Ryc. 5:15) i kurhanu 1 w Baliuliai (Ryc. 5:16) są zdecydowanie większe od pozostałych fibul tej grupy. Egzemplarz z Baliuliai posiada ponadto na środku kabłąka prostokątne pole metopowe zdobione na krawędziach wybijanymi punktami, co jest cechą charakterystyczną zapinek wariantu litewskiego odmiany IVA (zob. niżej) (Ryc. 12). Do grupy III (Ryc. 7–10) zaliczono egzemplarze odpowiadające wzorowi ZG-28 wg A. Kokowskiego (1995, s.  15, ryc. 2r) czyli okazy krępe, o szerokich kabłąkach i nóżkach, facetowane, z czworokątnymi polami metopowymi. Metopy bywają ornamentowane, rodzaj zdobień jest tu dużo bardziej zróżnicowany niż w przypadku zapinek grupy II. Najczęściej są one wycinane po bokach, bądź zdobione wybitym „X”. Pojawiają się również dekoracje w postaci równoległych linii rytych (Ryc. 7:15; 9:11; 10:1) lub kratki (Ryc. 7:10, 11), wybijanych punktów, kresek albo łuków (Ryc. 7:12, 14; 8:4, 6; 9:8), jodełki (Ryc. 8:11) lub koncentrycznych kółek (Ryc. 9:9). Zdecydowana więk-

158

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Ryc. 4. Zapinki grupy I z terenu kultury wielbarskiej (1–13), bogaczewskiej (14), Dollkeim-Kovrovo (15) i sudowskiej (16–19). Szelków Nowy, gr. 130 (1); Niedanowo, gr. 109 (2); Cecele, gr. 26 (6, 7), 279 (11), 283 (3), 374 (4, 5); Pruszcz Gdański, stan. 5, gr. V/1929 (8, 9); Malbork-Wielbark, gr. 1328 (10); Pajewo-Szwelice, gr. 36 (12); Brulino-Koski, gr. 1 (13); Gąsior, gr. 367 (14a.b); Bol'šoe Isakovo, gr. 14 (15); Boćwinka, gr. 9 (16); Szwajcaria, kh. 15, gr. 2 (17); Netta, gr. 22 (18), 24 (19). Wg Schmiedehelm, Spuścizna 7.20d.45 (16), 7.22a (14b); Bitner-Wróblewska 2007, tabl. XII:1, XIII:1 (18, 19); Dłubakowski 2005, tabl. XXX:13 (12); Jaskanis 1996, tabl. V/26:1–2 (6, 7), XXXIV/279:1 (11), XXXV/283:2 (3), XLV/374:1–2 (4, 5;); 2013, tabl. CXLVI:1 (17); Kempisty 1968, ryc. 4f (13); Pietrzak, Cymek, Rożnowski 2015, tabl. III/V:1–2 (8, 9); Prochowicz 2013, ryc. 2:19 (1); Schindler 1940, ryc. 38:2 (10); Schmiedehelm 2011 (1944), tabl. V:11 (14a); Skvorcov 2007, tabl. 17:10 (15); Ziemlińska-Odojowa 1999, tabl. XXX/109:1 (2)

szość zapinek tej grupy ma kuliste, podłużne bądź profilowane guzki na końcach osi sprężyny. Wśród fibul omawianej grupy wyróżniono dwie odmiany: IIIA – bez guzka na główce (Ryc. 7, 8) i IIIB – z guzkiem na główce (Ryc. 9, 10). Guzki na główkach zapinek odmiany IIIB, zazwyczaj odpowiadają kształtem tym znajdującym się na końcach

osi sprężyn. W pojedynczych wypadkach rejestrowane są też inne ich formy, np. zapinki z Brudnic, gr. 279 i Modły, gr. 146 mają rozbudowane guzki „rozetowe” (Ryc. 10:1, 2), egzemplarz z Kosewa, gr. 628 zaopatrzono w guzki poliedryczne (Ryc. 9:13), a fibula odmiany IIIB lub IVB z Kovrova, gr. 40 ma na główce guzek dyskowaty (Ryc. 9:18).

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

159

Ryc. 5. Zapinki grupy II z terenu kultury wielbarskiej (1–11), bogaczewskiej (16), Dollkeim-Kovrovo (12–15) i kultury kurhanów wschodniolitewskich (17, 18). Ulów, gr. 54 (1); Niedanowo, gr. 543 (2); Wola Korytnicka, luźne (3); Starawieś, gr. 9 (4); Sieluń, luźne (5); Ulkowy, gr. 94 (6); Poświętne, luźne (7); Kleszewo, gr. 385 (8, 9); Szelków Nowy, gr. 130 (10, 11); Okunevo, gr. 5 (12a.b, 13a.b); Bol'šoe Isakovo, gr. 205 (14, 15); Popielno, kontekst nieznany (16a.b); Pakrauglė, kh 1, gr. kobiecy (17); Baliuliai, kh. 1 (18). Wg Jakobson, Spuścizna (057) (12b); Schmiedehelm, Spuścizna VM 9.21.20 (13b); Bliujiene 2006, rys. 1:8 (17); Kulakov, Skvorcov 2006, ryc. 4:10, 15 (14, 15); Kurila, Kliaugaite 2007, rys. 6:9 (18); Liana 1961, tabl. IV:14 (3); Natuniewicz-Sekuła 2006, ryc. 20:3 (7); Niezabitowska 2007, ryc. 13:5 (1); Nowakowski 1998, tabl. 26:566 (16b); Prochowicz 2013, ryc. 2:20, 21 (10, 11); Prochowicz, Rakowski 2013, ryc. 2:6 (5); Radig 1942, ryc. 13c (4); Tuszyńska 2005, tabl. XXXVII/94:1 (6); Ziemlińska-Odojowa 1999, tabl. CXCVI/543:1 (2); zbiory MSHM, fot. M. Woźniak (8, 9); zbiory MVF, fot. I. Szter (12a, 13a, 16a)

Czasami na główkach zapinek znajdują się tylko różnie ukształtowane trzpienie (Ryc. 9:2, 15, 17; 10:1), które bywają okręcone drutem lub owinięte taśmą (Ryc. 9:14; 10:4). Możliwe, że na niektórych z nich pierwotnie osadzony był guzek.

Grupę IV reprezentują zapinki, których kabłąki wykonane są z taśmy (Ryc. 11). Część z nich ma na końcach kabłąka i nóżce zdobione metopy, wyodrębnione ornamentem rytym lub plastycznie, poprzez delikatne spiłowanie krawędzi bocznych. Nóżki zapinek bywają profilowa-

160

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Ryc. 6. Zapinki wariantu A.168/172, grupy I (1–3, 5–7), II (4) i grupy IIIB (8) z terenu kultury wielbarskiej (1, 4), bogaczewskiej (1, 3, 6) i nieokreślone kulturowo (5, 7, 8). Miętkie, gr. 307 (1a.b); Nerwik, gr. 2 (2); Łężany, gr. 142D (3); Malbork-Wielbark, gr. 400 (4); Kosewo, gr. 738 (6); Nesterov, luźne (7); d. Prusy Wschodnie, miejscowość nieznana (5, 8). Wg Schmiedehelm, Spuścizna 7.13c.386 (7), 7.20d.130 (1b); Voigtmann, Kartei (6); Księgi Inwentarzowe 8, tabl. CXXXV (1a); Andrzejowski, Martens 1996, tabl. XIII/400 (4); Cieśliński 2010, tabl. 1H/Grab 2 (2); zbiory IAUW, rys. M. Napieralski (3); zbiory MVF, fot. I. Szter (5, 8)

ne (Ryc. 11:5, 8–10). Wśród zapinek grupy IV wydzielono dwie odmiany: IVA – bez guzka na główce (Rys. 11:1–8) i IVB – z guzkiem na główce (Ryc. 11:9–15). Guzki, podobnie jak u zapinek grupy III, ukształtowane są różnorodnie. Fibule z Kleszewa, pow. pułtuski, grób 708 (Ryc. 11:1) i Łęcznej, pow. łęczycki, grób 3 (Ryc. 11:9) mają kabłąki całkowicie pokryte ornamentem. Wśród zapinek odmiany IVA wyróżniają się, znane wyłącznie z obszaru Litwy, zdecydowanie większe od pozostałych egzemplarze o długich, wąskich, wielozwojowych sprężynach – tzw. wariant litewski (Ryc. 12). Kabłąki tych zapinek wykonane są z szerokiej blachy o prostokątnym przekroju; niektóre z nich mają spiłowane krawędzie boczne (kabłąki w przekroju są nieco trapezowate) (Ryc. 12:1, 2). Częste u wariantu litewskiego dodatkowe metopy na środku kabłąka są prostokątne, zdobione wzdłuż krawędzi liniami rytymi, rzędem wybijanych punktów, kreseczek bądź półkoli.

Część zapinek z blaszkowatym zaczepem zaopatrzona jest w przedłużoną, tzw. martwą sprężynę – wariant A.168/172 (Ryc. 6; 10:2–9). Poza klasycznymi, długimi martwymi sprężynami, które występują u okazów grup I i II (Ryc. 6:1–7), zwracają uwagę zapinki grupy III, u których ten element jest krótki (Ryc. 10:2, 3, 6, 7). Do wariantu tego można zaliczyć również zapinki z imitacją martwej sprężyny w postaci poprzecznie nacinanej osi wystającej poza zwoje sprężyny (Ryc. 10:4, 5), bądź karbowanych guzków (Ryc. 6:5, 8). Większość zapinek grupy III wariantu A.168/172 ma guzki na główce. Wśród nich dominują takie, których trzpienie okręcone są drutem (Ryc. 6:5; 10:2, 6, 7). Ów drut może być dodatkowym lub jedynym elementem zdobniczym na trzpieniu. Czasami bywa on imitowany poprzez nacięcia (Ryc. 10:5). Niekiedy trzpienie bywają owinięte taśmą, która może być pokryta dookolnymi liniami rytymi (Ryc. 10:4) lub karbowana (Ryc. 6:8).

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

161

Ryc. 7. Zapinki grupy IIIA z terenu kultury wielbarskiej. Baïv, gr. 30 (1), 20 (2, 3); Węgra, „grób 3” (4a.b); Brulino-Koski, gr. 27 (5, 6); Malbork-Wielbark, 1468 (7, 8); Kitki, luźne (9); Modła, grób 155 (11), luźne (10); Pruszcz Gdański, stan. 5, gr. 34 (12); Ulów, grób 46 (15), 50 (13), 55 (14) luźne (16–18). Wg Andrzejowski 2009, tabl. 3.71/155:1, 3.154/6 (10, 11); 2016, ryc. 10b.c (4a.b); Andrzejowski, Martens 1996, tabl. XL/1468:3; (7, 8); Kempisty 1968, ryc. 47b–c (5, 6); Kuharenko 1975, ryc. 6:7.8, 6:9 (1–3); Niezabitowska 2007, s. 645–649, ryc. 4:1–3, 13:3–5 (13–17); Okulicz 1970, ryc. 4/2 (9); Pietrzak, Cymek, Rożnowski 2015, tabl. XXX/34:1 (12)

Zaczepy pochewek zapinek są różne: wąskie bądź szerokie, zdobione bądź gładkie. Nie stwierdzono zależności między ich kształtem a formą kabłąka, tj. u zapinek wszystkich grup występują różnie ukształtowane zaczepy. Najbardziej popularne są zaczepy szerokie, często zdobione liniami rytymi bądź karbowaniem imitującymi zwo-

je drucikowatych zakończeń pochewek okręcanych wokół kabłąka (np.: Ryc. 6:6–8; 8:9, 14, 15; 9:7–11). Część zaczepów ma formę krótkiego haczyka (Ryc. 5:2; 7:10); inne oplatają kabłąk jednokrotnie; spotykane są też zapinki z  zaczepami wielokrotnie okręconymi wokół kabłąka (np.: Ryc. 4:6, 7, 14; 6:8).

162

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Ryc. 8. Zapinki grupy IIIA z terenu kultury wielbarskiej (1–7), grupy masłomęckiej (8), kultury bogaczewskiej (11, 12), sudowskiej (9, 10) i Dollkeim-Kovrovo (13–15). Cecele, gr. 407 (1), gr. 491A (2); Velâmìčy, luźne (3); Nesvìlo, luźne (4); Płoščava, luźne (5); Ratajčycy, luźne (6); Spiczyn, luźne (7); Gródek, stan. 6, luźne (8); Czerwony Dwór, kh. 26, gr. 33, poch. centralny (9); Grądy Kruklaneckie, gr. 61 (10); Spychówko, gr. 35 (11a.b); Stare Kiejkuty, gr. 9 (12); Zaostrov'e, gr. 246 (13); Okunevo, gr. 47A(15), 92b; (14). Wg Schmiedehelm, Spuścizna 7.20d.10–11 (10); Jakobson, Spuścizna (12); Księgi inwentarzowe 10, tabl. CXXXV (11a); Belâvec 2007, ryc.1B (6), 2016, ryc. 2B:11 (5); Jaskanis 1996, tabl. LI/407:1, LX/491A:1 (1, 2); Kuharenko 1961, tabl. 46:3 (3); Kulakov 2014, ryc. 75:5 (13); Łuczkiewicz 2009, ryc. 2:2 (7); Niezabitowska-Wiśniewska 2009, ryc. 5:1 (8); Szymański 2013, ryc. 14:1 (9); zbiory Instytutu Historii Białoruskiej Akademii Nauk (4); zbiory MVF, fot. I. Szter (11b, 14, 15)

Spośród zapinek, które udało się sklasyfikować w obrębie zaproponowanych grup, największy zbiór tworzą fibule grupy III, który stanowi 49,4% ogółu zarejestrowanych egzemplarzy. Odsetek zapinek grupy I wynosi 17,5%; grupy II – 16,2%; a grupy IV – 12,3% (Ryc. 13:2). Rozkłady procentowe prezentują się odmiennie dla materiałów pochodzących z terenów kultury wielbarskiej i  ugrupowań kultur zachodniobałtyjskich, przy czym w  obu wypadkach dominują zapinki grupy III. W kul-

turze wielbarskiej fibule grupy I stanowią 20,0%, grupy II – 15,3%, grupy III – 56,5%, a grupy IV – 7,1% znalezisk (Ryc. 13:3). Na obszarach ugrupowań bałtyjskich wartości te rozkładają się odpowiednio: grupa I – 13,2%, grupa II – 17,6%, grupa III – 41,2%, grupa IV – 27,9% (8,8% grupy IV to egzemplarze wariantu litewskiego) (Ryc. 13:4). Różnice czytelne są przede wszystkim w udziale zapinek grupy IV, które stanowią istotną część zbioru zapinek bałtyjskich, natomiast niewielki odsetek zapinek wiel-

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

163

Ryc. 9. Zapinki grupy IIIB z terenu kultury wielbarskiej (1–6), grupy masłomęckiej (7–9), kultury bogaczewskiej (10, 11, 13), sudowskiej (12, 14), Dollkeim-Kovrovo (18) i nieokreślone kulturowo (15–17). Baïv, luźne (1); Kozłówko, gr. VII (2a.b); luźne (3a.b); Elbląg-Pole Nowomiejskie, grób (4); Modła, gr. 163 (5); Sieluń, luźne (6), Gródek, stan. 6, luźne (7, 8); Hrubieszów-Antonówka, gr. 1 (9); Czarny Ostrów, gr. 25 (10a.b); Miętkie, gr. 222 (11); Czerwony Dwór, kh. 18, gr. 33, poch. 6 (12); Kosewo, gr. 628 (13a.b); Grądy Kruklanecki, gr. 61 (14); d. Prusy Wschodnie, miejscowość nieznana (15–17); Kovrovo, gr. 40 (18). Wg Schmiedehelm, Spuścizna VM 9.21.17 (18), 7.20d.10–11 (14), KDKA (10a); Voigtmann, Kartei (13a); Księgi inwentarzowe 8, tabl. CXXXV (11); Andrzejowski 2009, tabl. 163:1 (5); Anger 1880, tabl. V:36 (4); Kokowski 1991, ryc. 70b (9); Kuharenko 1975, ryc. 9:1 (1); Prochowicz, Rakowski 2013, ryc. 2:6 (6); Szymański 2013, ryc. 52:1 (12); Woźniak 2011, ryc. 10:1, 13:1 (2a.b, 3a.b); Niezabitowska-Wiśniewska 2009, ryc. 5:2, 3 (7, 8); zbiory MVF, fot. I. Szter (10b, 15–17), zbiory KOIHM, fot. I. Szter (13b)

164

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Ryc. 10. Zapinki grupy IIIB, wariant 168/172 (1–9) z terenu kultury wielbarskiej (1–3), bogaczewskiej (9), Dollkeim-Kovrovo (4, 6) i sudowskiej (5, 7, 8). Brudnice, 279 (1); Modła, gr. 146 (2, 3); Putilovo, gr. 260 (4a.b); Grądy Kruklaneckie, gr. 65 (5a.b); Rovnoe, gr. 33 (6a.b); d. Alt Uszblenken, kh. II, gr 8 (7); Boćwinka, gr. 9 (8); Koczek, „grób 935” (9); d. Prusy Wschodnie, miejscowość nieznana (10, 11). Wg Jakobson, Spuścizna (002,007) (6a, 9); Schmiedehelm, Spuścizna VM 9.21.14 (4b), 7.20d.45 (8); Voigtmann, Kartei (5b); Åberg 1919, ryc. 24 (5a); Andrzejowski 2006, ryc. 9:1–2 (2, 3); Szela 2010, s. 9 (1); Szymański 2006, ryc. 4:6 (7); zbiory MVF, fot. I. Szter (4a, 6b, 10, 11)

barskich. Odmienności rejestrowane są też w rozkładzie zapinek ozdobionych guzkiem na główce, które są wyraźnie popularniejsze (w sensie ilościowym i procentowym) na terenach ugrupowań bałtyjskich (nie licząc zapinek z terenów obecnej Litwy). W kulturze wielbarskiej przeważają zapinki bez guzka na główce. Dla grupy III proporcje te wynoszą 60,4% do 39,6%, a dla grupy IV 83,3%

do 16,7%, należy jednak pamiętać, że z pośród sześciu egzemplarzy grupy IV z kultury wielbarskiej guzek na główce posiada tylko jeden. Dla ugrupowań zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego proporcje te są odwrotne. Dla grupy III wynoszą 33,3% dla odmiany bez guzka i 66,7% dla odmiany z guzkiem. Dla grupy IV proporcje te wynoszą 40,0% odmiana bez guzka, 30,0% odmiana

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

165

Ryc. 11. Zapinki grupy IVA (1–8) i IVB (9–15) z terenu kultury wielbarskiej (1, 2, 9), bogaczewskiej (4, 6, 11, 13–15), Dollkeim-Kovrovo (5, 10), sudowskiej (3, 12) i kultury kurhanów wschodniolitewskich (7, 8). Kleszewo, gr. 708 (1); Cecele, gr. 370 (2); Boćwinka, kh. X, gr. 2 (3); Machary, gr. 26 (4); Lauth, gr. 27 (5); Diktarai, gr. 26 (7); Poviliškė, kh. 4 (17), gr. ciałopalny (8); Łęczna, gr. 3 (9); Kaliningrad, luźne (10a.b); Gęsiki, gr. 115 (11); Podliszewo, luźne (12); Łężany, gr. 36 (15); gr. 103 (14), luźne (6, 13). Wg Jakobson, Spuścizna (3); Jankuhn, Spuścizna (10a); Schmiedehelm, Spuścizna 720d.138 (4); Bitner-Wróblewska, Iwanicki 2002, tabl. XXXV:01/1 (12); Bliujienė 2006, rys. 6:1 (7); Gurba 1953, ryc. 2 (9); Jaskanis 1996, tabl. XLIII/370:1 (2); Kurila 2008, ryc. 3:2 (8); Wiśniewska 2014, ryc. 31:1 (15), 37:7 (13); zbiory MSHM, rys. P. Holub (1); zbiory IAUW, rys. M. Napieralski (6, 14); zbiory MVF, fot. I. Szter (10b), rys. C. Golze/A. Karlsen (11)

z guzkiem, 30,0% tej grupy stanowią zapinki wariantu litewskiego (Ryc. 14). Na obszarze kultury wielbarskiej nieco częściej spotykane są natomiast egzemplarze (grup III i IV) z bogatszą (poza metopami) ornamentyką kabłąka. Trzy zapinki z terenów bałtyjskich (Kovrovo, grób 40; Łężany, grób 20; Nesterov, znal. luźne) i  jedna z obsza-

ru kultury wielbarskiej (Jartypory, znal. luźne) zdobione są pierścieniami nacinanego drutu. Zdecydowana większość zapinek z obu prowincji kulturowych wykonana jest z brązu. Ze srebra wykonano pięć egzemplarzy odkrytych na terenie kultury wielbarskiej; z tego surowca zrobione są niektóre okazy wariantu litewskiego

166

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Ryc. 12. Zapinki grupy IVA, wariant litewski z terenu kultury kurhanów wschodniolitewskich. Baliuliai, kh. 12 (15), gr. 1 (1), kh. 8 (11), gr. 1 (2); Pavajuonys-Rėkučia, kh. 11, gr. 2 (3); Laukininkai, kontekst nieznany (4, 5); Grabijolai, kontekst nieznany (6). Wg Almgren, Spuścizna (4); Bitner-Wróblewska, Nowakiewicz 2011, rys. 27:2 (6); Bliujienė 2002, ryc. 4:1 (5); 2006, ryc. 2:5 (2); Bliujienė, Curta 2011, ryc. 2:10 (3); Kurila, Kliaugaite 2007, rys. 66:7 (1)

odmiany IVA. Na obszarach kultur Dollkeim-Kovrovo, bogaczewskiej i sudowskiej rejestrowane są okazy żelazne, których brak na terenie kultury wielbarskiej. Są to głównie zapinki grupy I – z Bol'šoe Isakovo, grób 14, Netty, grób 22, Szwajcarii, kurhan 15, grób 2, kurhan XLI, grób 2 i Boćwinki, grób 9 (Ryc. 4:15–18) oraz po jednej

fibuli grupy II – z Bol'šoe Isakovo, grób 205 i IVB z Łężan, grób  36 (Ryc.  11:15). U zapinek bałtyjskich zrobionych z metali kolorowych często notowana bywa też żelazna oś sprężyny (np. Gęsiki, gr. 115; Alt Uszblenken, kh II/8). Jest to zjawisko powszechne również u innych typów fibul znanych z tego terytorium.

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

167

Ryc. 13. Rozkład procentowy i ilościowy zapinek A.172. 1 – wszystkie analizowane zapinki z uwzględnieniem egzemplarzy nieokreślonych, 2 – wszystkie analizowane zapinki, tylko egzemplarze określone; 3 – zapinki kultury wielbarskiej i grypy masłomęckiej, tylko egzemplarze określone; 4 – zapinki zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego, tylko egzemplarze określone. Oprac. A. Wiśniewska

Rozprzestrzenienie i zróżnicowanie zapinek Almgren Zapinki Almgren 172 rejestrowane są na całym ob172 na terenach kultury wielbarskiej i ugrupowań za- szarze, które obejmowało osadnictwo zachodniobałchodniobałtyjskiego kręgu kulturowego tyjskiego kręgu kulturowego w schyłkowej fazie okresu rzymskiego i w początkach okresu wędrówek ludów (por. Zachodniobałtyjski krąg kulturowy Bitner-Wróblewska 2007b, s. 220–224, ryc. 3; Iwanicki Z obszaru zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego zna- 2007, s. 149–151, ryc. 6–7; Szymański 2013, s. 72–73, ryc. 1). ne są 82 zapinki Almgren 172, w tym 26 z terenów kultury Największe ich zgrupowanie zarejestrowano na obszarze bogaczewskiej, 25 kultury sudowskiej, 17 kultury Dollke- kultury bogaczewskiej oraz sąsiadujących z nią od północim-Kovrovo i 14 z obszarów obecnej Litwy. Tylko dla 70 nego-wschodu stanowiskach tzw. grupy gołdapskiej kultudysponujemy opisem lub rysunkiem umożliwiającym do- ry sudowskiej14. Fibul tych natomiast w zasadzie nie spotykładniejszą analizę. W kilku wypadkach udało się ustalić ka się we wschodniej części kultury sudowskiej, zarówno niektóre cechy zapinek, ale ze względu na brak bliższych w grupie suwalskiej, jak i augustowskiej (w każdej grupie danych, nie można ich pewnie dopasować do konkretnej omawiane zapinki zarejestrowano na jednym stanowisku). grupy. Wśród sklasyfikowanych większość to okazy grupy Inaczej kształtuje się rozprzestrzenienie omawianych zaIII (30 egz.), przy zdecydowanej przewadze egzemplarzy pinek na obszarze kultury Dollkeim-Kovrovo. Fibule odmiany B (19 egz.), poza tym znaleziono dziewięć egzemplarzy grupy I, 11 grupy II i 19 grupy IV. 14   Szerzej o grupie gołdapskiej kultury sudowskiej – Szymański 2013, s. 69–75.

168

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Ryc. 14. Rozkład procentowy i ilościowy zapinek grupy III i IV. 1 – zapinki grupy III kultury wielbarskiej i grupy masłomęckiej; 2 – zapinki grupy IV kultury wielbarskiej i grupy masłomęckiej; 3 – zapinki grupy III zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego; 4 – zapinki grupy IV zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego. Oprac. A. Wiśniewska

Almgren 172 są tu mniej liczne niż na Mazurach, co przy wyraźnie intensywniejszym osadnictwie u schyłku okresu rzymskiego i w początkach okresu wędrówek ludów na tym terenie czyni je znaleziskami rzadkimi. Na podstawie dostępnego materiału specyficznie rysuje się też dyspersja tych zapinek w obrębie omawianej jednostki kulturowej. Zarejestrowano je tylko na kilku cmentarzyskach leżących wzdłuż wybrzeży zachodniej części Półwyspu Sambijskiego i nad dolną Pregołą. Nie są nam znane egzemplarze z części wschodniej Sambii, Nadrowi15 ani z licznych stanowisk natangijskich. Zapinki z terenów obecnej Litwy nie tworzą wyraźnej koncentracji. Jedną fibulę odkryto na cmentarzysku tzw. grupy środkowolitewskiej w Marvelė nad Niemnem. Pozostałe zarejestrowano na kilku nekropolach kultury kurhanów wschodniolitewskich. Są one rozproszone dość równomiernie na całym obszarze tej jednostki kulturowej – od Niemna po dorzecze Willi.

Kultura wielbarska Z obszaru kultury wielbarskiej i grupy masłomęckiej znane są nam 10416 zapinki z blaszkowatym zaczepem odkryte na 46 stanowiskach. Spośród nich 63 egzemplarze zarejestrowano w 49 zespołach zwartych, pozostałe to znaleziska luźne lub brak bliższych informacji o kontekście ich odkrycia. Stan zachowania pozwolił na bliższą klasyfika-

  Zestawienie nie uwzględnia zapinek ze skarbu z Fromborka, pow. braniewski (d. Frauenburg, Kr. Braunsberg), Krosna, pow. pasłęcki, grób 192; Kozłówka, pow. nidzicki, grób IX (d. Klein Koslau, Kr. Neidenburg) i Warszawy-Żerania, zn. luźne, wiązanych niekiedy z typem Almgren 172 (Okulicz 1970, s. 462, przyp. 102; Schuster 2004, s. 98; Woźniak 2011, s. 113). Zapinka z Fromborka to późna stylistycznie fibula typu Almgren 162 (zabytek w zbiorach Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie, Pr. 4601a; por. Peiser, Kemke 1914, s. 63, tabl. I:11); fibula z Warszawy-Żerania odpowiada „klasycznemu” typowi Almgren 168 (zbiory Państwowego Muzeum Archeologicznego w  Warszawie; por. Liana 1957, s. 380, ryc. 4a); zapinka z Krosna to „zwykła” zapinka z podwiniętą nóżką (za możliwość zapoznania się z fotografią zabytku dziękujemy mgr A. Jarzec, która opracowuje ma15   Wyjątkiem jest tu zapinka odkryta luźno w okolicach Nesterova teriały z cmentarzyska w Krośnie; por. Bursche, Okulicz 1983, s. 217, (nr kat. 90). Stanowisko znajduje się już poza zasięgu zwartego osad- ryc. 10b); zapinka z Kozłówka reprezentuje prawdopodobnie dość spenictwa kultury Dolkeim-Kovrovo, a brak jakichkolwiek innych mate- cyficzną formę łączącą cechy fibul Almgren 162 i 172, tj. zakończenie riałów z najbliższej okolicy uniemożliwia jednoznaczną klasyfikację pochewki u nasady jest blaszkowate, a przy kabłąku drucikowate (zob. kulturową znaleziska. Woźniak 2016, s. 195–196). 16

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

169

Ryc. 15. Rozprzestrzenienie zapinek z blaszkowatym zaczepem w kulturze wielbarskiej, grupie masłomęckiej i zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym. Oprac. A. Wiśniewska

cję 84 egzemplarzy. Wśród nich większość stanowią zapinki grupy III (49 egz.), z wyraźną przewagą okazów bez guzka na główce (IIIA – 29 egz.). Grupa I reprezentowana jest przez 17 egzemplarzy, II przez 13, a IV przez sześć. Zapinki Almgren 172 występują prawie na całym obszarze późnorzymskiego osadnictwa kultury wielbarskiej i grupy masłomęckiej. Koncentrują się one tam, gdzie istniały stabilne struktury osadnicze w fazie C3–D, tj. głównie na północnym Mazowszu, południowej Lubelszczyźnie i nad dolną Wisłą. Poza tymi obszarami zapinki te, podobnie z resztą jak inne zabytki z tego okresu, rejestrowane są sporadycznie (wyjątkiem jest nekropola w Cecelach). Ich niewielka liczba na terenach silnie zasiedlonych w  rozwiniętym odcinku młodszego okresu rzymskiego (faza C2) a wyludnionych w fazie C3–D (np. Wysoczyzna Elbląska, Warmia) poświadcza z jednej strony ich późną chronologię, z drugiej zaś w swoisty sposób dokumentuje

postępujący kryzys poszczególnych skupień osadniczych kultury wielbarskiej. Chronologia zapinek Almgren 172 w kulturze wielbarskiej i ugrupowaniach zachodniobałtyjskich Zachodniobałtyjski krąg kulturowy W zespołach zwartych znaleziono dziewięć zapinek grupy I. W grobie 22 z Netty fibulę tej grupy znaleziono z m.in. fragmentem dwudzielnej sprzączki, prawdopodobnie grupy D oraz zapinką z guzkiem na główce (Bitner-Wróblewska 2007a, s. 16, tabl. XIII). Sprzączki dwudzielne grupy D w  kręgu zachodniobałtyjskim znajdowane są najczęściej w zespołach z młodszego okresu rzymskiego. Wychodzą one z użycia w fazie C2, kiedy to upowszechniają się sprzączki jednodzielne o owalnych ramach (Madyda 1977, s. 360–370; Madyda-Leguto 1986, s. 85–90). Zespół ten można datować

170

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Ryc. 16. Rozprzestrzenienie zapinek grupy I i II w kulturze wielbarskiej, grupie masłomęckiej i zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym. Oprac. A. Wiśniewska

więc nie później niż na schyłek fazy C2, ewentualnie przełom faz C2 i C3 (por. Bitner-Wróblewska 2007a, s. 16). Zapince wariantu A.168/172 z Miętkich, grób 307 towarzyszyły brązowe pierścionki typów Beckmann 16 i 26b oraz szklane paciorki ze złotą folią, typu TM 387 (Schmiedehelm, Spuścizna 720d.130). Te ostatnie nie są spotykane z zabytkami z wczesnego okresu wędrówek ludów (Tempelmann-Mączyńska 1985, s. 65), co pośrednio wskazuje na późnorzymską metrykę zespołu. Zapewne podobnie datowana może być zbliżona do powyższej zapinka z Łężan, gr. 142D, którą odkryto razem z bursztynowymi wisiorkami ósemkowatymi oraz dwiema cienkimi, kolistymi blaszkami z  brązu (Ryc.  19)17.

Żelazną zapinkę z grobu 14B z Bol'šoe Isakovo znaleziono m.in. z fragmentami naczynia glinianego zdobionego na brzuścu ornamentyką stempelkową (Skvorcov 2007, s. 123, tabl. 17:5–10). Zdobnictwo tego rodzaju jest charakterystyczne dla 5. fazy kultury Dollkeim-Kovrovo wg W.  Nowakowskiego, którą synchronizuje on z wczesnym odcinkiem fazy D (Nowakowski 1996, s. 53). Na początek fazy D można datować zapinkę z grobu 24 z cmentarzyska w Netcie, którą znaleziono razem z żelaznym, niezdobionym językowatym okuciem końca pasa (Bitner-Wróblewska 2007a, s. 17, tabl. XII). Podobne zabytki, wykonane z brązu lub srebra, zdobione ornamentyką stempelkową są charakterystyczne dla wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (Bitner17   Kształt obu blaszek, pozostałości lutu/kleju na jednej oraz zdo- -Wróblewska 2001, s. 109). Z tego samego okresu pochodzi bienie puncą na drugiej, sugeruje że mogą być to pozostałości tzw. też zapinka z Boćwinki, grób 9. Znaleziono ją razem z fibu-

Amulettendosse, jednak brak elementów ścianki bocznej uniemożliwia definitywną interpretację. Większość Amulettendosse pochodzi z  zespołów datowanych na młodszy okres rzymski. Najpóźniejsze spośród nich współwystępują z zapinkami Almgren 168, które stanowią jeden

z podstawowych wyznaczników fazy C2 (zob. Czarnecka 2010, tam dalsza literatura).

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

171

Ryc. 17. Rozprzestrzenienie zapinek grupy III w kulturze wielbarskiej, grupie masłomęckiej i zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym. Oprac. A. Wiśniewska

lą Almgren 172, odmiany IIIB, wariantu 168/172 i sprzączką z pogrubioną ramą, metopą u nasady kolca i prostokątną skuwką (Schmiedehelm, Spuścizna 7.20d.45), a więc formą typową dla fazy D (Bitner-Wróblewska 2001, s. 113). Spośród jedenastu fibul grupy II, w zespołach zwartych znaleziono siedem. Dwie z nich to egzemplarze znalezione na terenach obecnej Litwy, które zostały omówione osobno (patrz niżej). Z pozostałych precyzyjnie datowane mogą być tylko zapinki z grobu 5 z Okunevo. Znaleziono je m.in. z niezdobionym, brązowym językowatym okuciem końca pasa oraz sprzączką z pogrubioną ramą, prostokątną skuwką i metopą u nasady kolca. Są to zabytki spotykane na obszarach kultur bałtyjskich we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów (Bitner-Wróblewska 2001, s. 113). Zapinki grupy III tworzą najliczniejszą grupę, znaleziono ich 28, z czego większość (19 egzemplarzy) reprezentuję odmianę B. Spośród nich siedem znaleziono w zespo-

łach o bogatym inwentarzu umożliwiającym precyzyjne datowanie. Wszystkim towarzyszyły zabytki charakterystyczne dla tzw. pierwszej fazy horyzontu sambijskiego, którą synchronizuje się z wczesnym odcinkiem fazy D (Bitner-Wróblewska 2001, s. 107–120, tabl. LIX). Zapinkę odmiany IIIB z Grądów Kruklaneckich, gr. 65 znaleziono razem z językowatym okuciem końca pasa zdobionym ornamentem stempelkowym oraz owalną sprzączka z pogrubioną ramą (Åberg 1919, s. 34, ryc. 23, 24; Jakobson, Spuścizna Grunden:001), zaś fibulę odmiany IIIB z  wyżej wzmiankowanego grobu 9 z Boćwinki z zapinką Almgren 172 grupy I oraz sprzączką z pogrubioną ramą, metopą u nasady kolca i prostokątną skuwką (Schmiedehelm, Spuścizna 7.20d.45). Podobna sprzączka, ozdobiona na skuwce ornamentem wybijanych kółek, towarzyszyła zapince odmiany IIIB, wariantu 168/172 z Putilova, grób 260 (Schmiedehelm, Spuścizna VM 9.21.14). Okucie zdobione ornamentyką stem-

172

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Ryc. 18. Rozprzestrzenienie zapinek grupy IV w kulturze wielbarskiej, grupie masłomęckiej i zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym. Oprac. A. Wiśniewska

pelkową i sprzączkę z metopą u  nasady kolca znaleziono z zapinką odmiany IIIB wariantu 168/172 z dawnego Alt Uszblenken, grób 8, kurhan II (Jakobson, Spuścizna Alt Uszblenken:001). Zapince odmiany IIIB wariantu 168/172 z Rovnoe, grób 33 towarzyszyły owalna sprzączka z pogrubioną ramą oraz dziobowate okucie końca pasa (Jakobson, Spuścizna Pollwitten:002). Fibulę odmiany IIIB z Czerwonego Dworu, kurhan 18, obiekt 33, pochówek 6 znaleziono m.in. z żelazną sprzączką o nerkowatej ramie (Szymański 2013, s. 20, 91, 93, ryc. 52:1, 53:1, 54). Egzemplarz z kurhanu 26, obiekt 133 z tej samej nekropoli został znaleziony razem z zapinką typu Schönwarling/Skowarcz, sprzączką z metopą u nasady kolca i prostokątną skuwką, paciorkami bursztynowymi (w tym tzw. Paukenperle)18 (Szymański 2013, s. 20, ryc. 14:1, 3; 2015, s. 123, ryc. 4).

Pomijając niżej omówione okazy z obszarów dzisiejszej Litwy, tylko dwie spośród 11 zapinek grupy IV znaleziono w zespołach grobowych pozwalających na dokładniejsze datowanie. Oba odkryto razem z zabytkami charakterystycznymi dla wczesnego okresu wędrówek ludów. Zapince odmiany IVA z grobu 27 w Bol'šoe Isakovo, towarzyszyło m.in. językowate okucie końca pasa zdobione ornamentem stempelkowym (Skvorcov 2007, s. 129, tabl. 33). Fibulę odmiany IVB z Łężan, grób 36 znaleziono z półkulistym paciorkiem bursztynowym (Paukenperle) oraz szczypczykami o szerokich cęgach z wyodrębnionym uchwytem, zdobionym gładkimi pierścieniami. Ten pierwszy stanowi jedną z form charakterystycznych dla fazy D na obszarze kultur bałtyjskich (Tempelmann-Mączyńska 1985, s. 68, 69, 121–122, tabl. 63). Z materiałami ze schyłku okresu rzymskiego lub 18   Należy podkreślić, że zabytki nie muszą stanowić wyposażenia jed- wczesnego odcinka okresu wędrówek ludów znaleziono nego pochówka, bowiem zostały one znalezione w warstwie przepalobliżej niesklasyfikowane (odmiana IIIB lub IVB) zapinnych kości dwóch osobników.

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

Ryc. 19. Łężany, pow. kętrzyński, grób 142D. 1, 4, 5 brąz, 3, 4 bursztyn. Rys. M. Napieralski

ki z grobu 40 z Kovrova, grobu 2 w kurhanie VII i grobu 9 w  kurhanie XV z Boćwinki. W Kovrovie poza zapinką zarejestrowano m.in. sprzączki o owalnych ramach, w tym jedna z trapezowatą skuwką zdobioną ornamentem stempelkowym (Schmiedehelm, Spuścizna VM 9.21.17), a  w  kurhanie XV w Boćwince sprzączkę z pogrubioną owalną ramą, prostokątną skuwką i metopą u nasady kolca oraz półkulisty paciorek bursztynowy (Paukenperle) (Jakobson, Spuścizna Alt Bodschwingken:009; Stadie 1919, s. 433). Prawdopodobnie starszy, od wspominanych wyżej, jest zespół z Boćwinki, kurhan VII gr. 2, w którym obok zapinki natrafiono na żelazną sprzączkę z owalną ramą oraz pierścionek typu Beckmann 16, srebrny wisiorek wiaderkowaty i paciorek ze złota folią TM 387a (Jakobson, Spuścizna Alt Bodschwingken:013; Stadie 1919, s. 426–427, ryc. 193, 194), czyli ozdoby spotykane głównie w zespołach z późnego okresu rzymskiego. Zapinki z terenu obecnej Litwy wymagają osobnego omówienia. Zarejestrowano tam 14 zapinek omawianej formy, z czego sześć to egzemplarze wariantu litewskiego odmiany IVA, dwa odpowiadają grupie II, a trzy można zaliczyć do „zwykłej” odmiany IVA. Wygląd pozostałych nie jest znany. Wszystkie zapinki wariantu litewskiego, dla których znamy kontekst odkrycia, pochodzą z bogato wyposażonych, inhumacyjnych grobów kultury kurhanów wschodniolitewskich. Tego typu pochówki wiązane są z wyodrębnieniem się lokalnej elity, a czas ich występowania ograniczany jest do krótkiego epizodu w pierwszej połowie V w. n.e. Zwykle są to groby kobiet z dziećmi bądź samych dzieci. W skład wyposażenia tych zespołów poza omawianymi zapinkami wchodziły sprzączki z owalną i pogrubioną ramą, zbliżone do typu H.11 wg Renaty Madydy-Legutko (1987), zapinki z nóżkami zdobionymi przedstawieniami zoomorficznymi, bransolety z kolbowatymi zakończeniami oraz imponujące ko-

173

lie paciorków ze szkła, bursztynu i korala, zwykle typów TM 403, 408 (Bliujiene, Curta 2011, s. 33–36, tam dalsza literatura). Z tą grupą pochówków należy też wiązać zapinkę grupy II z Baliuliai, kurhan 1 (Kurila, Kliaugaite 2007, s. 143, ryc. 6:9). Nieco starszy jest pochówek z Pakrauglė, kurhan 1, gdzie znaleziono szerokie bransolety mankietowe oraz naszyjnik z łyżeczkowanym zapięciem. Na obszarze Litwy przedmioty te datowane są odpowiednio na fazy C2–C3 oraz C1b–C3/D1 (Bliuljene 2013, s. 494, ryc. 327, 338, 339, tam dalsza literatura). Pochówek z Pakrauglė ściśle nawiązuje jednak do wspomnianych wyżej bogatych grobów z fazy D1 (Bliujiene 2006, s. 127; Bliujiene, Curta 2011, s. 35–36). Podsumowując, na terenie zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego zapinki z blaszkowatym zaczepem mogą być datowane od (schyłku?) fazy C2 po wczesny odcinek fazy D. Najstarsze spośród nich tj. okazy grupy I w zdecydowanej większości współwystępowały z materiałami o  stylistyce późnego okresu rzymskiego. Tylko nieliczne zapinki tej grupy znaleziono w zespołach, które możemy pewnie odnosić do fazy D. Z kolei, prawie wszystkie lepiej datowane egzemplarze najliczniejszych grup III i IV znaleziono z zabytkami charakterystycznymi dla 1. fazy horyzontu sambijskiego, który jest synchronizowany z wczesnym odcinkiem fazy D (zob. Bitner-Wróblewska 2001, s.  107–120, tabl. LIX). Jedynym okazem, któremu towarzyszą zabytki o wcześniejszej stylistyce jest zapinka odmiany IIIB lub IVB z Boćwinki, kurhan VII gr. 2. Zwraca uwagę brak zapinek Almgren 172 w zespołach z formami charakterystycznymi dla wczesnego odcinka okresu wędrówek ludów, takimi jak fibule typów Dollkeim/Kovrovo i Schönwarling/Skowarcz19 czy zapinki z gwiaździstą nóżką. Wydaje się wiec, że nie można rozciągać czasu ich występowania poza wczesny odcinek fazy D (1. fazę tzw. horyzontu sambijskiego). Kultura wielbarska Ustalenie chronologii omawianych zapinek w kulturze wielbarskiej jest trudne. Wynika to przede wszystkim z  faktu, iż występują one w ubogo wyposażonych grobach. Tylko wyjątkowo towarzyszą im zabytki uznawane za precyzyjne wyznaczniki chronologiczne, np. fibule innych typów, elementy pasa itp. Spośród 16 smukłych zapinek grupy I bliżej datowane mogą być okazy z Cecel, grób 283, Malborka-Wielbarka, grób 1328 oraz Szelkowa Nowego, grób 130. W dwóch ostatnich odkryto też jednodzielne, owalne sprzączki o pogrubionych ramach, typu H.11-12, które na terenie kultury wielbarskiej datowane są na fazę   Jedynym taki przypadek zanotowano w Czerwonym Dworze, kh.  26, gr. 133 zabytki te mogą stanowić wyposażenie dwóch osobnych pochówków (Szymański 2015, s. 123, ryc. 4).

19

174

C3–D. Dotychczas nie są znane egzemplarze, które znaleziono by z zabytkami typowymi dla faz C1b–C2 (Woźniak 2015, s. 312, 315, 323–325, tam starsza literatura). W grobie z Szelkowa Nowego poza zapinką grupy I, znaleziono także dwie fibule Almgren 172 grupy II i szklane, kamienne oraz bursztynowe paciorki, w tym poliedryczne okazy wykonane z krwawnika (Ryc. 20), spotykane najliczniej w grobach kultury wielbarskiej z fazy C3–D (Prochowicz 2013, s. 312). W Cecelach zapinkę grupy I odkryto razem z fragmentami naczynia zdobionego odciskami rozety oraz fibulą z podwiniętą nóżką o szerokim i stosunkowo płaskim kabłąku (Jaskanis 1996, s. 43, tabl. XXXV/283), a więc o cechach charakterystycznych dla fazy C3–D (zob. Cieśliński 2010, s. 62–63, tam starsza literatura). Niewiele więcej można powiedzieć o chronologii smukłych egzemplarzy grupy II. W Kleszewie, grób 385 dwie zapinki tej odmiany znaleziono z kolią szklanych i  bursztynowych paciorków oraz sprzączką o pogrubionej ramie, zdobionej rzędami wybijanych kropek i kolcem o  zoomorficznym zakończeniu. Niemal identyczną ramę i kolec ma sprzączka z owalną, pudełeczkowatą skuwką znaleziona w grobie 26 w Pruszczu Gdańskim, stan. 5 (Kontny, Ogonowska, Pietrzak 2015, s. 35, ryc. 2:3; Pietrzak, Cymek, Rożnowski 2015, s. 32, tabl. XXV/26:4). W obiekcie tym znaleziono też zapinkę z pełną pochewką i poliedrycznym guzkiem na główce typu Frankfurt-Prauheim, charakterystyczną przed wszystkim dla trenerów rozciągających się miedzy górnym Renem a dolną Odrą (Rau 2010, s. 185–190). Podobne zapinki na terenach Niemiec datowane są najczęściej na 2. poł. IV i początek V w. n.e. (Bemmann 2008, s. 31–32; Rau 2010, s. 191–194). Pozwala to pewnie umieszczać pochówek z Pruszcza Gdańskiego w fazie C3–D. Podobnie datowane (na schyłek okresu rzymskiego lub początek okresu wędrówek ludów) są również inne sprzączki z pogrubionymi ramami zdobionymi wybijanymi punktami (Madyda-Legutko 1987, s. 69). Wydaje się, że w tych samych ramach chronologicznych można umieszczać okazy z grobu 385 z Kleszewa. Analogicznie datowane są zapinki grupy II znalezione w wyżej omówionym grobie 130 z Szelkowa Nowego. Najłatwiej określić datowanie zapinek grupy III, jest ich bowiem najwięcej. Dwa okazy odmiany IIIA z Brulina-Kosek, grób 27 znaleziono razem z kolistą sprzączką o pogrubionej ramie, podobną do typu H.11-12, co pozwala datować zespół na fazę C3–D (zob. wyżej). W Niedanowie, grób 543 poza zapinką odmiany IIIA odkryto fragmenty kilku naczyń zdobionych odciskami sprężyny lub stempli prostokątnych, które na tym stanowisku występują wyłącznie z materiałami o stylistyce schyłku okresu rzymskiego i początków okresu wędrówek ludów, np. groby 130, 141, 142 i 549 (zob. Ziemlińska-Odojowa 1999, s. 30–32, 96). W  Cecelach, grób 407 zapince odmiany IIIA towarzyszy-

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

ły brązowa sprzączka typu Strzegocice-Tiszaladány-Kercz (Madyda 1978) i prostokątne okucie pasa zdobione ornamentyką stempelkową (Jaskanis 1996, s.  57, tabl. LI/407). Zabytki te pewnie datowane są na wczesną fazę okresu wędrówek ludów (ostatnio Dyrda, Kontny, Mączyńska 2014, s. 125–127, tam starsza literatura). W Modle, grób 163 dwie zapinki odmiany IIIB znaleziono z paciorkami TM 499 i reliktami pucharka szklanego zdobionego szlifowanymi owalami, być może typu Eggers 230 (Andrzejowski 2009, s. 157, tabl. 3.77/163), co pozwala datować zespół na fazę C3­–D. Podobnie datować można grób 146 z tej nekropoli, gdzie dwie zapinki grupy IIIB, wariant 168/172 z „rozetowymi” guzkami odkryto wraz z sprzączką typu H.9 oraz rogowym grzebieniem o dzwonowatym uchwycie (Andrzejowski 2006, s. 23, ryc. 9). Dwie zapinki o identycznych guzkach pochodzą z grobu 279 w Brudnicach. W tym niezwykle bogato wyposażonym obiekcie zarejestrowano m.in. grzebień o dzwonowatym uchwycie, poliedryczne paciorki z karneolu, a przede wszystkim sprzączkę z masywną, kolistą, pogrubioną ramą i  wydłużoną, trójkątną skuwką zakończoną zaokrąglonym występem (Szela 2013, s. 124–125, tabl. CXLIII–CXLV; zob. też Szela 2010, s. 9; 2011, s. 170; Schuster 2011, s. 73–74). Sprzączka ta jest dotychczas unikatem na terenie kultury wielbarskiej. Skuwkę podobnego okazu znaleziono na cmentarzysku Żernikach Wielkich, grób 12 na terenie kultury przeworskiej (dawne Groß Sürding, Kreis Breslau; Zotz 1935, s. 67, ryc. 10:4). Zmarły pochowany został tu z zawieszką zrobioną z solida Konstantyna I (Zotz 1935, s. 67, tabl. II), wybitego w Antiochii w 335 lub 336 r. n.e. (RIC VII, s. 694, nr 96) oraz tzw. przekłuwaczem typu Dresden-Drobnitz  /  Żerniki Wielkie (Schuster 2011); narzędzia tej formy datowane są na rozległych obszarach barbarzyńskiej Europy w obrębie faz C3 i D. Bliskie analogie do sprzączki z Brudnic znane są z terenów kultury czerniachowskiej, np. Vijtenki (rus.  Vojtenki), Harkivs'ka oblast', Ukraina, grób 117 i warstwa (Šul'tce, Lûbičev 2015, s. 232, ryc. 4:4); grób A w miejscowości Ostrivec', Iváno-Frankívs’ka oblast’, Ukraina (Gopkalo 2011, s. 76, ryc. 8:24). Ten ostatni zespół datowany jest przez E. L. Gorohovskiego na 5. fazę w chronologii kultury czerniachowskiej, synchronizowaną przez niego z początkiem okresu wędrówek ludów (Gorohovskij 1988, s. 45–46). Sprzączki ze zgrubiałą ramą o trójkątnych skuwkach zakończonych kolistą tarczką, jednak nieco drobniejsze, spotykane są w datowanych na okres wędrówek ludów grobach o charakterze koczowniczym, np. złoty egzemplarz z grobu Árpás, Győr-Moson-Sopron megye na Węgrzech (Tomka 2001, s. 169, ryc. 4:1) oraz w skarbach, np. srebrna sprzączka z depozytu w miejscowości Kačin, Volins'ka oblast w  północno-zachodniej Ukrainie (Petrov, Kalíŝuk 1962, s. 88, ryc. 1:6; Levada 2011, s. 117, ryc. 3). W związku z powyższym wydaje się, że inwentarz grobu 279 w Brudnicach, a tym samym odkryte tu

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

175

Ryc. 20. Szelków Nowy, pow. makowski, grób 130. 1–16 szkło; 17–20, 22 brąz; 21 srebro; 23, 24 glina. Wg Prochowicz 2013, s. 304, ryc. 2.

zapinki Almgren 172, należy datować na rozwinięty odcinek wczesnego okresu wędrówek ludów. Podobną pozycję chronologiczną zajmuje też grób 282 z tej nekropoli, wyposażony w dwie zapinki z blaszkowatym zaczepem, z których jedna odpowiada odmianie IIIB, a druga reprezentuje odmianę IVA. Datowanie tego pochówka na fazę D przesądza znaleziony tu garnitur pasa, tj. sprzączka o masywnej, owalnej, pogrubionej ramie oraz półkolistej skuwce zdobionej ornamentyką stempelkową i  płaskie, czworokątne okucie końca pasa ozdobione w ten sam sposób (Szela 2013, s. 126–128, tabl. CXLVII–CL; zob. Szela 2011, s. 170–171, tabl. 87–88; Dyrda, Kontny, Mączyńska 2014, s. 127). Najmniej liczną grupę stanowią zapinki grupy IV. Spośród nich szczególne znaczenie dla studiów nad chronologią mają okazy z Kleszewa, grób 708 i Brudnic, grób 282 znalezione w zespołach o bogatym inwentarzu. Omawiany już wyżej zespół z Brudnic na podstawie okuć pasa pewnie datowany jest na okres wędrówek ludów. W grobie z Kleszewa, poza omawianą fibulą zarejestrowano kil-

ka poliedrycznych paciorków zrobionych z chalcedonu, fragmenty ceramiki zdobionej ornamentyka stempelkową, a przede wszystkim kuszowatą zapinkę z pełną pochewką, zbliżoną do lokalnych wariantów zapinek typu Almgren 185, ale bez otworu w pochewce. Niemal dwie identyczne fibule znane są z grobu 133 z cmentarzyska w Szelkowie Nowym (Prochowicz 2013, s. 305, ryc. 3–4). W skład wyposażenia tego obiektu wchodziły m.in. brązowa sprzączka z owalną, pogrubioną ramą i prostokątna skuwką, typu H. 16, naszyjnik z kilkudziesięciu paciorków, w tym poliedrycznych z karneolu, a także brązowa kuszowata zapinka z rombowatą nóżką i skróconą pełną pochewką. Kabłąk tej fibuli ozdobiony został pasmem horyzontalnych nacięć co upodabnia ją do zapinek gąsienicowatych. Bogaty inwentarz pochówka z Szelkowa Nowego, pozwala datować go na fazę C3–D. W podobnych ramach chronologicznych należy umieszczać zespół z Kleszewa. Na zakończenie rozważań na temat chronologii zapinek Almgren 172 w kulturze wielbarskiej należy wspo-

176

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Almgren 167 i 168, 170; sprzączek grupy D i E wg R. Madydy-Legutko, późnych importów tzw. fali duńskiej w ujęciu R. Wołągiewicza (1970). Wśród omówionych zespołów jedenaście datowanych jest na fazę C3–D, a trzy pewnie na fazę D. Liczba tych ostatnich może być jednak wyższa, bowiem w grupie zespołów „bezpiecznie” datowanych przez nas na fazę C3–D są obiekty wyposażone w zabytki, które na terenach sąsiednich występują w zespołach wiązanych najczęściej z początkami okresu wędrówek ludów (zob. np. datowanie pucharów zbliżonych do typu Eggers 237 – Gavritukhin 1999, s. 49–52, tam starsza literatura). Wyraźny odsetek zapinek pewnie datowanych na fazę D wyklucza uznanie fibul Almgren 172 za wyznacznik fazy C3 w kulturze wielbarskiej. Poniekąd kwestia wyodrębnienia tego Ryc. 21. Pruszcz Gdański, stan. 5, pow. gdański, grób 7 (część wyposaodcinka w systemie chronologii względnej tego ugrupożenia). 1 brąz, 2 żelazo, 3 szkło. Wg Pietrzak, Cymek, Rożnowski 2015, wania wymaga dalszych badań. Dotychczas nie udało się tabl. VII/7:1–3 bowiem wskazać jego ewidentnych form przewodnich, mnieć jeszcze o trzech okazach, których nie włączono do które można by odnosić dla całego obszaru tej jednostki wyodrębnionych przez nas grup. Pierwsza zapinka to frag- kulturowej (zob. Wołągiewicz 1993, s. 25; Andrzejowski mentarycznie zachowany egzemplarz o długiej, martwej 2007, s. 234; Mączyńska 2007; Cieśliński 2010, s. 130, 132– sprężynie znaleziony w grobie XXXIV w Kozłówku. Długa 133, tam starsza literatura). sprężyna wskazuje, że można go wiązać raczej z zapinkami grupy I, ewentualnie, choć to mniej prawdopodobnie, gru- Podsumowanie py II. Zapinka została znaleziona razem fragmentem szklanej czarki (?) zdobionej ornamentem szlifowanym (żłobki Przeprowadzona próba omówienia zapinek Almgren 172 i kółka), przypuszczalnie zbliżonej do typów Eggers 221, z terenów kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego 223–225. Większość podobnych naczyń datowana jest na kręgu kulturowego wskazuje, że stanowią one stosunkofazę C2, najczęściej jej późny odcinek, czasami też na fazę wo zróżnicowany zbiór, zarówno pod względem morfoloC3 (Lund Hansen 1987, s. 100–101; Straume 1987, s. 42–43; gii, jak i chronologii. Najstarszą grupę tworzą egzemplarze Wołągiewicz 1993, s. 34; Petrauskas, Pasternak 2003, s. 67– o sztabkowatych, smukłych, nieprofilowanych kabłąkach, 68; Rumânceva 2014, s. 403–404). Drugi egzemplarz Alm- które mogły pojawić się już fazie C2, zapewne jej późnym gren 172 to niemieszczący się w proponowanej klasyfikacji odcinku. Warty podkreślenia jest fakt, iż właśnie u tych okaz z Pruszcza Gdańskiego, stan. 5, grób 7 (Ryc. 21). Zna- smukłych egzemplarzy grupy I najczęściej rejestrowaleziony został razem z żelazną sprzączką o owalnej, pogu- ne są długie, martwe sprężyny typowe dla fibul Almgren bionej ramie i zaokrąglonej skuwce, zbliżoną do typu H. 46 168, które stanowią jeden z podstawowych wyznaczników (Pietrzak, Cymek, Rożnowski 2015, s. 19, tabl. VII/7:2), co (młodszego) odcinka fazy C2 na obszarach kultury wielbarpozwala datować go na fazę C3–D (por. Madyda-Legutko skiej i ugrupowań bałtyjskich (Cieśliński 2010, s. 63–64; 1987, s. 70). Podobne datowana jest zachowana szczątkowo Szymański 2005, s. 26). Symptomatycznym jest, że zapinki zapinka z Modły, grób 176 (64/81), którą odkryto z pozosta- grupy I tylko wyjątkowo występują z materiałami o styliłościami szklanego pucharka o stożkowatym korpusie zdo- styce okresu wędrówek ludów. Mniej wyraźna jest pozycja bionym szlifowanymi owalami (Andrzejowski 2006, s. 19; chronologiczna zapinek grupy II. Nieliczne dobrze datowa2009, s. 164, tabl. 3.85/176). ne zespoły wskazują, że są one młodsze od fibul grupy I, a Podsumowując, z 50 zespołów zwartych kultury ich chronologia jest zbliżona do zapinek grupy III. Zapinki wielbarskiej, gdzie zarejestrowano zapinki Almgren 172, grupy III, jak i podobne do nich okazy grupy IV, w kultudla studiów nad chronologią tych fibul znaczenie ma 16. rze wielbarskiej datowanie są na fazę C3­–D, przy czym duży Najstarsze są chyba egzemplarze z grobu XXXIV z Ko- ich odsetek pochodzi już z wczesnego okresu wędrówek luzłówka i grobu 109 z Niedanowa, które można datować dów, w tym z jego rozwiniętej fazy. Większość egzemplajeszcze na (schyłek?) fazę C2. W pozostałych obiektach od- rzy bałtyjskich, które mają więcej precyzyjnych datowań, kryto materiały charakterystyczne dla późnej fazy kultury może być umieszczana w początkach okresu wędrówek luwielbarskiej, tj. stadium C3–D. Należy podkreślić, że do- dów, w czasie przed upowszechnieniem się zapinek Schöntychczas w żadnym zespole nie natrafiono na przedmio- warling/Skowarcz i Dollkeim/Kovrovo na tych terenach ty stanowiące formy przewodnie faz C1b–C2, np. zapinek (zob. Bitner-Wróblewska 2007b).

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

Zakończenie Zapinka z Wąsosza to egzemplarz grupy IVA. Na podstawie prezentowanych wyżej ustaleń można datować ją pewnie na fazę C3–D, a najprawdopodobniej już na początek okresu wędrówek ludów. Trudniej określić jej atrybucję kulturową, co sygnalizowano już na wstępie. Morfologicznie i terytorialnie zapinka bliższa jest okazom odkrywanym na obszarach bałtyjskich niż terytorium kultury wielbarskiej. Egzemplarz o niemal identycznych kabłąku i sprężynie20 znaleziono na bałtyjskim cmentarzysku w Podliszewie, leżącym około 35 km na NE od Wąsosza. Najbliższa terytorialnie zapinka Almgren 172, którą można wiązać z kulturą wielbarską znaleziona została w okolicach Turośni Kościelnej na Podlasiu, tj. około 75 km na S od Wąsosza. W fazie C3–D na pograniczu północno-wschodniego Mazowsza i północno-wschodniego Podlasia osadnictwo kultury wielbarskiej uległo wyraźnemu rozproszeniu. W świetle dotychczasowego stanu wiedzy północną rubież kultury wielbarskiej w tym czasie tworzą nieliczne stanowiska leżące w linii między dolnym odcinkiem Róża21, a terenami środkowej części Wysoczyzny Wysokomazowieckiej22, aż po zachodnią partię Wysoczyzny Białostockiej23 na Podlasiu. Poza tak zarysowaną granicą nie jest dotychczas znane żadne stanowisko tego ugrupowania; uwaga ta dotyczy także terenów Wysoczyzny Kolneńskiej. Fakt ten oraz cechy morfologiczne zabytku powodują, że zapinkę z Wąsosza należy wiązać chyba ludnością bałtyjską. Jeśli proponowana klasyfikacja kulturowa przedmiotu jest słuszna komentarza wymaga kwestia jego obecności poza zasięgiem zwartego osadnictwa plemion bałtyjskich. Możliwe, że omawiana fibula jest świadectwem przenikania ówczesnych mieszkańców Mazur na południe, na tereny jeśli nie porzucone, to przynajmniej w znacznym stopniu już wyludnione. O tym, że owe eskapady Bałtów mogły mieć miejsce, a zarazem nie musiały ograniczać się do penetracji okolic terenów macierzystych, świadczy zapinka typu Dollkeim/Kovrovo znaleziona w Tomaszach, pow. ostrołęcki (Prochowicz 2001), około 75 km na SW od Wąsosza. Fibule tej formy to przedmioty typowe dla terenów bałtyjskich,   Zapinka z Podliszewa ma lekko spiłowane krawędzie boczne w  środkowej części kabłąka, czego nie przedstawiono na rysunku w  opracowaniu cmentarzyska (por. Ryc. 11:12) – za możliwość zapoznania się z zabytkiem dziękujemy mgr H. Karwowskiej kierującej Działem Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku, gdzie przechowywany jest zabytek. 21   Sieluń, pow. różański (Prochowicz, Rakowski 2013); Kaszewiec, pow. makowski (Andrzejowski, Prochowicz, Rakowski 2008, s. 50, ryc. 4o). 22   Brulino-Koski, pow. wysokomazowiecki (Kempisty 1968); ZarębyWarchoły, pow. ostrowski (Jaskanis 2004). 23   Jasionowa Dolina, pow. sokólski (ostatnio Jaskanis 2012, s. 68–103); Supraśl, pow. białostocki (Zalewski 1994, s. 95–96). 20

177

gdzie datowane są na fazę D, czasami też na przełom faz D/E (Bitner-Wróblewska 2007b, s. 220–221). Zapinka ta jest wyraźnie młodsza od materiałów kultury wielbarskiej odkrytych na tym stanowisku, które datowane są po fazę C2 (Prochowicz 2001), a możliwe, że jest w ogóle późniejsza niż schyłkowy horyzont osadnictwa kultury wielbarskiej na terenie Mazowsza i Podlasia. Omawiane tereny były prawdopodobnie penetrowane przez ludność bałtyjską również później, w rozwiniętym okresie wędrówek ludów i u progu średniowiecza (ostatnio Rudnicki 2014, s. 108–109, tam starsza literatura). Nieliczne elementy proweniencji bałtyjskiej (zapewne wraz z ludnością) przenikały w tym czasie w głąb Mazowsza i Podlasia, np. zapinka szczeblowa z  Warszawy-Wawra (Rakowski 2013), fragmenty naczyń glinianych z Wyszogrodu, pow. płocki (Moszczyński 1998), na tereny objęte osadnictwem słowiańskim. Zaproponowana interpretacja zapinki z Wąsosza jest hipotezą wymagającą weryfikacji w trakcie badań wykopaliskowych. Tak jak wspomniano wyżej, do chwili obecnej tylko jedno stanowisko z interesującego nas okresu badane było tu wykopaliskowo. Nekropola w Drozdowie leży jednak na południowej rubieży tego terenu, stąd też niemal cały obszar między rzekami Pisą, Biebrzą i Narwią a południowo-wschodnią częścią Równiny Mazurskiej stanowi w zasadzie białą plamę na mapie stanowisk z okresów rzymskiego i wędrówek ludów. Jest to o tyle dotkliwe, iż obszar ten jako pogranicze ma potencjalnie szczególne znaczenie dla studiów nad związkami ludności bałtyjskiej z ugrupowaniami kulturowymi wiązanymi z Germanami. Swoisty brak zainteresowania archeologów tym regionem (w odniesieniu do interesującego okresu) wyjątkowo kontrastuje z aktywnością amatorów poszukujących pamiątek przeszłości za pomocą detektorów metali. Podobnie jak w starożytności, tak i w okresie średniowiecza oraz czasach nowożytnych obszar ten stanowił pogranicze między różnymi ludami i państwami. Z mnóstwa wydarzeń historycznych warto wymienić choćby tak znaczące jak bitwa pod Kolnem między wojskami Rzeczpospolitej a  Królestwa Pruskiego w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej, walki o twierdzę Osowiec między armiami pruską a rosyjską w czasie I wojny światowej czy też obronę Wizny we wrześniu 1939 roku. Z tej przyczyny tereny te od wielu lat są intensywnie penetrowane przez grupy pasjonatów poszukujących różnego rodzaju artefaktów z przeszłości. Wśród wykopanych przedmiotów są także zabytki archeologiczne z interesującego nas okresu, np. monety (por. Romanowski 2008, passim). Niestety, tylko niewielki procent tych materiałów ma szanse zaistnieć w obiegu naukowym, tak jak się stało w przypadku zapinki odkrytej w  okolicach Wąsosza. Większość z nich, z różnych przyczyn, bezpowrotnie przepada…

178

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Katalog zapinek

7. Elbląg-Pole Nowomiejskie, pow. elbląski (d. Elbing Neustädter Feld, Lkr. Elbing) W katalogu zawarto wszystkie znane nam zapinki z tere- grób (?): 1 br. egz. grupy IIIB, Ryc. 9:4 (Anger 1880, s. 117, nu kultury wielbarskiej, grupy masłomęckiej oraz zachod- tabl. V:36; Blume 1915, s. 20). niobałtyjskiego kręgu kulturowego. Przy opisie zapinek wyszczególniono tylko cechy nietypowe dla poszczegól- 8. Gulb, pow. iławski nych grup i odmian. Gdy nie podano, surowiec z jakiego luźne: 1 br. egz. grupy IIIB (Cieśliński, Rau 2017, s. 328, fibula została wykonana nie jest znany, przy opisie mate- ryc. 1:3). riału nie uwzględniono osi sprężyny, która w przypadku brązowych egzemplarzy kultur bogaczewskiej, sudowskiej, 9. Jartypory, pow. węgrowski Dollkeim-Kovrovo oraz egzemplarzy z terenu Litwy, bywa luźne: 1 srebrny egz. grupy IIIB, zdobiony pierścieniami wykonana z żelaza. Numery stanowisk odpowiadają nu- nacinanego drutu przy główce i przy zaczepie (Głosik 1983, merom na mapie. s. 273, ryc. 14a; Andrzejowski 2001, s. 52 i ryc. na s. 58). 1. Wąsosz, pow. grajewski 10. Kitki, stan. 1, pow. przasnyski luźne: 1 br. egz. grupy IVA, Ryc. 1 (niepublikowane, zbio- luźne (?): 1 br. egz. grupy IIIA24, Ryc. 7:9 (Okulicz ry Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży). 1965/2006, s. 125, tabl. LX:26; 1970, s. 462, ryc. 4/2). kultura wielbarska: 2. Baïv, Volins'ka oblast' / Баїв, Волинська область, UA grób 20: 2 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 7:2, 3; grób 30: 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 7:1; luźne: 1 srebrny egz. grupy IIIB, Ryc. 9:1 (Kuharenko 1975, s. 57, 59, 60, ryc. 6:7.8, 6:9, 9:1).

11. Kleszewo, pow. pułtuski grób 385: 2 br. egz. grupy II, Ryc. 5:8, 9; grób 708: 1 br. egz. grupy IVA, Ryc. 11:1; grób 976: 1 br. egz. grupy I; luźne: 1 br. ezg. grupy I (niepublikowane, zbiory Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie).

3. Brudnice, pow. żuromiński grób 279: 2 br. egz. grupy IIIB, z rozetowymi guzkami na główce i na końcach sprężyny, Ryc. 10:1; grób 282: 1 br. egz. grupy IIIB; 1 br. egz. grupy IVA (Szela 2013, s. 124, 127, tabl. CXLIII:4–5, CXLVII:4–5; por. Szela 2010, s. 9, 13; 2011, s. 170–171, pl. 88, ryc. 2:2–3; Schuster 2011, s. 73–74).

12. Kozłówko, pow. nidzicki (d. Klein Koslau, Kr. Neidenburg) grób VII: 1 br. egz. grupy IIIB, Ryc. 9:2a.b; grób X XXIV: 1 br. egz., forma nieokreślona, wariant A168/172; luźne:  1  br. egz. grupy IIIB, Ryc. 9:3a.b (Heydeck 1892, s. 174, 177, tabl. XVIIm, XXId, XXIIk; Blume 1915, s. 20, 24; Woźniak 2011, s. 173, 179, 181, ryc. 3:1, 10:1, 13:1).

4. Brulino-Koski, pow. wysokomazowiecki 13. Kutowa, pow. hajnowski grób 1: 1 br. egz. grupy I, Ryc. 4:2; grób 27: 2 br. egz. grupy grób 55: 1 br. egz. grupy IIIA25 (Jaskanis 2012, s. 168, 180, IIIA, Ryc. 7:5, 6 (Kempisty 1968, s. 411, 424, ryc. 4f , 47b–c). tabl. 86/55:1). 5. Cecele, pow. siemiatycki grób 26: 2 br. egz. grupy I, Ryc. 4:6, 7; grób 279: 1 br. egz. grupy I, Ryc. 4:11; grób 283: 1 srebrny egz. grupy I, Ryc. 4:3; grób 370: 1 br. egz. grupy IVA, Ryc. 11:2; grób 374: 2 br. egz. grupy I, Ryc. 4:4, 5; grób 407: 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 8:1; grób 491A: 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 8:2 (Jaskanis 1996, s. 15, 42, 43, 52, 57, 65, 66, tabl. V/26:1–2, XXXIV/279:1, XXXV/283:2, XLIII/370:1, XLV/374:1–2, LI/407:1, LIX/489:1, LX/491A:1). 6. Dąbek, st. III, pow. mławski luźne: 1 br. egz. grupy IIIA (niepublikowane, zbiory Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie, w opracowaniu A. Mistewicz).

14. Łęczna, pow. łęczycki (w woj. lubelskim) grób 3: 1 br. egz. grupy IVB, nóżka profilowana, Ryc. 11:9 (Gurba 1953, s. 179, ryc. 2).

24   W doktoracie J. Okulicza (1965/2006, s. 125) zapinka określona została jako znalezisko luźne „(…) wśród kamieni naruszonego wieńca kurhanu II, odkryto skupisko drobnych zniekształconych ułamków ceramiki w rozrzucie ok. 2 metrów, a wśród nich następujące przedmioty: 1) Brązowa zapinka (…); 2) Fragment dolnej części pucharu (…)”; w późniejszej publikacji (Okulicz 1970, s. 462, ryc. 4/2) zapinka i pucharek opisane zostały jako inwentarz jednego grobu (pochówek wtórny w kurhanie II). 25   Klasyfikacja niepewna, oparta wyłącznie na określeniu J. Jaskanisa (2012, s. 168). Obecny stan zachowania zapinki, przede wszystkim brak zakończenia pochewki, uniemożliwia jednoznaczne łączenie tego zabytku z typem A.172. Za możliwość zapoznania się z zabytkiem dziękujemy mgr H. Karwowskiej kierującej Działem Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku, gdzie przechowywane są materiały z cmentarzyska w Kutowej.

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

179

15. Malbork-Wielbark, pow. malborski (d. Willenberg, Kr. Marienburg) grób 400: 1 br. egz. grupy II, wariant 168/172, Ryc. 6:4; grób 577: 1 br. egz., forma nieokreślona; grób 1328: 1 br. egz. grupy I, Ryc. 4:10; grób 1468: 2 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 7:7, 8 (Schindler 1940, s. 143, 162, 163, ryc. 38, 64, 67; 1941, 54, przyp. 4; Andrzejowski, Martens 1996, s. 26, 29, tabl. XIII/400, XL/1468:3; Kleemann 2009, s. 156; Schmiedehelm 1944/2011, s. 110).

22. Orzyc, pow. makowski luźne: 1 br. egz. grupy IVA (niepublikowane, zbiory PMA26, w opracowaniu R. Prochowicza).

18. Nerwik-Szczepina, pow. olsztyński (d. Nerwigk-Ernsthof, Kr. Allenstein) grób 2: 1 br. egz. grupy I, wariat A168/172, Ryc. 6:2 (Bohnsack 1938, s. 24; ryc. 1; Schindler 1941, s. 54, przyp. 4; Cieśliński 2010, s. 252, tabl. 1H/Grab 2).

27. Przeradowo, pow. makowski luźne: 1 br. egz., forma nieokreślona (niepublikowane, zbiory PMA, badania R. Prochowicza).

23. Pajewo-Szwelice, pow. ciechanowski obiekt 36: 1 br. egz. grupy I, Ryc. 4:12 (Dłubakowski 2005, s. 33, tabl.XXX:13).

24. Płoščava Brésckaâ voblasc'/ Плошчава, Брэсцкая вобласць, BY 16. Małszewo, pow. szczycieński (d. Malschöwen, Kr. Nei- luźne: 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 8:5 (Belâvec 2016, s. 62, denburg) ryc. 2B:11). kontekst nieznany: 1 br. egz., forma nieokreślona, z guzkiem na główce (Schmiedehelm 1944/2011, s. 111). 25. Poświętne, pow. płoński luźne: 1 br. egz. grupy II, Ryc. 5:7 (Natuniewicz-Sekuła 17. Modła, pow. mławski 2006, s. 123, ryc. 20:3). grób 146 (28/81): 2 br. egz. grupy IIIB, wariant A168/172, „martwa” sprężyna po obu stronach trójzwojowa, oś zakoń- 26. Pruszcz Gdański, stan. 5, pow. gdański (d. Praust, Kr. czona rozetowymi guzkami, u jednego egz. na główce roze- Danziger Höhe, „katolischer Friedhof“) towy guzek osadzony na trzpieniu trójkrotnie okręconym grób 7/192627: 1 br. egz. grupy IVA, kabłąk zdobiony ordrutem, u drugiego na główce sam trzpień, Ryc. 10:2, 3; namentem „wilczych zębów” (Zahnornament), nóżka fagrób 155 (38/81): 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 7:11; grób 163 cetowana; grób V/1929: 2 br. egz. grupy I28, Ryc. 4:8, 9; (49/81): 2 br. egz. typ IIIB, Ryc. 9:5; grób 176 (64/81): 1 br. grób 7: 1 br. egz., forma nietypowa, Ryc. 21; grób 34: 1 br. egz., formy nieokreślonej; luźne: 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc. egz. grupy IIIA, Ryc. 7:12 (Schindler 1939, s. 44, ryc. 3; 7:10 (Grzymkowski 1986, s. 252, 253, ryc. 22:g, i, 23:l; An- 1940, s. 147, ryc. 48; 1941, s. 54, przyp. 4; por. La Baume drzejowski 2006, s. 19, 23, 26, ryc. 9:1–2, 17:3; 2009, s. 153– 1926, s. 6–7; Pietrzak, Cymek, Rożnowski 2015, s. 14, 19, 154, 157, 164, tabl. 3.71/155:1, 163:1–2, 3.85/176:1). 29, 35, tabl. III/V:1–2, VII/7:1, XIX/21A,B:2–4, XXX/34:1).

19. Nesvìlo, Brésckaâ voblasc'/Несвіло, Брэсцкая вобласць, BY luźne: 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 8:4 (niepublikowane, badania V. Belâvca z Instytutu Historii Białoruskiej Akademii Nauk). 20. Niedanowo, pow. nidzicki grób 109: 1 br. egz. grupy I, Ryc. 4:2; gr. 543: 1 br. egz. grupy II, Ryc. 5:2; luźne: 1 br. egz. forma nieokreślona (Ziemlińska-Odojowa 1999, s. 28, 95, 109; tabl. XXX/109:1; CXCVI/543:1; CCXXIX:15). 21. Ostróda, pow. ostródzki (d. Osterode, Kr. Osterode) kontekst nieznany: 1 br. egz., forma nieokreślona (Schindler 1941, s. 54, przyp. 4; Cieśliński 2010, s. 258–259).

28. Ratajčycy, Brésckaâ voblasc’/ Ратайчыцыы, Брэсцкая вобласць, BY luźne: 1 br. egz. grupy III, Ryc. 8:6 (Belâvec 2007, s. 300, 302, ryc. 1B).   Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie.   Informacje o formie zaczepu/oplotu pochodzą z pracy R. Schindlera (1941, s. 54, przyp. 4), przy czym nie podał on nr grobu a wyłącznie nr inw. zabytku 1926:167. W roku 1926 na tym stanowisku znaleziono dwie nieokreślone bliżej zapinki z podwiniętą nóżką, w grobach 3 i 7 (La Baume 1926, s. 6–7). Z monografii ceramiki gocko-gepidzkiej pióra R. Schindlera wiadomo, że naczynie gliniane z grobu 3 miało nr inw. 1926:149, a z grobu 4 nr inw. 1926:154 (Schindler 1940, s. 154). Jako, że zabytki inwentaryzowano kolejno z następujących po sobie nr obiektów, omawiana zapinka o nr 1926:167 nie mogła pochodzić z grobu 3. Z resztą ta ostatnia wg W. La Baume’a (1926, s.  7) miała reprezentować formę analogiczną do fibuli z Kłanina, pow. pucki (d. Klanin, Kr. Putzig), a więc formę A. VI, s. 1 o smukłym, kolankowato wygiętym kabłąku (zob. Blume 1912, s. 27, ryc. 21; 1915, s. 17). 28   Wg opisu (Schindler 1939, s. 44): Zwei bronzene Fibeln m. u. F. gleichen Typs. Das umgeschlagene Fußende besteht nicht wie üblich aus mehrfachen Drahtwindungen, sondern wird von einem Stück etwa 0,3 cm breiten Blech gebildet, in dem ein Einschnitt in Erinnerung an die alte Form rudimentär angebracht ist. 26 27

180

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

29. Sieluń, pow. makowski 40. Węgra, pow. przasnyski luźne: 1 br. egz. grupy II, Ryc. 5:5; 1 br. egz. grupy IIIB, „grób 3”: 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 7:4 (Andrzejowski Ryc. 9:6 (Prochowicz, Rakowski 2013, s. 200, ryc. 2:5–6). 2016, s. 21, ryc. 10b, tam starsza literatura). 30. Skuszew, pow. wyszkowski 41. Węgrowo, pow. grudziądzki luźne: 1 br. egz., forma nieokreślona (Andrzejowski 2014, obiekt 107: 1 br. egz. grupy I (Kurzyńska 2007, s. 171, s. 35, przyp. 106). ryc. 6:1). 31. Spiczyn, pow. łęczycki (w woj. lubelskim) 42. Wola Korytnicka, pow. węgrowski luźne: 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 8:7 (Łuczkiewicz 2009, luźne: 1 br. egz. grupy II, Ryc. 5:3 (Liana 1961, s. 219, tabl. s. 172, ryc. 2:2). IV:14). 32. Starawieś, pow. węgrowski 43. Żurawce, pow. tomaszowski grób 9: 1 br. egz. grupy II, Ryc. 5:4 (Radig 1942, s. 187, luźne: 1 br. egz. grupy IIIB (http://muzeum-zamojskie. ryc. 13c). pl/z/archeo/karta.php?id=577). 33. Swaryczów (okolica), pow. zamojski luźne: 1 br. egz., forma niekreślona, zdobiona złotą folią (Niezabitowska-Wiśniewska 2010, s. 417).

grupa masłomęcka: 44. Gródek, stan. 1C, pow. hrubieszowski grób 28: 2 br. egz. grupy IIIB; grób 108: 1 br. egz., forma nieokreślona (Kokowski 1993a, s. 26, 81; 1993b, ryc. 21c, d, 99d).

34. Szelków Nowy, pow. makowski grób 130: 1 srebrny egz. grupy I, Ryc. 4:1; 1 srebrny egz. grupy II, Ryc.5:10; 1 br. egz. grupy II, Ryc. 5:11 (Procho- 45. Gródek, stan. 6, pow. hrubieszowski wicz 2013, s. 304, ryc. 2:19–21). luźne: ok. 10 br. egz., w tym: 2 egz. grupy IIIB, Ryc. 9:7, 8; 1 egz. grupy IIIA, Ryc. 8:8; 1 egz. grupy II (Niezabitowska 35. Turośń Kościelna, pow. białostocki 2005, s. 112; Niezabitowska-Wiśniewska 2009, ryc. 5:1–4). luźne: 1 br. egz. grupy IIIA (?) (niepublikowane, zbiory Muzeum Podlaskiego w Białymstoku). 46. Hrubieszów-Antonówka, pow. hrubieszowski grób 1: 1 br. egz. grupy IIIB, metopy zdobione wybitym 36. Topornica, pow. zamojski koncentrycznym kółkiem, Ryc. 9:9 (Kokowski 1991, s. 139, luźne: 1 br. egz., forma nieokreślona (Kuśnierz 2005, ryc. 70b). s. 236, tabl. II:H). kultura bogaczewska 37. Ulkowy, pow. gdański 47. Czarny Ostrów, pow. węgorzewski (d. Werder, Kr. Gergrób 94: 1 br. egz. grupy II, Ryc. 5:6 (Tuszyńska 2005, s. 35, dauen) tabl. XXXVII/94:1). grób 25: 1 br. egz. grupy IIIB, Ryc. 9:10, grób 44: 1 egz., forma niekreślona, wariant A168/172, na główce spiral38. Ulów, stan. 3, pow. tomaszowski (woj. lubelskie) ny guzek, AfmuF m. Platte anstatt Umwickl. / verflacht, grób 46: 1 br. egz. grupy III, Ryc. 7:15; grób 50: 1 egz. br. Spiralenden u. Spiraldorn (M. Schmiedehelm, Spuścizna grupy IIIA, Ryc. 7:13; grób 54: l br. egz. grupy II, Ryc. 5:1; 7.25.51.153, 156; PM-A IXd1; KDKA; egzemplarz z grobu grób 55: 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 7:14; luźne: 3 br. egz. 25 znajduje się obecnie w MVF29, Pr. 4604a). grupy IIIA, Ryc. 7:16–18 (Niezabitowska 2005, s. 112, 119, ryc. 6:8, 7/B:6; 2007, 645–649, ryc. 4:1–3, 13:3–5). 48. Gąsior, pow. piski (d. Gonschor / Jaskowska-See, Kr. Sensburg) 38. Ulów „kolekcja”: 1 egz., forma nieokreślona (Niezabi- grób 367: 1 br. egz. grupy I, Ryc. 4:14 (PM-A 390/1, 53.124; towska 2007, s. 645). Schmiedehelm, Spuścizna 7.22a; Schmiedehelm 2011 [1944], s. 66, tabl. V:11). 39. Velâmìčy I, Brésckaâ voblasc'/ Велямічы, Брэсцкая вобласць, BY luźne: 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 8:3 (Kuharenko 1961, s. 44, tabl. 46:3). 29   Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin, Stiftung Preußischer Kulturbesitz, Berlin.

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

181

49. Gęsiki, pow. kętrzyński (d. Meistersfelde, Kr. Rastenburg) 56. Pisz, pow. loco (d. Johannisburg, Kr. loco) grób 115: 1 br. egz. grupy IVB, Ryc. 11:11, (PM-A 1383/1, kontekst niepewny30: 2 egz., forma nieokreślona, 2 Arm45; Jakobson, Spuścizna Meistersfelde:004; Schmiedehelm, brustfibel m. u.F. und durch eine Platte ersetzer UmwickSpuścizna 7.13-13, 7.22-6; w zbiorach MVF, Pr. 13236). lung (Schmiedehelm 2011 [1944], s. 110–111, przypis 192). 50. Koczek, pow. szczycieński (d. Kotzek, Kr. Johannisburg) Koczek II-H, grób 30: 1 egz. grupy IIIA (?), A fib. m.u.F. / flach fazett. Bg. / Aberg 23 langliche kein Dorn; Koczek III, „grób 935“: 1 egz. grupy IIIB, wariant 168/172, Ryc. 10:9 (Jakobson, Spuścizna Koczek:006.007; Schmiedehelm, Spuścizna 7.21.176). 51. Kosewo, pow. mrągowski (d. Kossewen, Kr. Sensburg) grób 628: 1 żel. egz. grupy IIIB, na główce i końcach osi poliedryczne guzki, Ryc. 9:13a.b; grób 738: 1 br. egz. grupy I, wariant 168/172, Ryc. 6:6 (PM-A 1848/3, 27; Jakobson, Spuścizna Alt Kossewen:046, Voigtmann, Kartei; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13e.470; egzemplarz z grobu 628 obecnie w muzeum w Kaliningradzie – Калининградский Oбластной Историко-Художественный Mузей – KOIHM 5007.75).

57. Popielno, pow. piski (d. Popielnen, Kr. Johanisburg) kontekst nieznany: 1 żel. egz. grupy II, Ryc. 5:16 (Nowakowski 1998, s. 125, ryc. 16:566, tabl. 26:566). 58. Reszel, pow. kętrzyński (d. Abbau Rössel, Kr. Rössel) kontekst nieznany: 1 egz., forma nieokreślona, wariant 168/172 (Schmiedehelm 2011 [1944], s. 110). 59. Spychówko, pow. szczycieński (d. Klein Puppen, Kr. Ortelsburg) grób 35 (Bezzenberger 1902): 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc.  8:11a.b (PM-A 1781/2, 3; Voigtmann, Kartei; Księgi inwentarzowe 10, s. 010 – tabl. CXXXV; Schmiedehelm 2011 [1944], s. 110; zbiory MVF, Pr. 14763).

60. Stare Kiejkuty, pow. szczycieński (d. Alt Keykuth, Kr. Ortelsburg) 52. Łabędziewo, pow. kętrzyński (d. Labendzowen, Kr. grób 9 (II 229): 1 egz. grupy IIIA, Ryc. 8:12 (PM-A IXd1; Rössel) Jakobson, Spuścizna Alt Keykuth:015; Schmiedehelm 2011 kontekst nieznany (Zufallsfund im OPM): 1 egz., forma (1944), s. 111). nieokreślona, wariant A168/172, na główce spiralny guzek (Schmiedehelm 2011 [1944], s. 108, 110). 61. Wyszka, pow. piski (d. Wiska, Kr. Johannisburg) kontekst nieznany: 1 egz., forma nieokreślona, A fib m. u. 53. Łężany, stan. IV, pow. kętrzyński Fuss Aberg 23 / m dorn (Jakobson, Spuścizna Wiska:002). grób 20: 1 br. egz., forma niekreślona, poniżej zaczepu pierścień nacinanego drutu; grób 36: 1 żel. egz. grupy IVB, 62. Zdory, pow. piski (d. Sdorren, Kr. Johannisburg) Ryc. 11:15; grób 103: 1 br. egz. grupy IVB, Ryc. 11:14; grób grób 82 (Hollack 1899): 1 egz., forma nieokreślona, A fibel 142D: 1. br. egz. grupy I, wariant A168/172, Ryc. 6:3; luź- m. fazt. Bug / wie Aberg (?) (23) ohne Dorn (! (PM-A 1431/1, ne: 1 br. egz. grupy IVB, Ryc. 11:13; 1 br. egz. grupy IVA, 33; PM-A IXd1; Jakobson, Spuścizna Sdorren:011). Ryc. 11:6 (Wiśniewska 2014, s. 27, 41, 47, ryc. 14:3, 31:1, 37:7; oraz niepublikowane zbiory Instytutu Archeologii kultura sudowska Uniwersytetu Warszawskiego). 63. d. Alt Uszblenken, Kr. Darkehmen kurhan II, grób. 8: 1 br. egz. grupy IIIB, wariant A168/172, 54. Machary, pow. mrągowski (d. Macharren, Kr. Sens- „martwa” sprężyna trójzwojowa, po obu stronach, oś zaburg) kończona profilowanymi guzkami, Ryc. 10:7; kurhan II, grób 26 (Hollack 1903): 1 br. egz. grupy IVA, Ryc. 11:4 grób 10: 1 żel. egz. prawdopodobnie grupy IIIB, wariant (PM-A 1431/1, 4; Schmiedehelm, Spuścizna 7.20d.138, A168/172, dgl.[II/8] / kleine (PM-A 646/1, 10; Jakobson, SpuKsięgi inwentarzowe 12, s.006). ścizna Alt Uszblenken:001; Voigtmann, Kartei, Szymański 2006, s. 371, ryc. 4:6; Schmiedehelm 2011 [1944], s. 109). 55. Miętkie, pow. szczycieński (d. Mingfen, Kr. Ortelsburg) grób 222 (IP): 1 egz. grupy IIIB, Ryc. 9:11; 30  Informacje o kontekście odkrycia znane tylko ze wzmianki grób 305 (IP): 1 egz. grupy IIIA (?), A fib. m.u.F. / flach M. Schmiedehelm (2011 [1944] s. 111 przypis 192): Schwierigkeiten bereitet der Fund aus Johannisburg (Pr.-M. I, 40, 86), wo angeblich in einer fazett. Bg. / Aberg 23 langliche kein Dorn; grób 307 (I P): Urne 2 Armbrustfibeln mit u. F. und durch eine Platte ersetzter Umwicke1 br. egz. grupy I, wariant A168/172, Ryc. 6:1 (Jakobson, lung, eine Armbrustfibeln mit gegossenem, langem Nadelhalter und eine Spuścizna Mingfen:005, 075, 078; Schmiedehelm, Spuści- Sprossenfibel von der weichselländischen Form gefunden worden sind. zna 7.20d.130; 2011(1944), s. 108; Księgi inwentarzowe 8, Da es sich um einen alten, nicht fachmännisch gehobenen Fund handelt, so ist wohl anzunehmen, dass zum mindesten die Sprossenfibel aus einem s. 034 – tabl. CXXXV). anderen Funde (oder wenigstens einem anderen Grabe) stammt.

182

64. Boćwinka, pow. gołdapski (d. Alt Bodschwinken, Kr. Goldap) kurhan V, grób 2c: 1 br. egz. grupy III/IVB (?); kurhan VII, grób 2: 1 br. egz. grupy III/IVB (?), kurhan X, grób 2 b, c: 2 br. egz. grupy IVA, Ryc. 11:3; kurhan XV, grób 9: 1 br. egz. grupy III/IVB (?); grób 9: 1 br. egz. grupy IIIB, wariant A168/172, na końcach osi żelazne guzki imitujące (?) zwoje sprężyny, Ryc. 10:8; 1 żel. egz. grupy I, Ryc. 4:16; luźne: 2 br. egz. grupy III/IVB (?) (PM-A 154/1; Jakobson, Spuścizna Alt Bodschwingken:009.013.014; Schmiedehelm, Spuścizna 7.20d.45; Tischler 1879, s. 204, 258; Stadie 1919, s. 425, 427, 429, 440). 65. Boćwinka Nowa, pow. gołdapski (d. Neu (Klein) Bodschwinken, Kr. Goldap) grób VII: 1 br. egz. grupy IIIB, Armbrustfibel (m. u. F.) mit Verbindungsblech und 3 Knöpfen, die mit Blechstreifen umlegt sind (Jakobson, Spuścizna Klein Bodschwingken:002; Tischler 1879, s. 204, 257). 66. Brzozówka, pow. augustowski luźne: 1 br. egz. grupy II (?) (niepublikowane, badania PMA, w opracowaniu P. Iwanickiego).

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

70. Jasieniec, pow. giżycki (d. Gross Eschenort, Kr. Angerburg) kontekst nieznany: 1 egz., forma nieokreślona, A fib. m.u.F. Aberg 23 (Jakobson, Spuścizna Eschenort:003; patrz także PM-A 432/1). 71. Netta, pow. augustowski grób 22: 1 żel. egz. grupy I, duża zapinka, z długą osiemnastozwojową sprężyną, Ryc. 4:18; grób 24: 1 br. egz. grupy I, duża zapinka, z długa dwudziestozwojowa sprężyną, Ryc.  4:19 (Bitner-Wróblewska 2007, s. 16–17, tab. XII:1, XIII:1). 72. Podliszewo (Rajgród-Podliszewo), pow. grajewski luźne: 1 br. egz. grupy IVB, Ryc. 11:12 (Bitner-Wróblewska, Iwanicki 2002, s. 121, tabl. XXXV:01/1). 73. Szwajcaria, pow. suwalski kurhan 15, grób 2: 1 żel. egz. grupy I, Ryc. 4:17; kurhan LXII, grób 2: 1 żel. egz. grupy I (Jaskanis 2013, s. 55, 87, tabl. LXII:1, CXLVI:1).

kultura Dollkeim-Kovrovo 74. Bol'šoe Isakovo, Gur'evskij raj. / Вольшое Исаково, Гурьeвский ран. (d. Lauth, Kr. Königsberg) RUS 67. Czerwony Dwór, pow. gołdapski grób L-14: 1 żel. egz. grupy I, Ryc. 4:15; grób L-27: 1 br. egz. kurhan 18, grób 33, poch. 6: 1 br. egz. grupy IIIB, Ryc. grupy IVA, nóżka profilowana; Ryc. 11:5; grób 205 1 żel. 9:12; kurhan 26, grób 133, poch. centralny: 1 br. egz. gru- egz. grupy II (?), 2 br. egz. grupy II, Ryc. 5:14, 15 (Kulakov, py IIIA, Ryc. 8:9 (Szymański 2013, s. 20, 91, 93, ryc. 14:1, Skvorcov 2006, s. 59, ryc. 4:10, 11, 15; Skvorcov 2007, s. 123, 52:1). 129, tabl. 17:10, 33:2). 68. Grądy Kruklaneckie, pow. giżycki (d. Grunden, Kr Angerburg) grób 61: 1 br. (wg F. Jakobsona) bądź żel. (wg M. Schmiedehelm) egz. grupy IIIA, na kabłąku i na nóżce podłużne prostokątne metopy zdobione ornamentem jodełki, Ryc. 8:10; 1 br. (wg F. Jakobsona) bądź żel. (wg M. Schmiedehelm) egz. grupy IIIB, Ryc. 9:14; grób 65: 1 br. egz. grupy IIIB, wariant A168/172, przedłużona ośka nacinana w sposób imitujący zwoje sprężyny, zakończona guzkami, Ryc. 10:5 (Schmiedehelm, Spuścizna 7.20d.10-11; Jakobson, Spuścizna Grunden:001; Voigtmann, Kartei; N Åberg 1919, s. 34, ryc. 24; Juga-Szymańska, Szymański 2011, ryc. 7).

75. Okunevo, Zelenogradskij, raj./ Окунево, Зеленоградский ран. (d. Grebieten, Kr. Fischhausen) RUS grób S 5 (Heydeck 1886): 2 br. egz. grupy II, Ryc. 5:12a.b, 13a.b; grób 47A (Hollack 1907): 1 br. egz. grupy III, Ryc. 8:15; grób 92b (Hollack 1907): 1 br. egz. grupy IIIA, Ryc. 8:14 (Heydeck 1888, s. 181–183; Jakobson, Spuścizna Grebieten:005.057; Schmiedehelm, Spuścizna 7.20d.14, VM 9.21.20; PM-A 406, Bd. 1/4, 22-23, 37; wszystkie egzemplarze obecnie w MVF, Pr.13549, 13550, 14309, 14403).

76. Kaliningrad/ Калининград (d. Königsberg, Kr. loco) kontekst nieznany: 1 br. egz. grupy IVB, nóżka zapinki facetowana, Ryc. 11:10 (Jankuhn, Spuścizna; zbiory MVF, 69. Grunajki, pow. gołdapski (d Gruneiken, Kr. Darkeh- II 7387; Katalog Band 10 – Abteilung II, 2173–8123). men) kontekst nieznany: 1 br. egz. grupy II; 1 br. egz., grupy II, 77. Kovrovo, Zelenogradskij, raj./ Ковро'вo, Зеленоградwariant A168/172 na końcach osi karbowane guzki imi- ский ран. (d. Dollkeim, Kr. Fischhausen) RUS tujące zwoje sprężyny, podobny guzek na główce zapinki grób 40 (Tischler 1879): 1 br. egz. grupy III/IVB, na głów(Tischler 1879, s. 204, 205). ce dyskowaty guzek na, zdobiona pierścieniami nacinanego drutu, przy główce i poniżej zaczepu, Ryc. 9:18 (PM-A 245/1, 12.26; 245/3, 34; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13e414, VM 9.21.17).

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

78. Putilovo, Zelenogradskij raj/ Путилово, Зеленоградский рaн. (d. Corjeiten, Kr. Fischhausen) RUS grób 260: 1 br. egz. grupy IIIB, wariant A168/172, Ryc. 10:4a.b; grób 287: 1 egz., forma nieokreślona, A-f muF, primitiv, aber anstatt der Umwi- / cklung eine Platte mit einer breiten Rille; grób 8 (badania K. Skvorcowa): 2 br. egz. grupy IIIB (Skvorcov 2017, s. 179–180, ryc. 6:1, 3; Schmiedehelm, Spuścizna VM 9.21.14; PM-A 1839/1; PM-A IXd1; zapinka z grobu 260 w zbiorach MVF, OPM 14982).

183

85. Pakrauglė, Vilniaus raj. LT kurhan 1, szkieletowy grób kobiecy: 1 br. egz. grupy II, Ryc. 5:17 (Bliujienė 2006, s. 127, 139, ryc. 1:8). 86. Pavajuonys-Rėkučia, Ignalinos raj. LT kurhan 11, grób 2: 1 srebrny egz. grupy IVA, wariant litewski, Ryc. 12:3 (Bliujienė, Curta 2011, s. 34, ryc. 2:10). 87. Poviliškė, Ignalinos raj. LT kurhan 4 (17), grób ciałopalny: 1 egz., grupa IVA, Ryc. 11:8 (Kurila 2008, s. 165, ryc. 3:2).

79. Rovnoe, Zelenogradskij raj./ Ровное, Зеленоградский рaн. (d. Pollwitten, Kr. Fischhausen) RUS grób 33: 1 br. egz. grupy IIIB, wariant A168/172, Ryc. 10:6 88. Rusių Ragas, Širvintų raj. LT (Jakobson, Spuścizna Pollwitten:002; Schmiedehelm, kurhan A, grób 1: 1 egz., grupa IVA (Bliulienė, Curta 2011, Spuścizna VM 9.21.29; PM-A 1104, Bd. 1/14, 36; zbiory s. 48, ryc. 13, LIIR Fototeka [Archeologijos], Nr. ng. 18543). MVF, Pr. 4601a). 89. d. Žèlâdz', Grodzenskaâ voblasc'/ Жэлядзь, Гродзен80. Zaostrov'e, Zelenogradskij raj. / Заостровье, Зелено- ская вобласць BY градский рaн. (d. Rantau „Hunnenberg”, Kr. Fischhausen) kurhan, grób 4: 1 br. egz. grupy IVA (J. Kostrzewski, RUS Spuścizna; Almgren 1897, s. 191; Pokrovskij 1899, s 133, grób 246: 1 żel. egz. grupy IIIA, Ryc. 8:13 (Kulakov 2014, tabl.  I:6; Bliuljienė 2006, s. 139; Bliuljienė, Curta 2011, s. 234, ryc. 75:5). s. 48, ryc. 13)31. kultura kurhanów wschodniolitewskich 81. Baliuliai, Švenčionių raj. LT kurhan 1, grób 1: 1 egz. grupy II, duża, na środku kabłąka, wydłużone prostokątne pole metopowe, zdobione na krawędziach wybijanymi punktami, Ryc. 5:18; kurhan 8(11), szkieletowy grób kobiecy: 1 br. egz. grupy IVA, wariant litewski, Ryc. 12:2; kurhan 12(15), grób 1: 1 srebrny egz. grupy IVA, wariant litewski, Ryc. 12:1 (Kurila, Kliaugaite 2007, s. 142, 143, 163, 164, 172, 174, 175, rys. 6:9, 47:5, 67, 66:7).

grupa środkowolitewska 90. Marvelė, Kaunas raj. LT grób 1241: 1 egz., forma nieokreślona (Bitner-Wróblewska 2007, s. 52, przypis 29). nieokreślne kulturowo 91. Nesterov, Nesterovsky raj./ Нестеров, р-он Нестеровского (d. Stallupönen, Kr. loco) RUS luźne: 1 egz., wariant A168/172, Ryc. 6:7 (Blume 1912, s. 31; Schmiedehelm, Spuścizna 7.13c.386).

82. Diktarai, Anykščių raj. LT grób 26: 1 br. egz. grupy IVA, zapinka z górną cięciwą, zaczep urwany, Ryc. 11:7 (Bliujienė 2006, s. 126, 131, 139, rys. 6:1).

Zapinki niezidentyfikowane z dawnych Prus Wschodnich w zbiorach MVF 1. br. egz. grupy IIIB, Ryc. 9:17 (Pr. 4606a); 2. br. egz. grupy IIIB, Ryc. 10:10 (Pr. 4606b); 3. br. egz. grupy IIIB, Ryc.  10:11 (Pr. 4651a); 4. br. egz. grupy IIIB, na główce 83. Grabijolai, Vilniaus raj. (d. Grabiały, pow. Wilno-Tro- spiralny guzek, Ryc. 6:8 (Pr. 4655b); 5. br. egz. grupy IIIB, ki) LT Ryc. 9:16 (Pr. 4664b); 6. br. egz. grupy IIIB, Ryc. 9:15 (Pr. kontekst nieznany: 1 srebrny egz. grupy IVA, wariant li- 4703b); 7. br. egz. grupy II, wariant 168/172, (tzw. „Ludtewski, Ryc. 12:6 (Bitner-Wróblewska, Nowakiewicz 2011, wigslust”-Depot) Ryc. 6:5. s. 49, ryc. 27:2). 84. Laukininkai, Vilniaus raj. (d. Poljanki, Guv. Wilno) LT 31 kontekst nieznany: 2 srebrne egz. grupy IVA, wariant li-   Dwie zapinki z tej miejscowości notuje Oscar Almgren (1897, s. 191), jednak bez podania kontekstu ich znalezienia. Prawdopodobnie to zatewski, Ryc. 12:4, 5 (Almgren, Spuścizna Fibulor; Bliujienė pinki z grobu 1 i 4, publikowane przez F.V. Pokrovskiego (1899, s. 133, 2005, s. 149, ryc. 4:1). tabl. I:5, 6) i wyrysowane przez J. Kostrzewskiego (J. Kostrzewski, Spuścizna). W przypadku zapinki z grobu 4 udało się potwierdzić kształt pochewki na podstawie opisu, zapinka z grobu 1 miała uszkodzoną nóżkę, zarówno jej opis jak i rysunki nie pozwalają określenie sposobu mocowania pochewki.

184

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Bibliografia Źródła archiwalne Almgren, Spuścizna – kartoteka Oskara Almgrena przechowywana w Riksantikvarieämbetet Avdelningen för Arkiv och bibliotek w Stockholmie. Jakobson, Spuścizna – kartoteka Feliksa Jakobsona przechowywana w Latvijas Nacionālis vēstures muzejs w Rydze (zob. Bitner-Wróblewska, Rzeszotarska-Nowakiewicz, Nowakiewicz 2011). Jankuhn, Spuścizna – kartoteka Herbarta Jankuhna przechowywana w Archäologisches Landesmuseum – Stiftung Schlezwig-Holsteinische Landesmuseen Schloss Gottorf w Schleswiku. Kostrzewski, Spuścizna – kartoteka Józefa Kostrzewskiego przechowywana w Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. C. Norwida w Zielonej Górze. Schmiedehelm, Spuścizna – wschodniopruska część archiwum Marty Schmiedehelm, przechowywanego w  archeologicznych zbiorach naukowych uniwersytetu w Tallinie (Tallinna Ülikooli Arheoloogiline Teaduskogu, Arhiiv). Voigtmann Kartei – kartoteka Kurta Voigtmanna, przechowywana w Museum für Vor- und Früh­ gschichte – Staatliche Museen zu Berlin w Berlinie (SMB-PK/MVF, PM-IXc 1-2). Literatura RIC VII P. M. Bruun, The Roman Imperial Coinage, vol. VII: Constantine and Licinius, A.D. 313–337, London 1966. Księgi inwentarzowe [w:] Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia Museum, red. A. Bitner-Wroblewska 2011, Aestiorum Hereditas, t. 1, Warszawa, s. 198–447. Åberg N. 1919 Ostpreussen in der Völkerwanderungszeit, Uppsala. Almgren O. 1897 Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Stockholm. Andrzejowski J. 1995 Ciekawe materiały z okresu rzymskiego znalezione w Czuprynowie w woj. białostockim, [w:] Nunc de Suebis dicendum est. Studia archaeologica et historica Georgii Kolendo ab amicis et discipulis dicata. Studia dedykowane profesorowi Jerzemu Kolendo w 60-lecie urodzin i 40-lecie pracy naukowej,

red. A. Bursche, M. Mielczarek, W. Nowakowski, Warszawa, s. 35–46. 1997 Cmentarzysko kultury przeworskiej w Todzi, gmina Kadzidło, województwo ostrołęckie, stanowisko 2, Wiadomości Archeologiczne, t. LIII/2, s. 101–125. 2001 Archeologia śmietnikowa, czyli dole i niedole starożytności jartyporskich, Z Otchłani Wieków, r. 56/2–1, s. 52–58. 2006 Nekropola ze schyłku starożytności w Modle koło Mławy, [w:] Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series, Seria P: Prehistory and Middle Ages, t. XIV, Warszawa, s. 15–44. 2007 Pod wodzą Filimera, czyli osadnicy wielbarscy na Mazowszu i Podlasiu, [w:] Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 229–258. 2009 Nekropola w Modle a późna faza kultury przeworskiej na północnym Mazowszu, Maszynopis dysertacji doktorskiej w archiwum Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. 2014 Ze studiów nad związkami przeworsko-wielbarskimi na wschodnim Mazowszu – cmentarzysko w Wyszkowie nad Bugiem, [w:] In Medio Poloniae Barbaricae Agnieszka Urbaniak in memoriam, red. J.  Andrzejowski, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t. III, Warszawa, s. 19–43. 2016 Dwa cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich w Węgrze. Koniec pewnego mitu, [w:] Pogranicze Trzech Światów – Mazowsze u schyłku starożytności, red. A. Jarzec, W. Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, t. XVII, Warszawa, s. 9–36. Andrzejowski J., Martens J. 1996 The Wielbark Cemetery. Information on unpublished material from the personal files of Carl-Axel Moberg, Studia Gothica, t. I, Lublin, s. 19–72. Andrzejowski J., Prochowicz R., Rakowski T. 2008 Brooch Type Gródek 47 and their dating, [w:] The Turbulent Epoche. New materials from the Late Roman Period and the Migration Period, red. B. Niezabitowska-Wiśniewska et alii, Monumenta Studia Gothica, t. 5/1, Lublin, s. 39–61. Anger S. 1880 Das gemischte Gräberfeld auf dem Neustädter Felde bei Elbing, Zeitschrift für Ethonolgie, Bd. 12, s. 106–125.

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

Beckmann Ch. 1969 Metallfingerringe der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, Saalburg Jahrbuch, Bd. XXVI, s. 5–106. Belâvec V.G. 2007 K izučeniû pamâtnikov velʹbarskoj kulʹtury v Belarusi, [w:] Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 293–344. Belevec V. 2016 O nahodkah toporovidyh pozdnerimskogo vremeni na territorii Belarusi, [w:] OIUM 5. Černâhìvs'ka kul'tura: do 85-rìččâ vìd dnâ narodžennâ Ì.S. Vinokura, red. O.V. Petrauskas, O.V. Gopkalo, S.A. Gorbanenko, Kiïv, s. 59–67.

Bemmann J. 2008 Anmerkungen zu einigen Kleinfunden der jüngeren Römischen- und Völkerwanderungszeit aus Mitteldeutschland, [w:] The Turbulent Epoch. New materials from the Late Roman Period and the Migration Period, red. B. Niezabitowska-Wiśniewska et alii, Monumenta Studia Gothica, t. 5/2, Lublin, s. 21–38. Bitner-Wróblewska A. 2001 From Samland to Rogaland. East-West connections in the Baltic basin during the Early Migration Period, Warszawa. 2007a Netta. A Balt cemetery in northeastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. XII, Warszawa. 2007b Zmierzch kultury bogaczewskiej i jej relacje z grupą olsztyńską, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003 red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium Bałtyjskie, t. 1, Warszawa, s. 219–237. Bitner-Wróblewska A., Iwanicki P. 2002 Cmentarzysko w Podliszewie, woj. podlaskie. Między kulturą bogaczewską, a sudowską, [w:] Varia Barbarica. Zenoni Woźniak ab amicis dicata, red. J. Andrzejowski, Monumenta Archeologica Barbarica, Series Germina, t. 1, Warszawa-Lublin, s. 105–184. Bitner-Wróblewska A., Nowakiewicz T. 2011 Archiwum Feliksa Jakobsona – charakterystyka materiałów i ich wartość źródłowa, [w:] Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona, red. T. Nowakiewicz, Aestiorum Hereditas, t. II, s. 26–57. Bitner-Wróblewska A., Rzeszotarska-Nowakiewicz A., Nowakiewicz T. 2011 Katalog, [w:] Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona, red. T.

185

Nowakiewicz, Aestiorum Hereditas, t. II, Warszawa, s. 58–511. Bliujienė A. 2005 The Main Stylistic Features of the Baltic Crossbow Brooches in the Migration Period, Archaeologia Baltica, vol. 5, s. 145–161. 2006 Watershed between the Eastern and Western Lithuania during the Early and Late Migration Period, Archaeologia Lituana, vol. 7, s. 123–143. 2013 Romėniškasis ir tautų kraustymosi laikotarpiai, Lietuvos archeologija, vol. III, Klaipėda. Bliulienė A., Curta F. 2011 Exotic Lands, Quixotic Friends: Eastern Lithuania and the Carpathian Basin in Late Antiquity and the Early Middle Ages (c 380 to c 620), Medieval Archaeology, vol. 55, s. 29–65. Blume E. 1912 Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit, I. Teil: Text, Mannus-Bibliothek, Bd. 8, Würzburg 1915 Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit. II. Teil: Material, Mannus-Bibliothek, Bd. 14, Würzburg. Bohnsack D. 1938 Neue Bodenfunde / 1. 10. 1936 – 30. 6. 1937, Alt-Preußen, Jg. 3, H. 1, s. 24–29. Bursche A., Okulicz J. 1987 Badania birytualnego cmentarzyska kultury wielbarskiej w Krośnie na stanowisku 1 w województwie elbląskim, [w:] Badania archeologicznie w woj. elbląskim w latach 1980–83, red. A. Pawłowski, Elbląg, s. 207–231. Burek K. 1977 Starożytnicy i archeolodzy. Z dziejów badań archeologicznych na Białostocczyźnie, Olsztyn. Cieśliński A. 2010 Kulturelle Veränderungen und Besiedlungsabläufe im Gebiet der Wielbark-Kultur an Łyna, Pasłęka und oberer Drwęca, Berliner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte, Neue Folge 17, Berlin. Cieśliński A., Rau A. 2017 Ermland und Oberland in der späten römischen Kaiserzeit und frühen Völkerwanderungszeit im Licht neuer Erwerbengen des Museums für Ermland und Masuren in Olsztyn, [w:] Orbis Barbarorum. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata, red. J. Andrzejowski et alii, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t. VI, Warszawa-Schleswig, s. 327–342.

186

Deptula J. 1976 Pomogli archeologom, Z Otchłani Wieków, R. 42/2, s. 166. 2004 Osadnictwo pradziejowe i średniowieczne w dolinie środkowej Narwi, [w:] Narew w dziejach i współczesności Mazowsza i Podlasia, red. A. Dobroński, W. Grębecka, Łomża, s. 141–147. Dłubakowski Z. 2005 Stanowisko wielokulturowe w miejscowości Pajewo-Szwelice, woj. mazowieckie, Warszawskie Materiały Archeologiczne, t. 9, Warszawa, s. 9–218. Dulinicz M. 1992 Stan i potrzeby badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym na Mazowszu (VI – XI w.), [w:] Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce. Materiały z konferencji, Poznań 14 – 16 grudnia 1987 roku, red. Z. Kurnatowska, Poznań-Warszawa-Wrocław, s. 243–261. Dymowski A. 2008 Najnowsze znaleziska monet rzymskich z prawobrzeżnego Mazowsza i Podlasia, Wiadomości Numizmatyczne, t. LII/1, s. 70–98. Dyrda A., Kontny B., Mączyńska M. 2014 Niezwykłe odkrycie grobu wojownika z wczesnego okresu wędrówek ludów w Juszkowie, gm. Pruszcz Gdański, [w:] Honoratissimum assensus genus est armis laudare. Studia dedykowane Profesorowi Piotrowi Kaczanowskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, red. R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak, Kraków, s. 111–135. Gavrituhin I. 1999 Hronologičeskie indicatory finala černâhovskoj kul'tury, [w:] Sto let černâhovskoj kul'ture. Sbornik naučnyh statej, red. М. Levada, Kiev, s. 48–86. Gloger Z. 1882 Osady przedhistoryczne na Porzeczu Biebrzy, Zbiór wiadomości do antropologii krajowej, t. VI, s. 3–10. Głosik J. 1983 Katalog Pogotowia Archeologicznego za lata 1973– 1976, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. V, s. 229–263. Gopkalo O.V. 2011 Otnositel'naâ hronologiâ mužskih pogrebenij černâhovskoj kul'tury, [w:] OIUM 1. Černâhìvs'ka kul'tura: materiali doslidžen', red. D.N. Kozak et alii, Кiev, s. 66–96. Gorohovskij E.L. 1988 Hponologiâ černâhovskih mogiel'nikov Pesostepnoj Ukrainy, [w:] Trudy V kongressa arhelogov-slavistov, Kiev, 18–25 sentâbrâ 1985 g., red. V.D. Baran,

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

D.N. Kozak, R.V. Terpilovskij, Tom 4, Sekciâ I. Drevnie slavâne, Кiev, s. 34–46. Grzymkowski A. 1986 Wstępne wyniki badań na birytualnym cmentarzysku ciałopalnym i szkieletowym z okresu rzymskiego w Modle, gm. Wiśniewo, woj. ciechanowskie, Sprawozdania Archeologiczne, t. XXXVIII, s. 223–258. Gurba J. 1953 Dwa dalsze groby jamowe z późnego okresu rzymskiego w Łęcznej, pow. Lublin, Z Otchłani Wieków, R. 22, s. 179–180. Heydeck J. 1892 Das Gräberfeld von Kl. Koslau, Kr. Neidenburg, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, Bd. 17, s. 171–178. 1888 Der südliche Theil des Gräberfeldes von Grebieten, Kreis Fischhausen, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, Bd. 13, s. 181–183. Iwanicki P. 2004 The Lake Rajgród micro-region – an outlying area of Bogaczewo culture settlement, Archeologia Lituana, vol. 5, s. 5–14. 2007 Wschodnia strefa kultury bogaczewskiej w świetle materiałów archeologicznych. Zarys problematyki, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium Bałtyjskie, t. 1, Warszawa, s. 139–166. Jaskanis J. 1996 Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. II, Kraków. 2004 Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Zarębach-Warchołach w woj. mazowieckim, [w:] Hereditatem cognoscere: studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, red. Z. Kobyliński, Warszawa, s. 176–180. 2012 Wodzowskie kurhany kultury wielbarskiej na Podlasiu, Białystok. 2013 Szwajcaria. Cmentarzysko bałtyjskie kultury sudowskiej w północno-wschodniej Polsce, Warszawa. Juga-Szymańska A. 2014 Kontakty Pojezierza Mazurskiego ze wschodnią strefą Bałtyku w okresie wpływów rzymskich na przykładzie szpil, Seminarium Bałtyjskie, t. 3, Warszawa. Juga-Szymańska A., Szymański P. 2011 Kommentar der Redaktion, [w:] M. Schmiedehelm, Das Gräberfeld am Jaskowska-See in Masuren. Stu-

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

dien zur westmasurischen Kultur der römischen Eisenzeit, Warszawa, s. 239–292. Kaczanowski P. 1987 Drochlin: ciałopalne cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. DCCCXXVIII, Prace Archeologiczne, t. 40, Kraków. Kaczyński M. 1971 Interesujące znalezisko z miejscowości Goniądz-Szafranki, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXVI/3, s. 355–356. Kamiński A. 1957 Materiały do bibliografii archeologicznej Jaćwieży od I do XIII w., Materiały Starożytne, t. I, s. 193–273. Karczewski M. 2006 Historia badań archeologicznych nad epoką żelaza Kotliny Biebrzańskiej, Białostockie Teki Historyczne, t. 4, s. 11–39. 2007 Dzieje zasiedlania Kotliny Biebrzańskiej w epoce żelaza, Białostockie Teki Historyczne, t. 5, s. 17–55. 2015 Od epoki brązu do początków wczesnego średniowiecza, [w:] Archeologia Łomży, Łomża, s. 21–26. Kempisty A. 1968 Birytualne cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w miejscowości Brulino-Koski, pow. Ostrów Mazowiecka, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXII/3–4, s. 409–450. Kleemann J. 2007 Kombinationsstatistische Untersuchungen zur Chronologie der Wielbark-Kultur. Erste Ergebnisse – Probleme – Perspektiven, [w:] Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 53–76. 2009 Bemerkungen zur Endphase des Gräberfeldes von Malbork-Wielbark, Polen, [w:] Ostrogothica. Arheologiâ Centralnoj i Wostočnoj Evropy pozdnorimskogo vremeni i Epohi Velikogo pereseleniâ narodov. Sbornik naučyh trudov k  10-letiû Germano-Slavânskoj arheologičeskoj èkspedicii Har'kovskogo nacional'nogo universi­ teta imeni V.N. Karazina, red. K. Myzgin, Har'kov, s. 152–164. Kokowski A. 1991 Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, Lubelskie Materiały Archeologiczne, t. IV, Lublin. 1993a Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy masłomęckiej. Część I, Lubelskie Materiały Archeologiczne, t. VII/1, Lublin. 1993b Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy masłomęckiej. Część II, Lubelskie Materiały Archeologiczne, t. VII/2, Lublin.

187

1995 Grupa masłomęcka: z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie rzymskim, Lublin. 1999 La fin de la civilisation de Wielbark et ses conséquences, [w:] L’Occident romain et l’Europe centrale au debut de l’époque des Grandes Migrations, red. J. Tejral, Ch. Pilet, M. Kazanski, Spisy Arheologického ústavu AV ČR Brno, vol. 13, Brno, s. 309–326. Kolendo J. 2001 O kilku znaleziskach monet rzymskich w ziem Polski, [w:] Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski II, red. J. Kolendo, A. Bursche, Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum – Supplement, t. 2, Warszawa, s. 143–164. Kontny B., Ogonowska Z., Pietrzak M. 2015 Nierzymski trop. Niezwykły pas z Pruszcza Gdańskiego, stan. 5, grób 26, [w:] Kontakty ponadregionalne kultury wielbarskiej. Przemiany kulturowe w okresie wpływów rzymskich na Pomorzu, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 31–42. Kowalczyk-Heyman E. 2006 Stan badań archeologicznych nad wczesnym średniowieczem północno-wschodniego Mazowsza, Światowit, t. XLVII, fasc. B (2004–2005), s. 73–79. Kuharenko Û.V. 1961 Pamâtniki železnogo veka na territorii Poles'â, Arhelogiâ SSSR. Svod arheologičeskix istočnikov D129, Moskva. 1975 Baïvs'kij mogil'nik (Za materìalami V.P Petrova ì A.P. Kalìšuka), Arheologìâ, t. 18, s. 51–61. Kulakov V.I. 2014 Hünenberg – „Gora Velikanov”. Mogil'nik III-IV vv. na severe Sambii, Barbaricum, t. 10, Warszawa, s. 198–362. Kulakov V.I., Skvorcov K.N. 2006 Rezul'taty issledovaniâ gruntovogo mogil'nika Lauth-B. Isakovo v 2003 g.: roaskop XIII Nord, Materialy po arheologii belarusi, t. 11, s. 58–73. Kuklińska M. 2012 Historia badań archeologicznych nad starszą i środkową epoka kamienia w dolinie Narwi od Biebrzy po Omulew, Studia Łomżyńskie, t. XXIII, s. 81–88. Kurila L. 2008 Poviliškės pilkapynas, [w:] Archeologiniai tyrinėjimai Lietuvoje 2007 metais, red. G. Zabiela, E. Marcinkevičiūtė, Vilnius, s. 163–166. Kurila L., Kliaugaitė V. 2007 Baliulių pilkapiai (Švenčionių r.), Lietuvos archeologia, vol. 30, s. 121–180. Kurzyńska M. 2007 Wyniki badań na cmentarzysku kultury wielbarskiej z późnego okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy wędrówek ludów w Węgrowie, gm. Gru-

188

dziądz, Stanowisko 11, w latach 2004–2005, [w:] Sesja Pomorzoznawcza, t. XV, red. G. Nawrolska, Elbąg, s. 165–175. Kuśnierz J. 2005 Nieznana kolekcja zabytków z młodszego okresu przedrzymskiego, okresu rzymskiego i wędrówek ludów w Topornicy stanowiska 21 i 22, [w:] Europa Barbarica. Ćwierć wieku archeologii w Masłomęczu, red. P. Łuczkiewicz et alii, Monumenta Studia Gothica, t. IV, Lublin, s. 233–247. La Baume W. 1926 Ausgrabungen bei Praust, Kreis Danziger Höhe (1925 und 1926), Blätter für deutsche Vorgeschichte, Bd. 4, s. 1–9. Liana T. 1957 Znaleziska z okresu rzymskiego z terenów między Żeraniem a Białołęką w Warszawie, Wiadomości Archeologicznie, t. XXIV/4, s. 379–380. 1961 Znaleziska z okresu późno lateńskiego i rzymskiego z terenów między Wisłą a dolnym Bugiem, Materiały Starożytne, t. VII, s. 215–222. Levada M. 2011 To Europe via the Crimea: on possible migration routes of the northern people in the Great Migration Period, [w:] Inter Ambo Maria. Contacts between Scandinavia and the Crimea in the Roman Period, ed. I. Khrapunov, F.A. Stylegar, Cultural-Historical Reports, vol. 10, Kristiandsand-Simferopol, s. 115–137. Łuczkiewicz P. 2009 Neues zur ausgehenden Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit im mittleren Ostpolen: Spiczyn, Fdst. 53, Barbaricum, t. 8, Warszawa, s. 171–182. Madyda R. 1977 Sprzączki i okucia pasa na ziemiach polskich w okresie rzymskim, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. IV, s. 351–408. 1978 The buckles with imprint ornamentation, Wiadomości Archeologiczne, t. XLIII, s. 3–15. Madyda-Legutko R. 1987 Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R. Int. Series, vol. 360, Oxford. Madyda-Legutko R., Rodzińska-Nowak J., Zagórska-Telega J. 2011a Opatów Fpl. 1. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im nordwestlichen Kleinpolen. Katalog, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. XV/1, Warszawa-Kraków. 2011b Opatów Fpl. 1. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im nordwestlichen Kleinpolen. Tafeln, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. XV/2, Warszawa-Kraków.

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Mączyńska M. 2007 Zmierzch kultury wielbarskiej – czego nie wiemy?, [w:] Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 365–401. Moszczyński W. 1998 Ceramika grupy olsztyńskiej ze stanowiska 2a w Wyszogrodzie w woj. płockim, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery nowożytnej. Materiały z konferencji – Białystok, 14 – 16 maja 1997, red. M. Karczewski, Białystok, s. 293–299. Natuniewicz-Sekuła M. 2006 Osady z okresu rzymskiego w Kołozębiu i Poświętnem. Studium krytyczne wyników wykopalisk, [w:] Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series, Seria P: Prehistory and Middle Ages, t. XIV, Warszawa, s. 115–144. Niewęgłowski A. 1966 Z badań nad osadnictwem w okresach późnolateńskim i rzymskim na Mazowszu, Wrocław. Niezabitowska B. 2005 Prace sondażowe i pierwszy sezon badań w Ulowie, stan. 3, pow. Tomaszów Lubelski, Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. 7, s. 111–122. 2007 „Gockie” osadnictwo z późnego okresu rzymskiego w Ulowie, stan. 3, gmina Tomaszów Lubelski, w świetle znalezisk fibul, [w:] Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 643–665. Niezabitowska-Wiśniewska B. 2009 Archaeology, History and the Heruls. The Lublin Region in the Late Roman Period and the Migration Period, Barbaricum, t. 8, Warszawa, s. 195–239. 2010 Klamerka esowata z okolic Swaryczowa, gm. Komarów-Osada, pow. Zamość, [w:] Terra barbarica Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, red. A. Urbaniak et alii. Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t. II, Łódź-Warszawa, s. 417–422. Nowakowski W. 1996 Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit der römischen Reich und der barbarischen Welt, Marburg-Warszawa. 1998 Die Funde der römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit aus Masuren, Bestandkataloge des Museums für Vor- und Frühgeschichte, Bd. 6, Berlin.

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

Okulicz J. 1965/2006    Plemiona grupy nidzickiej kultury grobów jamowych (okresie od końca II w. przed naszą erą do V  w. n.e.). Część II: Materiały, [w:] Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z  badań i poszukiwań archeologicznych, red. W.  Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series, Seria P: Prehistory and Middle Ages, t. XIV, Warszawa, płyta CD. 1970 Studia nad przemianami kulturowymi i osadniczymi w okresie rzymskim na Pomorzu Wschodnim, Mazowszu i Podlasiu, Archeologia Polski, t. XV/2, s. 419–493. Ościłowski J. 2006 Sieć grodowa na Wysoczyźnie Kolneńskiej we wczesnym średniowieczu. Ze studiów nad pograniczem mazowiecko-prusko-jaćwieskim, Światowit, t. XLVII, fasc. B, s. 81–105. 2013 Wysoczyzna Kolneńska we wczesnym średniowieczu. Nowe dane do dziejów osadnictwa, Studia Łomżyńskie, t. XXIII, s. 99–109. Paszkiewicz B. 1990 Mocarze, gm. Jedwabne, woj. Łomża, Wiadomości Numizmatyczne, t. XXXIV/1–2, s. 63. Peiser F.E., Kemke H. 1914 Das Depotfund von Frauenburg, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, Bd. 23/1, s. 58–79. Petrov V.P., Kalìŝuk A.P. 1962 Skarb sribnih rečej z s. Kačix, Volins'koj oblasti, Materìali ì doslìdžennâ z arheologìï Prikarpattâ i Volinì, t. 5, s. 88–93. Pietrzak M., Cymek L., Rożnowski F. 2015 Pruszcz Gdański, stanowisko 5. Cmentarzysko z  późnego okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów, Gdańsk. Pokrovskij F.V. 1899 K issledovaniû bassejna Vilii v arheologičeskom otnošenii, Trudy desâtogo arheologičeskogo s'ezda v Rige, 1896, t. I, Moskva, s. 71–171. Prochowicz R. 2001 Bałtowie nad Orzem? Zapinka z pełną pochewką z Tomaszów, st. 4, [w:] Officina Archaeologica Optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, t. 7, Warszawa, s. 175–178. 2013 Carnelian beads in the cemetery of the Wielbark Culture at Szelków Nowy, Poland – “Souvenirs from the Black Sea?”, [w:] Inter Ambo Maria. Northern

189

Barbarians from Scandinavia towards the Black Sea, ed. I. Khrapunov, F.A. Stylegar, Cultural-Historical Reports, vol. 15, Kristiandsand-Simferopol, s. 303–306. Prochowicz R., Rakowski T. 2013 Sieluń, pow. makowski – nowe stanowisko kultury wielbarskiej na północnym Mazowszu, Wiadomości Archeologiczne, t. LXIV, s. 198–209. Radig W. 1942 Das ostgermanische Gräberfeld von Stara Wies, Kreis Sokolow, Die Burg, Bd. 2/3, s. 179–224. Ramotowski J. 2013 Ludwig de Fleury – pasjonat z Kępy Giełczyńskiej, Studia Łomżyńskie, t. XXIV, s. 281–293. Rau A. 2010 Nydam Mose. Die personengebundenen Gegenstände. Grabungen 1989–1999, Band 1:Text, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter, Bd. 72, Moesgård. Rakowski T. 2013 Znalezisko bałtyjskiej zapinki szczeblowej z warszawskiego Wawra, Wiadomości Archeologiczne, t. LXIV, s. 227–234. Romanowski A. 2008 Die Fundmünzen der römischen Zeit in Polen. Rechtsufrigen Masowien und Podlachien, Collection Moneta, vol. 84, Wetteren. Rumânceva O.S. 2014 Steklânnye sosudy so šlifovannym dekorom i hronologiâ posejniâ Komarov, [w:] Problemy vzaimodejstviâ naseleniâ Vostočnoj Evropy v èpohu Velikogo pereseniâ narodov, red. A.M. Oblomskij, Ranneclavânskij mir, t. 15, s. 401–427. Rusin K. 2016 Znalezisko grotu z okresu wpływów rzymskich w  Przystawce, gm. Janów, pow. sokólski, woj. podlaskie, Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, t. 10–11, Białystok, s. 57–68. Rudnickij M. 2014 Kontakty meždu zapadnymi baltami i slavânami v  VI–VII vv.: arheologičeskie dannye, [w:] Lûdy i veŝi drevnej Rusi, red. R. Rabinobič, Stratum plus, t. 5, Sankt-Peterburg-Kišinev-Odessa-Buharest, s. 91–117. Schindler R. 1939 Neue Gräberfunde aus Praust, Gothiskandza. Blätter für Danziger Vorgeschichte, Bd. 1, s. 38–51. 1940 Die Besiedlungsgeschichte der Goten und Gepiden im unteren Weichselraum auf Grund der Tongefäße, Quellenschriften zu ostdeutschen Vor- und Frühgeschichte, Bd. 6, Leipzig.

190

1941 Ein Grabfund der Völkerwanderungszeit aus Praust, Gothiskandza. Blätter für Danziger Vorgeschichte, Bd. 3, s. 53–56. Schmiedehelm M. 1944/2011  Das Gräberfeld am Jaskowska-See in Masuren. Studien zur westmasurischen Kultur der römischen Kaiserzeit, Warszawa. Schuster J. 2004 Untersuchungen zu den spätkaiserzeitlichen Fibelformen Almgren 185 und 172 und deren gegenseitigem Verhältnis, Veröffentlichungen zur brandenburgischen Landesarchäologie, Bd. 31, s. 85–102. 2011 Przekłuwacze typu Dresden-Dobritz / Żerniki Wielkie. Uwagi na temat narzędzi z późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, Wiadomości Archeologiczne, Bd. LXII, s. 65–82. Skvorcov K. 2007 Das Gräberfeld der römischen Kaiserzeit von Bolshoe Isakovo (ehemals Lauth, Koenigsberg), Katalog der Funde aus den Grabungen 1998 und 1999, Offa, Jg. 61/62 (2004/2005), s. 111–219. Stadie K. 1919 Gräberfeld bei Alt-Bodschwingken, Kreis Goldap, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, Bd. 23/II, s. 420–440. Szela A. 2010 Żuromin i okolice w pierwszych wiekach naszej ery, Żuromin. 2011 Brudnice, woj. mazowieckie: badania w latach 2009-2010, Światowit, t. VIII (XLIX)/Fasc. B, s. 169–173. 2013 Okres wpływów rzymskich w dorzeczu środkowej Wkry. Część I–III, Maszynopis dysertacji doktorskiej w archiwum Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Szymański P. 2005 Mikroregion osadniczy z okresu wpływów rzymskich w rejonie jeziora Salęt na Pojezierzu Mazurskim, Światowit Suplement Series P: Prehistory and Middle Ages, t. X, Warszawa. 2006 Dwie zapinki z dawnego Rothebude i z Czerwonego Dworu. Kontakty tzw. skupienia gołdapskiego kultury sudowskiej, [w:] Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, red. W. Nowakowski, A.  Szela, Światowit Supplement Series, Seria P: Prehistory and Middle Ages, t. XIV, Warszawa, s. 369–380. 2013 Z badań nad chronologią i zróżnicowaniem kulturowym społeczności Mazur w późnej starożytności i  u progu wczesnego średniowiecza, Barbaricum, t. 9, Warszawa.

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

Szymański W. 2005 Mazowsze na początku wczesnego średniowiecza, [w:] Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, red. M. Dulinicz, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały, t. III, Warszawa, s. 173–185. Šul'tce È., Lûbičev M.V. 2015 Kul'tobyj sloj mogil'nika černâhovskoj kul'tury Vojtenki (vostočnaâ Ukraina): spektr nahodok i vozmožnoosti interpretacii, [w:] Lesnaâ i Lesostepnaâ Zony v Vostočoj Evropy v Èpohi Rimskix Vliânij i Velikogo Peleseleniâ. Konferenciâ 4, čast' 1, red. I.O. Gavrituhin, A.M. Voroncov, Tula, s. 231–255. Tempelmann-Mączyńska M. 1985 Die Perlen der römischen Kaiserzeit und frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen, Bd. 43, Mainz. Tischler O. 1879 Ostpreussische Gräberfelder III, Schriften der Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, Bd. 19, s. 159–269. Tomka P. 2001 Az árpási 5. szadzi sír, Arrabona, vol. 39, s. 161–185. Tuszyńska M. 2005 Ulkowy. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk. Wiśniewska A. 2014 Łężany. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów na pojezierzu mrągowskim. Badania w sezonie 2013, Warszawa. Wołągiewicz R. 1970 Napływ importów rzymskich do Europy na północ od środkowego Dunaju, Archeologia Polski, t. XV/1, s. 207–247. 1993 Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin. Woźniak M. 2011 Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Kozłówku, pow. nidzicki (d. Klein Koslau, Kreis Neidenburg) w  świetle publikacji i materiałów archiwalnych, Wiadomości Archeologiczne, t. LXII, s. 170–208. 2015 Uwagi o chronologii względnej późnej fazy kultury wielbarskiej w świetle materiałów z północnego Mazowsza, [w:] Kontakty ponadregionalne kultury wielbarskiej. Przemiany kulturowe w okresie wpływów rzymskich na Pomorzu, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 311–330. 2016 Grób 884 z cmentarzyska kultur przeworskiej i wielbarskiej w Kleszewie, pow. pułtuski, [w:] Pogranicze trzech światów – Mazowsze u schyłku starożytności, red. A. Jarzec, W. Nowakowski, A. Szela, Świa-

Zapink a A lmgr en 172 z Wąsosza, w powiecie gr ajewskim, na tle in n ych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kr ęgu kulturowego

towit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, t. XIV, Warszawa, s. 190–209. Wróblewski W. 2006 Ziemie pruskie i jaćwieskie w okresie plemiennym (VII/VIII – XII/XIII wieku), [w:] Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, red. W. Chudziak, S. Moździoch, Toruń-Wrocław-Warszawa, s. 285–309. Zalewski M. 1994 Supraśl – niewykorzystana szansa archeologii, Białostocczyzna, t. 2 (34), s. 94–97.

191

Zeitschrift für Ethnologie 1891 Verhandlungen des VIII. russichen Archäologen-Congresses in Moskau 1890, Zeitschrift für Ethnologie, Bd. 23, s. [414–425]. Ziemlińska-Odojowa W. 1999 Niedanowo. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und Wielbark-Kultur in Nordmasowien, Monumenta Archeologica Barbarica, t. VII, Kraków. Zotz L. 1935 Die spätgermanische Kultur Schlesiens im Gräberfeld von Groß-Sürding, Quellenschriften zur ostdeutschen Vor – und Frühgeschichte, Bd. 2, Leipzig.

Brooch Almgren 172 from Wąsosz, Grajewo district, against other fibulae of this type from Wielbark culture and West Balt circle In January 2014, a bronze crossbow tendril brooch with sheet catch Almgren 172 (Fig. 1), uncovered accidentally near Wąsosz, a village in Grajewo district in the northern part of Wysoczyzna Kolneńska (Kolno Hills). In the Roman Period the territory of Wysoczyzna Kolneńska and the area along lower Biebrza River probably constituted the northern boundaries of the Przeworsk and Wielbark cultures. About 10 km to the north-west, and the same distance away to the north-east, traces of settlements from the Roman Period were discovered, assigned rather to Bogaczewska culture, or generally to the West Balt circle. The nearest research sites which can potentially be linked to Wielbark culture (Drozdowo, possibly Sieburczyn) are located about 30 km south of Wąsosz (Fig. 2), hence the attribution of the brooch from Wąsosz cannot be determined with accuracy. It is therefore worth investigating this fibula through other, similar finds, both from the Wielbark area, and from that of Balt milieu. Due to the large variety of Almgren 172 fibulae, an attempt was made to divide them in several groups. Of 186 brooches from the territories of Wielbark culture, Masłomęcz group and West Baltic cultural circle, it was possible to conduct a more thorough stylistic analysis of 155 items. The purpose of the proposed classification is to introduce some order to facilitate studies on this type of finds. The main criterion for this classification is the shape of the bow, with ornamental elements taken into consideration as secondary factors. Group I (Fig. 4) includes slim fibulae with unprofiled bows, semi-circular or triangular in cross section. Group II (Fig. 5) make also slim fibulae but with profiled bows and feet, i.e. partly facetted edges, with rectangular me-

tope areas at the end of the bow and on the foot below the sheet catch. The metopes are usually not decorated; only sometimes cuts appear on the sides (Fig. 5:5), in the shape of ‘X’ or carved lines (Fig. 5:4, 11, 15). Group III includes items similar to pattern ZG-28 according to A. Kokowski, which means specimens that are chunky, with wide bows and feet, facetted, and with rectangular metope areas. They are mostly cut on the sides, or decorated with a minted ‘X’. Decorations in the form of parallel engraved lines also appear (Fig. 7:15; 9:11; 10:1), as well as chequered patterns (Fig. 7:10, 11), minted dots, lines or bows (Fig. 7:12, 14; 8:4, 6; 9:8), herringbone (Fig. 8:11) or concentric circles (Fig. 9:9). The vast majority of fibulae from this group have round, elongated or shaped lumps at the ends of the springs. Within this group two types have been identified: IIIA – with no lump on the head (Fig. 7, 8) and IIIB – with a lump on the head (Fig. 9, 10). Group IV is represented by fibulae whose bows are made from a tape (Fig. 11). Some of them have ornamental metopes at the ends of bows and feet, separated by a carved ornament or lightly facetted edges. These brooches can be also distinguished into two types: IVA – with no lump on the head (Fig. 11:1–8) and IVB – with a lump on the head (Fig. 11:9–15). Among type IVA, fibulae known only from Lithuania stand out, decidedly larger from other specimens, with long, narrow and multiply coiled springs – distincted into Lithuanian variant (Fig. 12). The bows of these fibulae are made from a wide, rectangular tape; some of them have facetted edges (the bows’ cross section is slightly trapezoid-shaped). (Fig.  12:1, 2). Some of the fibulae with sheet catch have a false spring, made from a separate piece of wire on both sides – described as A.168/172 variant (Fig. 6; 10:2–9).

192

No correlation between the shape of the sheet catches and the form of the bow has been determined; fibulae from all groups have sheet catches of different shapes, some of which are narrow, while others are wide, some decorated, and others plain. From all the fibulae included in the proposed groups, the most numerous set are Group III fibulae, which constitute 49.4% of all registered specimens. Group I fibulae constitute 17.5%; Group II – 16.2%; and Group IV – 12.3% (Fig. 13:2). The percentages within those groups are different for the materials from the Wielbark culture and the West Balt circle, which is illustrated in diagrams no. 3 and 4 in the Figure 13. The differences have also been noted among fibulae decorated with the lump on the head as they are clearly more popular (in terms of numbers and percentages) in the Balt environment (excluding the fibulae from the area now part of Lithuania) (cf. Fig. 14). However, on the Wielbark territory specimens with more ornamented bows (except metopes) are more common. The vast majority of the crossbow tendril brooches with sheet catch from both of those areas are made of bronze. 5 specimens discovered on the Wielbark area are made of silver; a few specimens of the Lithuanian variant are also made of this material. Iron specimens are found in the materials from the Dollkeim-Kovrovo, Bogaczewo and Sudovian cultures. 80 of the Almgren 172 fibulae discussed here come from the Balt enviromen, with the largest group found on the Bogaczewo culture territory (26 specimens) and neighbouring sites to the north-east, the so called Gołdap group of the Sudovian culture (25 specimens). Only a few were found in the Dollkiem/Kovrovo culture area, at the cemeteries located along the western shores of the Sambia Peninsula and lower Pregola River (15 specimens). One fibula was found at a burial ground of the Central Lithuania group in Marvelė on Niemen River. The remaining 13 specimens were found at several sites of the East Lithuania Barrow culture (see Fig. 15). Among the Balt finds most belong to Group III (28 specimens), with type B represented by 19 specimens. 9 specimens of Group I were also found, as well as 11 of Group II and 19 of Group IV (see Fig. 13:4). In the West Balt circle, crossbow tendril brooches with sheet catch could be dated from the end of phase C2 until the early stage of phase D. The oldest among those, i.e. specimens from Group I, were mostly found together with items from Late Roman Period. More accurately dated specimens of the largest groups III and IV can be dated to the early stage of phase D. Nonetheless, it appears that their occurrence cannot be stretched beyond the first phase of the Sambian horizon – they weren’t found accompanied by e.g. fibulae types Schönwarling/Skowarcz and Dollkeim/Kovrovo, or specimens with star-shaped foot.

Izabela Szter, Agata Wiśniewsk a, M arcin Woźniak

In the Wielbark culture and the Masłomęcz group crossbow tendril brooches with sheet catch were discovered on 46 sites. They concentrate in places where stable settlement structures existed in phase C3–D, i.e. mainly in northern Masovia, southern Lublin province, and lower Vistula (see Fig. 15). Among 104 specimens, the majority are Group III fibulae (49 specimens), with a clear dominance of items without the lump on the head (IIIA – 29 specimens). 17 specimens belong to Group I, 13 to Group II, and 6 – to Group IV (see Fig. 13:3). The oldest is probably the fibula from grave XXXIV in Kozłówko, which can be dated to the late stage of phase C2. The chronology of the majority of Almgren 172 fibulae in the Wielbark culture and the Masłomęcz group may be defined as the phase C3–D. Tree specimens are most probably dated to the phase D, what excludes this type of brooches from being an indicator of phase C3 in the Wielbark culture. The above attempt to provide an overview of Almgren 172 fibulae from the territories of Wielbark culture and the West Balt circle shows that they constitute a relatively diverse collection, both in terms of morphology and chronology. The oldest group comprises specimens with slim and unprofiled bows, frequently with a false spring, which could have appeared in the late stage of phase C2, or at the turn of phases C2 and C3 (C3–D). The chronological situation of the fibulae from Group II is less clear. The few well-preserved sites indicate that they are younger than the fibulae from group I, and their chronology is closer to the fibulae from Group III. The fibulae from Group III, as well as similar specimens from Group IV, are dated to phase C3–D, with the possibility to the extension of their chronology up to the developed stage of the Early Migration Period. The crossbow tendril brooch with sheet catch from Wąsosz belongs into group IVA. Based on the conclusions reached above, one can date it possibly to C3–D, and most probably even the beginning of the Early Migration Period. It is still difficult to establish its cultural attribution. In terms of morphology and location, the fibula is more similar to specimens found in the Balt enviroment rather than those from the Wielbark territory. A specimen with a nearly identical bow and spring was found at a West Baltic burial ground in Podliszewo, ca. 35 km north-east of Wąsosz. Location-wise, the closest fibula of type A.172, which can be associated with the Wielbark culture, was found near Turosnia Kościelna in Podlasie, ca. 75 km south of Wąsosz. It is possible that the fibula discussed here provides evidence of the movements of Masuria inhabitants south, to territories which were either completely abandoned or largely depopulated. The proposed interpretation of the fibula from Wąsosz is a hypothesis which requires verification through excavations and research.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Sławomir Wadyl

Some remarks on the phenomenon of so-called belt hooks in the West Balt lands

The south-eastern coast of the Baltic Sea seems to be a zone of significant concentration of so-called belt hooks (Fig. 1). However, the map of distribution of these artefacts was limited to finds from the Western Slavonic areas (Mecklenburg, Pomerania) (cf. Gabriel 1988, fig. 4; Kóčka-Krenz 1993, p. 126, map 60). So far, we have not realized the scale of the phenomenon, usually quoting just a few finds from the West Balt lands. Finds referred to most often as a belt hooks (German Gürtelhaken) are leaf-shaped, less often almond-shaped thin plates of bronze, occasionally iron, exceptionally silver. One end is provided with a hook, and the other with an S-shaped eye. Both ends are bent on the opposite sides. Additionally there is a small ring placed in the S-shaped eye (see Fig. 2). Insignificant part of them have no ornamentation, but most of them are decorated with incised or stamped ornaments. The objective of this paper is to draw attention to a strong, unrecognized concentration of belt hooks in the West Balt lands. At present, the assemblage of such artefacts is large enough to reconsider several important issues concerning their chronology, distribution, etc.1

ing this category of finds, namely by Heinz Knorr (1970). The main argument used by him was that belt hooks were found in several inhumation graves. Few scholars, however, pointed out that such artefacts would not secure a stable fastening of the belt (Schmidt 1989, p. 32; Kóčka-Krenz 1993, p. 126). An alternative interpretation was proposed by Ingo Heindel (1990, p. 29–32). According to this scholar, socalled Gürtelhaken were fishing lures or spinners for fishing, especially predatory fish. The main arguments for such an opinion were ornamentations resembling fish scales, and a presence of a large number of finds at settlement sites in areas favourable for fishing. Józef Kostrzewski (1960, p. 261) and Marian Rulewicz (1994, p. 128–129) attributed a similar role to the investigated hooks. For several reasons, it is difficult to agree with this idea. First, the discussed artefacts have simple hooks without a barb, while hooks of all spinners end with a barb. Another argument that allows to question this interpretation is the identical shape and dimensions of fishing lures, which differ significantly from the ‘hooks’ in question. Furthermore fishing lures usually possess the hole for attaching the cord, *** and no holes were found on the discussed finds. Moreover, it is doubtful that artefacts that can be lost easily like spinIn archaeological literature, the issue of belt hooks was ners were made of silver (one hook found near the Curodiscussed quite often, usually with regard to the question nian Spit, as well as the discovery from southern Poland; of function that these artefacts played. Various functions Wadyl, in press). have been proposed. Robert Belz (1893, p. 227–228) was Another proposal assumes that the hooks were part of the first to deal with this question. He interpreted them as the belt; however, they were not belt buckles, but pendants/ belt buckles (German Gürtelschließe). The concept was ad- hangers that allowed to fasten a bag to the belt (Schmidt vocated by the author of the most extensive work concern- 1989, p. 33; also Ibsen 2009, p. 206). What is more, Hanna Kóčka-Krenz came to similar conclusions. This author assumed that the hangers were put into a hole in the belt 1  This paper was written as a result of a research project DEC-2015/16/S/ (with the hook-shaped end), and small artefacts of daily HS3/00533 financed by the National Science Centre.

194

Sławomir Wadyl

Fig. 1. Distribution of finds of belt hooks in the West Balt lands: a – 1 find; b – 2–4 finds; c – 5 and more finds. 1 – Povarovka; 2 – Bogatoye; 3 – Pionerskij; 4 – Kovrovo; 5 – Saostrowje; 6 – Wetrowo; 7 – Zielonogradsk; 8 – Mokhovoe; 9 – Mokhovoe (Kaup); 10 – Mitino; 11 – Curonian Spit; 12 – Wiesiołoje; 13 – Volnoe; 14 – Janów Pomorski; 15 – Orneta; 16 – Dąbrówka; 17 – Urbanowo; 18 – Ardapy; 19 – Smolajny; 20 – Dobre Miasto; 21 – Cerkiewnik; 22 – Olsztyn-Las Miejski; 23 – Olsztyn/Lake Track; 24 – Franknowo; 25 – Szestno-Czarny Las; 26 – Bogaczewo-Kula; 27 – Staświny; 28 – Pasym; 29 – Kętrzyn (surroundings); 30 – Szurpiły. Drawing S. Wadyl

use were carried on them, by means of attaching them to the S-shaped eye (Kóčka-Krenz 1993, p. 127). A similar solution was advocated by Vladimir Kulakov (2015, p. 390), who believed that the discussed artefacts were hooks that helped to attach the purse which contained trade utensils (scales and weights), coins and other items of significant value (amber) to the belt. Another interesting interpretation assumes that the belt hooks were clothing fasteners (Koperkiewicz 2015, p. 64–65; cf. Stanisławski, Filipowiak 2013, plate II:19). However, this idea has not been supported with any evidence. We may assume that the fastener would have to be attached permanently to the cloth with a ring, and in the place of fastening there should be an eye. This view is undoubtedly appealing; however, several facts speak against it. The context of the grave finds clearly indicates the connection with the belt. Moreover, the hooked end which is open seems to be quite sharp, whereby the use of fastener in such a way would not be safe. There is also a view assuming that belt hooks were fasteners for shoes (Shiroukhov 2015, p. 260);

however, the author of this idea has not substantiated his hypothesis widely. Taking into consideration the rich ornamentation and the aesthetic look of the belt hooks it seems that their decorative value was of great significance. Therefore, irrespective of their function, it can be assumed that they were used as decorative artefacts. Finds from inhumation graves are particularly relevant for this specific issue. There were five artefacts revealed in such a context in Mecklenburg. In three cases the place of find of Gürtelhaken was described precisely. In Grave 1 in the cemetery in Gamehl, Kr. Wismar it was found at ‘Gürtelhöhe’ (Knorr 1970, p. 102). In Grave 14 in the cemetery in Damm, Kr. Rostock, it was located ‘unter der rechten Hand’, while in Grave 16 at ‘Höhe des Gürtels’ (Knorr 1970, p. 102). New discoveries in two inhumation graves in Powajen / Povarovka, Kaliningradskaya obl., are of enormous value (Pronin et al. 2006, fig. 191:3, 202:6). The belt hooks were found in the proximity of the hips, which confirms earlier observations.

Some remarks on the phenomenon of so-called belt hooks in the West Balt lands

The finds from the inhumation graves, both from Mecklenburg and West Balt lands, where the belt hooks were found adjacent to the hips seem to confirm the connection with the belt. One of new finds from Tartaczna Street in Gdańsk (northern Poland) is particularly important for this issue. A considerably long cord was found with the buckle, which suggests that it could be attached to the belt2. These arguments seem to support the assumption that the discussed artefacts were part of the belt. It seems that they could serve as belt buckles. However their construction indicates that they could be used only with a narrow belt loosely girding the hips. Most evidence tends, however, to speak for the view that they were pendants/hangers that allowed to fasten a purse or other small artefacts to the belt. There are two possible ways to attach them to the belt. The first one, which is the most likely, claims that they were attached to the belt using a strap or a cord. The second method suggests that they were attached directly to the belt. *** The archetype of the belt hooks has been sought in fasteners of neck rings (Knorr 1970, p. 99). Indeed, the shape of these two categories of artefacts is very similar (see Łęga 1930, pl. 34, fig. 181–183; Sternberger 1947, p. 190, fig. 66, 213:12, 239:3; Wiechmann 1996, pl. 10, 20, 23–25, 27, 28, 33). Analogously to the belt hooks, neck ring fasteners are leaf-shaped. One of the ends has a hook while the other is provided with an eye. Both elements form a clasp (Fig. 3). In previous studies the belt hooks were dated back to the 11–12th c. (Knorr 1970, p. 93) or the 11–13th c. (Kóčka-Krenz 1993, p. 126). A different opinion was expressed by I. Heindel (1990, p. 29–32), who made use of the criterion of raw materials. According to him, artefacts made of iron should be dated to the 7–10th c., while those of bronze – to the 11–13th c. Joachim Herrmann has recently published finds from Ralswik in Germany, which occurred in contexts dating back to the 9th c. A group of finds from other sites can also be certainly dated to the period before the 11th c. (Herrmann 2005, p. 91, fig. 124:m–p). New finds from the West Balt lands provide some important pieces of information regarding the chronology of the investigated artefacts. Most of specimens are dated within the 11–12th c. A certain group of them, however, can be dated to an earlier horizon. This group include belt hooks from Pasym, Szczytno district, Franknowo, Olsztyn district, Janów Pomorski, Elbląg district, Olsztyn-Las

195

Fig. 2. Zielonogradsk, Kaliningradskja obl. / Kirtigehnen, Kr. Fischhausen. Complete belt hook with the ring placed in the S-shaped eye. SMB-PK/MVF, PM - VIII, 3,3 VII/7, II. Drawing D. Żak-Boryszko

Miejski, Olsztyn district and probably Szestno-Czarny Las, Mrągowo district (Wadyl, in press, catalogue). A map of distribution of finds of belt hooks reveals two main concentrations: the largest in Mecklenburg and a smaller on the south-eastern shores of the Baltic Sea. Heinz Knorr believed that areas west of the Odra river were the area of origin of belt hooks (1970, p. 96). This scholar claims that such artefacts from other areas are imports and they could have been brought by the sea (Knorr 1970, p. 99, 101). Some time ago Ingo Gabriel expressed his doubts regarding the theory of clearly Slavonic origin of this category of artefacts (1988, p. 207). A distinct accumulation of such artefacts in the south-eastern coast of the Baltic Sea and in West Balt lands calls into question previous interpretations. ***

The south-eastern coast of the Baltic Sea is a zone of signifi­ cant concentration of the belt hooks. So far, we have not realized the scale of the phenomenon. It has to be stressed that until recently only one artefact has been discovered in the vicinity of the Curonian Spit (Knorr 1970, map 1; Gabriel 1988, fig. 41). In the last decade more finds from the area inhabited in the Early Middle Ages by the Prussians were reported (Ibsen 2009, p. 204–207; Schiroukhov 2015, p. 260, fig. 7). In the most complete catalogue of finds about 20 2   The artefact has not been published. Information from Ewa Trawicartefacts were listed, with nearly half of them found at the ka, Director of the Archaeological Museum in Gdańsk.

196

Sławomir Wadyl

Fig. 3. Neck ring with S-shaped fastener from Wangels, Kr. Ostholstein. After Wiechmann 1996, p. 674–675, pl. 24–25

burial ground in Kaup near Wiskiauten (Mokhovoe), Kaliningradskaya obl. (Kulakov 2015, p. 388–390, fig. 9–10). During the inquiry the author of this paper gathered information about 54 belt hooks from Prussia. 27 of them originate from cemeteries, 15 from the settlements, and the context of others is unknown3 (see Fig. 4). The map of

distribution of West Balt finds reveals two main zones of their presence. The first one is the north-western part of the Sambian Peninsula, where the largest number of finds is known. The other one is the basin of the middle and upper Łyna river. It is worth noting that there are no such artefacts from the northern and eastern area of the Prussian lands and Eastern Baltic areas. New discoveries and reinterpretation of some archival artefacts from the south-eastern shores of the Baltic Sea forced scholars to change the perception of such finds, related so far to the north-western Slavic zone. Such a significant concentration of belt hooks in the Prussian territories indicates that the interpretation of these artefacts as imports should be questioned. Furthermore, a relatively early chronology of some Prussian finds may be a confirmation of this opinion. Therefore, we may conclude that they were part of early medieval Prussian costume/clothing.

3  A complete catalogue of finds will be published soon (Wadyl, in press). Belt hooks were found in: Ardapy, Bartoszyce district, Bogaczewo-Kula, Giżycko district; Bogatoye (Богатый), Kaliningradskaya obl. / f. Pokalkstein, Kr. Fischhausen; Cerkiewnik, Olsztyn district; Dąbrówka, Olsztyn district; Dobre Miasto, Olsztyn district; Franknowo, Olsztyn district; Janów Pomorski, Elbląg district; Kovrovo (Коврово), Kaliningradskaya obl. / f. Dollkeim, Kr. Fischhausen; Mohovoe (Моховое), Kaliningradskaya obl. / f. Wiskiauten, Kr. Fischhausen (13 finds); Curonian Spit, Kaliningradskaya obl.; Mitino (Митино), Kaliningradskaya  obl.; Olsztyn-Las Miejski, Olsztyn district (4 finds); Olsztyn/ Lake Track, Olsztyn district; Orneta, Lidzbark district; Orneta Kolonia, Lidzbark district; Pionerskij (Пионерский), Kaliningradskaya obl. / f. Hünenberg, Kr. Fischhausen; Povarovka, Kaliningradskaya obl. (7 finds); Sambia, Kaliningradskaya obl.; Saostrowje (Заостровье), Kaliningradskaya obl./ f. Rantau, Kr. Fischhausen; Smolajny, Olsztyn New locations can be added to the list: Pasym, Szczytno district (unpudistrict; Staświny, Giżycko district; Szestno-Czarny Las, Mrągowo blished artefact uncovered during the excavations carried out in the district (2 finds); Urbanowo, Lidzbark district; Volnoe (Вольное), Ka- 1960s), Szurpiły, Suwałki district (unpublished find, information from liningradskaya obl. / f. Schulstein, Kr. Königsberg; Wetrowo (Ветрово), Ludwika Jończyk and Marcin Engel), and Kętrzyn, Kętrzyn district Kaliningradskaya  obl.  / f.  Ekritten, Kr. Fischhausen; Wiesiołoje (recently in the neighbourhood of Kętrzyn another belt hook was fo(Весёлое), Kaliningradskaya  obl. / f. Balga, Kr. Heiligenbeil; Zielono- und, information from Mariusz Wyczółkowski). In the last few years gradsk (Зеленоградск), Kaliningradskaya obl. / f. Kirtigehnen, Kr. Fi- more than a hundred finds were discovered in the Sambian Peninsula schhausen. – information from Konstantin Skvortsov.

Some remarks on the phenomenon of so-called belt hooks in the West Balt lands

197

Fig. 4. Selected belt hooks from West Balt lands. A–c, j, k, ł, n, s, t – Mokhovoe; d – Dąbrówka; f – Staświny; g – Curonian Spit; e, h – Szestno-Czarny Las; i – Janów Pomorski; l – Pionerskij; m – Zielonogradsk; o – Mitino; p – Orneta; r – Olsztyn-Las Miejski; s – Povarovka. Drawing D. Żak-Boryszko

198

Sławomir Wadyl

Bibliography Beltz R. 1893 Wendische Alterhümer, Jahrbücher der Vereins für Mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde, Bd. LVIII, p. 173–231. Gabriel I. 1988 Hof- und Sakralkultur sowie Gebrauchs- und Handelsgut im Spiegel der Kleinfunde von Starigard/ Oldenburg, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, Bd. 69, p. 103–291. Herrmann J. 2005 Ralswiek auf Rügen. Die slawisch-wikingischen Siedlungen auf Rügen und ihr Hinterland. Teil III: Die Funde aus der Hauptsiedlung, Beiträge zur Urund Frühgeschichte Mecklenburg-Vorpommerns, Bd. 37, Schwerin. Heindel I. 1990 Riemen- und Gürtelteile im westslawischen Siedlungsgebiet, Berlin. Knorr H. 1970 Westslawische Gürtelhaken und Kettenschließgarnituren. Ein Beitrag zur Deutung Alt-Lübecker Funde, Offa, Bd. 27, p. 92–104. Koperkiewicz A. 2015 Badania archeologiczne wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego Olsztyn-Las Miejski w latach 2006 i 2013, [in:] Zanim powstało miasto. Raport z realizacji interdyscyplinarnego projektu badań wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego Olsztyn-Las miejski, red. A. Koperkiewicz, B. Radzicki, Olsztyn, p. 52–92. Kostrzewski J. 1960 Haczyki do wędki z błyskawką, Etnografia Polska, t. 3, p. 257–264. Kulakov V.I. 2015 Vesy i detali ih krepleniâ k poâsu u Prussov i Kuršej v X–XI vv., Pomorania Antiqua, t. XXIV, p. 373–400.

Kóčka-Krenz H. 1993 Biżuteria północno-zachodnio-słowiańska we wczesnym średniowieczu, Poznań. Łęga W. 1930 Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk, Toruń. Pronin G.N., Smirnova M.E., Mišina T.N., Novikov V.V. 2006 Mogil'nik Povarovka X–XIII vv. (Kaliningradskaâ oblast'), Materialy ohrannyh arheologičeskih issledovanij VIII, Moskva. Rulewicz M. 1994 Rybołówstwo Gdańska na tle ośrodków miejskich Pomorza od IX do XIII wieku, Gdańsk wczesnośredniowieczny, t. X, Wrocław-Warszawa-Kraków, p. 31–374. Schmidt V. 1989 Drense. Eine Hauptburg der Ukrane, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte der Bezirke Rostock, Schwerin und Neubrandenburg, Bd. 22, Berlin. Shiroukhov R. 2015 Contacts between Prussians and Curonians in the 11th – early 13th centuries, according to the Archaeological Data, [in:] Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann, Warszawa-Białystok, p. 255–273. Stanisławski B., Filipowiak W. 2013 Wolin wczesnośredniowieczny, część 1, Warszawa. Stenberger M. 1947 Die Schatzfunde Gotlands der Wikingerzeit. Bd. 2: Fundbeschreibung und Taffeln, Stockholm. Wadyl S. In press Wczesnośredniowieczne klamry haczykowate z ziem pruskich. Klamry do pasa, błystki czy zapinki?, Światowit. Wiechmann R. 1996 Edelmetalldepots der Wikingerzeit in Schleswig-Holstein. Vom „Ringbrecher” zur Münzwirtschaft, Offa-Bücher, Bd. 77, Neumünster.

Some remarks on the phenomenon of so-called belt hooks in the West Balt lands

199

Kilka uwag o klamrach haczykowatych na ziemiach zachodniobałtyjskich Klamry haczykowate (niem. Gürtelhaken) to liściowate, rzadziej migdałowate, cienkie płytki z brązu, sporadycznie żelaza, wyjątkowo srebra, o jednym końcu zaopatrzonym w haczyk, drugim zaś w esowate uszko. Przedmioty te wzbudzały zainteresowanie wielu badaczy, którzy zaproponowali szereg możliwości interpretacyjnych, zwłaszcza w zakresie funkcji, jaką pełniły. Najczęściej sądzono, że były to zapięcia do pasa – Gürtelhaken, Gürtelschließen. Alternatywna koncepcja zakłada, że były to błystki/haczyki do łowienia ryb. Inna interpretacja sugerowała, że haczyki tego rodzaju są nie tyle zapięciami do pasa, co przywieszkami, za pomocą których mocowano do pasa drobne przedmioty. Ze względu na dystrybucję klamer i ich obecność niemal wyłącznie na terenach Meklemburgii i Pomorza, z niewielką liczbą znalezisk z obszarów leżących poza tą strefą, rzeczone przedmioty uznawano do niedawna za wytwory charakterystyczne dla Słowiańszczyzny północno-zachodniej. Autor artykułu zebrał dane o 54 klamrach haczykowatych z ziem pruskich. 27 z nich pochodzi z cmentarzysk,

15 ze stanowisk o charakterze osadniczym, a kontekst pozostałych nie jest znany. Skartowanie znalezisk z ziem pruskich wskazuje na dwie wyraźne strefy ich występowania. Pierwsza, z największą liczbą zabytków, zamyka się w północno-zachodniej części Półwyspu Sambijskiego. Druga to dorzecze środkowej i górnej Łyny. Większość okazów datowana jest w na XI–XII w., jednak pewna ich grupa może być pewnie datowana na starszy horyzont (Franknowo, Olsztyn-Las Miejski, Pasym czy Janów Pomorski). Mapa rozprzestrzenienia klamer ujawnia dwa główne obszary ich występowania: największa koncentracja znajduje się w Meklemburgii, a mniejsza – na południowo-wschodnich wybrzeżach Bałtyku. Za obszar pochodzenia klamer uważano obszary położone na wschód od Odry. Wyraźne nagromadzenie przedmiotów tego typu na południowo-wschodnim wybrzeżu Bałtyku, na terenach pruskich stawia pod znakiem zapytania dotychczasowe interpretacje, w których klamry wiązano ze strefą Słowiańszczyzny północno-zachodniej.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Karolina Zięba-Kulawik, Marta Szostak, Piotr Wężyk, Marta Bura, Janusz Janowski, Jerzy Łapo

Cyfrowa Piramida Fahrenheida. Modelowanie 3D oraz integracja chmur punktów lotniczego i naziemnego skanowania laserowego Piramidy w R apie

Piramida w Rapie (gm. Banie Mazurskie, pow. gołdapski) (Ryc. 1) jest unikalnym obiektem znanym powszechnie jako grobowiec rodu von Fahrenheid (Farenheid) (Krueger 1900; Piątek 2000, s. 166–171; Słoma 2002; Łapo 2016a, s. 6–16). Posadowiona została na końcu grobli wcinającej się w bagno Luschnitz, na południowy wschód od założenia dworskiego w Rapie, będącego od 1773 roku w rękach Fahrenheidów. Kamienno-ceglana budowla (Politalska, Politalski 2016, s. 30–37) z zewnątrz ma formę smukłej piramidy umieszczonej na prostopadłościennej podstawie. Grobowiec ten był wielokrotnie plądrowany. Największe zniszczenia przyniosła wizyta wandali w  1977  r.1 kiedy zbezczeszczono również szczątki osób tam pochowanych. Budowla nie konserwowana niszczała. Nieudolne prace naprawczo/budowlane pod koniec lat 90. XX w., spowodowały rozkład zaprawy, której użyto do wymurowania grobowca. Badania i prace porządkowe w Piramidzie rozpoczęto we wrześniu 2015 roku miały one na celu zadokumentowanie i zdiagnozowanie jej stanu. Badaniami kierował mgr Janusz Janowski z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. W projekcie wzięli udział (w porządku alfabetycznym)2: • mgr Marta Bura (Pracownia Skanerów 3D Instytutu Archeologii, Laboratorium Cyfrowe Humanistyki Uniwersytetu Warszawskiego) – koordynacja projektu, dokumentacja trójwymiarowa (skaner laserowy Leica P30), • mgr Dariusz Dajek (Firma Termenergia) – badania termowizyjne (kamery marki Flir),

  Wyniki kwerendy wśród mieszkańców okolicy.   Serdeczne podziękowania dla wszystkich uczestników ekspedycji, którzy zaangażowali się w projekt ratowania Piramidy w Rapie.

• dr hab. Hubert Kowalski (Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego) – historia rodu von Fahrenheid, • mgr Marek Lisowicz (Wydział Poszukiwań Specjalnych) – badania georadarowe, • dr Jerzy Łapo (Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie) – historia oraz tło kulturowe epoki, w której żyli członkowie rodu von Fahrenheid, • mgr arch. Stanisław Politalski (eSPe STUDIO) – dokumentacja architektoniczna, • mgr Dominik Purchała (Laboratorium Cyfrowe Humanistyki Uniwersytetu Warszawskiego) – dokumentacja projektu, • dr hab. Piotr Wężyk, dr Marta Szostak, mgr inż. Karolina Zięba-Kulawik (Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie) – integracja pomiarów ze skaningu naziemnego ze skaningiem lotniczym; badaniami krajobrazu w otoczeniu piramidy, modelowanie 3D, • dr Wiesław Więckowski (Pracownia Bioarcheologii Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) – badania antropologiczne.

1

2

Ryc. 1. Lokalizacja Piramidy w Rapie, gm. Banie Mazurskie

202

K arolina Zięba-Kulawik, M arta Szostak, Piotr Wężyk, M arta Bur a, Jan usz Janowski, Jer zy Łapo

Ryc. 2. Piramida lodowa w Neuen Garten w Poczdamie. Wg Gussone 2008

Piramida powstała najprawdopodobniej między rokiem 1792 a 1795. Pierwszą lokalizacja piramidy-grobowca w Rapie odnajdujemy na tzw. mapie Schröttera, która powstała w latach 1796–1802 (Łapo 2016b, s. 20). Pierwotnie miała pełnić funkcje lodowni – magazynu do przechowywania lodu (Łapo 2016b, s. 19–20). Pierwowzorem była najpewniej „piramida lodowa” z Poczdamu (Ryc. 2), wzniesiona w latach 1791–1792 w królewskim Nowym Ogrodzie (Neuen Garten). Konstrukcja dobrze łączyła w sobie funkcję gospodarczą z cechami budowli parkowej, zlokalizowanej w założeniu utrzymanym w stylu angielskim. Nosiła także wyraźne piętno ówczesnej egiptomanii i filozofii masońskiej (Gussone 2008, s. 228–237). Król pruski Friedrich Wilhelm II i Johann Friedrich Wilhelm von Fahrenheid, uchodzący w końcu XVIII w. za najbogatszego człowieka w Prusach Wschodnich, byli „dobrymi znajomymi”, m.in. właściciel Rapy otrzymał tytuł szlachecki w niespełna dwa miesiące od wstąpienia na tron nowego władcy. Obaj byli również wysoko postawionymi wolnomularzami.

W 1795 roku Piramida w Rapie została zaadaptowana na grobowiec – spoczęła w nim jako pierwsza Fridericke von Fahrenheid (+1795), żona Johanna Friedricha Wilhelma, budowniczego obiektu. Ostatecznie w mauzoleum umieszczono trumny ze szczątkami pięciu osób z głównej linii rodziny von Fahrenheid oraz kilku kolejnych, najpewniej z rodzin von Bujack i von Altenstadt, które związane były z majoratem ustanowionym na majątku w Rapie i Małych Bejnunach w 1888 roku (Więckowski 2016, s. 38– 44). Ciała tych osób dzięki doskonałej wentylacji wewnątrz pomieszczenia uległy naturalnej mumifikacji. Po 1945 roku grobowiec, jak i znajdujące się wewnątrz szczątki, były wielokrotnie bezczeszczone. Co więcej, „poszukiwacze skarbów” w kilku miejscach uszkodzili konstrukcję budowli, która obecnie grozi zawaleniem (Łapo 2016b, s. 22; Politalska, Politalski 2016, s. 33–37). W związku z tym podjęto szereg działań mających na celu pełne zadokumentowanie i zbadanie budowli (Ryc. 3). Jednym z takich działań były badania termowizyjne (Ryc. 4) prowadzone w jej wnętrzu. Wykazały one bardzo

Cyfrowa Pir amida Fahr enheida. Modelowanie 3D or az integr acja chmur pu nktów lotniczego i naziemnego sk anowania laserowego Pir amidy w R apie

203

Ryc. 3. Wnętrze Piramidy po wstępnym uporządkowaniu. Fot. H. Kowalski

Ryc. 5. Stan zachowania szczątków Fahrenhaidów. Fot. H. Kowalski

Ryc. 4. Badania termowizyjne. Oprac. D. Dajek

wysoką wilgotność powietrza (ok. 82%), która spowodowana została zaburzeniem cyrkulacji powietrza poprzez zagruzowanie kanałów wentylacyjnych oraz zamurowanie otworu drzwiowego. Badania bioarcheologiczne wykazały, iż miała ona również negatywny wpływ na stan naturalnie zmumifikowanych szczątków rodziny Fahrenhaitów tam pochowanych (Więckowski 2016, s. 44) (Ryc. 5). Po wstępnym uporządkowaniu wnętrza grobowca zostało ono zadokumentowane przy pomocy skanera laserowego Leica P30 (Ryc. 6). Wykonano wówczas serię ska-

Ryc. 6. Dokumentacja wnętrza grobowca skanerem laserowym Leica P30. Fot. H. Kowalski

nów w wysokiej rozdzielczości (od 3.1mm do 1.6mm/10m) – trzy we wnętrzu grobowca oraz dziewięć na zewnątrz (Ryc. 7). Urządzenie to działa podobnie do dalmierza laserowego, czyli laser wysyła wiązkę, która odbiją się od napotkanej „przeszkody”, odbija się wracając z informacjami o swoim położeniu XYZ oraz intensywność siły tego odbicia. Skaner uzyskuje 1 mln punktów/s dzięki czemu

204

K arolina Zięba-Kulawik, M arta Szostak, Piotr Wężyk, M arta Bur a, Jan usz Janowski, Jer zy Łapo

Ryc. 7. Plan rozstawienia stanowisk skanowania. Oprac. J. Janowski

tworzy się tzw. chmura punktów która odzwierciedla dokumentowaną rzeczywistość z bardzo dużą dokładnością. Poprzez wbudowany aparat fotograficzny każdy pomiar posiada informacje w postaci RGB. W programie Cyclone, poprzez proces Registration łączymy pojedyncze stanowiska uzyskując pełną dokumentację grobowca, zarówno jego wnętrza, jak i otoczenia w jakim się on znajduję (Ryc. 8). Tak pozyskana dokumentacja pozwoliła na przygotowanie pełnej inwentaryzacji architektonicznej Piramidy w Rapie. „Obiekt jest zorientowany niemal dokładnie na osi wschód–zachód z wejściem umiejscowionym w elewacji zachodniej. W narożach kwadratu stanowiącego rzut kaplicy, znajdują się masywne filary wymurowane z cegły pełnej, pierwotnie tynkowane, obecnie zabezpieczo-

Ryc. 8. Chmura punktów. Oprac. M. Bura

ne obrzutką cementową lub z przewagą cementu. Elewacje mają osiowy, symetryczny układ, z centralnie umieszczonym wejściem od strony zachodniej i pojedynczymi oknami w pozostałych elewacjach. Wyodrębnić w nich można część stanowiącą schodkowo wycofujący się cokół, który na filarach narożnych i pilastrach obramowujących wejście jest dodatkowo zdwojony. Masywne ściany grobowca posiadają konstrukcję dwuwarstwową. Na zewnątrz stanowi ją mur z kamienia polnego dużych rozmiarów. Luki między głazami wypełnione zostały otoczakami o  mniejszych gabarytach. Spoiwo pierwotne stanowi zaprawa wapienna zaś obecnie szczeliny między kamieniami wyspoinowano zaprawą cementową, zabezpieczając ją tymczasowo przed całkowitą degradacją. W obrębie ścian, szczególnie w okolicach gzymsu, widoczne są ślady współcześnie wykonanych napraw i przemurowań. Od środka, ściany wymurowane zostały z cegły pełnej, przy czym wewnętrzna warstwa cegieł o grubości wozówki tworzy cztery wysklepki, stanowiące konstrukcję sklepienia nad pomieszczeniem kaplicy. Podobnie, ukośne ściany piramidy wieńczącej grobowiec, wymurowane zostały na pełny wymiar cegły. Między sklepieniem kaplicy a zwieńczeniem budowli, znajduje się komora – pustka powietrzna, wentylowana do wnętrza kaplicy czterema otworami w sklepieniu. Ściany nośne wieńczy niezbyt rozbudowany gzyms ze schodkowo ułożonych dwóch warstw kształtek ceramicznych, rozdzielonych warstwą cegły, stanowiący jeden z  nielicznych detali ozdabiających ascetyczną bryłę grobowca (Ryc. 9).

Cyfrowa Pir amida Fahr enheida. Modelowanie 3D or az integr acja chmur pu nktów lotniczego i naziemnego sk anowania laserowego Pir amidy w R apie

205

Ryc. 9. Plan budowli. Oprac. S. Politalski

Podstawowe dane techniczne

wnętrznego nie stanowią pochyłe ściany lecz cztery wysklepki (Ryc. 10). Trudno więc mówić o kącie pochylenia W wyniku przeprowadzonej inwentaryzacji ustalono na- ścian wewnętrznych identycznym jak w piramidzie Chestępujące parametry obiektu: opsa. Do tej wartości zbliża się jedynie kąt nachylenia cię• Wymiary w rzucie: ok. 10,2 x 10,2 m ciwy łuku wysklepek tworzących konstrukcję sklepienia” • Powierzchnia zabudowy: 86,02 m2 (Politalski 2016, s. 3–4). • Powierzchnia pomieszczenia wewnętrznego (w rzucie Pozyskanie danych ze skaningu naziemnego (TLS) posadzki): 39,95 m2 pozwoliło na zintegrowanie tych danych ze skaningiem • Całkowita wysokość mierzona w rejonie wejścia do ka- lotniczym (ALS), dzięki czemu możemy na spojrzeć na Piplicy: ok. 15,86 m ramidę w Rapie i jej otoczenie z szerszej perspektywy. • Wysokość piramidy wieńczącej budowlę: ok. 12,23 m • Wysokość pomieszczenia wewnętrznego: 4,73 m • Kąt nachylenia ścian piramidy wieńczącej budowlę: –– Do wysokości około 6,3 m ok. 73° –– Powyżej 6,3 m ok. 76° –– Zwieńczenie ostrosłupa (ostatnie ~30cm) ok. 62° –– Kąt nachylenia cięciwy łuku sklepienia nad pomieszczeniem wewnątrz budowli: ok. 50,0 – 52,0° –– Kąt nachylenia linii łączącej środek boku pomieszczenia i środek sklepienia: ok. 54,5°. Uzyskane wyniki pozwalają zweryfikować wiele błędnych informacji, zawartych w dotychczasowych publikacjach na temat budowli, dotyczących w szczególności wysokości obiektu i pomieszczenia wewnątrz kaplicy. Przekrój pomieszczenia ujawnia również fakt, że sklepienia we- Ryc. 10. Przekrój przez chmurę punktów. Oprac. M. Bura, J. Janowski

206

K arolina Zięba-Kulawik, M arta Szostak, Piotr Wężyk, M arta Bur a, Jan usz Janowski, Jer zy Łapo

Ryc. 11. Numeryczny Model Terenu obszaru opracowania – Dwór oraz Piramida w Rapie (obiekty zaznaczone w ramce). Oprac. M. Szostak

Ryc.14. Linia widoczności (line of sight) z Pałacu w Rapie w kierunku Piramidy na Numerycznym Modelu Pokrycia Terenu – kolor czerwony: brak widoczności (ArcMap, Esri). Oprac. K. Zięba-Kulawik

Ryc. 12. Ortofotomapa obszaru opracowania (źródło: geoportal.gov. pl). Oprac. M. Szostak

Ryc. 13. Rapa - skalibrowany fragment mapy Prus Wschodnich, 1938 r. Piramida została wzniesiona około kilometra od zespołu dworsko-parkowego Angerapp (Rapa) (obiekty zaznaczone w czerwonej ramce). Przez park przylegający od południa do dworu Rapa przebiegała oś widokowa łącząca dwór z piramidą. Oprac. M. Szostak

Ryc. 15. Linia widoczności (line of sight) z Pałacu w Rapie w kierunku Piramidy na zmodyfikowanym NMPT (bez roślinności wokół Pałacu oraz z wariantem usunięcia drzew w promieniu 30 m od piramidy/ ścieżki; kolor zielony: brak przeszkód w widoczności (ArcMap, Esri). Oprac. K. Zięba-Kulawik

Analizując otoczenie Piramidy w Rapie w aspekcie krajobrazowym oraz powiązań widokowych z Pałacem w Rapie, przeprowadzono badania w oparciu o chmurę punktów pochodzącą z lotniczego skanowania laserowego, która została pozyskana w 2012 roku w ramach projektu ISOK (Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami). Dla obszaru Rapy chmura punktów ALS charakteryzuje się średnią gęstością 4 pkt/m2. Za-

pis danych zapewnia odczytanie współrzędnych X, Y, Z chmury punktów LiDAR do dwóch miejsc dziesiętnych. Pojedyncze sekcje mapy posiadają wymiary 500 x 500 m, a  przeciętny rozmiar pliku wynosi 200–300 MB. Ilość punktów ALS w jednej sekcji to około 6 000 000 – 10 000 000 punktów. Pliki zawierają chmurę punktów zapisaną zgodnie ze standardem 1.2 opublikowanym w 2008 roku przez ASPRS (American Society for Photogrammetry and

Cyfrowa Pir amida Fahr enheida. Modelowanie 3D or az integr acja chmur pu nktów lotniczego i naziemnego sk anowania laserowego Pir amidy w R apie

Remote Sensing). Poprawność klasyfikacji punktów jest nie mniejsza niż 95%. Oprócz współrzędnych (XYZ), pliki te zawierają m.in. informacje o przynależności punktu do klasy oraz o intensywności odbicia i trzech zakresach widzialnej części promieniowania elektromagnetycznego (RGB), pozyskanych ze zdjęć lotniczych. Zaprezentowane w dalszej części opracowania analizy przeprowadzone zostały przy wykorzystaniu różnego typu oprogramowania CAD/GIS i przeglądarek chmur punktów ALS: • FugroViewer 1.53 w celu przeglądania danych geoprzestrzennych, • Fusion/LDV 3.21 (U.S. Department of Agriculture) w celu konwersji, wizualizacji i analizy danych, generowania Numerycznego Modelu Terenu (NMT), Numerycznego Modelu Powierzchni Terenu (NMPT), • LAStools v. 120930 (M. Isenburg, J. Shewchuk) w celu przetwarzania danych LAS (selekcjonowanie danych o zadanych kryteriach, konwersja plików), • ArcMap 10.1 (Esri) z rozszerzeniami: 3D Analyst i Spatial Analyst do przeprowadzenia analizy widoczności, wizualizacji oraz utworzenia produktów analiz, • ArcScene 10.1 (Esri) w celu przeglądania plików w formacie *.asc, *.tiff w widoku 3D. W celu wykonania analiz przestrzennych rzeźby terenu wygenerowano z chmury punktów, model wysokościowy – NMT i NMPT. Generowanie NMT przeprowadzono w oprogramowaniu FUSION/LDV stosując polecenie Gridsurfacecreate. Utworzono plik o rozszerzeniu *.dtm o rozdzielczości terenowej 1,0 m. Powstałe pliki można zwizualizować jako pliki rastrowe w programie ArcMap (Ersi)3. Tak uzyskane dane umożliwiają ich podgląd w formie 2D w programie ArcMap 10.1 (Esri) oraz w formie 2,5D (dającej złudzenie trójwymiarowości), w programie ArcScene 10.1 (Esri). Wizualizacja aproksymowanej powierzchni terenu jest powszechnie używana w wielu dziedzinach. Jej rezultaty w postaci barwnych map lub obrazów są wykorzystywane nie tylko w kartografii. Wizualizacja terenu w badaniach naukowych ma głównie na celu stworzenie możliwości analizy występujących w nim form i ich związku z innymi obiektami. Najprostszą metodą wizualizacji powierzchni ciągłych jest przypisanie jej wartościom palety kolorów lub odcieni szarości. Obecnie podstawową metodą wizualizacji rzeźby terenu jest metoda cieniowania (hillshading) (Ryc. 11). Modelowanie chmury punktów ALS prowadzi do generowania modeli NMT jak również NMPT, zawiera  Oprogramowanie ArcCatalog, ArcMap, ArcScene dostępne w Laboratorium Geomatyki WL UR.

3

207

jącego poza aproksymowanym przebiegiem gruntu także obiekty na nim występujące, tj.: roślinność, budynki itp. (zawiera dane ze wszystkich klas chmury punktów) (Ryc.  14). Na potrzeby porównania wyników analiz widoczności GIS, wykonano także zmodyfikowany NMPT, częściowo bez klas roślinności (Ryc. 15). Modele te zapisano w strukturze rastra o rozdzielczości terenowej 1,0 x 1,0 m, co w większości przypadków jest w zupełności wystarczające dla analiz przestrzennych GIS (np. analiz widoczności) (Wężyk, Borowiec, Szombara, Wańczyk 2008). Analizy obszaru widoku opierają się na założeniu, że światło rozchodzi się w środowiskach jednorodnych po liniach prostych. Stosowane w wizualizacjach modele cyfrowe światła całkowicie pomijają zjawiska nakładania i uginania fali elektromagnetycznej. Nie przeszkadza to jednak w stosowaniu ich do symulacji zjawisk przestrzennych właściwych dla skal krajobrazowych, gdyż nakładanie i uginanie ma znaczenie w odległościach porównywalnych dla długości fal. Komputerowe analizy widoczności wykorzystują cyfrowe modele światła do oznaczania elementów widocznych. Światło tych modeli przesłaniane jest przez obiekty geometryczne w wyniku działania algorytmów wyznaczających powierzchnie widoczne (Ozimek 2002). Do przeprowadzenia ww. czynności wykorzystano oprogramowanie ArcMap 10.1 (Esri) z rozszerzeniem: 3D Analyst (dostępne w Laboratorium Geomatyki WL UR). Do wyznaczenia obszarów widoczności zastosowano algorytm algorytm Line Of Sight (3D Analyst), w celu sprawdzenia linii widoczności od punktu do punktu. Polecenie zastosowano na Numerycznym Modelu Pokrycia Terenu oraz zmodyfikowanym Numerycznym Modelu Pokrycia Terenu w celu zaobserwowania wpływu roślinności na widoczność pomiędzy Pałacem i Piramidą. W wierszu polecenia należy określić: wysokość punktu obserwacji, położenie punktu obserwacji, wysokość obiektu docelowego, położenie obiektu docelowego. Wysokości punktów obserwacji wyznaczono na poziomie wzroku człowieka (ok. 1,7 m). Jeśli obiekt docelowy jest widoczny z położenia punktu obserwacji, widoczna część linii widzenia jest zielona, a linia poza punktem przysłonięcia jest czerwona. Chmura punktów z naziemnego skanowania laserowego jest najlepszym materiałem do tworzenia rysunków niezbędnych podczas sporządzania dokumentacji wymaganej przy inwentaryzacji obiektu zabytkowego. Jednak przy kompleksowej analizie przestrzennej GIS w otoczeniu zabytkowego obiektu niezbędna okazuje się integracja danych lotniczego i naziemnego skanowania laserowego. Technologia ALS sprawdza się tutaj jako uzupełnienie do pomiarów górnych partii mierzonego obiektu, otaczającej roślinności oraz krajobrazu, poprzez ich umiesz-

208

K arolina Zięba-Kulawik, M arta Szostak, Piotr Wężyk, M arta Bur a, Jan usz Janowski, Jer zy Łapo

Ryc. 16. Chmura punktów ALS – Piramida w Rapie, (4pkt/m2, liczba punktów samej piramidy: 419). Oprac. K. Zięba-Kulawik

Ryc. 17. Chmura punktów TLS – Piramida w Rapie, liczba punktów piramidy (bez wnętrza): 984 868 713. Oprac. K. Zięba-Kulawik

Ryc. 18. Niesklasyfikowana chmura punktów TLS z nadaną georeferencją – kolor biały, oraz sklasyfikowana chmura punktów ALS (ISOK) – kolor wg klasyfikacji (Fugro Viewer). Oprac. K. Zięba-Kulawik

Ryc. 19. Zintegrowana chmura punktów ALS & TLS (Microstation + TerraScan; CloudCompare ). Oprac. K. Zięba-Kulawik

czenie w  jednym układzie współrzędnych. Do nadania georeferencji (PL-1992) chmurze punktów z naziemnego skanowania laserowego (Ryc. 16) użyto danych ALS pochodzących ze skanowania lotniczego w 2012 roku (Ryc. 17), które mają już nadane współrzędne przestrzenne (PL-1992). Wyliczenia zostały wykonane w programie

TerraScan (Terrasolid). Stosując funkcję Transforamtion / Known points możliwe było nadanie właściwych współrzędnych (PL-1992) chmurze punktów TLS tworząc zintegrowana chmurę punktów ALS i TLS (Ryc. 18). Dzięki integracji danych ALS i TLS możliwe jest tworzenie wirtualnych wycieczek, animacji prezentują-

Cyfrowa Pir amida Fahr enheida. Modelowanie 3D or az integr acja chmur pu nktów lotniczego i naziemnego sk anowania laserowego Pir amidy w R apie

Ryc. 20. Wirtualny przelot przez chmurę punktów wyświetloną w barwach RGB, Piramida w Rapie i okolice. Oprac. K. Zięba-Kulawik

Ryc. 21. Pomiar wysokości drzewostanów na zintegrowanej chmurze punktów ALS i TLS. Oprac. K. Zięba-Kulawik

Ryc. 22. Warianty usunięcia roślinności zagrażającej piramidzie oraz odsłonięcie widoku na obiekt. Oprac. K. Zięba-Kulawik

209

210

K arolina Zięba-Kulawik, M arta Szostak, Piotr Wężyk, M arta Bur a, Jan usz Janowski, Jer zy Łapo

Ryc. 23. Stan istniejący okolicy Piramidy – widok z drogi na obiekt (chmura punktów TLS). Oprac. K. Zięba-Kulawik

Ryc. 24. Odsłonięcie widoku na Piramidę (wariant usunięcia roślinności w promieniu 30 m od Piramidy). Oprac. K. Zięba-Kulawik

cych obiekt pomiarów. Jest to doskonały materiał informacyjny oraz promocyjnym dla danego obszaru i obiektu (Ryc. 19, 20). W kolejnym kroku możliwe jest wykonanie analiz dotyczących zagospodarowania terenu dookoła Piramidy, zmierzenie wysokości drzewostanów występujących najbliżej Piramidy (Ryc. 21), określenie stopnia ich zagrożenia dla samej budowli, jak i dla widoczności piramidy z drogi, jako aspekt turystyczny (Ryc. 22).

wości wizualizacji w widoku 2,5D bez otaczającej roślinności. Badania pokazują, iż wyniki przeprowadzonych analiz są przydatne w pracach inwentaryzacyjnych w skali krajobrazowej. Zaprezentowane formy wizualizacji rzeźby terenu są sugestywne i czytelne dla osób bez zawodowego przygotowania. Mogą stanowić cenne uzupełnienie prezentacji w celach turystycznych. Chmury punktów ALS oraz utworzone modele mogą posłużyć jako poglądowy materiał edukacyjny i informacyjny, który przyczyni się do zrozumienia idei ochrony krajobrazu oraz wpłynie na Wnioski podnoszenie świadomości zwiedzających, a także atrakcyjności turystycznej tego obszaru. Utworzone modele terenu umożliwiły przeprowadzenie Porównując otrzymane modele NMT ze starymi foanalizy obiektów objętych opracowaniem, dzięki możli- tografiami i mapami topograficznymi, można wyciągnąć

Cyfrowa Pir amida Fahr enheida. Modelowanie 3D or az integr acja chmur pu nktów lotniczego i naziemnego sk anowania laserowego Pir amidy w R apie

211

Ryc. 25. Rozwinięcie zdjęcia 360° wnętrza grobowca. Fot. J. Janowski

wnioski na temat stanu zachowania obiektów oraz zniszczeń, jakie poniosły one na przestrzeni lat. Analiza przebiegu gruntu (NMT) okazuje się być bardzo przydatna pod względem archeologicznym, szczególnie w sytuacji, kiedy budynki uległy całkowitemu zniszczeniu. Lotniczy skaning laserowy pozwala zwizualizować problem wkraczania roślinności wysokiej, krzewiastej, a także ruderalnej na tereny obszaru zainteresowania. Modele 3D umożliwiają tworzenie wizualizacji danego obszaru bez pokrywy roślinnej lub z usunięciem jej części, dają możliwość analizy gruntu pod dowolnym kątem, wykluczając z widoku zieleń pokrywająca teren, co nie jest możliwe podczas tradycyjnych prac terenowych. Kolejnym efektem pozyskanej dokumentacji było wytworzenie szeregu materiałów popularyzatorskich, min. animacje, zdjęcia 360º (Ryc. 25) mającą na celu ukazanie

wnętrza budowli, które jest zamknięte dla zwiedzających ten zabytek, a które stało się dostępne dzięki technologii VR (Virtual Reality) czy TruView Global tzw. wirtualne zwiedzanie4. Na podstawie tych materiałów wspólnie z  Muzeum Kultury Ludowej przygotowano również wystawę „Piramida w Rapie” oraz popularnonaukową publikację5, mającą na celu zapoznanie miejscowej ludności z obiektem, z którym sąsiadują na co dzień. W przygotowaniu znajduje się również pełny raport z badań w Piramidzie w Rapie, jak również konferencja mająca na celu zapoznanie władz samorządowych ze stanem jednego z  najbardziej rozpoznawalnego zabytku województwa warmińsko-mazurskiego. 4

  Dostępne poprzez stronę internetową www.3dscanlab.uw.edu.pl.   Piramida w Rapie, red. Jerzy Łapo, Węgorzewo 2016.

5

Bibliografia Gussone M. 2008 Die „Ägyptisierung” der Pyramide im Neuen Garten zu Potsdam, [w:] Koldewey-Gesellschaft Vereinigung für Baugeschichtliche Forschung E.V. Bericht über die 44. Tagung für Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung. Vom 24. bis. 28. Mai 2006 in Breslau, Karlsruhe, s. 228–237. Łapo J. 2016a Mówisz: piramida – myślisz: Fahrenheid, [w:] Piramida w Rapie, red. J. Łapo, Węgorzewo, s. 6–16.

2016b Odkrywanie Piramidy, [w:] Piramida w Rapie…, s. 17–23. Krueger G. 1900 Beiträge zur Geschichte der Familie Farenheid, Königsberg. Ozimek P. 2002 Zastosowanie algorytmów światła lokalnego w wyznaczaniu wykresów widoczności, Maszynopis rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej, Kraków.

212

K arolina Zięba-Kulawik, M arta Szostak, Piotr Wężyk, M arta Bur a, Jan usz Janowski, Jer zy Łapo

Piątek B. 2000 „Piramida z Luschnitz” czyli egiptomania jako epizod w XIX-wiecznej historii wschodniopruskiej rodziny von Farenheid, Światowit, t. II (XLIII), fasc. A, s. 166–171. Politalska S., Politalski S., 2016 Piramida okiem architektów, [w:] Piramida w Rapie…, s. 30–37. Politalski S. 2016 Inwentaryzacja i wstępna ocena stanu technicznego kap­licy grobowej rodziny Fahrenheid (tzw. piramidy w Rapie), eSPe Studio, Niepublikowany raport z badań.

Słoma J. 2002 Mazurska piramida i pruskie Ateny, Gołdap. Więckowski W. 2016 Antropolog o „mieszkańcach” piramidy, [w:] Piramida w Rapie…, s. 38–44. Wężyk P., Borowiec N., Szombara S., Wańczyk R. 2008 Generowanie numerycznych modeli powierzchni oraz terenu w Tatrach na podstawie chmury punktów z lotniczego skaningu laserowego (ALS), Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji.

Digital Fahrenhaid Pyramid. 3D modelling and integration of point clouds from aerial and terrestrial laser scanning of the Pyramid in R apa 3D Scanners Lab from Digital Humanities Laboratory at the University of Warsaw initiated the project, the purpose of which was to call attention to systematically penetrated and devastated tomb in pyramid-shaped from the 18/19th century, of family von Fahrenhaid in Rapa, Banie Mazurskie district in Poland. By conducting a series of non-invasive studies, such as thermal imaging of building; georadar

measurements around and inside the tomb; anthropological research of mummified remains and three dimensional documentation obtained a complete picture of the structure. Through the use of integration of terrestrial and airborne laser scans we manage to analyzed the surroundings in which there is an interesting of us object, as well as its influence on condition of the Pyramids.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Karol Żołędziowski

Metalurgia kolorowa Jaćwieży na tle znalezisk z rejonu Morza Bałtyckiego

Badania archeologiczne prowadzone na wczesnośredniowiecznych stanowiskach jaćwieskich dostarczyły dotychczas liczącą kilka tysięcy egzemplarzy serię zabytków wykonanych z metali kolorowych. Większość z nich pochodzi z wykopalisk i badań powierzchniowych z zastosowaniem wykrywaczy metali prowadzonych na terenie kompleksu osadniczego w Szurpiłach oraz grodziska w Jeglińcu (Ryc. 1). W niniejszym tekście prezentowane są zaledwie wstępne wyniki badań. Ze względu na ogrom bazy źródłowej, której szczegółowe omówienie znacznie przekroczyłoby ramy tego opracowania ograniczę się do umówienia jedynie najważniejszych wyników posługując się reprezentatywnymi przykładami. Tak duże natężenie zabytków na terenie Jaćwieży pociąga za sobą pytanie o pochodzenie rzeczonych przedmiotów. Czy możemy zatem mówić o lokalnej, specyficznej metalurgii kolorowej, czy nawet o kulturze jaćwieskiej? Stwierdzenie takie na obecnym etapie prac nad zagadnieniem było by zapewne dużym nadużyciem. Możemy jednak stwierdzić istnienie pewnej formy lokalnego brązownictwa, szczególnie intensywnie funkcjonującego w okresie między XI a XIII w., na co dowodów dostarczają znaleziska takie jak: narzędzia, półprodukty i odpady produkcyjne, a także serie gotowych wyrobów silnie powiązanych ze sobą stylistycznie (Ryc. 2) pochodzące z „Targowiska” (st. 4) w Szurpiłach (Żołędziowski 2015a). Znane z literatury przedmiotu wczesnośredniowieczne warsztaty brązownicze często były osobnym budynkiem, którego centralną część stanowiło palenisko. Niekiedy palenisk było kilka i przeznaczone były do różnych prac. Model ten znany jest z takich stanowisk jak Gdańsk (Hołowińska 1959, s. 58–62), Fröjel na Gotlandii (Gustafsson, Söderberg 2005, s. 14) oraz łotewskie Tervėte (Brivkalne 1964, s. 97–103).

Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk omawianych w tekście: 1 – Szurpiły, 2 – Jegliniec. Rys. K. Żołędziowski

Na „Targowisku” nie udało się zlokalizować pracowni rozumianej przez wydzielone miejsce pracy wraz z przynależącą do niego infrastrukturą. Taki stan rzeczy możemy wiązać między innymi z głęboką orką i znacznym stopniem zniszczenia osady, a także nietrwałością samych konstrukcji wykonywanych często z silnie schudzonej gliny. Co ciekawe liczne zabytki, w tym masywne łupy oczyszczonego żelaza, tzw. kriczki potwierdzają również funkcjonowanie na stanowisku pracowni kowalskiej, która również do tej pory nie została zlokalizowana. Jak wynika z dotychczasowych ustaleń surowcem najczęściej wykorzystywanym do produkcji ozdób znajdowanych na terenie Jaćwieży są stopy miedzi. Najpopularniejszą formą tezauryzacji tego surowca trafiającą na rynki basenu Morza Bałtyckiego były sztabki. Ich fragmenty znane są m.in. z takich stanowisk jak Helgö (Lundström 1970, s. 54), Ribe, Haithabu, Wolin, Stara Ładoga (Sindbæk

214

K arol Ż ołędziowski

Ryc. 2. Przykładowe materiały z okolic pracowni brązowniczej na osadzie „Targowisko” (st. 4) w Szurpiłach. Rys. L. Jończyk

2001, s. 51), Gdańsk (Hołowińska 1959, tab. XVIII:4), a także Janów Pomorski (Żołędziowski 2015b, s. 77–78) i Daugmale (kwerenda muzealna autora w Latvijas Nacionālais Vēstures Muzejs). Znajdowane one były zazwyczaj w kontekstach związanych z metalurgią kolorową. Nieco rzadziej tego typu artefakty znajdowane są jako depozyty. Trzy największe pochodzą z portu w Hai­thabu (Ulbricht 1978; Sindbæk 2001, s. 55) oraz Myrvälde i Kamänget na Gotlandii (Sindbæk 2001, s. 51–59). Na ziemiach bałtyjskich natrafiono na cztery tego typu znaleziska, wszystkie zlokalizowane na terenie dzisiejszej Łotwy (Urtans 1978, s. 211). Najczęściej występującymi przekrojami są półokrągły, trójkątny i trapezoidalny. Mimo drobnych różnic większość omówionych sztabek cechuje się daleko posuniętą standaryzacją. Znaczna część wspomnianych zabytków pochodzi z okresu wikińskiego, chociaż datowane na XIII w. znaleziska z Gdańska (Hołowińska 1959, tabl. XVIII:4) i Daugmale (kwerenda muzealna autora w Latvijas Nacionālais Vēstures Muzejs) pokazują, że podob-

na forma tezauryzacji surowca stosowana była również w późnych fazach wczesnego średniowiecza. Odmiennie prezentuje się sytuacja z jaką mamy do czynienia na terenie Jaćwieży. Jedynymi zabytkami, które możemy identyfikować jako sztabki są dwa niewielkie fragmenty o prostokątnym przekroju (Ryc. 3) pochodzące z grodziska w Jeglińcu (Iwanowska, Niemyjska 2004, s.  101). Jedna z nich nosi ślady obkuwania. Taka forma sztabki nie posiada odpowiedników w depozytach wczes­ nośredniowiecznych. Najbliższe analogie pochodzą ze Szwecji z Nya Åsle w Upplandii i Lilla Fjälls na Gotlandii i datowane są na epokę brązu (Oldeberg 1942, s. 33–35). Możemy zatem założyć, że omawiane przedmioty stanowiły półprodukty lub odpady produkcyjne związane np. z produkcją bransolet, nie zaś formę tezauryzacji surowca przeznaczoną do handlu. Deficyt stopów miedzi w postaci sztabek wiąże się zapewne z położeniem Jaćwieży w głębi lądu, a co za tym idzie utrudnionym dostępem do szlaków morskich, które w okresie wczesnego średniowiecza sta­

Metalurgia kolorowa Jaćwieży na tle znalezisk z r ejon u Mor za Bałtyckiego

Ryc. 3. Sztabki z grodziska w Jeglińcu (st. 1). Fot. K. Żołędziowski

no­wiły główną linię dystrybucji surowca nadreńskiego, z którym przeważnie wiązane są tego rodzaju znaleziska (Sindbæk 2001, s. 58–59). Analiza materiałów jaćwieskich z Szurpił i Jeglińca wykazała, że Jaćwingowie posługiwali się prawdopodobnie w dużej mierze surowcem z odzysku. W okolicach największej koncentracji zabytków metali kolorowych na „Targowisku” odkryto liczne fragmenty ciętych drutów pochodzących z naszyjników typu Totenkrone (Ryc. 4:1), na co wskazują odnalezione w pobliżu zakończenia. Nie można wykluczyć również obecności innych typów naszyjników skręcanych z drutów, których zakończenia przybierały mniej dystynktywne formy. Po przeprowadzeniu pomiarów okazało się, że średnice wspomnianych drutów niemal dokładnie odpowiadają średnicom kabłąków zapinek podkowiastych stanowiących, z dużą dozą prawdopodobieństwa, wytwory lokalne. Na części zapinek widoczne były również charakterystyczne wgniecenia powstałe w wyniku skręcania drutu typowe dla surowca odzyskiwanego ze skręcanych naszyjników (Żołędziowski 2015a, s. 149–150). Na wykorzystywanie naszyjników Totenkrone jako specyficznej formy tezauryzacji surowca mogą wskazywać również znaleziska z Równiny Dolnej. W grobach nr 29 i 43 odkrytych na wspomnianym cmentarzyskuznaleziono tego typu ozdoby z odciętym jednym z zakończeń. Miejsce cięcia zostało dokładnie spiłowane i wygładzone, co może wskazywać na dalsze użytkowanie naszyjnika jako biżuterii (Odoj 1958, s. 129, 134). Ponadto zabytek z grobu 29 liczył zaledwie trzy zwoje, podczas gdy egzemplarze kompletne mają zazwyczaj od siedmiu do dziewięciu (Odoj 1958, s. 140; Goßler, Jahn 2012, Abb. 5:1, 6). Za inną formę surowca przygotowanego do ponownego wykorzystania można uznać „paczki” w postaci kilku warstw cienkich blaszek spiętych romboidalnymi nitami (Ryc. 4:2, 3). Być może pełniły one rolę pakietów złomu służących do ponownego przetworzenia przez prze­

215

Ryc. 4. Domniemany surowiec wtórny z osady „Targowisko” (st. 4) w Szurpiłach. Fot. K. Żołędziowski

topienie lub przekucie. Co ciekawe nity stosowane do ich łączenia są charakterystyczne dla napraw naczyń wykonywanych ze stopów miedzi takich jak: kotły, czy misy i datowane są na okres od połowy XII w. do końca XV w. (Egan 1998, s. 176). Taka prosta forma nitu była łatwa i tania w  użyciu, przez co można ją było stosować do łączenia pakietów materiału odpadowego. Nie możemy jednak wykluczyć, że fragmenty te pochodzą faktycznie z naczyń brązowych, które trafiły na teren Jaćwieży w wyniku wymiany lub najazdów. Możliwe również, że przedmiot wymiany stanowił również sam złom, którego źródłem mogły być uszkodzone naczynia. Kolejną przesłanką świadczącą o wtórnym wykorzystaniu stopów miedzi są rozwarstwienia widoczne na niektórych zabytkach takich jak pierścienie czy fragmenty bransolet (Ryc. 5). Możemy je wiązać z łączeniem mniejszych fragmentów drutów lub blach przy pomocy zgrzewania. Technika ta stosowana jest głównie w warsztacie kowalskim do łączenie ze sobą kęsów żelaza lub stali, możliwe jest jednak zgrzewanie ze sobą również przedmiotów ze stopów miedzi. Warunkami niezbędnymi do prawidłowego wykonania zgrzewu jest odpowiednio wysoka temperatura, oscylująca na granicy temperatury topnienia, lecz jej nie przekraczająca oraz ciśnienie wytwarzane przy pomocy uderzeń młota. Połączenie takie często w trakcie nagrzewania posypywane jest piaskiem, który w kontakcie z wysoką temperaturą topi się przylegając do powierzchni przedmiotu i zabezpieczając przed nadmiernym utlenianiem (Lipski 1947, s. 87–95). Zastosowanie tak nietypowej techniki przy produkcji biżuterii ze stopów miedzi, które ze względu na niższą temperaturę topnienia zdecydowanie łatwiej jest przetopić niż żelazo wskazuje, że mogła ona zostać wykonana z dostępnych półproduktów np. w postaci drutu przez rzemieślnika zajmującego się zazwyczaj metalurgią czarną, niezaznajomionego z metodami obróbki metali kolorowych.

216

Ryc. 5. Ślad zgrzewania widoczny na jednym z pierścieni znalezionych na grodzisku w Jeglińcu (st. 1). Fot. K. Żołędziowski

Odmienność jaćwieskiej metalurgii widoczna jest również w samej organizacji produkcji, chociaż w tym wypadku więcej informacji dostarczają nam brakujące zabytki takie jak np. tygle odlewnicze. Są to znaleziska typowe dla większości wczesnośredniowiecznych warsztatów brązowniczych funkcjonujących w rejonie Morza Bałtyckiego. Szczególnie licznie występują one na stanowiskach, gdzie działalność rzemieślnicza była niezwykle intensywna, czego doskonałym przykład stanowią Gdańsk (Hołowińska 1959, s. 63–64) i Haithabu (Drescher 1983, s. 174–192). Badania prowadzone przez Ny Björna Gusfassona dla terenów Gotlandii wykazały jednak, że nawet w niewielkich warsztatach funkcjonujących na terenach wiejskich odlewnictwo z wykorzystaniem tygli ceramicznych było techniką powszechnie stosowaną (Gustafsson 2013, s. 141–175). W okolicach domniemanego warsztatu na osadzie „Targowisko” w Szurpiłach, mimo licznych znalezisk stopionych grudek metali kolorowych, a także fragmentu odciętego kanału wlewowego i nieudanego odlewu zapinki podkowiastej, wskazujących na produkcję odlewniczą, nie odnaleziono fragmentów naczyń , które można by interpretować jako ceramikę odlewniczą. Brak tego podstawowego narzędzia można tłumaczyć na wiele sposobów. Stare tygle często były mielone i wykorzystywane jako szamot przy produkcji nowych egzemplarzy (Kobielus 1998, s. 22, 65). Z przeprowadzonych przeze mnie eksperymentów wynika, że stopy miedzi można skutecznie topić również w tyglach z bardzo silnie schudzonej piaskiem masy zbliżonej parametrami do polepy, jak też potłuczonych fragmentach naczyń kuchennych. W obu przypadkach powstanie charakterystycznego zeszklenia typowego dla tygli metalurgicznych jest mało prawdopodobne, ze względu na to, że wspomniane pojemniki wytrzymują zaledwie kilka topień surowca. Nie możemy wykluczyć rów-

K arol Ż ołędziowski

nież topienia złomu brązowego bezpośrednio w palenisku bez użycia tygla. W takim wypadku metal wydobywany byłby w postaci masywnej grudy po wystudzeniu paleniska i poddawany dalej obróbce plastycznej przez kucie, jak ma to miejsce w przypadku łup żelaza pozyskanych bezpośrednio z wytopu. Jest to metoda wyjątkowo prymitywna i prowadząca do dużych strat surowca, jednak możliwa do zastosowania i skuteczna zwłaszcza w warsztatach zajmujących się głównie metaloplastyką. Kolejnym ważnym elementem wczesnośredniowiecznego warsztatu brązowniczego często znajdowanym na stanowiskach archeologicznych są różnego rodzaju formy odlewnicze. Możemy podzielić je na dwa rodzaje formy otwarte i zamknięte. Pierwsze z nich służyły głównie do odlewania prostych przedmiotów takich jak np. sztabki, czy odważniki i najczęściej wykonywane były z kamienia. Przykłady tego rodzaju zabytków znane są z niemal całego basenu Morza Bałtyckiego (Oldeberg 1942, s. 47–49; Schmidt 1994 s.  108–109). Na szczególnie dużą koncentracje form natrafiono podczas badań wykopaliskowych w Haithabu (Oldeberg 1942, s. 47–49). Wspomnieć należy również o fragmencie tego rodzaju formy znalezionej w Janowie Pomorskim/Truso ulokowanym na pograniczu prusko-słowiańskim (Żołędziowski 2015b, s. 77–78). Do wykonywania odlewów o bardziej skomplikowanych kształtach służyły formy zamknięte. Wydzielić wśród nich możemy formy gliniane jednoczęściowe wykonywane przy użyciu modeli woskowych lub dwuczęściowe będące efektem odciskania w glinie twardego modelu wykonanego z metalu lub drewna. Technika odlewania w ten sposób powszechna była szczególnie w okresie wikińskim w Skandynawii, na co wskazują m.in znaleziska z  Ribe (Brinch Madsen 1984, s. 31–36). Jak się wydaje metodą bardziej popularną na terenach słowiańskich było odlewanie w formach dwuczęściowych wykonywanych najczęściej z kamienienia (Schmidt 1994, s. 108–109). Podobnie było na terenach zamieszkiwanych przez Bałtów. Liczne zabytki tego typu znalezione zostały w dużych ośrodkach takich jak Tervete (Brīvkalne 1964, s.  89–93), Mezotne, Ryga (Svarāne 2013, s. 19–42) czy Daugmale (kwerenda muzealna autora w Latvijas Nacionālais Vēstures Muzejs). Materiały pochodzące z tych stanowisk możemy zbiorczo zamknąć w przedziale chronologicznym między XI a początkiem XIV w., przez co stanowią dobry punkt odniesienia dla działalności metalurgicznej na osadzie „Targowisko”, której największa intensywność funkcjonowania przypada na podobny okres. Podstawową różnicą jaką można zaobserwować między organizacją warsztatów łotewskich a „Targowiskiem” jest znikoma liczba zabytków wskazujących na lokalną produkcję odlewniczą. Bezdyskusyjnie zaliczyć można do nich jedynie wspomniany już fragment kanału wlewowego i nieudany odlew zapin-

Metalurgia kolorowa Jaćwieży na tle znalezisk z r ejon u Mor za Bałtyckiego

217

Ryc. 6. Półprodukty i odpady z osady „Targowisko” (st. 4) w Szurpiłach. Fot. K. Żołędziowski

ki podkowiastej ze zwierzęcymi główkami (Ryc. 6:1, 2). Oczywiście zarówno w Szurpiłach, jak i na innych stanowiskach znajdowane są przedmioty odlewane. Część z nich jak zapinki z zakończeniami kolbowatymi lub formie wielokątnych guzów, a także pierścienie z imitacją tordowania możemy rozpatrywać w kategorii wyrobów lokalnych, ze względu na dużą liczbę egzemplarzy i prostotę wykonania. Inne zaś, do których zaliczyć należy m.in. zapinki podkowiaste z gwiaździstymi zakończeniami, czy serię krzyżyków z emalią i lunul (Iwanowska, Niemyjska 2004, s. 98) noszących wyraźne szwy odlewnicze wskazujące na odlew w formie dwuczęściowej, odstają od pozostałej części materiału pod kątem techniki wykonania i stylistyki na tyle iż winny być traktowane jako import. Szczególnie ciekawie prezentują się w tym kontekście formy z Mežotne (Svarāne 2013, s. 26) i Tērvete (Brīvkalne 1964, s. 90–91), wśród których znalazły się egzemplarze służące do odlewania zawieszek kolistych, romboidalnych i koniczynowatych, licznie reprezentowanych w materiałach z Jeglińca (Iwanowska, Niemyjska 2004) i Szurpił. Zasadnicza różnica polega jednak na tym, że egzemplarze jaćwieskie wykonane były wyłącznie z blachy i nie ma wśród nich zabytków odlewanych. Zjawisko to można tłumaczyć dostosowaniem form wspomnianych ozdób do możliwości produkcyjnych lokalnego warsztatu i wskazuje, że miejscowi rzemieślnicy stosunkowo słabo radzili sobie z odlewnictwem. W jaki więc sposób można wyjaśnić obecność licznych grud stopionego metalu w pobliżu domniemanego warsztatu? Wpływ na to zjawisko może mieć kilka czynni-

ków. Kucie stopów miedzi na zimno wymaga przeprowadzania w trakcie obróbki tzw. wyżarzania, czyli nagrzania kutego przedmiotu do temperatury ok. 500–600 stopni Celsjusza, a następnie schłodzenia. Zabieg ten przywraca plastyczność kutego materiału, jednak w przypadku wczesnośredniowiecznych palenisk opalanych węglem drzewnym z dużym dostępem powietrza łatwo o przepalenie surowca, który w postaci stopionej grudy spływa na dno paleniska. Z podobnym zjawiskiem mamy również do czynienia podczas topienia metalu bezpośrednio w palenisku bez użycia tygla. Część znalezisk możemy również wiązać z ciałopalnym obrządkiem lub innego rodzaju obrzędami, które jednak nie zostały do tej pory dostatecznie rozpoznane. Na obecnym etapie prac możemy natomiast wykluczyć stopienie wspomnianych przedmiotów wyniku pożaru, jako że na stanowisku nie stwierdzono warstw spalenizny. Jak już wspomniałem powyżej większość przedmiotów ze stopów miedzi znajdowanych na terytorium Jaćwieży wykonywana była przy pomocy technik metaloplastycznych z wykorzystaniem narzędzi takich jak młotki, kowadła, dłuta, punce i kleszcze. Zabytki te są częstymi znaleziskami w rejonie Bałtyku i stanowią stosunkowo dobrze rozpoznaną grupę. Możliwe jest również odtworzenie zestawów narzędzi wykorzystywanych przez poszczególnych rzemieślników na podstawie wyposażenia zespołów grobowych oraz depozytów. Do najsłynniejszych i zarazem najbardziej kompletnych znalezisk tego typu zaliczyć można grób kowala z Bygland w Norwegii (Foote, Wilson

218

1975, s. 186) oraz wyposażenie skrzyni z Mästermyr (Arwidsson, Berg 1999) na Gotlandii. Oba zespoły stanowiły wyposażenie niezwykle wyspecjalizowanych warsztatów kowalskich z okresu wikińskiego. Możemy jednak założyć, że w plastycznej obróbce metali kolorowych wykorzystywano podobne narzędzia. Zasadniczą różnicą były najprawdopodobniej ich mniejsze rozmiary, bardziej dostosowane do precyzyjnych prac. Na okres wikiński można datować również interesującą kolekcję narzędzi z Janowa Pomorskiego. W jej skład wchodzą niewielkie młoteczki złotnicze, w tym dwa egzemplarze wykonane z poroża, kowadła płaski i profilowane, przecinaki, kleszcze oraz pilnik (Żołędziowski 2015b, s. 78–80, 84). Na terenach bałtyjskich największej liczby tego rodzaju znalezisk dostarczyły wykopaliska prowadzone w Mežotne (Griciuvienė 2005, s. 144–147), Tervėte (Brivkalne 1964, s. 87–103) oraz Doles Rauši (Zemītis 2015, s. 134–138). Młotki używane przez brązowników czy też złotników we wczesnym średniowieczu można podzielić na kilka rodzajów: małe zaopatrzone w obuch i rąb służące do nitowania, większe podobnego typu, o wadze od 300 do 500 g wykorzystywane podczas kucia ozdób, a  także duże młotki ważące ok. 1 kg używane do produkcji blachy (Ohlhaver 1939, s. 42–55). Omawiając narzędzia związane z kuciem należy wspomnieć o kowadłach stanowiących istotny element do tego typu prac. W obróbce metali kolorowych zastosowanie znajdują głównie małe kowadełka, tzw. babki (Kóčka-Krenz 1983, s. 63–64). Służą one za podkład do kucia lub nitowania i często posiadają półkulisty otwór zapobiegający deformowaniu główki nitu. Tego typu zabytek, w postaci płaskiej trójkątnej podkładki zaopatrzonej w trzy zagłębienia i trzy otwory mocujące odkryto w Tervėte (Griciuvienė 2005, s. 144). W podobnych kategoriach można rozpatrywać również wykonaną ze stopu miedzi płytkę znalezioną na grodzisku w Jeglińcu. Zabytek ten z jednej strony posiada dwa półkuliste wgłębienia z drugiej zaś dziewięć ułożonych w formie równoramiennego krzyża (Ryc. 7:1). Przez autorki opracowania przedmiot ten był interpretowany jako matryca do tłoczenia guzów na zawieszkach (Iwanowska Niemyjska 2004, s. 93). Wydaje się, że obie te funkcje są równie prawdopodobne. Możemy mieć do czynienia również ze specyficznym rodzajem sztabki. Z ziem bałtyjskich znane są również bardziej masywne narzędzia tego rodzaju. W Doles Rauši odkryto kowadło o kształcie zbliżonym do ściętego ostrosłupa warzące 6,5 kg. Z jego gładzi wyprowadzono dodatkowo niewielki rożek służący jako podkładka do zawijania. Kolejne zabytki tego typu, lecz nieco mniejsze i pozbawione charakterystycznego występu odkryto także w Talsu (Anteins 1960, s. 21) i Kernavė (Bitner-Wróblewska 2002, kat. 368). Niezwykle podobne narzędzie (Ryc. 7:5) znalezione zostało również podczas badań powierzchnio-

K arol Ż ołędziowski

wych na „Targowisku” w Szurpiłach prowadzonych wiosną 2010 r. (Żołędziowski 2015a, s. 148). Innymi rodzajami kowadeł są tzw. kształtowniki lub żłobniki zaopatrzone w podłużne rowki o rozmaitych profilach. Wtłaczając surowiec przy pomocy młotka w wycięte w gładzi żłobki można było uzyskać pręty i taśmy o niekiedy bardzo skomplikowanych profilach niemożliwych do uzyskania przez kucie swobodne (Strobin 2000). Najbliższy terytorialnie przykład może stanowić jeden z zabytków z Janowa Pomorskiego. Ma on kształt spłaszczonego klina z wyciętym w górnej powierzchni półokrągłym rowkiem (Żołędziowski 2015b, s. 79, 84). Wymienić można również egzemplarze pochodzące ze Skandynawii m.in. z Haithabu (Westphalen 2002, tabl. 4:12) czy Tjele (Ohlhaver 1939, tabl. 16). Na terenach zajmowanych przez Bałtów do tej pory nie zarejestrowano tego typu kowadeł, jednak materiał zabytkowy wskazuje, że były one narzędziem popularnym i często używanym szczególnie do produkcji bransolet i pierścieni, a także rzadziej kabłąków zapinek podkowiastych. W znanym mi materiale zabytkowym z Jaćwieży można wyróżnić co najmniej kilka bazowych profili uzyskiwanych w ten sposób w tym: półokrągłe, trójkątne, prostokątne, trapezoidalne, B- kształtne i półokrągłe trójdzielne. Każdy z tych wariantów występował przynajmniej w kilku odmianach o różnej szerokości i grubości. Następną grupę stanowią różnego rodzaju narzędzia krępujące jak np. kleszcze służące do przytrzymywania opracowywanych przedmiotów. Liczne ich przykłady znane są z całego basenu Morza Bałtyckiego (Ohlhaver 1939, s. 55–67; Heindel 1993, s. 364–365). Wśród egzemplarzy z ziem bałtyjskich należy wymienić szczypce z m.in. Doles Rauši (Zemītis 2015, s. 135–136), Mežotne i Talsu (Anteins 1960, s. 21, 32). W warsztacie brązowniczym znajdowały one przede wszystkim zastosowanie do przytrzymywania rozgrzewanego metalu, a także gięcia czy skręcania prętów i drutów. Techniki te stosowane były głównie przy produkcji kabłąków zapinek podkowiastych, naszyjników bransolet i pierścieni. W produkcji odlewniczej używano natomiast cęgów o wydłużonym, zakrzywionym pysku, służących do wyciągania tygla z paleniska (Ohlhaver 1939, s. 55–61). Do tej kategorii zaliczyć można również wzmiankowany egzemplarz z Talsu. Innymi pomocnymi narzędziami są imadła ręczne zwane również fajnklubami lub zworami (Gradowski 1984, s. 35). Są to dwie wykonane z drewna lub poroża szczęki połączone żelaznym nitem. Pozwalają one przytrzymać opracowywany przedmiot, a dzięki temu, że działają samozaciskowo nie wymagają ciągłego użycia siły jak w przypadku kleszczy. Z okresu wczesnego średniowiecza znane jest tylko kilka tego typu narzędzi pochodzących z warsztatów skandynawskich (Kóčka-Krenz 1983,

Metalurgia kolorowa Jaćwieży na tle znalezisk z r ejon u Mor za Bałtyckiego

219

Ryc. 7. Narzędzia brązownicze odkryte na stanowiskach jaćwieskich. 1 – Jegliniec st. 1; 2–6, 8, 9 – Szurpiły st. 4 „Targowisko”; 7 – Szurpiły st. 8 „Mosiężysko”. Fot. K. Żołędziowski

tabl. IV:3; Ulbricht 1978, tabl. 40:7–9). Znajdują one zastosowanie przede wszystkim w pracy nad małymi, trudnymi do utrzymania w palcach przedmiotami. Nie możemy również wykluczyć wykorzystywania nieuchwytnych archeologicznie utensyliów wykonanych z surowców organicznych takich jak: drewniane trzpienie do zawijania czy różnego rodzaju imadła i modele do formowania. Z przeprowadzonych przeze mnie eksperymentów wynika, że niezwykle pomocnym przy tworzeniu wielozwojowych naszyjników skręcanych z kilku drutów jest listwa długości około metra, zaopatrzonej w kilka otworów, do zamocowania drutów, umieszczonych w  połowie jej długości. Do skręcania potrzebne są dwa tego typu uchwyty. Sam proces odbywa się przy pomocy dwóch osób kręcących listwami w przeciwległych kierunkach. Pozwala to na uzyskanie ciasnego i równomiernego skrętu. Należy jednak zaznaczyć, że choć możliwość używania podobnego narzędzia jest czysto hipotetyczna. Kolejną ważną grupę stanowią narzędzia tnące. Do tej kategorii należy zaliczyć różnego rodzaju dłuta i  przecinaki wykorzystywane w pracowniach brązowniczych do usuwania nadlewów, dzielenia sztabek surowca czy cięcia blach i drutów. Mogą one zostać również wykorzystane w  charakterze rylca np. do wykonania ornamentu w po-

staci tzw. wilczych kłów, który wycinany jest przy pomocy rogu tego narzędzia. Z rejonu Bałtyku znanych jest wiele tego typu narzędzi (Heindel 1993, s. 340–345; Westphalen 2002, s. 47). W produkcji metaloplastycznej zastosowanie znajdowują przede wszystkim egzemplarze małych i średnich rozmiarów. Możemy zaliczyć do nich m.in. dłuta ze wzmiankowanych już stanowisk w Tervėte (Brivkalne 1964, s. 87–103) i Doles Rauši (Zemītis 2015, s. 136). Za specyficzną odmianę tego narzędzia należy również uznać dwa zabytki zakończone półokrągło pochodzące z  osady „Targowisko” w Szurpiłach (Ryc. 6:3, 4), które można interpretować jako punce służące do wykonywania ornamentów liniowych (Coatsworth, Pinder 2002, s. 46–50; Żołędziowski 2015a, s. 148). Innym narzędziem tnącym mającym zastosowanie w cięciu blach są nożyce składające się z dwóch ostrzy połączonych nitem. Często w celu ułatwienia pracy ramiona nożyc wygięte są w jedną stronę (Ohlhaver 1939, s. 62). Niestety nie udało mi się dotrzeć do publikowanych znalezisk nożyc pochodzących z ziem bałtyjskich. Mogą one zostać jednak z powodzeniem zastąpione prostszymi w konstrukcji przecinakami. Do wykonywania otworów w blasze czy wytłaczania ornamentu w postaci punktów używa się różnego rodzaju

220

przebijaków. Tego typu narzędzia mają zazwyczaj kształt zbliżony do ostrosłupa lub stożka i są licznie występują na stanowiskach związanych z produkcją metaloplastyczną (Westphalen 2002, s. 45; Brivkalne 1964, tabl. 13:6–11). Często w jednym warsztacie używanych było kilka przebijaków różniących się kształtem i rozmiarami. Narzędzie takie znamy między innymi z wykopalisk na osadzie „Targowisko” w Szurpiłach przeprowadzonych w 2006 r. (Ryc. 7:2). Do ornamentowanie przedmiotów często wykorzystywano różnego rodzaju stemple, tzw. punce. Miały one zazwyczaj kształt klinowaty o końcówce odzwierciedlającej pozytyw ornamentu. Praca polegała na wytłaczaniu ornamentu przez przykładaniu puncy do opracowywanej powierzchni i uderzaniu młotkiem. Narzędzia te dość rzadko identyfikowane są w materiale archeologicznym ze względu na słaby stan zachowania niepozwalający na określenie motywu wyrytego na części pracującej. Do grupy punc możemy zaliczyć m.in. narzędzia z Oldenburga i Szczecina (Heindel 1993, s. 349), a także Haithabu (Westphalen 2002, s. 42–43). Zbiór ten uzupełniają egzemplarze pochodzące z Tervėte (Brivkalne 1964, tabl. 13:3–5). Stosunkowo licznej i dobrze zachowanej kolekcji punc dostarczyły wykopaliska w Szurpiłach. Z „Targowisko” pochodzi jeden tłoczek do wytłaczania kółek (Ryc. 7:6) oraz dwa o półkulistych zakończeniach służące do wykonywania guzów (Ryc. 7:8, 9), którymi zdobione są między innymi licznie znajdowane na Jaćwieży blaszane zawieszki romboidalne, koliste i koniczynowate. Druga punca do kółek (Ryc. 7:7) pochodzi natomiast ze stanowiska nr 8 „Mosiężysko”. Tak liczne znaleziska tego rodzaju narzędzi wiążą się z dużą popularnością ornamentów stempelkowych w zdobnictwie jaćwieskim. W zachowanym materiale zabytkowym oprócz wspomnianych już kółek czy guzów wyróżnić można stemple w postaci półksiężyców, trójkątów z punktem w środku, czy podwójnych rzędów ząbków. Zdobienia tego rodzaju pojawiają się na zabytkach niemal wszystkich typów, choć najczęściej są to bransolety, pierścienie i zawieszki. Innym ciekawym znaleziskiem, które należałoby omówić przy tej kategorii narzędzi jest patryca do tłoczenia blaszanych zapinek pierścieniowatych pochodząca z Kernavė (Bitner-Wróblewska 2002, kat. 366). Jest to wykonany z brązu stempel, będący wycinkiem koła, pokryty ornamentem roślinnym. Zapewne podobnego narzędzia użyto również podczas tłoczenia zapinek znalezionych na „Targowisku”. Ostatnią grupą są narzędzia związane z obróbką finalną i pracami wykończeniowymi. Do tego celu stosowano różnego rodzaju pilniki wykorzystywanych do zgrubnej obróbki odlewanych przedmiotów, wyrównywania powierzchni i nacinania ornamentów. Zazwyczaj miały one postać prostokątnego w przekroju pręta nacinanego

K arol Ż ołędziowski

poprzecznie z jednej lub kilku stron. Przykłady tego typu zabytków wczesnośredniowiecznych znane są z Haithabu (Wesphalen 2002, s. 35–37), Janowa Pomorskiego (Żołędziowski 2015b, s. 79–80), a także Mežotne (Anteins 1960, s. 32) Bardziej dokładne prace jak polerowanie wykonywano przy pomocy drobnoziarnistych kamieni, popiołu, filcu i koźlej skórki, o czym wspomina mnich Teofil (Kobielus 1998, s. 71). Oprócz wzmiankowanych wyżej narzędzi na „Targowisku” odkryto również serię odpadów i półproduktów związanych z produkcją metaloplastyczną. Możemy wśród nich wymienić fragment sztabki kutej na kształtowniku (Ryc. 6:3) czy kuty pręt o kwadratowym przekroju (Ryc. 6:4), który uległ przepaleniu najprawdopodobniej podczas wyżarzania przed kolejną turą przekuwania. Do grupy półwytworów zaliczyć możemy natomiast czteroramienny fragment blachy ornamentowany wytłoczonymi punktami, który najprawdopodobniej można interpretować jako niedokończony dzwoneczek (Ryc. 6:5). Drugim przedmiotem jaki możemy zaliczyć do tej kategorii jest kolec zapinki o konstrukcji zawiaskowej (Ryc. 6:6). Brak śladów zaklepywania na nicie mocującym wskazuje, że został on przygotowany do późniejszego wykorzystania. Wspomnieć należy również o licznych fragmentach drutów i blach noszących ślady kucia. Część zabytków znalezionych w rejonie domniemanej pracowni nosiła również ślady napraw przy użyciu technik metaloplastycznych. Zaliczyć możemy do nich pierścień z poszerzona partią środkowa, który uległ złamaniu, został jednak naprawiony poprzez ponowne zawinięcie, co zmniejszyło nieco jego obwód. Drugim z zabytków jest sprzączka wykonana z  bliżej nieokreślonego uszkodzonego okucia. Seria podobnych znalezisk odkryta została również na terenie pracowni brązowniczej w Tervėte (Brievkalne 1968, s. 98–99) z tą jednak różnicą, że znaczna część półproduktów takich jak kabłąki zapinek podkowiastych wykonywano w technice odlewu, który dalej poddawany był obróbce plastycznej. Kuto natomiast pierścienie z tordowaną partią środkową oraz kolce zapinek. Podsumowując rozważania poświęcone jaćwieskiej metalurgii można stwierdzić, że głównym surowcem do produkcji ozdób były stopy miedzi w dużej mierze pochodzące z odzysku. Wydaje się wysoce prawdopodobne, że wielozwojowe naszyjniki, w tym naszyjniki typu Totenkrone, były jednym ze sposobów tezauryzacji surowca, który potem wykorzystywany był m.in. w lokalnych pracowniach. Z drutów pozyskiwanych w wyniku cięcia naszyjników w wykonywano następnie zapinki podkowiaste z odgiętymi zakończeniami, a także różnego rodzaju pierścienie i bransolety. Najpowszechniejszą biżuterią wykonywaną z blachy były zawieszki romboidalne, koliste i  koniczynowate, a także różnego rodzaju okucia. Ozdo-

Metalurgia kolorowa Jaćwieży na tle znalezisk z r ejon u Mor za Bałtyckiego

by pochodzące z terenu Jaćwieży nie wyróżniają się szczególnie na tle innych ozdób bałtyjskich. Widoczne są jednak pewne różnice, wynikające zapewne z dostosowania form biżuterii do możliwości produkcyjnych lokalnych warsztatów. Zaskakujący jest niewielki udział przedmiotów odlewanych, chociaż pojedyncze znaleziska potwierdzają niezbyt intensywna prace tego rodzaju prowadzone na terenie osady „Targowisko” w Szurpiłach, gdzie zlokalizowana była najprawdopodobniej jedyna znana do tej pory pracownia metalurgii kolorowej na Jaćwieży. Większość zabytków stanowiących najprawdopodobniej wyrób lokalny była kuta lub wycinana z blachy. Chętnie stosowanym narzędziem były zapewne kształtowniki pozwalające nadać biżuterii kutej rozmaite przekroje. Najpowszechniejszą formę zdobienia stanowiły natomiast linie i zygzaki wykonywane przy pomocy dłut, a także ornamenty stempelkowe najczęściej w postaci kółek i punktów. Przedmioty wykonywane były jednostkowo i nie stwierdziłem przejawów wytwórczości masowej takiej jak np. sztancowanie czy odlew z użyciem form wielorazowego użytku. Dominująca produkcja przy pomocy technik metaloplastycz-

221

nych i zastosowanie tak nietypowych dla brązownictwa technik jak zgrzewanie, wskazuje że obróbką metali kolorowych mogła trudnić się ta sama grupa ludzi, która zajmowała się kowalstwem. Nie możemy również wykluczyć, że ta gałąź działalności gospodarczej dla mieszkańców „Targowiska” miała jedynie charakter doraźny. Zdecydowanie trudniejszą kwestią jest porównanie jaćwieskiej technologii produkcji do pozostałych rejonów. Wiąże się to z brakiem jednolitego systemu publikowania zabytków z metali kolorowych, a także materiałów związanych z wytwórczością z tej dziedziny. Określenie sposobu wykonania przedmiotu na podstawie publikacji jest zazwyczaj niemożliwe, ze względu na fakt iż dokumentacja nie uwzględnia często istotnych cech technologicznych. W związku z tym przeprowadzenie wiarygodnej analizy na obecnym etapie prac jest praktycznie niemożliwe. Na  zakończenie pragnę zaznaczyć, że opracowując tego rodzaju zagadnienie niezbędne jest przeprowadzenie szeregu badań specjalistycznych, a w szczególności analiz składu chemicznego, które będę starał się realizować w miarę możliwości finansowych.

Bibliografia Anteins A. 1960 Dzelzs un tērauda izstrādaājumu struktūras, īpašības un izgatavošanas tehnoloģija senāja Latvijā (līdz. 13 gs.), Arheologija un Etnografija, t. 2, s. 3–60. Arwidsson G., Berg G. 1999 Mastermyr Find: A Viking Age Tool Chest from Gotland, Lompock. Bitner-Wróblewska A. (red.) 2002 Kernave – litewska Troja – katalog wystawy, Warszawa. Bogucki M. 2001 Średniowieczne naszyjniki pruskie typu “Totenkrone”, [w:] Officina archaeologica optima: Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w  siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit, Supplement Series P Prehistory and Middle Ages, t. VII, Warszawa, s. 35–40. Brinch Madsen H. 1984 Metal-Casting Techniques, Production and Workshops, [w:] Ribe Excavations 1970–1976, vol. 2, ed. H.M. Bencard, Esbjerg, s. 63–101. Brivkalne E. 1964 Daži amatniecibas darinājumi Tērvetes pilskalnā, Arheologija un Etnografija, t. 6, s. 85–104.

Coatsworth E., Pinder M. 2002 The art of the Anglo-Saxon Goldsmith: Fine metalwork in Anglo-Saxon England, its practice and practitioners, Anglo-Saxon Studies, vol. 2, Woodbridge. Daiga J., Grosvalds I. 1964 Senākie tiăgeli Latvijā, Arheologija un Etnografija, t. 6, s. 7–21. Drescher H. 1983 Metallhandwerk des 8.–11. Jh. in Haithabu aufgrund der Werkstattabfälle, [w:] Archäologische und philologische Beiträge. Das Handwerk in vorund frühgeschichtlicher Zeit, Bd. 2, Hrsg. H. Jankhun, Göttingen, s. 174–192. Egan G. 1998 The Medieval Household, Daily Living c. 1150–1450, London. Foote P.G., Wilson D.M. 1975 Wikingowie, Warszawa. Goßler N., Jahn C. 2012 Der spätmittelalterliche Komplex (Burg und Gräberfeld) von Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, pow. Kętrzyński) im Berliner Bestand der Prussia‑Sammlung (ehemals Königsberg/Ostpreußen, Pruthenia, t. 7, s. 191–211.

222

Gradowski M. 1984 Dawne złotnictwo – technika i terminologia, Warszawa. Griciuvienė E. 2005 Žemgaliai – katalog wystawy, Rīga. Gustafsson Ny B. 2013 Casting Identities in Central Seclusion. Aspects of non-ferrous metalworking and society on Gotland in the Early Medieval Period, Stockholm. Gustafsson Ny B., Söderberg A. 2005 The tidy metalworkers of Fröjel, Viking Heritage Magazine, 3/05, s. 14–17. Heindel I. 1993 Werkzeuge zur Metallbearbeitung des 7./8. bis 12./13. Jahrhunderts zwischen Elbe/Saale und Bug, Zeitschrift für Archäologie, Bd. 27, s. 337–379. Hołowińska Z. 1959 Wczesnośredniowieczne rzemiosło złotnicze w Gdań­ sku, [w:] Gdańsk Wczesnośredniowieczny, t. I, red. J. Kamińska, Gdańsk, s. 55–105. Iwanowska G., Niemyjska I. 2004 Pendants from the earthwork at Jegliniec. Jatving links with North and North-Eastern cultural environment, Archeologia Lituana, vol. 5, s. 92–108. Kobielus S. (tłum.) 1998 Teofil Prezbiter: Diversarum Atrium Schedule – Średniowieczny zbiór przepisów o sztukach rozmaitych, Tyniec. Kóčka-Krenz H. 1983 Złotnictwo skandynawskie IX–XI wieku, Poznań. Lipski R. 1947 Technologia metali – kowalstwo, Warszawa. Lundström A. 1970 Catalogue: Bronze, [w:] Excavations at Helgö III, ed. W. Holmqvist, Stockholm, s. 50–54. Ohlaver H. 1939 Der germanische Schmied und sein Werkzeug, Leipzig. Odoj R. 1958 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych w Równinie Dolnej, pow. Kętrzyn w 1956 i 1957 r., Rocznik Olsztyński, t. I, s. 116–156.

K arol Ż ołędziowski

Oldeberg A. 1942 Metallteknik under förhistorisk tid, Teil 1, Lund. Schmidt V. 1994 Die Gusstechnik im Schmuckhandwerk bei den Westslawen, Zeitschrift für Archäologie, Bd. 28, s. 107–121. Sedov V.V. 2007 Isborsk v rannem srednovekove, Moskva. Sindbæk S. 2001 An object of exchange: Brass bars and routinization of Viking Age long-distance exchange in the Baltic area, Offa, Bb. 58, s. 49–60. Strobin J. 2000 Modelowanie w kształtownikach – uwagi na temat technik kucia w metaloplastyce kultury wielbarskiej, Światowit, t. II (XLIII), s. 231–252. Svarāne D. 2013 Pētījumi Latvijas Seno Metālu Tehnoloģijā 11–17 gadsimts, Rīga. Ulbricht I. 1978 Die Geweihverarbeitung in Haithabu, Neu­mün­ster. Urtāns V. 1977 Senākie Depozīti Latvijā, Rīga. Westphalen P. 2002 Die Eisenfunde von Haithabu, Ausgrabungen in Haithabu, Bd. 10, Neumünster. Żołędziowski K. 2015a Was there a bronze workshop at the “Targowi­sko” (site 4) settlement at Szurpiły near Jeleniewo?, No­ vensia, t. 26, s. 141–153. 2015b Non-ferrous metalworking from Truso. Local production and import, [w:] The Baltic Sea – A Mediterranean of North Europe. In the Light of Archaeological, Historical and Natural Science Research from Ancient to Early Medieval Times, ed. O. Fel­ czak, Gdańsk, s. 77–87. Zemītis G. 2015 Baltic and Baltic-Finnic Antiquties in the collection of Turaida Museum Reserve. The 3rd millennium BC – the 1st half of 13th century. Catalogue, Turaida.

Metalurgia kolorowa Jaćwieży na tle znalezisk z r ejon u Mor za Bałtyckiego

223

Yotvingian non-ferrous metallurgy against the background of the Baltic Region Archaeological research on early medieval Yotvingian sites has yielded a series of several thousand non-ferrous artefacts. Most of them were found during excavations and field surveys with the use of metal detectors, which were conducted in the area of the settlement complex in Szurpiły and the hillfort in Jegliniec. The main raw material for the production of jewellery were copper alloys that had been in most cases recycled. It seems highly probable that necklaces made of several coils, those of the Totenkrone-type among them, were one way of retaining raw material, which was used later on among other things in local workshops. The wires obtained by cutting the necklaces served as half products for penannular brooches with bent endings as well as for various kinds of rings and bracelets. The most common jewellery made of sheet metal were rhomboidal, circular and cross-shaped pendants along with various types of fittings. Ornaments from the Yotvingian terrain do not stand out distinctly against other Baltic ornaments, although there are several noticeable differences, which probably stem from an adaptation of the shape of the jewellery to the technical limitations of local workshops. The

small share of casted items is surprising, but there are individual finds from the area of the settlement ‘Targowisko’ in Szurpiły, where the only probable non-ferrous metal workshop in Yotvingia known so far is located, that confirm the use of this technique on a small scale. Most artefacts of a presumably local origin were forged or cut out of sheet metal. A supposedly popular tool was the grooving stake, which allowed for various shapes of cross-sections in forged jewellery. The most common form of ornamentation were lines and zigzags made with chisels as well as stamp-ornaments in the shape of circles and dots. The items were made individually and I’ve found no traces of mass production, such as die pressing or casting in reusable moulds. The dominant use of forging techniques in non-ferrous metals and the applying of such unusual techniques as welding show that non-ferrous metals may have been worked by the same group of people as ferrous metals. We can’t rule out that this economic branch might have been of a seasonal character for the inhabitants of ‘Targowisko’. Translated into English Isabella Żołędziowska

Materiały

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Hubert Augustyniak, Monika Włodarczak

Badania archeologiczne na nowożytnym cmentarzu w Sedrankach stan. XIV, gm. Olecko, pow. olecki, woj. warmińsko-mazurskie

Wstęp W trakcie wycinki drzew na trasie powstającej w ciągu DK 65 obwodnicy Olecka, na niewielkim wzniesieniu w miejscowości Sedranki (gm. Olecko, pow. olecki, woj. warmińsko-mazurskie) natrafiono na płytę nagrobną oraz żeliwny krzyż z przełomu XVIII i XIX wieku. Ich odkrycie wskazywało na możliwość istnienia w tym miejscu nieznanego i niefigurującego nigdzie w rejestrach WUOZ cmentarza. Decyzją administracyjną wstrzymano wszelkie prace budowlane a miejsce znalezienia zabytków przeznaczono do ratowniczych badań archeologicznych (Melin-Wyczółkowska, Gołębiowska-Tobiasz 2010)1. Prace wykopaliskowe przeprowadził zespół „Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej mgr Alina Jaszewska” z Zielonej Góry w okresie od kwietnia do czerwca 2011 roku. Stanowisko położne jest w pobliżu jez. Sedraneckiego, przy drodze krajowej nr 65, w odległości około 270 metrów od dawnego młyna w Sedrankach. W chwili odkrycia był to niewielki pagórek sąsiadujący od północy z  zabudowaniami prywatnej posesji, natomiast od południa zamykał je, wypływający z jeziora i uchodzący do rzeki Legi bezimienny ciek wodny2 (Ryc. 1). Wzniesienie w latach 90. ubiegłego wieku zostało częściowo zniwelowane przez właścicieli pobliskiego gospodarstwa. Po północnej, zrównanej części pagórka postawiono szklarnie, natomiast od południa, w miejscu przepływającego strumienia, wykopano staw (Ryc. 2). Badaniami na stanowisku XIV w  Sedrankach objęto obszar o powierzchni 10 arów. Przebadano całą zachowaną część wzniesienia w granicach inwestycji

Ryc. 1. Sedranki, stan. XIV, gm. Olecko. Lokalizacja stanowiska

oraz teren w miejscu gdzie stały szklarnie. Nieeksplorowana pozostała zachodnia jego część znajdująca się poza pasem drogowym. W chwili rozpoczęcia prac na stanowisku nie zarejestrowano na powierzchni pozostałości mogił lub innych śladów mogących wskazywać bezpośrednio na wielkość lub zasięg nekropolii. Wyjątkiem była wspomniana płyta nagrobna zlokalizowana na granicy inwestycji. W toku przeprowadzonych badań odsłonięto i zadokumentowano 253 obiektów nieruchomych, z  których zdecydowana większość to groby. Oprócz nich natrafiono na fundamenty bliżej nieokreślonej budowli oraz kilkanaście jam (wkopów) o niesprecyzowanej funkcji. Najstarsze przekazy o Sedrankach pochodzą z 2. połowy XVI wieku. W dokumentach majątek (Sadranken, Seedranken) był jednym z trzech w dawnym starostwie 1   Stanowisko otrzymało numer XIV (AZP 18–80/50). straduńskim. W XVIII stuleciu był on domeną królewską, 2   W miejscu tym teraz przebiega nowa droga dojazdowa do posesji. oddawaną w dzierżawę kolejnym zarządcom. W roku 1780 Zachowała się tylko niewielka, zachodnia część wzniesienia, znajdująjego dzierżawcą został Abraham Hillman i od tego czasu ca się poza pasem drogowym.

228

Hubert Augusty niak, Monik a Włodarczak

Ryc. 2. Sedranki, stan. XIV, gm. Olecko. Widok na stanowisko przed rozpoczęciem badań (ujęcie od strony południowej). Na pierwszym planie staw, w tle zabudowania posesji, w głębi widoczny młyn w Sedrankach. Fot. H. Augstyniak

Ryc. 3. Sedranki, stan. XIV, gm. Olecko. Północna, zniszczona część wzniesienia. Widoczne pozostałości szklarni. Fot. H. Augustyniak

Ryc. 4. Sedranki, stan. XIV, gm. Olecko. Pozostałości fundamentów bliżej nieokreślonej budowli (kaplicy?). Po lewej widoczna płyta nagrobna Abrahama Hillmana. Fot. H. Augustyniak

Ryc. 5. Sedranki, stan. XIV, gm. Olecko. Zarysy jam grobowych na stoku wschodnim pagórka. Fot. H. Augustyniak

przez długie lata pozostawała w rękach rodu. Następnie, przez koneksje rodzinne i kolejne małżeństwa, majątek był własnością rodziny von Lenski. W latach 80. XIX wieku sedranecka domena liczyła 695 ha i rozwijała się pod względem gospodarczym. W czasie I wojny światowej majątek został spalony przez wojska rosyjskie a  w  wyniku toczących się działań wojennych okolica opustoszała. Po wojnie na okoliczne tereny przybyli nowi osadnicy, między innymi mieszkańcy części Pomorza, które w wyniku Traktatu Wersalskiego przypadło Polsce (Demby 2002, s. 38)3.

obszarze odsłonięto 17 grobów, częściowo naruszonych i rozwleczonych. Także w tym rejonie, w części północnej odsłonięto kilkanaście obiektów, które na powierzchni manifestowały się jako owalne lub okrągłe jamy, o wyraźnie zarysowanych granicach. Eksploracja kilku z nich wykazała, że są to pozostałości bliżej nieokreślonych wkopów o regularnych, prostokątnych lub półowalnych profilach których treść wypełniska tworzyła przemieszana warstwowo próchniczna ziemia ze żwirowatym piaskiem. Na pozostałości architektoniczne natrafiono w najwyższym punkcie wzniesienia. Były to zlegające płytko pod powierzchnią fundamenty budynku (ob. 21), o wymiarach 10 x 5 m, prostokątnym zarysie, orientowanym w osi północ południe, z niewielkim aneksem (być może wejściem) w narożniku południowo-zachodnim (Ryc. 4). Fundamenty wzniesiono z cegieł i kamieni łączonych zaprawą wapienną. Posadowiono je na głębokości oscylującej w granicach od 0,4 do 0,6 m od powierzchni gruntu a ich grubość nie przekraczała 0,5 m. W obrębie budowli nie zarejestrowano nawarstwień (np. posadzki, klepiska,

Badania Badania rozpoczęto od zniszczonej, północnej części stanowiska. W tym rejonie groby wystąpiły bardzo płytko pod powierzchnią, bezpośrednio pod warstwą humusu i płyt tworzących wnętrze szklarni (Ryc. 3). Na tym 3   Za pomoc w uzyskaniu informacji dotyczących historii okolic dziękuję Panu Józefowi Kunickiemu z Olecka.

Badania archeologiczne na nowożytn ym cmentar zu w Sedr ank ach stan. X IV, gm. Olecko, pow. olecki, woj. war mińsko-mazurskie

229

Ryc. 6. Sedranki, stan. XIV, gm. Olecko. Jamy grobowe w centralnej części cmentarza, na szczycie pagórka. Fot. H. Augustyniak

rumowiska) mogących świadczyć o przeznaczeniu obiektu. Dalsza eksploracja tego obszaru pokazała że pod fundamentami oraz we wnętrzu obiektu znajdują się groby, co świadczyło by o tym, że budowla została wzniesiona w  okresie funkcjonowania cmentarza lub po tym jak zaprzestano na nim grzebać zmarłych. Pierwsze pochówki odsłaniane na wzgórzu wystąpiły około 0,6–0,7 m pod powierzchnią (Ryc. 5). Wystąpił wielowarstwowy układ grobów, w którym poszczególne pochówki rejestrowano na różnych poziomach i głębokościach, często jeden nad drugim. W wielu przypadkach odnotowywano naruszenia wcześniejszych jam przez pochówki późniejsze. Stwierdzano także przemieszczenia kości w obrębie jednej jamy celem złożenia do niej kolejnych szczątków. Największe nagromadzenie grobów odnotowano w najwyższej partii wzniesienia. Zauważono także, że ich układ w tej części jest dużo bardziej chaotyczny i mniej poukładany niż np. przy południowej czy wschodniej granicy. Niewykluczone, że ma to związek ze stojąca na wzgórzu budowlą, względem której lokowano kolejne pochówki, lub z rozrastaniem się powierzchni nekropolii. Zaobserwowano mniej więcej jednakowy schemat układania zmarłych do grobu. W zdecydowanej większości pochówki orientowane były w osi wschód-zachód, z lekkim odchyleniem ku północy, z głową skierowaną na zachód

i twarzą zwróconą ku wschodowi. W pięciu grobach zaobserwowano ułożenie zmarłego z głową skierowaną na wschód. W 38 przypadkach ułożenie zmarłych zorientowane było w linii północ–południe, z głowami na północ. Z kolei taki sposób ułożenia zmarłych, wykazujący swego rodzaju regularność, widać na stoku południowym. Zarejestrowano też jeden pochówek (grób 186) zorientowany na linii północ–południe, ale z głową skierowaną na południe (Ryc. 6). Zmarłych układano w grobach w pozycji wyprostowanej na plecach, z rękoma ułożonymi wzdłuż tułowia lub lekko ugiętymi, z dłońmi spoczywającymi na udach lub miednicy. Tylko w nielicznych przypadkach ramiona były zgięte w łokciach, a ręce spoczywały na piersiach lub na wysokości pasa. Zmarłych chowano w trumnach drewnianych. W większości przypadków zachowały się one jedynie w postaci smug rozłożonego drewna, ale były też przypadki natrafienia na kompletną skrzynię z wiekiem. Ich wnętrza wypełniono trocinami lub mchem. W kilku przypadkach zachowały się resztki tkanin wyściełających wnętrza trumien i zdobione, haftowane aplikacje. Za wyjątkiem gwoździ spajających deski, nie odnotowano innych elementów trumien (np. uchwytów, okuć itp.). Szczątki zmarłych przetrwały do naszych czasów w różnym stopniu. Najlepiej zachowały się szczątki osób dorosłych. Znacznie gorzej szczątki osobników młodych

230

Hubert Augusty niak, Monik a Włodarczak

Ryc. 7. Sedranki, stan. XIV, gm. Olecko. Plan rozmieszczenia pochówków na cmentarzu w Sedrankach. Kolorem oznaczono groby z monetami. Oprac. H. Augustyniak

Badania archeologiczne na nowożytn ym cmentar zu w Sedr ank ach stan. X IV, gm. Olecko, pow. olecki, woj. war mińsko-mazurskie

i dzieci. W przypadku niektórych grobów rejestrowano jedynie zarysy jam lub trumien, ze sfosylizowanym szkieletem. Odnotowano także, o czym już wspominano, kilkanaście przypadków przemieszczenia zwłok w jamie grobowej lub naruszenia wcześniejszych grobów przez późniejsze pochówki (Ryc. 7). W trakcie prac na stanowisku natrafiono na kilka grobów, w których ułożenie zwłok może wskazywać na rodzinne powiązania osobników. Tak było np. w przypadku pochówków 48 i 49, gdzie w jednym grobie spoczywały szczątki kobiety i dziecka (Ryc. 8). Podobną sytuację odnotowano w grobie 30, gdzie w pojedynczej jamie, jedne nad drugim spoczywały szczątki kobiety zmarłej wieku 22–24 lat i dwuletniego dziecka. Być może również z grobem rodzinnym mamy do czynienia z obiektami 207 i 208, pomiędzy którymi zaobserwowano pochówek dziecka (grób 209). Jak już wspomniano, przyczynkiem do podjęcia badań archeologicznych było odkrycie płyty nagrobnej. Na wykonanym z piaskowca zabytku umieszczona była inskrypcja poświęcona zmarłemu w wieku 53 lat Abrahamowi Hillamanowi, jednemu z dzierżawców sedraneckiej domeny. Widniało na niej krótkie epitafium o następującej treści: Hier dicht an deiner ersten Gattin Seite Ruh sanft, o Theurer, dein Gebein Und ich, im ehelichen Gluk mit dir die Zweite Schreib trostlos nun auf diesen Grabenstein Der Edle, allgemein betrauert ach entwich Zu fruh fur seine Kinder, seine Freund un mich4 Abrah Hillman war den16 Marz 1741 geboren und strab den 26 Juni 1794

231

podobnym więc jest, że szczątki które znaleziono w grobie pod płyta nie należą do tego, któremu ową płytę ufundowano i być może została ona przemieszczona z innej części cmentarza. Wyposażenie grobowe zmarłych pochowanych w Sedrankach jest stosunkowo ubogie i w większości jednakowe. Tworzą je przede wszystkim monety (Ryc. 11). Wszystkie one znajdywane były na wysokości kości miedniczej lub biodra, zarówno u dorosłych, jak i dzieci (nawet tych najmłodszych), co świadczy o tym, że w momencie złożenia do grobu, wkładano je zmarłemu w dłoń lub umieszczano w kieszonce ubrania (co potwierdzają między innymi fragmenty tkanin zachowanych na monetach). Przedział czasowy ich powstania jest bardzo szeroki i obejmuje okres od początku XVIII wieku do połowy wieku XIX. Najstarszą jest solid Fryderyka III z 1700 roku, natomiast najmłodszą monetą jest fenig Fryderyka Wilhelma IV z 1845 roku. Spośród wszystkich zabytków najwięcej pochodzi z lat 20. XIXd stulecia (23 szt.). Również duży odsetek stanowią monety bite w latach 1790–1799 (14 szt.). W zbiorze dominują fenigi Fryderyka Wilhelma III oraz szelągi (solidy) pruskie Fryderyka Wilhelma II. Oprócz nich wydobyto jeszcze kilka monet o innych nominałach, w tym grosz polski z 1813 roku oraz ½ kopiejki. Wśród innych zabytków jakie natrafiono przy zmarłych wyróżniono między innymi guziki kościane i metalowe, glinianą zabawkę–gwizdałkę w kształcie ptaszka, krzyżyk metalowy oraz elementy biżuterii. Wśród tej ostatniej kategorii natrafiono na wisiorek wykonany z bursztynu z wygrawerowanym kwiatem oraz zawieszkę z osadzonym w środku kamieniem (Ryc. 12). Analiza antropologiczna6

Analizie antropologicznej poddano materiał kostny pochodzący głównie z kompletnych pochówków. W badaniach uwzględniono także tzw. kości luźne, nie przypisane konkretnym grobom, pochodzące z grobów zniszczonych lub wydobyte z warstwy. Zastosowano metodę polegającą na dokładnym segregowaniu materiału i opisie lepiej zachowanych fragmentów. Przeprowadzone prace pozwoliły wydzielić wszystkie rodzaje kości ludzkich z różnych partii szkieletu, co umożliwiło wykonanie ekspertyzy antropologicznej zarówno poszczególnych pochówków, jak i wysegregowanych kości. Na tej podstawie określano liczbę osobników, dokonano określenia płci oraz przybliżonego wieku w chwili śmierci. Dla lepiej zachowanych ko4   W wolnym tłumaczeniu brzmi to następująco: W tym miejscu, ści wykonano pomiary. W toku przeprowadzonych analiz u boku pierwszej żony / Spoczywają, o Drogi, Twoje szczątki. / A ja, drugą będąc z Tobą w małżeńskim szczęściu / Nieszczęśliwa piszę na na- z numerowanych grobów wyodrębniono 298 osobników

W toku prowadzonych w tym miejscu prac odkryto znajdujące się blisko siebie pochówki kobiety (grób 245) i mężczyzny (grób 246), zmarłych w wieku około 35–40 lat (Ryc. 9). Jak wynika z inskrypcji, Abraham Hillman pochowany został u boku Sophie Juliane Schulz-Gronden5, swej pierwszej żony, która zmarła około roku 1780. O ile wiek zmarłej może odpowiadać wiekowi pierwszej żony Hillammana, o tyle w przypadku pochówku męskiego, widać znaczną, bo wynoszącą około 15 lat różnicę wieku pomiędzy zmarłym a Abrahamem Hillmanem. Prawdo-

grobku tym / Żeś pozostawił Szlachetny w żałobie / zbyt wcześnie swoje dzieci, przyjaciół i mnie (tłum. Małgorzata Merda). 5   Drugą żoną była Katharina Charlotta Aegidi (informacja ustna uzyskana od Pana Józefa Kunickiego).

6   Analizę antropologiczną szczątków opracowała mgr Anna Wrzesińska z Muzeum Pierwszych Piastów (Wrzesińska 2011).

232

Hubert Augusty niak, Monik a Włodarczak

Ryc. 8. Sedranki, stan. XIV, gm. Olecko. Przykład zniszczenia grobu przez późniejsze, młodsze pochówki. Fot. H. Augustyniak

Ryc. 9. Sedranki, stan. XIV, gm. Olecko. Szczątki kobiety i czteroletniego dziecka. Fot. H. Augustyniak

Badania archeologiczne na nowożytn ym cmentar zu w Sedr ank ach stan. X IV, gm. Olecko, pow. olecki, woj. war mińsko-mazurskie

różnej płci i wieku; kolejnych 60 osobników oszacowano na podstawie analizy tzw. materiału luźnego, co daje nie mniej niż 358 osobników pochowanych na przebadanym obszarze cmentarza w Sedrankach. Przy określeniu wieku zastosowano 6-stopniową skalę: Infans I (dzieciństwo młodsze od 0 do około 6–7 lat), Infans II (dzieciństwo starsze od 6 do 12–14 lat), Juvenis (wiek młodzieńczy od 14 do 20–22 lat), Adultus (wiek dorosły od 22 do 30–35 lat), Maturus (wiek dojrzały od 35 do 50–55 lat), Senilis (wiek starczy powyżej 55 lat). Opierając się na tym podziale rozpoznano 165 pochówków dzieci najmłodszych (Infans I), 26 pochówków dzieci starszych (Infans II) i 26 pochówków osobników młodocianych (Juvenis). Wśród dorosłych, udział ilościowy osobników poszczególnych grup wiekowych przedstawiał się następującą: odnotowano po 41 pochówków osób zmarłych w  wieku dorosłym (Adultus) i starczym (Senilis) oraz 59 pochówków osób zmarłych w wieku dojrzałym (Maturus). W grupie Adultus, mniej więcej po połowie wystąpiły pochówki kobiet jak i mężczyzn. Wśród osobników zmarłych w wieku Maturus dominują pochówki męskie (41 osobników) nad żeńskimi (18 grobów). Natomiast zmarłych kobiet w wieku Senilils jest nieznacznie więcej od mężczyzn (odpowiednio 22 i 19 osobników). Jak wynika z powyższego zestawienia, na cmentarzu w Sedrankach najwięcej odnotowano grobów dzieci najmłodszych, których odsetek wynosi 46,1%. W tej grupie wiekowej największa śmiertelność odnotowano wśród dzieci zmarłych w pierwszym roku życia – 92 dzieci. Mniejszą umieralność w populacji widzimy wśród dzieci do 2 lat – 24 pochówki, do 3 lat – 15 pochówków, do 4 lat – 16 pochówków, do 5 lat – 8 pochówków, do 6 lat – 10 pochówków. Dopełnieniem tego obrazu jest kolejnych 26 grobów dzieci starszych, co daje nam łącznie 191 grobów dziecięcych stanowiących 53,4% wszystkich pochówków. Szczątki osób pochowanych w Sedrankach poddano analizie pod kątem stwierdzenia różnego rodzaju zmian patologicznych widocznych na kośćcu. W toku poczynionych obserwacji zaobserwowano wiele zaburzeń wynikających z chorób metabolicznych wywoływanych przez niedobór pierwiastków i witamin w organizmie. U większości małych dzieci występowała porowatość oczodołów – cribra orbitalia – będąca wynikiem stresu powodowanego okresowym brakiem ważnych dla organizmu substancji odżywczych oraz przebytych w dzieciństwie chorób. Innym przykładem zmian była widoczna zarówno u dzieci, jak i osób starszych hypoplazja szkliwa. Wywołana chorobami wieku dziecięcego, występuje zawsze wśród ubogiej ludności żyjącej w złych warunkach higienicznych. Jednak najczęściej odnotowywanymi zmianami były widoczne na kościach długich silne, boczne lub przednie pałąkowate wygięcia trzonów, spowodowane przebytą w  dzieciń-

233

stwie krzywicą. Wywołana brakiem witaminy D krzywica powoduje zaburzenia w gospodarce wapniowo-fosforowej powodując zmiękczenie i deformację kośćca w  okresie wzrostu. Na kośćcu badanych osobników odnotowano przykłady licznych schorzeń infekcyjnych, tzw. zmian zapalnych. Stosunkowo najczęściej w materiale historycznym obserwuje się schorzenia narządu żucia. Zarejestrowane zostały głównie przykłady zmian typowych dla wieku dojrzałego i wieku starczego. Były to rozległe zmiany zapalne w przyzębiu i paradontoza, infekcje w postaci ropni okołokorzeniowych oraz częste przypadki próchnicy zębów. Zmiany w narządzie żucia to również obliteracja (zarastanie) zębodołów występująca u osobników w różnym wieku, która związana jest z utratą zębów z wielorakich powodów. U badanych stwierdzono przyżyciową utratę zęba, która mogła być spowodowana próchnicą, ropniem lub starciem korony. Ukazuje to określone nawyki żywieniowe i warunki życia w jakich żyli w XVIII/XIX wieku, pochowani na badanym cmentarzysku. Zmiany infekcyjne wystąpiły także na kościach długich szkieletu. Stwierdzono przykłady przewlekłych, ropnych stanów zapalnych kości, połączonych z zniekształceniem trzonów i nasad, ich rozdęciem i silnym pogrubieniem. Szczątki jednego ze zmarłych wskazywały na przebytą infekcję spowodowaną gruźlicą kości, której specyfiką jest destrukcja tkanki kostnej oraz zniszczone stawy (rozległe zniekształcenie i zrzeszotnienie kości

Ryc. 10. Sedranki, stan. XIV, gm. Olecko. Pochówek 2,5 letniego dziecka. Zwraca uwagę dobrze zachowana trumna. Strzałką oznaczono monetę. Fot. H. Augustyniak

234

Hubert Augusty niak, Monik a Włodarczak

Ryc. 11. Sedranki, stan. XIV, gm. Olecko. Przykłady monet (solidy i fenigi) znajdowanych przy zmarłych. Fot. M. Sikora

Ryc. 12. Sedranki, stan. XIV, gm. Olecko. Wybrane zabytki znajdowane przy zmarłych (1 – zawieszka z bursztynu, 2 – gliniana figurka-gwizdałka w kształcie ptaszka, 3 – krzyżyk metalowy, 4 – guzik, 5 – broszka, 6 – kolczyki, 7 – obrączka). Fot. M. Sikora

Badania archeologiczne na nowożytn ym cmentar zu w Sedr ank ach stan. X IV, gm. Olecko, pow. olecki, woj. war mińsko-mazurskie

tworzących staw). Odnotowano liczne przykłady chorób reumatycznych, zarówno o podłożu bakteryjnym i wirusowym, jak i zwyrodnieniowym, obejmujących szereg schorzeń stawów i kości. Zarejestrowano przykłady artrozy, czyli zwyrodnienia chrząstek stawowych bioder, kolan, barków, kręgosłupa. Wśród szczątków osób dojrzałych i  wszystkich zmarłych w wieku starczym stwierdzono silne zrzeszotnienie kości, tzw. osteoporozę. Na badanym materiale, urazy stanowią jedną z częstszych zmian stwierdzonych na kościach. Wystąpiły całkowite złamania, przemieszczenia lub zwichnięcia, zniekształcenie zarysu lub kształtu kości. Wystąpiły rany cięte, zadane ostrym narzędziem ale i rany tłuczone, zadane np. obuchem. Możemy uznać, że są to rany zadane podczas walki. Zaobserwowano dwa przykłady złamania obu kości przedramion, po tzw. „ciosach parowanych”. Obraz zmian pourazowych w stawach jest w materiale wykopaliskowym bardzo zróżnicowany, gdyż przyczyny ich powstania są wielorakie. Zwykle niepowikłane i zagojone ślady po urazach są łatwe do rozpoznania. Trudniej analizować urazy nieprawidłowo zrośnięte, z wtórną infekcją, gdzie dopiero analiza radiologiczna pozwala ustalić przyczyny urazu. Pozwala to wykluczyć pierwotne zmiany degeneracyjne czy rozwojowe. Złamaniom otwartym najczęściej towarzyszył rozległy proces zapalny, co doprowadziło do całkowitego zesztywnienia stawów. Również tego typu sytuacje zarejestrowano w badanym materiale. W świetle przedstawionych wyżej wyników można stwierdzić, że w przypadku zmarłych pochowanych na cmentarzu w Sedrankach mamy do czynienia z populacją żyjącą w trudnych i ciężkich warunkach zarówno sanitarno-higienicznych, jak i socjalno-bytowych. Świad-

235

czy o tym chociażby duży odsetek grobów dziecięcych, a  także liczne przykłady zmian chorobowych odnotowanych na badanym materiale kostnym. O tym że warunki życia w okresie kiedy funkcjonował cmentarz nie należały do łatwych zdają się potwierdzać źródła wspominające o wielkiej epidemii dżumy która spustoszyła okolice Olecka w roku 1710 oraz epidemię cholery z lat 30. XIX wieku (Wakar 1974, s. 102–103). Również kolejne lata nie należały do łatwych gdyż w 1845 roku powiat olecki nawiedziła wielka klęska głodu. (Demby 2000, s. 117). W okolicach Sedranek zlokalizowanych jest pięć cmentarzy. Pierwszy z nich znajduje się w pobliżu dawnego majątku sedraneckiego, na wzgórzu między drogami prowadzącymi do Gołdapi i Babek. Pochowani są tam mieszkańcy wsi Sedranki, którzy osiedlili się tu po pierwszej wojnie światowej. Drugi, na którym spoczywają członkowie rodziny von Lenski, położny jest na niewielkim wyniesieniu pośród mokradeł rzeki Legi, w odległości około 500 metrów w linii prostej od sedraneckiego młyna. Trzeci cmentarz, mający bezpośredni związek z majątkiem Lassek, znajduje się w pobliżu dawnego folwarku, nad brzegiem jeziora Sedraneckiego. Czwarta nekropolia, pochodząca z czasów drugiej wojny światowej, zlokalizowana była na wzgórzu przed Sedrankami, przy drodze prowadzącej do Gołdapi. Do tych czterech wymienionych powyżej należy dodać nowo odkryty cmentarz, zlokalizowany na pagórku pomiędzy drogą do Gołdapi a jez. Sedraneckim, na którym chowano mieszkańców wsi od końca XVIII wieku do połowy wieku XIX. Po zakończeniu prac na stanowisku i sporządzeniu opracowania, wydobyte w trakcie badań szczątki zostały złożone do wspólnej mogiły na dawnym cmentarzu ewangelickim w Olecku.

Bibliografia Demby R. Wrzesińska A. 2000 Olecko. Czasy, ludzie, wydarzenia, Olecko. 2011 Antropologiczne opracowanie szczątków ludzkich Melin-Wyczółkowska I., Gołębiowska-Tobiasz A. ze stanowiska Sedranki XIV, Maszynopis w archi2010 Sprawozdanie z dnia 17.09.2010 r. z nadzoru archewum Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej ologicznego przy obwodnicy Olecka, Maszynopis w Zielonej Górze. w Delegaturze WUOZ w Ełku. Wakar A. 1974 Zarys historyczny, [w:] Olecko. Z dziejów miasta i  powiatu, red. A. Chilecki, E. Lubowicki, W. Luczewski, A. Wakar, Olsztyn, s. 57–159.

236

Hubert Augusty niak, Monik a Włodarczak

Archaeological excavation of modern era cemetery in Serdanki, site X IV, district Olecko In the village Sedranki during the construction work of the bypass road of Olecko a small cemetery was discovered. It was located on a small, partially destroyed hill situated next to the road to Gołdap. During excavation carried out in 2010, 253 archaeological features were discovered; most of them belonged to the cemetery. The anthropological analysis proved, that around 360 humans were buried

in the graveyard. Almost half of the skeletons belonged to children. The studied skeleton materials showed many degenerative changes and disease caused by very difficult living conditions. On the basis of analysis of coins found in the graves by deceased it was established that the cemetery was used in the period the 18th–1st half of 19th c.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Vadzim Beljavec

O dwóch zapinkach cykadowatych z Białorusi 1

W ciągu ostatnich pięciu lat na terenie Białorusi doszło do odkrycia dwóch zapinek nie notowanego tam dotychczas typu, mianowicie zapinek cykadowatych (Ryc. 1:1, 2). Pierwsza z nich została znaleziona na wschodnim Zagarodziu2 w okolicach wsi Mierczyce (biał. Merčycy, Ivanaŭski raёn, Brèsckaja woblasc'). Zapinka pochodzi ze stanowiska 2, które zostało odkryte przez dr. W. Wiargeja w  1980 r. w trakcie badań powierzchniowych, prowadzonych w dolnym biegu rzeki Jasiołda (lewy dopływ Prypeci) (Ryc. 1:1)3. Stanowisko położone jest na stosunkowo wysokim w tym miejscu prawym brzegu starorzecza Jasiołdy, wyniesionym około 3 m ponad lustro wody. Jego wschodnia część jest współcześnie zabudowana, w  zachodniej zaś, na polu uprawnym, ślady warstwy kulturowej da się uchwycić w pasie około 700–800 m długości i 120–150 m szerokości wzdłuż brzegu rzeki. W 1980 r. odkryto tu materiały z epoki kamienia, wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza. Przez dłuższy czas stanowisko to nie wzbudzało zainteresowania badaczy, aż do 2011 r., kiedy to odkryto tu zapinkę oczkowatą serii pruskiej4. Interwencja mgr. Witalija Sidarowicza ujawniła, że w okolicу wsi Mierczyce od lat poszukiwania prowadzą detektoryści. Wskutek tych działań z warstwy kulturowej stanowiska wydobyto liczne pradziejowe i wczesnośredniowieczne zabytki. Większość z nich, około 30 zabytków z kolorowych   Artykuł powstał w ramach grantu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (decyzja DEC-2014/12/S/HS3/00202).

1

2   Geograficzny i etnograficzny region Zachodniego Polesia, leżący w „trójkącie” między górnym biegiem Prypeci, Jasiołdą i Muchawcem (Dzâmenc'eŭ 1971; Klimčuk 1999). 3   Chciał bym podziekować pani mgr Agacie Wiśniewskiej za udostępnienie mi sporządzonej przez nią mapy rozprzestrzenienia „trójskrzydłych” zapinek cykadowatych (Ryc. 1). 4   Zob. Belevec 2012, s. 77, ryc. 5:3.

metali, została przekazana do zbiorów Szkoleniowego Laboratorium Muzealnictwa Wydziału Historycznego Białoruskiego Państwowego Uniwersytetu w Mińsku5. Zapoznanie się z tą kolekcją skłoniło mnie do podjęcia w Mierczycach badań terenowych. W latach 2012 i 2015 prowadzono tu badania powierzchniowe, sondażowe oraz prospekcje z wykorzystaniem wykrywaczy metali. Badania te pozwoliły ustalić, że stanowisko Mierczyce 2 jest wielofazową otwartą osadą z nawarstwieniami kulturowymi o miąższości około 1 m. Materiały ceramiczne, oraz zabytki metalowe (zapinki, elementy pasów, zawieszki), świadczą że od późnego okresu przedrzymskiego po okres wędrówek ludów, miejsce to było zasiedlone przez ludność zarubieniecką, horyzontu postzarubienieckiego, kultur wielbarskiej i praskiej (Belevec 2017). Niewątpliwie dogodne położenie w dolnym biegu Jasiołdy, wśród otaczających to miejsce nizinnych, podmokłych i bagnistych terenów zadecydowało o użytkowaniu omawianego stanowiska w okresie od I do VII w. Odkryta w Mierczycach zapinka cykadowata (Ryc. 1:1; 2:A.1) została odlana ze srebra, oś sprężyny wykonano z żelaza. Jej wymiary wynoszą: 35 x 20 x 9 mm, zaś waga: 6,57 g. Charakterystyczny kształt przypomina ciało owada ze słabo rozstawionymi, lekko zawijającymi się na końcach skrzydłami. Półokrągła główka posiada parę oczu w postaci kółek z kropką wewnątrz. Na szyjce znajduą się dwa wałki, zdobione ukośnymi nacięciami. Ornament zapinki dopełniają zygzakowate linie umieszczone wzdłuż krawędzi „skrzydeł”. Zabytek jest uszkodzony, ułamany został czubek tułowia i jedno ze skrzydeł, brakuje również 5   W tym miejscu chciałbym podziękować kierownikowi wspomnianego laboratorium – panu mgr. Witalowi Sidarowiczowi za informacje o tych znaleziskach i pomoc w ich opracowaniu.

238

Vadzim Beljavec

Ryc. 1. Zapinki cykadowate z miejscowości Mierczyce (1) i Sińkouszczyna (2). 1 – srebro, oś z żelaza, 2 – stop miedzi, oś z żelaza. A – mapa rozpowszechnienia trójskrzydłych zapinek cykadowatych według A. Wiśniewskiej (w druku) z uzupełnieniami. Numerami na mapie oznaczono: 1 – Mierczyce, 2 – Siańkouszczyna, 3 – Olbia, 4 – Kercz

igły wraz z częścią sprężyny. Zapinka nosi ślady użytkowania w postaci silnego zatarcia poprzecznej krawędzi pochewki z boku sprężyny. Druga fibula cykadowata również pochodzi z amatorskich poszukiwań i podobnie jak pierwsza trafiła do zbiorów Szkoleniowego Laboratorium Muzealnictwa Wydziału Historycznego BPU w Mińsku. Zabytek pochodzi z okolic wsi Siańkouszczyna (biał. Sân'koŭščyna, Slonimski raёn, Grodzenskaâ woblasc') leżącej w dorzeczu rzeki Szczara, lewego dopływu Niemna (Ryc. 1:2; 3:1). Fibu-

la została odlana ze stopu miedzi, oś sprężyny wykonano z żelaznego drutu. Jej wymiary wynoszą: 36 x 19 x 9 mm, zaś waga: 7,28 g. Korpus ma symetryczny trójlistny kształt. Skrzydełka łagodnie zarysowane, zagięte lekkim łukiem w kierunku „brzuszka”. Półokrągła wydłużona główka jest oddzielona od długiej szyjki poziomą kreską. Cztery płytkie rowki zdobią także podstawę szyjki. Główny ornament tworzą rzędy jodełkowych nacięć, pokrywające skrzydła. Zapinka nosi wyraźne ślady użytkowania. Łożysko pochewki jest starte. Prawdopodobnie naprawiane było rów-

O dwóch zapink ach cyk adowatych z Białorusi

nież mocowanie sprężyny. Zapewne pierwotny otworek na oś uległ złamaniu i sprężynę zamontowano w nowym, sugeruje to umiejscowienie złamanego otworu bliżej krawędzi łopatki. Przegląd dotychczasowych badań i syntezę informacji na temat znalezisk zapinek cykadowatych przedstawiła ostatnio Magdalena Mączyńska w artykule dotyczącym zapinek cykadowatych z kręgu kultur bałtyjskich (Mączyńska 2009). Poszukując bliższych analogii do prezentowanych w niniejszym artykule znalezisk, chciałbym ponownie poruszyć niektóre z tych zagadnień, koncentrując się na próbach typologizacji i datowania fibul tego rodzaju. Mimo już ponad 100-letniej historii zainteresowań tą kategorią przedmiotów kwestie ich genezy, chronologii oraz rozwoju typologicznego nadal stanowią temat ożywionej dyskusji. Niezależnie od tego, gdzie doszukiwano się źródła pochodzenia motywu cykad, nie ulega wątpliwości, że jego popularność w europejskim Barbaricum w okresie wędrówek ludów należy w dużej mierze wiązać z upowszechnieniem elementów kultury materialnej, zwyczajów i wierzeń Sarmatów i Hunów, będących wówczas jedną z potęg europejskiego Barbaricum. Wyjątkowo ważną role w przejęciu i rozpowszechnianiu pewnych elementów nomadycznej kultury odegrały wschodniogermańskie plemiona, przede wszystkim Goci (Kühn 1936, s. 85, 95, 99; Vinski 1957, s. 153, 156–157; Fitz 1986; Bóna 1991, s.  196–197; Kysela 2002; Mączyńska 2009, s. 397; Tejral 2015, s. 309–319). Zapinki cykadowate występują wzdłuż całego limesu rzymskiego od Kaukazu po Brytanie, lecz nie należą na tym obszarze do znalezisk powszechnych, wyraźnie koncentrują się bowiem w dorzeczu Dunaju, na Krymie i  Północnym Kaukazie. Prawdopodobnie, w środowisku naddunajskich Sarmatów zapinki cykadowate były używane już w okresie wpływów rzymskich (zob. Brentjes 1954, s. 901–902; Fitz 1986, s. 33–39; Vadaj 1989, s.  95; 2005, nr. XVII-160, tabl. 4:8), jednak szerzej upowszechniają się dopiero w „okresie huńskim” t.j. fazach D1–D2/D36; od końca V w. fibule te stopniowo tracą na popularności, jednak na Krymie sporadycznie notowane są jeszcze w VI lub nawet w początkach VII w. (zob. Mączyńska 2009, s. 397). Na początku okresu wędrówek ludów w stosunkowo wąskim przedziale chronologicznym powstało szerokie spektrum tych zapinek, nieraz istotnie różniących się między sobą rozmiarami i kształtem, a także stylem i techniką wykonania. Próby podziału typologicznego i datowania fibul cykadowatych, ustalenia powiązań poszczególnych ich wariantów z konkretnymi regionami czy ugrupowaniami kulturowymi, utrudnia

6   Tu i niżej względne i absolutne datowania okresu wędrówek ludów podane według Jaroslava Tejrala (1997).

239

mozaikowy charakter ich występowania, spowodowany mobilnością poszczególnych ludów7. Prezentowane znaleziska z Białorusi należą do grupy fibul cykadowatych, często określanych w literaturze przedmiotu jako „trójskrzydłe”. Nazwa ta więżę się z ich charakterystyczną formą: takie wyobrażenia cykad posiadają wyraźnie wyeksponowane odwłoki, niekiedy równe długie jak skrzydła. Podział zapinek cykadowatych na dwu- i trójskrzydłe zastosował już Herbert Kühn, autor pierwszego katalogu i analitycznego opracowania zapinek cykadowatych (Kühn 1936). On określił dwa podstawowe regiony występowania fibul cykadowatych – na Krymie lub szarzej w „południowej Rosji” i na Węgrzech. H. Kühn dopatrywał się źródeł idei ozdób cykadowatych w  wierzeniach i tradycjach kulturowych imperium Chińskiego z czasów dynastii Han, które zostały częściowo zaadoptowane i przeniesione do Europy przez plemiona sarmackie. Badacz zwrócił uwagę, że pierwotnie motyw cykad był zupełnie obcy kulturze ludów germańskich i  został przeszczepiony w europejskim Barbaricum już w uformowanej postaci; dlatego w okresie wędrówek ludów nad morzem Czarnym i środkowym Dunajem prawie jednocześnie powstało szerokie spektrum wariantów tych zapinek, wśród których trudno dostrzec formy prototypowe. Nie widząc możliwości wyodrębnienia wcześniejszych lub późniejszych odmian, H. Kühn datował je zbiorowo na okres od około 400 r. (nie wykluczając także pewnego odcinka w okresie rzymskim) po rok 600 (Kühn 1936, s. 95, 105). Inne określenie „trójskrzydłych” zapinek zaproponował Burchard Brentjes. Określił je mianem „fibul w kształcie kwitnącego lotosu”, sugerując, że nie mogą być uważane za wyobrażenia owadów zarówno z powodu ich specyficznego kształtu, jak też braku wyobrażenia oczek na główkach8. Według tego badacza, stanowią one adaptację w formie zapinek, idei egipskich i antycznych zawieszek w kształcie kwitnącego lotosu (Brentjes 1954, s. 902, 906). B. Brentjes przedstawił próbę klasyfikacji fibul cykadowatych, w ramach której wyodrębnił interesujące nas „Lotosblütenfibel” w typ VI. Podział ten nie zyskał uznania, lecz stanowił on pierwszą próbę zbiorowej analizy fibul cykadowatych, która dążyła do wydzielenia wzorców stylistycz-

7   Dobrą ilustracją tej tezy jest chociażby analiza zapinek cykadowatych z terenu Francji, zaprezentowana przez Michela Kazanskiego i Patricka Perina (2000). 8   Ta interpretacja, oparta na zaledwie 15 znanych w połowie XX w. fibulach „trójskrzydłych” (Brentjes 1954, s. 902), nie wytrzymała próby czasu. Na wielu później odkrytych fibulach oczka na główkach jednak występują. Przeciw tezie B. Brentjesa przemawia również fakt, że „trójskrzydłe” zapinki przypominają kwiat lotosu jedynie w pozycji sprężyną do góry (pozycja nie naturalna i zapewne niewygodna dla noszenia fibul; zob. Gavrituhin 2015, s. 213).

240

nych i przedstawienia ich w kontekście chronologicznym i kulturowo–historycznym (Brentjes 1954, s. 901–903). W drugiej połowie lat 50. XX w. Zdenko Vinski, omawiając znaleziska fibul cykadowatych z ówczesnej Jugosławii (Vinski 1957), w ślad za H. Kühnem konstatował niemożliwość wyodrębnienia wśród ich zwartych grup stylistycznych, a także starszych i młodszych form. Z. Vinski dopatrywał się źródła idei ozdób cykadowatych we wpływach tradycji hellenistycznych na kulturę scytyjskich plemion Pontu, wobec czego opowiadał się za wcześniejszą metryką części wędrówkowych zapinek z północnego wybrzeży Morza Czarnego. Datował przy tym fibule cykadowate ogólnie na V–VI w. (Vinski 1957, s. 148). Próbę bardziej syntetycznego podejścia zawiera praca Joachima Wernera z początku lat 60. XX w. Publikując zabytki z kolekcji Johannesa von Diergardta wyodrębnił wśród dwu- i „trójskrzydłych” zapinek cykadowatych egzemplarze, których pochodzenie wywodził z „południowej Rosji” i dorzecza Dunaju, datując te okazy na pierwszą połowę V w. (Werner 1961, Nr. 261–268, s. 48). W połowie lat 80. XX w. Günter Fitz, zajmując się austriackimi znaleziskami zapinek cykadowatych podjął próbę rozróżnienia okazów z okresu rzymskiego i okresu wędrówek ludów (Fitz 1986). Za jedną z charakterystycznych form tych ostatnich badacz uważał zapinki „trójskrzydłe”. W datowaniu luźno znalezionych fibul z Austrii opierał się przeważnie na danych historycznych i wnioskował, iż okres wykorzystania fibul cykadowatych nad środkowym Dunajem był bardzo krótki, od połowy V w. po około 473 r. (Fitz 1986, s. 55, 59–60, 63–65). G. Fitz krytycznie odniósł się do możliwości precyzyjnego typologicznego podziału fibul cykadowatych. Sądził, że kolekcję zapinek tego typu tworzą niewielkie serie wyprodukowane w „warsztatach jednego rzemieślnika”, a krótki okres ich wykorzystania w strefie naddunajskiej nie pozwolił na pełne rozwinięcie ciągów stylistycznych (Fitz 1986, s. 51, 60). M. Mączyńska w pracy o fibulach cykadowatych z kręgu bałtyjskiego zaproponowała ich podział na dwie podstawowe grupy: 1) występujące przeważnie na Węgrzech, masywne, smukłe i wydłużone zapinki, w realistycznej manierze przedstawiające cykady ze złożonymi skrzydłami; 2) wyobrażenia owadów z okrągłymi główkami, długimi szyjkami, z wyraźnie zaznaczonymi odwłokami i rozstawionymi z reguły skrzydłami. Część egzemplarzy pierwszej grupy reprezentuje przypuszczalnie okres późnorzymski, egzemplarze z drugiej grupy bez wątpienia należą już do okresu wędrówek ludów (Mączyńska 2009, s. 394–395, tam wcześniejsza literatura; zob. też Tejral 2011, s. 192–194). Analizując zwarte zespoły z zapinkami drugiej grupy, M. Mączyńska konstatuję, iż takie fibule pierwotnie pojawiły się w fazie D1, w środowisku barbarzyńskich elit Krymu, skąd w fazach D2 i D2/D3 moda na ich

Vadzim Beljavec

noszenie, wraz z innymi elementami kultur nomadycznych, rozpowszechniła się nad środkowym Dunajem (Mączyńska 2009, s. 396–397). Podobny podstawowy schemat podziału zapinek cykadowatych wykorzystał Jaroslav Tejral, który opowiedział się jednak za dunajskim pochodzeniem „trójskrzydłych” wędrówkowych fibul cykadowatych. Krymskie znaleziska ujmował jako następstwo przyjęcia wzorców naddunajskich. Badacz ten przytoczył także szereg spostrzeżeń o obecności wśród „trójskrzydłych” zapinek cykadowatych form, cechujących się różnym ukształtowaniem główki i skrzydeł (2015, s. 312–319). We wschodnioeuropejskiej literaturze zapinki cykadowate analizowano zwykle jako jeden zbiór. A.K. Amb­ roz w swoim klasycznym dziele o fibulach z południa europejskiej części byłego ZSRR nie omawiał szerzej tych zapinek, przyjmując ich datowanie na V–VI w. (Ambroz 1966, s. 35; 1994, ryc. 3:10–14, 5:20, 3–4). A.I. Ajbabin w  pracach na temat okresu wędrówek ludów na Krymie, także potraktował fibule cykadowate zbiorowo, odnosząc czas pojawienia się ich na półwyspie do połowy lub drugiej połowy V w., a najmłodsze znaleziska datował nawet na pierwszą ćwierć VII w. (Ajbabin 1990, s. 26–27; 1999, s. 268; 2011, s. 229–230, tabl. 27:152–154). Reasumując, należy stwierdzić, że większość współczesnych opracowań zapinek cykadowatych dotyczyła znalezisk z konkretnych obszarów bądź stref kulturowych, wobec czego studia te miały ograniczony zasięg terytorialny i tematyczny. Próby szerokiego ujęcia tej problematyki, powstałe jeszcze w pierwszej połowie XX w. zdezaktualizowały się z powodu znacznego poszerzenia bazy źródłowej, nowe zaś całościowe opracowanie zapinek cykadowatych ze szczegółowym podziałem typologicznym wymaga szeroko zakrojonych studiów (por. Mączyńska 2009, s. 394). Jednak w ciągu ostatnich lat w badaniach fibulami cykadowatymi zaznaczył się kierunek dążący do wyodrębnienie wąskich stylistycznych wzorców i powiązania ich z  pewnymi zjawiskami kulturowymi. Ostatnio Igor Gavrituhin we współpracy z Miszelem Kazanskim, rozpatrując „dwuskrzydłe” zapinki cykadowate z północnego Kaukazu wyodrębnili 4 odmiany miejscowej serii tych fibul („Dyerken”), wskazali ich formy prototypowe oraz analogie z europejskiego Barbaricum (Gavrituhin, Kazan­skij 2006, s. 328–333, ryc. 24, 29; Gavritukhin, Kazan­ski 2010, s. 128–133, 4.27–29). Próbę szerszej typologicznej analizy „trójskrzydłych” zapinek cykadowatych I.O. Gavrituhin zaprezentował w 2007 r. na konferencji „Epoka Merowingów: Europa bez granic” w Sankt-Petersburgu. Tekst referatu nie ukazał się w wydaniu po­konferencyjnym, jednakże przedstawione tam tezy są wy­korzystywane w nowszych pracach tego badacza (zob. Gavrituhin 2016, s. 213–214).

241

O dwóch zapink ach cyk adowatych z Białorusi

W ramach wspomnianej typologii I.O. Gavrituhina zebrał zapinki, do których ścisłe nawiązuje znalezisko z  Mierczyc, w ramach pontyjskiej serii Kercz9. Do tej odmiany zaliczono „trójskrzydłe” fibule cykadowate o długości około 4 cm, które cechuje półokrągły zarys główki, słabo rozstawione skrzydła z lekko zawijającymi się do górze końcówkami oraz dwa wałki na wydłużonej szyjce. Poza zapinką z Mierczyc, znamy sześć innych egzemplarzy tych fibul, które stanowią bardzo jednolitą stylistycznie grupę o  zwartym zasięgu terytorialnym. Jedna z tych zapinek pochodzi z Porutino – antycznej Olbii, ulokowanej u ujścia Bohu (Ryc. 1:3; Ryc. 2:A.2). Fibula ta wykonana jest ze stopu miedzi, sprężyna osadzona na żelaznej osi. Zapinka została odkryta na przełomie XIX i XX w.10 szerzej znana jest z publikacji A.I. Furmańskiej (1953, s. 92, tabl. VII: 7, tam dalsza literatura). Pięć kolejnych okazów odmiany pontyjskiej pochodzi z Kerczu (antycznego Bosporus) na południowym wschodzie półwyspu Krymskiego (Ryc. 1:4). Jedna z nich została odkryta około 1900 r. nieznanych okolicznościach i znajduje się obecnie w zbiorach British Muzeum (Kühn 1936, s. 92, ryc. 51, tabl. 24:51; Andrási 2008, s. 40, tabl. 10:16; zob. też Brentjes 1954, s. 902, przyp. 14; Germanen… 1987, s. 110–111, ryc. I:16.d; Kidd 1988, s. 110, 111, ryc. I:16). Jest to srebrny okaz o długości 3,8 cm, wyposażony w sprężynę ze stopu miedzi (Ryc. 2:A.3). Cztery kolejne zapinki odmiany pontyjskiej (Ryc. 2:B.1–4) pochodzą z badań przeprowadzonych w  1902 r. na cmentarzysku w Kerczu przy ul. Szlabanowej (ros. ул. Шлакбаумная) (Škorpil 1904, s. 107, ryc. 87). Komplet fibul z tego zespołu dotychczas nie był publikowany: zdjęcia dwóch zamieścił w swojej pracy H. Kühn (1936, tabl. 24: 52, 54), rysunek jednej opublikował A.K.  Ambroz (1966, tabl. 15:24; 1994, ryc. 5:3), na pojedyncze fibuli powołują się N.P. Sorokina i A.I. Ajbabin (Sorokina 1971, ryc. 6:1; Ajbabin 1990, ryc. 10:13; 1999, tabl. XXV:2, XXVII:154; Ajbabin 2011, tabl. 25:2, 27:154)11. Fibule te wykonano ze stopu miedzi12, stanowią dwie pary o długości 3,6 i 3,8 cm, prawdopodobnie odlane w różnych formach. Zespół zabytków odkryty 1902 w Kerczu (Ryc. 2:B), stanowi obecnie jedyną podstawę do ściślejszego dato9   Chciałbym podziekować I.O. Gavrituhinowi za udostępnienie mi tekstu niepublikowanej pracy, a także za cenne spostrzeżenia. 10   Przechowywana w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Odessie, nr inw. ОГАМ № А-45063, według informacji I.O. Gav­rituchina. 11   Omawiane zabytki znajdują się w zbiorach Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie (Государственный Исторический музей, nr inw. 45531/4) i w niniejszej publikacji są ilustrowane rysunkami A.K. Ambroza (Ryc. 2:B.1–4) ze zbiorów Archiwum Instytutu Archeologii Rosyjskiej Akademii Nauk (Arhiv IA RAN, fond A.K. Ambroza). Ilustracje te zostały mi udostępnione przez I.O. Gavrituhina. 12   Informacja dr. D. Żurawliowa – kustosza kolekcji w zbiorach Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie, któremu składam wyrazy wdzięczności.

wania zapinek cykadowatych odmiany pontyjskiej. Wyznaczenie ich chronologii jest jednak zadaniem trudnym. Przede wszystkim, z powodu specyfiki grobu, w którym odkryto zapinki. Groby komorowe krymskich nekropolii często mają charakter zbiorowych, prawdopodobnie rodzinnych grobowców o długiej metryce wykorzystania (Ajbabin 2011, s. 16). Dodatkowym utrudnieniem jest brak pełnej dokumentacji, danych na temat ilości pochówków, a także o pełnym inwentarzu13. W wyznaczeniu chronologii interesujących nas zapinek możemy oprzeć się jedynie na ogólnym datowanie obiektu, w którym odkryto przedmioty charakterystyczne dla północnych wybrzeży Morza Czarnego od końca IV do połowy V w. (Zaseckaâ 1993, s. 25–29, 34–38, tabl. 3–5; Ajbabin 1999, tabl. XIX–XXV, XXVII, s. 261–268; 2011, tabl. 27:154; Gavrituhin 2000, s. 269–273; Kazanskij 2001; Kazanski 2009, ryc. 4:4). Na tle prezentowanych wyżej fibul serii pontyjskiej z północnego brzegu Morza Czarnego, egzemplarz z Mierczyc wyróżnia się zdobieniem w postaci koncentrycznych oczek na główce i zygzakowatej linii na skrzydłach. Jednakże fibule cykadowate z oczkami, wybitymi w tej technice, znane są zarówno z Krymu, jak i z terenów Barbaricum (Ryc. 2:C.1) (Vorošilova 2013, s. 126, ryc. 4:1, 2; Kazanski, Perin 2000, ryc. 1:7, 8; 2:2). Motyw tremoły jest stosunkowo często stosowany w zdobieniu „dwuskrzydłych” zapinek cykadowatych z dorzecza Dunaju (Ryc. 2:C.4) (Kühn 1936, tabl. 22:23, 26; Fitz 1986, tabl. 11:1.5, 1.7, 1.8, 2.10, 3.12, 4.13, 5.14, 5.15; Harchoiu 1991, tabl. LXXVI/A:6, 7; LXXVI/B:1, LXXXIX:16, 17; Kazanski, Perin 2000, ryc.  4:1–3, 5, 5:2, 7–10, 15; Tejral 2015, ryc. 11:1–3). U schyłku młodszego okresu wpływów rzymskich i w fazie D okresu wędrówek ludów zdobienie w postaci linii zygzakowatych występuje na terenie Barbaricum, także na innych ozdobach i elementach stroju, takich jak małe zapinki dwupłytowe typu 182 i późne wariacje zapinek VI grupy O. Almgrena, fibule typu Bratei–Vyškov, sprzączki i końcówki pasa czy zawieszki siekierkowate (Kokowski 1996, ryc. 1:b, c, 7:105, 14:10; 1998, ryc. 5:15; Gavrituchin 2001, ryc. 13:2; Bóna 1991, ryc. 35:2, 4; Harchoiu 1997, tabl. LXXVI/A:6, 7, B:1, LXXIX/A: 16, 17; Kazanski 2009, ryc. 4:3, 6, 15; Tejral 2011, ryc. 35:2, 107:1; 2015, ryc. 6:3,4, ryc. 7:1,4,8; Madyda-Legutko 2011, tabl. XIL/11:9, tabl. XLII:1, 11, XLIII:1, 4). W tym okresie ornamentacja tremołą występuje również na, znanych z dunajskich i nadreńskich prowincji imperium Rzymskiego, zapinkach i elementach pasa, łączonych z federatami werbowanymi do armii rzymskiej (Sommer 1984, tabl. 9:6, 15:2, 19:2, 24:1, 2, 39:8, 9; Tejral 1988, ryc. 12:8, 9; 1999, ryc. 7:1; 2011, s. 87–88, ryc. 48, 188:13, 202:7–9). Właściwie, we wczesnych fazach wędrówek ludów zdobienie zygzakowatą linią stanowiło już znaną i szerzej stosowaną 13

  Por. dane o tym zespole, zawarte w przytoczonej wyżej literaturze.

242

Vadzim Beljavec

Ryc. 2. Analogie do zapinki z Mierczyc. A – zapinki cykadowate odmiany pontyjskiej: 1 – Mierczyce; 2 – Parutino / Olbia (rys. A. K. Ambroz), 3 – Kercz (wg Kühn 1936). B – zabytki z cmentarzyska w Kerczu (1–4, 17–21 – rys. A.K. Ambroz, 5–16 – wg Sorokina 1971). C – trójskrzydłe fibuli cykadowate z dorzecza Dunaju i północnego brzegu Morza Czarnego: 1 – Fanagoria (wg Vorošilova 2011); 2 – Dumbrăvioara (wg Gavrituhin, Kazanski 2010); 3 – Hochheim am Main (wg Wamers 1990); 4 – Aquincum (wg Kazanski, Périn 2000); 5 – Kitej (wg Hanutina, Hršanovskij 2009); 6 – Tanais (rys. I.W. Tołoczko); 7 – Buschberg (wg Szameit 1997). A: 1, 6 – srebro, oś z żelaza, 2 – stop miedzi, oś z żelaza, 3 – srebro; B: 1–4, 16–21 – stop miedzi, 5, 6 – żelazo, 7, 14, 15 – glina, 8–10, 13 – szkło; C: 1, 3, 4, 7 – stop miedzi, 2 – złoto, almandyny, 5, 6 – srebro

243

O dwóch zapink ach cyk adowatych z Białorusi

wcześniej, prostą w wykonaniu technikę ornamentacyjną, która w tym okresie częściowo naśladowała styl bardziej kosztownych, wyrafinowanych ozdób horyzontu Untersiebenbrunn i „późnorzymskiego stylu wojskowego”. Poza północnymi wybrzeżami Morza Czarnego zapinki odmiany pontyjskiej dotychczas nie były notowane. Oprócz fibul tej ostatniej, I.O. Gavrituhin włącza do serii Kercz pojedyncze egzemplarze z dorzecza Dunaju: egzemplarz z Hochdorf (Ryc. 2:C.3) datowany przez Egona Wamersa na pierwszą połowę V w. (1990, s. 51, ryc. 2) oraz złoty okaz z Dumbrăvioara zdobiony techniką stempelkową stylu Untersiebenbrunn (Ryc. 2:C.2), datowany na czas około 400 r., fazę D2 lub szerzej – na pierwszą połowę V w. (Bóna 1991, s. 144, ryc. 94; Harhoiu 1997, s. 88, 174; 2013, ryc. 5:12; Tejral 2011, s. 194). Styl wykonania i  zdobienia tych zapinek wyraźnie odbiega jednak od prezentowanych wyżej okazów odmiany pontyjskiej. Prawdopodobnie również na Krymie, równolegle lub rozwijając tradycje tej ostatniej, powstały trójskrzydłe zapinki cykadowate, zaliczane przez I. O. Gavrituhina do odmiany Šarovce: okazy o długości do około 4,5 cm, posiadające okrągłe lub rombowato uformowane główki i od 1 do 3–4 wałków na szyjce. Wcześniejsze wariacje tych fibul morfologicznie są bardzo bliskie zapinkom odmiany pontyjskiej, czego najlepszym przykładem może być para srebrnych fibul z pochówku nr 1 z katakumbowego grobu 145 w  Kiteju (zob. Ryc.  2:C.5), datowanego na pierwszą połowę V w. (Hanutina, Hršanovskij 2009, s. 66–67). Archaicznie wyglądające okazy odmiany Šarovce są znane także spoza obszarów pontyjskich, a półfabrykat odkryty w pozostałości warsztatu produkcyjnego z Buschberger/Steinmadl w Dolnej Austrii (Ryc. 2:C.7), dowodzi produkcji tych zapinek w  dorzeczu środkowego Dunaju najprawdopodobniej już w ostatniej ćwierci IV w. (Szameit 1997, s. 240, 244–245, ryc. 5:4). Stylistycznie późniejsze zapinki tej odmiany często posiadają wyrostki na końcu główek (Ryc. 3:2–4, 8) i należą przeważnie na fazy D2–D2/D3 (Tejral 1988, s. 286, ryc. 47: 14; 1997, s. 349–352, ryc. 29: 21; 2015, s. 317; Visy 1981; Germanen … 1987, s. 391–394; Bóna 1991, s. 91, ryc.  35). Przykładem innej transformacji nadczarnomorskich „trójskrzydłych” zapinek cykadowatych w zmieniającej się sytuacji historyczno-kulturowej, którą w rozwiniętej fazie D wyznaczały aktywne kontakty grup barbarzyńskiej ludności zamieszkałej ziemie między Donem a Dunajem, jest zapinka z Tanais, morfologicznie bliska okazom odmiany pontyjskiej, ale cechująca się „żeberkowatym” stylem wykonania, który można odczytać jako nawiązania do ozdób wyrabianych w technice Kerbschnitt (Ryc. 2:C.6)14.

Podsumowując, należy przyjąć, że odkryta w Mierczycach zapinka cykadowata najprawdopodobniej stanowi import z północnych wybrzeży Morza Czarnego, i należy ją datować na fazy D1–D2 okresu wędrówek ludów15. Bardziej skomplikowana jest kwestia pochodzenia drugiej zapinki – odkrytej w Siańkouszczynie (Ryc. 3:1). Korpus fibuli jest łagodnie zarysowany z lekko rozstawionymi, zagiętymi wewnątrz skrzydłami i wydłużona szyjka. Podobną formę korpusu posiadają niektóre zapinki, znane zarówno z wybrzeży Morza Czarnego, jak i dorzecza Dunaju (Ryc. 3:2–4, 8). Wyraźnie wydłużona szyjka, często posiadająca wałki lub podzielona przez poprzeczne bruzdki, jest cechą, bardziej charakterystyczną dla stylistycznie późniejszych zapinek „dwuskrzydłych”: fibul serii „Dyerken”, przede wszystkim jej okazów 4. odmiany, najszerzej występujących na Północnym Kaukazie (Gavrituhin, Kazanskij 2006, s. 328–333, ryc. 24:44–60), ale znanych również z ziem naddunajskich (Ryc. 3:5), takich jak okaz z Novi Bonovci (Ryc. 3:6) lub prymitywnie wykonana zapinka z Gradec pry Prapretnem (Bausovac 2003, tabl. 1:1) (zob. też Kühn 1936, tabl. 22:31, 32, 34, 35, 24:57, 58; Vinski 1957, nr 4, 12, 14, 19; Fitz 1986, tabl. 11:1.2, 12:1.1, 5.6; Bóna 1991, s. 276, ryc. 40:3). Wydłużone szyjki posiada większość srebrnych i złotych dwuskrzydłych okazów zdobionych w stylu polichromicznym (Kühn 1936, tabl.  21:3,  9; Werner 1961, tabl. 45:261, 262; Kysela 2002, ryc. 8, 9). Rzadziej spotykane są „trójskrzydłe” zapinki cykadowate z długą szyjką. Najczęściej cechują się one szeroko rozstawionymi skrzydłami, niekiedy zawijającymi się na końcach, a także złożono profilowanymi, bogato zdobionymi szyjkami i główkami (Ryc. 3:9, 10). Połączenie tych dwóch cech, tak uformowanego „trójskrzydłego” korpusu z długą szyjką, które cechują zapinkę z Siańkouszczyny, nie było dotychczas notowane wśród zapinek cykadowatych pochodzących znad brzegów Morza Czarnego lub dorzecza Dunaju. Bardzo nietypowy jest również sposób zdobienia fibuli z Siańkouszczyny. Rzędy jodełkowych nacięć, które pokrywają jej skrzydła, nie występują na żadnym ze znanych mi egzemplarzy. Tego typu ornamentykę sporadyczne spotyka się na przedmiotach z okresu rzymskiego, takich jak nie datowana ściśle sprzączka typu ML-D8 z Lassahn (Madyda-Legutko 1986, s. 27, tabl.  8:8). Pewną analogie może tu stanowić styl zwartego pokrywania powierzchni blaszkowatych ozdób, detali uzbrojenia i  części uprzęży końskiej rzędami nacięć (Zaseckaâ 1994, tabl. 33:1), a znacznie częściej, półksiężycowatymi odbitkami, tworzącymi motyw łuski rybiej, który jest   Jako dodatkowy argument przemawiający za związkiem tego zabytku ze znaleziskami z Krymu, może służyć wykonanie sprężyn srebrnej fibuli z i okazów z Olbii. Są one zrobione ze stosunkowo delikatnego drutu o prostokątnym przekroju (Ryc. 2:A.1,2). Tej cechy nie stwierdzono w przypadku pozostałych trójskrzydłych zapinek.

15

  Srebrna zapinka zaopatrzona w żelazną oś, dł. 3,35 cm. Zabytek pochodzi z grobu 79 cmentarzyska Niedwigowka (Tanais), datowanego na pierwszą połowę V w. Badania 2002 r. prowadzone przez I.W. Tołoczko. Rysunek tej zapinki został mi udostępniony przez I.O. Gavrituhina.

14

244

Vadzim Beljavec

Ryc. 3. Analogie do zapinki z Siańkouszczyny. 1 – Mierczyce; 2, 3 – Almalyk-Dere (wg Mączyńska, Urbaniak, Jakubczyk, 2011; Ajbabin 2011); 4 – Margus (wg Vinski 1957); 5 – Węgry; 6 – Burgenae/Novi Banovci (wg Kühn 1936); 7 – Burgenae/Novi Banovci (wg Vinski 1957); 8 – Šarovce (wg Novotny 1976); 9 – Mannesdorf (wg Wamers 1990); 10 – Krym (wg Bažan 2011); 11 – Malbork-Wielbark (wg Sekuła 2006); 12 – Widryny (wg Juga, Ots, Szymański 2003); 13 – Sauginiai (wg Merkevičius 1984); 14 – Łężany (wg Wiśniewska 2014); 15 – Czerwony Dwór (wg Gaerte 1929). 1 – stop miedzi, oś z żelaza; 2 – srebro, oś żelazna, sprężyna ze stopu miedzi; 4, 7, 8, 9 – srebro; 5, 6, 10, 12, 14, 15 – stop miedzi; 11 – żelazo, stop miedzi; 13 – pozłacane srebro

charakterystyczny dla tzw. „horyzontu huńskiego” okresu wędrówek ludów (Bóna 1991, ryc. 23:2, 48, tabl. XIX; Zaseckaâ 1994, tabl. 2:10, 4:15, 35:15, 41, 47:8, 9; Tejral 2011, ryc.  127:5, 6). Ten ostatni motyw zdobniczy, wprawdzie bardzo rzadko, występuje jednak również na zapinkach cykadowatych z dorzecza Dunaju (Gavrituhin, Kazanskij 2006, s. 340, ryc. 24:58, 59). Wreszcie, nie można wykluczyć, że za tak nietypowym zdobieniem zapinki z Siańkouszczyny, kryje się próba odtworzenia przez rzemieślnika użyłkowania skrzydeł owada. Z przytoczonych analogii wynika, że zapinka odkryta w okolicach Siańkouszczyny najprawdopodobniej stanowi derywat rozwiniętych form, pontyjskich i dunajskich fibul cykadowatych, produkowanych w fazach D2 i D3. Kształt i sposób zdobienia sugerują, że okaz ten powstał na peryferiach głównych nurtów stylistycznych ozdób cykadowatych. Można więc pokusić się o przepuszczenie, że znalezisko z Siańkouszczyny odzwierciedla próby zaadaptowania

tradycji noszenia i produkcji fubul cykadowatych przez ludność, zamieszkującą ziemie położone poza głównymi regionami rozpowszechnienia tych ozdób – środkowoeuropejskie Barbaricum lub teren szeroko ujętego kręgu kultur bałtyjskich. Za przypuszczeniem o takim pochodzeniu zapinki z Siańkouszczyny, oprócz specyficznej formy i zdobienia, może przemawiać stosunkowo prymitywny charaker jej wykonania: mało plastyczny, spłaszczony, prawie blaszkowaty kształt wskazuje na wykorzystanie stosunkowo niezaawansowanej technologii odlewniczej. Możliwość miejscowej produkcji zapinek cykadowatych w kręgu kultur bałtyjskich i w środkowoeuropejskim Barbaricum do niedawna nie była rozpatrywana: znane tu dotychczas okazy są interpretowano jako importy z północnych wybrzeży Morza Czarnego lub dorzecza Dunaju (Nowakowski 2001, s. 115, tabl. VIII:4; 2007, ryc. 3:b; Juga, Ots, Szymański 2003, ryc. 4216: 3; Sekuła 2006, s. 182; Mączyńska 2009; Bliujienė, Curta 2011, s. 53, ryc. 19, tam star-

245

O dwóch zapink ach cyk adowatych z Białorusi

sza literatura). Wśród fibul cykadowatych, odkrytych na stanowiskach szeroko rozumianego kręgu kultur bałtyjskich, występują ewidentne importy, jak np. zapinka z Widryn (Ryc. 3:12), posiadająca bliskie analogie wśród fibul znanych z Krymu i dorzecza Dunaju (Ryc. 3:2, 8), a także wykonana z wykorzystaniem zaawansowanych technologii złotniczych, pozłacana srebrna fibula znaleziona luźno na cmentarzysku w Sauginiai w północno-zachodniej Litwie (Ryc. 3:13). Pogląd o wyłącznie importowanym pochodzeniu zapinek cykadowatych, występujących w kręgu kultur bałtyjskich może być jednak podważony w świetle odkrycia z 2013 roku na cmentarzysku w Łężanach, czterech identycznych zapinek cykadowatych ze stopu miedzi. Wchodziły one w skład wyposażenia dwóch pochówków ciałopalnych, datowanych na późny odcinek fazy D (Wiśniewska, w druku). Są to bardzo charakterystyczne pod względem stylistycznym „trójskrzydłe” fibule z silnie wydłużonymi, cienkimi, zwężającymi się ku główce szyjkami (Ryc. 3:14). Analiza specjalistyczna wykazała duże podobnieństwo składu chemicznego tych zapinek, do reszty zabytków metalowych z wyposażenia omawianych pochówków z Łężan, o niewątpliwie miejscowym pochodzeniu, co wskazuję na lokalną produkcje zapinek cykadowatych, odkrytych w tych zespołach (Miśta i in. 2015). Miejscowej produkcji może być również fibula łączona z cmentarzyskiem w Malborku-Wielbarku (Sekuła 2006, s. 182, 193; Ryc. 3:4). Jest to żelazna zapinka cykadowata, której sprężyna i pochewka zostały wykonane ze stopu miedzi (Ryc. 3:11). Za prawdopodobieństwem jej lokalnej produkcji przemawia materiał, z którego została wykonana, poza tym znaleziskiem, żelazne zapinki cykadowate nie są znane (zob. Mączyńska 2009, s. 393–394). W kształcie, w którym jest rekonstruowana, zapinka z Malborka-Wielbarka, stanowi morfologicznie najbliższą analogię do fibuli z Siańkouszczyny. Kwestia przynależności kulturowej odkrytych na Białorusi zapinek cykadowatych jest trudna do rozstrzygnięcia, przede wszystkim z powodu przypadkowego odkrycia tych zabytków. Analiza sytuacji kulturowo-osadniczej wewnątrz mikroregionów, w których doszło do odkrycia tych zabytków, także nie pozwala na jednoznaczną odpowiedź. Stanowiska archeologiczne z okolic wsi Siańkouszczyna, skąd pochodzi omawiana wyżej zapinka, nie są znane; region lewych dopływów Niemna w jego środkowym biegu w nieznacznym stopniu objęty jest badaniami archeologicznymi i tworzy na mapach epoki wędrówek ludów obszerną lukę (zob. Egorejčenko 2006, s. 57–60, 109– 112, ryc. 14; Medvedev 2011, s. 155–159, 291, ryc. 3.43, 4.33; Vârgej 2016, ryc. 1). Również wyniki badań, przeprowadzonych na osadzie w Mierczycach, nie dostarczają jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Analiza odkrytych tam materiałów,

pozwala łączyć omawianą zapinkę cykadowatą zarówno z osadnictwem kultury wielbarskiej, jak i praskiej. Najnowsze dane o rozwoju kulturowo-historycznej sytuacji w środkowym biegu Prypięci świadczą, że u schyłku okresu późnorzymskiego i w początkach okresu wędrówek ludów zanikowi osadnictwa kultury wielbarskiej towarzyszyło stopniowe poszerzenie zasięgu kultury praskiej16; przy czym Polesie Prypeckie obecnie powinno być rozpatrywane jako jeden z podstawowych, o ile nie główny region formowania tej ostatniej (Gavrituhin 2005a, s. 439–442; 2009, s. 8, 10, 20–21; Vârgej 2016; Belâvec 2016, s.  413–415, 434–438; tam starsza literatura). Przebieg i analiza tego złożonego i bardzo dynamicznego procesu wymagają jeszcze dalszych studiów. Niemniej jednak, w kontekście kompleksowej analizy materiałów z osady w Mierczycach, związek odkrytej tu cykadowatej fibuli z kulturą wielbarską wydaje się bardziej prawdopodobny (zob. Belevec 2017, s. 250–253). Z tego stano­wiska pochodzi szereg innych zabytków, których przynależność do kultury wielbarskiej nie budzi zastrzeżeń, a datowanie w przybliżeniu zgadza się z ustalonym wyżej dla mierczyckiej zapinki cykadowatej. Wśród takich znalezisk w pierwszej kolejności należy wymienić fibulę ZG-4717 odmiany Skorbicze18 oraz tarczkę od sprzączki zdobioną ornamentem w postaci wybitych oczek i trójkątów (Ryc. 4:1, 2). Zapinki odmiany Skorbicze stanowią typową dla kultury wielbarskiej wariacje fibul drugiej serii VI grupy O. Almgrena i uważane są za jedną z przewodnich form początku okresu wędrówek ludów (Andrzejowski et al. 2008, s. 42–44, 52). Kształt i  sposób zdobienia tarczki (Ryc. 4:2) odnajdują bliskie odpowiedniki wśród sprzączek o masywnych owalnych ramach i prostokątnych lub w kształcie ¾ koła tarczkach, które określane są jako typ Strzegocice-Tiszaladany-Kerč lub Н.43–45 (Madyda-Legutko 1978; 1986, s. 70). Złocone i czernione, misternie zdobione sprzączki tego rodzaju występują w kontekście fazy D2, przeważnie nad Środkowym Dunajem i  w  rzymskiej Panonii, gdzie były one prawdopodobnie produkowane dla przedstawicieli elit barbarzyńskich, przez rzemieślników prowincjonalnorzymskich. Sprzączki zaś ze stopów miedzi, często cechujące się prostszym zdobieniem, jak odkryta w Mierczycach, znane są w kulturach kręgu gockiego, kulturze przeworskiej, nad morzem Czarnym i w górnym biegu Cisy. Takie   W przyległej do Mierczyc części Polesia Prypeckiego sytuacja ta jest poświadczona przez wyniki badań na osadzie Kamień st. 6, gdzie w  wypełnisku półziemianki nr. 1 kultury praskiej, zostały odkryte także ułamki naczyń wielbarskich (Bâlickaâ, Vârgej 2015, s. 217–219, 229–230, ryc. 4–6). 17   Według typologii proponowanej przez Andrzeja Kokowskiego (1995, s. 14, ryc. 2:O). 18   Według uzupełnień autorstwa Jacka Andrzejowskiego, Radosława Rochowicza, Tomasza Rakowskiego (Andrzejowski et al. 2008). 16

246

Ryc. 4. Zabytki epoki wędrówek ludów z osady Mierczyce, st. 2. 1–4 – stop miedzi. Rys. V. Beljavec

sprzączki mogą stanowić tańsze wersie wyrafinowanych okazów produkcji naddunajskiej, lub ich formy prototypowe, które powstały w środowisku barbarzyńskim (Tejral 1997, s. 336; 2011, s. 175–180; Bóna 1991, s. 172, ryc. 66; Harhoiu 1997, s. 172–173, tabl. 37, 38; Levada 2011, s. 81; Kontny, Mączyńska 2015, s. 250–254). Z wielbarskim horyzontem na osadzie w Mierczycach należy łączyć także monetę ze stopu miedzi Konstancja II, wybitą między 351 a 355 r. (Ryc. 4:4)19. Znaleziska miedzianych rzymskich monet z połowy – trzeciej ćwierci IV w. nie były dotychczas notowane na białoruskim Polesiu, lecz nie stanowią rzadkości na obszarze kultury czerniachowskiej, dość licznie notowane są także na przyległych ziemiach północno-zachodniej Ukrainy (Myz­ gin 2013, s. 227, ryc. 4). Wreszcie, z Mierczyc pochodzi jeszcze jedno znalezisko, które może być rozpatrywane w kontekście schyłkowego odcinka horyzontu kultury wielbarskiej na tym stanowisku – fragment bransolety ze stopu miedzi, z pogrubionymi zakończeniami dekorowanymi czterema dookolnymi rowkami (Ryc. 3:4). Bransolety tego typu występują na rozległych obszarach europejskiego Barbaricum w V–VI w., w początkach okresu wędrówek ludów tworzą jednak wyraźną koncentrację w środkowym dorzeczu Dunaju i na Krymie (Tejral 1988, ryc. 31:8, 12; 32:6; 43:2; 2007, ryc. 22:2, 4; Аjbabin 1999, s. 107, 111, ryc. 40:1; 41:8). Prezentowane znaleziska z osady w Mierczycach sygnalizują, że datowanie stanowisk kultury wielbarskiej w środkowym biegu Prypeci z czasem może zostać prze  Określenie tej monety zawdzięczam uprzejmości mgr. Witala Sidarowicza, któremu w tym miejscu serdecznie dziękuje.

19

Vadzim Beljavec

dłużone w głąb okresu wędrówek ludów do fazy D220. Odkryta na tym stanowisku seria zabytków, wyraźnie nawiązujących do synchronicznych materiałów z Krymu i środkowego biegu Dunaju, dostarcza nowych argumentów na rzecz utrzymywania ścisłych więzi między środkowopoleską ludnością kultury wielbarskiej, a osadnictwem z ościennego Wołynia (Belevec 2007, s. 334; Belâvec 2007, s. 134–138; 2016, s. 413–414). W literaturze przedmiotu już w latach 50. XX wieku dostrzeżono występowanie na Wołyniu horyzontu wczesnowędrówkowych skarbów o zadziwiająco wyrazistych nawiązaniach do elitarnej kultury barbarzyńskiej ludności z dorzecza Dunaju i Krymu. Za najlepsze ich przykłady mogą służyć depozyty z Kaczyna, Boroczic czy Łasek (Tihanova 1956; 1960; Kuharenko 1982). Ten fenomen znajduje wytłumaczenie we współczesnej wizji zmierzchu kultury czerniachowskiej. W myśl tej koncepcji, mimo masowej migracji za Dunaj, spowodowanej najazdem Hunów około roku 370., istotna część ludności kultury czerniachowskiej nie opuściła swoich ziem. Oprócz Wołynia, skupiska stanowisk z materiałami fazy D są obecnie znane z prawobrzeżnej części środkowego Naddnieprza, rejonu Doniecko–Dnieprzańskim i Podola. Prawdopodobnie, odzwierciedlają one powstanie na obszarze kultury czerniachowskiej szeregu Gockich „małych królestw”, które przetrwały tu pod protektoratem Hunów do połowy V w. (Gavrituhin 2000; 2005b; 2007; Shchukin, Kazanski, Sharov 2006, s. 145–152; Kazanskij 2011). Między innymi znaleziskami, z „horyzontem Huńskim” trzeba łączyć luźne znaleziska zapinek cykadowatych, coraz licznej notowane na ziemiach Ukrainy (Bažan 2011, s. 95–104). Pod tym względem bardzo charakterystyczny jest kontekst kulturowy osady otwartej w Ksizowo st. 19 w górnym biegu Donu, jedynego jak dotychczas stanowiska lasostepowej strefy Europy Wschodniej, na którym fibule cykadowatą odkryto w trakcie regularnych badań archeologicznych (Gavrituhin 2015, s. 213–215, ryc.  5:21). Ksizowo st. 19 jest interpretowane przez autora badań, A.M. Obłomskiego, jako rozległa wielokulturowa, polietniczna osada handlowa i produkcyjna, jedno z centrów ludności podległej lub utrzymującej ścisłe kontakty z huńskim związkiem plemiennym (Oblomskij 2015, s. 304–308). Podsumowując, należy zaznaczyć, że prezentowane zapinki cykadowate, odkryte na ziemiach Białorusi, należy datować na fazy D1–D2/D3 okresu wędrówek ludów. W wyniku załamania się i rozpadu struktur osadniczych kultur czerniachowskiej i wielbarskiej doszło wówczas do trudnych do wyczerpującej charakterystyki, lecz niewąt  Brak na środkowopoleskich stanowiskach jednoznacznych wyznaczników okresu wędrówek ludów nie pozwalał dotychczas na ustalenie górnej granicy dla materiałów kultury wielbarskiej na okres późniejszy niż faza C3 okresu wpływów rzymskich, lub nieco szerzej, C3–D1 (Belevec 2007, s. 333; Belâvec 2007; 2016, s. 413–415). 20

O dwóch zapink ach cyk adowatych z Białorusi

pliwie intensywnych i nieraz dalekosiężnych przemieszczeń grup ludności wewnątrz stopniowo zanikającej ekumeny Gockiej między Dunajem, północnymi brzegami Pontu i Bałtykiem. W tym kontekście należy rozpatrywać znalezisko z Mierczyc. W nieco innym kontekście powin-

247

na być rozpatrywana zapinka cykadowata odkryta w Siańkouszczynie w lewobrzeżu Niemna. Stanowi ona oddalone echo wydarzeń epoki Huńskiej, które odbiły się w środowisku zupełnie innej ludności – kręgu kultur wschodnioeuropejskiej strefy leśnej.

Bibliografia Ajbabin A.J. 1990 Hronologiâ mogilnikov Kryma pozdnerimskogo i rannesrednevekovogo vremeni, Materialy po archeologii, istorii i etnografii Tavrii, Vyp. I, s. 175–241. 1999 Ètničeskaâ istoriâ rannesrednevekovogo Kryma, Simferopol. 2011 Archäologie und Geschichte der Krim in byzantinischer Zeit, Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, Bd. 98, Mainz. Ambroz A.K. 1966 Fibuly ûga Evropejskoj časti SSSR, Svod arheo­ logičeskih istočnikov, D1-30, Moskva. 1994 Ûgo-zapadnyj Krym. Mogil'niki IV–VII vv., Materialy po archeologii, istorii i ètnografii Tavrii, Vyp. IV, s. 31–88. Andrási J. 2008 The Berthier-Delagarde Collection of Crimean Jewellery in the British Museum and related Material, British Museum Research Publication, vol. 166, London. Bausovac M. 2003 Poznoantyčni kovinski predmeti z Gradca pry Praretnem, Arheološki vestnik, t. 54, s. 315–324. Bažan I.A. 2011 Arheologičeskije predmety iz slučajnych nahodok na territorii Vostočnoj Evropy 2009–2011 gg., Korpus slučajnyh nahodok I, Moskva. Bâlickaâ G.M., Vârgej V.S. 2015 Matèryâly žaleznaga veku i rannâga sârèdnâvečča z paselišča Kamen'-6, Matèryâly pa arhealogii Belarusi, Vyp. 26, s. 217–236. Belevec V.G. 2007 K izučeniû pamâtnikov vel'barskoj kultury v Bielarusi, [w:] Nowe materiały i interpretacje: stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, red. M.  Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 293–344. 2012 Problema wydeleniâ pamâtnikov pozdnezarubineckogo kruga v Pripâtskom Poles'e, [w:] Lesnaâ i lesostepnajâ zony Vostočnoj Evropy w èpohi rimskih vliânij i Velikogo pereseleniâ narodov, red. A.N. Naumov, Tula, Vyp. 3, s. 281–305.

2017 Rezul´taty razvedočnych rabot na poselenii Merčicy 2 i perspektivy izučeniâ pamâtnikov rimskogo vremeni i èpohi Velikogo pereseleniâ narodov v Belorusskom Poles'e, [w:] Evropa ot Latena do Srednevekov'â: varvarskij mir i roždenie slavânskih kultur, Ranneslavânskij mir, Vyp. 19, Moskva, s. 249–261. Belâvec V.G. 2007 Pomniki velbarskaj kultury ŭ Turawa-Pinskim Palessi: prablemy vyvučennâ, Gistaryčna–arhealagičny zbornik, Vyp. 23, s. 124–143. 2016 Nasel'nictva vel'barskaj kultury ŭ gistoryka-kulturnym razvicci zâmel΄ Belarusi rubâžu II/III – pačatku V st. n.e., [w:] Slavâne na territorii Belarusi v dogosudarstvennyj period, red. O.V. Levko, V.G. Belevec, Minsk, Kn. 1, s. 384–450. Bliujienė A., Curta F. 2011 Exotic Lands, Quixotic Friends: Eastern Lithuania and the Carpathian Basin in Late Antiquity and the Early Middle Ages (ad c. 380 to c. 620), Medieval Archaeology, vol. 55, s. 28–65. Bóna I. 1991 Das Hunnen-Reich, Stuttgart. Brentjes B. 1954 Zur Typologie, Datierung und Ableitung der Zikadenfibel, Wissenschaftliche Zeitschrift der MartinLuther-Universität, Jg. 3, H. 5, s. 901–914. Dzâmenc'eu V.A.  1971 Zagaroddze, [w:] Belaruskaâ soveckaâ èncyklapedyâ, t. 4, s. 467–468. Fitz G. 1986 Römisch-kaiserzeitliche und völkerwanderungszeitliche Zikadenfibeln aus österreichischen Privatsammlungen, Römisches Österreich, Bd. 13/14, s. 25–86. Furmans'ka F.I. 1953 Fibuly z rozkopok Ol'vii, Arheologiâ, VIII, s. 76–95. Gavrituhin I.O. 2000 Final kul'tur rimskogo vremeni v Vostočnom Prikarpat'e, [w:] Die spätromische Kaiserzeit und die frühe Völkerwanderungszeit in Mittel – und

248

Osteuropa, Hrsg. M. Mączyńska, T. Grabarczyk, Łódź, s. 261–324. ­­2005a Kompleksy pražskoj kultury s datiruûŝimi weŝami, [w:] Archeologia o początkach Słowian: materiały z konf., Kraków, 19–21 listopada 2001, red. P. Kaczanowski, M. Parczewski, Kraków, s. 403–461. 2005b Nekotorye perspektivy izučeniâ finala černâhovskoj kultury, [w:] Trudy Gosudarstvennogo Istoričeskogo Muzeâ, Vyp. 145: Gorodcovskie Čteniâ II, s. 231–240. 2007 Final černâhovskoj kultury, [w:] Vostočnaâ Evropa v seredine I tysâčeletiâ n.e., Ranneslavânskij mir, Vyp. 9, Moskva, s. 9–23. 2009 Ponâtie pražskoj kultury, [w:] Složenie russkoj gosudarstvennosti v kontekste rannesrednevekovoj istorii Starogo sveta, Sankt-Peterburg, s. 7–25. 2015 Fibuly èpohi Velikogo pereseleniâ narodov, najdennye v Ksizovo, [w:] Ostraâ Luka Dona v drevnosti. Arheologičeskij kompleks pamâtnikov gunnskogo vremeni u s. Ksizovo (konec IV–V v.), Ranneslavânskij mir, Vyp. 16, Moskva, s. 212–240. Gavrituhin I.O., Kazanskij M.M. 2006 Bospor, tetraksity i Severnyj Kavkaz vo vtoroj polovine V – VI vv., Arheologičeskie vesti 13, s. 297–344. Gavritukhin I.O., Kazanski M.M. 2010 Bosporus, the Teteraxite Goths, and the Northern Caucasus region during the Second Half of the Fifth and the Sixth Centuries, [w:] Neglected Barbarians, ed. F. Curta, Studies in the early Middle Ages, vol. 32, Turnhout, s. 83–136. Gaerte W. 1929 Urgeschichte Ostpreusens, Königsberg. Germanen... 1987 Germanen, Hunnen und Awaren: Schätze der Völkerwanderungszeit. Die Archäologie des 5. und  6. Jahrhunderts an der mittleren Donau und dem östlich-merowingischen Reihengräberkreis, Hrsg. W. Meng­hin, T. Springer, E. Warmers, Nürnberg. Hanutina Z.V., Hršanovskij V.A. 2009 Pogrebalnyj kompleks gunnskogo vremeni iz nekropolâ Kiteâ, [w:] Bosporskij fenomen: iskusstvo na periferii antičnogo mira, red. M.Û. Vahtina, SanktPeterburg, s. 58–69. Harhoiu R. 1997 Die frühe Völkerwanderungszeit in Rumänien, Archaeologia Romanica, Bd. 1, Bukarest. 2013 Der Schatzfund von Simleul Silvaniei und die Schlacht von Nedao, Banatica, 23, s. 111–142. Juga A., Ots M., Szymański P. 2003 Über die Vorteile der Bildung einer „didaktischen Kollektion”. Materialien der Bogaczewo-Kultur und

Vadzim Beljavec

Olsztyn-Gruppe in Ajaloo Instituut in Tallinn (Estland), [w:] Antyk i barbarzyńcy. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Bursche, R. Ciołek, Warszawa, s. 205–243. Kazanski M. 2009 Les relations de la Crimée avec L’Europe Centrale et Occidentale Durant les Ve – VIe Siècles, [w:] Archéologie des peuples barbares, Florilegium magisrorum historiae archaeologiaeque Antiquitatis et Medii Aevi: 5, ed. M. Kazanski, V. Spinei, Bucarest-Braila, s. 405–423. Kazanskij M.M. 2001 Hronologiâ načal´noj fazy mogilnika Dûrso, Istoriko-Arheologičeskij al'manach Armavirskogo Kraevedčeskogo muzeâ 7, s. 41–58. 2011 Radagajs i konec černâhovskoj kultury, [w:] Čer­nâ­ hіvs'ka kul'tura: materìali doslìdžen', OIUM 1, red. O.V. Petrauskas, R.V. Šyškin, Kiïv-Luc'k, s. 22–32. Kazanski M., Périn P. 2000 Les “fibules-mouches” de l’époque des Grandes Migrations découvertes en Gaule, [w:] Les sites archéologiques en Crimee et au Caucase durant l’Antiquité tardive et le haut Moyen-age. Colloquia Pontica 5, Leiden-Boston-Köln, s. 15–28. Kidd D. 1988 Some New Observations on the Domango Treasure, [w:] Völkerwanderungszeit im Karpatenbecken, Hrsg. G. Bott, Nürnberg, s. 129–140. Klimčuk F.D. 2001 Polesskij toponim Zagorod'e, Zagarozze. Materyâly Miždyscyplinarnaga Navukovaga Seminara pa pytannâh dasledavannâ Palessâ, № 1, Міnsk, s. 10–23. Kokowski A. 1995 Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie rzymskim, Lublin. 1996 O tak zwanych blaszanych fibulach z półokrągła płytką na główce i rombowatą nóżką, [w:] Studia Gothica I. In memoriam Ryszard Wołągiewicz, red. A. Kokowski, Lublin, s. 153–184. 1998 Metalowe wisiorki w kształcie topora na terenie Barbaricum na północ i północny–wschód od limesu rzymskiego, w okresie rzymskim i we wczesnym okresie wędrówek ludów, [w:] 20 lat archeologii w Masłomęczu. T. I: Weterani, red. J. Ilkjær, A. Kokowski, s. 99–116. 2005 Zanik południowych kultur kręgu gockiego, [w:] Archeologia o początkach Słowian: materiały z konferencji, Kraków, 19–21 listopada 2001, red. P. Kaczanowski, M. Parczewski, Kraków, s. 165–179.

O dwóch zapink ach cyk adowatych z Białorusi

Kysela E. 2002 Zikaden als Schmuck- und Trachtbestandteil in Römischer Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit, Denisia, vol. 4, s. 21–28. Kuharenko Û.V. 1982 O kačinskoj nahodke V v., [w:] Drevnosti èpohi velikogo pereseleniâ narodov V–VIII vv. Sovetskovengerskij sbornik, red. A.K. Ambroz, I.F. Èrdeli, Moskva, s. 234–244. Kühn H. 1936 Die Zikadenfibeln der Völkerwanderungszeit, Jahrbuch für prähistorische und ethnographische Kunst, Jg. 1935, Berlin-Leipzig, s. 85–106. Madyda-Legutko R. 1978 The Buckles with imprint Ornamentation, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXXIII, s. 3–16. 1986 Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäi­ schen Barbaricum, BAR International Series, vol. 360, Oxford. 2011 Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końca pasa, Kraków. Mączyńska M. 2009 Trzy fibule cykadowate z kręgu bałtyjskiego, [w:] Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński im memoriam, red. A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska, Seminarium bałtyjskie, t. II, Warszawa, s. 393–404. Mączyńska M., Urbaniak A., Jakubczyk I. 2011 The Early Mediaeval Cemetery of Almalyk-Dere near the Foot of Mangup, [w:] Inter Ambo Maria. Contacts between Scandinavia and the Crimea in the Roman Period, ed. I. Khrapunov, F. Stylegar, Kristiansand-Simferopol, s. 154–175. Medvedev A.M. 2011 Verhnee Poneman'e v železnom veke i rannem srednevekov'e, Minsk. Merkevičius A. 1984 Sauginių plokštinis kapinynas, Lietuvos Archeologija, t. 3, s. 41–63. Miśta E.A., Stonerta A., Kormana A., Milczareka J.J., Fijał-Kirejczyk I., Kalbarczyk P., Wiśniewska A. 2015 Materials Research on Archaeological Objects Using PIXE and Other Non-Invasive Techniques, Acta Physica Polonica, A, vol. 128, No 5, s. 815–817. Myzgin K.V. 2013 Rimskie monety w areale černâhowskoj kultury: problema istočnikov postupleniâ, Stratum plus, № 4, s. 217–233. Novotny B. 1976 Sarovce, Bratislava.

249

Nowakowski W. 2001 Masuren. Corpus der romischen Funde im europaischen Barbaricum, Polen, 1, Warszawa. 2007 Vostočnye prussy kak svâzuûŝee zveno meždu Vostočnoj i Zapadnoj Evropoj: arheologičeskie svidetel´stva V–VIII vv. Ostpreussen als Brucke zwischen Ost- und Westeuropa: Funde des 5. bis 8. Jahrhunderts. East Prussia as a bridge between Eastern and Western Europe: finds of the 5th to 8th centuries, [w:] Èpoha Merovingov – Evropa bez granic. Arheologiâ i istoriâ V–VIII vv. Merowingerzeit – Europa ohne Grenzen. Archaologie und Geschichte des 5. bis 8. Jahrhunderts. The Merovingian Period – Europe without Borders. Archaeology and history of the 5th to 8th centuries, Hrsg. W. Menghin, Berlin, s. 145–155. Oblomskij A.M. 2015 Ètničeskie i socialnye komponenty naseleniâ Ostroj Luki Dona v gunnskoe vremâ, [w:] Ostroâ Luka Dona v drevnosti. Arheologičeskij kompleks pamâtnikov gunnskogo vremeni u s. Ksizovo (konec IV–V v.), Ranneslawânskij mir, Vyp. 16, Moskva, s. 296–308. Shchukin M.B., Kazanski M., Sharov O. 2006 Des les Goths aux Huns: Le Nord de la mer Noire au Bas-Empire et à l’époque des Grandes Migrations, British Archaeological Reports, Oxford. Sekuła M. 2006 Ocalałe zabytki pochodzące z badań niemieckich na cmentarzysku w Malborku-Wielbarku w zbiorach muzeów polskich, [w:] Pogranicze trzech światow. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałow z badań i poszukiwań archeologicznych, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, vol. XIV, Warszawa, s. 175–223. Škorpi˝ V.V. 1904 Raskopki v˝ Kerči i ego okrestnostâh v˝ 1902 g., Izvestiâ Imperatorskoj arheologičeskoj komissii, Vyp. 9, Sankt-Peterburg, s. 73–117. Sommer M. 1984 Die Gürtel und Gurtelbeschlage des 4. und 5. Jahrhunderts im Römisches Reich, Bonner Hefte zur Vorgeschichte, Bd. 22, Bonn. Sorokina N.P. 1971 O steklânnyh sosudah s kaplâmi sinego stekla iz Pričernomor'â, Sovetskâ Arheologiâ 1971/4, s. 85–101. Szameit T. 1997 Ein volkerwanderungszeitliches Werkzeugdepot mit Kleinfunden aus Niederosterreich. Ein Vorbericht, [w:] Neue Beitrage zur Erforschung der Spatanti-

250

Vadzim Beljavec

ke im mittleren Donauraum, Hrsg J. Tejral, A. Del Maschio, V. Martererová, Spisy Arheologického Ústavu AV ČR Brno 8, Brno, s. 233–257. Tejral J. 1988 Zur Chronologie der frühen Völkerwanderungszeit im mittleren Donauraum, Archäologica Austriaca, Bd. 72, s. 223–304. 1997 Neue Aspekte der früh völkerwanderungszeitlichen Chronologie im Mitteldonauraum, [w:] Neue Beiträge zur Erforschung der Spätantike im mittleren Donauraum, Hrsg. J. Tejral, H. Friesinger, M. Kazanski, Kongress Kravsko 1995, Brno, s. 321–362. 1999 Die spätantiken militärischen Eliten beiderseits der norisch-pannonischen Grenze aus Sicht der Grabfunde, [w:] Germanen beiderseits des spätantiken Limes, Hrsg. T. Fischer, G. Precht, J. Tejral, KölnBrno, s. 217–292. 2011 Einheimische und fremde. Das norddanubische Gebiet zur Zeit der Völkerwanderung, Brno. 2015 Zum Рroblem der Feinschmiederproduktion im Mitteldonauraum während des 5. Jahrhunderts nach Chr., Památky archeologické, t. CVI, s. 291–362. Tihanova M.A. 1956 Boročickij klad, Sovetskaâ Arheologiâ XXV, s. 301–315. 1960 Laskovskij klad, Sovetskaâ Arheologiâ 1960/1, s. 196–204. Vaday A. 1989 Die sarmatischen Denkmaler des Komitats Szolnok. Ein Beitrag zur Archaologie und Geschichte des sarmatischen Barbaricums, Budapest. 2005 Corpus der romischen Funde im europaischen Barbaricum. Ungarn, Bd. 1, Budapest. Vârgej V.S. 2016 Sučasny stan i prablemy dasledavannâ pražskaj kulury ŭ Belarusi, [w:] Slavâne na territoryii Belarusi v dogosudarstvennyj period, red. O.V. Le-

vko, V.G.  Belevec, Slavânskie Drevnosti Belarusi, Kn. 2/2, s. 14–61. Vinski Z. 1957 Zikadenschmuck aus Jugoslawien, Jahrbuch RGZM, Bd. 4, s. 136–160. Visy Z. 1981 5. szádi sír Intercisában 1981, Archaeologia i Értesítő, vol. 108/2, s. 211–217. Vorošilova O.M. 2013 Sklep pozdneantičnogo vremeni iz raskopok Fanagorii w 2011 godu, Stratum plus, № 4, s. 123–131. Wamers E. 1990 Bemerkungen zu zwei Zikadenfibeln aus westdeutschen Privatsammlungen, Frankfurter Beiträge zur Mittelalter Archäologie, Bd. II, Schriften des Frankfurter Museums für Vor- und Frühgeschichte, Bd. XII, Frankfurt am Main, s. 49–59. Werner J. 1961 Die Fibeln der Sammlung Diergardt (Völkerwanderungszeitlicher Schmuck), Berlin. Wiśniewska A. 2014 Łężany – cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów na Pojezierzu Mrągowskim. Badania w sezonie 2013, Warszawa. W druku  Cicada brooches from Łężany: new evidence linking the Balt milieu and the south in the Migration Period, [w:] Interacting Barbarians. Contacts, Exchange and Migrations in the First Millennium AD., ed. A. Cieśliński, B. Kontny, Neuen Studien zur Sachsenforschung, Bd. 7. Zaseckaâ I.P. 1993 Materialy bosporskogo nekropolâ vtoroj poloviny IV – pervoj poloviny V vv. n.e., Materialy po archeologii, istorii i ètnografii Tavrii, Vyp. III, s. 23–105. 1994 Kultura kočevnikov ûžnorusskih stepej v gunnskuû epohu (konec IV – V v.), Sankt-Peterburg.

Two cicada-shaped fibulae from Belarus Two cicada-shaped fibulae were accidentally found on the territory of Belarus in recent years. They are the first finds of such type there. Both brooches were delivered to the collection of Faculty of History, Belarusian State University in Minsk. Silver fibula discovered at the Mierčycy 2 settlement in the lower reaches of the Jasieĺda River (the left tributary of the Prypiat River) (Fig. 1:1) belongs to a  small and very homogenous “Kerch” series accord-

ing to I.O. Gavrituhin (Fig. 2:A, B). Fibulae of such type occur in the limited area: in the Crimea and neighboring part of the Black Sea coast (Fig. 1:3, 4). They are dated back within the end of the 4th and the first half of the 5th centuries on the basis of the assemblage of a tomb that was investigated in Kerch in 1902 (Fig. 2:B). The second cicada-shaped fibula was made of copper alloy and came from the surroundings of Siańkoŭščyna village in the left

O dwóch zapink ach cyk adowatych z Białorusi

bank part of the Neman River basin (Fig. 1:2). Due to the absence of close analogies in shape and decoration the author inclines to assume that it could be produced outside the main area of distribution of such fibulae, possibly in the area of the Wielbark culture or cultures of the Baltic range. It is difficult to determine the cultural context of these artefacts because they are stray finds. There are no known sites of the Migration Period in the vicinities of Siańkoŭščyna village as well as in the whole area of the left bank part of the middle flow of the Neman River. Archeological surveys conducted by the author in 2012 and 2015 show that population of the Wielbark culture and then the

251

Prague culture settled the Mierčycy 2 site during the Migration Period. The cicada-shaped fibula and some other finds (Fig. 4) are most probably connected with the final horizon of the Wielbark culture in the Central Polesia. Finds of cicada-shaped brooches in Belarus reflect the stage of disintegration of the Wielbark and Chernyakhiv cultures during the Hun epoch (phases D1–D2 of the Migration Period). Intensive, wide, and multidirectional movements of population groups around the declining Gothic oecumene between the Baltic, Danube and northern coast of the Black Sea characterize this stage. Translated into English Vitali Asheichyk

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Adam Cieśliński

Nieznane cmentarzysko kultury wielbarskiej z miejscowości Rejczuchy w powiecie olsztyńskim

W 2014 r. do zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie (dalej MWiM) przekazano kilka zabytków ze stopu miedzi i srebra, które zostały zebrane z powierzchni zaoranego pola w okolicy wsi Rejczuchy1, położonej na południowy wschód od Olsztyna, około 2 km na południe od Barczewa (Ryc. 1). Do zespołu należały cztery zapinki oraz sprzączka. Przedmioty te były zdeformowane, a część z nich nosiła ślady działalności ognia. Zabytki przepalone pochodzą zapewne ze zniszczonych grobów ciałopalnych, należy zatem sądzić, że odkryty zestaw stanowi relikty nieznanej do tej pory nekropoli ludności kultury wielbarskiej. Wśród fragmentarycznie zachowanych fibul zidentyfikowano trzy ze stopu miedzi: kapturkową Almgren 41 (Ryc. 2:2; Almgren 1923, s. 18, 141–144, tabl. II,41), kabłąk typu Almgren 162 lub 168 (Ryc. 2:4; Almgren 1923, s. 77, 78, 189–195, tabl. VII,162.168) i egzemplarz z płytką na główce (Ryc. 2:5; por. Schulze-Dörrlamm 2000). Czwarty okaz to fragment stopionej srebrnej zapinki, zdobionej pierwotnie pierścieniami nacinanego drutu, którą najprawdopodobniej należy zaliczyć do typu Almgren 167 (Ryc. 2:3; Almgren 1923, s. 78, 189–195, tabl. VII,167).   Ich odkrywcą jest pan Sebastian Białecki z Barczewa. Materiały zostały przejęte do zbiorów MWiM przez mgr. Kacpra Martykę (Olsztyn). Za możliwość opracowania zabytków z Rejczuchy dziękuję dr. Jarosławowi Sobierajowi (Olsztyn). W tekście powołuję się na niepublikowane materiały z cmentarzysk w Ulowie i Jartyporach, które zostały mi uprzejmie udostępnione przez dr Barbarę Niezabitowską-Wiśniewską (Lublin) i dr. Jacka Andrzejowskiego (Warszawa). Pani dr Barbarze Niezabitowskiej-Wiśniewskiej jestem również wdzięczny za ciekawe wskazówki dotyczące rzymskich i nowożytnych sprzączek o podwójnej ramie. Za dyskusje na temat zapięć pasa z terenu kultury bogaczewskiej chciałbym także serdecznie podziękować dr. hab. Pawłowi Szymańskiemu (Warszawa). Dostęp do materiałów archiwalnych Marty Schmiedehelm zawdzięczam dr Annie Judze-Szymańskiej (Warszawa) i dr. hab. Mirosławowi Hoffmannowi (Olsztyn).

Ryc. 1. Lokalizacja miejscowości Rejczuchy, pow. olsztyński. Oprac. A. Cieśliński

Zapięcie pasa zostało wykonane ze stopu miedzi i reprezentuje stosunkowo rzadko występujący na terenie Barbaricum typ tzw. sprzączek o biowalnej ramie (Ryc. 2:1; Madyda-Legutko 2005; Milaševs'kij 2014).

1

Analiza zabytków Najstarszym zabytkiem w omawianej kolekcji jest zapinka kapturkowa 3. serii II grupy, typu Almgren 41 (Ryc. 2:2; Almgren 1923, s. 18, 141–144, tabl. II:41). Stan zachowania egzemplarza z Rejczuch jest fragmentaryczny – do dzisiaj przetrwały jedynie pozostałości kabłąka wraz z niewysokim grzebykiem. Sądząc po rozmiarach zachowanego fragmentu fibulę tę należy zaliczyć do odmiany A 41 Z w ujęciu J. Schustera, charakteryzującej się „znaczną wielkością

254

Ryc. 2. Zabytki znalezione w Rejczuchach: 1, 2, 4, 5 – stop miedzi, 3 – srebro. Rys. E. Pazyna

a  często też dużą masywnością”, zwykle powyżej 4  cm długości (Schuster 2006, s. 103, 110, ryc. 10). Pod względem morfologicznym zapinki odmiany Z tworzą jednakże dość zróżnicowaną grupę zabytków i można w niej znaleźć egzemplarze zbliżone kształtem do wszystkich pozostałych odmian Schustera: I, Y i X (Ryc. 3). O ile zapinki klasyfikowane ogólnie jako typ Almgren 41 występują na rozległych obszarach Europy Środkowej, szczególnie licznie na obszarze kultur wielbarskiej i przeworskiej, to duże okazy odmiany Z koncentrują się na stosunkowo niedużym obszarze nad dolną Wisłą, w Prusach Górnych oraz na Warmii (Ryc. 4; Schuster 2006, s. 110, 112, ryc. 12; Mączyńska 2006, s. 167, ryc. 7). Z najdalej na północny-wschód wysuniętej strefy osadnictwa ludności kultury wielbarskiej na Pojezierzu Olsztyńskim okazy tej odmiany znane są ze stanowisk w Olsztynie-Kortowie, pow. olsztyński (d. Kortau, Kr. Allenstein), gr. 9, 12 (Cieśliński 2010, s. 255, tabl. 2/9:2–3, 12/1–2; tam starsza lit.) i w Tomarynach, pow. olsztyński (d. Thomareinen, Kr. Osterode), gr. 29, 31 (Cieśliński 2010, s. 286, tabl.  43/31:2, 44/29:2; tam starsza lit.). Fibule Almgren 41 stanowią w kulturze wielbarskiej jeden z głównych wyznaczników fazy przejściowej pomiędzy starszym i młodszym okresem rzymskim – B2/C1–C1a (Wołągiewicz 1974, s. 145; 1993, s. 24). Na takie datowanie wskazują zespoły, w których obok zapinek Almgren 41 znaleziono egzemplarze VI i VII grupy Almgrena. Fibule Almgren 41 wystąpiły w grobie 4 w kurhanie 22 w  Gronowie, pow. drawski (Machajewski 2013, s. 30, tabl.  XXXIX:5–6) – stanowiącym według R.  Wołągiewicza (1974, s. 141, ryc. 5:5–6) klasyczny przykład współwystępowania obok siebie dwóch nurtów stylistycznych: wczesnorzymskiego – „barokowego” oraz typowego dla młodszego okresu rzymskiego. Z prowincji kultury wielbarskiej nad Łyną i górną Drwęcą zespoły z zapinkami

Adam Cieśliński

kapturkowymi o podobnym charakterze znane są natomiast z Olsztyna-Kortowa, gr. 9 (Cieśliński 2010, s. 255, tabl. 2/9; tam starsza lit.) oraz z Ostródy-Cierzpięt, pow. ostródzki (d. Osterode „Schießwald”), gr. 34 (Cieśliński 2010, s. 260, tabl. 40/34; tam starsza lit.). Stan zachowania jedynej w zbiorze srebrnej fibuli jest fragmentaryczny (Ryc. 2:3), co utrudnia jej identyfikację. Do dzisiaj przetrwała górna partia kabłąka oraz część aparatu zapięcia w postaci fragmentu ośki z pięcioma owinięciami sprężyny. Rozszerzenie kabłąka na główce spowodowane zostało deformacją w wyniku działalności ognia – pierwotnie kabłąk miał zapewne zbliżoną szerokość na całej długości. Za ważny element dystynktywny należy uznać żłobek w poprzek kabłąka, znajdujący się blisko miejsca pęknięcia fibuli – służył on najprawdopodobniej do mocowania ozdobnego drucika. Cecha ta skłania do zaliczenia omawianego egzemplarza do grupy fibul z podwiniętą nóżką zdobionych pierścieniami nacinanego drutu typu Almgren 167 (Almgren 1923, s. 78, 189–195, tabl. VII:167); ze względu na kształt przekroju kabłąka jego przynależność do zapinek z wysoką pochewką typu Almgren 211 wydaje się być mniej prawdopodobna (por. Almgren 1923, s. 96–97, tabl. IX:211)2 . Okazy Almgren 167 stanowią mocno zróżnicowaną stylistycznie grupę fibul, która została podzielona przez J.  Andrzejowskiego na cztery warianty, wyróżniające się zdobieniem pojedynczymi (a) lub spiętrzonymi (b) pierścieniami nacinanego drutu oraz brakiem (1) lub obecnością (2) guzka na główce (Andrzejowski, Żórawska 2002, s. 42–43; Andrzejowski, Cieśliński 2007, s. 305–306, ryc. 27). Egzemplarz z Rejczuch nie miał guzka na główce, nie można natomiast rozstrzygnąć, czy był zdobiony pojedynczymi, czy spiętrzonymi pierścieniami. Zapinki Almgren 167 bez guzków na główce najliczniej występują na terytorium kultury wielbarskiej – szczególnie w strefie A i E jej osadnictwa – oraz grupy masłomęckiej (Andrzejowski, Żórawska 2002, s. 43; Andrzejowski, Cieśliński 2007, s. 305–306, ryc. 27). Okazy srebrne rejestrowane są zdecydowanie rzadziej od wykonanych ze stopu miedzi. Fibula z Rejczuch jest najdalej na północny wschód wysuniętym srebrnym znaleziskiem wariantu 1 według Andrzejowskiego z obszaru kultury wielbarskiej. W rozległej strefie osadniczej tej jednostki kulturowej w dorzeczu Łyny, Pasłęki i górnej Drwęcy można wskazać tylko jedną analogię wykonaną z kruszcu, mianowicie srebrny egzemplarz z miejscowości Poło2   Pierścieniami nacinanego drutu zdobione są, choć wyraźnie rzadziej, zapinki z podwiniętą nóżką i blaszkowym zaczepem Almgren 172 (por. Andrzejowski, Cieśliński 2007, s. 306, przyp. 68–69), a sporadycznie także okazy z przedłużoną martwą sprężyną Almgren 168, np. Weklice, pow. elbląski, gr. 426 (Natuniewicz-Sekuła, Okulicz-Kozaryn 2011, s. 108, tabl. CXCII/426:1).

Nieznane cmentarzysko kultury wielbarskiej z miejscowości R ejczuchy w powiecie olsztyńskim

Ryc. 3. Zróżnicowanie morfologiczne zapinek odmiany Z typu Almgren 41. Wg Schuster 2006

Ryc. 4. Rozprzestrzenienie zapinek odmian I, X2, Y oraz Z typu Almgren 41. Wg Schuster 2006

255

256

Ryc. 5. Fragment zapinki z Rejczuch (1) i dwie fibule o podobnym profilowaniu kabłąka z Weklic: zbliżona do typu Almgren 162 z grobu 179 (2) oraz typu Almgren 168 z grobu 132 (3). Rys. E. Pazyna (1). Wg Natuniewicz-Sekuła, Okulicz-Kozaryn 2011 (2, 3)

wite, pow. ostródzki (d. Pollwitten, Kr. Mohrungen), gr. 26 (Cieśliński 2010, s. 272–273, tabl. 33/26:1; tam starsza lit.). W chronologii kultury wielbarskiej R. Wołągiewicza (1993, s. 24, ryc. 1–2) oraz grupy masłomęckiej A. Kokowskiego (1995, s. 39, ryc. 18, 21) zapinki Almgren 167 stanowią wyznacznik fazy C1b. Uważa się jednak za możliwe, że pojawiły się one już w fazie C1a, podobnie jak najwcześniejsze zapinki z podwiniętą nóżką Almgren 161–162 (Andrzejowski, Żórawska 2002, s. 43). Świadczy o tym między innymi ich współwystępowanie z materiałami o stylistyce wczesnego okresu rzymskiego, między innymi z zapinkami V grupy Almgrena, czy też najwcześniejszymi egzemplarzami grupy VII, np.: Cecele, pow. siemiatycki, gr. 533 (Jaskanis 1996, s. 73, tabl. LXXI:533:1) i Malbork-Wielbark, pow. malborski (d. Willenberg-Braunswalde), gr. 643 (Andrzejowski, Martens 1996, s. 26, tabl. XVII:643). Warto także zwrócić uwagę na fakt, że identycznie zdobione fibule VII grupy typu A. 211 – w tym także ze spiętrzonymi drutami – należy datować już od fazy C1a (por. Cieśliński 2010, s. 66). Stan zachowania kolejnej zapinki z Rejczuch wydaje się być lepszy w porównaniu do powyżej omówionych egzemplarzy, choć także w tym przypadku jednoznaczna identyfikacja typologiczna nie jest możliwa (Ryc. 2:4). Do dzisiaj przetrwał wykonany ze stopu miedzi kabłąk wraz z nóżką. Jest on zdobiony wzdłużnym facetowaniem, a pomiędzy owinięciem zakończenia nóżki wokół kabłąka znajdują się dwa płaskie, w przybliżeniu kwadratowe pola. Mimo wtórnego zgięcia kabłąka pierwotną długość fibuli można rekonstruować na ok. 4,5 cm. Problemy z klasyfikacją tej zapinki spowodowane są uszkodzeniem aparatu sprężyny. Zakładając, że oryginalnie zaopatrzony ona była w typową konstrukcję kuszowatą należałoby zaklasyfikować ten egzemplarz do popular-

Adam Cieśliński

nego typu Almgren 162 (Almgren 1923, s. 77–78, 189–195, tabl. VII:162). Nie można jednakże wykluczyć, że początkowo fibula miała przedłużoną, martwą sprężynę – w takim wypadku spełniałaby kryteria typu Almgren 168 (Almgren 1923, s. 78, 189–195, tabl. VII:168). Kwestię tę nie rozstrzygnie analiza zdobienia kabłąka. Jak pokazują przykłady z  cmentarzyska w Weklicach wzdłużnie facetowane kabłąki wraz z płaskimi polami przy owinięciu nóżki występują zarówno u okazów typu Almgren  162 (Ryc.  5:2; Natuniewicz-Sekuła, Okulicz-Kozaryn 2011, s. 61, tabl. LXXIII/179:1), jak i typu Almgren 168 (Ryc. 5:3; Natuniewicz-Sekuła, Okulicz-Kozaryn 2011, s. 51, tabl. LI/132:1). Mimo wątpliwości klasyfikacyjnych wydaje się być najbardziej prawdopodobne, że chronologia zapinki z Rejczuch odpowiada późniejszej fazie młodszego okresu rzymskiego. Wskazuje na to między innymi datowanie zapinek Almgren 168, które stanowią jeden z podstawowych wyznaczników fazy C2 w chronologii kultury wielbarskiej (Wołągiewicz 1993, s. 24–25, ryc. 1–2). Podobnie zapinki zbliżone do typu Almgren 162 pojawiają się w fazie C2, jak na przykład w Lubieszewie, pow. nowodworski, gr. 10 (Jonakowski 2001, s. 187, ryc. 2:3). W systemie chronologicznym dla Bornholmu pióra L. Jørgensena (1989, s. 178–179, ryc. 1–2) fibule o opisanych powyżej cechach stylistycznych najwcześniej notowane są w fazie 5 (C2b, lata ok. 275– 310/320) i pozostają w użytkowaniu także w fazie  6 (C3, lata 310/320–350/375). Na zbliżony okres wejścia do użycia takich zapinek na terenie kultury czerniachowskiej wskazuje E.L. Gorohovskij (1988, s. 38–41, 43–45). W fazie II (C2, lata 270–330) pojawiają się egzemplarze odpowiadające stylistyce zapinki z Rejczuch, a więc o węższych kabłąkach. W kolejnych odcinkach chronologicznych, fazie III (C3, lata 330–380), IV (C3/D1, lata 350–400), a nawet V (D1, lata 375/380–420/430), częściej spotykane są natomiast okazy o kabłąkach szerszych i spłaszonych. Za najmłodszy zabytek w kolekcji z Rejczuch należy uznać fragment silnie przepalonej i zdeformowanej zapinki wykonanej ze stopu miedzi, na której główce znajdują się pozostałością tarczki (Ryc. 2:5). Tarczka i kabłąk zdobione są wybijanymi oczkami, a dwa oczka w górnej części kabłąka rozdziela grupa trzech równoległych linii rytych. Mimo szczątkowego stanu zachowania w fibuli tej można rozpoznać datowany na schyłkową fazę osadnictwa kultury wielbarskiej okaz z pełną pochewką i tarczką na główce. Tego typu zapinki znalezione nad Renem oraz nad górnym Dunajem określane są mianem Spiralplattenfibeln i dzielone, ze względu na kształt pochewki, na typy Peukendorf (pochewka zamknięta od strony końca nóżki) i Soest-Ardey (pochewka otwarta). Drugi obszar intensywniejszego występowania fibul z tarczkami na główce znajduje się na terenie południowo-wschodniej Europy,

Nieznane cmentarzysko kultury wielbarskiej z miejscowości R ejczuchy w powiecie olsztyńskim

257

Ryc. 6. Zapinki z pełną pochewką i płytką na główce (1, 2) oraz egzemplarze typu Gródek 47 (3, 4): 1 – Bornice, grób 6; 2 – Węgrowo, grób 2; 3 – Cecele, grób 359; 4 – Pruszcz Gdański, stan. 5, grób 19. Wg Cieśliński 2010 (1); Kurzyńska 2013 (2); Jaskanis 1996 (3); Pietrzak, Cymek, Rożnowski 2015 (4)

na obszarze zasiedlonym przez ludność kultury czerniachowskiej i Sântana de Mureş (Petrauskas, Sinica 2010). W kulturze wielbarskiej egzemplarze z pojedynczą tarczką na główce występują rzadziej. Natrafiono na nie między innymi w Bornicach, pow. iławski (d. Bornitz, Kr. Rosenberg), gr. 6 (Cieśliński 2010, s. 228–229, tabl. 58:6; tam starsza lit.), Kozłówku, pow. nidzicki (d. Klein-Koslau, Kr. Neidenburg), gr. XVII (Woźniak 2011, s. 175, ryc.  4/ XVII:1), Węgrowie, pow. grudziądzki, gr. 2 (Kurzyńska 2013, s. 17–18, tabl. III:1), Warszawie-Kawęczynie (Jankowska 1962, s. 343, tabl. LXXI:2) oraz Malborku-Wielbarku, gr. 548 (Schindler 1940, ryc. 70) – w tym ostatnim przypadku półokrągłą tarczkę wieńczy niewielki guzek. Najnowsze znalezisko zapinki tego typu, z w przybliżeniu trapezowatą tarczką na główce, przekazano w 2015 roku do zbiorów MWiM, gdzie zostało ono zarejestrowane pod nazwą miejscową Studzianek, pow. olsztyński – co ciekawe, wieś ta sąsiaduje z Rejczuchami. Obok Spiralplattenfibeln w tarczki na główce zaopatrzone są popularne w kulturze wielbarskiej, grupie masłomęckiej oraz kulturze Dollkeim-Kovrovo zapinki wzoru Gródek 47 (w skrócie ZG 47) w ujęciu A. Kokowskiego (1995, s. 14, ryc. 2o). Typ ten charakteryzuje przede wszystkim obecność okrągłej, owalnej lub kwadratowej tarczki w środkowej, najwyżej wysklepionej części kabłąka; w zależności od wariantu typu ZG 47 tarczek może być więcej, także na główce oraz nóżce (por. Andrzejowski, Prochowicz, Rakowski 2008). Jako przykłady zapinek ZG 47 z tarczkami na główce można wskazać okaz z Ulowa, pow.

tomaszowski, stan. 3, gr. 6 (Niezabitowska 2007, s. 646– 647, ryc. 8) czy parę fibul z Pruszcza Gdańskiego, pow. gdański, stan. 5, gr. 19 (Ryc. 6:4; Pietrzak, Cymek, Rożnowski 2015, s. 27–28, tabl. XVIII:2–3). Ze względu na stan zachowania egzemplarza z Rejczuch nie można stwierdzić, czy pierwotnie nie miał on także tarczki na kabłąku. Warto zauważyć, że część zapinek ZG  47 zdobiona jest podobnie jak zabytek z Rejczuch: wybijanymi oczkami na kabłąku oraz główce, jak np. egzemplarze z Niedanowa, pow. nidzicki, gr. 119 (Ziemlińska-Odojowa 1999, s. 29, tabl. XXXV/119:1), Cecel, pow. siemiatycki, gr. 359 (Ryc. 6:3; Jaskanis 1996, s. 50, tabl. XLII/359:2) czy z tzw. skarbu brązownika z Fromborka, pow. braniewski (d. Frauenburg, Kr. Braunsberg; Peiser, Kemke 1914, s. 62, tabl. I:8). Ten typ ornamentu zyskuje na popularności w późnym okresie rzymskim i wczesnej fazie okresu wędrówek ludów, w fazie C3–D. Można go zaobserwować na różnych typach zapinek, między innymi późnych fibulach kuszowatych z podwiniętą nóżką, np. Gulb, pow. iławski (d. Gulbien, Kr. Rosenberg), gr. 1 (Cieśliński 2010, s. 238, tabl. 60/B:1; tam starsza lit.) i pełną pochewką, w tym na okazach z guzami na główce określanymi jako Bügelknopffibeln, np. Dzierżęcino, pow. sławieński (Dörsenthin, Kr. Schlawe), gr. 11 (Hahuła, Machajewski 2006, s. 176, ryc. 3/11:26). Niezależnie od precyzyjnej identyfikacji zapinki z Rejczuch, to na podstawie przedstawionych powyżej analogii należy ją datować na schyłkową fazę osadnictwa kultury wielbarskiej C3–D (Schulze-Dörrlamm 2000, s. 601, 604;

258

Adam Cieśliński

Ryc. 7. Mapa rozprzestrzenienia sprzączek o ramach biowalnych typu J 2, biprostokątnych oraz form pochodnych. A – sprzączki biowalne J 2: 1. Rejczuchy; 2. Gotelp; 3. Jartypory, ob. 237B; 4. Kitki, grób 3; 5. Malbork-Wielbark, grób 554; 6. Malbork-Wielbark, grób 235; 7. Miętkie, grób IP 364; 8. Niedanowo; 9. Paprotki Kolonia, grób 283; 10. Ulów, stan. 7, ob. 33; 11. Ulów, znalezisko przypadkowe z okolic miejscowości; 12. Derev’âne, grób III–IV; 13. Hodosivka; 14. Kozâtin; 15. Olenìvka; 16. Oselivka, grób 78; 17. Romaški, grób 43; 18. Poieneşti; 19. Görzig, grób 3; 20. Ptuj (Poetovium). B – sprzączki biowalne prowincjonalnorzymskie: 21. Moosberg; 22. okolice Trewiru (Augusta Treverorum); 23. Iža; 24. Jadersdorf „Kapelle”. C – sprzączki biprostokątne: 25. Jartypory, ob. 378; 26. Dančeny; 27. Derev’âna, grób 26; 28. Rakovec, grób 4; 29. Mihălăşeni, grób 10. D – Inne sprzączki pochodne od biowalnych: 30. Bogaczewo Kula, obiekt 310; 31. Černelevo-Rus’kij, grób 116; 32. Džurg-Oba, grób 10, pochówek 2; 33. Ukraina, znalezisko luźne bez określonej lokalizacji. Rys. A. Cieśliński na podstawie Madyda-Legutko 2005 oraz Milaševs'kij 2014 z uzupełnieniami autora

Andrzejowski, Prochowicz, Rakowski 2008, s.  47–49; Petrauskas, Sinica 2010, s. 121, ryc. 6; Woźniak 2011, s. 185)3. W kolekcji z Rejczuch najciekawszym zabytkiem jest jednak rzadki okaz sprzączki o biowalnej ramie, odlanej w całości ze stopu miedzi (Ryc. 2:1). Składa się ona niejako z dwóch złączonych owali, na których wspólnym odcinku znajduje się krótkie zwężenie służące do osadzenia kolca. Sam kolec nie zachował się do dzisiaj. Rama sprzączki jest od spodu płaska, w przekroju w przybliżeniu daszkowata. Jej szerokość wynosi 6 cm a długość 2,8 cm. Sprzączka z Rejczuch odpowiada definicji typu 2 grupy J w klasyfikacji Renaty Madydy-Legutko (1987, s. 81, 231, tabl. 23:J2, mapa 59), a w literaturze wschodnioeuropejskiej takie zapięcia pasa określane są także jako typ Romaški-Ptuj (por. Milaševs'kij 2014, s. 183). Za najbardziej   W północnej części Europy Środkowej dotychczas nie udało się podzielić fazy C3–D na dwa lub więcej odcinków. Dotychczasowe próby bazowały raczej na intuicji poszczególnych badaczy, niż na wynikach kompleksowo prowadzonych studiów chronologicznych (por. Andrzejowski, Prochowicz, Rakowski 2008, s. 51). 3

wyczerpujące opracowanie tej kategorii zabytków należy uznać pracę R. Madydy-Legutko (2005). Jej uzupełnieniem jest niedawno wydany artykuł Alexandra Milaševs'kiego dotyczący chronologii nekropoli kultury czerniachowskiej w miejscowości Rakovec, raj. Zbaražskij / Раковéць, р-он Збаражский (Milaševs'kij 2014), w którym znajdziemy uzupełnienia do mapy sprzączek biowalnych, a także informacje o nowych odkryciach egzemplarzy o ramach biprostokątnych. Dotychczasowe zestawienia sprzączek o biowalnych ramach z terenu Barbaricum można obecnie uzupełnić o kilka dalszych egzemplarzy, które częściowo zmieniają obraz rozprzestrzenienia tej kategorii zabytków (Ryc. 7:a; por. Madyda-Legutko 2005, ryc. 3; Milaševs'kij 2014, ryc. 4)4. 4   W celu ograniczenia objętości niniejszego tekstu postanowiono ograniczyć spis literatury do niezbędnego minimum. Literatura do  wcześniej znalezionych sprzączek biowalnych została zestawiona w dwóch powyżej wzmiankowanych tekstach (Madyda-Legutko 2005; Milaševs'kij 2014), natomiast w niniejszym artykule odnośniki bibliograficzne podano przede wszystkim do nowszych odkryć.

Nieznane cmentarzysko kultury wielbarskiej z miejscowości R ejczuchy w powiecie olsztyńskim

259

Ryc. 8. Sprzączki biowalne typu J 2: 1 – Rejczuchy, znalezisko luźne; 2 – Malbork-Wielbark, grób 554; 3 – Niedanowo, znalezisko luźne; 4 – Romaški, grób 43; 5 – Kitki, grób 3; 6 – Oselivka, grób 78; 7 – Malbork-Wielbark, grób 235; 8 – Derev'âne, grób III–IV; 9 – Görzig, grób 3; 10 – Gotelp; 11 – Hodosivka; 12 – Miętkie, grób IP 364; 13 – Paprotki Kolonia, grób 283. 1–13 – stop miedzi. Wg Madyda-Legutko 2005 z uzupełnieniami na podstawie Okulicz 1965/2006 (5); Karczewski 2002 (13); Grabarczyk 2010 (10); Nowakowski 2013 (12a); Schmiedehelm, Tallin (12b); Oblomskij, Terpilovskij 2010 (11)

Większość sprzączek typu J  2, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, odkryto na stanowiskach kultur wielbarskiej i czerniachowskiej. Wyraźna koncentracja takich zapięć pasa występuje w północnej strefie zasiedlenia ludności kultury wielbarskiej. W sumie znaleziono aż cztery egzemplarze na stosunkowo blisko siebie położonych stanowiskach na wschód od dolnej Wisły: w Rejczuchach, Malborku-Wielbarku, gr. 235 i 554, Niedanowie, znalezisko luźne (Ryc. 8:1–3, 7; por. Madyda-Legutko 2005, s. 287–288, ryc. 3) i Kitkach, pow. mławski, stan. 1, gr. 3 (Ryc. 8:5, Okulicz 1965/2006, s. 121, tabl. LXIX:28–32). Z terenu na zachód od dolnej Wisły pochodzi jeden egzemplarz, który został

odkryty na osadzie w miejscowości Gotelp, pow. chojnicki (Ryc. 8:10; Grabarczyk 2010, s. 693–694, ryc. 2), tylko kilka kilometrów od słynnego cmentarzyska z kręgami kamiennymi w Odrach, pow. chojnicki (por. Mączyńska 2002). Na  kolejne sprzączki natrafiono na szlaku ekspansji ludności kultury wielbarskiej w kierunku Morza Czarnego. Pierwszy, niepublikowany okaz, został znaleziony na cmentarzysku w Jartyporach5, pow. węgrowski, ob. 237B, a kolejne trzy pochodzą z południowo-wschodniego skra5   Zabytek niepublikowany w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.

260

Adam Cieśliński

Ryc. 9. Sprzączki biowalne z terenu prowincji rzymskich. 1 – Moosberg; 2 – okolice Trewiru (Augusta Treverorum); 3 – Iža; 4 – Jadersdorf „Kapelle; 5 – Ptuj (Poetovium). 1–5 – stop miedzi. Wg Sagadin 1979 (5); Felgenhauer-Schmiedt 1993 (4); Madyda-Legutko 2005 (1–3)

ju osadnictwa kultury wielbarskiej. Sprzączkę biowalną zarejestrowano na nekropoli w Ulowie, stan. 7, ob. 33 (por. Niezabitowska-Wiśniewska 2014, s. 164–166, 170), a drugi, prawie identyczny egzemplarz, został znaleziony w bliżej nieokreślonym miejscu w okolicy tej samej miejscowości6. Najdalej na południowy wschód wysunięte stanowisko kultury wielbarskiej ze sprzączką biowalną leży już na terytorium Ukrainy, w Derev’âne, raj. Rivnens’kij / Дерев’яне, р-он Рівненський, gr. III–IV (Ryc. 8:8; Kuharenko 1980, s. 81, 82, ryc. 22, tabl. XXVIII:II). Na obszarze zajętym przez kultury czerniachowską i  Sântana de Mureș sprzączki biowalne występują mniej licznie. Trzy okazy pochodzą ze stanowisk położonych na zachód od środkowego biegu Dniepru: Romaški, raj. Rokitnivskij (UA) / Ромашки, р-он Рокитнівский, gr.  43 (Ryc. 8:4), Kozâtin, raj. Kozâtins’kij (UA)  /  Козятин, р-он Козя́тинський i Olenìvka, raj. Vasil’kìvs’kij (UA) / Оленівка, р-он Васильківський. Dalej na południowy zachód znaleziono sprzączki biowalne w Oselivka, raj. Kel’­ menec’kij (UA) / Осéлівка, р-он Кельменeцький, gr.  78 nad górnym Prutem (Ryc. 8:6) oraz w Poieneşti, jud. Vaslui (RU) w rumuńskiej części Mołdawii (Madyda-Legutko 2005, ryc. 3; Milaševs'kij 2014, ryc. 4). Wynikiem kontaktów ludności kultury czerniachowskiej z przedstawicielami kultury kijowskiej jest odkrycie sprzączki z biowalną ramą na osadzie w miej-

scowości Hodosivka, raj. Kiêvo-Svâtošins’kij (UA) / Ходосiвка, р-он Києво-Святошинський (Ryc. 8:11; Oblomskij, Terpilovskij 2010, s. 303–304, ryc. 4:10). Osiedle to leży w strefie pogranicza z kulturą czerniachowską – tylko kilkadziesiąt kilometrów na południowy zachód od niego znajduje się wspominane już stanowisko w Olenìvce, na którym również znaleziono sprzączkę biowalną. Znany nam do tej pory obraz rozprzestrzenienia sprzączek biowalnych można uzupełnić o dwa egzemplarze znalezione w kontekście stanowisk sepulkralnych kultury bogaczewskiej: Miętkie, pow. szczycieński, grób IP 364 (d.  Mingfen, Kr. Ortelsburg; Ryc. 8:12a.b; Nowakowski 2013, s.  79, tabl. 140:5; Schmiedehelm, Tallin, 7.20d-128) oraz Paprotki Kolonia, pow. giżycki, grób 283 (Ryc. 8:13; Karczewski 2002, s. 227, 228, ryc. 6:2). Pojawienie się tego typu zapięć pasa na Mazurach wydaje się być wynikiem kontaktów ludności kultury bogaczewskiej z ich sąsiadami z terenu kultury wielbarskiej, co dla młodszego okresu rzymskiego jest potwierdzone występowaniem w obu tych jednostkach kulturowych takich samych lub bardzo podobnych form zabytków (por. Andrzejowski, Cieśliński 2007, s. 304–306, ryc. 25, 26). Nie można wykluczyć, że sprzączka z Miętkich stanowi wręcz import z Warmii lub północnego Mazowsza, ponieważ stanowisko to jest jednym ze skrajnych punktów osadniczych ludności kultury bogaczewskiej na pograniczu z obszarem zajętym przez kulturę wielbarską (por. Cieśliński 2010, mapa 1). W pewnym oddaleniu od głównego obszaru wystę6   Zabytek niepublikowany w zbiorach Muzeum Regionalnego w Topowania sprzączek biowalnych zarejestrowano jeden egmaszowie Lubelskim.

Nieznane cmentarzysko kultury wielbarskiej z miejscowości R ejczuchy w powiecie olsztyńskim

zemplarz w kręgu nadłabskim, w Görzig, Lkr. AnhaltBitterfeld (D), gr. 3 (Ryc. 8:9, por. Madyda-Legutko 2005, s. 292, ryc. 1:7). Do typu J 2 można zaliczyć także sprzączkę odkrytą na terenie rzymskiego miasta Poetovium, dzisiejszego Ptuj w Dolnej Styrii w Słowenii (Ryc. 9:5; Sagadin 1979, s. 323, tabl. 9:7). Sprzączki biowalne typu J 2 pod względem stylistycznym charakteryzują się przede wszystkim smukłym, wydłużonym kształtem owali tworzących ramę (Ryc. 8; 9:5) oraz wykazują dużą zbieżność pod względem rozmiarów i proporcji. Większość egzemplarzy, podobnie jak zabytek z Rejczuch, mieści się w przedziale od 5 do 6,5 cm szerokości oraz od 2,5 do 3,5 cm długości (Ryc. 8:1–6, 9, 11– 13; 9:5). Znane są także dwa zapięcia pasa wyraźnie szersze, mierzące około 8 cm, z Malborka-Wielbarka, grób 235 i  Derev’âne, grób III–IV (Ryc. 8:7–8). Nieco odmienne proporcje, a zarazem bardziej krępy kształt prezentuje najmniejszy egzemplarz z miejscowości Gotelp, którego szerokość wynosi tylko 4,7 cm a długość 3,5 cm (Ryc. 8:10). Cechą wspólną wszystkich sprzączek typu J 2 jest materiał, z którego zostały wykonane. Ze względu na brak analiz melaloznawczych należy go określić ogólnie jako stop miedzi7. Typowe dla plemion barbarzyńskich zapięcia pasa typu J  2 różnią się stylistycznie od kilku dalszych sprzączek o biowalnej ramie, które zarejestrowano na terenie prowincji rzymskich. Trzy z nich, z Moosberg, Lkr. Weilheim (D) w Recji, z okolic Trewiru (D) (Augusta Treverorum) w prowincji Gallia Belgica oraz z okolic kasztelu Iža, okr. Komárno (SK) na przedpolu limesu panońskiego, były już wcześniej kartowane na mapach prezentujących rozprzestrzenienie interesujących nas zapięć pasa (Ryc.  7:b, 9:1–3; Madyda-Legutko 2005, s. 292, ryc. 2:1–3, 3). Do listy tego typu znalezisk należy ponadto dodać sprzączkę z  A  Jadersdorf „Kapelle”, Bez. Hermagor w Noricum (Ryc. 9:4; Felgenhauer-Schmiedt 1993, s. 39, tabl. 39:1). Odmienność sprzączek z terenu prowincji wyraża się przede wszystkim w kształcie ramy, która w mniejszym stopniu przypomina podwójne owale, a bardziej dwie zwrócone do siebie pionowymi odcinkami litery D. Niektóre sprzączki z okolic limesu, jak okaz z Moosberg (Ryc. 9:2), są ponadto wyraźnie dłuższe od egzemplarzy barbarzyńskich, osiągając nawet ponad 5 cm, przy szerokości wynoszącej 6,0–6,5 cm. Sprzączki znajdywane na obszarze prowincji zwykle interpretowano jako elementy germańskie, które prze7   W publikacji sprzączki z Paprotek Kolonii, grób 283 pomyłkowo określono materiał, z którego została wykonana, jako żelazo (por. Karczewski 2002, s. 227). Żelazna sprzączka zbliżona do form biowalnych została odkryta w grobie niszowym 10, pochówek 2 na nekropoli Džurg-Oba, raj. Lenìns’kij (UA) / Джург-Оба, р-он Лéнінський (Êrmolìn 2004, s. 23, ryc. 9:3). Prezentuje ona jednak odmienny kształt oraz proporcje niż typ J 2.

261

niknęły wraz z wędrującymi barbarzyńcami na tereny rzymskie (por. Keller 1971, s. 175–183, ryc. 57:18, 59; Madyda-Legutko 2005, s. 292). Wskazane powyżej różnice morfologiczne pomiędzy nimi a typowo barbarzyńskimi okazami typu J  2 pozwalają przypuszczać, że zabytki te w  rzeczywistości wytworzono w warsztatach rzymskich. Wyjątek stanowi wspominana powyżej sprzączka z Ptuj (Ryc. 9:5; Sagadin 1979, s. 323, tabl. 9:7), której kształt ramy, przedstawiający charakterystycznie wydłużone owale, wskazuje, że pochodzi ona raczej z obszaru Barbaricum. Jej wystąpienie w Ptuj świadczy zapewne o  fizycznej obecności barbarzyńców, pochodzących prawdopodobnie z obszaru jednej z kultur tzw. kręgu gockiego. Odkrycie sprzączki biowalnej związane jest, być może, ze stacjonującymi w Ptuj w 2. poł. III w. oddziałami vexillationes, w skład których mogły wchodzić także germańskie auxilia. Co ciekawe, w latach 60. III w. do Poetovium trafiły oddziały dwóch legionów stacjonujących wcześniej w  Dacji, a więc blisko obszaru zamieszkałego przez ludność kultury czerniachowskiej i Sântana de Mureș. Były to legio V Macedonica z Potaissa (Turda, jud. Cluj [RU]) oraz legio XIII Gemina z Apulum (Alba Iulia, jud. Alba [RU]) (Ragolič 2015, s. 335–336). Przy przyjęciu tezy o miejscowej produkcji większości okazów znajdowanych na terenie prowincji należałoby zadać pytanie, czy pojawienie się sprzączek biowalnych w Barbaricum nie jest wyrazem przejęcia wzoru rzymskiego przez germańskich rzemieślników? Hipotezę tę mogłoby potwierdzić wykazanie chronologicznej relacji (ewentualnego następstwa) pomiędzy sprzączkami rzymskimi a barbarzyńskimi. Ze względu na niezadowalający stan badań jest to, niestety, trudne, ponieważ większość okazów rzymskich znajdowano luźno. Z tego powodu ramy chronologiczne ich użytkowania są dość nieprecyzyjne – obejmują ogólnie okres późnego cesarstwa (por. Felgenhauer-Schmiedt 1993, s. 39; Madyda-Legutko 2005,  s.  292)8.   Problemy z datowaniem sprzączek biowalnych z terenów rzymskich potwierdza przykład z Breny, dep. Aisne (F). Na nekropolii z okresu gallo-romańskiego i merowińskiego z tej miejscowości, w grobie inhumacyjnym 1041, natrafiono na żelazny egzemplarz biowalny oraz cztery dalsze żelazne sprzączki, którym miała dodatkowo towarzyszyć ‘vase mérovingien’ (Kazanski 2002, s. 108, tabl. 13/1041:12). Według autora opracowania stanowiska sprzączki tej nie można datować dokładniej niż szerokie ramy użytkowania cmentarzyska, od okresu rzymskiego po merowiński (Kazanski 2002, s. 28). 8

Kolejnym zagadnieniem, wymagającym osobnych studiów, jest problem z identyfikacją egzemplarzy znalezionych luźno na terenie antycznych miejscowości, jak chociażby okaz z Iža. Należy zwrócić uwagę na fakt, że sprzączki o podwójnych, owalnych ramach były bardzo popularną formą zapięć pasa w okresie nowożytnym, szczególnie w  XVII w. Potwierdzają to między innymi egzemplarze znalezione w zbiorowym grobie poległych w bitwie pod Alerheim 3 sierpnia 1645 roku, w którym natrafiono na kilka brązowych sprzączek biowalnych przypominających kształtem okazy z późnej starożytności (Misterek 2012, s. 376–377, 388–390, ryc. 15).

262

Wyraźnie wcześniejsze datowanie zaproponowano dla znalezionej luźno sprzączki z Iža, a mianowicie na czasy panowania Domicjana (Rajtár 1992, s. 151, ryc. 3:3). Wskazywać na to miała tak właśnie datowana analogia z innego naddunajskiego kasztelu w Aislingen, Lkr. Dillingen (D) (Ulbert 1959, s. 74, tabl. 18:25). Sprzączka z Aislingen różni się jednak konstrukcyjnie od interesujących nas egzemplarzy (ma ramę osadzoną na osi), co stawia pod znakiem zapytania poprawność tak wczesnego datowania zabytku z Iža (por. Madyda-Legutko 2005, s. 292). W przypadku sprzączek biowalnych z terenu Barbaricum mamy więcej wskazówek dotyczących ich datowania, choć należy zaznaczyć, że egzemplarzom znalezionym w  zwartych zespołach grobowych rzadko towarzyszyły precyzyjne wyznaczniki chronologiczne. Według ustaleń R.  Madydy-Legutko czas użytkowania tego typu zapięć pasa w kulturze wielbarskiej i czerniachowskiej można najprawdopodobniej zawęzić do faz C1b i C2 (Madyda-Legutko 2005, s. 287–290). Wskazują na to zespoły zawierające bursztynowe wisiorki ósemkowate, częściej notowane w rozwiniętych odcinkach młodszego okresu rzymskiego, i grzebienie trójwarstwowe typu I według S. Thomas (1960, s. 77–94), jak na przykład pochówek inhumacyjny z Malborka-Wielbarka, grób 554 (Schindler 1940, ryc. 56). Na nekropolii w Derev’âne, w pochówkach o numerach III i IV, sprzączka biowalna wystąpiła z zabytkami stanowiącymi dobre wyznaczniki chronologiczne, między innymi w towarzystwie zapinek z podwiniętą nóżką Almgren 161–162 oraz ze sprzączką o ramie w kształcie litery omega, typu E 12–149. W tym przypadku doszło jednakże do przemieszania inwentarzy przynajmniej dwóch grobów popielnicowych oraz jednego inhumacyjnego (Kuharenko 1980, s. 81, 82, ryc. 22, tabl. XXVIII:II). Mimo braku możliwości przyporządkowania poszczególnych artefaktów konkretnym grobom warto zauważyć, że zabytki te pochodzą właśnie z faz C1b–C2. Proponowane we wcześniejszej literaturze ramy chronologiczne użytkowania sprzączek biowalnych potwierdzają nowsze odkrycia. Ogólnie na młodszy okres rzymski należy datować zespół grobowy ze sprzączką biowalną z Paprotek Kolonia, grób 283 (Karczewski 2002, s. 227, 228,   Takie sprzączki datowane są także na fazy C1b i C2, choć według opinii R. Madydy-Legutko częściej występują one w fazie C2 (Madyda-Legutko 2001, s. 382). Kolejna sprzączka o ramie w kształcie litery omega towarzyszyła biowalnemu zapięciu pasa, być może, na nekropoli Oselivka, grób 78. Sprawa nie jest jednak jednoznaczna, ponieważ o wystąpieniu sprzączki omegowatej w tym zespole możemy wnioskować tylko z podpisów do rycin w oddzielnie wydanym opracowaniu chronologii tego stanowiska (Nikitina 1995, s. 96, ryc. 53:8, 13). We wcześniejszej publikacji źródłowej, w którym znajdziemy pełny katalog grobu 78, przedstawiono rzeczywiście opis i rysunki drugiej sprzączki, której stan zachowania uniemożliwia jednak identyfikację jej kształtu (Nikitina 1988, s. 72, tabl. 44:2, 6). 9

Adam Cieśliński

ryc. 6:1–3), w którym natrafiono m.in. na zapinkę Almgren 167, zdobioną spiętrzonymi pierścieniami nacinanego drutu oraz guzkiem na główce (por. Szymański 2005, s. 25–26). Do fazy C2 można natomiast ograniczyć datowanie obiektu 33 z Ulowa, w którym wystąpiła między innymi zapinka A. 162 wariantu Topola (por. Jakubczyk 2014, s. 101–104, ryc. 2–3) oraz sprzączka zbliżona do typu D 30, zdobiona metopami u nasady ramy oraz kolca (por. Niezabitowska-Wiśniewska 2014, s. 164–166). Większość zespołów grobowych ze sprzączkami biowalnymi typu J 2 z obszarów zajętych przez kulturę wielbarską i czerniachowską zawierała zabytki uznawane przez archeologów za kobiece wyznaczniki płci, takie jak paciorki szklane, wisiorki ósemkowate, przęśliki, igły do szycia (Kitki, grób 3, Malbork-Wielbark, grób 235 i 554, Oselivka, grób 78; por. Madyda-Legutko 2005, s. 290–291)10. Jako jedyny pochówek męski z tej strefy kulturowej interpretowano dotychczas tylko grób 43 z nekropoli kultury czerniachowskiej w Romaškach (Symonovič 1979, s. 163). Nie jest to jednak przypadek odosobniony, co potwierdza analiza antropologiczna kości ciałopalnych z obiektu 33 w Ulowie, podczas której zidentyfikowano pochówek mężczyzny zmarłego w wieku maturus (Niezabitowska-Wiśniewska 2014, s. 170). W przypadku niepublikowanych jeszcze materiałów z nekropoli w Jartyporach, obiekt 237B, sprzączkę biowalną znaleziono w grobie dziecka zmarłego w wieku infans I/II11. Odkrycia ostatnich lat wskazują zatem, że interesujące nas zapięcia pasa nie stanowiły elementu stroju typowego dla konkretnej płci, przynajmniej na obszarze zajętym przez kulturę wielbarską. Trudniej określić płeć zmarłych wyposażonych w sprzączki biowalne w kulturze bogaczewskiej. W przypadku znanego ze źródeł archiwalnych grobu IP 364   Przypisanie niektórych pasów zapinanych sprzączkami biowalnymi kobietom wydaje się być na pierwszy rzut oka zaskakujące, ponieważ powszechnie uważa się, że szerokie pasy, nierzadko pełniące funkcję baltei, stanowią typowe wyposażenie grobów męskich (por. Ilkjær 1993, s. 351–368; Przybyła 2010, s. 94–96). Warto zwrócić jednak uwagę na fakt, że w kulturze wielbarskiej w młodszym okresie rzymskim pasy o szerokim rzemieniu występują w wyróżniających się pod względem bogactwa inwentarza grobach kobiet (por. Reich, Juga-Szymańska 2015, s. 561, 566, ryc. 11), czego przykładem może być ciekawe odkrycie z Weklic, grób 150 (Natuniewicz-Sekuła, Okulicz-Kozaryn 2011, s. 54–57, tabl. LVIII–LXII). 11   Przypisanie niektórych pasów zapinanych sprzączkami biowalnymi kobietom wydaje się być na pierwszy rzut oka zaskakujące, ponieważ powszechnie uważa się, że szerokie pasy, nierzadko pełniące funkcję baltei, stanowią typowe wyposażenie grobów męskich (por. Ilkjær 1993, s. 351–368; Przybyła 2010, s. 94–96). Warto zwrócić jednak uwagę na fakt, że w kulturze wielbarskiej w młodszym okresie rzymskim pasy o szerokim rzemieniu występują w wyróżniających się pod względem bogactwa inwentarza grobach kobiet (por. Reich, Juga-Szymańska 2015, s. 561, 566, ryc. 11), czego przykładem może być ciekawe odkrycie z Weklic, grób 150 (Natuniewicz-Sekuła, Okulicz-Kozaryn 2011, s. 54–57, tabl. LVIII–LXII). 10

Nieznane cmentarzysko kultury wielbarskiej z miejscowości R ejczuchy w powiecie olsztyńskim

Ryc. 10. Sprzączka z Bogaczewa Kuli, obiekt 310 na fragmencie archiwalnej fiszki autorstwa Marty Schmiedehelm. Stop miedzi. Bez skali. Wg Schmiedehelm, Olsztyn

z  Miętkich skład inwentarza nie pozwala na tego typu wnioski. Analizę antropologiczną wykonano natomiast na materiale osteologicznym z grobu 283 z Paprotek Kolonii: złożono w nim jednego, dorosłego osobnika, jego płci nie udało się jednak ustalić (Karczewski 2011, s. 254). Ciekawym aspektem badań nad sprzączkami biowalnymi, ze względu na ich nietypowy kształt, jest sposób mocowania rzemienia do ramy. Według rekonstrukcji autorstwa R.  Madydy-Legutko (2005, s. 291, ryc. 2:4) rzemień w większości przypadków miał być zaczepiony przez wspólny człon obu owali. Za wyjątek uznano egzemplarz z Malborka-Wielbarka, grób 554, w którym rzemień przechodził najprawdopodobniej przez charakterystyczne przewężenie na zewnętrznym odcinku jednego z owali (por. Madyda-Legutko 2005, s. 291, ryc. 2:5). Przykład ten wskazuje jednak, że w podobny sposób rzemień mógł być przytwierdzany także w przypadku innych biowalnych zapięć pasa. Chodzi o egzemplarze ze zwężeniem na osi środkowej, służącym do osadzenia kolca, które, sądząc z publikowanych rysunków i źródeł archiwalnych, wystąpiło na ramach sprzączek z  następujących miejscowości: Rejczuchy, Malbork-Wielbark, gr. 554, Niedanowo, Romaški, grób 43, Gotelp, Hodosivka, Miętkie, gr. IP 364 i Ptuj (Ryc. 8:1–4, 10–12; 9:5). Przewężenie to zapobiegało przesuwaniu się kolca na boki, więc intencjonalne zastosowanie takiego rozwiązania pośrednio może wskazywać, że rzemień nie musiał być zawsze zaczepiany przez środkowy człon sprzączki12 . Warto także zauważyć, że w przypadku niektórych sprzączek owalne elementy ramy różnią   Analiza antropologiczna dr Łukasz Maurycy Stanaszek (Warszawa).

12

263

się pod względem wysokości, co dla przykładu widoczne jest u egzemplarzy z Rejczuch, Derevânoe, grób III–IV i Görzig, grób 3 (Ryc. 8:1, 8–9) – trudno jednoznacznie stwierdzić, czy asymetria tych sprzączek spowodowana była wzglądami użytkowymi, choć taka interpretacja wydaje się być prawdopodobna. W tym miejscu warto odnieść się do niepublikowanego dotychczas rysunku brązowej sprzączki z Bogaczewa Kuli, pow. giżycki (Ryc. 7:d; 10; Schmiedehelm, Olsztyn, 54)13, która została znaleziona w obiekcie 310, określonym jako pozostałości stosu ciałopalnego z młodszego okresu rzymskiego (Okulicz 1958, s. 70, 110, 111). Ten nietypowy egzemplarz charakteryzuje się wspólnie odlanymi dwoma członami ramy: jednym owalnym i drugim prostokątnym. Zgodnie z rekonstrukcją rysunkową Marty Schmiedehelm rzemień miał być zaczepiony o zewnętrzną część prostokątnego odcinka ramy, a więc podobnie jak w przypadku okazu z Malborka-Wielbarka, grób 554. Sprzączka z Bogaczewa Kuli wydaje się być rzadką hybrydą sprzączek biowalnych i biprostokątnych. Te ostatnie znane są przede wszystkim ze stanowisk kultury czerniachowskiej i Sântana de Mureș (Ryc. 7:c; Madyda-Legutko 2005, s. 289, ryc. 1:8–9, 3; Milaševs'kij 2014, s. 183, 185–186, ryc. 4:18– 21, 6), choć warto wspomnieć odkryty w ostatnich latach, a zarazem najdalej wysunięty na północ, egzemplarz z nekropoli kultury wielbarskiej w Jartyporach, obiekt 37814 . Najbliższą analogię do hybrydowego okazu z Bogaczewa Kuli można wskazać w inhumacyjnym pochówku kobiety zmarłej w wieku adultus na cmentarzysku kultury czerniachowskiej w Černelevo-Rus’kij, raj. Ternopìl’s’kij  (UA) / Чернелево-Руський, р-он Тернó­ пільський, gr. 116 (Ġereta 2013, s. 49–50, ryc. 70:3). Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy sprzączka z Bogaczewa Kuli jest importem, czy też powstała w wyniku twórczego przekształcenia bardziej popularnego typu J 2 przez miejscowego rzemieślnika, zupełnie niezależnie od sprzączek biprostokątnych z południowo-wschodniej Europy. Tego rodzaju eksperymenty stylistyczne miały miejsce częściej, czego potwierdzeniem jest pochodząca z nieznanej miejscowości na Ukrainie sprzączka biowalna zaopatrzona w trapezowatą skuwkę (Milaševs'kij 2014, ryc. 4:17).

  Nietypową konstrukcję prezentuje prowincjonalnorzymska sprzączka z Moosberg (Ryc. 9:2), ponieważ posiada ona skuwkę na wspólnym odcinku obu owali. Ze względu na uszkodzenie jednego z owali należy jednak przypuszczać, że montaż skuwki miał charakter wtórny i stanowi świadectwo naprawy sprzączki. 14   Szkic tej sprzączki znajduje się na jednej z fiszek z prywatnej kartoteki Marty Schmiedehelm, której część została przekazana za pośrednictwem Jerzego Antoniewicza Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi na potrzeby przygotowywanego przez niego opracowania cmentarzyska z Bogaczewa Kuli (por. Okulicz 1958). Materiały te znajdują się obecnie w Archiwum Działu Archeologii MWiM (Schmiedehelm, Olsztyn). 13

264

Sprzączki biowalne stanowią niezwykle ciekawą kategorię zabytków, wskazującą z jednej strony na dalekosiężne powiązania dwóch blisko ze sobą związanych społeczności kultur wielbarskiej i czerniachowskiej, a z drugiej strony na ich związki sąsiedzkie z odmiennymi etnicznie przedstawicielami kultur bogaczewskiej i kijowskiej. Na obecnym etapie badań trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, na którym obszarze doszło do powstania tej specyficznej formy zapięć pasa, a zarazem wskazać jej kierunek rozprzestrzenienia: znad Bałtyku nad Morze Czarne, czy też odwrotnie? Pewnikiem jest natomiast lokalna produkcja takich zapięć pasa na Pomorzu. Wskazują na to obserwacje mikroskopowe egzemplarza z miejscowości Gotelp, który nie nosi żadnych śladów noszenia (Grabarczyk 2010, s. 694). Niełatwo odpowiedzieć także na pytanie, jaką rolę w  genezie sprzączek biowalnych typu J  2 odegrały egzemplarze rzymskie. Czy mamy do czynienia z twórczą adaptacją wzoru rzymskiego w środowisku germańskim? Hipoteza ta jest o tyle prawdopodobna, że wpływy kultury prowincjonalnorzymskiej obserwujemy w licznych aspektach kultury materialnej i duchowej barbarzyńców, a – co dla naszych rozważań najważniejsze – widoczne są one wyraźnie także w rozwoju metalowych elementów pasów noszonych poza granicami imperium (por. Madyda-Legutko 1987, s. 88; Przybyła 2010, s. 165–169). Miejmy nadzieję, że kolejne odkrycia sprzączek biowalnych pozwolą na rozstrzygnięcie tego ciekawego problemu badawczego. Kultura wielbarska na Pojezierzu Olsztyńskim w świetle nowych odkryć Chronologia pięciu zabytków znalezionych w Rejczuchach dobrze wpisuje się w naszą dotychczasową wiedzę na temat zasiedlenia Pojezierza Olsztyńskiego przez ludność kultury wielbarskiej. Na obszarze tym zarejestrowano w sumie kilkadziesiąt stanowisk tej jednostki kulturowej, przeważnie nekropoli. Znane są one głównie ze źródeł archiwalnych, co sprawia, że jedynie w nielicznych przypadkach udało się precyzyjnie ustalić ramy chronologiczne ich użytkowania (por. Cieśliński 2010, s. 147, mapa 1). Naszą wiedzę na temat osadnictwa w okresie rzymskim i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów wzbogacają pozyskane w ostatnich latach znaleziska luźne, z których większość, podobnie jak artefakty z Rejczuch, trafiła do zbiorów MWiM. Z zespołu zabytków odkrytych w Rejczuchach najstarszą zapinkę, kapturkową Almgren 41 (Ryc. 2:2), należy datować na fazę B2/C1–C1a. Zabytek ten można zaliczyć do grupy najwcześniejszych materiałów z okresu rzymskiego we wschodniej części Pojezierza Olsztyńskiego. Są one świadectwem akcji osadniczej ludności

Adam Cieśliński

kultury wielbarskiej, w wyniku której zajęła ona niezasiedlony wcześniej, szeroki pas „wzajemnej trwogi”, oddzielający ich od przedstawicieli kultury bogaczewskiej (Cieśliński 2010, s.  154, mapa 4). Obok Rejczuch śladem omawianej ekspansji są nowo założone nekropole z okolic Olsztyna: w Olsztynie-Kortowie (d. Kortau, Kr. Allenstein; Cieśliński 2010, s. 254–256, tabl. 2–3 [nr kat. 110])15, Bartągu (d. Groß Bertung, Kr. Allenstein; Cieśliński 2010, s. 224, tabl. 1B [nr kat. 6]) oraz najbardziej na wschód wysunięte cmentarzysko w miejscowości Bartołty Wielkie (d. Groß Bartelsdorf, Kr. Allenstein; Cieśliński 2010, s. 226, tabl. 1E [nr kat. 10 i 11]). Na fazę B2/C1–C1a należy datować jeszcze kilka niepublikowanych znalezisk luźnych ze zbiorów MWiM: z Jedzbarka, Wrócikowa i Stawigudy16. Warto zauważyć, ze akcja osadnicza, w wyniku której pas pustki granicznej zwężył się do około 20 kilometrów, nie przyniosła drastycznych zmian w obrazie osadnictwa zachodniej strefy kultury bogaczewskiej17. Z młodszą fazą użytkowania cmentarzyska w Rejczuchach (C1b–C2) należy wiązać trzy zabytki. Najstarsza stylistycznie jest zapinka zdobiona pierścieniami nacinanego drutu Almgren 167 (Ryc. 2:3). Fibule takie występują najliczniej w fazie C1b, choć niektóre egzemplarze pojawiają się już w fazie C1a. Ogólnie na fazy C1b–C2 można datować sprzączkę biowalną (Ryc. 2:1), natomiast kabłąk zapinki Almgren 162 lub 168 należy łączyć raczej z fazą C2. W okresie C1b–C2 nad górną Łyną oraz jej dopływem Pisą-Wadągiem notujemy jedynie pojedyncze punkty osadnicze: zbiór ceramiki z wybierzyska cegielni w Olsztynie-Zalbkach (Cieśliński 2010, s. 257, tabl. 5B [nr kat.  112]) oraz niepublikowane materiały z Jedzbarka (por. przypis 16). Obraz zasiedlenia tego obszaru w młodszym okresie rzymskim wydaje się być zatem mocno zniekształcony przez niezadowalający stan bazy źródłowej, a liczba punktów osadniczych wyraźnie zaniżona. Wskazuje na to grupa stanowisk, z których kilka można datować jedynie   Niepublikowany zabytek w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. 16   Zestawienie literatury oraz źródeł archiwalnych dla tego cmentarzyska, a także poniżej wzmiankowanych stanowisk kultury wielbarskiej z Pojezierza Olsztyńskiego, znajduje się w monograficznym opracowaniu przemian osadniczych i kulturowych w dorzeczu Łyny, Pasłęki i górnej Drwęcy (Cieśliński 2010). Wszystkie dalej wymienione stanowiska, o ile nie zostały opisane inaczej, leżą w powiecie olsztyńskim. 17   Z położonego niedaleko od Rejczuch Wrócikowa pochodzi zapinka Almgren 41. Do olsztyńskiego muzeum trafił liczniejszy zbiór artefaktów ze zniszczonego cmentarzyska ciałopalnego z okolic Jedzbarka. Są to zapinki Almgren 41, 84, 161–162 i 201 oraz bransolety wężowate typów II oraz II–III według E. Blumego (1912, s. 64–68, ryc. 80–87). Materiały te należy datować od fazy B2/C1–C1a do C2. Z położonej na południe od Olsztyna Stawigudy pochodzą dalsze zabytki z fazy B2/C1–C1a: fibula Almgren 128 oraz zapinka kolankowata z profilowaną główką zbliżona do typu Almgren 137, ale bez tarczki na nóżce (por. Nowakowski 1995, s. 42, tabl. VIII:19–22). 15

Nieznane cmentarzysko kultury wielbarskiej z miejscowości R ejczuchy w powiecie olsztyńskim

265

Ryc. 11. Mapa osadnictwa w fazie C3–D na terenie na wschód od dolnej Wisły: a – kultura wielbarska; b – kultura bogaczewska; c – kultura Dollkeim-Kovrovo. Stanowiska z dorzecza Łyny, Pasłęki i górnej Drwęcy: 1 – Gałdowo; 2 – Gulb; 3 – Iława; 4 – Łanioch; 5 – Naryjski Młyn; 6 – Opin; 7 – Babięty Wielkie; 8 – Bornice; 9– Jakubowo Kisielickie; 10 – Jawty Wielkie (wykopaliska Heyma); 11 – Jawty Wielkie (znaleziska z 2015 r.); 12 – Jerzwałd; 13 – Kurzętnik; 14 – Nerwik Szczepina; 15 – Olsztyn Zalbki; 16 – Ostróda „Stadtmauer”; 17 – Ostróda (znaleziska z 2015 r.); 18 – Rejczuchy; 19 – Reszki; 20 – Studzianek; 21 – Tumiany; 22 – Wałdowo; 23 – Woryty. Wg Cieśliński, Rau 2017

w  szerszych ramach chronologicznych młodszego okresu rzymskiego: Barczewko (d. Alt-Wartenburg, Kr. Allenstein; Cieśliński 2010, s. 223 [nr kat. 3]), Bartołty Wielkie (Cieśliński 2010, s. 226 [nr kat. 13]), Łęgajny (d. Lengainen, Kr. Allenstein; Cieśliński 2010, s. 246 [nr kat. 82]) i Wadąg (d. Wadang, Kr. Allenstein; Cieśliński 2010, s. 291–292 [nr kat. 177]). Z okolic Olsztyna pochodzi ponadto duży skarb denarów znaleziony we wsi Dorotowo (d. Dorothowo vel Darethen, Kr. Allenstein; Ciołek 2007, s. 36–38; Cieśliński 2010, s. 233 [nr kat. 34]), wokół której w promieniu kilkunastu kilometrów nie zarejestrowano śladów osadni-

czych pewnie datowanych na młodszy okres rzymski. Obszar ten był z całą pewnością zamieszkały w poprzedniej fazie chronologicznej B2/C1–C1a, stąd też wydaje się być bardziej prawdopodobne, że notowana pustka odzwierciedla raczej zły stan rozpoznania archeologicznego niż rzeczywiste wyludnienie (Cieśliński 2010, s. 158, mapy 5, 7). Za najmłodszy zabytek z Rejczuch należy uznać zapinkę z pełną pochewką i tarczką na główce, datowaną na późny okres rzymski i wczesną fazę okresu wędrówek ludów (C3–D) (Ryc. 2:5). Ostatnie lata przyniosły diametralną zmianę obrazu osadnictwa ludności kultury wielbar-

266

skiej w tym okresie w całej strefie dorzecza Łyny, Pasłęki i górnej Drwęcy (por. Cieśliński, Rau 2017). Najwięcej tak datowanych nowych znalezisk pochodzi z Pojezierza Iławskiego, ich nieco mniejszą liczbę odnotowano także na Pojezierzu Olsztyńskiem (Ryc. 11). Wschodni skraj zasiedlenia ludności kultury wielbarskiej w późnym okresie rzymskim i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów wyznaczało do niedawna pojedyncze znalezisko zapinki gąsienicowatej z Tumian oraz mniej pewnie datowane materiały ceramiczne z Olsztyna Zalbek (Cieśliński 2010, s. 257, 288, tabl. 5/B:3; 6/C:1). W świetle najnowszych odkryć wydaje się, że we wschodniej części Pojezierza Olsztyńskiego mamy w późnym okresie rzymskim i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów do czynienia z niewielkim skupieniem osadniczym. Obok fibuli z Rejczuch wskazuje na to również odkrycie fragmentu masywnej zapinki z  płytką na główce w Studzianku. Z fazą C3–D, wbrew dotychczasowym opiniom, należy łączyć także zespół z Nerwika Szczepiny, gr. 2 (Cieśliński 2010, s. 252, tabl. I/H:1), w którym natrafiono na specyficzną formę zapinki z przedłużoną martwą sprężyną zbliżoną do typu Almgren 168, ale z późną cechą stylistyczną w postaci haczykowatego zaczepu nóżki (por. Woźniak 2011, s. 183–184). Dotychczasowe analizy map zasiedlenia dorzecza Łyny, Pasłęki i górnej Drwęcy w fazie C3–D wydawały się wskazywać na prawie całkowite załamanie struktur osadniczych oraz opuszczenie tego terenu przez ludność kultury wielbarskiej jeszcze pod koniec fazy C2 (Cieśliński 2010, s.  160). Odkrycia ostatnich lat kilkakrotnie powiększyły liczbę znanych nam stanowisk z fazy C3–D, choć warto podkreślić, że są to luźne znaleziska pojedynczych zabytków, które niewiele mówią o intensywności osadnictwa (por. Cieśliński, Rau 2017). Co jest jednak niezwykle istotne, wystąpiły one na obszarze większości skupień osadniczych funkcjonujących w młodszym okresie rzymskim w dorzeczu Łyny, Pasłęki i górnej Drwęcy, w tym na Pojezierzu Olsztyńskim. W świetle powyższych ustaleń trudno zatem podtrzymać wcześniej prezentowaną tezę prawie całkowitego załamania się struktur osadniczych, choć na obecnym etapie badań trudno precyzyjnie określić rytm opuszczania tych terenów przez ludność kultury wielbarskiej. Miejmy nadzieję, że nową jakość w badaniach nad tą problematyką wniosą wyniki przyszłych prac terenowych na stanowiskach kultury wielbarskiej, a także dalsze studia nad chronologią późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów.

Adam Cieśliński

Obszar osadnictwa kultury wielbarskiej w dorzeczu Łyny, Pasłęki i górnej Drwęcy, identyfikowany ze strefą D w  ujęciu R.  Wołągiewicza (1981, s. 84–85, ryc. 3, tab. I), stanowi jedną z najgorzej rozpoznanych archeologicznie prowincji tej jednostki kulturowej. Spowodowane to jest brakiem szerzej zakrojonych prac terenowych nad okresem wpływów rzymskich na tym obszarze w okresie powojennym, co sprawia, że podstawowymi źródłami dla interesującej nas problematyki pozostają źródła pozyskane jeszcze za czasów prowincji Prusy Wschodnie (por. Cieśliński 2010, s. 31–32). Inwestycje infrastrukturalne ostatnich lat w istotny sposób nie zmieniły stanu badań nad kulturą wielbarską w tej strefie. Wykopaliska ratunkowe zwykle obejmowały tylko nieduże partie stanowisk, np.: Waplewo18 (Skóra, Troszyńska-Antosik 2012), Wojciechowo, pow. lidzbarski, stan. III, IV, VI, IX, XI (Kaczyński 2015) i  Samborowo, pow. ostródzki, stan. XXV (Kowalska, Mackiewicz 2016), a większość z nich nie została dotychczas opublikowana19. Z tego powodu w studiach regionalnych konieczne jest uwzględnienie znalezisk luźnych, nawet jeśli źródła te mają ograniczoną wartość informacyjną ze względu na brak danych na temat ich kontekstu odkrycia. Przedstawiona powyżej analiza pięciu zabytków metalowych z Rejczuch wskazuje, że stanowią one relikt długo użytkowanej nekropoli o istotnym znaczeniu w lokalnej sieci osadniczej. Ludność chowająca zmarłych na tym cmentarzysku, mimo jego peryferyjnego położenia na pograniczu z kulturą bogaczewską, pod względem kultury materialnej (metalowe elementy stroju) nie odróżniała się od mieszkańców głównych centrów osadniczych kultury wielbarskiej, leżących np. nad dolną Wisłą, czy na północnym Mazowszu. Sporadycznie docierały do niej także rzadziej spotykane części stroju, których rozprzestrzenienie wskazuje na interkulturowe związki społeczności barbarzyńskich, zarówno o charakterze dalekosiężnym, jak i sąsiedzkim.

  Stanowisko to położone jest w powiecie olsztyńskim, jednak już na terenie Garbu Lubawskiego (por. Skóra, Antosiak 2012, s. 154); z tego powodu nie zostało ujęte w powyżej prezentowanych rozważaniach. 19   Informacje na temat części tych prac można znaleźć w internecie. Por. sprawozdania z wykopalisk firmy Usui - Ochrona Zabytków Archeologicznych, miedzy innymi na osadzie w Małdydach, pow. ostródzki, stan. 6 czy na położonej dalej na północ, już w strefie A według Wołągiewicza, osady w Sakówku, pow. elbląski, stan. 4: http://www.usui. com.pl/opracowania.html (dostęp 5.1.2017). 18

Nieznane cmentarzysko kultury wielbarskiej z miejscowości R ejczuchy w powiecie olsztyńskim

267

Bibliografia Źródła archiwalne Schmiedehelm, Olsztyn – Fragment kartoteki Marty Schmiedehelm przechowywany w Archiwum Działu Archeologii MWiM. Schmiedehelm, Tallin – Wschodniopruska część archiwum Marty Schmiedehelm, przechowywanego w  archeologicznych zbiorach naukowych Uniwersytetu w Tallinie (Tallinna Ülikooli Arheoloogiline Teaduskogu, Arhiiv). Literatura Almgren O. 1923 Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek, Bd. 32, Leipzig. Andrzejowski J., Cieśliński A. 2007 Germanie i Bałtowie u schyłku starożytności. Przyjazne związki czy wrogie sąsiedztwo?, [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium Bałtyjskie, t. 1, Warszawa, s. 279–319. Andrzejowski J., Prochowicz R., Rakowski T. 2008 Brooches Type Gródek 47 and their dating, [w:] The turbulent epoch. New materials from the Late Roman Period and the Migration Period, red. B. Nieza­bitowska-Wiśniewska et alii, Monumenta Studia Gothica, t. 5, Lublin, s. 39–61. Andrzejowski J., Martens J. 1995 The Moberg Files - Case Study Lasy, [w:] Nunc de Suebis dicendum est.... Studia archaeologica et historica Georgii Kolendo ab amici et discipuli dicata, red. A. Bursche, M. Mielczarek, W. Nowakowski, Warszawa, s. 47–67. Andrzejowski J., Żórawska A. 2002 Cmentarzysko kultury wielbarskiej na stan. 1 w Nadkolu, woj. mazowieckie, [w:] Varia Barbarica Zenoni Woźniak ab amicis dicata, red. J. Andrzejowski, R. Prochowicz, A. Żórawska, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina, t. I, Warszawa-Lublin, s. 29–80. Blume E. 1912 Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit, I. Teil: Text, Mannus-Bibliothek, Bd. 8, Würzburg.

Cieśliński A. 2010 Kulturelle Veränderungen und Besiedlungsabläufe im Gebiet der Wielbark-Kultur an Łyna, Pasłęka, und oberer Drwęca, Berliner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte N.F., Bd. 17, Berlin. Cieśliński A., Rau A. 2017 Ermand und Oberland in der späten römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im Licht neuer Erwerbungen des Museums für Ermland und Masuren in Olsztyn, [w:] Orbis Barbarorum. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata. red. J. Andrzejowski, C. von Carnap-Bornheim, A. Cieśliński, B.  Kontny, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t. VI, Warszawa-Schleswig, s. 327–341. Ciołek R. 2007 Die Fundmünzen der römischen Zeit in Polen: Pommern, Collection Moneta, 67, Wettern. Êrmolìn O.L. 2004 Arheologìčnì doslìdžennâ antičnogo nekropolâ Džurg-Oba (Kerč) v 2003 r., Drogobic'kij kraêznavčij zbìrnik, vol. VIII, Drogobič, s. 11–37. Felgenhauer-Schmiedt S. 1993 Das Kappele („die Kåpile“) ob Jadersdorf. Eine spätantik-frühmittelalterliche Höhensiedlung in Oberkärnten, Aus Forschung und Kunst, Bd. 27, Klagenfurt. Ġereta Ì.P. 2013 Černelevo-Rus'kij mogil'nik, OIUM, Nr 3, KiïvTernopìl'. Grabarczyk T. 2010 O odkryciu zaplecza osadniczego nekropoli odrzańskiej, [w:] TERRA BARBARICA. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, red. A. Urbaniak et alii, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t. II, Łódź-Warszawa, s. 693–696. Gorohovskij E.L. 1988 Hronologiâ černâhovskih mogil'nikov Lesostepnoj Ukrainy, [w:] Trudy V Meždunarodnogo kongressa arheologov-slavistov, t. 4, Kiev, s. 34–46. Hahuła K., Machajewski H. 2006 Cmentarzysko ludności grupy dębczyńskiej w Dzierżęcinie, pow. Sławno, [w:] Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu, red. W. Nowakowski et alii, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica, t. 2, Koszalin, s. 173–193.

268

Ilkjær J. 1993 Illerup Ådal, Bd. 3: Die Gürtel. Bestandteile und Zubehör. Textband, Jutland Archaeological Society Publikations, Bd. 25:3, Aarhus. Jankowska B. 1962 Cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w Warszawie-Kawęczynie, Wiadomości Archeologiczne, t. XXVIII, s. 330–357. Jakubczyk I. 2014 Wokół zapinki typu A.158 ze Złotej, pow. sandomierski, [w:] In Medio Poloniae Barbaricae Agnieszka Urbaniak in memoriam, red. J. Andrzejowski, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t. III, Warszawa, s. 99–108. Jankowska B. 1962 Cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w Warszawie-Kawęczynie, Wiadomości Archeologiczne, t. XXVIII, s. 330–357. Jaskanis J. 1996 Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. II, Kraków. Jonakowski M. 2001 Grób szkieletowy kultury wielbarskiej z cmentarzyska w Lubieszewie, pow. Nowy Dwór Gdański, stanowisko 2, Wiadomości Archeologiczne, t. LIV, s. 185–188. Jørgensen L. 1989 En kronologi yngre romersk og ældre germansk jernalder på Bornholm, [w:] Simblegård-Trelleborg. Danske gravfund fra førromersk jernalder til vikingetid, red. L. Jørgensen, Arkæologiske Skrifter, vol. 3, København, s. 168–187. Karczewski M. 2002 Cmentarzysko kultury bogaczewskiej w Paprotkach Kolonii, stanowisko 1 w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Sezony 2000–2001, [w:] Badania archeologiczne w Polsce północno-wschodniej i na zachodniej Białorusi w latach 2000–2001. Materiały z konferencji, Białystok 6–7 grudnia 2001 roku, red. M. Karczewska, M. Karczewski, Białystok, s. 225–239. 2011 Archeologia środowiska zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego na pojezierzach, Poznań-Białystok. Kaczyński B. 2015 Osadnictwo kultury kurhanów zachodniobałtyjskich oraz kultury wielbarskiej w świetle badań sondażowych na stanowiskach III, IV, VI, IX oraz XI w  Wojciechowie, pow. Lidzbark Warmiński, [w:] Materiały do archeologii Warmii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann, Warszawa-Białystok, s. 95–108.

Adam Cieśliński

Kazanski M. 2002 La nécropole gallo-romaine et mérovingienne de Breny (Aisne) d’après les collections et les archives du Musée des Antiquités Nationales, Europe médiévale, t. 4, Montagnac. Keller E. 1971 Die spätrömischen Grabfunde in Südbayern, Münchner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte, Bd. 14, München. Kokowski A. 1995 Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie rzymskim, Lublin. Kowalska E., Mackiewicz A. 2016 Wyniki ratowniczych badań archeologicznych osady kultury wielbarskiej w Samborowie, gm. Ostróda, Ostródzki Przegląd Historyczny, t. II, s. 19–31. Kuharenko Û.V. 1980 Mogil'nik Brest-Trišin, Moskva. Kurzyńska M. 2013 Węgrowo, stan. 11. Cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, Grudziądz. Machajewski H. 2013 Gronowo. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Westpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. XVIII, Warszawa-Szczecin-Gdańsk. Madyda-Legutko R. 1987 Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und frühen Völkerwanderungszeit in mitteleuropäischen Barbaricum, BAR International Series, vol. 360, Oxford. 2001 Omegaschnallen im Gebiet des mitteleuropäischen Barbaricums und in Skandinavien, [w:] „... trans Albim fluvium“. Forschungen zur vorrömischen, kaiserzeitlichen und mittelalterlichen Archäologie. Festschrift für Achim Leube zum 65. Geburtstag, Hrsg. M. Meyer, Internationale Archäologie, Studia Honoraria, Bd. 10, Rahden, s. 373–386. 2005 Uwagi o niektórych metalowych częściach pasa występujących w kręgu kultur gockich, [w:] Europa Barbarica. Ćwierć wieku archeologii w Masłomęczu, red. P. Łuczkiewicz et alii, Monumenta Studia Gothica, t. IV, Lublin, s. 287–294. Mączyńska M. 2002 Odry, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Bd. 21, Berlin-New York, s. 576–579. 2006 Uwagi o niektórych typach zapinek II grupy, serii wschodniej Oscara Almgrena, Wiadomości Archeologiczne, t. LVIII, s. 159–184. Milaševs’kij O.S. 2014 Do pitannâ pro hronologìû Rakovec'kogo mogil'­ nika černâhìvs'koï kul'turi, [w:] Vìd venedìv do

Nieznane cmentarzysko kultury wielbarskiej z miejscowości R ejczuchy w powiecie olsztyńskim

Rusì. Zbìrnik naukovih prac' na pošanu doktora ìstoričnih nauk, profesora Denisa Nikodimoviča Kozaka z nagodi jogo 70-lìttâ, red. G.Û. Ivakìn, Majdan, s. 179–192. Misterek K. 2012 Ein Massengrab der Schlacht von Alerheim am 3. August 1665, Bericht der Bayerischen Bodendenkmalpflege, Bd. 53, s. 361–391. Natuniewicz-Sekuła M., Okulicz-Kozaryn J. 2011 Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on Eastern Margin of Vistula Delta (Excavations 1984–2004), Monumenta Archaeologica Barbarica, t. XVII, Warszawa. Niezabitowska B. 2007 „Gockie” osadnictwo z późnego okresu rzymskiego w  Ulowie, stan. 3, gmina Tomaszów Lubelski, w świetle znalezisk fibul, [w:] Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 643– 665. Niezabitowska-Wiśniewska B. 2014 Miniaturowe naczynka wykonane na kole z cmentarzysk kultury wielbarskiej w Ulowie na Roztoczu, [w:] In Medio Poloniae Barbaricae Agnieszka Urbaniak in memoriam, red. J. Andrzejowski, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t. III, Warszawa, s. 163–173. Nikitina G.F. 1988 Mogil'nik u s. Oselivka Kel'meneckogo rajona Čer­ novicoj obl, [w:] Mogil'niki černâhovskoj kul'tu­r y, red. V.V. Kropotkin, Moskva, s. 5–97. 1995 Analiz arheologičeskih istočnikov mogil'nika čer­ nâhovskoj kul'tury u sela Oselivka, Moskva. Nowakowski W. 1995 Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum, t. 4, Warszawa. 2013 Masuren in der Römischen Kaiserzeit. Auswertung der Archivalien aus dem Nachlass von Herbert Jankuhn, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete, Bd. 12, Neumünster. Oblomskij A.M., Terpilovskij R.V. 2010 Novye pamâtniki kievskoj kul'tury na territorii Ukrainy (katalog), [w:] Arheologiâ Vostočnoj Evro­ py v I tysâčeletii n.è. Problemy i materialy, red. I.V. Islanova, V.E. Rodinkova, Ranneslavânskij mir. Arheologiâ slavân i ih sosedej, Vyp. 13, Moskva, s. 301–374. Okulicz J. 1958 Cmentarzysko z okresu rzymskiego odkryte w miejscowości Bogaczewo, na przysiółku Kula, pow. Giżycko, Rocznik Olsztyński, t. I, s. 47–116.

269

1965/2006 Plemiona grupy nidzickiej kultury grobów jamowych (Warszawa 1965), [w:] Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, t. XIV, Warszawa [CD]. Peiser F.E., Kemke H. 1914 Der Depotfund von Frauenburg, Sitzungsberichte der Alterthumsgesellschaft Prussia, Bd. 23/1, s. 58– 73. Petrauskas O.V., Sinica E.V. 2010 Fibuly «ŝitkovogo tipa» černâhovskoj kul'tury, Germaniâ-Sarmatiâ, Vol. 2, Kaliningrad-Kursk, s. 113–132. Pietrzak M., Rożnowski F., Cymek L. 2015 Pruszcz Gdański. Stanowisko 5. Cmentarzysko z  późnego okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów, Gdańsk. Przybyła M.J. 2010 Bemerkungen zu einigen lokalen Formen der Schwertgürtelschließen vom Balteus-Typ aus dem Barbaricum, Recherches Archéologiques Nouvelle Serie, vol. 2, s. 93–184. Ragolič A. 2015 Die Zeit des Kaisers Gallienus und die Rolle des Herres in Poetovio, [w:] Evidence of the Roman Army in Slovenia, ed. J. Istenič, B. Laharnar, J. Horvat, Ljubljana, s. 317–340. Rajtár J. 1992 Das Holz-Erde-Lager aus der Zeit der Markomannenkriege in Iža, [w:] Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter, Hrsg. K. Godłowski, R. Madyda-Legutko, Kraków, s. 149–170. Reich Ch., Juga-Szymańska A. 2015 Rätselhafte Beschläge – Bestandteile prachtvoller Gürtel im südöstlichen Ostseeraum, [w:] Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae. Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, red. B. Kontny, Światowit Supplement Series B: Barbaricum, t. 11, Warszawa, s. 549–571. Sagadin M. 1979 Antične pasne spone in garniture v Sloveniji, Arheološki vestnik, 30, s. 294–338. Schindler R. 1940 Die Besiedlungsgeschichte der Goten und Gepiden im unteren Weichselraum auf Grund der Tongefäße, Quellenschriften zur ostdeutschen Vor- und Frühgeschichte, Bd. 6, Leipzig. Schulze-Dörrlamm M. 2000 Germanische Spiralplattenfibeln oder romanische Bügelfibeln? Zu den Vorbildern elbgermanisch-fränki-

270

Adam Cieśliński

scher Bügelfibeln der protomerowingischen Zeit, Archäologisches Korrespondenzblatt, Bd. 30, s. 599–613. Schuster J. 2006 O późnych zapinkach kapturkowych (A II 41), Wiadomości Archeologiczne, t. LVIII, s. 101–120. Skóra K., Troszyńska-Antosik M. 2012 Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Waplewie, pow. olsztyński, Wiadomości Archeologiczne, t. LXIII, s. 145–159. Symonovič È.A. 1979 Romaškovskij mogilnik – pervyj černâhovskij pamâtnik Podneprov'â, Sovetskaâ arheologiâ, Nr 3, s. 155–170. Szymański P. 2005 Mikroregion osadniczy z okresu wpływów rzymskich w rejonie jeziora Salęt na Pojezierzu Mazurskim, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, t. X, Warszawa. Thomas S. 1960 Studien zu den germanischen Kämmen der römischen Kaiserzeit, Arbeits- und Forschungsberichte zur Sächsischen Bodendenkmalpflege, Bd. 8, s. 54–215.

Ulbert G. 1959 Die römischen Donau-Kastelle Aislingen und Burghöfe, Limesforschungen, Bd. 1, Berlin. Wołągiewicz R. 1974 Zagadnienie stylu wczesnorzymskiego w kulturze wielbarskiej, [w:] Studia Archaeologica Pomeranica, red. F.J. Lachowicz, Koszalin, s. 129–152. 1981 Kultura wielbarska – problemy interpretacji etnicznej, [w:] Problemy kultury wielbarskiej, red. T. Malinowski, Słupsk, s. 79–106. 1993 Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin. Woźniak M. 2011 Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Kozłówku, pow. nidzicki (d. Klein Koslau, Kreis Neidenburg) w  świetle publikacji i materiałów archiwalnych, Wiadomości Archeologiczne, t. LXII, s. 169–208. Ziemlińska-Odojowa W. 1999 Niedanowo. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und Wielbark-Kultur in Nordmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. VII, Kraków.

The unknown cemetery of the Wielbark culture at Rejczuchy, Olsztyn district In 2014 several artefacts made of copper alloy and silver were handed over to the Museum of Warmia and Masuria in Olsztyn (MWiM). These finds were collected on the surface of a ploughed field near the village of Rejczuchy located to the south-east of Olsztyn (Fig. 1). The collection included four brooches and a buckle dated from the beginning of the Younger Roman Period (B2/C1–C1a) until Late Roman and early phase of the Migration Periods (C3–D) (Fig. 2). The artefacts are deformed and some of them bear traces of fire. It may be assumed that they are remains of a so-far unknown necropolis of the Wielbark culture. Among the fragmentarily preserved brooches three specimens made of a copper alloy were determined: an Almgren 41 brooch, variant Z according to J. Schuster (Fig. 2:2), a bow of a brooch type 162 or 168 (Fig. 2:4) and a specimen with a plate on the head (Fig. 2:5). The fourth one is a fragment of a melted silver brooch originally decorated with rings of incised wire, Almgren 167 (Fig. 2:3). The collection from Rejczuchy includes an especially interesting and rare specimen of a double loop oval buckle entirely made from cast copper alloy (Fig. 2:1). It is composed of two combained ovals. Where they are joined,

there is a short waist used to attach the tongue. The buckle from Rejczuchy represents Type 2, Group J after Renata Madyda-Legutko; in the east European literature such belt buckles are also called Type Romaški-Ptuj. The majority of buckles Type J 2, has been discovered at the sites of the Wielbark and Černâhov cultures. They are known also from the sites of Bogaczewo and Kiev cultures and the Elbe Circle (Fig. 7, 8). A specimen of type J 2 may be also represented by a buckle discovered in the Roman town of Poetovium in Slovenia (Fig. 9:5). The belt fasteners Type J 2, typical of the Barbarian tribes, differ in their style from some other double loop oval buckles recorded in the Roman provinces (Fig. 9:1‒4). The distinctive feature of the brooches is especially the shape of the loop which resembles two letters D joined by their vertical sections rather than double ovals. The buckles from the provinces were usually interpreted as Germanic elements which moved with the migrating Barbarians to the Roman areas. The above-mentioned morphological differences between them and the typical Barbarian specimens Type J 2 seem to suggest that these artefacts were in fact made in Roman workshops.

Nieznane cmentarzysko kultury wielbarskiej z miejscowości R ejczuchy w powiecie olsztyńskim

The double loop oval buckles from the Barbaricum can be dated more precisely but it should be stressed that the specimens found in burial assemblages were rarely accompanied by good chronological indicators. However it seems, that the discussed belt fasteners were used in the Wielbark and Černâhov cultures in Phases C1b and C2. The analysis of the five artefacts found at Rejczuchy indicates, that they are relicts of the long used cemetery of the Wielbark culture. The material culture of the pop-

271

ulation (metal elements of the attire), which buried its deceased on this burial ground, did not differ very much from the culture of the inhabitants of the main settlement centres in the area of the lower Vistula or northern part of Mazovia. Sometimes some rare elements of attire reached the region of Warmia. The distribution of these elements shows intercultural connections of barbarian societies, both of the neighbourly and long distance character.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Marcin Engel, Piotr Iwanicki, Cezary Sobczak

Badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali na terenie jaćwieskich ośrodków grodowych. Nowe odkrycia i nowe interpretacje Wstęp Od ponad dziesięciu lat Dział Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego (dalej DAB PMA) organizuje i prowadzi regularne badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali na terenie jaćwieskich ośrodków grodowych. Pierwszym miejscem, gdzie w ramach utworzonego w 2003 r. „projektu Szurpiły” rozpoczęto tego typu rozpoznanie była osada podgrodowa, stan. 4 w Szurpiłach, gm. Jeleniewo. Prace badawcze przeprowadzone przy współudziale studentów Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego miały miejsce wiosną 2005 r. (Sawicka 2006; Engel, Sobczak 2012, s.  146; Engel, Iwanowska, Iwanicki, Sobczak 2013, s. 49; Engel 2016, s. 68). Niespodziewany sukces tej prospekcji doprowadził do wznowienia na tym stanowisku (po niemal ćwierćwieczu) prac wykopaliskowych (Engel, Sobczak 2012, s. 146; Engel, Iwanowska, Iwanicki, Sobczak 2013, s. 49; Engel 2016, s. 69). Podczas kierowanych przez M. Engela z PMA w latach 2006–2007 badań intensywnie wykorzystywano wykrywacze rejestrując między innymi na terenie podgrodzia ślady pracowni brązowniczej. W tym czasie pojedyncze zabytki metalowe zaczęto znajdować także u podnóża i na stokach grodziska na Górze Zamkowej, stan. 3 w Szurpiłach. Na skutek tych działań w 2008 r. PMA złożyło wniosek do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego o dofinansowanie badań nieinwazyjnych na terenie kompleksu szurpilskiego1. Otrzymane dofinansowanie umożliwiło przeprowadzenie rozpoznania powierzchniowego z wykrywaczami metali na szeroką skalę. W ramach tego projektu we współpracy z IA  UW i  siła1   Grant nr 14514/FPK/2007/KOBIDZ: Nieinwazyjne metody rozpoznania kompleksu osadniczego w Szurpiłach.

mi zatrudnionych profesjonalnych użytkowników wykrywaczy metali wiosną 2008 r. rozpoznano kilka stanowisk, w tym stoki grodziska na Górze Zamkowej. Odkrycia licznych zabytków, w zdecydowanej większości wczesnośredniowiecznych militariów oraz obserwowane w tym czasie na terenie zespołu szurpilskiego nasilenie aktywności nielegalnych poszukiwaczy spowodowało, że do 2012 r. jeszcze kilkakrotnie wykonano (także przy współudziale IA UW) planigrafie grodziska oraz stanowisk położnych u jego podnóża (Sawicka 2011, s. 263; Engel, Sobczak 2015, s. 134; Engel 2016, s. 69; Wróblewski, Jończyk, Troncik 2015). W rezultacie tych kilkuletnich badań z warstwy humusu na stokach Góry Zamkowej podjęto i trójwymiarowo zarejestrowano kilkaset metalowych artefaktów – militariów, ozdób brązowych oraz narzędzi. Były to zazwyczaj dość dobrze zachowane przedmioty lub ich fragmenty datowane od przełomu epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, przez okres wpływów rzymskich, wędrówek ludów, wczesnego średniowiecza, aż po czasy nowożytne. Sukcesy szurpilskie przyczyniły się do przeprowadzenia analogicznego rozpoznania na grodzisku w Jeg­ lińcu, gm. Szypliszki badanym przez Grażynę Iwanowską z PMA w latach 80. i 90. XX w. (Iwanowska 1991; 2015). W wypadku tego stanowiska wykorzystano przede wszystkim umiejętności archeologów obsługujących wykrywacze metali. W rezultacie wykonanych wiosną 2010 r. badań, ze stoków i majdanu obiektu z humusu podjęto około stu pięćdziesięciu zabytków. Były to przeważnie groty strzał i brązowe ozdoby wczesnośredniowieczne, choć zdarzały się także pojedyncze zabytki reprezentujące starsze oraz młodsze horyzonty chronologiczne. Podobnie jak w Szurpiłach wszystkie przedmioty zostały trójwymiarowo zlokalizowane i zadokumentowane (Iwanowska 2015, s. 32–35).

274

Doświadczenia zdobyte w latach 2005–2012 dały asumpt do kontynuacji badań na innych obiektach obronnych północno-wschodniej Polski. Oprócz Szurpił w latach 2014–2015 badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali przeprowadzono na pięciu praktycznie nie rozpoznanych archeologicznie obiektach (Ryc. 1). Były to stanowiska w Skomacku Wielkim (Ostrowiu), gm.  Stare Juchy, w Bałupianach, gm. Gołdap, Dybowie, gm. Świętajno oraz w Szwałku, gm. Kowale Oleckie. Podstawowym celem było określenie głównych horyzontów osadniczych ośrodków oraz weryfikacja domniemanej wczesnośredniowiecznej metryki zlokalizowanych w ich obrębie obiektów obronnych. Nie mniej ważne było także zabezpieczenie zabytków przed rabunkiem spowodowanym przez działania nielegalnych poszukiwaczy skarbów i utratą niezwykle cennych dla archeologa informacji. Badania powierzchniowe z wykorzystaniem wykrywaczy metali w Szurpiłach i Skomacku Wielkim (Ostrowiu) realizowano w ramach projektu Polsko-Norweska Inicjatywa Nowoczesnego Konserwatorstwa Archeologicznego „Archeologia Jaćwieży”2 (Bitner-Wróblewska, Engel, Sobczak 2016). Przeprowadzone zostały wiosną 2014 r. i objęto nimi obydwa grodziska oraz duże obszary położone u ich podnóży. Łącznie przebadano kilkadziesiąt hektarów powierzchni obydwu ośrodków i odkryto ponad 300 artefaktów głównie metalowych, ale także ceramicznych i kamiennych. Mniejszy zasięg i intensywność miało rozpoznanie przeprowadzone w Dybowie (ponad 2 ha), Szwałku (łącznie na dwóch obiektach ok. 2 ha) oraz Bałupianach (ok. 1 ha) wiosną 2015 r. Prace na tych stanowiskach były pewnego rodzaju kontynuacją nieinwazyjnego rozpoznania jaćwieskich ośrodków grodowych powiatów gołdapskiego i oleckiego przeprowadzonego w ramach projektu Nowoczesne metody badań systemów obronnych zachodniej Jaćwieży zrealizowanego przez PMA w 2013 r.3 We wszystkich przypadkach poszukiwaniami objęto stoki i majdany obiektów. W rezultacie wykonanej planigrafii z humusu podjęto około 200 zabytków, przy czym w jednym przypadku tj. na nowoodkrytym, niewielkim grodzisku w Szwałku nie znaleziono żadnego materiału zabytkowego. Znaleziska z lat 2014 i 2015 reprezentują kilka   Projekt realizowano od marca 2014 r. do końca kwietnia 2016 r. w ramach programu „Promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej w ramach europejskiego dziedzictwa kulturowego”, współfinansowanego z Mechanizmu Finansowego EOG 2009−2014. Beneficjentem Projektu było Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, a partnerami norweskimi zostali Vest-Agder County Council, Department of Monumentsand Sites oraz Midgard Historical Centre w Borre, Vestfold, natomiast partnerem polskim Stowarzyszenie Starożytników. 3   Projekt realizowany był w ramach programu operacyjnego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego Dziedzictwo kulturowe, priorytet 5 Ochrona zabytków archeologicznych. Instytucją zarządzającą projektem był Narodowy Instytut Dziedzictwa. 2

M arcin Engel, Piotr Iwanicki, Cezary Sobczak

Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk archeologicznych objętych badaniami planigraficznymi w latach 2014–2015. Oprac. C. Sobczak

horyzontów osadniczych datowanych od wczesnej epoki żelaza po czasy nowożytne. Jednak zdecydowaną większość spośród pół tysiąca artefaktów stanowiły przedmioty wczesnośredniowieczne. Przeprowadzane w tracie prospekcji obserwacje pozwoliły dokonać pewnych wstępnych ustaleń na temat odkrywanych w warstwach stropowych artefaktów oraz stanu zachowania stanowisk o własnej formie terenowej. Na ich podstawie można stwierdzić, że w wyniku przekształceń obiektów w ostatnich fazach użytkowania np. pod budowę grodu we wczesnym średniowieczu, starsze nawarstwienia kulturowe zostały w znacznym stopniu zniszczone. W rezultacie większość starszych zabytków odkryta została na złożu wtórnym i pozbawiona była pierwotnego kontekstu archeologicznego. Analogiczna sytuacja dotyczy także zabytków zalegających na stokach wzgórz grodziskowych. Zbocza badanych wzniesień noszą liczne ślady nowożytnych przekształceń antropogenicznych (np. agrotechnika, budowa okopów) i naturalnych procesów erozyjnych. Pomimo utraty znacznej części informacji odkryty materiał ruchomy posiada nieocenione możliwości poznawcze oraz analityczne. Przedstawiona poniżej analiza ma charakter wstępny. Obok ogólnego omówienia przebiegu badań, stopnia erozji stanowisk, miejsc znalezienia zabytków, ich stanu zachowania wymieniono ciekawsze znaleziska bądź kategorie znalezisk oraz ich koncentracje. Tylko w minimalnym stopniu udało się skupić nad samymi artefaktami, ich chronologią oraz fazami osadniczymi zarejestrowanymi na badanych stanowiskach.

Badania planigr aficzne z w ykor zystaniem w ykry waczy metali na ter enie jaćwieskich ośrodków grodow ych. Nowe odkrycia i nowe interpr etacje

275

Bałupiany stan. 1, gm. Gołdap, pow. loco Osiedle obronne w Bałupianach zlokalizowane jest w dolinie rzeki Gołdapy (ok. 880 m w linii prostej od obecnego koryta) na wzgórzu morenowym o wypłaszczonym wierzchołku, wydłużonym na osi NE – SW (Ryc. 2). Stanowisko to znane jest od końca lat 30-tych XX w. i zostało zweryfikowane przez Jana Jaskanisa w roku 19674. W latach 1988, 2004, 2007 badania powierzchniowe na obiekcie przeprowadził DAB PMA. Podczas badań AZP w roku 1992 stanowisko zostało zarejestrowane (stan. 11 na obszarze 12–77) przez Dariusza Krasnodębskiego. W roku 2013 grodzisko w Bałupianach objęto skanowaniem lotniczym (LiDAR) w ramach projektu Nowoczesne metody badań systemów obronnych zachodniej Jaćwieży, kierowanego przez mgr Cezarego Sobczaka5. Interesujące wyniki tych badań skłoniły pracowników DAB PMA do przeprowadzenia na tym obiekcie szczegółowych badań planigraficznych z zastosowaniem wykrywaczy metali. Na  podstawie zabytków ceramicznych pozyskanych w trakcie tych wszystkich działań stanowisko w Bałupianach datowano na wczesną epokę żelaza i interpretowano jako wysoczyznową osadę obronną. Ze względu na topografię terenu i korzystne strategicznie położenie wzgórza w dolinie Gołdapy nie wykluczano także funkcji obronnej w okresie wczesnego średniowiecza. W trakcie prac w roku 2015 znaleziono pojedyncze zabytki na majdanie oraz w północnej i północno-zachodniej części stoków obiektu. Natomiast w części południowej i południowo-wschodniej wzniesienia, na stokach zarejestrowano skupiska zabytków metalowych oraz pojedyncze ułamki ceramiki (Ryc. 2). Spośród 26 zabytków metalowych odkrytych w Bałupianach do najciekawszych zaliczyć należy trzy brązowe fibule typu A. 100 grupy V O. Almgrena (Ryc. 3:5), brązową zapinkę typu A.133 grupy V O. Almgrena (Ryc. 3:6), fragment brązowej zapinki oczkowatej serii pruskiej III grupy O. Almgrena (Ryc. 3:3), fragment brązowej fibuli typu A. 148 grupy V O. Almgrena (Almgren 1923), żelazną klamrę hakową (Ryc. 3:1), dwie zawieszki ażurowe z brązu (Ryc. 3:8, 11), cztery brązowe zawieszki monetkowate (Ryc. 3:12, 13), brązową ażurową płytkę od napierśnika (Ryc. 3:10), trzy brązowe łódkowate okucia pasa (Ryc. 3:9), ostrogę żelazną typu E1 wg J. Ginalskiego (Ryc. 3:7) (Ginalski 1991, s. 59– 61), żelazny haczyk na ryby (Ryc. 3:4) oraz główkę szpili brązowej (Ryc. 3:2). Wszystkie znalezione przedmioty poszerzają znacznie naszą wiedzę o tym nie badanym do tej pory wykopaliskowo obiekcie. Wyznaczają one również   Inspekcja Jana Jaskanisa 06.09.1967 r. Archiwum KZA Białystok teczka VI/2. 5   Patrz przypis 3.

Ryc. 2. Bałupiany, gm. Gołdap. Numeryczny model terenu osiedla obronnego, st. 1 z naniesionym rozrzutem zabytków znalezionych podczas planigrafii w 2015 r. Oprac. C. Sobczak

dwa wyraźnie rozdzielające się horyzonty chronologiczne, pierwszy wiązany z osadnictwem z wczesnej epoki żelaza i drugi należący do okresu wpływów rzymskich. Prawdopodobnie w obu tych odcinkach czasowych różna była również funkcja omawianego stanowiska. Bardzo ważne jest też stwierdzenie braku jakichkolwiek śladów użytkowania stanowiska w Bałupianach w okresie wczesnośredniowiecznym, co potwierdza zarówno brak ewidentnych śladów umocnień w jego obrębie, jak też materiału zabytkowego z tego okresu. Dotychczasowe obserwacje obiektu w Bałupianach, a zwłaszcza dobrze widoczna warstwa kulturowa z materiałem ceramicznym z wczesnej epoki żelaza, wskazywały na osadowy charakter tego stanowiska, jako osady wysoczyznowej kultury kurhanów zachodniobałtyjskich, z tego okresu. Potwierdziły to również badania planigraficzne. Wyjątkowe znalezisko żelaznej klamry hakowej (Ryc. 3:1), datowanej na fazę A2 młodszego okresu przedrzymskiego (Droberjar 2005, s. 33, ryc. 13; Pieta 1982, tabl.11:2, 3), pozwoliło z jednej strony powiązać tę fazę osadniczą z chronologią interregionalną, a z drugiej wskazać kontakty kulturowe zamieszkującej go ludności z odległymi ośrodkami kultury lateńskiej na Słowacji. Natomiast znaleziska główki szpili brązowej (Ryc. 3:2), haczyka na ryby (Ryc. 3:4) czy szydła żelaznego potwierdziły osadowy charakter obiektu. Równie ważną funkcję stanowisko w Bałupianach musiało pełnić także w okresie wpływów rzymskich. Świadczy o tym nagromadzenie zabytków spotykanych dotychczas w pochówkach ludzi, o wysokiej pozycji społecznej. Warto zauważyć również, że są to zabytki charakterystyczne zarówno dla kultury bogaczewskiej (zapinki A.1336) (Ryc. 3:6), jak i sudowskiej (zawieszki ażurowe7

4

  Zob. Nowakowski 2001, s. 160; Juga 2001, s. 110.   Rzeszotarska-Nowakiewicz 2003, s. 139, 140, tabl. II:1a.

6 7

276

M arcin Engel, Piotr Iwanicki, Cezary Sobczak

Ryc. 3. Bałupiany, st. 1. Zabytki odkryte podczas planigrafii w 2015 r. Rys. B. Karch. 1, 4, 7 – żelazo; 2, 3, 5, 6, 8–13 – brąz

(Ryc. 3:8, 11). O ile obecność przedmiotów typowych dla kultury bogaczewskiej na stanowiskach kultury sudowskiej jest dość często rejestrowana również w innych regionach (Żuberek 2007, s. 515; Szymański 2009, s. 83), o tyle kontekst występowania omawianej grupy zabytków jest bardzo niejednoznaczny. Z jednej strony bowiem brak fragmentów ceramiki z okresu rzymskiego nie potwierdza charakteru osadniczego tego miejsca, z drugiej zaś brak ułamków przepalonych kości utrudnia interpretowanie ich jako elementów wyposażenia pochówków. Ważną przesłanką w rozstrzygnięciu tego problemu może

być natomiast miejsce znalezienia omawianych zabytków. Jak wspomniano wyżej większość z nich została odkryta w dwóch wyraźnych skupiskach w SW i S części obiektu (Ryc. 2). Pierwsze składało się z trzech blisko siebie znalezionych zapinek jednego typu, pięciu jednakowych zawieszek i kolejnej nieco innej oraz dwóch analogicznych nakładek na pas. Znaleziska rejestrowane były od umieszczonych na skraju majdanu okopów wojennych wachlarzowato wzdłuż SE stoku, niemal do jego podstawy. Taki układ zabytków wskazuje, że pierwotnie tworzyły one prawdopodobnie jeden zbiór naruszony w trakcie kopa-

Badania planigr aficzne z w ykor zystaniem w ykry waczy metali na ter enie jaćwieskich ośrodków grodow ych. Nowe odkrycia i nowe interpr etacje

277

Ryc. 4. Dybowo, gm. Kalinowo. Numeryczny model terenu grodziska, st. 1 z naniesionym rozrzutem zabytków znalezionych podczas planigrafii w 2015 r. Oprac. C. Sobczak

nia okopów i wyrzucony na krawędź stoku. Nieco inaczej, jak się wydaje, powstało drugie skupisko zabytków w części S obiektu. Składają się na nie fragmenty zapinek, zawieszka ażurowa oraz nakładka na pas. Podobnie jak w poprzednim przypadku rejestrowane one były od krawędzi majdanu wzdłuż stoku, do mniej więcej połowy jego długości. Naturalny obryw stoku wskazuje, że zabytki mogły znajdować się pierwotnie w warstwach na majdanie, a następnie przesuwały się w dół stoku wraz z jego erozją. Interpretację taką potwierdza również obecność w omawianym skupisku zabytków z wczesnej epoki żelaza zalegających zapewne również w warstwach na majdanie obiektu. Na podstawie powyższych obserwacji możemy stwierdzić, że zabytki z okresu rzymskiego zalegały pierwotnie na majdanie obiektu i zostały przemieszczone bądź w wyniku naturalnych procesów erozyjnych lub też działalności człowieka (okopy). Pewna zwartość chronologiczna zabytków z poszczególnych skupisk może sugerować, że mamy tu do czynienia z depozytami zabytków brązowych składanymi na eksponowanym i zabezpieczonym mokradłami miejscu. Niestety interpretacje te muszą na razie pozostać w sferze hipotez badawczych, a ich stopień prawdopodobieństwa mogą wyjaśnić dopiero badania wykopaliskowe.

Dybowo, stan. 1, gm. Kalinowo, pow. Olecko Grodzisko w Dybowie położone jest na przesmyku pomiędzy dwoma rynnowymi jeziorami Długie i Stopka, ok. 10  km na zachód od Olecka. Warownia zajmuje niemal całą powierzchnię wzgórza morenowego o dość łagodnych stokach zachodnim i wschodnim oraz stromych zboczach od strony północnej i południowej. Grodzisko składa się z podwójnej linii wałów, które od strony wschodniej przechodzą w pojedynczy wał zaporowy. Umocnienia te nie są widoczne od strony północnej, za to od strony zachodniej znajduje się dodatkowy wał tworzący rodzaj rozległego przedpiersia grodziska (Ryc. 4). Stanowisko znane jest od XVI w. i było wielokrotnie wymieniane w literaturze archeologicznej (Kamiński 1956, s. 212). W 1932 roku krótkie badania wykopaliskowe przeprowadził tu Carl Engel odsłaniając na majdanie pozostałości konstrukcji drewnianych oraz liczne ułamki ceramiki datowane na wczesną epokę żelaza (Engel 1939, s. 98). W roku 1998 stanowisko w Dybowie zostało zweryfikowane przez Jerzego Siemaszko i Jerzego Brzozowskiego (Muzeum Okręgowe w Suwałkach) podczas badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP (stanowisko 1 na obszarze 18–78). Grodzisko zostało także objęte w latach

278

M arcin Engel, Piotr Iwanicki, Cezary Sobczak

Ryc. 5. Dybowo, st. 1. Zabytki odkryte podczas planigrafii w 2015 r. Rys. B. Karch. 1, 2, 5 – żelazo; 3, 4, 6–29 – brąz

2002, 2004 badaniami powierzchniowymi Działu Archeologii Bałtów PMA. Podobnie jak stanowisko w Bałupianach grodzisko w Dybowie zostało zweryfikowane terenowo w ramach projektu skanowania lotniczego obiektów zachodniej Jaćwieży w 2013 r.8 i wytypowane do szczegółowych badań planigraficznych.   Patrz przypis 3.

8

W trakcie prac wykonanych w roku 2015 znaleziono ogółem 141 przedmiotów wykonanych głównie z brązu, rzadziej z żelaza lub srebra. Pojedyncze zabytki zlokalizowano na majdanie grodziska, w wałach lub u ich podstawy, natomiast w części południowo-wschodniej obiektu zarejestrowano rozsypany na długości ok. 30 m depozyt drobnych przedmiotów brązowych wkopany pierwotnie zapewne przy budowie wałów grodziska. Zabytki zalegały

Badania planigr aficzne z w ykor zystaniem w ykry waczy metali na ter enie jaćwieskich ośrodków grodow ych. Nowe odkrycia i nowe interpr etacje

bardzo płytko pod powierzchnią tworząc skupisko, mniej więcej w połowie wysokości wału, rozchodzące się następnie wachlarzowato wzdłuż stoku (Ryc. 4). Ponadto na majdanie grodziska zarejestrowano również pojedyncze fragmenty ceramiki z wczesnej epoki żelaza. Na podstawie powyższych badań wydzielono trzy fazy funkcjonowania osadnictwa na stanowisku 1 w Dybowie: 1. z wczesnej epoki żelaza, 2. z okresu wpływów rzymskich oraz 3. wczesnośredniowieczną. Materiały związane z wczesną epoką żelaza, w trakcie planigrafii w 2015 roku, zarejestrowano na majdanie grodziska (ceramika) oraz na wale w części SE i u jego podstawy w części SW (dwie szpile żelazne; Ryc. 5:1, 2)9. Stanowią one znakomite uzupełnienie dotychczasowych badań zarówno wykopaliskowych, jak i powierzchniowych. Ponadto znalezione zabytki z jednej strony potwierdziły funkcjonowanie obiektu w młodszym okresie przedrzymskim, z drugiej zaś ich obecność na wałach grodziska wskazuje na zniszczenia warstw osadowych z omawianego okresu w trakcie późniejszych przekształceń obiektu. Warto wspomnieć także o licznych znaleziskach ceramiki z wczesnej epoki żelaza na rozległym płaskowyżu przylegającym od strony NW do wałów grodziska. Możemy interpretować je albo jako część płaską, magazynową osady wysoczyznowej, albo jako wcześniejsze założenie, którego część została w późniejszym okresie przekształcona. Podobnie jak w przypadku innych obiektów wzajemne relacje obu stanowisk będą wymagały dalszych badań. Pewnym zaskoczeniem w trakcie planigrafii w 2015 roku na grodzisku w Dybowie było odkrycie zabytków związanych z okresem wpływów rzymskich. Faza ta wpraw­dzie reprezentowana była w dotychczasowych badaniach przez pojedyncze fragmenty ceramiki o charakterze osadowym, ale wiązane one były raczej z położonymi wokół grodziska kilkoma osadami kultury bogaczewskiej z tego okresu. Trudno było również na ich podstawie wskazać z jakiego odcinka czasowego w obrębie okresu wpływów rzymskich pochodzą. Obecnie dzięki pozyskanym w trakcie badań w 2015 roku zabytkom możemy dość pewnie wskazać, że stanowisko to było użytkowane w fazie B2/C1–C1a tego okresu, co odpowiada schyłkowi II i początkom III w n.e. w chronologii bezwzględnej. Lokalizacja zabytków na majdanie (bransoleta; Ryc. 5:3) oraz na stokach poniżej wału w części SE (fragment zapinki; Ryc. 5:4) i NE (grocik żelazny; Ryc. 5:5) wskazuje, podobnie jak w przypadku przedmiotów z poprzedniego horyzontu chronologicznego, na znaczne zniszczenia na obiekcie warstw związanych z okresem wpływów rzymskich. Bardzo in-

279

teresująca w tym kontekście jest również funkcja obiektu w omawianym okresie. Obecność fragmentów ceramiki oraz zabytków związanych ze strojem wskazywała by na istnienie w tym miejscu osady, jej charakter nie jest jednak tak jednoznaczny. Zarówno położone z sąsiedztwie punkty osadnicze jak też badane wykopaliskowo osady kultury bogaczewskiej mają charakter otwarty (Szymański 2007, s. 172), podobnie jak sąsiedniej kultury sudowskiej (Jaskanis, Jaskanis 1966, s. 109). Jednakże znalezisko na stoku grodziska żelaznego grocika strzały oraz położenie stanowiska pozwala przypuszczać, że mogła mieć ona charakter zimowej osady obronnej. Wspomniany grocik zaopatrzony w z trójkątny w przekroju liść i trzpień jest znaleziskiem wyjątkowym (Ryc. 5:5). Z jednej strony bowiem podobne formy znane są z obozów armii rzymskiej wzdłuż granicy na Renie i Dunaju (np. Erdmann 1976, s. 5; Rajtar 1996, s. 84, ryc. 4:7), z drugiej zaś z pochówków kultury sarmackiej ze strefy stepowej między Dnieprem a Wołgą. Zabytki „rzymskie” datowane są bardzo szeroko od schyłku I w p.n.e. po wiek IV n.e. (Zanier 1988, s. 6), sarmackie natomiast koncentrują się wokół I i pocz. II w n.e. To bardzo interesujące znalezisko otwiera bardzo szerokie spektrum interpretacji i wymaga jeszcze dalszych badań. Być może nowe znaleziska pozwolą rzucić nieco więcej światła na to zagadnienie i pozwolą lepiej zrozumieć słabo dotychczas zbadany problem oddziaływań kulturowych płynących na Mazury i Suwalszczyznę z kierunku południowo-wschodniego. Najbardziej spektakularne odkrycie w Dybowie dotyczy okresu wczesnośredniowiecznego. Na południowo-wschodnim stoku grodziska zarejestrowano 135 zabytków brązowych, głownie ozdób, całych i fragmentów. Są wśród nich zawieszki: okrągłe (Ryc. 5:21, 22), romboidalne (Ryc. 5:26), w kształcie liścia koniczyny (Ryc. 5:6, 13, 16, 17, 25) i trapezowate (Ryc. 5:8), dzwoneczki (Ryc. 5:18, 23, 24), krzyżyki z emalią (Ryc. 5:10–12), pierścionki (Ryc. 5:9, 15, 20, 29), trzewiki pochewek noży (Ryc.  5:27,  28), zapinka podkowiasta (Ryc. 5:7), różnego rodzaju okucia (Ryc. 5:14, 19) oraz spiralki i druty. Znalezisko to ma bezpośrednie analogie na grodzisku, stan. 1 w Jeglińcu oraz na Górze Zamkowej w Szurpiłach. Na tym pierwszym stanowisku podczas badań wykopaliskowych prowadzonych w latach 1984–1992 przez DAB PMA pod kierownictwem Grażyny Iwanowskiej odkryto ponad 800 przedmiotów wykonanych z brązu. Podobnie jak w Dybowie były to m.in. zawieszki, krzyżyki emaliowane, zapinki, bransolety, pierścionki oraz różnego rodzaju spiralki i druty. Zabytki zlokalizowane były w północnej części majdanu, na przestrzeni ok. 25 m2, w warstwie o miąższości ok. 1 m (Iwa9   Oba egzemplarze należą do grupy szpil żelaznych z wachlarzowa- nowska 1991; 2015, s. 29; Iwanowska, Niemyjska 2004). to rozszerzoną główką zwiniętą na końcu. Są one datowane na Mazu- Podczas planigrafii wykonanej na tym obiekcie w 2010 r. rach na młodszy okres przedrzymski (Jaremek 2009, s. 109–110; Gładdodatkowo odkryto kilkanaście podobnych przedmioki 2002, s. 191, 194, tabl. VI:3).

280

M arcin Engel, Piotr Iwanicki, Cezary Sobczak

Skomack Wielki - Ostrów, stan. 1, stan. 16, gm. Stare Juchy, pow. Ełk

Ryc. 6. Skomack Wielki – Ostrów, gm. Stare Juchy. Numeryczny model terenu zespołu osadniczego z naniesionym rozrzutem zabytków znalezionych podczas planigrafii w 2014 r. Oprac. C. Sobczak

tów (Iwanowska 2015, s. 32–34). Z kolei na skłonie wału dolnego grodziska, stan. 3 w Szurpiłach podczas badań planigraficznych z 2014 r. zarejestrowano skupisko kilkudziesięciu fragmentów przedmiotów brązowych analogicznych do znalezisk z Jeglińca i Dybowa10. Na podstawie chronologii zawieszek brązowych i krzyżyków z emalią zbiór przedmiotów z Dybowa można wydatować na XII w. (Iwanowska, Niemyjska 2004; Lewkowicz 1999, s. 52–54). Wydaje się, że najważniejszym aspektem odkrycia dokonanego w Dybowie jest lokalizacja znalezisk. Wszystkie zabytki znajdowały się mianowicie w warstwie humusu, w rozsypisku o promieniu ok. 30 m, układającym się wachlarzowato od kulminacji południowo-wschodniej części wału w dół jego skłonu (Ryc. 4). Podobny rozrzut artefaktów zaobserwowano w Szurpiłach. Tutaj równie zalegały one w warstwie humusu na zewnętrznej stronie wału obronnego. Natomiast w Jeglińcu zabytki co prawda odkryto na majdanie, ale w strefie bezpośrednio przylegającej do wewnętrznej strony obwałowań. Na podstawie tych obserwacji można ostrożnie interpretować opisane wyżej skupiska przedmiotów metalowych jako rodzaj depozytów kultowych, być może darów zakładzinowych umieszczonych pierwotnie w skrzyniach wałów, a które po destrukcji umocnień znalazły się na złożu wtórnym11.

  Znalezisko to szerzej omówione zostało w części niniejszego artykułu poświęconej Szurpiłom. 11   Podobny, choć znacznie wcześniejszy (IX–X w.) „skarb” przedmiotów brązowych znaleziono pod nasypem wału grodziska w Asote, Krustpils nov. na terytorium Łotwy (Šnore 1961, s. 19, ryc. 23). Natomiast na terenie majdanu, w strefie przywałowej i na wałach tego obiektu odkryto szereg przedmiotów analogicznych do tych z depozytu w Dybowie, m.in. zapinki podkowiaste, okrągłe i romboidalne zawieszki, krzyżyki z emalią, pierścionki i dzwoneczki (Šnore 1961, tabl. III, V, VI). 10

Zespół osadniczy w Skomacku Wielkim zlokalizowany jest na cyplu (Ostrowiu) pomiędzy jeziorem Orzysz i jeziorem Wylewy (dawniej Czarne). Grodzisko (stan. 1) usytuowane jest na przekształconym antropogenicznie wzgórzu o lokalnej nazwie Grodzisko. Obiekt składa się z dwóch linii obwałowań dookolnych. Górna otacza owalny w kształcie majdan o wymiarach: ok. 58 m na osi WE oraz ok. 25 m na osi NS. Od południa i zachodu z grodziskiem sąsiaduje rozległa osada (stan. 16) (Ryc. 6). Grodzisko (stan. 1) znane jest w literaturze od XVI w. W 1927 r. krótkie wykopaliskowe badania sondażowe przeprowadził na tym obiekcie Hess von Wichdorf (Bitner-Wróblewska, Engel, Sobczak 2016, s. 100–101). Po drugiej wojnie światowej, w 1949 r. stanowisko z ramienia PMA w Warszawie wizytował Jerzy Antoniewicz12 (Antoniewicz 1950, s. 58–59). W 2006 r. weryfikacyjne badanie terenowe przeprowadził na grodzisku DAB PMA. W ramach AZP (stanowisko 5 na obszarze 22–76) zostało zarejestrowane w 2008 r. przez pracowników Muzeum Okręgowego w Suwałkach. Podczas tych badań zlokalizowano również stanowisko 16 w Skomacku Wielkim (stanowisko 24 na obszarze 22–76). Opisywany zespół osadniczy był przedmiotem badań w ramach projektu: Archeologia Jaćwieży realizowanego przez PMA w latach 2014–201613. W 2014 roku w Skomacku przeprowadzono badania planigraficzne z użyciem wykrywaczy metalu, a w sezonach 2014, 2015 szerokopłaszczyznowe wykopaliska archeologiczne. Równolegle z tymi badaniami w sąsiedztwie wykopów prowadzono prospekcję z wykrywaczami metalu. Dzięki wszystkim tym pracom udało się wydzielić trzy fazy funkcjonowania zespołu osadniczego: 1. epoka brązu/ wczesna epoka żelaza, 2. okres wędrówek ludów, 3. wczesne średniowiecze. Planigrafia z użyciem wykrywaczy metalu z 2014 r. objęła obszar 18 h. Łącznie znaleziono ponad 1000 przedmiotów metalowych, z których po konsultacjach wydzielono 55 żelaznych i brązowych zabytków datowanych na okres wędrówek ludów, wczesne średniowiecze i czasy nowożytne. Znaleziska koncentrowały się głównie na terenie osady (stan. 16) oraz na stokach Góry Grodzisko (stan. 1) (Ryc. 6). Spośród zabytków z planigrafii zwracają uwagę przede wszystkim: brązowe okucie lancetowate (Ryc. 7:2), ósemkowata sprzączka brązowa z ozdobnym kolcem, fragment brązowej zapinki kuszowatej z pseudo cięciwą, zdobionej pierścieniami (Ryc. 7:3), kolec brązowej sprzączki z krzyżowym kolcem (Ryc. 7:1), fragmenty szczypczyków   J. Antoniewicz zlokalizował grodzisko pod nazwą Pańska Wola.   Patrz przypis 2.

12 13

Badania planigr aficzne z w ykor zystaniem w ykry waczy metali na ter enie jaćwieskich ośrodków grodow ych. Nowe odkrycia i nowe interpr etacje

281

Ryc. 7. Skomack Wielki – Ostrów, st. 1, 16. Zabytki odkryte podczas planigrafii w 2014 r. Rys. B. Karch. 1–4 – brąz; 5–8 – żelazo

brązowych, żelazne strzemię typu DIII4 wg N. Goßlera (Ryc. 7:8) (2013, s. 157), broda topora, dwa żelazne tulejowate groty strzał z zadziorami typu 2 wg A.F. Medvedeva (Ryc. 7:5, 7) (1966, s. 56), żelazny grot bełtu typu 12 wg A.F. Medvedeva (Ryc. 7:6) (1966, s. 95) oraz fragment liścia grotu strzały. Z zabytków pozyskanych w trakcie dodatkowych prospekcji wymienić należy brązową zapinkę krzyżową znalezioną na stoku grodziska (stan. 1) (Ryc. 7:4). Podczas badań terenowych w sezonach 2014, 2015 dokonano kilku istotnych obserwacji. Teren zespołu osadniczego został w dużym stopniu przekształcony i zniszczony w czasach nowożytnych a szczególnie w okresie funkcjonowania w Skomacku Wielkim – Ostrowiu gospodarstwa PGR. Bardzo głęboka orka naruszyła znacznie nawarstwienia kulturowe osady, stan. 16 oraz warstwy wierzchnie okolicznych wzniesień, na których potencjalnie mo-

gły znajdować się stanowiska archeologiczne. Wzgórze Grodzisko zostało natomiast przemodelowane, „wyidealizowane”, prawdopodobnie w XVIII lub XIX stuleciu, co doprowadziło do znacznego zniszczenia nawarstwień wczesnośredniowiecznych. Na całym badanym obszarze, w warstwie humusu zarejestrowano niespotykaną na innych stanowiskach ilość złomu metalowego i wszelkiego rodzaju odpadów. Bardzo interesującym odkryciem na terenie opisywanego zespołu osadniczego było zarejestrowanie śladów osady (stan. 16) z okresu wędrówek ludów. Jest to jak do tej pory, najdalej na wschód wysunięte stanowisko grupy olsztyńskiej. Seria brązowych przedmiotów oraz dobrej jakości ceramika znaleziona podczas planigrafii świadczą o wysokim statusie społecznym zamieszkującej osadę ludności. Niestety nie udało się na półwyspie odnaleźć

282

żadnych śladów cmentarzyska, które można by łączyć z tą społecznością14. Znaleziska brązowego okucia lancetowatego (Ryc. 7:2), brązowej zapinki kuszowatej z pseudo cięciwą, zdobionej pierścieniami (Ryc. 7:3), kolca brązowej sprzączki z krzyżowym kolcem (Ryc. 7:1) oraz szczypczyków brązowych wyznaczają ramy chronologiczne funkcjonowania osady na IV/V–VI w.15 (Bitner-Wróblewska, Engel, Sobczak 2016, s. 118). Analizując wyniki planigrafii przeprowadzonej w Skomacku Wielkim - Ostrowiu należy zauważyć, że tylko kilka zabytków pozyskanych w jej trakcie można łączyć z wczesnym średniowieczem, czyli okresem, w którym funkcjonował tu jaćwieski ośrodek grodowy. Co więcej znaleziska te koncentrują się na stokach grodziska (stan. 1), poza odkrytymi na terenie osady (stan. 16) grotem bełtu (Ryc. 7:6) i brązową ósemkowatą sprzączką, których datowanie na wczesne średniowiecze jest niepewne16. Na pozostałym terenie otaczającym grodzisko i osadę nie znaleziono ani jednego przedmiotu, który można by było łączyć z wczesnym średniowieczem, w tym żadnego fragmentu ceramiki. Pochodzące z grodziska zabytki mają charakter militarny, z wyjątkiem wzmiankowanej wyżej zapinki krzyżowej (Ryc. 7:4). Większość znalezisk ma szeroką chronologię (IX–XI w.), najbardziej precyzyjnie na X–XI w. datowane jest strzemię typu DIII4 wg N. Goßlera (Ryc. 7:8) (Goßler 2013, s. 157, ryc. 4). Z tych obserwacji wynika, że we wczesnym średniowieczu na terenie Skomacka Wielkiego – Ostrowia najważniejszym punktem lokalnego ośrodka była twierdza na wzgórzu Grodzisko, która prawdopodobnie spełniała funkcję refugialną. Osadnictwo w bezpośrednim sąsiedztwie grodu nie było zbyt intensywne i zamykało się w przedziale chronologicznym od IX do XI w17.   Pozostałości cmentarzyska ciałopalnego z tego okresu odkryto natomiast w roku 1937, naprzeciw majątku na Ostrowie, po drugiej stronie jeziora Orzysz (Kotzan 1937, s. 59). Niestety nie zostało ono dotychczas potwierdzone (Jaskanis 1977, s. 323). 15   Więcej danych na temat osadnictwa z okresu wędrówek ludów dostarczyły badania wykopaliskowe w sezonach 2014–2015. W wykopach założonych na osadzie, stan. 16 zarejestrowano nawarstwienia i obiekty datowane serią kilkudziesięciu zabytków wykonanych z brązu i żelaza oraz licznym zbiorem ceramiki naczyniowej. Co więcej materiały grupy olsztyńskiej odkryto także na wzgórzu Grodzisko, m.in. zapinkę typu Schlusskreuzfibel oraz fragmenty naczyń z listwami plastycznymi przy krawędzi wylewu (Hrynczyszyn 2016). 16   Grot bełtu typu 12 wg A.F. Medvedeva odkryty na terenie osady ma stosunkowo późną chronologię – XIII–XV w. (Medvedev 1966, s.  95) i należy łączyć go raczej z funkcjonującymi tu w późnym średniowieczu dobrami rycerskimi. Do sprzączki nie udało się znaleźć bezpośredniej analogii. Zabytek ten przypomina natomiast wczesnonowożytne klamerki do obuwia wojskowego. Autorzy artykułu składają w tym miejscu podziękowania K. Żołędziowskiemu z IA UW za informację na ten temat. 17   Obserwacje z planigrafii zostały potwierdzone i uzupełnione podczas badań wykopaliskowych zespołu przeprowadzonych w latach 2014–2015 (Hrynczyszyn 2016; Engel, Sobczak 2016). W wykopie założonym na osadzie, stan. 16 zarejestrowano jedynie kilka fragmentów 14

M arcin Engel, Piotr Iwanicki, Cezary Sobczak

Szurpiły, stan. 3, stan. 3a, stan. 3b, stan. 6, stan. 8, gm. Jeleniewo, pow. Suwałki Kompleks osadniczy w Szurpiłach położony jest w otoczeniu jeziora Szurpiły, jego odnogi jeziora Czarnego (Jodel), jeziora Jeglówek oraz jeziora Kluczysko (Tchliczysko). W jego skład wchodzi zespół śladów osadniczych z epoki kamienia, epoki brązu, wczesnej epoki żelaza, okresu wpływów rzymskich, okresu wędrówek ludów, wczesnego średniowiecza oraz nowożytności rozlokowanych w tzw. niecce Jeglówka, południowej części Zagłębienia Szeszupy. Za centrum kompleksu należy uznać stan. 3, stan. 3a oraz stan. 3b w Szurpiłach położone na Górze Zamkowej oraz usytuowaną u jej stóp rozległą osadę, stan. 4 w Szurpiłach. Od zachodu ze stan. 4 graniczy m.in. stan. 8 położone nad stawem o lokalnej nazwie Mosiężysko. W niedalekiej odległości od Góry Zamkowej, po jej wschodniej stronie znajdują się góry Kościelna i Cmentarna (stan. 5 i 6 w Szurpiłach) (Ryc. 8). Zespół osadniczy w Szurpiłach obecny jest w literaturze naukowej od XIX w. Badania wykopaliskowe na terenie zespołu stanowisk szurpilskich jako pierwszy przeprowadził Tadeusz Żurowski w 1960 r. Wykopaliska te miały charakter sondażowy i objęły swym zasięgiem stan. 3 na Górze Zamkowej oraz wierzchołek Góry Kościelnej. Stacjonarne badania archeologiczne w obrębie kompleksu rozpoczęto w 1981 r. Akcję tę podjął Jerzy Okulicz-Kozaryn z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Badania prowadzone nieprzerwanie do 1991 r. miały charakter problemowy i objęły swym zasięgiem m.in. stan. 3 na Górze Zamkowej, stan. 4 na Targowisku, stan. 6 na Górze Cmentarnej oraz osadę, stan. 10 na północnym stoku Góry Zamkowej. Od 2006 r. do 2011 r. prace wykopaliskowe na terenie Szurpił prowadziła w ramach Projektu Szurpiły ekspedycja DAB PMA. Badania te były kontynuacją wcześniejszych prac IA UW na stan. 3 i stan. 4, rozpoznano również nowoodkryte cmentarzysko, stan. 3a na stokach Góry Zamkowej (por. Engel 2016, tam dalsza literatura). Równolegle z tymi działaniami swoje prace badawcze do 2011 r. prowadziła w Szurpiłach ekspedycja Instytutu Archeologii UW. W 2007 r. IA UW uczestniczył w badaniach wykopaliskowych stan. 4, a w 2008 r. realizował tam prace samodzielnie, już w ramach powołanej ceramiki wczesnośredniowiecznej, podobnie w wykopach eksplorowanych na grodzisku, stan. 1. Na majdanie tego obiektu nie stwierdzono żadnych śladów zabudowy z tego okresu, co mogło być wynikiem niwelacji nowożytnych zarejestrowanych podczas badań. Natomiast w przekopach przez wał grodziska natrafiono na relikty konstrukcji obronnych oraz przejścia bramnego, wydatowanego metodą C14 na 1165 ± 95 BP (765 – 975 cal AD (68,2%), 670 – 1025 cal AD (95,4%). Serię datowań C14 wykonali pracownicy Laboratorium Radiowęglowego Instytutu Fizyki Politechniki Śląskiej w Gliwicach pod kierunkiem dr inż. Natalii Piotrowskiej i dr. hab. inż. Adama Michczyńskiego.

Badania planigr aficzne z w ykor zystaniem w ykry waczy metali na ter enie jaćwieskich ośrodków grodow ych. Nowe odkrycia i nowe interpr etacje

Ryc. 8. Szurpiły, gm. Jeleniewo. Numeryczny model terenu zespołu osadniczego z naniesionym rozrzutem zabytków znalezionych podczas planigrafii w 2014 r. Oprac. C. Sobczak

283

bytków archeologicznych. Geodeta dokonał pomiarów zabytków tachimetrem i za pomocą GPS. Zdecydowana większość znalezisk koncentrowała się w na stokach Góry Zamkowej oraz u wschodnich podnóży wzniesienia. Natomiast na stan. 8 w części wschodniej i centralnej pola. Znalezione podczas planigrafii zabytki można datować na wczesną epokę żelaza, okres wpływów rzymskich, wczesne średniowiecze oraz czasy nowożytne (Ryc. 8). Do najbardziej efektownych znalezisk należą: naszyjnik brązowy (Ryc. 9:2), brązowa zapinka typu A.133 grupy V O. Almgrena (Ryc. 9:3) (Almgren 1923, s. 68), nakładka na pas miecza (Ryc. 9:5), żelazna szpila typu 2B wg A. Jugi-Szymańskiej (Ryc. 9:1) (Juga-Szymańska 2014, s. 64–69), grot żelazny włóczni typu I według A. Nadolskiego (Ryc. 10:4) (Nadolski 1954, s. 53–54), trzy żelazne kłódki (Ryc. 10:2,5), dwa sierpy żelazne (Ryc. 9:4, 6), 75 całych i fragmentów żelaznych grocików strzał (Ryc. 10:1, 3, 6, 8, 9), dwie brązowe zapinki podkowiaste i fragment żelaznego krzesiwa (Ryc. 10:7). Na południowym stoku Góry Zamkowej zarejestrowano i wyeksplorowano koncentrację drobnych przedmiotów brązowych, m.in. fragmenty zawieszek, dzwonków i pierścionków. Jak wspomniano wyżej faza osadnicza z wczesnej epoki żelaza należy do najlepiej rozpoznanych odcinków historycznych Góry Zamkowej. W trakcie licznych sezonów wykopaliskowych odkryto zarówno pozostałości zabudowy, warstw użytkowych, jak również liczne zabytki metalowe (Okulicz-Kozaryn 1993, s. 140). Zarówno one, jak i inne badania interdyscyplinarne wyznaczają okres użytkowania osady od schyłku epoki brązu po schyłek młodszego okresu przedrzymskiego18. Określają również jej charakter jako osady wysoczyznowej. Zabytki pozyskane w trakcie planigrafi w 2015 roku uzupełniły ten obraz i wzbogaciły zestaw zabytków z tego okresu o wyjątkowe znaleziska. Należy do nich dobrze zachowany naszyjnik brązowy znaleziony u podstawy Góry Zamkowej czy też trzy sierpy żelazne, podwajające niemalże ilość zabytków tego typu znanych z całego obszaru kultury kurhanów zachodniobałtyjskich (Hoffmann 2000, s. 119). Podobnie jak na opisywanych wyżej stanowiskach w Bałupianach i w Dybowie, na grodzisku w Szurpiłach dość wyraźnie rysuje się faza osadnicza z okresu wpływów rzymskich. Również i tu wyznacza ją zbiór luźno znalezionych zabytków metalowych pozyskanych zarówno w trakcie badań wykopaliskowych, jak i omawianych badań planigraficznych z 2014 roku. Pochodzą one z majdanu grodziska (profilowane okucie końca pasa, szpila typu L) oraz ze stoków wałów w części S (zapinka A133,

przez siebie Ekspedycji Szurpiły. W ostatnich latach działania IA UW koncentrowały się głównie na rozpoznaniu wykopaliskowym cmentarzyska ciałopalnego (stan. 8a w Szurpiłach) położonego nad stawem Mosiężysko (Sawicka 2011; Jończyk 2012). Jednocześnie z pracami wykopaliskowymi pracownicy DAB PMA oraz IA UW we współpracy z profesjonalnymi detektorystami przeprowadzili na terenie zespołu osadniczego w Szurpiłach serię badań planigraficznych z użyciem wykrywaczy metali. W latach 2014–2015 w ramach projektu Archeologia Jaćwieży na stanowiskach kompleksu realizowano wieloaspektowe badania archeologiczne. W pierwszym etapie wykonano planigrafię z użyciem wykrywaczy metalu a następnie szerokopłaszczyznowe wykopaliska. Wieloletnie badania archeologiczne kompleksu szurpilskiego dostarczyły materiałów o szerokim spektrum chronologicznym. Na tej podstawie wydzielono kilka głównych faz jego funkcjonowania: 1. mezolityczną, 2. neolityczną, 3. z późnej epoki brązu/wczesnej epoki żelaza, 4. z okresu wpływów rzymskich, 5. z okresu wędrówek ludów, 6. wczesnośredniowieczną oraz 7. późnośredniowieczno/nowożytną. Planigrafia realizowana w ramach projektu Archeologia Jaćwieży (2014 r.) koncentrowała się na Górze Zamkowej (stan. 3, 3a, 3b), u jej wschodnich i zachodnich podnóży, na Górze Kościelnej i Cmentarnej oraz na Mosiężysku (stan. 8) i objęła obszar ok. 15 hektarów. W obrębie wyznaczonego obszaru przeprowadzono bardzo dokładną prospekcję na ok. 10 hektarach, obejmujących stoki grodziska i teren u jego podnóża. Na stan. 8 Mosiężysku o powierzchni 5 hektarów z racji zaorania pola, na którym jest ono położone przeprowadzono dokładną planigrafię znalezisk rejestrując zarówno znaleziska metalowe spod wykrywacza jak też znaleziska archeologiczne widoczne go- 18  Najmłodszym zabytkiem wiązanym z wczesną epoką żelaza jest łym okiem. Łącznie znaleziono ponad 400 przedmiotów, znaleziona na majdanie grodziska żelazna ostroga typu A wg Ginalskiego (Ginalski 1991, s. 55), datowana na fazę A3 młodszego okresu z których zarejestrowano 234 pozycje w inwentarzu za- przedrzymskiego (Kontny 2007, s. 98–99).

284

M arcin Engel, Piotr Iwanicki, Cezary Sobczak

Ryc. 9. Szurpiły, st. 3, st. 3b. Zabytki odkryte podczas planigrafii w 2014 r. Rys. B. Karch. 1, 4, 6 – żelazo; 2, 3, 5 – brąz

nakładka na pas) i E (szpila typu 2B, nóż żelazny). Miejsce znalezienia tych zabytków wskazuje, że podobnie jak na innych grodziskach również i na Górze Zamkowej w Szurpiłach pochodzą one z warstw osadniczych zniszczonych przez późniejsze przebudowy obiektu. Możemy więc analogicznie do opisanych wyżej obiektów interpretować je jako pozostałości niewielkiej osady datowanej na fazy B2 i C1. Potwierdzeniem takiego założenia jest naczynie znalezione w trakcie badań J. Okulicza (Okulicz-Kozaryn 1993, s. 140), nawiązujące do form osadowych kultury bogaczewskiej czy sudowskiej z okresu wpływów rzymskich. Ciekawym zabytkiem w tym kontekście jest brą-

zowe okucie na pas (Ryc. 9:5) znalezione na S stoku góry zamkowej pomiędzy górnym, a dolnym wałem grodziska. Ma ono prostokątny kształt i wykonane jest z blachy brązowej wyraźnie zagiętej do wewnątrz na obu końcach. Powierzchnia przedmiotu zdobiona jest wytłaczanymi od spodu wzorami koncentrycznego koła w środku i czterech półkul umieszczonych w narożnikach. Dodatkowo wszystkie elementy podkreślone są wybijanymi drobnymi punktami, które tworzą również pomiędzy nimi podwójne linie. Przy górnej i dolnej krawędzi okucia widoczne są niewielkie otworki służące prawdopodobnie do mocowania go do skórzanej podkładki. Zarówno sposób wykona-

Badania planigr aficzne z w ykor zystaniem w ykry waczy metali na ter enie jaćwieskich ośrodków grodow ych. Nowe odkrycia i nowe interpr etacje

nia zabytku, jak i jego forma są bardzo rzadko spotykane w zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym19. Natomiast podobne płytki licznie występują w obozach rzymskich, jako elementy pasa od miecza. Tego typu pasy były używane w armii rzymskiej w okresie pryncypatu, od końca I w p.n.e. do początków II w n.e. (Bishop, Coulston 2009, s. 107, ryc. 62:9). Płytka z Szurpił pomimo zewnętrznego podobieństwa nie jest jednak importem rzymskim20, lecz zapewne miejscowym naśladownictwem. Najliczniej w zbiorze znalezisk z planigrafii z 2014 r. reprezentowane są zabytki o chronologii wczesnośredniowiecznej. Jest to zjawisko typowe dla wszystkich wcześniejszych działań z użyciem wykrywaczy metalu na terenie szurpilskiego zespołu osadniczego. Kolekcja grotów strzał należąca do największej w skali kraju, została wzbogacona o kolejne 75 numerów inwentarza. Egzemplarze te reprezentują typy występujące już w dotychczasowym zbiorze (Ryc. 10:1, 3, 6, 8, 9) (Gutowski 2011). Zdecydowana większość grocików została znaleziona na stokach Góry Zamkowej, natomiast pojedyncze zabytki zarejestrowano także na terenie stanowiska 3b oraz osady, stan. 8 w Szurpiłach. Wśród elementów broni odkrytych podczas opisywanej planigrafii wyróżnia się grot włóczni typu I wg A. Nadolskiego (Ryc. 10:4), zarejestrowany na stoku Góry Zamkowej (stan. 3a). Co prawda z szurpilskiego zespołu osadniczego znane są już trzy egzemplarze tego typu, ale w wariancie z charakterystycznym zgrubieniem, pierścieniem w przejściu pomiędzy tuleją a liściem (Engel, Sobczak 2015, s. 146, ryc. 2:7, 7:2, 11:1). Nowo znaleziony grot reprezentuje wariant bez pierścienia. Co ciekawe na całym obszarze występowania grotów typu I, czyli na terenie historycznej Rusi, Polski i na Sambii statystyka jest odwrotna, zdecydowanie dominuje wariant bez pierścienia, w tym również w obrębie poszczególnych stanowisk archeologicznych (por. Nadolski 1954, s. 53–54; Kirpičnikov 1966, s. 15–17, 86; Świątkiewicz 2002, s. 39–40; Strzyż 2006, s. 66–67). Interesująca jest również obserwacja, że wszystkie szurpilskie groty włóczni typu I, w tym również najnowszy egzemplarz zostały znaleziono w kontekście cmentarzyskowym: trzy na stan. 3a a jeden na stan. 6 w Szurpiłach (Engel, Sobczak 2015, s. 146). Zarówno grociki strzał, jak i grot włóczni mieszczą się w ramach chronologicznych od X do XI w. Bardzo interesującym wynikiem planigrafii przeprowadzonej w Szurpiłach w 2014 r. było odkrycie dwóch żelaznych kłódek (Ryc. 10:2, 5) oraz mechanizmu kłód  Podobnie ukształtowane okucia są znane jedynie z cmentarzyska w Fürstenwalde, Kr. Königsberg (Gaerte 1929, s. 184, ryc. 135). 20   Okazy rzymskie wykonywane są z cieńszej blachy i mocowane są do skórzanej podkładki za pomocą czterech półkulistych nitów, nie zaś ściegiem przy krawędzi. Nie są też zdobione dodatkowo wybijanymi punktami (Unz, Deschler-Erb 1997, s. 33, tabl. 36:903–911).

285

ki. Do  tej pory bowiem z terenu tego zespołu osadniczego znane były jedynie klucze. Kłódkę znalezioną na osadzie, stan. 3b (Ryc. 10:2) oraz mechanizm kłódki ze stan. 8 zaliczyć należy do grupy kłódek cylindrycznych z hakowatym kabłąkiem (Łukomiak 2016, s. 146). Egzemplarz ze stan. 3b (Ryc. 10:5) w Szurpiłach nawiązuje do wydzielonego przez B.A. Kolčina, opracowującego materiał z Nowogrodu Wielkiego, typu W, datowanego od XII do początków XV  w. (Kolčin 1959, s. 82, ryc. 70). Natomiast mechanizm znaleziony na stan. 8 w Szurpiłach mógł należeć zarówno do kłodki typu W, jak i do typu B wg B.A. Kolčina (XII–XIII w.) (1959, s. 80, 82, ryc. 70). Najlepiej zachowana kłódka pochodzi z terenu osady, stan. 8 w Szurpiłach. Reprezentuje ona tzw. kłódki czworokątne, nazwane tak z uwagi ich regularnej konstrukcji. Składały się z walcowatego cylindra, pełniącego rolę kasety chroniącej sprężynowy mechanizm zamykający oraz dwóch prostopadłych do cylindra występów. Przez łożyska w końcach występów przechodził rygiel kłódki w postaci masywnego pręta. Egzemplarz z Szurpił zaliczyć należy do wariantu o przekroju w kształcie spłaszczonego walca (Łukomiak 2016, s. 146–147; Polak 1996, s. 233). Dodatkowo opisywany zabytek posiada trzy uszka mocujące i zdobiony jest dwoma przylutowanymi listwami oraz platerowaniem całej powierzchni. B.A. Kolčin zaliczył te kłódki do typu E i wydatował od XV do XVI w. (Kolčin 1959, s. 84, ryc. 70). Z kolei Z. Polak na podstawie polskich znalezisk uważa, że kłódki tego typu pojawiły się w połowie XIII w., a w ciągu XIV i XV w. praktycznie wyparły inne typy zamykane mechanizmem sprężynowym (Polak 1996, s. 233). Najbardziej podobne egzemplarze do kłódki ze stan. 8 pochodzą z nawarstwień zamku w Bardzie, gm. loco datowanych na XIV w. (Francke, Lodowski 1991, s. 192, ryc. 15:o) oraz z warstwy III b zamku w Czersku, gm. Góra Kalwaria datowanej na połowę XIV w. (Kiersnowska 1986, s. 215, ryc. 66:1,2,4). Znaleziska kłódek a wcześniej kluczy na terenie szurpilskiego zespołu są o tyle bardzo interesujące, że są kolejnym dowodem na wyjątkowe znaczenie i wysoką rangę lokalnego ośrodka w okresie wczesnego średniowiecza21. Zdecydowana większość bowiem zabytków tego rodzaju odkrywana jest na terenie założeń miejskich, zamków, grodów i innych ośrodków władzy i administracji. Dodatkowo w przypadku kłódki ze stan. 8 a być może w dwóch pozostałych przypadkach również mamy do czynienia z kolejnym śladem kontynuacji funkcjonowania ośrodka grodowego na terenie Szurpił w XIV w. (por. Engel, Okulicz-Kozaryn, Sobczak 2009, s. 540; Jończyk 2015, s. 239).

19

  Na terenach zajmowanych we wczesnym średniowieczu przez plemiona pruskie znaleziska kłódek i kluczy są niezwykle rzadkie. Kłódkę typu B wg B.A. Kolčina odkryto np. w Löbertshof, Kr. Labiau (ob. Slavjanskoe, raj. Polessk) (Gaerte 1929, s. 338, ryc. 272:b). 21

286

M arcin Engel, Piotr Iwanicki, Cezary Sobczak

Ryc. 10. Szurpiły, st. 3, st. 3b, st. 8. Zabytki odkryte podczas planigrafii w 2014 r. Rys. B. Karch. 1–9 – żelazo

Jak już przy okazji opisu depozytu z Dybowa wspomniano, w Szurpiłach odkryto podobny zbiór drobnych przedmiotów brązowych. W warstwie humusu zewnętrznego skłonu wału dolnego grodziska na Górze Zamkowej zarejestrowano koncentrację 55 całych i fragmentów ozdób wykonanych z brązu. Są to m.in. zapinki podkowiaste, bransolety, pierścionki, dzwoneczki, zawieszki oraz

różnego rodzaju kółka, okucia, blaszki i druty. Oprócz analogicznych depozytów w Dybowie i w Jeglińcu22 należy wymienić wcześniejsze znaleziska z terenu zespołu osadniczego w Szurpiłach. Podobne zabytki w większych lub mniejszych skupiskach rejestrowano bowiem na majdanie 22

  Patrz opis depozytu z grodziska w Dybowie.

Badania planigr aficzne z w ykor zystaniem w ykry waczy metali na ter enie jaćwieskich ośrodków grodow ych. Nowe odkrycia i nowe interpr etacje

i stokach grodziska na Górze Zamkowej, na terenie osady, stan. 4 na Targowisku oraz w największej liczbie na cmentarzysku, stan. 8a na „Mosiężysku”. Duża część tych przedmiotów nosi ślady intencjonalnego niszczenia depozytów kultowych, być może darów zakładzinowych umieszczonych pierwotnie w skrzyniach wałów, a które po destrukcji umocnień znalazły się na złożu wtórnym (Engel, Okulicz-Kozaryn, Sobczak 2009, s. 535; Engel 2012, s. 99, 100, 158, 159; Sawicka 2011; Jończyk 2012; 2015, s. 235–239). Wydaje się, że tak jak w przypadku Dybowa, mamy tu do czynienia z różnego rodzaju zabiegami kultowymi, być może darami zakładzinowymi pod budowę wałów obronnych, budynków, czy też w przypadku cmentarzyska z wyposażeniem grobowym lub darami wotywnymi dla bóstw. Szwałk, stan. 1, gm. Kowale Oleckie, pow. Olecko Grodzisko w Szwałku położone jest na półwyspie jeziora Ciche, na północno-wschodnim krańcu rozległego wyniesienia o lokalnej nazwie Smolnik lub Góra Zamkowa. Wzgórze grodziska oddzielone jest od reszty wyniesienia głębokim, sztucznym, prawdopodobnie nowożytnym rowem łączącym brzegi jeziora Ciche i dziś już częściowo wyschniętego jeziora Ślepek. Stoki wzgórza grodziskowego oblane są od strony północnej i południowej wodami jeziora Ciche. Natomiast do wschodniej części obiektu przylega fosa, która oddziela go od wysokiego grzbietu nieregularnego cypla wchodzącego głęboko w misę jeziora. Grodzisko składa się z majdanu o mniej więcej trapezowatym kształcie oraz pojedynczej linii wału, dziś już praktycznie niewidocznego (Ryc. 11). Wczesnośredniowieczny gród wzniesiony został na reliktach osadnictwa z wczesnej epoki żelaza. Stanowisko to znane jest od lat 30-tych XX w., zostało zweryfikowane i wpisane do rejestru zabytków w roku 1969. Weryfikację terenową obiektu w 2002 i 2010 r. wykonali pracownicy DAB PMA. W ramach AZP zostało ono zarejestrowane w roku 2012 (stanowisko 1 na obszarze 17–78) przez Marzenę Kasprzycką, Michała Hrynczyszyna i Annę Lipiec (Stowarzyszenie Starożytników). Następnie pracownicy DAB PMA w 2013 r. wytypowali to stanowisko do szczegółowych badań planigraficznych podczas weryfikacji terenowej LIDARu (projekt skanowania lotniczego obiektów zachodniej Jaćwieży23). Planigrafię zrealizowano w 2015 r. Na podstawie wszystkich dotychczasowych badań stanowisko wydatowano na wczesną epokę żelaza i wczesne średniowiecze. W trakcie badań w 2015 r. na stokach grodziska w Szwałku znaleziono pojedyncze zabytki w różnych częściach wałów grodziska i w przekopie od strony południo23

  Patrz przypis 3.

287

Ryc. 11. Szwałk, gm. Kowale Oleckie. Numeryczny model terenu zespołu osadniczego z naniesionym rozrzutem zabytków znalezionych podczas planigrafii w 2015 r. Oprac. C. Sobczak

wo-zachodniej (łącznie 9 zabytków wydzielonych) oraz skupiska fragmentów ceramiki na stokach południowym i południowo-zachodnim grodziska (Ryc. 11). Do najbardziej interesujących znalezisk należą: żelazna zapinka typu C8 wg J. Bujny (Ryc. 12:1), żelazny grot włóczni (Ryc. 12:2), dwie żelazne szpile (Ryc. 12:4, 6), dwa noże żelazne (Ryc. 12:5, 7), żelazna igła (Ryc. 12:3) i szydło. Wszystkie te zabytki należy łączyć z wczesną epoką żelaza. Nie znaleziono natomiast podczas badań, żadnych materiałów, które można by zaliczyć do wczesnośredniowiecznej fazy użytkowania stanowiska. We wczesnej epoce żelaza obiekt pełnił funkcję dość intensywnie użytkowanej osady wysoczyznowej24. Wskazują na to relikty ciemnobrunatnej warstwy kulturowej, dużej miąższości, na południowym i południowo-zachodnim stoku grodziska, oraz zalegające w niej liczne fragmenty ceramiki pradziejowej25 i pojedyncze zabytki wydzielone. Pozostałe artefakty z tego okresu zostały znalezione w przekopie lub na wałach grodziska. Lokalizacja tych przedmiotów wskazuje, że pierwotnie występowały one prawdopodobnie w warstwie, zalegającej na szczycie wzniesienia, która później znalazła się na złożu wtórnym. Trudno stwierdzić czy jest to rezultat erozji wzgórza czy też efekt przekształceń wczesnośredniowiecznych lub nowożytnych obiektu26. Pewniejsze natomiast, dzięki odkrytym 24   Na obronny charakter osady w tym okresie może natomiast wskazywać znaleziony na stoku, od strony jeziora grot oszczepu. 25   Ponieważ znajdowany materiał ceramiczny był mocno rozdrobniony, nie można wykluczyć, że obok znalezisk z wczesnej epoki żelaza wystąpiły także fragmenty ceramiki z okresu wpływów rzymskich. 26   Przed II wojną światową północna, łagodniejsza część wzniesienia była objęta orką, podobnie jak przylegająca do południowo-zachodniego podnóża niecka. Działania te miały podstawowy wpływ na stan zachowania obiektu i jego obecny wygląd. Ponadto na szczycie wzniesienia widoczne są fundamenty niewielkiego budynku murowanego, przy budowie którego część warstw stropowych musiała zostać zniszczona.

288

M arcin Engel, Piotr Iwanicki, Cezary Sobczak

Ryc. 12. Szwałk, st. 1. Zabytki odkryte podczas planigrafii w 2015 r. Rys. B. Karch. 1–5, 7 – żelazo; 6 – żelazo, brąz

w trakcie planigrafii 2014 roku zabytkom, wydają się być ramy chronologiczne opisywanego obiektu. Najstarszym zabytkiem, wyznaczającym być może początek jego użytkowania jest częściowo zachowana zapinka żelazna o długości ok. 5 cm (Ryc. 12:1). Ma ona uszkodzoną sprężynę z zachowanymi trzema zwojami (pierwotnie było ich zapewne 6) i górną cięciwą. Kabłąk łukowaty, o półkulistym przekroju. Nóżka prosta z zagiętą pod kątem prostym pochewką, na końcu ułamana. Opisane cechy wskazują, że odpowiada ona typowi C.4 wg Bujny, który datowany jest na okres Laten B2b (Bujna 2003, s. 67, 71). Najmłodsza natomiast wydaje się żelazna szpila o główce rozklepanej i silnie zwiniętej łączona już z młodszym okresem przedrzymskim (Laten D) (Jaremek 2009, s. 109–110). Znacznie trudniejszy do interpretacji jest charakter stanowiska w okresie wczesnośredniowiecznym. Określenie go jako pozostałości grodu wczesnośredniowiecznego powstało na bazie analizy formy obiektu z zarejestrowa-

nymi reliktami wyraźnych, stromych wałów oraz znalezisk pojedynczych, mało charakterystycznych fragmentów naczyń glinianych27. Przypuszcza się, że w tym okresie oprócz funkcji obronnej obiekt raczej nie był zamieszkały na stałe, a służył jedynie jako refugium. Podsumowanie Podsumowując prezentowane w niniejszym artykule wyniki badań planigraficznych należy podkreślić, że większość znalezisk pozyskano dzięki zniszczeniom zarejestrowanym na rozpoznawanych stanowiskach. Zarówno erozja stoków (Bałupiany, Dybowo), jak i działania człowieka (Szurpiły, Szwałk) z jednej strony przyczyniły się do odkrycia tych artefaktów, z drugiej zaś do utraty ich 27   Fragmenty te znaleziono podczas wcześniejszych wizytacji stanowiska.

Badania planigr aficzne z w ykor zystaniem w ykry waczy metali na ter enie jaćwieskich ośrodków grodow ych. Nowe odkrycia i nowe interpr etacje

pierwotnego kontekstu. Spośród kilkuset podjętych zabytków metalowych, ceramicznych i kamiennych w zasadzie nie sposób wskazać tych, które zalegałyby w miejscach ich pierwotnej depozycji. Fakt ten w znacznym stopniu ogranicza naukową analizę pozyskanego materiału zabytkowego. Choć prezentowane odkrycia bez wątpienia są świadectwem antropopresji to jednak nie można ich w pełni wykorzystywać przy rekonstrukcji procesów depozycyjnych. Są natomiast ewidentnym dowodem tych procesów oraz służą odtworzeniu zachodzących na stanowisku mechanizmów post-depozycyjnych. Przystępując do badań zakładano przede wszystkim rozpoznanie ośrodków wczesnośredniowiecznych. Koncentrowano się na grodziskach i terenach do nich bezpośrednio przyległych jako reliktach jaćwieskich centrów osadniczych. Choć z wcześniejszych badań i obserwacji terenowych wynikało, że wszystkie te miejsca były zasiedlone w pradziejach, to doświadczenia planigrafii z użyciem wykrywaczy metalu wskazywały, że zdecydowana większość zabytków metalowych pochodzić będzie z wczesnego średniowiecza. Ku zaskoczeniu badaczy, taka sytuacja miała miejsce jedynie w przypadku dwóch największych obiektów w Szurpiłach i Dybowie. Najliczniej występowały tu znaleziska o wczesnośredniowiecznej chronologii, choć pojedyncze przedmioty metalowe datowane były na epokę żelaza i okres wpływów rzymskich. Na terenie zespołu osadniczego w Skomacku Wielkim-Ostrowiu obok przedmiotów o wczesnośredniowiecznej chronologii znaleziono również artefakty z okresu wędrówek ludów. Natomiast podczas planigrafii obiektów w Bałupianach i Szwałku zarejestrowano jedynie zabytki z wcześniejszych epok. W przypadku Bałupian dość sceptycznie podchodzono do możliwości wczesnośredniowiecznej metryki tutejszego obiektu obronnego, tym bardziej, że wyjątkowo liczna ceramika występująca na powierzchni tego obiektu jednoznacznie wskazywała na wczesną epokę żelaza jako okres jego funkcjonowania. Spodziewano się więc, że to właśnie planigrafia rozstrzygnie tę kwestię. Wyniki tych badań były jednak zupełnie niespodziewane, odkryto bowiem obok pojedynczych zabytków z wczesnej epoki żelaza wyjątkowo liczną serię przedmiotów metalowych z okresu wpływów rzymskich. Nieco inna sytuacja miała miejsce w Szwałku. Forma grodziska, skala przekształceń antropogenicznych obserwowana na jego zapleczu oraz pojedyncze fragmenty naczyń glinianych wskazywały na wczesnośredniowieczną fazę jego użytkowania. Jednak w wyniku planigrafii zarejestrowano jedynie artefakty z wczesnej epoki żelaza. Z wyjątkiem kilkukrotnie badanych metodą planigraficzną Szurpił, kolejnym zaskoczeniem dla badaczy, była wyjątkowo duża liczba odkryć oraz ich różnorodność. Obok znalezisk elementów uzbrojenia i narzędzi, zareje-

289

strowano również ozdoby i elementy stroju oraz elitarne przedmioty codziennego użytku (kłódki). Choć dominowały znaleziska luźne, rozproszone, zalegające na złożu wtórnym odkryto również skupiska i koncentracje przedmiotów pochodzących z różnego rodzaju depozytów. W przypadku Szurpił i Dybowa najprawdopodobniej były to relikty ofiar zakładzinowych, pierwotnie zapewne lokowanych w wałach grodów, natomiast w Bałupianach pozostałości wyeksponowanego miejsca kultowego lub elitarnego grobowca. Opisywane badania planigraficzne dostarczyły kolejnych dowodów na wielofazowe i wielokulturowe wykorzystanie eksponowanych w krajobrazie wzgórz i wyniesień obszaru historycznej Jaćwieży. We wczesnej epoce żelaza były one wykorzystywane głównie jako osiedla obronne, być może sezonowe, służące ochronie ludzi ich dobytku przed najeźdźcami i dzikimi zwierzętami. W okresie wpływów rzymskich nie można wykluczyć podobnego zastosowania tych wyniesień, ale prawdopodobna jest również ich funkcja kultowa i sepulkralna. Nie ma dowodów na stałe wykorzystanie eksponowanych wzgórz w okresie wędrówek ludów, tym niemniej pojedyncze znaleziska ze Skomacka Wielkiego-Ostrowia wskazują na jakieś bliżej niesprecyzowane ich użytkowanie również w tym czasie. W większości przypadków do największych przekształceń dochodzi we wczesnym średniowieczu, kiedy analizowane wzgórza zostają zamienione w potężne twierdze, centra jaćwieskich ośrodków grodowych. Później w okresie nowożytnym nadal przyciągają uwagę, są wykorzystywane jako ważne elementy linii obronnych, budowane są na nich okopy i stanowiska ogniowe, są miejscem spotkań lokalnych społeczności i inspirują legendy o zapadniętych zamkach i kościołach. Kolejny raz potwierdziła się obserwacja o wyjątkowej pozycji Szurpił na archeologicznej mapie północno-wschodniej Polski. Podczas omawianych tu badań z każdego okresu użytkowania Góry Zamkowej i jej zaplecza pochodzą rzadkie znaleziska, często ekskluzywnych przedmiotów świadczących o bogactwie i wysokiej pozycji lokalnych mieszkańców wśród pradziejowych i wczesnośredniowiecznych społeczności. Wydaje się też, że teren szurpilskiego zespołu osadniczego był spośród wszystkich analizowanych stanowisk najintensywniej użytkowany i eksplorowany. Na zakończenie warto dodać, że brak niektórych kategorii zabytków lub ich niewielka frekwencja na omawianych obiektach też jest ważną informacją. Najlepszym przykładem są znaleziska broni z X i XI w. licznie rejestrowane na terenie Szurpił, znacznie mniej w Skomacku Wilekim – Ostrowiu, a kompletnie nieobecne na pozostałych stanowiskach. Taką sytuację można różnie tłumaczyć. Być może jest to kwestia różnego stanu zachowania poszcze-

290

M arcin Engel, Piotr Iwanicki, Cezary Sobczak

gólnych obiektów, głębokość zalegania zabytków, dużego stopnia zaśmiecenia stanowisk i innych trudności w dostępie do artefaktów. Jednak najbardziej prawdopodobna hipoteza zakłada, że do Szurpił dotarł, któryś z dwóch (lub oba) dużych najazdów ruskich na Jaćwież i doszło tu do bardzo intensywnych walk 28 (por. Engel, Okulicz-Kozaryn, Sobczak 2009, s. 537; Engel 2012, s. 136–137, 292). Natomiast w Skomacku Wielkim - Ostrowiu działania militarne prowadzone był już na mniejszą skalę, lub były związane z innymi wyprawami wojennymi. Z kolei do Dybowa i do Szwałku wojska ruskie nie dotarły. Możliwe również, że te dwa ostatnie obiekty nie mają fazy użyt-

kowania z X i XI w. i zbudowane zostały w późniejszym okresie, a więc nie mogły być przedmiotem zainteresowania wspomnianych najeźdźców. Jak już we wstępie do niniejszego artykułu wspomniano zaprezentowana w nim analiza wyników prac planigraficznych na terenie reliktów kilku jaćwieskich ośrodków grodowych ma charakter wstępny. Autorzy wyrażają nadzieję, że pozyskane w trakcie tych badań materiały zostaną wykorzystane do dalszych, bardziej pogłębionych studiów osadniczych, analiz typologicznych i kulturowych. Przyczynią się również do poszerzenia wiedzy nie tylko na temat wczesnośredniowiecznych obiektów i systemów obronnych, ale także pozwolą określić charakter i funkcję eksponowanych wzgórz we wcześniejszych okre28   Chodzi o wyprawę Włodzimierza Wielkiego z 983 r. i wyprawę Jasach chronologicznych. rosława Mądrego z 1038 r. (PVL, I, s. 58, 103).

Bibliografia Źródła PVL 1950 Povest vremennych let, t. I–II, wyd. D.S. Lichačev, Moskva–Leningrad. Literatura Almgren O. 1923 Studien über die nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek, Bd. 32, Leipzig. Antoniewicz J. 1950 Z zagadnień ochrony zabytków wczesnośredniowiecz­ nego budownictwa obronnego na Warmii i Ma­ zurach, Sprawozdania PMA, t. I, z. 1/4, s. 51–77. Bishop M.C., Coulston J.C.N. 2009 Roman Military Equipment from the Punic Wars to the Fall of Rome, Oxford. Bitner-Wróblewska A., Engel M., Sobczak C. 2016 Projekt „Archeologia Jaćwieży”. Polsko-Norweska Inicjatywa Nowoczesnego Konserwatorstwa Archeologicznego. The „Archaeology of Yatvings” Project. A Polish-Norwegian Modern Archaeological Conservation Initiative, [w:] Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Yatving Archaeology. Past Research, New Perspectives, red. A. Bitner-Wróblewska, W. Brzeziński, M.  Kasprzycka, Warszawa, s. 95–131.

Bujna J. 2003 Spony z keltský hrobov bez zbroje z územia Slovenska (Typovo-chronologické triedenie LTB- a C1-spôn), Slovenská Archeológia, R. LI:1, s. 39–108. Droberjar E. 2005 Plaňanská skupina Grossromsedtské kulury. K chronologii germánských nálezů a lokalit v Čzechách na sklonku doby laténské a v počátcích doby římské, [w:] Archeologie Barbarů 2005, ed. E. Droberjar, M. Lutovsky, s. 11–90. Engel C. 1939 Betrachtungen zur ostpreußischen Burgwallforschung, Alt-Preußen, Jg. 3, H. 4, s. 98–104. Engel M. 2012 Systemy wczesnośredniowiecznego osadnictwa jaćwieskiego w świetle badań ośrodków w Szurpiłach i Konikowie, Maszynopis pracy doktorskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. 2016 440 lat badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznej Jaćwieży (Sudowii). 440 years of research on early medieval Yatving (Sudovian) archaeology, [w:] Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Yatving Archaeology. Past Research, New Perspectives, red. A. Bitner-Wróblewska, W. Brzeziński, M. Kasprzycka, Warszawa, s. 11–71. Engel M., Iwanicki P., Iwanowska G., Sobczak C. 2013 Grodziska Jaćwieży w perspektywie badań Działu Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, [w:] Grodziska Warmii i Mazur 1, Stan wiedzy i perspektywy badawcze,

Badania planigr aficzne z w ykor zystaniem w ykry waczy metali na ter enie jaćwieskich ośrodków grodow ych. Nowe odkrycia i nowe interpr etacje

red. Z. Kobyliński, Archaeologica Hereditas, t. 2, Warszawa-Zielona Góra, s. 45–63. Engel M., Sobczak C. 2012 Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego w Szurpiłach na Suwalszczyźnie, Pruthenia, t. 7, 137–157. 2015 W poszukiwaniu Âtvâgov. Uwagi na temat znalezisk sepulkralnych z okresu wikińskiego w Szurpiłach, [w:] Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, red. B. Kontny, Barbaricum, t. 11, Warszawa, s. 131–158. 2016 Grodziska jaćwieskie w świetle najnowszych badań interdyscyplinarnych, [w:] Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje, red. Z. Kobyliński, Archaeologica Hereditas, t. 7, Warszawa, s. 7–26. Erdmann E. 1976 Dreiflügelige Pfeilspitzen aus eisen von der Saalburg, Saalburg Jahrbuch, Bd. 33, s. 5–12. Francke C., Lodowski J. 1991 Późnośredniowieczny zamek w Bardzie w świetle badań archeologicznych z lat 1982–1988, Studia Archeologiczne, t. 20, s. 163–201. Gaerte W. 1929 Urgeschichte Ostpreußens, Königsberg. Ginalski J. 1991 Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, Przegląd Archeologiczny, t. 38, s. 53–84. Gładki M. 2002 Wstępne wyniki badań archeologicznych przeprowadzonychna stanowisku II w Wyszemborku, gm. Mrągowo, woj. warmińsko-mazurskie w latach 1999–2001, [w:] Badania archeologiczne w Polsce północno-wschodniej i na zachodniej Białorusi w latach 2000–2001, red. M. Karczewska, M. Karczewski, Białystok, s. 189–203. Goßler N. 2013 Die mittelalterlichen Steigbügel aus dem Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehemals Königsberg/Ostpreußen) – Studien zu Typologie, Chronologie und Kulturgeschichte, Acta Praehistorica et Archaeologica, Bd. 45, s. 109–215. Gutowski D. 2011 Groty strzał i bełtów ze średniowiecznego zespołu osadniczego w Szurpiłach, woj. podlaskie, Maszynopis pracy doktorskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Hoffmann M.J. 2000 Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e. Olsztyn.

291

Hrynczyszyn M. 2016 Skomack Wielki, gm. Stare Juchy, stan. 1 i stan. 16. Wstępne wyniki badań archeologicznych z lat 2014–2015. Skomack Wielki, Stare Juchy commune, sites 1 and 16. Preliminary findings from archaeological research made in 2014–2015, [w:] Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Yatving Archaeology. Past Research, New Perspectives, red. A. Bitner-Wróblewska, W. Brzeziński, M. Kasprzycka, Warszawa, s. 217–224. Iwanowska G. 1991 Excavations at the Jegliniec hillfort – recent developments in Balt archaeology, Antiquity, vol. 65, nr 248, s. 684–695. 2015 Grodzisko w Jeglińcu w świetle nowych badań, [w:] Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann, Warszawa-Białystok, s. 29–38. Iwanowska G., Niemyjska A. 2004 Pendants from the earthwork at Jegliniec. Jatving links with North and North-East European culture environment, Archaeologia Lituana, vol. 5, s. 92–108. Jaremek A. 2009 The new sources to studies over late phases of West balt Barrow culture according to selected objects from settlement 1 in Jeziorko, Ryn district, Barbaricum, t. 8, s. 107–112. Jaskanis D., Jaskanis J. 1966 Sudauisches siedlungkomplex aus der spätrömischen periode und völkerwanderungszeit in Osowa, Kreis Suwałki, Acta Baltico-Slavica, t. 4, s. 109–150. Jaskanis J. 1977 Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu rzymskiego. Materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. IV, s. 239–349. Jończyk L. 2012 Szurpiły, stan. 8 („Mosiężysko”), woj. Podlaskie. Badania w roku 2011, Światowit, t. IX (L), s. 349–353. 2015 W królestwie Pikula. Z badań nad obrządkiem pogrzebowym wczesnośredniowiecznej Jaćwieży, [w:] Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann, Warszawa-Białystok, s. 235–244. Juga A. 2001 Grób 153 z cmentarzyska w Tałtach na Pojezierzu Mazurskim, [w:] Officina Archaeologica Optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W.  Nowakowski, A. Szela, Światowit, Supplement Series  P Prehistory and Middle Ages, t. VII, Warszawa, s. 109–116.

292

Juga-Szymańska A. 2014 Kontakty Pojezierza Mazurskiego ze wschodnią strefą Bałtyku w okresie wpływów rzymskich na przykładzie szpil, Warszawa. Kamiński A. 1956 Materiały do bibliografi archeologicznej Jaćwieży od I do XIII w., Materiały Starożytne, t. I, s. 193– 273. Kiersnowska T. 1986 Czersk w XIII i XIV wieku. Ośrodek władzy książęcej na południowym Mazowszu, Warszawa. Kirpičnikov A.N. 1966 Drewnorusskoe oružie. Kopija, sulicy, boevye, kistieni IX–XIII vv., Arheologia SSSR. Svod arheogičeskich istočnikov, Moskva-Leningrad. Kolčin B.A. 1959 Železoobrabatvajuščee remeslo Novgoroda Vielikogo (Produkcija. technologija), Trudy Novgorodskoj Arheologičeskoj Ekspedicii, red. A.V. Arcihovskij, B.A. Kolčin, t. II, Materialy i Issledovanija po Arheologii SSSR, nr 65, Moskva, s. 7–120. Kontny B. 2007 Najwcześniejsze elementy uzbrojenia w kulturze bogaczewskiej w świetle zewnętrznych wpływów kulturowych, [w:] Kultura bogaczewska 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Warszawa, s. 73–111. Kotzan F. 1937 Das Flachgräberfeld Skomatzko II, Unsere Masuren 14, s. 59. Lewkowicz E. 1999 Wczesnośredniowieczne krzyżyki z emalią z terenu ziem polskich, Maszynopis pracy doktorskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Łukomiak K. 2016 Sposoby zamykania pomieszczeń i skrzyń w późnym średniowieczu w świetle źródeł archeologicznych z terenu Polski, Łódź. Medvedev A.F. 1966 Ručnoe metatelnoe oružie (luk i strely, samostrel) VIII–XIV vv., Arheologia SSSR. Svod arheologičeskich istočnikov, Moskva. Nadolski A. 1954 Studia nad uzbrojeniem polskim w X–XII w., Łódź. Nowakowski W. 2001 Grób 122 z cmentarzyska II w Koczku na Pojezierzu Mazurskim, [w:] Officina Archaeologica Optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit, Supplement Se-

M arcin Engel, Piotr Iwanicki, Cezary Sobczak

ries P Prehistory and Middle Ages, t. VII, Warszawa, s. 159–164. Okulicz-Kozaryn J. 1993 Szurpiły – zespół śladów osadnictwa z czasów od III w. p.n.e. do XIII w n.e., [w:] Przewodnik LXIV zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego na Ziemi Suwalskiej 9–12 września1993 r., Warszawa, s. 139–146. Pieta K. 1982 Die Púchow kultur, Nitra. Polak Z. 1996 Zabytki metalowe, [w:] Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu, t. 1, Badania przy ul. Ratuszowej 9–13, red. M. Rębkowski, Kołobrzeg, s. 231–241. Rajtar J. 1996 Waffen und Ausrüstungsteile aus Holz-Erde-Lager von Iža, [w:] Military Equipment in Context, Proceeding of the Ninth International Roman Military Equipment Conference, Leiden, 1994, ed.  C.  van  Driel-Murray, Journal of Roman Military Equipment Studies, vol. 5, Eynsham, s. 83–95. Rzeszotarska-Nowakiewicz A. 2003 Brązowa ażurowa płytka z cmentarzyska w Boćwince, pow. Gołdap: amulet czy aplikacja stroju? Przyczynek do badań nad stylistyką ozdób bałtyjskich, Studia Galindzkie, t. I, Warszawa, s. 139–146. Sawicka L. 2006 Okrągła zapinka z osady „Targowisko” w Szurpiłach, [w:] Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series P:Prehistory and Middle Ages XIV, Warszawa, s. 167–174. 2011 Szurpiły, stan. 8 („Mosiężysko”), woj. Podlaskie. Badania w latach 2008–2010, Światowit, t. VIII (XLIX), s. 263–268. Strzyż P. 2006 Uzbrojenie we wczesnośredniowiecznej Małopolsce, Acta Archaeologica Lodziensia, nr 52, Łódź. Szymański P. 2007 Stan badań nad osiedlami kultury bogaczewskiej, [w:] Kultura bogaczewska 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium Bałtyjskie, t. 1, Warszawa, s. 167–187. 2009 Ceramika z cmentarzysk skupienia gołdapskiego kultury sudowskiej. Wstęp do badań, [w:] Ceramika bałtyjska. Tradycje i wpływy. Materiały z Konferencji, Białystok 21–23 wrzesnia 2005 roku, red. M. Karczewska, M. Karczewski, Białystok, s. 71–95.

Badania planigr aficzne z w ykor zystaniem w ykry waczy metali na ter enie jaćwieskich ośrodków grodow ych. Nowe odkrycia i nowe interpr etacje

Świątkiewicz P. 2002 Uzbrojenie wczesnośredniowieczne z Pomorza Zachodniego, Acta Archaeologica Lodziensia, nr 48, Łódź. Šnore E.D. 1961 Asotskoe gorodišče, Riga. Wróblewski W., Jończyk L., Troncik A. 2015 O metodyce używania wykrywaczy metali we współczesnej praktyce archeologicznej. Przykład badań jaćwieskiego kompleksu osadniczego w Szurpiłach k/Suwałk, [w:] Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoff­ mann, Warszawa-Białystok, s. 39–66.

293

Unz Ch., Deschler-Erb E. 1997 Katalog der Militaria aus Vindonissa. Militarische Funde, Pferdegeschirr und Jochteile bis 1976, Veröffentlichungen der Gesellschaft pro Vindonissa, Bd. XIV, Brugg. Zanier W. 1988 Römische Dreiflügelige Pfeilspitzen, Saalburg Jahrbuch, Bd. 44, s. 5–30. Żuberek M. 2007 Relikty cmentarzyska kultury bogaczewskiej na stan. I w Brodzie Nowym, woj. podlaskie, [w:] Kultura bogaczewska 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Warszawa, Seminarium Bałtyjskie, t. 1, s. 507–517.

Planigraphic researches with use of metal detectors in area of the Yatvings hilliforts centers. New discoveries and new interpretations The Department of Balt Archeology of the State Archaeological Museum in Warsaw organizes and conducts regular planographic researches with use of metal detectors in the area of the Yatvings hilliforts centers for over ten years. In this article we present the results of research from years 2014–2015 on five sites: in Szurpiły, Jeleniewo commune, in Skomack Wielki (Ostrów), Stare Juchy commune, in Bałupiany, Gołdap commune, in Dybowo, Świętajno commune and in Szwałk, Kowale Oleckie commune. The most important goal of the research was identifying main settlement horizons of the mentioned centers and verification of early medieval chronology of defensive objects localized there. Another significant goal was securing relics against robbery and losing precious archaeological information. Surface research with use of metal detectors in Szurpiły and Skomack Wieki (Ostrowie) were conducted as a part of Polish-Norwegian Modern Archeological Conservation Initiative ‘Archeology of Yatving’. It was conducted in Spring 2014 and both hillforts with their surroundings were examined. Dozens hectares of their surface were scanned and over 300 artefacts were discovered. Most of them were made of metal, but some clay and stone objects were found too. Recognition in Dybowo (over 2 hectars), in Szwałk (2 objects of 2 hectares area) and in Bałupiany (about 1 hectare) had smaller range and intensity. Works on these sites were a kind of continuation of non-invasive recognition of Yatvig hillforts centers in Gołdap and Olecko communes conducted as a part of Pol-

ish-Norwegian Modern Archeological Conservation Initiative ‘Archeology of Yatving’ accomplished by the State Archaeological Museum in 2013. In all cases slopes and hillfort centers of the objects were examined. As a result of planographic research there were about 200 relics found in humus, however in one case which is a new small hillfort in Szwałk no relics were discovered. Findings from years 2014–2015 represent few settlement horizons dated since early Iron Age up to modern times. Still the majority of a half thousand artefacts were early medieval objects. Planigraphic research provided new proofs of multiphasic and multicultural usage of hills of historical Yatvingia prominent in the landscape. In early Iron Age they were used mostly as defensive settlements, possibly seasonal, used as a protection of people and their goods against enemies and wild animals. Probably In Roman times these hills were used in similar ways but they could have also had cult and cemetery function. There is no proof for constant usage of prominent hills in the Migration Period, however single findings from Skomack Wielki (Ostrów) indicate that it was possible but can’t be precised. In most cases the biggest transformations were done in Early Middle Ages when analyzed hillforts became powerful strongholds –Yatvingian hillforts centers. Later, in modern times, they still attracted attention and were used as an important element of defensive lines. Trenches and firing positions were built there. Still they are meeting places of local societies and inspire legends about fallen castles and churches.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Kazimierz Grążawski

Wyniki badań wykopaliskowych prowadzonych w Działdowie na stanowisku 1b. w latach 2014–2015

Wstęp Miasto Działdowo rozwinęło się dopiero po wzniesieniu zamku, czyli po 1306 roku. W tym samym czasie powstała zapewne osada rybacka, jeszcze nie posiadająca nazwy. Dopiero 14 sierpnia 1344 roku wielki mistrz Ludolf König von Wattzau (wielki mistrz w latach 1342–1345) (Pizuński 1997, s. 69–70) nadał tej osadzie prawa miejskie, w którym to dokumencie po raz pierwszy została nazwana „Soldav” (Gause 2015, s. 43–44). Miasto założono u podnóża zamku nad rzeczką Działdówką, dopływem Nidy. Wytyczono je na planie regularnego prostokąta z dużym, również prostokątnym rynkiem pośrodku. Świadczy to o tym, iż lokowano je na surowym korzeniu z zastosowaniem limitacji mierniczej. Miasta o regularnym układzie znane są z całego terenu państwa krzyżackiego w Prusach. Zwłaszcza te lokowane w XIII–XV w. miały taki układ. Podobna sytuacja miała także miejsce w odniesieniu do miast mazowieckich oraz

śląskich. W każdym razie układ, jaki został uwieczniony na zachowanych szkicowych rysunkach i planach z XIX w. potwierdza regularność rozplanowania miasta, które założono na planie prostokąta. Czytelność tego układu jest widoczna jeszcze na planach współczesnych, a konkretnie planie Działdowa z lat trzydziestych XX wieku opublikowanym przez F. Barrana w 1988 roku i ponownie w 2002 roku (Barran 2002, s. 119). Powstanie Działdowa było efektem działalności kolonizacyjnej, którą prowadził zakon krzyżacki na pozyskanych terenach. Ponieważ osadnicy niemieccy niechętnie osiedlali się na tych niebezpiecznych obszarach wykorzystywano do tego celu ludność z pobliskiego Mazowsza. Miasto podobnie jak większość majątków zakonu lokowane zostało na prawie chełmińskim (Koziełło-Poklewski 1966, s. 55). Akt lokacyjny jest dokumentem noszącym datę 14 sierpnia 1344 roku i podpisany został przez wielkiego mistrza Ludolfa Königa. W przypadku Działdowa nie był to jednak ostateczny dokument. 24 września 1349 roku lokowane dotychczas na 30 włókach miasto otrzymało nowy akt lokacyjny powiększający jego obszar o 10 włók. Jednocześnie zasadnicza zmiana dotycząca początków historii Działdowa miała miejsce 50 lat później, kiedy to 16 lutego 1391 roku wydany został dokument na podstawie, którego skupiający się do tej pory wokół zamku twór miejski przeniesiony został na miejsce zajmowane współcześnie (Koziełło-Poklewski 1966, s. 60). Odkrycia archeologiczne

Ryc. 1. Działdowo. Położenie stanowiska 1b na mapie topograficznej. Oprac. K. Grążawski

Już w końcu XIX wieku w Działdowie, w nie znanym dokładnie miejscu, właściciel cegielni A. Goering z Sarnowa odkrył drewniane konstrukcje. Poinformował o tym fakcie Towarzystwo Prussia Museum w Królewcu, stwier-

296

K azimier z Gr ążawski

Ryc. 2. Działdowo, stan. 1b. Położenie wykopów poczas badań w 2015 r. Oprac. K. Grązawski

Ryc. 3. Działdowo, stan. 1b. Widok ogólny dna wykopu z reliktami konstrukcji drewnianych odkrytych w 2015 r. Fot. K. Grążawski

dzając, iż w zatorfionej łące tuż przy Rybackim Przedmieściu znajduje się „duży skład okrąglaków”. W 1899 roku miejsce to wizytował Johannes Heydeck. Stwierdził on, iż na głębokości od 0,4 do 1,2 m od ówczesnego poziomu terenu zalegają okrąglaki o długości dochodzącej do 7,2 m i średnicy od 0,27 do 0,3 m. Zauważył także, iż zalegały one jedne na drugich. Natomiast pod konstrukcją drewnianą uchwycono 1,5 m grubości warstwę torfu, która zalegała na pierwotnym dnie jeziora. Przede wszystkim nie udało się ustalić lokalizacji, znaleziska, o którym wspominał Johannes Heydeck, badacz ten, bowiem jej nie uściślił. Stwierdził jedynie, iż miejsce to znajduje się w pobliżu zamku. Ponadto uznał, iż położenie tego miejsca niedaleko zamku przy brzegu byłego jeziora miało wskazywać na fakt, iż mamy tu do czynienia ze składem drewna dla potrzeb zamku w okresie krzyżackim (Heydeck 1909, s. 200– 201). W dniach 16–17 kwietnia 2010 roku, na działce nr 1816/2 przy ulicy Mławskiej w Działdowie przeprowadzono (Archeo-Adam) sondażowe badania archeologiczne mające na celu uchwycenie i zadokumentowanie nawarstwień stratygraficznych oraz ewentualnych reliktów archeologiczno-architektonicznych znajdujących się w obrębie planowanej inwestycji polegającej na budowie budynku mieszkalno-usługowego (Bury, Mackiewicz 2013). W  obrębie wykopu, na głębokości ca 0,9 m od jego stropu udało się uchwycić fragmenty nieokorowanych drewnianych bali (148,25 m n.p.m.). Zalegały one na pograniczu brunatnego piasku z ciemnoszarymi przewarstwieniami oraz warstewki ciemnoszarej, prawie czarnej torfowej ziemi, na prawie całej powierzchni wykopu. Pomimo złego stanu zachowania drewnianych bali udało się w przybliżeniu ustalić, iż miały one ca 0,3 metra średnicy. Zadokumentowano głównie pierwszy, najwyższy poziom drewnianej konstrukcji. Biorąc pod uwagę fakt uchwycenia konstrukcji drewnianej w wykopie nadzorowanym w 2008

roku oraz fragmenty odsłonięte podczas omawianych badań sondażowych, szerokość rusztu w tym rejonie osiąga prawie 25 m. Jest to minimalna szerokość ponieważ nie wiemy, jak na razie nic o jego zasięgu w kierunku południowo-zachodnim od wykopu nadzorowanego w roku 2008. Opisywane miejsce w obrębie stanowiska 1 okazało się być interesujące również pod względem pozyskanych zabytków ruchomych). Odkryto między innymi 996 fragmentów naczyń oraz 55 ciekawych zabytków metalowych przedstawiających dużą wartość poznawczą. Materiał ceramiczny to przeważnie ceramika wypalana w atmosferze redukcyjnej (tzw. siwaki), która stanowiła aż 92,8% zbioru (924 fragmenty). Wśród zabytków metalowych znajdował się zbiór monet liczący 17 sztuk. Podczas nadzorów archeologicznych realizowanych podczas układania sieci wodociągowej z roku 2008 pobrano osiem próbek drewna z różnych bali, celem wykonania analiz dendrochronologicznych. Wszystkie próbki dały daty z około połowy XIV wieku i mieściły się w przedziale od 1349 do 1368 roku. Oczywiście są to daty ścięcia drzew. Tylko w jednym przypadku data została określona, jako po 1366 roku. Zatem fakt uchwycenia omówionych konstrukcji drewnianych ma niebagatelne znaczenie, weryfikujące informacje opublikowane już ponad 100 lat temu (w 1909 roku), choć fakty takie nie zawsze udaje się potwierdzić. Nawiązując do wcześniejszych wyników nadzoru (2008) i badań przeprowadzonych w 2010 r. Interaktywne Muzeum Państwa Krzyżackiego w Działdowie postanowiło kontynuować prace wykopaliskowe w 2014 r. Bezpośrednim asumptem do podjęcia badań wykopaliskowych w Działdowie przy ul. Mławskiej było przypadkowe odkrycie podczas prac ziemnych w 2013 r. reliktów konstrukcji drewnianej w postaci pionowego pala dębowego o średnicy ok. 25 cm, długiego na ponad 4 m, z prostokątnym, głębokim na kilka cm i długim na 30 cm, wcięciem (zapewne do zamocowania poziomego elementu konstruk-

Wy niki badań w ykopaliskow ych prowadzon ych w Działdowie na stanowisku 1b. w latach 2014–2015

297

Ryc. 4. Działdowo, stan. 1b. Gliniana figurka konika z jeźdźcem. Fot. K. Grążawski

cyjnego) zaostrzonego w dolnej części w stożek, zapewne dla ułatwienia wbijania go w dno podmokłej doliny którą przebiegała przeprawa kisińska. Obok wspomnianego pala przypadkowo odsłonięto żelazne strzemię (wg znalezionych analogii datować je można na przełom XIV i XV wieku). W związku z powyższym zaistniało uzasadnione domniemanie o odkryciu reliktów przeprawy drewnianej, znanej ze źródeł archiwalno-kartograficznych, jak i w/w badań A. Mackiewicza. Podczas badań ekspedycji IMPK w Działdowie w 2014 r. założono dwa wykopy: 1/2014 – 7 x 2,5 m; 2/2014 – 10 x 2,5 m. Wykopy są równolegle do siebie (z małym przesunięciem patrz plan); dłuższe boki leżą na linii mniej więcej prostopadłej do ulicy Mławskiej, odległość między wykopem 1/2014 a wykopem 2/2014 wynosi 14,7 m. Dla

Ryc. 5. Działdowo, stan. 1b. Plakietki pielgrzymie a/ Ukrzyżowanie, b/litera „M”. Fot. K. Grążawski

celów roboczych (ułatwienia lokalizacji zabytków, orientacji rysunków itp.) przyjęto, że boki krótsze wykopów od strony ul. Mławskiej będą oznaczone jako N (północne) w dokumentacji a pozostałe odpowiednio – wykopy wytyczone prostopadle do ulicy nie są usytuowane na linii N–S. Prace wykopaliskowe na stanowisku kontynuowano w 2015 roku. Założono wówczas trzy wykopy badawcze na działce 1838 przy ul. Mławskiej. Ich celem była weryfikacja obszaru zalegania reliktów konstrukcji drewnianych jakie odkryto w poprzednich latach. W tym celu przeprowadzono kilkanaście odwiertów geologicznych w celu ewentualnego uchwycenia zalegania konstrukcji drewnianych jakie pojawiały się w ubiegłych latach na głębokości ok. 100–120 cm od powierzchni gruntu. W niektórych odwiertach na głębokości ok. 120–130 cm od powierzchni gruntu zaczęły się pojawiać szczątki zbutwiałego drewna, co sugerowało zaleganie tam reliktów konstrukcji drewnianych. W miejscu tym założono wykop badawczy 1/2015 o wymiarach 4 x 2 m, który miał na celu zweryfikowanie istnienia i charakteru ewentualnych konstrukcji. Ujawniono w nim układ stratygraficzny analogiczny jak w badaniach 2014 r. pozyskując dość liczny materiał zabytkowy (ceramika oraz drobne przedmioty metalowe) zalegający w kontekście rumowiska konstrukcji drewnianych, wśród których znaleziono spektakularne znalezisko w postaci ceramicznej figurki konika z jeźdźcem. Wykop 2/2015 o wymiarach 4 x 2 m później przedłużony o 1,5 w kierunku N został założony w osi podłużnej wykopu 1/2015 z pozostawieniem szerokiego 1 m świadka. Nie zlokalizowano w nim konstrukcji drewnianych, a materiał zabytkowy koncentrował się głównie w warstwach niwelacyjnych z okresu nowożytnego, w dolnych partiach z póź-

298

Ryc. 6. Działdowo, stan. 1b. Wybór ceramiki naczyniowej (siwaki) z wykopu 3/15 (warstwa IV). Rys. K. Grążawski

nego średniowiecza. Wykop 3/2015 został założony jako poszerzenie wykopu 1/2015 od strony NW i miał wymiary 4 x 2,5 m (dłuższym bokiem przylegał do wykopu 1/2015). Miał on na celu rozpoznanie w szerszym kontekście zalegających na dnie wykopu 1/2015 konstrukcji drewnianych. Wykop ten, w którym oprócz złożonej stratygrafii nawarstwień w kontekście konstrukcji drewnianych spoczywających na warstwach kamieni pozyskano dość liczny zbiór zabytków w postaci fragmentów ceramiki siwej, przedmiotów metalowych, wśród których najciekawsze to plakietka pielgrzymia i aplikacja z gotyckim monogramem M. Ponadto znaleziono tam nożyki żelazne, groty strzał, oszczepu lub piki, wędzidła, gwoździe i inne drobne przedmioty, a także srebrny szeląg krzyżacki. Podsumowanie Przeprowadzone w 2014 i 2015 r. badania wykopaliskowe przyniosły niezwykle ciekawe rezultaty w postaci osłoniętego rumowiska konstrukcji drewnianych tak w układzie horyzontalnym (3 warstwy drewna i kamieni przesypanych warstwą żółtego piasku), jak wertykalnym (3 pionowe słupy konstrukcyjne o średnicy około 30 cm w odległości ok. 4 m w osi NW i SE oraz w osi SW ok. 2,7 m. Warto podkreślić, że kilka elementów poziomych miało charakter belek – dranic szerokich na 20–25 cm z wycięciami i otworami ciesielskimi a kilka przypominało trójkątne w przekroju z otworami na wylot i długie 10–120 cm stop-

K azimier z Gr ążawski

nie schodów – być może schody prowadzące na umocnione nabrzeże dawnego jeziora. Pełniejsza interpretacja tego odkrycia będzie możliwa po odsłonięciu reliktów w szerszym kontekście. Wartościowym efektem prac wykopaliskowych są zabytki ruchome – spora liczba naczyń nadających się do rekonstrukcji, a przede wszystkim ceramiczna figurka jeźdźca (analogie warsztatów z Nadrenii – produkcje tzw. Bilderbäckerów) datowana wstępnie na 2. połowę XIV wieku. Figurka jeźdźca z Działdowa ma analogie wśród figurek rozpowszechnionych głownie w Bawarii (Feuchwachten, Beureuth, a także Sonnenburg, Stuttgart i  Insbruck; Weinlich 1993, s. 72–73). Najbardziej interesujące jest samo przedstawienie jeźdźca. Niewielki otwór w  prawej ręce figurki pozwala zaliczyć ją do typu „Lanzenpferdchen” (Felgenhauer-Schmied 1974, s. 43). Otwory takie wykonywano najczęściej w piersi konika. Interpretuje się je jako miejsce osadzenia elementu wyobrażającego kopię. Bliższe analogie do figurki z Działdowa odnajdujemy wśród figurek jeźdźców z otworem w klatce piersiowej, gdzie ręce jeźdźca są podwinięte w kierunku otworu w piersi, tak jakby imitowały trzymanie kopii, a w szczególności w okazach, gdzie kopie wkładano w otwór znajdujący się w  zgięciu łokcia. Cechą charakterystyczną takich figurek jest również uformowany z tyłu głowy kaptur, okalający całą twarz, którego zakończenie najczęściej opada na bok lub ku przodowi. Na terenie ziem polskich figurka z  analogicznie uformowanym kapturem znana jest z Raciborza (Schmidt 1934, s. 283, ryc. 5). Ten typ figurek datować można na XIV – 2. poł. XV w. Głowa figurki z Działdowa uformowana została z pomocą formy ceramicznej – odciśnięto formę w postaci stempla na powierzchni twarzy, a potem ręcznie wymodelowano tylną część głowy z kapturem. Najstarszy znany przykład techniki odciskowej w tego typu wyrobach znamy z ziem polskich z Raciborza z XIV w. (Schmidt 1934, s. 283 rys. 5). Gliniane figurki koników i koników z jeźdźcami odnajdywane są na ziemiach polskich przede wszystkim na Śląsku, co wynika z wzorowaniu ich na wyrobach pochodzących z ich głównych centrów wytwórczych na terenach Nadrenii, Niderlandów, południowych i zachodnich Niemiec. Drugim cennym znaleziskiem jest plakietka pielgrzymia z przedstawieniem sceny Ukrzyżowania, z podobnego okresu. Jest to także import z południowych Niemiec, Elbląga czy Gdańska. Jest to tzw. Kalwaria; scena ukrzyżowania Chrystusa na roślinnym krzyżu którego korzenie wyrastają z krawędzi okrągłej ramki, z poziomą belką krzyża oraz ramionami i głową Chrystusa usytuowanymi ponad brzegiem ramki; po obu stronach krzyża Maria oraz Jan Ewangelista (Paner, katalog, nr 386, 353, 2622, 2627, 5022, 5025, 5045, 5369) znane także z Gottsbüren, datowane XIV/XV wiek (Köster 1961, s. 207). Innym ciekawym zabytkiem okazała się mała okrągła plakietka

Wy niki badań w ykopaliskow ych prowadzon ych w Działdowie na stanowisku 1b. w latach 2014–2015

z  gotyckim monogramem majuskuły „M” wykonana ze stopu cyny i ołowiu, posiadająca otwory do przyszycia do odzieży lub kapelusza. Znajduje ona swe analogie z badań w Gdańsku, a także w Anglii, Holandii, Francji i datowana może być na XIV–XV w. (Paner 2003). W chronologię tych znalezisk wpisuje się dobrze zespół ceramiki naczyniowej datowany wstępnie na 2. połowę XIV wieku, a także szeląg krzyżacki Winrycha von Kniprode (1469–1480). Nowych danych co do chronolo-

299

gii odsłoniętych konstrukcji dostarczyły oddane do analizy dendrochronologicznej próby drewna. Z poddanych analizie 5 prób drewna, ze względu na jego stan zachowania i  niewielką (poniżej 50 słojów) tylko 2 udało się wydatować. Pierwsza wskazuje na datę ścięcia po 1314 r. natomiast druga na przełom 1365/1366, co konweniuje z wcześniej uzyskanymi dendrodatami z badań w 2008 r. (Dąbrowski 2015).

Bibliografia Barran F.R. 2002 Städte Atlas Ostpreussen, Leer. Bury M., Mackiewicz A. 2003 Sprawozdanie z archeologicznych badań sondażowych oraz nadzoru archeologicznego przeprowadzonego na działce nr 1816/2 przy ulicy Mławskiej w Działdowie stanowisko 1, wykop 16a-c, Olsztyn. Dąbrowski P. 2015 Sprawozdanie z badań dendrochronologicznych prób drewna z Działdowa, Opracowanie w Archiwum Interaktywnego Muzeum Państwa Krzyżackiego w Działdowie. Felgenhauer-Schmied S. 1974 Tönerne Spielzeugpferdchen des Mittelalters in Österreich, Jahrbuch des Oberösterreichischen Musealvereines, Bd. 119, s. 39–52. Gause F. 2015 Dzieje okręgu i miasta Działdowa, Działdowo. Heydeck J. 1909 Pfahlbauten in Ostpreussen, Sitzungsberichte der Altertumsgesselschaft Prussia, H. 22, s. 200–201. Koziełło-Poklewski B. 1966 Działdowszczyzna, [w:] Działdowo. Z dziejów miasta i powiatu. Pod władzą krzyżacką, s. 50–71.

Köster K. 1961 Gottsbüren, das hessische Wilsnack; Geschichte und Kulturgeschichte einer mittelalterlichen Heiligblut-Wallfahrt im Spiegel ihrer Pilgerzeichen Festgabe für Paul Kirn, [w:] Festgabe für Paul Kirn zum 70. Geburtstag dargebracht von Freunden und Schülern, Berlin, s. 198–222. Paner H. 2013 Średniowieczne świadectwa kultu maryjnego. Pamiątki pielgrzymie w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Gdańsk, Gdańsk. 2016 Gdańsk na pielgrzymkowych szlakach średniowiecznej Europy, Gdańsk. Pizuński P. 1997 Poczet wielkich mistrzów krzyżackich, Gdańsk. Schmidt E. 1934 Mittelalterliche Spielzeugpferdchen und Tonreiter, Altschlesien, Bd. 4, s. 282–287. Weinlich E. 1993 Tönerne Ritterfigürchen zu Pferde – eine mittelalterliche Spielzeuggattung, Verhandlungen des Historischen Vereins für Oberpfalz und Regensburg, Bd. 133, s. 65–76.

The results of excavations carried out in Działdowo, site 1b in 2014–2015 Archaeological excavations in Działdowo at Mławska street (site no 1B) were being performed in two seasons: 2014 and 2015. It revealed extremely interesting results which were: rubble wooden structures arranged horizontally (3 layers of wood and stones covered with layer of

yellow sand) and vertically (3 vertical structural columns with a diameter of about 30 cm approx. 4 m in axis NW and SE and SW axis of approx. 2.7 m.). It is worth noting that several horizontal elements were beams – wide battens 20–25 cm with cut-outs and holes and a few triangular

300

in cross-section with through holes and 10–120 cm long – perhaps the stairs leading to the fortified embankment of the former lake. A detailed interpretation of this discovery will be possible after the uncovering of tombstones in a bigger context. A valuable result of the excavations are the artefacts – a large amount of ceramics ready for reconstruction and, above all ceramic rider figure pre-dated for the 2nd half of the fourteenth century (the analogies workshop is in Bavaria and Rhineland which produces: Bilderbäck figures). Another valuable discovery is a badge of the pilgrim (made of tin and lead) with a presentation of the scene of the Crucifixion, coming from the similar period which is also an import from southern Germany, Gdansk

K azimier z Gr ążawski

and Elblag. Another interesting sight was a small round badge with a gothic monogram „M” made of alloy of tin and lead, which has holes sewn into clothing or a hat. Two wooden beams were dated: the first indicates the date of chopping after 1314. The second beam was dated for the turn of 1365/1366. This is connecting with the previously obtained dendrodates carried out in 2008 (all the samples revealed the dates from about the middle of the fourteenth century and were placed between 1349 and 1368). In this chronological horizon also other artefacts fit well and above all the gray pottery excavated during those excavations.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Christoph Jahn, Izabela Szter

Archaeological research in former Kreis Lötzen (pow. Giżycko) before 1945: the finds from the Prussia collection in Berlin and K aliningrad Introduction Since the re-discovery of the Prussia collection from former Königsberg in Berlin and Kaliningrad in the 1990s, a large number of archaeologists from Poland, Russia, Lithuania and Germany have highlighted the scientific potential of this pre-war collection for modern archaeological research in the northeastern part of Poland, Kaliningrad oblast and southwestern Lithuania. Especially the finds from the large East Prussian Roman and Migration Period and Middle Ages cemeteries have attracted great attention within the scientific community for comparison with modern archaeological excavations of today1. Much atten*  This article could not have been written without help of many people. We address words of gratitude to Director Sergey A. Yakimow, Tatjana I. Mahorkina and Kirill Makhotka for their assistance during our query in the Museum of History and Art in Kaliningrad. We are also indebted to Ute Eichler (Kreisgemeinschaft Lötzen, Neumünster), Anna Juga-Szymańska PhD (Warszawa), Aleksandra Pawliczek PhD (Universitätsarchiv der Humboldt-Universität zu Berlin), Prof. Claus von Carnap-Bornheim (Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig), Per Dahl (Riksantikvarieämbetet, Stockholm), Prof. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa), Jarosław Sobieraj PhD (Muzeum Warmii i Mazur, Olsztyn), Horst Junker and Horst Wieder (Museum für Vorund Frühgeschichte, Berlin) and Peter Wörster PhD (Herder-Institut, Marburg) – who kindly offered us access to the archival materials. 1   As examples may serve the publication of archival materials from West Baltic sites such as: Aukštkiemiai/Oberhof (Reich 2006; 2007); Berezovka/Groß Ottenhagen (Ibsen, Skvortsov 2004), Czerwony Dwór/ Rothebude (Szymański 2008), Ėgliškiai-Anduliai/Andullen (Bitner-Wróblewska, Bliujienė, Wróblewski 2009), Kamień/Kamien (Szter 2010), Kosewo/Kossewen (Rudnicki 2010; Jaremek 2015); Lisy/Lissen (Iwanicki 2012), Leśniewo/Fürstenau (Wiśniewska 2011), Muntowo/Alt Muntowen (Nowakowski 2004), Płociczno/Plociczno (Nowakowski 2011), Putilovo/Corjeiten (Chilińska-Drapella 2013), Równina Dolna/Unterplehnen (Goßler, Jahn 2013), Stare Kiełbonki/Alt Kelbonken (Nowakowski 2009a), Rževskoe/Linkuhnen (Goßler, Jahn 2015; Jahn  2016), Šernai/

tion was also paid to reconstruct the pre-war information from the Prussia Museum2, whose collection is today distributed mainly between three big museums in Germany, Russia and Poland: the Museum of Pre- and Early History in Berlin (Museum für Vor- und Frühgeschichte – MVF), the Museum of History and Art in Kaliningrad (Kaliningradskij Oblastnoj Istoriko-Hudožestvennyj Muzej – KOIHM) and Museum of Warmia and Masuria in Olsztyn (Muzeum Warmii i Mazur – MWiM). Between 2011 and 2014 over 9.000 archaeological objects from the Middle Ages were subject to the first systematic scientific registration of the Prussia collection in Berlin (so-called ‘Prussia-Sammlung’), founded by the Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG). The project aimed at the digital registration and scientific interpretation of the material culture from the 9th to the 15th century A.D. and was published online (www.smb-digital.de). As a second step, a follow-up project started in 2016 to add Schernen (Banytė-Rowell 2007); Tałty/Talten (Juga-Szymańska 2004), Volnoe/Schulstein (Wróblewski 2009) or Zalec/Salza (Szymański 2004). At this point, also the recently published pre-war monographs should be mentioned: Gąsior/Jaskowska-See (Schmiedhelem 2011/1943; here see also Kommentar der Redaktion of A. Juga-Szymańska and P. Szymański, p. 239–292) as well as Tumiany/Daumen and Kielary/Kelleren (Jakobson 2009/1927). See also the sites of the Przeworsk and Wielbark culture: Gołębiewo/Taubendorf (Maciałowicz 2008), Kozłówko/Klein Koslau (Woźniak 2011), Krosno/Crossen (Andrzejowski, Bursche 1987; Cieśliński 2001), Lipówka/Lindenau (Maciałowicz 2015), Litwinki/Littfinken (Woźniak 2016) and Pielgrzymowo/Pilgramsdorf (Lau 2012). It is worth to emphasize that the materials of the Wielbark culture in the Łyna, Pasłęka and upper Drwęca rivers catchment areas have been fully collected and compiled by A. Cieśliński (2010). 2   E.g. Karczewski 2001; Juga, Ots, Szymański 2003; Junker, Wieder 2003; Reich 2003; Adlung et al. 2005; Juga-Szymańska 2007a; Bitner-Wróblewska 2008a; Tamulynas 2008; 2009; Banytė-Rowell 2009; Nowakowski 2009b; 2009c; 2013; Nowakiewicz 2011; Shiroukov 2012; 2015; Hoffmann 2013; Martyka 2013; Rudnicki, Skvortsov, Szymański 2015.

302

the material from Roman and Migration Period to the digital database. East Prussia’s exceptionally rich archaeological tradition was a cornerstone in the early stage of the research on the Roman Age and the Migration Period in the Baltic area before 1945. Compared to the vast number of archaeological excavations in East Prussia, only a relatively small amount of publications had been brought to scientific attention until the end of WW II. The project aims at the documentation, re-contextualization and the interpretation of the material culture from the Roman and Migration Period in the inventory of the Museum of Pre- and Early History Berlin (about 10.000 finds) and the Kaliningrad Museum of History and Arts (about 1.600 finds) and will be presented digitally at the end of the project in 2018. With respect to the beautiful location of the Warmia-Masuria Report Session in Giżycko and to show the potential of the information from objects and archival sources, it seems appropriate to present finds of the Roman and Migration Period from the Prussia collection, found in the area of the former Kreis Lötzen, mostly identical to the modern Giżycko district (Powiat Giżycki). The material from this region had a big impact and played a significant role in shaping the directions of research on the archival archaeology of entire East Prussia. Archive materials and previous studies on the archeological antiquities from the former Kreis Lötzen The most famous contribution of the Lötzen area to the research on the Roman Period is obviously the site of Bogaczewo Kula/Bogatzewen (Kulla-Brücke), the eponym find spot of the Bogaczewo culture. Materials from this cemetery, excavated by Hans Hess von Wichdorff in 1915, were published by Jerzy Okulicz in 1958. This work became the foundation of an archival archaeology of East Prussia. Okulicz was the first to attempt to analyze the material by using archival documentation and surviving artifacts, fully appreciating the value of these two types of sources. Such approach remains the principal method for investigating the results of pre-war excavations, and since then it was used to characterize many other sites. For Giżycko district examples include the necropolis in Sterławki Małe/ Klein Stürlack and Guty/Gutten developed by Małgorzata Karczewska (1999) and Anna Juga-Szymańska (2007b). Another project concerning pre-war investigations, which was also initiated in Giżycko region, was launched by Anna Bitner-Wróblewska in the 1980’s. She successfully re-localized the site in Ławki/Lawken, previously excavated by Felix E. Peiser from Prussia Museum and started new fieldworks there (Bitner-Wróblewska 1995). The excavation at Bogaczewo was also the starting point and the heart of the archaeological collection

Christoph Jahn, Izabela Szter

(‘Busse collection’) at the Vaterländische Gedenkhalle der Feste Boyen in Lötzen, initiated in 1916 by the commander of the Festung Boyen Colonal Busse with support of the ‘Altertumsgesellschaft Prussia’ in Königsberg. Even though the primary intention was the strong emphasis on the importance of the Lötzen area during WW I, the Vaterländische Gedenkhalle and its archaeological collection became a remarkable institution of local archaeological research in East Prussia (Brunner 1917, p. 3–4; Karczewska, Karczewski 2017, p. 626). With the intensification of archaeological activities by the Prussia Museum in Königsberg after WW I, the collaboration with small local museums in East Prussia also increased. The Vaterländische Gedenkhalle in Lötzen played an exceptional role, since local enthusiasts like the schoolteachers Dziubiella, Helmut Meye and Dr. Arthur Schmidt worked in Lötzen as local contact persons to the Prussia Museum and reported new finds and performed archaeological excavations3. From the beginning of the archeological activities in the Giżycko region, which can be dated back to the end of 19th century4, up to the present day 39 cremation cemeteries or stray finds from the Roman and Migration Period were discovered and in varying degrees excavated (cf. Fig. 1 and the Appendix). Among them, 37 sites are known from the pre-war surveys. After 1945 new discovered necropolis are known only from Sterławki Wielkie and Paprotki Kolonie (cf. Karczewski 2001). In these circumstances, archival materials represent one of the primary sources to any scientific analysis of the discussed region. Most of the information about archaeological finds in the Lötzen area derived from Arthur Schmidt-Archive and the statements he sent to the Prussia Museum in Königsberg until 1935, when Schmidt moved from Lötzen to Bielefeld in the western part of Germany. The Arthur Schmidt estate is kept at the archive of Kreisgemeinschaft Lötzen in Neumünster. Parts of his archive have already been presented by M. Karczewska (1999), in connection with the material from the cemetery in Sterławki Małe/ Klein Stürlack. Also the importance of archaeological information from several ordnance maps (‘Messtischblätter’), which are stored in Neumünster5, were thoroughly discussed (Karczewska, Karczewski 2017). On these maps Arthur Schmidt had marked the precise location of the 3   Schmidt 1961, p. 277–279. This work was done voluntarily. In 1933 the ‘Vaterländische Gedenkhalle’ was supported by the new staff of the ‘Heimatkundliche Gesellschaft für den Kreis Lötzen’. 4   The first institution in Kreis Lötzen, which took care of local antiquities was the scientific society Verein zur Kunde Masurens (transformed in 1896 in Literarische Gesellschaft Masovia). Its activities and importance in East Prussia archeology was summarized by M. Karczewski (2001, p. 13–14) and M. Hoffmann (2013, p. 51–52, 61, 88, Fig. 65–71). 5   Lötzen 1996 [641]; Orlowen 1998 [643]; Rhein 2095 [726] and Milken 2097 [728].

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

find spots. These maps offer valuable information related to the position of the well-known cemeteries as well as the localization of two formerly unknown cemeteries from Roman period in Giżycko/Lötzen-Brunokreuz (Fig. 1, No. 8) and Róg Pierkunowski/Roggen (Fig. 1, No. 20)6. Further relevant archival sources concerning Roman and Migration Period materials from Giżycko region can also be found within the Prussia-Archive at the Museum of Pre- and Early History in Berlin: so-called ‘Ortsakten’, original find labels and Kurt Voigtmann-Archive. Additional information on the archaeological objects and their context provide the archives of Carl Engel, Rudolf Grenz, Martin Jahn, Felix Jakobson, Herbert Jankuhn, Marta Schmiedehelm or Nils Åberg as well. According to these sources, it seems that the archaeological collection in Lötzen consisted mostly of the objects, which were presented in the exhibition. The objects from the Roman and Migration Period on display came from Bogaczewo Kula/Bogatzewen, Sterławki Małe/Klein Stürlack, Wojsak/Woysack and Staświny/Stasswinnen (Schmidt 1961, p. 281–283). All the archaeological finds discovered prior to the formation of the Vaterländische Gedenkhalle went to the Prussia Museum, among them the artifacts from the cemeteries at Bartlikowo/Bartlickshof or Giżycko-Góra Wisielcza/Lötzen-Galgenberg. Even in the 1920s and 1930s, most of the significant archaeological finds from all periods in Kreis Lötzen were claimed by the Prussia Museum and were sent to Königsberg. However, this indicates that inventories from some sites were split between Lötzen and Königsberg. The separation of archaeological materials between the central museum in Königsberg and regional museum in Lötzen had a fundamental meaning for the later preservation of the finds and the possibility of their re-identification. The ceramic collection from the Prussia Museum in Königsberger was evacuated on a different route and was finally stored in Olsztyn (see Bitner-Wróblewska 2008b, p. 47–58, 62–67). The Museum of Warmia and Masuria also received parts of the preserved collection from the museum in Lötzen. The exhibition in the Vaterländische Gedenkhalle wasn’t the subject of general evacuation of archaeological materials announced in 1943 by W. La Baume. In spite of the massive destruction of the estate of the regional museum, a significant part of the collection was rescued in 1946 by J. Antoniewicz and sent into former Masuria Museum. Thus, for example, objects from the cemetery in Bogaczewo-Kula/Bogatzewen were found in Olsztyn. A list of the remaining materials from former Lötzen museum can be

303

consulted in the publication of Maciej Karczewski (2001) whose settlement analysis of the Great Masurian Lake District is also based on the pre-war material. The collection of the small finds from the Prussia Museum was divided during World War II. Nowadays one part is kept at the museum in Berlin, and the second part is housed in the museum in Kaliningrad (see Bitner-Wróblewska 2008b). The procedure of a comprehensive registration of finds in Berlin and Kaliningrad is still in progress. With regards to the size of both collections, the development of the archaeological objects from East Prussia and the reconstruction of their archaeological context are highly valuable for modern archaeological research. Our paper will be the first attempt to complement this gap and to indicate the large scientific potential of the presented materials. Lötzen materials in Berlin and Kaliningrad

During our work with the Prussia collection in Berlin and Kaliningrad, we got to attribute 86 objects to different sites from the former Kr. Lötzen. These finds came from four cemeteries: Bartlikowa/Bartlickshof (33 finds), Gneist/ Gneist (1 find), Giżycko-Góra Wisielcza/Lötzen-Galgenberg (2 finds) and Klein Stürlack/Klein Stürlack (50 finds) and are thoroughly presented in the catalogue of finds. The disparities in the distribution of materials between the different sites are results of the time of their discovery, methods of stocktaking in the Prussia Museum, as well as today’s state of preservation in comparison to the pre-war state. It is also worth recalling that 71 finds were preserved with parts of the original documentation; the other finds were re-identified according to archival materials. The objects from H. Kemke’s excavation at Bartlikowo/Bartlickshof in 1900 were labelled with small yellow cards with the original inventory numbers from Ostpreußisches Provinzialmuseum (O.P.M.) (cf. Fig. 2 and 3), which could be linked to the preserved label finds and descriptions in the published excavation report (Kemke 1900, p. 108–134). The finds from the later surveys in Bartlikowo/Bartlickshof, with Prussia Museum inventory numbers, could be re-identified according to archives, and among them especially to the drawing of K. Voigtmann and N.  Åberg (cf.  Fig.  4:1a–b i 2a-b). The same archive records also helped to recognize a needle and a miniature vessel from Giżycko-Góra Wisielcza/Lötzen-Galgenberg among the ‘nameless’ materials (cf. Fig.  6). Most of the finds from Sterławki Małe/Klein Stürlack were preserved with the original labels, on which the old Prussia Museum inventory number is noticeable, as well as the grave number or the date of the discovery. For the objects from the ceme6   The field verification of the sites marked on the Schmidt’s archaeolo- tery at Sterławki Małe/Klein Stürlack a primary source for gical maps was done by M. Karczewska and M. Karczewski in 2016 comparison are the photographs from A. Schmidt-Archive (2017, p. 635–636, footnote 17).

304

(cf. Fig. 8:3.4a–b). On the one hand, they show the degree of destruction of the archaeological materials over the years and, on the other hand, they also constitute a clear confirmation, that materials from this site were previously a part of the collection in Lötzen museum. It is also necessary to explain the number of preserved finds from former Kr. Lötzen in the museums in Berlin (83 objects) and Kaliningrad (3 objects). This disparity arises, among others, from the fact that the archeological materials found in the castle ruins or at Fort Quedenau in Kaliningrad mostly lost their original descriptions or finds labels. It is worth recalling, that the archeological antiquities from Bartlikowo/Bartlickshof and Sterławki Małe/Klein Stürlack, recognized in the Museum of History and Art in Kaliningrad, represent ‘eye-catching’ artifacts. The Roman fibula, well known from the publication of W. Gaerte (1929) or two bow brooches, well documented in the ar-

Christoph Jahn, Izabela Szter

chival sources (see Fig. 3:9; 4:3a-b; 8:1), were undoubtedly part of the permanent exhibition in the Prussia Museum. These 86 finds are only a small percentage of the archaeological materials discovered before 1945 at the key sites from the Roman and Migration Period in former Kreis Lötzen. This result is certainly in large part the consequence of the state of preservation of the East Prussian antiquities after the turmoil of war. The documentation in archival records, especially in the files of researchers, who had access to these materials in their original pre-war storage conditions, is often the only possibility to reconstruct the missing archaeological context. Therefore, the lack of these sources often results in the impossibility to re-identify finds from the others sites related to the discussed region. However, the ongoing work on the Prussia collection gives reason to hope to recognize further finds from the former Kreis Lötzen in museums’ storerooms in Berlin or Kaliningrad in the future.

References Archival sources

OPM-Archive – Archive of the Ostpreussisches Provinzialmuseum at the Museum Warmii i Mazur in Olsztyn (ADA MWiM) Ortsakten – Surviving part of the so-called „Fundarchiv“ of the Prussia-Museum housed today in the Archive of Museum für Vor- und Frühgeschichte in Berlin, Staatliche Museen zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz (SMB-PK/MVF, PM-A). Schmidt-Archive – Files of Arthur Schmidt housed in the Archive of Kreisgemeinschaft Lötzen in Neumünster. Schmiedehelm-Archive – Files of Marta Schmiedehelm housed in the Tallinna Ülikooli Ajaloo Instituut, Arheoloogis Arhiiv in Tallinn. Voigtmann-Kartei and Voigtmann-Fibelkartei – Files of Kurt Voigtmann housed in the Archive of Museum für Vor- und Frühgeschichte in Berlin, Staatliche Museen zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz (SMBPK/MVF, PM-IXc 1; SMB-PK/MVF, PM-IXc 2). Åberg-Archive – Files of Nils Åberg housed in the Riksantikvarieämbetet in Stockholm.

Engel-Archive – A part of the files of Carl Engel housed in the Herder-Institut in Marburg, other parts are located at the Seminar für Ur- und Frühgeschichte at the Georg-August-Universität in Göttingen and the Archäologisches Landesmuseum Schleswig-Holstein in Schleswig. Find labels – Orginal so-called „Inventarkärtchen“/„Fundetiketten“ of the Prussia-Museum housed today in the Archive of Museum für Vor- und Frühgeschichte in Berlin, Staatliche Museen zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz (SMB-PK/MVF, PM-IXd 1). Grenz-Archive – Files of Rudolf Grenz housed in the Archäologisches Landesmuseum Schleswig-Holstein in Schleswig. Jahn-Archive – Files of Martin Jahn housed in the Institute of Archaeology, University of Warsaw. Jankuhn-Archive – A part of the files of Herbert Jankuhn housed in the Archäologisches Landesmuseum Schleswig-Holstein in Schleswig (see W. Nowakowski 2013). Jakobson-Archive – Files of Felix Jakobson housed in the Bibliography Latvijas Nacionālais vēstures muzejs in Rīga (see Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich Adlung Ph., Carnap-Bornheim von C., Ibsen T., Valujev A. (ed.) w archiwum Feliksa Jakobsona. Das archäologische 2005 Die Prussia-Sammlung. Der Bestand im Museum Vermächtnis Ostpreußens im Archiv des Felix Jafür Geschichte und Kunst Kaliningrad / Kollekcii kobson, red. T. Nowakiewicz, Aestorium Hereditas, Prussiâ v fondah Kalingradskogo oblastnogo istorikot. II, Warszawa, CD Katalog). hudožestvennogo muzeâ, Bremen.

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

Almgren O. 1923 Studien über nordeuropäischen Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek, Bd. 32, Leipzig. Andrzejowski J., Bursche A. 1987 Archeologia biblioteczna. Cmentarzyska kultury wielbarskiej w Krośnie stanowisko I i w Wielbarku, woj. elbląskie, [in:] Badania archeologiczne w woj. elbląskim w latach 1980–83, Malbork, p. 233–277. Banytė-Rowell R. 2007 Dar kartą apie Šernų kapinyną A. Bezzenbergerio publikacijos ir užrašų duomenimis, Lietuvos archeologija, t. 32, p. 9–30. 2009 Archaeological material concerning the former Memelland District in H. Jankuhn’s Archival Legacy, Archaeologia Lituana, vol. 10, p. 50–64. Beckmann Ch. 1969 Metallfingerring der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, Saalburg-Jahrbuch, Bd. XXVI, p. 5–106. Bezzenberger A. 1904 Analysen vorgeschichtlicher Bronzen Ostpreussens, Königsberg. Bitner-Wróblewska A. 1995 Pochwała archeologii archiwalnej. O  lokalizacji zachodniobałtyjskiego cmentarzyska w  Ławkach (b. Lawken) koło Rynu, [in:] Nvnc de Svebis dicendvum est... Studia archaologica et historica Georgio Kolendo ab amicis et discipulis dicata. Studia dedykowane profesorowi Jerzemu Kolendo w 60-lecie urodzin i 40-lecie pracy naukowej, red. A. Bursche, M. Mielczarek, W. Nowakowski, Warszawa, p. 73–84. 2008a (ed.) Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum / Die archäologischen Inventarbücher aus dem ehemaligen Prussia-Museum  / Arheologičeskie inventarnye knigi byvšego muzeâ «Pussiâ», Aestiorum Hereditas, t. I, Olsztyn. 2008b Śladami kolekcji Prussia-Museum (1943–2008), [in:] Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum, red. A. Bitner-Wróblewska, Aestiorum Hereditas, t. I, Olsztyn, p. 46–67. Bitner-Wróblewska A., Bliujienė A., Wróblewski W. 2009 Following the Traces of the Lost Ėgliškiai-Anduliai Curonian Cemetery, Archaeologia Baltica, vol. 9, p. 77–91. Bitner-Wróblewska A., Rzeszotarska-Nowakiewicz A., Nowa­ kiewicz T. 2011 Katalog, [in:] Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich…, red. T. Nowakiewicz, Aestiorum Hereditas, t. II, Warszawa, p. 60–511.

305

Bolin S. 1926 Die Funde römischer und byzantinischer Münzen in Ostpreussen, Prussia, Bd. 26, p. 203–240. Brunner G. 1917 Die Vaterländische Gedenkhalle der Feste Boyen. Ein Führer durch ihre Sammlungen, Lötzen. Ceranowska E. 2009 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i  wędrówek ludów w Sterławkach Wielkich, pow. Giżycko, Typescript of master’s thesis in the Institute of Archaeology University of Warsaw. Chilińska-Drapella A. 2013 Unknown cemeteries at Corjeiten/Putilovo in the Samland Penisula, [in:] Arheologiâ Baltijskogo regiona (Archaeology of the Baltic), ed. N.A Makarov, A.V. Mastykova, A.N. Khokhlov, Moscow-SantPetersburg, p. 49–59. Cieśliński A. 2001 Materiały z cmentarzyska w Krośnie, pow. pasłęcki, z kartoteki Herberta Jankuhna, [in:] Officina Archaeologica Optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, t. 7, Warszawa, p. 47–63. 2010 Kulturelle Veränderungen und Besiedlungsabläufe im Gebiet der Wielbark-Kultur an Łyna, Pasłęka and oberer Drwęca, Berliner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte, Neue Folge 17, Berlin. Crome J. 1928 Ausgrabungen und Besichtigungen im Jahre 1928, Prussia, H. 28, p. 375–385. Crome H. 1937 Karte und Verzeichnis der vor- und frühgeschichtlichen Wehranlagen in Ostpreußen, Altpreußen, Jg. 3, H. 3, p. 97–125. 1938 Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreußens (1. Teil), Prussia, H. 32/1, p. 173–209. 1939a Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreußens (2. Teil), Prussia, H. 32/ 2, p. 297–324. 1939b Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreußens (3. Teil), Prussia, H. 33, p. 263–289. 1940 Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreußens (Schluß), Prussia, H. 34, p. 83–154. Ebert M. 1923 Neuerwerbungen des Prussia-Museums, Prussia, H. 24, p. 149–172. 1926 Truso, Schriften der Königsberger Gelehrten Gesellschaft, Geisteswissenschaftliche Klasse 3/1, Berlin. Eggers H.J. 1951 Der römische Import im freien Germanien, Atlas der Urgeschichte 1, Hamburg.

306

Engel C., La Baume W. 1937 Kulturen und Völker der Frühzeit in Preußenlande, Königsberg. Gaerte W. 1927a Besichtigungen im Jahre 1927, Prussia, H. 27, p. 294– 299. 1927b Die steinzeitliche Keramik Ostpreußens, Sonderschrift Prussia, Bd. 1, Königsberg. 1929 Urgeschichte Ostpreußens, Königsberg. Ginalski J. 1991 Ostrogi kabłakowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, Przegląd Archeologiczny, t. 38, p. 53–84. Goßler N., Jahn Ch. 2013 Die archäologischen Untersuchungen am spätmittelalterlichen Gräberfeld und am Burgwall von Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, pow. Kętrzyński) zwischen 1827 und 1940 – Ein Rekonstruktionsversuch anhand der Materialien im Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehem. Königsberg/ Ostpreußen), Acta Praehistorica et Archaeologica, Bd. 45, p. 217–278. 2015 The resurrection of Linkuhnen (Rževskoe/Linkūnai): A new perspective on a Roman Iron Age to Viking Age cemetery at the Lower Memel region, Archaeologia Baltica, vol. 21–22, p. 72–91. Groß H. 1939 Ein ostpreußischer Vorgeschichtsfund aus der Abschmelzzeit des Inlandeises, Alt-Preußen, Jg. 4, H. 2, p. 33–35. 1940 Der Rengeweih-Dolch von Eisermühl, Alt-Preußen, Jg.4, H. 4, p. 81–84. Hauptmann T. 1998 Studien zu den Dreisprossenfibeln, [in:] 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5, Wünsdorf, p. 159–173. Hilberg V. 2009 Masurische Bügelfibeln. Studien zu den Fernbeziehungen der völkerwanderungszeitlichen Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren. Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary, Bd. 2, Schriften des archäologischen Landesmuseums, Bd. 9, Neumünster. Hoffmann M. 2013 Dzieje archeologii Prus Wschodnich od początku XVIII wieku do 1920 roku, Olsztyn. Hollack E. 1908 Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen, Glogau-Berlin.

Christoph Jahn, Izabela Szter

Horn R. 1939 Ein römischer Fingerring aus dem Gräberfeld von Klein Stürlack, Prussia, H. 32, p. 261–268. Ibsen T., Skvortsov K.N. 2004 Das Gräberfeld von Berezovka/Groß Ottenhagen – Ein wiederentdeckter Bestattungsplatz des 1. Jahrtausends n. Chr. im Kaliningrader Gebiet., Ber. RGK, Bd. 85, p. 379–452. Iwanicki P., Juga-Szymańska A. 2007 Horyzont 1. kultury bogaczewskiej w świetle analizy wybranych typów zabytków, [in:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium bałtyjskie, t. I, Warszawa, p. 41–71. Iwanicki P. 2012 Cmentarzysko w Lisach pow. gołdapskib w świetle źródeł archiwalnych i współczesnych badań archeologicznych, Pruthenia, t. 7, p. 69–84. Jahn Ch. 2016 The Cemetery of Linkuhnen/Rževskoe: An Overview of the Chronology of Fibulae from the Roman and Migration Periods to the Viking Age, Archaeologia Baltica, vol. 23, p. 152–170. Jakobson F. 2009 Die Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im Kreise Allenstein, Ostpr. Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary, Bd. 1, Hrsg. A. Bitner-Wróblewska, C. von Carnap-Bornheim, J. Ciglis, V. Hilberg, W. Nowakowski, Schriften des Archäologischen Landesmuseums, Bd. 9, Neumünster. Jaremek A. (ed.) 2015 Kosewo. Archiwalne cmentarzysko z okresu wędrówek ludów Kossewen III. Badania w roku 2014, Warszawa. Jaskanis J. 1977 Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu wpływów rzymskich. Materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. IV, p. 239–350. Juga A., Ots M., Szymański P. 2003 Über die Vorteile der Bildung einer „didaktische Kollektion“. Materialien der Bogaczewo-Kultur und Olsztyn-Gruppe in Ajaloo Instituut in Tallinn (Estland), [in:] Antyk i Barbarzyńcy, Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendzie w  siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Bursche, R. Ciołek, Warszawa, p. 205–243. Juga-Szymańska A. 2004 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Tałtach na Pojezierzu Mazurskim, Barbaricum, t. 7, p. 91–147.

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

2007a Archiwalia archeologiczne dotyczące kultury bogaczewskiej, [in:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium bałtyjskie, t. I, Warszawa, p. 121–137. 2007b Cmentarzysko kultury bogaczewskiej w Gutach (byłe Gutten, Kr. Lötzen). Próba rekonstrukcji wyników badań, [in:] Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, red. A. Bitner-Wróblewska, Seminarium bałtyjskie, t. I, Warszawa, p. 393–412. 2014 Kontakty Pojezierza Mazurskiego ze wschodnią strefą Bałtyku w okresie wpływów rzymskich na przykładzie szpil, Seminarium bałtyjskie, t. III, Warszawa. Junker H., Wieder H. 2003 Das neue Prussia-Fundarchiv in Berlin, Archäologisches Nachrichtenblatt, Bd. 8/1, p. 3–13. Kaczanowski P. 1995 Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego, Klasyfikacje zabytków archeologicznych, t. I, Kraków. Karczewska M. 1999 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i  wędrówek ludów w Sterławkach Małych, Krainie Jezior Mazurskich. Rekonstrukcja wyników badań na podstawie materiałów archiwalnych i zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, [in:] Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Międzynarodowa konferencja pod patronatem wojewody olsztyńskiego. Ostróda – 15–17 X 1998, red. M.J. Hoffmann, J. Sobieraj, Olsztyn, p. 239–275. Karczewski M. 1999 Cmentarzysko w Boageczewie-Kuli. Archeologiczna przygoda marszałka von Hindenburga, [in:] Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne. Międzynarodowa konferencja pod patronatem wojewody olsztyńskiego. Ostróda – 15– 17 X 1998, red. M.J. Hoffmann, J. Sobieraj, Olsztyn, p. 277–299. 2001 Źródła archeologiczne do badań nad zasiedlaniem Krainy Wielkich Jezior Mazurskich w okresie wpływów rzymskich, Olsztyn. Karczewska M., Karczewski M. 2017 Dr Arthur Schmidt i archeologia dawnego Kreis Lötzen, [in:] Orbis barbarorum. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata, red. J. Andrzejowski, C. von Carnap-Bornheim, A. Cieśliński, B. Kontny, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t.  VI, Warszawa-Schleswig, p. 625–644.

307

Kemke H. 1900 Das Gräberfeld von Bartlickshof, Schriften der Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, Bd. 41, p. 108–134. Kilian L. 1939 Das Siedlungsgebiet der Balten in der älteren Bronzezeit, Altpreussen, Jg. 3, H. 4, p. 107–114. Kühn H. 1981 Die germanische Bügelfibeln der Völkerwanderungszeit in Mitteldeutschland, Die germanische Bügelfibeln Völkerwanderungszeit, Bd. III, Graz. La Baume W. 1943 Die jungsteinzeitliche Kugelamphoren-Kultur in Ost- und Westpreußen, Prussia, H. 35, p. 13–80. Lau N. 2012 Pilgramsdorf/Pielgrzymowo. Ein Fundplatz der römischen Kaiserzeit in Nordmasowien. Eine Studie zu Archivalien, Grabsitten und Fundbestand, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete, Bd. 11, Neumünster. Lenarczyk K. 1991 Materiały z badań cmentarzyska ciałopalnego z  okresu wpływów rzymskich w Sterławkach Wielkich, gm. Ryn, woj. suwalskie, Rocznik Białostocki, t. 17, p. 65–110. Maciałowicz A. 2008 Das Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Gołębiewo (ehm. Taubendorf). Geschichte und neue Perspektiven der Forschung, Archäologisches Nachrichtenblatt, Bd. 13/1, p. 50–57. 2015 Nieznane cmentarzysko w Lipówce a północne powiązania kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim, [in:] Urbi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur: Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, red. B. Kontny, Barbaricum, t. 11, p. 413–435. Madyda-Legutko R. 1987 Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, BAR International Series, vol. 360, Oxford. Martyka K. 2013 Żelazne elementy broni drzewcowej z dawnych kolekcji Prus Wschodnich w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, Olsztyn. Meyhöfer M. 1961 Aus grauer Vorzeit, [in:] Der Kreis Lötzen. Ein ostpreussisches Heimatbuch, Hrsg. M. Meyhöfer, Würzburg, p. 60–67. Neue Bodenfunde 1935 Neue Bodenfunde. 1. Juli bis 30. September 1935, Alt-Preußen, Jg. 1, H. 3, p. 169–173.

308

1936 Neue Bodenfunde. 1. Oktober bis 31. Dezember 1935, Alt-Preußen, Jg. 1, H. 4, p. 233–238. 1937a Neue Bodenfunde. 1. April bis 31. Juni 1936, Alt-Preußen, Jg. 2, H. 2, p. 66–73. 1937b Neue Bodenfunde. 1. Juli bis 30. September 1936, Alt-Preußen, Jg. 2, H. 3, p. 126–131. 1938a Neue Bodenfunde. 1. 10. 1936 – 30.6.1937, Alt-Preußen, Jg. 3, H. 1, p. 24–29. 1938b Neue Bodenfunde. 1. 7. – 31.12.1937, Alt-Preußen, Jg. 3, H. 2, p. 56–62. 1939a Neue Bodenfunde. 1. 1. – 30.6.1938, Alt-Preußen, Jg. 4, H. 1, p. 26–29. 1939b Neue Bodenfunde. 1. 7. – 31.12.1938, Alt-Preußen, Jg. 4, H. 2, p. 58–62. Nowakiewicz T. (ed.) 2011 Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona / Das archäologische Vermächtnis Ostpreußens im Archiv des Felix Jakobson / Austrumprūsijas arheoloģiskiais mantojums Fēliksa Jākobsona arhīvā, Aestiorum Heredi­ tas, t. II, Warszawa. Nowakowski W. 2001 Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum, Polen, 1: Masuren, Warszawa. 2004 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w Muntowie, pow. Mrągowski, Barbaricum, t. 7, p. 191–247. 2009a Dwa cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich w Starych Kiełbonkach na Mazurach, [in:] Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memorian, red. A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska, Seminarium bałtyjskie, t. II, Warszawa, p. 405–419. 2009b Die wiedergewonnenen archäologischen Archivalien für die ostpreußische Archäologie. Das Fundarchiv des Königsberger Prussia-Museums – Aussage eines Benutzers, Archäologisches Nachrichtenblatt, Bd. 14/2, p. 107–120. 2009c Przez grubą szybę. Badania nad ceramiką kultury bogaczewskiej na podstawie spuścizny Rudolfa Grenza, [in:] Ceramika bałtyjska. Tradycje i wpływy. Materiały z konferencji, Białystok 21–23 września 2005 roku, red. M. Karczewska, M. Karczewski, Białystok, p. 43–56. 2011 Das »Doppelgrab« aus Płociczno bei Suwałki. Ein erster Analyseversuch, Światowit, t. 8 (49), fasc. B, p. 101–118. 2013 Masuren in der Römischen Kaiserzeit. Auswertung der Archivalien aus dem Nachlass von Herbert Jankuhn, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete, Bd. 12, Neumünster.

Christoph Jahn, Izabela Szter

Okulicz J. 1958 Cmentarzysko z okresu rzymskiego odkryte w miejscowości Bogaczewo, na przysiółku Kula, pow. Giżycko, Rocznik Olsztyński, t. I, p. 47–116. Peiser F.E. 1919a Zerstörtes Hügelgrab bei Augusthof, Kr. Lötzen, Prussia, H. 23/2, p. 307–311. 1919b Gräberfeld bei Grzybowen, Kr. Lötzen, Prussia, H. 23/2, p. 313–319. Raddatz K. 1957 Der Thorsberger Moorfund. Gürtelteile und Körperschmuck, Offa-Bücher, Bd. 13, Neumünster. Reich Ch. 2003 Archäologie einer vorgeschichtlichen Sammlung, Die Bestände des ehemaligen Prussia-Museums im Berliner Museum für Vor- und Frühgeschichte, Archäologisches Nachrichtenblatt, Bd. 8/1, p. 14–23. 2006 Das Gräberfeld von Oberhof – Kulturelle Beziehungen und Kontakte, Archaeologia Lituana, vol. 7, p. 85–97. 2007 Remarks on Male Burials in the Cemetery of Oberhof (Aukštkiemiai), Archaeologia Baltica, vol. 8, p. 195–204. Rudnicki M. 2010 Zabytki z kompleksu nekropoli w Kosewie, pow. mrągowski jako przykład rozwoju i kontaktów grupy olsztyńskiej w późnym okresie wędrówek ludów, Typescript of PhD’s thesis in the Institute of Archaeology University of Warsaw. Rudnicki M., Skvortsov K., Szymański P. 2015 Uwagi wstępne o kolekcji Biriukova, czyli o możliwości identyfikacji zabytków z dawnego Prussia-Museum w Królewcu, [in:] Urbi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur: Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, red. B. Kontny, Barbaricum, t. 11, p. 585–600. Schmidt A. 1961 Die „Vaterländische Gedenkhalle“ in Lötzen, [in:] Der Kreis Lötzen. Ein ostpreussisches Heimatbuch, Hrsg. M. Meyhöfer, Würzburg, p. 277–284. Schmiedehelm M. 2011/1944   Das Gräberfeld am Jaskowska-See in Masuren. Studien zur westmasurischen Kultur der römischen Eisenzeit, Warszawa. Shiroukhov R. 2012 „Prūsijos“ muziejaus archeologijos kolekcijos ir archyvai, [in:] Mažoji Lietuva: paribio kultūros tyrimai, sud. G. Blažienė, N. Morozova, J. Zabarskaitė. Vilnius, p. 131–166. 2015 Contacts between Prussians and Curonians in the 11th–early 13th centuries, according to the archaeological data, [in:] Materiały do Archeologii War-

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

mii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoff­mann, Warszawa-Białystok, p. 255–273. Šnore R. 1930 Dzels laikmeta latviešu rotas adatas, Latviešu aizvēstures materiāli, t. 1, p. 39–95. Szter I. 2010 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i  z  okresu wędrówek ludów w Kamieniu na Pojezierzu Mazurskim, Wiadomości Archeologiczne, t. LXI, p. 201–331. Szymański P. 2000a Ceramika z cmentarzysk kultury bogaczewskiej. Próba analizy na podstawie wybranych materiałów, Barbarcium, t. 6, p. 109–201. 2000b Poszukiwania cmentarzysk z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów znanych z dawnych badań na Mazurach, [in:] Antiquitates Prussiae. Studia z archeologii dawnych ziem pruskich, red. J. Kolendo, W. Nowakowski, Warszawa, p. 237–245. 2004 Cmentarzysko kultury bogaczewskiej i grupy olsztyńskiej w Zalcu koło Mrągowa, na Pojezierzu Mazurskim, Barbaricum, t. 7, p. 153–190. 2008 Aus Archivforschungen. Erste Bemerkungen zum Baltischen Gräberfeld aus Völkerwanderungszeit in Rothebude, Kr. Goldap, Archäologisches Nachrichtenblatt, Bd. 13/1, p. 83–89. Tamulynas L. 2008 Das archäologische Untersuchungsmaterial des Memellandes in der Kartei von Felikss Jakobsons, Archaeologia Lituana, vol. 9, p. 150–160. 2009 Contribution of local residents to the development of archaeological investigations in the Memelland before World War II, Archaeologia Lituana, vol. 10, p. 7–21. Tempelmann-Mączyńska M. 1985 Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeitim mitteleuro-

309

päischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen 43, Mainz. Thomas S. 1966 Die provinzialrömischen Scheibenfibeln der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, Berliner Jahrb. Vor- u. Frühgesch., Bd. 6, p. 119–178. Toeppen M. 1870 Geschichte Masurens. Ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte, Danzig. Wiśniewska A. 2011 Materiały z  cmentarzyska w  Leśniewie, pow. kętrzyński (dawne Fürstenau, Kr. Rastenburg), Wiadomości Archeologiczne, t. LXII, p. 119–168. Woźniak M. 2011 Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Kozłówku, pow. nidzicki (d. Klein Koslau, Kreis Neidenburg) w świetle publikacji i materiałów archiwalnych, Wiadomości Archeologiczne, t. LXII, p. 169–208. 2016 Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Liwinkach, pow. nidzicki, Wiadomości Archeologiczne, t. LXVII, p. 195–226. Wróblewski W. 2009 O pożytkach płynących z odkurzania źródeł archiwalnych. Przykład cmentarzyska w Schulstein (obecnie Volnoe) na Sambii, [in:] Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memorian, red. A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska, Seminarium bałtyjskie, t. II, Warszawa, p. 595–604. Wulff K. 1868 Aufdeckung eines altpreussischen Begräbnisplatzes bei der Stadt Lötzen, Altpreussische Monatsschrift, Bd. 5, p. 548–555. 1869 Heidnische Grabstätte bei Lötzen, Altpreussische Monatsschrift, Bd. 6, p. 181.

Catalogue of finds This catalogue includes all objects from the Roman and Migration Period, discovered before 1945 in the Giżycko county (former Kr. Lötzen) and identified amongst the material of the former Prussia-Museum, which are currently stored at the Museum für Vor- und Frühgeschichte in Berlin (pieces with inventory numbers preceded by PM Pr. and PM Pr. D) and at the Kaliningradskij Oblastnoj IstorikoHudožestvennyj Muzej in Kaliningrad (pieces with inventory numbers preceded by KOIHM). The layout of the catalogue reflects the assignment of the finds to particular sites and –within those – to particular excavation campaigns and particular features. The pieces were described according to the commonly used

typological classifications7. The description of each find also contains the data indicating the basis for its identification and its degree of preservation in relation to its prewar state. Information about accompanying finds has also been provided as it reflects well the preservation percentage of the inventories of each feature. 7   The following classifications were used: for brooches – Almgren 1923 (with addition by Hauptmann 1998); Thomas 1966; Kühn 1981 (with addition by Hilberg 2009); belt buckles – Madyda-Legutko 1987; strap ends – Raddatz 1957; metal, glass and amber beads – Tempelmann-Mączyńska 1985; finger-rings – Beckmann 1969; pins – Juga-Szymańska 2014; spurs – Ginalski 1991; spear heads – Kaczanowski 1995; pottery vessels of Bogaczewo culture – Szymański 2000a.

310

Christoph Jahn, Izabela Szter

Fig. 1. Archaeological discoveries of Roman and Migration Period sites in the former Kreis Lötzen before and after 1945. Cemeteries: 1. Bartlikowo/Bartlickshof; 2. Bogaczewo Kula/Bogatzewen, Kulla-Brücke; 3. Bystry/Biestern b. Lötzen; 4. Czyprki/Czyprken; 5. Giżycko „Góra Wisielcza“/ Lötzen, Galgenberg; 6. Giżycko /Lötzen, Amtsgarten; 7. Giżycko/Lötzen, Sportplatz; 8. Giżycko /Lötzen, „Brunokreuz“; 9. Głąbowo/Glombowen; 10.Grzybowo/Grzybowen; 11. Guty/Gutten; 12. Jora Wielka/Jawer; 13. Kalinowo/Kallinowen; 14. Knis/Gneist; 15. Kronowo/Kronau; 16. Ławki/ Lawken; 17. Lechlin/Abbau Lechlin (Seefeld); 18. Mazuchówka/Masuchowken; 19. Paprotki Kolonia; 20. Róg Pierkunowski/Roggen; 21. Rybical/ Riebenzahl; 22. Siejba/Scheuba; 23. Skomack Mały/Klein Skomatzko; 24. Skorupki/Skorupken; 25. Staświny/Stasswinnen; 26. Sterławki Małe/ Klein Stürlack; 27. Sterławki Wielkie/Groß Stürlack; 28. Wilkasy/Wilkassen; 29. Wojsak/Woysac; 30. Wrony/Groß Wronnen; 31. Zalec/Salza; 32. Zielony Lasek/Grünwalde; Stray finds: 33. Dejguny/Deyguhnen; 34. Giżycko/Lötzen; 35. Jesiorko/Jesziorken; 36. Knis/Gneist; 37. Malinka/ Mallinken; 38. Mrówki/Mrowken b. Rhein; 39. Ostrów/Werder am Arys-See; 40. Ryn/Rhein; 41. Staświny/Stasswinnen; 42. Sterławki Małe/Klein Stürlack; 43. Sterławki Wielkie/Groß Stürlack; 44. Szczepanki/Sczepanken; 45. Wrony/Groß Wronnen (Großwarnau) (cf. Appendix for list of stray finds and graves/cemeteries)

This catalogue also includes information from preserved find labels to which it has not been possible to assign any pieces, and which should be stored at the Berlin museum among the ‘unnamed’ objects. Source information – from find labels and other archival recordings – is italicized with original German spelling, which may be of great importance both for the

interpretation of these terms and for the reconstruction of the fate of each find. Abbreviations used in find labels and archival sources are explained below. Before describing the finds, the history of sites where they were found has been recorded, and the list of most important sources was compiled.

The abbreviations for find descriptions are those used on find labels. A.-Fib. – Armbrustfibel abfall. – abfallend Achskn. – Achsenknopf Aufl. – Augenfleck Beschl. – Beschlag br. ev. brz. – bronzener Br. – Bronze Bruschst. – Bruchstück(e) Bstp. – Bernsteinperle(n) cyl. – zylindrischer

dickschbfg. – dickscheibenförmig eis. – eiserner Emp. – Emailperle(n) […]fg. – förmig Fib. – Fibel Gbeschlag – Gürtelbeschlag 2 gl. – zweigliedriger Glsp. – Glasperle(n) gr. – großer Gschn. – Gürtelschnalle goldübfg. – goldüberfangener Kl. – kleiner

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

m. – mit Ndl. – Nadel Ndsch. – Nadelscheide rechteck. – rechteckiger Rgg. – Ringgarnitur Rz. – Riemenzunge Schbe – Scherbe(n) Schn. – Schnalle Schnallenbgl. – Schnallenbügel Stk. – Stück(e) Spw. – Spinnwirtel Strfd. – Streufund(e) tön. – tönern u. – und u.F. – (mit) umgeschlagenem Fuß Bartlickshof (Bartlikowo – village does not exist anymore) A flat urnfield dating to the Roman and Migration Period, located on a sandy hill near the south-western bank of Lake Tałtowisko. The history of study can be divided into several stages. First known finds from Bartlikowo date back to the end of the 19th century. They were bronze bow fibulae, a pendant and a clay spindle whorl, which a landowner from Bartlikowo, Herr Engelbrech donated to the Insterburger Altertumsgesellschaft. The pieces were later passed on to the Ostpreußisches Provinzialmuseum (O.P.M. 21412), and finally from there to the Prussia-Museum in Königsberg. These accidental discoveries formed the basis for initiating archaeological research. In summer 1899, Henrich Kemke from the Physikalisch-Ökonomische Gesellschaft visited the site and pointed out the significant damage in the cemetery. In the following year excavations were conducted over 5 days and 71 features were discovered, mostly graves containing cremation urns. The material was handed over to the Ostpreußisches Provinzialmuseum where it was catalogued under No. O.P.M. 21245-21411(?). The report on the research and the full inventory of finds, as well as some illustrations, were published in the association’s magazine (Kemke 1900). We know much less about further archaeological research in Bartlikowo as the results were never published. Unfortunately, no documentation was preserved either. A little information can be found in a few notes made by M. Schmiedehelm and K. Voigtmann. We know that further excavation campaigns were led by the Prussia-Museum but the excavator or the exact year is unknown. The research was conducted on the grounds north of the terrain previously excavated by Kemke. At least 7 features were discovered at that time, and they were catalogued as No. V-415-8773b. Further excavations in Bartlikowo were carried out by Felix Peiser who registered at least 505 features (this is the last feature number mentioned by preserved find la-

311

v. – von veschm. ev. verschmolz. – verschmolzener zahlr. – zahlreiche zsgedrückte – zusammengedrückte The descriptions of find measurements were provided with the following abbreviations: B. – breadth Dm. – diameter H. – height Hdm. – head diameter (of pins) L. – length Th. – thickness W. – weight bels). Unfortunately, the year of this research is unknown. The material became part of the Prussia-Museum’s collection where it was catalogued as No. VII-75-9272. The last excavations in Bartlikowo were carried out by Carl Engel. The archives indicate that in 1929 he discovered at least 7 features and the finds were catalogued as No. VII-242-11402. In total, at least 587 graves/features were discovered in Bartlikowo. Due to the complicated history of research, renewed cataloguing of finds after each excavation, and the lack of documentation including plans and descriptions of the exact location of excavations, it is impossible to state unequivocally whether such a large number of features was registered within only one cemetery, or whether other cemeteries were also discovered and researched in this village. Before World War II, the finds from Bartlikowo were stored at the Prussia-Museum, from 1905 they also included those sent by Herr Engelbrecht and those found by Kemke and previously held in the Ostpreußisches Provinzialmuseum. However, M. Schmiedehelm’s archives show that isolated finds from Bartlikowo were also stored at a regional museum in Lyck, where they were catalogued under No. III:3-6. Nevertheless, the Estonian scholar did not note the details of their discovery. It is also unknown how they ended up there and what happened to them after the war. At present, the finds from Bartlikowo are stored at museums in Poland, Russia and Germany. The Museum of Warmia and Mazury in Olsztyn has at least one vessel in its collection8. The Museum in Kaliningrad has two fibulae. In the Berlin museum, 28 finds have been attributed to Bartlikowo so far, but 38 other unassigned finds labels

8   It is a small bowl (cat. no. 239) from grave no. 403, from the time of F. Peiser’s research. The find was published by M. Karczewski (2001, p. 68, Pl. 2:1).

312

may mean that some more objects from this village might be identified here in the future. Basic sources: Ortsakte Bartlickshof SMB-PK/MVF, PM-A 2273/1; PM OPM 21297; PM OPM 21412; PM VII, 75, 9272; Engel-Archive (Marburg); Engel-Archive (Schleswig); Grenz-Archive; Jahn-Archive; Kossinna-Archive; Schmiedehelm-Archive; Schmidt-Archive; OPM-Archive Bartlikowo; Kemke 1900, p. 108–134; Bezzenberger 1904, p. IX–X; Bolin 1926, p. 227; Engel, La Baume 1937, p. 263, 266, 269, 271, 274, 282; Gaerte 1929, p. 213 Fig. 161f–g; Meyhöfer 1961, p. 64 Fig. 16; Jaskanis 1977, p. 255–256; Karczewski 2001, No. 6. Materials from the 1st excavation campaign (H. Kemke 1900) Stelle 1 O.P.M. 21245 1 Schbe (Rand –) 21245. Feature 4 (urngrave) 1. PM Pr. 11176 (Fig. 2:1) – Bronze boat-shaped belt fitting with two rivets, ends tapered and decorated with horizontal engraved lines, one end missing; uneven bronze surface. Measurements: surviving L. 4,9 cm; max. B. 1,5 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21248. 2. PM Pr. 11177 (Fig. 2:2) – Bronze boat-shaped belt fitting with two rivets, one missing, ends tapered and decorated with horizontal engraved lines; green patina with stains. Measurements: L. 5,3 cm; max. B. 1,2 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21249. 3. PM Pr. 11178 (Fig. 2:3) – Bronze boat-shaped belt fitting with originally two rivets, ends tapered and decorated with horizontal engraved lines, one end with rivet missing; green patina with stains. Measurements: surviving L. 4,5 cm; max. B. 1,4 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21250. 4. PM Pr. 11179 (Fig. 2:4) – Bronze boat-shaped belt fitting with originally two rivets, ends tapered and decorated with horizontal engraved lines (ends with rivets did not survive); green patina with stains. Measurements: surviving L. 3,6 cm; max. B. 1,4 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21251. 5. PM Pr. 11180 (Fig. 2:5) – Bronze boat-shaped belt fitting with originally two rivets, ends tapered and decorated with horizontal engraved lines (ends with rivets did not survive); uneven bronze surface. Measurements: surviving L. 3,6 cm; max. B. 1,3 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21[252]. 6. PM Pr. 14516 (Fig. 2:6) – Fragment of cross-shaped iron belt fitting with originally four rivets, two rivets missing, rectangular in cross-section; one arm missing, iron corro-

Christoph Jahn, Izabela Szter

sion. Measurements: L. 3,5 cm; surviving B. 2,8 cm; Th. 0,1 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21253. 7. PM Pr. 11181 (Fig. 2:7) – Glass bead, transparent colourless, undefined type; melted. Measurements: Dm. 1,1 x 1,5 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21263. 8. PM Pr. 11182 (Fig. 2:8) – Fragment of narrow, ringshaped bronze, decorated with two lines of dots, triangular in cross-section (fragment of bracelet?); green patina. Measurements: surviving L. 2,7 cm; B. 0,55 cm; Th. 0,55 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21264. 9. PM Pr. 11183 (Fig. 2:9) – Fragment of bronze wire, partly round in cross-section; green patina with stains. Measurements: surviving L. 2,3 cm; Th. 0,3 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21265. 10. PM Pr. 11184 (Fig. 2:10) – Bronze fragment, melted; green patina. Measurements: surviving L. 1,5 cm; surviving B. 1,6 cm; Th. 0,8 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21266. Rest of inventory: Fragments of the urn, 2 iron nails, iron rectangular and cross-shaped belt fittings, iron awl, fragment of pin or needle, melted glass bead and fragment of bracelet. Remark: according to an old find label, all materials from Stelle 4 were inventoried under Nos. O.P.M. 21246-21266: 1 Kreuzfg. eis. Beschlag 2/1253 [/] 2 rechteck. eis. Beschl. 2/1257 [/] 2 lang= [dito: rechteck. eis. Beschl.] 2/1260/1 [/] 1 [dito: lang.] ohne No. [/] 5 webschiffchenartige Br. Beschläge [/] 2/1248-1252. Literature: Kemke 1900, p. 110–111, Pl. III:17. Archival sources: Find labels Bartlickshof: SMB-PK/MVF, PM-IXd; Schmiedehelm-Archive: 7.13-20; 7.13e-63; 7.22-60a. Feature 5 (urngrave) 1. PM Pr. 14517 (Fig. 2:11) – Fragment of a small iron knife blade; iron corrosion. Measurements: surviving L. 2,7 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21267. 2. PM Pr. 11185 (Fig. 2:12) – Bronze boat-shaped belt fitting with originally two rivets, ends tapered and decorated with horizontal engraved lines, one end with rivet missing; partly melted and deformed; uneven bronze surface, partly covered with traces of iron corrosion. Measurements: surviving L. 3,5 cm; max. surviving B. 1,2 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21268. 3. PM Pr. 11186 (Fig. 2:13) – Bronze boat-shaped belt fitting with originally two rivets, ends tapered and decorated with horizontal engraved lines (ends with rivets did not survive); melted and deformed; uneven bronze surface partly covered with traces of iron corrosion. Measurements: surviving

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

3,4 cm; max. surviving B. 1,3 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21269. Rest of inventory: Fragments of the urn, iron buckle. Remark: according to an old find label, all materials from Stelle 5 were inventoried under Nos. O.P.M. 21267-21269: 2 br. webschiffartige Beschl 2/1268/9 [/] Eisenreste 2/1267. Literature: Kemke 1900, p. 111. Archival sources: Find labels Bartlickshof: SMB-PK/MVF, PM-IXd; Schmiedehelm-Archive: 7.13-21; 7.25.3-5.

313

surviving L. 3,6 cm; B. 1 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21278. Rest of inventory: Fragments of the urn. Literature: Kemke 1900, p. 111. Archival sources: Schmiedehelm-Archive: 7.13-22; 7.25.3-8. Feature 12 (urngrave, gelber Sand, stand auf einem flachen Stein) 1. PM Pr. 11190 (Fig. 3:1) – Big, barreled and approximately biconical bronze bead (Tempelmann-Mączyńska type 521), richly decorated with engraved triangles; green patina with stains. Measurements: Dm 2,2 cm; H. 2,9 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21280. 2. PM Pr. 3651 (Fig. 3:2) – Big, barreled and approximately biconical bronze bead (Tempelmann-Mączyńska type 521), richly decorated with engraved triangles; green patina with stains. Measurements: Dm 2,4 cm; H. 2,5 cm. O.P.M. inventory number: 21279. Rest of inventory: Fragments of the urn. Remark: Re-identification based on the description in H. Kemke’s publication (1900, p. 111). Literature: Kemke 1900, p. 111, Pl. III:11. Archival sources: Schmiedehelm-Archive: 7.25.3-9.

Feature 7 (urngrave, im Sand) 1. PM Pr. 14515 (Fig. 2:14) – Iron axe; completely preserved, partly with fire patina. Measurements: max. L. 18,8 cm; Edge L. 5,7 cm. 2. PM Pr. 11187 (Fig. 2:15) – Two rim sherds of small bowl, lid of the urn or vessel (Szymański group III), decorated with horizontal, but irregular lines below the neck and above the shoulder, pattern hardly visible; surface dark brown in colour and smoothed. Measurements: surviving L. 6,6 cm; max. surviving B. 10 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21272. Rest of inventory: Fragments of the urn, iron scissors. Remark: Re-identification based on the drawing in H. Kemke’s publication (1900, Pl. IV:16). Literature: Kemke 1900, p. 111, Pl. IV:12.16. Archival sources: Jakobson-Archive: CD catalogue: Bar- Feature 13 (urngrave, im Sande unter einem grossen Kopftlickshof:030.036.037; Schmiedehelm-Archive: 7.13e-97; stein, under the urn kohlige Erde) 7.13e-136; 7.25.3-6. 1. PM Pr. 11191 (Fig. 3:3) – Glass bead, melted, dark (dark blue?), type undefined. Measurements: Dm. 0,9 cm. Small yelFeature 8 (urngrave) low paper card with original O.P.M. inventory number: 21281. 1. PM Pr. 11188 (Fig. 2:16) – Glass barrel bead, blue opaque Rest of inventory: Urn. glass (Tempelmann-Mączyńska type 2); incomplete. Meas- Remark: according to an old find label, all materials from urements: Dm. 1,4 cm; H. 1,25 cm. Small yellow paper card Stelle 13 were inventoried as O.P.M. inventory number with original O.P.M. inventory number: 21277. 21281: verschmolz. Perle. Rest of inventory: Fragments of the urn and beads (among Literature: Kemke 1900, p. 111. them: 1 grosse goldüberfangene Glasperle, noch 1 blaue Archival sources: Find labels Bartlickshof: SMB-PK/MVF, Glasperle und Rest von solchen, 2 rote und 13 ockerfarbige PM-IXd. Emailperle […]; 4 verschmolzene Glas- und Emailperlen Remark: according to an old find label, all materials from Feature 14 (urngrave, with remains of funeral pyre) Stelle 8 were inventoried under O.P.M. inventory numbers 1. PM Pr. 11192 (Fig. 3:4) – flat clay spindle whorl with pro21271-21277: ockerfarbene Emp 13 Stck 2/1275 [/] 2 rote longed poles; surface grey-brown in colour and cracked. Emp 2/1274 [/] 1 golduberfg. 2/1273 [/] 1 grüne Glp 2/1277 Measurements: Dm. 4,8 cm; H. 3 cm. Small yellow paper [/] zahlr. Perlenreste u. verschm. Br. card with original O.P.M. inventory number: 21282. Literature: Kemke 1900, p. 111. Rest of inventory: Urn and iron belt buckle. Archival sources: Find labels Bartlickshof: SMB-PK/MVF, Remark: according to an old find label, all materials from PM-IXd; Schmiedehelm-Archive: 7.25.3-7. Stelle 14 were inventoried as O.P.M. inventory numbers 21282-21283: 21282 tön. Spinnwirtel [/] 21283 eis. ovale Feature 11 (urngrave, with remains of funeral pyre) Schnalle. 1. PM Pr. 11189 (Fig. 2:17) – Fragment of narrow bronze Literature: Kemke 1900, p. 112, Pl. IV:4. bracelet, decorated with engraved triangles, plano-convex Archival sources: Find labels Bartlickshof: SMB-PK/MVF, in cross-section; green patina with stains. Measurements: PM-IXd; Schmiedehelm-Archive: 7.13e-13; 7.13-20; 7.25.3-10.

314

Feature 16 (urngrave, auf einem grösseren Stein) 1. PM Pr. 11193 (Fig. 3:5) – Fragment of narrow bronze bracelet, decorated with engraved triangles, plano-convex in cross-section; green patina with stains. Measurements: surviving L. 2,6 cm; B. 0,9 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21284. 2. PM Pr. 11194 (Fig. 3:6) – Fragment of narrow bronze bracelet, plano-convex in cross-section; lightly deformed, uneven bronze surface. Measurements: surviving L. 5,4 cm; B. 0,8 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21285. Rest of inventory: Fragments of the urn. Literature: Kemke 1900, p. 112. Archival sources: Schmiedehelm-Archive: 7.13-22; 7.25.3-11. Feature 18 (starke Brandschicht) 1. PM Pr. 11195 (Fig. 3:7) – Flat, lightly biconical clay spindle whorl; surface grey-brown in colour and cracked, completely preserved. Measurements: Dm. 3,5 cm; H. 1,9 cm. Small yellow paper card with original O.P.M. inventory number: 21286. Rest of inventory: unknown. Literature: Kemke 1900, p. 112. Archival sources: Schmiedehelm-Archive: 7.13-20; 7.13e13; 7.25.3-12. Feature 20 (ein sehr grosser Kopfstein, urngrave underneath im gelben Sand, beneath the urn etwas kohlige Erde) 1. PM Pr. D. 715 (Fig. 3:8) – Bronze pin (Juga-Szymanska type Nikutowo); completely preserved, green patina with stains. Measurements: L. 6,9 cm; Dm. of the pins head 0,9 cm. Rest of inventory: Urn with lid, iron knife, iron axe, iron belt buckle with doubled tongue, iron strap end, small decorated bone. Remark: Re-identification based on the drawing in H. Kemke’s publication (1900, Pl. IV:6). Literature: Kemke 1900, p. 112, Pl. III:13.15, IV:3.6.9.15; Juga-Szymańska 2014, p. 250, Pl. XXX:3.02 (there further literature). Archival sources: Schmiedehelm-Archive: 7.8a-121; 7.1322, 76; 7.13d-1138; 7.13e-136; 7.20d-15.15a; 7.21-395.395a.

Christoph Jahn, Izabela Szter

Remark: Re-identification based on the drawing in H. Kemke’s publication (1900, Pl. III:9). Literature: Kemke 1900, p. 114, Pl. III:8.9. Archival sources: Schmiedehelm-Archiv: 7.13e-86; 7.25.3-21. Stray finds 1. KOIHM 18350.1 (Fig. 3:10) – Bronze bow fibulae, semicircular head-plate with five knobs, rhomboid foot-plate with two small attachments on the sites (Bierbrauer typegroup Csongrád, West-Baltic variant acc. to Hilberg), pin with hinge construction, bow decorated with two concentric circles (pattern not well preserved). Cf. with the drawing of F. Jakobson and with description of K. Voigtmann (Reck-Konstruktion); completely preserved, green patina, on the underside by pin-catch noticeable traces of iron corrosion. Measurements: L. 5,5 cm; B. 3,1 cm. Remark: Re-identification based on the file of K. Voigtmann; according to H. Kemke (1900, p. 108, footnote 1) this brooches was found by Mr. Engelbrecht (owner from Bartlickshof) during the field works and was given to Insterburger Altertumsgesellschaft. Later this find was held by Ostpreußisches Provinzialmuseum (O.P.M. inventory number: 21412 – acc. K. Voigtmann) and finally it was kept in Prussia-Museum. Literature: Kemke 1900, p. 108, footnote 1; Kühn 1981, cat. no. 41; Hilberg 2009, p. 362–364, Pl. 4:27 (there further literature). Archival sources: Grenz-Archive; Jakobson-Archive, CD catalogue: Bartlickshof:002; Voigtmann-Kartei Bartlickshof: SMB-PK/MVF, PM-IXc 1. Materials from the 2nd excavation campaign (year and author unknown – possibly F. Peiser; PM inventory number: V-415-8773b)

Feature 2 (feature form unknown) 1. PM Pr. 9778.9 (Fig. 4:1a) – Iron belt buckle, frame kidney-shaped and richly decorated by group of three ribs, spike flat and cross-shaped, rectangular buckle plate with two small rivets with semicircular head (Madyda-Legutko group H); edges of buckle plate lightly damaged. Measurements: L. 5 cm; B. 3,7 cm. Stelle 28 Rest of the inventory: at least one more iron belt buckle – O.P.M. 21304/5 (2 [/] eis. Kreuzdornschn. 2 gl.) eis. 1 Punzstift 2/305 [/] Bruchst. von Halsring 2/304 Remark: Re-identification based on the drawings of F. Jakobson und N. Åberg (Fig. 4:1b). Feature 33 (urngrave, in gelben Sand) Archival sources: Jakobson-Archive, CD catalogue: Bart­ 1. PM Pr. 5631 (Fig. 3:9) – Open ring made of bronze lick­ shof:015; Åberg-Archiv: ATA_Åberg_F2_Vol.9_Ostwire, round in cross-section, backwards bended and pro- pr._PM_Del_II_Bartlikshof filed ends; completely preserved, green patina with stains. Measurements: Dm. 2,5 cm. Grab 3. Rest of inventory: Fragments of the urn and iron spur. br. Nietsporn + prof. Stachel

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

Grab 4. Rz. (Br.) + Hammerkopf Grab 6. eis. runder Stab. [/] Spirale [/] Br.-Ringelchen ? Grab 7. eis. Messer, abfall. Rücken [/] + [/] ?

315

Grab 137b. 1 br. A-Fib. + u. F. Br. [/] 1 [dito: br. A-Fib. u. F.] + Rgg. [/] 1 goldübfg. Glsp. Grab 165. [bracket on the right side: Reste] Br-Draht [and] Br- Spiralen [/] 1 verschmolzen Glsp. [/] 1 Ampulle + Br-Drahtresten. [/] 4 Br-Perlen [/] 2 Mosaikperlen.

Materials from the 3rd excavation campaign (F. Peiser, Feature 241 (feature form unknown) year unknown; PM inventory number: VII-75-9272) 1. KOIHM 17332.38 (Fig. 4:3a) – Fragment, central part of bronze, lightly rhomboid, roman provincial fibulae, decGrab 1. (Strf.?) orated with enamel (Thomas type g); surface very damSpw. [/] hutförmige gr. Bstp. [/] 3 4 Spiralfingerringe [/] 1/2 aged – noticeable only rests of white/blue/green enamel, blaugrüne Glsp. [/] 1 dickschbfg. Bstp. restored. Measurements: surviving L. 2,5 cm; surviving B. 2,2 cm (originally Dm. 4,1 cm). Grab 2. (Strf.) Rest of the inventory: at least Schmelz(?)perlen Hälfte 2 Spw. 2 Br.-Drahtreste [/] verschm. Perlen (Gls u. Em.) [/] 1 gelblich, klein Glaskugelsegment weiß durchsicht (acc. to breiter, 1 schmaler eis. Beschlag [/] 1 Nadel. Br. (Kopf fehlt) F. Jakobson-Archive) [/] 3 zsgedrückte Br.-Spirale. Remark: Re-identification based on the photo (No. 2516:8) in so-called „Didaktischen Kollektion des Archäologischen Grab 3. (Strf.) Kabinetts“ of the Tartu University (Juga, Ots, Szymański 2 Br-Perlen. 2003, Pl. 2516:8) and the publication of W. Gaerte (1929, Fig. 161f – Fig. 4,3b). Cf. also with the descriptions of Grab 6. (Strfd. ?) F. Jakobson (Archive, CD catalogue: Bartlickshof:033) and 1 Stk Br-Blech M. Ebert (1926, p. 79). Literature: Ebert 1926, p. 79; Gaerte 1929, p. 210, Fig. 161f; Strfd.[?] 9–12 Eggers 1951, p. 101, No. 559; Thomas 1966, p. 141, 153, 178 1 Br.-Stab (Ndl?) [/] 1 Schmelzstück [/] 1 Br.-Rest [/] 1 Nagel list 7; Nowakowski 2001, p. 45, Pl. I:4 (there further liter[u.] 1 Schnallenbgl. ? [b: Eisen] ature); Juga, Ots, Szymański 2003, p. 212, 219, Pl. 2516:8. Archival sources: Grenz-Archive; Engel-Archive; JakobGrab 10 son-Archive, CD catalogue: Bartlickshof:033; Schmiede1 cyl. Bstp. + gewölbter [/] Oberfläche [/] Am Cylinder 3 helm-Archive: 7.13-22. Drehfurchen Grab 412. Feature 61 (feature form unknown) Wetzstein. 1. PM Pr. D. 709 (Fig. 4:2a) – Bronze object, similar in shape to an ear spoon, upper part crook-shaped with chain made Grab 414. of four rings, central and lower part flattened; completely eis. Gschn. preserved, bronze patina with stains. Measurements: total L. 9,5 cm; max. B. 0,6 cm; L. of the chain 2,5 cm. Grab 420b/a. Rest of the inventory: at least one bronze brooch type b) eis. Messer + [/] + [/] a) br. Fibel, Almgr. V/128 [/] […] + Dollkeim/Kovrovo, iron belt buckle with buckle plate, iron Hülse. knife and two iron bucket pendants, one with chain rests. Remark: Re-identification based on the drawings of Feature 428a (feature form unknown) F. Jakobson and K. Voigtamann (Fig. 4:2b). 1. PM Pr. 9751.6 (Fig. 5:1) – Iron bipartite belt buckle, traArchival sources: Jakobson-Archive, CD catalogue: Bar- peze-shaped frame, lightly triangular in cross-section, rectlickshof:005; Voigtmann-Fibelkartei Bartlickshof: SMB- tangular buckle plate with originally four rivets, from which PK/MVF, PM-IXc 2. only one survived (Madyda-Legutko group  G); deformed and heavily corroded, end of the spike and small parts of the plate missing. Measurements: surviving L. 6,1 cm; B. 4,5 cm.

316

Rest of the inventory: at least fragment(s)? of bronze bracelet, ends tapered and partly decorated with horizontally engraved lines. In the feature 428b at least one iron knife was found (Grab 428a/b [/] 2 gl. Rechteckschn. + stark aus[/] gespitzten Ecken. Eis. [/] Endstück eine br. Armbands [/] b) eis. Messer + [/] + – acc. to an old find label; cf. also with file cards of M. Schmiedehelm and K. Voigtmann) Remark: Re-identification based on the drawings of M. Schmiedehelm (Archive) and K. Voigtmann (Kartei). Archival sources: Schmiedehelm-Archive: 7.13-21, 22; 7.13e-170; 7.25.3-77; Voigtmann-Kartei Bartlickshof: SMBPK/MVF, PM-IXc 1. Grab 429 eis. Plattenzwinge Feature 440 (feature form unknown) 1. PM Pr. 4925c (Fig. 5:2) – Bronze pin with profiled head (Juga-Szymanska type Szwajcaria); lower part missing, bronze patina with stains. Measurements: surviving L. 4 cm; Dm. of the head 0,65 cm. Rest of the inventory: at least one flat spindle whorl made of sandstone, fragment of undefined iron object (perhaps rest of awl or pin/needle) and melted rote Emailperlen. (acc. to archival sources). Remark: Re-identification based on the drawings in R. Šnore’s publication (1930, Pl. V:20.21). Literature: Juga-Szymańska 2014, p. 252, Pl. XXII:3.22 (there further literature) Archival sources: Jakobson-Archive, CD catalogue: Bart­ lickshof:034; Schmiedehelm-Archive: 7.13-22; 7.13e-13; 7.25.3-80. Grab 441 belegte Fibel, Almgr. V/116/117/119 [/] grüne Emp. [/] 2 Br.-Kettenringelchen. Grab 453 schmaler rechteck. eis. Beschlag Grab 454 rechteck. eis. Beschlag Feature 455a (feature form unknown) 1. PM Pr. 4938a (Fig. 5:3) – Bronze pin with big head made of wire, the end wrapping round the shank, forming a loop, rhombus-shaped in cross-section, the wire is decorated with crossed lines (Juga-Szymanska type C II); completely preserved, bronze patina with stains. Measurements: L. 13,3 cm. Rest of the inventory: unknown (in the feature 455b iron spur and tweezer were found).

Christoph Jahn, Izabela Szter

Remark: Re-identification based on the photo (No. 2516:2) in so-called „Didaktischen Kollektion des Archäologischen Kabinetts“ of the Tartu University (Juga, Ots, Szymański 2003, Pl. 2516:2). Literature: Juga-Szymańska 2014, p. 252, Pl. XVII:3.23. Archival sources: Schmiedehelm-Archive: 7.8a-149, 152; 7.13-22, 93; 7.13d-1126; 7.13e-86; 7.25.3-83. Grab 457 eis. Nadel Grab 458a 4x1 [/] 4x2 [a bracket on the right side: goldübfg. Glsp.] Grab 458b eis. Messer + + Grab 462a 1 Br–Perlchen Grab 462b eis. Messer + + Grab 466 eis. Messer + + Grab 467 gr. […] Bstp.[ [/] verschm. schwarze Emp. + [/] gelber Aufl. [Augenfleck] Grab 468 Rz. (Eisen) Grab 480 Bruchstück von Br.-Ndl ? [/] 1 Kl. Br-Blech. Grab 483 1 Wetzstein [/] 2 kleine Br.-Blechstücke Grab 485 Bruchst. von br. Fib. + Ndsch. [/] eis. Ringkopfnadel [/] T-Dorn einer Br. Schnalle [/] eis. Gbeschlag [/] eis. Gegenstand mit zurückgerollter [/] Ringöse [/] br. Spiralrolle Bruchstk. von [/] br. Armband. Br.-Reste. Grab 488 9 gleiche eis. Beschläge, rechteckig [/] 5 rote Emp., z. T. beschädigt. [/] 1 verbr. Perle, 2/2 graublaue Glsp. [/] 1 geriffeltes Br-Ringelchen, offen. [/] 1 Spw.

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

317

Grab 492 Grab 497 1 eis. Bgl. ? [/] verschm-Emp. […] blaugrau [/] Hakennadel Spw. Br. [/] Br-Reste. z. T. verschmolzene [/] Bruchst. von br. Armband. [/]. 1 br. rechteckiger G-Beschlag (?) Grab 498 1 Spw. [/] 1 br. Spiralröhre [/] Achse einer gr. Fibel + 1 AchGrab 495 skn. [/] + Spiralrest. Br. Lanzenspitze [/] Knochennadel mit durch- [/] bohrter Kopfplatte. [/] Niete (Eisen) Grab 501 Rest einer br. Nadel

Fig. 2. Bartlikowo/Bartlickshof (1st campaign – Kempke 1900). 1–10: feature 4 (PM Pr. 11176-11180, 14516, 11181-11184); 11–13: feature 5 (PM Pr. 14517, 11185-11186,); 14–15: feature 7 (PM Pr. 14515, 11187); 16: feature 8 (PM Pr. 11188); 17: feature 11 (PM Pr. 11189)

318

Christoph Jahn, Izabela Szter

Fig. 3. Bartlikowo/Bartlickshof (1st campaign – Kempke 1900). 1–2: feature 12 (PM Pr. 11190, 3651); 3: feature 13 (PM Pr. 11191); 4: feature 14 (PM Pr. 11192); 5–6: feature 16 (PM Pr. 11193, 11194); 7: feature 18 (PM Pr. 11195); 8: feature 20 (PM Pr. D. 715); 9: feature 33 (PM Pr. 5631); 10: stray find (KOIHM 18350.1)

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

319

Fig. 4. Bartlikowo/Bartlickshof (2nd campaign – year and excavator unknown). 1a–b: feature 2 (PM Pr. 9778.9, Åberg-Archive: ATA_Åberg_F2_ Vol.9_Ostpr._PM_Del_II_Bartlikshof). Bartlikowo/Bartlickshof (3rd campaign – Peiser, year unknown). 2a–b: feature 61 (PM Pr. D. 709, Voigtmann-Fibelkartei SMB-PK/MVF, PM-IXc 2); 3a–b: feature 241 (KOIHM 17332.38; Gaerte 1929, p. 210, Fig. 161f)

320

Christoph Jahn, Izabela Szter

Fig. 5. Bartlikowo/Bartlickshof (3rd campaign – Peiser, year unknown). 1: feature 428a (PM Pr. 9751.6); 2: feature 440 (PM Pr. 4925c); 3: feature 455a (PM Pr. 4938a). Knis/Gneist (year and excavator unknown). 4: stray find (PM Pr. 11985)

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

Gneist (Knis) A. Schmidt marked three burial grounds in Gneist (Knis) on the ordnance map (Messtischblatt) – Urnenfeld (nos. 7, 8 and 9). One of those sites was not excavated (no. 9), and the documentation from the other two was lost. The below reconstruction of the history of research and obtaining material was only possible on the basis of notes made by M. Schmiedehelm and K. Voigtmann. The location of the site no. 7 corresponds fully with the description of the cemetery researched by M. Ebert (an der Ostseite einer Kuppe, südlich der Kleinbahnhaltestelle). His short report gives the number of graves which was then verified by the archive records. These indicate that he registered 71 graves/features, and not 66. Moreover, several other graves (marked with numbers I-XI) were documented by Ebert together with Kögler. These excavations took place on 20, 21 and between 23 and 27 October 1919. The finds were moved to the Prussia-Museum and catalogued as No. VII-74-9264. Other finds sent to Königsberg by B. Sass were also catalogued under this number. Further archaeological research in Gneist took place nearly 10 years later. On 19 July 1928 Wilhelm Gaerte visited one of the sites, and between 23 and 28 July that year excavations were carried out by Hans Tiska, the guardian of archaeological objects from Heimatmuseum in Ortelsburg/Szczytno. Based on the notes taken by K. Voigtmann, at least 107 graves/features were discovered at that time. The material was also taken to Prussia-Museum but it was assigned a new catalogue number VII-315-12043. There is no data available to establish whether this second excavations campaign included site no. 8, or site no. 7, which had already been researched in 1919. Many other finds are known to originate from Gneist, and they date back to the Roman and Migration Period. In Prussia-Museum they were catalogued under at least six other inventory numbers: VII-69-9253b (2 Schere […] gefunden in der Nähe von Ebert ausgegrabte [sic!] Gräberfeld – so M. Schmiedehelm, 7.13c-167), VII-201-10804, VII-42212734 (Geschenk von Hess von Wichdorf), VII-423-12735 (bow fibulae with five knobs found in Guber-See-Kanal probably in 1931), VII-459-12992 and VIII-226-1130 (XII.1936, Gronau). From such a rich material, only one fragment of ceramic has been identified in the current collection derived from the former Prussia-Museum (MVF Berlin)9. Such scant results are a direct consequence of the lack of archival illustrations and photographs of the finds from Gneist.

321

Basic sources: Ortsakten Gneist: SMB-PK/MVF, PM-A 380/1; Find labels Gneist: SMB-PK/MVF, PM-IXd 1; EngelAr­chive (Marburg); Engel-Archive (Schleswig); Grenz-Archive; Jakobson-Archive: CD catalogue: Gneist:001-003; Schmiedehelm-Archive; Schmidt-Archive, Mtbl. 2095 [726]; Voigtmann-Kartei Gneist: SMB-PK/MVF, PMIXc 1; Åberg-Archive: A. IX.9; Ebert 1923, p. 153; Crome 1928, p. 380; Gaerte 1929, p. 201, Fig. 151a, p. 227, Fig. 172i, p. 250, Fig. 193d; Engel, La Baume 1937, p. 263; Neue Bodenfunde 1938a, p. 27; Jaskanis 1977, p. 284; Nowakowski 2001, p. 60; Iwanicki, Juga-Szymańska 2007, p. 63–64; Bitner-Wróblewska, Rzeszotarska-Nowakiewicz, Nowakiewicz 2011, p. 181; Juga-Szymańska 2014, p. 272–273; Karczewska, Karczewski 2017, p. 635, 638, No. 3–5. Context of finding unknown (perhaps stray find – acc. to M. Schmiedehelm) 1. PM Pr. 11985 (Fig. 5:4) – Pottery sherd from a big vessel (urn?), light brown to orange-brown in colour, exterior smoothed and decorated: two groups of three deep engraved horizontal lines, between them crossed double lines and bordered by vertical double lines (cf. also with the drawing of M. Schmiedehelm), interior rough and marked with white ink: Gneist, Kr. Lötzen VII,201,10804. Measurements: surviving B. 12,3 cm; surviving L. 12 cm. Rest of the inventory: unknown Archival sources: Schmiedehelm-Archiv: 7.20c-259. Lötzen, Galgenberg (Giżycko, „Góra Wisielcza”/„Wzgórze Szubieniczne”) A flat urnfield dating to the Roman (and the Migration?) Period, located on the so-called Hill of Gallows east of Giżycko (“Galgenberg”/Góra Wisielcza). Discovered in 1868 during construction of a railway and studied in the last days of April that year by Capt. Karl Wulff. The site was partially damaged. An estimated number of graves/features is about 100 (bis Zahl 100 wird wohl kaum genügen). The finds were passed on to the Prussia-Museum. Presently, only two isolated objects from this site have been identified, and they are stored at the MVF in Berlin. Further identification of the material from Lötzen-Galgenberg is difficult due to rare mentions in the archival sources.

Basic sources: Ortsakten Lötzen (Stadt): SMB-PK/MVF, PM-A 1451/1, p. 25–26; Find labels Galgenberg: SMB-PK/ MVF, PM-IXd 1; PM II, 2, 20; PM II, 2, 26; PM II, 41, 221; K. Voigtmann-Kartei Galgenberg bei Lötzen: SMB-PK/ MVF, PM-IXc 1; Engel-Archive (Marburg); Engel-Archive (Schleswig); Grenz-Archive; Jahn-Archive; Jakobson-Ar9   An iron snaffle is stored at Prussia-Sammlung in Berlin under in- chive: CD catalogue: Loetzen Galgenberg:001-002; Jankventory number Pr. 9644.6. It resembles an item from Gneist, pub- uhn-Archive (Nowakowski 2013, p. 72–77, Pl. 123–124); lished by M. Ebert (1923, Fig. 11). However, there is no other source Kossinna-Archive; OPM-Archive Giżycko; Schmiedeavailable to confirm its identification.

322

helm-Archive; Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; Wulff 1868, p. 548–555; Toeppen 1870, p. 43–44; Hollack 1908, p.  93; Bolin 1926, p. 227; Gaerte 1929, p. 187, Fig. 138a, p.  189 Fig. 140j; Engel, La Baume 1937, p. 262–263, 266, 282; Jaskanis 1977, p. 271; Karczewski 2001, p. 76, No. 35 (there further literature); Nowakowski 2001, p. 54–55; Iwanicki, Juga-Szymańska 2007, p. 63–64; Bitner-Wróblewska, Rzeszotarska-Nowakiewicz, Nowakiewicz 2011, p. 307; Juga-Szymańska 2014, p. 218, 265; Karczewska, Karczewski 2017, p. 635, 639, No. 21.

Christoph Jahn, Izabela Szter

Remark: Re-identification based on the drawing of H. Jankuhn (Archive). Literature: Juga-Szymańska 2014, p. 265, Pl. IV:12.02 (there further literature) Archival sources: Grenz-Archiv; Jahn-Archiv; JankuhnArchive (Nowakowski 2013, p. 72, Pl. 123:2); Schmiedehelm-Archiv: 7.13-13, 91; 7.13c-164.

Stray find 1. PM Pr. 1288 (Fig. 6:2a-b) – Miniature pottery vessel (Szymański group V), in the shape of a conical cup with Stray find lightly rounded bottom, exterior and interior smoothed, 1. PM Pr. D. 178 (Fig. 6:1) – Bronze pin with flat head and light brown to reddish-brown in colour, noticeable tracrolled up end (Juga-Szymańska type A, variant 2), wire es of fire; handle missing. Measurements: H. 5,2 cm; Rim in the volute, surface of the head richly decorated: in the Dm. 6,0 cm; Bottom Dm. 1,7 cm. middle concentric circles connected by fine double lines Remark: Re-identification based on the drawing of forming two diamond-shaped patterns („Würfelaugenzi- K. Voigtmann (Kartei). er in Verbindung mit einem Leiterornament“), two lines of Archival sources: Voigtmann-Kartei Galgenberg bei dots on the edges; completely preserved, the volute is light- Lötzen: SMB-PK/MVF, PM-IXc 1. ly deformed in comparison with pre-war state, green patina with stains. Measurements: surviving L. 12,3 cm; B. 2,7 cm.

Fig. 6. Giżycko, Góra Wisielcza/Lötzen, Galgenberg. 1: stray find (PM Pr. D. 178); 2a–b: stray find (PM Pr. 1288, Voigtmann-Kartei SMB-PK/ MVF, PM-IXc 1)

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

Klein Stürlack (Sterławki Małe) A flat urnfield dating to the Roman and Migration Period, located on the western bank of Lake Okronglo/Okrągłe. There is no information on how it was discovered. However, it is known that on 6 May 1927 the site’s surface was examined by the Prussia-Museum director Wilhelm Gaerte. Shortly afterwards – between 17 July and 14 August – excavations were carried out at the site, led by Studientrat Helmut Meye from Literarische Gesellschaft „Masovia“ in Lötzen. He discovered 462 graves/features in total (this is the number noted by K. Voigtmann). The finds were divided between two institutions: Most of the ceramic material was sent to Prussia-Museum in Königsberg and at present it is known primarily from the sketches made by M. Schmiedehelm. Small finds were initially donated to the Vaterländische Gedenkhalle der Stadt Lötzen und Feste Boyen. Those which were probably displayed there, were moved into Muzeum Warmii i Mazur in Olsztyn after the war10. The rest – known from photographs by A Schmidt, among others – were probably first kept in a storage room but later (before 1935) were passed on to the Königsberg museum where they received the same inventory number as the ceramic material (VII-317-12055). This can be concluded from the fibula (brooch) stored currently at the museum in Kaliningrad, as well as from the material forming part of the “Prussia-Sammlung” in Berlin (49 objects and 13 finds labels with “not yet identified” material). However, the fate of finds from Sterławki Małe obtained by Rudolf Horn during excavations in 1938 remains unknown. Basic sources: Ortsakten Kleinstürlack: SMB-PK/MVF, PM-A 1789/1; Find labels Klein Stürlack: SMB-PK/MVF, PM-IXd 1; Engel-Archive (Marburg); Engel-Archive (Schleswig); Schmiedehelm-Archive; Schmidt-Archive; Schmidt-Archive, Mtbl. 2095 [726]; Voigtmann-Kartei: Klein Stürlack SMB-PK/MVF, PM-IXc 1; Gaerte 1927a, p. 297; Crome 1928, p. 380; Engel 1935, p. 81, Fig. 45; Engel, La Baume 1937, p. 263, 266, 269, 271, 282; Horn 1939, p.  261–268; Eggers 1951, p. 102; Schmidt 1961, p. 283; Jaskanis 1977, p. 326; Karczewska 1999; Karczewski 2001, p.  125, No. 244 (there further literature); Nowakowski 2001, p. 102–103; Iwanicki, Juga-Szymańska 2007, p. 63–

In the Olsztyn museum, material from Sterławki Małe is catalogued under the numbers 196 and 829. It includes a shield boss (from feature 341) and fragments of seven vessels (we do not know the context of discovery for three of them, the rest come from features 89, 178, 391 and 395). Apart from that, the museum also holds a collection of material (fragments of 16 vessels and fragments of burnt human bones) with finds labels stating “possibly Sterławki Małe” (cat. no. 678). All those finds have already been studied and published by M. Karczewska (1999, p. 241–248, Pl. XVII–XXIII). 10 

323

64; Juga-Szymańska 2014, p. 312; Karczewska, Karczewski 2017, p. 635, 638, No. 11. Materials from the year 1927 (highly probable from W. Gaerte’s prospection) [Stray find?] Eisen im Wasser, gelegt [/] 1 Pinzette, 1 Eisenstück, 1 [/] Eisenbeschlag am 7.5.27 [Two old find labels with an identical description] Materials from H. Meye’s excavation in 1928 (PM inventory number: VII-317-12055) Feature 26 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14508 (Fig. 7:1) – Undefined long narrow object made of iron; lightly bent, corroded and incomplete. Measurements: surviving L. 11,9 cm; surviving B. 1,2 cm; Th. 0,45 cm. Old find label with the description: VII 317 No. 12055 [/] Kl. Stürlack [/] Grab 26 [/] Feuer[…]eisen [/] Juli 1928. Rest of the inventory: unknown. Feature 41 – see Feature 419 Feature 68 – see Feature 407 Grab 81 Eisenbeschlag, Teile v. solchen [/] Messerspitze, Stck. Bronze 20.7.28. Grab 85 1 Bronzefragment [/] 1 Eisenschnalle [/] 1 Bronzepinzette [/] 2 Bernsteinperlen 20.7.28 Feature 115 (feature form unknown) 1. KOIHM 17332.18 (Fig. 8:1) – Bronze bow fibulae with three knobs (H. Kühn type group Krefeld, West-Baltic variant acc. to V. Hilberg); needle and a half of the spring missing. Measurements: L. 5,5 cm; B. 3,7 cm. Rest of the inventory: unknown. Remark: Re-identification based on the photo in A. Schmidt-Archive: V57. Literature: Karczewska 1999, p. 243, Pl. XIII:2; Hilberg 2009, p. 418, Pl. 37:173. Archival sources: Schmidt-Archiv: V57; Voigtmann-Kartei Klein Stürlack: SMB-PK/MVF, PM-IXc 1. Feature 122 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14487 (Fig. 8:2) – Clay flat-biconical spindle whorl with lightly convex poles, brown in colour, noticeable traces of fire; about one half missing, originally com-

324

Christoph Jahn, Izabela Szter

pletely preserved (cf. with the photo in A. Schmidt’s Archive, V55). Measurements: Dm. 4,1 cm; H. 1,85 cm. Old find label with the description: VII S. 317 12055 [/] Kl. Stürlack [/] Grab 122 [/] Spinnwirtel [/] 20.7.28. Rest of the inventory: unknown. Literature: Karczewska 1999, p. 243, Pl. XII:122. Archival sources: Schmidt-Archiv: V55.

Rest of the inventory: at least one bronze eye brooch (Almgren type 57-59) and iron belt buckle with fixed prong, elongated into the chape (acc. to A. Schmidt-Archive, V59). Literature: Karczewska 1999, p. 244, Pl. VI:2, VIII:3, XV:5. Archival sources: Engel-Archive (Marburg, DSHI_100_ Engel_102_001); Schmidt-Archive: V49, V51, V59.

Grab 266 Spiralfingerring aus Bronze [/] zerschmolzene Glasperlen 30.7.1928

Grab 381 Hohler Tonkegel ? 6.8.1928

Feature 342 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14512 (Fig. 9:1) – Iron axe; completely preserved, corroded. Measurements: L. 15,5 cm; Edge L. 4,0 cm. Old find label with the description: VII 317 No. 12055 [/] Klein-Stürlack [/] Grab 342 [/] eis. Beil [/] 3.8.28.

Feature 388 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14489 (Fig. 9:4) – Open (finger?)-ring made of bronze wire, round in cross-section; lightly melted and deformed, one end damaged or incomplete, uneven bronze surface. Measurements: surviving Dm. 2,2 x 2,4  cm; Th.  0,2  cm. Old find label with the description: VII-31712055 [/] Klein Stürlack [/] Grab 388 [/] Fingerring [/] 6.8.28.

Feature 363 (feature form unknown) Feature 181 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14513 (Fig. 9:2) – Small iron knife with short tongue, 1. PM Pr. 14509 (Fig. 7:2) – Iron knife with short tongue, back straight; completely preserved, lightly bent, corroded. back straight and decorated with lines of half-circles and Measurements: surviving L. 14,8cm; B. 2,6 cm. Old find ladots; lightly bent, corroded and incomplete. Measure- bel with the description: VII 317 12055 [/] Klein-Stürlack [/] ments: surviving L. 21,5 cm; B. 2,35 cm. Old find label with Grab 363. [/] Lanzenspitze, Messer [/] 4.8.28. the description: VII 317 12055 [/] Klein-Stürlack [/] Grab Rest of the inventory: at least one iron spearhead (acc. to 181 [/] Messer 21 ½ cm lg. [/] 25.7.28. the old find label). Rest of the inventory: unknown. Feature 375 (feature form unknown) Grab 188 1. PM Pr. 14488 (Fig. 9:3) – Bronze triple-crest brooch Eisenreste (Almgren type 95-96, T. Hauptmann series 1, variant Juli 1928 2); melted and incomplete. Measurements: surviving L.  4,1  cm; surviving B. of the spring 1,55 cm; surviving Grab 246 B. of the crests 2,2 cm. Old find label with the description: 3 Eisenstücke VII-317-12055 [/] Klein Stürlack [/] Grab 375 [/] verschmolJuli 1928 zene Sprossenfibel [/] 6.8.28. [on the reverse side:] 191. in Gaze [/] eis. Schnalle u. […] [/] Rest of the inventory: according to the second find label, reste [/] Kl. Stürlack Gr. 354] Grab 375 contained the following objects: Dreisprossenfibel, Schnallen- [/] Kappe, Gürtelbeschlag, [/] 2 verschmolFeature 264 (feature form unknown) [/] zene Glasperlen, Eisenreste. [/] 6.8.1928. 1. PM Pr. 1061 and 1665 (Fig. 8:3a-b) – Rest of minia- Archival sources: Find labels Klein Stürlack: SMB-PK/ ture pottery vessel, biconical (Szymański group V), red- MVF, PM-IXd 1. dish-brown to dark brown in colour, exterior and interior smoothed; two fragments of body glued together, massive- Feature 380 (feature form unknown) ly damaged and incomplete in comparison with pre-war 1. PM Pr. 14511 (Fig. 7:3) – Iron belt buckle with semistate: bottom, part of the belly and a tall, approximately circular frame and with rectangular buckle plate (Madytulip-shaped neck missing (cf. photo in Schmidt-Archive: da-Legutko group D); bent and heavily corroded, edges of V53). Measurements: Body Dm. 7,9 cm; surviving H. 5,2 buckle plate lightly damaged. Measurements: surviving cm. Marked with white ink: Kl. Stürlack 264. L. 3,8 cm (originally approx. 7,6 cm); B. 4,7 cm; Old find Rest of the inventory: unknown. label with the description: VII S. 317 12055 [/] Klein-StürLiterature: Karczewska 1999, p. 243, Pl. X:2. lack [/] Grab 397 Strfd. [/] Eisenschnalle [/] 6.8.28. Archival sources: Schmidt-Archiv: V53. Rest of the inventory: unknown.

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

Rest of the inventory: according to the second find label, Grab 388 contained the following objects: Eisenmesser, Fingerring [/] Augenfibel [/] 6.8.1928. Archival sources: Find labels Klein Stürlack: SMB-PK/ MVF, PM-IXd 1; Engel-Archive (Marburg, DSHI_100_ Engel_102_001). Feature 389 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14490 (Fig. 9:5) – Two completely preserved small bronze barrel beads (Tempelmann-Mączyńska type 520); bronze patina with stains. Measurements: each Dm.  0,65 cm; H. 0,4 cm. Beads are connected by modern copper wire; old find label with the description: VII 317 12055 [/] Klein-Stürlack [/] Grab 389 [/] 2 Bronzeperlen [/] […].8.28. Rest of the inventory: unknown. Feature 390 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14491 (Fig. 10:1-2) – Two objects, connected by modern copper wire, old find label with the description: VII-317-12055 [/] Klein Stürlack [/] Grab 390 [/] 4.8.28. - Spiral finger-ring made of bronze wire, plano-convex in cross-section (Beckmann type 31); completely preserved, lightly deformed, bronze patina with stains. Measurements: surviving B. 0,7 cm; Dm. 2,1 cm. - Small bronze barrel bead (Tempelmann-Mączyńska type 520); completely preserved, irregular bronze surface. Measurements: Dm. 0,7 cm; H. 0,5 cm. Rest of the inventory: unknown. Feature 393 (perhaps stray find – acc. to the old find label) 1. PM Pr. 14492 (Fig. 10:3) – Bronze eye brooch (Almgren type 57-59); completely preserved, broken spring, bronze patina with stains. Measurements: L. 7 cm; surviving B. of spring 2,7 cm. Old find label with the description: VII 317 No. 12055 [/] Klein-Stürlack [/] Grab 393[/] Augenfibel [/] 6.8.28. Rest of the inventory: unknown. Literature: Karczewska 1999, p. 244, Pl. VI:4. Archival sources: Engel-Archive (Marburg, DSHI_100_ Engel_102_001); Schmidt-Archiv: V49. Feature 394 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14514 (Fig. 10:4) – Small iron knife with short tongue, back straight and decorated with engraved line; completely preserved, corroded. Measurements: L. 15,2 cm; B. 1,8 cm. Old find label with the description: VII S. 317 No. 12055 [/] Klein-Stürlack [/] Grab 394. [/] Messer 15 cm lang [/] 6.8.28. Rest of the inventory: unknown. Feature 397 (perhaps stray find – acc. to the old find label) 1. PM Pr. 14510 (Fig. 7:7) – Iron belt buckle with bipartite, semicircular frame and with rectangular buckle plate

325

with two small rivets (Madyda-Legutko group D), prong and frame faceted; partly with fire patina, frame and back side of the buckle plate incomplete (cf. the photo in A. Schmidt-Archive). Measurements: L. 6,4 cm; B. 5,15 cm. Old find label with the description: VII S. 317 12055 [/] Klein-Stürlack [/] Grab 397 Strfd. [/] Eisenschnalle [/] 6.8.28. Rest of the inventory: unknown. Literature: Karczewska 1999, p. 244, Pl. XV:3. Archival sources: Schmidt-Archiv: V59. Feature 403 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14493 (Fig. 10:5) – 14 objects, connected by modern copper wire, old find label with the description: VII317-12055 [/] Klein Stürlack [/] Grab 403 [/] Perlen usw. [/] 7.8.28. - Bronze pin (Juga-Szymańska type Nikutowo); end missing, bronze patina with stains. Measurements: surviving L. 4,4 cm; Hdm. 0,8 cm. - Bronze pin with round head made of wire, rhombus-shaped in cross-section (Juga-Szymańska type B III); shank missing, bronze patina with stains. Measurements: surviving L. 1,6 cm; Hdm. 0,9 cm. - Bronze pin with profiled head (Juga-Szymańska type Szwajcaria II); melted and deformed, preserved in two fragments, lower part of the shank missing, uneven bronze surface. Measurements: surviving L. 2,9 cm; Hdm. 0,6 cm. - Spiral made of bronze wire, plano-convex in cross-section (8 coils); incomplete, one end missing, uneven bronze surface. Measurements: surviving L. 2,2 cm; Dm. 0,7 cm. - Small fragment of a spiral made of bronze wire, plano-convex in cross-section (1,5 coils); uneven bronze surface. Measurements: surviving L. 0,5 cm; Dm. 0,7 cm. - Rest of a bronze pendant, originally perhaps with loop(s)? and/or appendage(s)?, in the middle section round depression (for enamel?); melted and deformed, loops/appendages partly incomplete, uneven bronze surface. Measurements: surviving L. 2,2 cm); surviving B. 1,8 cm. - 4 bronze barrel beads (Tempelmann-Mączyńska type 520); completely preserved, uneven bronze surface. Measurements: 1. Dm. 0,9 cm; H. 0,6 cm; 2. Dm. 0,9 cm; H. 0,8 cm; 3. Dm. 1,0 cm; H. 0,5 cm; 4. Dm. 1,0 cm; H. 0,7 cm. - 2 annular beads made of transparent light green glass (Tempelmann-Mączyńska type 32b); partly melted. Measurements: 1. Dm. 1,1 cm; H. 0,5 cm; 2. Dm. 1,3 cm; H. 0,5 cm. - Glass barrel bead, opaque dark blue (Tempelmann-­ -Mączy­ńska type 7), lightly melted and deformed. Measurements: surviving Dm. 1,6 cm; surviving H. 1,3 cm. - Glass barrel bead, on dark base (dark blue?) small eyes with rectangular (white?) border (Tempelmann-Mączyńska type 225a?); lightly melted and corroded. Measurements: Dm. 1,4 cm; H. 1,1 cm.

326

2. PM Pr. 14494 (Fig. 10,6) – Flat clay spindle whorl, surface brown in colour; completely preserved. Measurements: Dm. 5,2 cm; H. 1,85 cm. Marked on the surface with white ink: Kl. Stürlack. 403. Rest of the inventory: according to the second find label, Grab 403 contained the following objects: Spinnwirtel, Perlen, Bronze [/] Eisennieten [/] 7.8.1928. Literature: Karczewska 1999, p. 244, Pl. XII:3; Juga-Szymańska 2014, p. 312, Pl. XIV:57.03; XXIV:57.04; XXVIII:57.02. Archival sources: Find labels Klein Stürlack: SMB-PK/ MVF, PM-IXd 1. Feature 407 (feature form unknown) 1. PM Pr. 1754 (Fig. 8:4a-b) – miniature pottery vessel, biconical with tall, tulip-shaped neck (Szymański group V), beige-brown in colour, exterior and interior smoothed; two fragments of body glued together, damaged and incomplete in comparison with pre-war state: small parts of the belly and neck missing (cf. photo in Schmidt-Archive: V53). Measurements: Rim Dm. 4,2 cm; Belly Dm. 5,7 cm; Body Dm. 2,4 cm; H. 6,9 cm. Marked with white ink: Kl. Stürlack 264 [/] Gr. 4027[No “402” corrected with black ink to “407”]. Rest of the inventory: at least one amber bead (acc. to the old find label). Remark: On the photo in Schmidt-Archive this vessel is (incorrectly?) correlated with grave 68. Literature: Karczewska 1999, p. 242, Pl. X:3. Archival sources: Find labels Klein Stürlack: SMB-PK/ MVF, PM-IXd 1; Schmidt-Archiv: V53. Grab 415 Bronzedraht m. Perlenschmelz [/] Glasperlen blau. 7.8.1928. Feature 417 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14495 (Fig. 11:1) – Bronze eye brooch (Almgren type 61); edges heavily damaged, needle and half of the spring missing, bronze patina with stains. Measurements: surviving L. 7,6 cm; surviving B. of spring 2 cm. Old find label with the description: VII 317 12055 [/] Klein-Stürlack [/] Grab 417 [/] Augenfibel [/] 7.8.28. Rest of the inventory: unknown. Archival sources: Engel-Archive (Marburg, DSHI_100_ Engel_102_001).

Christoph Jahn, Izabela Szter

ed end; noticeable traces of fire, deformed; edges damaged, both rivets missing, uneven bronze surface. Measurements: surviving L. 9,2 cm; surviving B. 2,4 cm. Old find label with the description: VII-317-12055 [/] Klein Stürlack [/] Grab 418 [/] Bronzezier Anhänger [/] 7.8.28. Rest of the inventory: according to the find label, Grab 418 contained the following objects: Bronzenahänger, Nadel brz. [/] Kappe einer Fibel. Literature: Juga-Szymańska 2014, p. 312. Archival sources: Find labels Klein Stürlack: SMB-PK/ MVF, PM-IXd 1. Feature 419 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14497 (Fig. 11:3) – Iron belt buckle with circular frame and fixed prong, small rectangular chape with originally three rivets (similar to R. Madyda-Legutko type C 5); rivets partly broken and heavily corroded. Measurements: Dm. of frame 3,75 cm; L. 6,5 cm. Old find label with the description: VII S. 317 12055 [/] Klein-Stürlack [/] Grab 419.[/] Schnalle [/] [...] 2. PM Pr. 1817 (Fig. 11:4) – Flat, rectangular strike-a-liqht stone with visible traces of usage; complete. Measurements: L. 7,5 cm; B. 5,4 cm; Th. 2,2 cm. White inscription on the object surface: Kl. Stürlack. 419. Rest of the inventory: unknown. Literature: Karczewska 1999, p. 242, Pl. XII:4; Iwanicki, Juga-Szymańska 2007, p. 64, findlist 5 (in both articles this object is incorrectly correlated with grave 41). Archival sources: Schmidt-Archive: V55. Grab 420 Scherben 7.8.1928 Feature 424 (perhaps stray find – acc. to the old find label) 1. PM Pr. 14498 (Fig. 11:5) – Iron spur with conic prick and hemispheric ends; complete, partly fire patina, partly corroded. Measurements: Dm. 8,9 cm; H. 5,7 cm. Old find label with the description: VII S. 317 12055 [/] Klein-Stürlack [/] Grab 424. Strfd. [/] eis. Knopfsporn [/] 8.8.1928 Rest of the inventory: unknown. Literature: Karczewska 1999, p. 245, Pl. VI:1. Archival sources: Schmidt-Archive: V60.

Feature 426 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14499 (Fig. 11:6) – Bronze tweezers with wide Feature 418 (feature form unknown) ends and bronze-wire slider, rich decorations on both 1. PM Pr. 14496 (Fig. 11:2) – Big, flat bronze tripartite strap- sides: concentric circles, connected by single or double end (K. Raddatz group J), with originally two rivets, on the lines, contoured eyelet; complete, uneven bronze patina. upper part fragment of a small decorative knob of bronze Measurements: L. 8,7 cm; B. 5,7 cm. Old find label with foil with profiled edge, partly visible are the remains of fine the description: VII 317 12055 [/] Kl. Stürlack [/] Grab 426. grooved bronze wire, middle part bay-leaf shaped, round- [/] brz. Pinzette [/] 8.8.1928

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

Rest of the inventory: unknown. Literature: Karczewska 1999, p. 245, Pl. IV:3. Archival sources: Schmidt-Archive, V47. Feature 42(9?) (feature form unknown) 1. PM Pr. 14500 (Fig. 12:1) – Fragment of a bronze cuff bracelet with imitated pearl wire decoration, ending with double-line zigzag ornament; fire deformation, uneven bronze patina. Measurements: surviving L. 3,4 cm; surviving B. 4,3 cm. Old find label with the description: VII 317 12055 [/] Klein-Stürlack [/] Grab 42[9?]. Strfd. [/] Armringrest [/] 8.8.1928 Rest of the inventory: unknown. Grab 440 2 Bronzefragmente. Feature 443 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14501 (Fig. 12:2) – Bronze triple-crest brooch (Almgren type 96, T. Hauptmann series 1, variant 2), visible traces of silver or gold plating on the crest and bow; uneven bronze surface, deformed needle-holder, needle and spring casing missing (cf. A. Schmidt-Archive, V48). Measurements: surviving L. 4,2 cm; max. B. 2,3 cm. Old find label with the description: VII-317-12055 [/] Klein Stürlack [/] Grab 443 [/] Dreisprossenfibel [/] 10.8.28. 2. PM Pr. 14502 (Fig. 12:3) – Iron strap-end, elongated with ring-end and little contoured knob (K. Raddatz type J.II.3 or R. Madyda-Lugutko type 6, variant 1), on the wider upper part with one rivet and horizontal ornament, badly preserved; fire patina, surface partly damaged, part of the ring-end is missing. Measurements: L. 9,2 cm; B. 2,5 cm. Old find label with the description: VII-317-12055 [/] Klein Stürlack [/] Grab 443 [/] eis. Riemenzunge [/] 10.8.28. 3. PM Pr. 5138a (Fig. 12:4) – Fragment of a bronze wrist-bracelet (Manschettenarmring) with imitated pearl wire decoration, ending with triple-line zigzag ornament; heavy fire deformation, uneven bronze surface. Measurements: surviving L. 4 cm; surviving; B. 4,8 cm (cf. photo in Schmidt-Archiv: V44). Rest of the inventory: according to the find label, Grab 443 contained the following objects: Fibel, Anhänger, Glasschmelz, [/] Senkel u. Pfriem, Beschläge aus [/] Eisen. Armringrest. Literature: Karczewska 1999, p. 245, Pl. II:443; V:443. Archival sources: Find labels Klein Stürlack: SMB-PK/ MVF, PM-IXd 1; Schmidt-Archive: V44, V48.

327

Measurements: surviving L. 21 cm; B. 2,6 cm. Old find label with the description: VII 317 12055 [/] Klein-Stürlack [/] Grab 444. [/] eis. Lanze 21,7 lang [/] 10.8.28. Rest of the inventory: unknown. Feature 447 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14504 (Fig. 13:1) – Elongated iron fragment with hook-shaped end, one end missing (fire iron?); heavily corroded. Measurements: surviving L. 5,8 cm; surviving B. 0,7 cm; Th. 0,4 cm. Old find label with the description: VII-317-12055 [/] Klein Stürlack [/] Grab 447 [/] Eisenband, Feuerstein [/] 10.8.28. Rest of the inventory: according to the find label, Grab 447 contained the following objects: Eisenband 6 cm lang, Feuerstein. Archival sources: Find labels Klein Stürlack: SMB-PK/ MVF, PM-IXd 1. Feature 449 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14505 (Fig. 13:2) – Bronze needle; eyelet and tip missing, bronze surface heavily damaged. Measurements: surviving L. 8,6 cm; Th. 0,2 cm. Old find label with the description: VII 317 12055 [/] Kl. Stürlack [/] Grab 449. [/] brz. Nadel (defekt) [/] 10.8.28. Rest of the inventory: unknown. Literature: Juga-Szymańska 2014, p. 223. Feature 450 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14506 (Fig. 13:3) – Iron bipartite belt buckle with trapeze-shaped frame (Madyda-Legutko type G 46); damaged prong, heavily corroded. Measurements: L. 4 cm; B. 2,5 cm. Old find label with the description: VII 317 12055 [/] Klein-Stürlack [/] Grab 450. [/] eis. Schnalle [/] 10.8.28. Rest of the inventory: unknown. Grab 451 Bronzebruchstück 10.8.1928 Grab 457 1 ½ Spinnwirtel, Bronze- [/] spirale, Emailleperlenschmelz. 11.8.1928 Grab 462 Stück Feuerstein. 11.8.1928.

Feature number uncertain (feature form unknown) Feature 444 (feature form unknown) 1. PM Pr. 14507 (Fig. 13:4) – Three objects, connected by 1. PM Pr. 14503 (Fig. 12:5) – Iron spearhead of flat, bay- modern copper wire, old find label with the description: leaf shape (similar to P. Kaczanowski type XIV); tip and VII-317-12055 [/] Kl. Stürlack [/] Gr[ab] […]5[1 or 9] [/] 2 part of the socket missing, fire patina, surface damaged. Perlen […] Henkelscherbe [/] […] 1928.

328

- Fragment of a handle (multiple holes?) of a vessel (probably Szymański group I), dark brown in colour; surface damaged. Measurements: surviving L. 3,55 cm; B. 1,9 cm. - Two complete spherical pearls of opaque, dark blue glass (Tempelmann-Mączyńska type 7 and 23). Measurements: 1. Dm. 0,9 cm; Th. 0,8 cm; 2. Dm. 0,7 cm; Th. 0,6 cm. Rest of the inventory: unknown. VIII. S.105/611 Kl. Stürlack, Lötzen Kühnast, Kl. Stürlack 5.9.35 5 x in Papier eingepackt [/] vorgeschichtliche Scherben

Christoph Jahn, Izabela Szter

Werder am Arys-See A find label from the former Prussia-Museum is stored at the MVF, and it contains information about a discovery of a fibula in the town of Werder by Lake Orzysz (Werder am Arys-See). Unfortunately, neither the exact context of the find, nor the location and year of this discovery are known. It is also difficult to relate this information to other archival records, and thus to identify the fibula among the “unnamed” material in Berlin. III 102 933 Stark prof. br. Fibel Br.

Fig. 7. Sterławki Małe/Klein Stürlack (Meye 1928). 1: feature 26 (PM Pr. 14508); 2: feature 181 (PM Pr. 14509); 3: feature 380 (PM Pr. 14511); 4: feature 397 (PM Pr. 14510)

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

329

Fig. 8. Sterławki Małe/Klein Stürlack (Meye 1928). 1: feature 115 (KOIHM 17332.88); 2: feature 122 (PM Pr. 14487); 3.4a–b: feature 264 and 407 (PM Pr. 1061 and 1665, 1754, Schmidt-Archive, V53)

330

Christoph Jahn, Izabela Szter

Fig. 9. Sterławki Małe/Klein Stürlack (Meye 1928). 1: feature 342 (PM Pr. 14512); 2: feature 363 (PM Pr. 14513); 3: feature 375 (PM Pr. 14488); 4: feature 388 (PM Pr. 14489); 5: feature 389 (PM Pr. 14490)

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

331

Fig. 10. Sterławki Małe/Klein Stürlack (Meye 1928). 1–2: feature 390 (PM Pr. 14491); 3: feature 393 (PM Pr. 14492); 4: feature 394 (PM Pr. 14492); 5–6: feature 403 (PM Pr. 14493, 14494)

332

Christoph Jahn, Izabela Szter

Fig. 11. Sterławki Małe/Klein Stürlack (Meye 1928). 1: feature 417 (PM Pr. 14495); 2: feature 418 (PM Pr. 14496); 3–4: feature 419 (PM Pr. 14449, 1817); 5: feature 424 (PM Pr. 14498); 6: feature 426 (PM Pr. 14499)

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

333

Fig. 12. Sterławki Małe/Klein Stürlack (Meye 1928). 1: feature 429(?) (PM Pr. 14500); 2–4: feature 443 (PM Pr. 14501, 14502, 5138a); 5: feature 444 (PM Pr. 14503)

334

Christoph Jahn, Izabela Szter

Fig. 13. Sterławki Małe/Klein Stürlack (Meye 1928). 1: feature 417 (PM Pr. 14495); 2: feature 418 (PM Pr. 14496); 3–4: feature 419 (PM Pr. 14449, 1817); 5: feature 424 (PM Pr. 14498); 6: feature 426 (PM Pr. 14499)

Apendix The Lötzen area brought a significant number of Roman and Migration Period cemeteries to light, as well as numerous stray finds and some settlement sites. Besides the finds from the first millennium A.D., the archives from Arthur Schmidt and the Prussia Museum report a large number of prehistoric finds, mostly from the Neolithic and Bronze Age. This information allows for the first preliminary overview on the archaeological sites in the Lötzen area before 1945. Based on this compilation it becomes obvious, that the former Kreis Lötzen is dominated by three different archaeological categories of finds: neolithic stray finds, Roman/Migration period cemeteries and hillforts of uncertain dating. From the maping of the cemeteries and stray finds of the Roman and Migration Period in the Lötzen area (Fig. 1, sites 1–45), it is obvious that archaeological traces of that time are best represented in the western part of the former Kreis Lötzen. The „empty“ areas during the Roman and Migration Period in the eastern part of the Lötzen area are somehow contradicted by a relatively dense distribution of finds during the Neolithic period, especially in the meadows between Szczepanki/ Sczepanken (Tiefen) (Fig. 1, No. 44) and Wydminy/Widminnen: „Stasswinner Wiesen“ and „Röster Wiesen“. This compilation of find spots in the former Kreis Lötzen is based on the data found in the Prussia-Archive in Berlin (SMB-PK/MVF, PM-A), Schmidt-Archive in

Neumünster, Grenz-Archive in Schleswig and published archaeological literature. The order of the sites is based on the Polish names, followed by the German names (and their variants). The sites represent different archaeological categories: stray finds (Stone Age, Bronze Age to Pre-Roman Iron Age, Roman to Migration Period, Middle Ages), burial mounds, graves and cemeteries (Stone Age to Pre-Roman Iron Age, Roman to Migration Period, Middle Ages), settlements (Neolithic to Middle Ages) and hillforts. The location of the stray finds and cemeteries of the Roman and Migration Period in the former Kreis Lötzen are maped (see Fig. 1, No. 1–45). Within the Schmidt-Archive the letter „V“ indicates the inventory number of the archaeological collection at the „Vaterländische Gedenkhalle“, Lötzen. „Mtbl.“ refers to the number of the ordnance map („Messtischblatt“), where Arthur Schmidt marked the location of several find spots (Karczewska, Karczewski 2017). The rest of the Schmidt-Archive at the Kreisgemeinschaft Lötzen in Neumünster has not yet been inventoried and cannot be specified any further. Whenever possible, information about the old inventory numbers from the Prussia Museum in Königsberg (PM) is included, except for Bartlikowo/Bartlickshof, Giżycko/Lötzen, Knis/Gneist and Sterławki Małe/Klein Stürlack (see Catalogue of finds).

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

Stray finds (Stone Age) • Czyprki/Czyprken (Freiort): Ortsakte Czyprken SMBPK/MVF, PM-A 0206/1; Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728], Karczewska, Karczewski 2017, p. 638, No. 2. • Gawliki Wielkie/Bialysee b. Groß Gablick: Ortsakte Bialysee SMB-PK/MVF, PM-A 0137/1; Schmidt-Archive, V36, 37; Schmidt-Archive, Mtbl. 1998 [643]; Kilian 1939, p. 115, No. 57; Meyhöfer 1961, p. 61; Karczewska, Karczewski 2017, p. 638, No. 7. • Giżycko/Lötzen: Ortsakte Lötzen (Stadt) SMB-PK/ MVF, PM-A 1451/1; Schmidt-Archive, V24, 28, 76; Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; Grenz-Archive; Gaerte 1929, p. 26, Fig. 14f; Meyhöfer 1961, p. 62, Fig. 6; Karczewska, Karczewski 2017, p. 639, No. 17–20. • Giżycko, Popówka Mała/Lötzen, Klein Popowka (Klein Pfaffensee): Grenz-Archive; Groß 1939, p. 33; Meyhöfer 1961, p. 60. • Giżycko, Althof/Lötzen, Althof: Neue Bodenfunde 1939a, p. 28. • Grajwo/Graywen (Graiwen): Grenz-Archive; Neue Bodenfunde 1939b, p. 61. • Jeziorko/Jesziorken (Preussenburg): Ortsakte Jesziorken SMB-PK/MVF, PM-A 1626/1; Schmidt-Archive, V31; Meyhöfer 1961, p. 62. • Kleszczewo/Kleszowen (Brassendorf): Grenz-Archive. • Knis/Gneist: Schmidt-Archive. • Konopki Małe/Klein Konopken (Waldfließ): Grenz-Archive; Altpreußen 4/1, 1939, p. 28. • Kożuchy Wielkie/Groß Kosuchen (Allenbruch): Schmidt-Ar­chive; Grenz-Archive; Gaerte 1929, p. 11, Fig. 5c; Meyhöfer 1961, p. 60. • Kruklin/Kruglinnen (Kraukeln): Ortsakte Kruglinnen SMB-PK/MVF, PM-A 1981/1; Schmidt-Archive, V38, 70, 74, 78; Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Hollack 1908, 79; Gaerte 1929, p. 18, Fig. 9c; Neue Bodenfunde 1938b, p. 59; Neue Bodenfunde 1939a, p. 28; Meyhöfer 1961, p. 60–62, Fig. 3. • Lechlin/Abbau Lechlin (Seefeld): Schmidt-Archive, V1; Meyhöfer 1961, p. 61. • Lipińskie/Lipinsken (Lindenwiese): Ortsakte Lipinsken SMB-PK/MVF, PM-A 1471/1; Grenz-Archive; Meyhöfer 1961, p. 62, Fig. 1. • Martiany/Mertenheim: Schmidt-Archive. • Marcinowa Wola/Marczinawolla (Martinshagen): Schmidt-­ Ar­ chive, V67; Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Karczewska, Karczewski 2017, p. 639, No. 25. • Mazuchówka/Masuchowken (Rodental): Schmidt-Archive, Mtbl. 1998 [643]; Neue Bodenfunde 1935, p. 171; Karczewska, Karczewski 2017, p. 639, No. 26–27. • Miłki/Milken: PM III, 241, 11398; Schmidt-Archive; Meyhöfer 1961, p. 61.

335

• Mrówki/Mrowken b. Rhein (Neuforst): Neue Bodenfunde 1935, p. 171. • Niegocin/Löwentin-See: Schmidt-Archive, V7; Grenz-Archive; Meyhöfer 1961, p. 60. • Ogródek/Ogrodtken (Kalgendorf): Ortsakte Ogrodtken SMB-PK/MVF, PM-A 1240/1; PM VII, 88, 9360; PM Pr. 10933; Schmidt-Archive, V75; Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Gaerte 1929, p. 26, Fig. 14e; 33 Fig. 21a; Meyhöfer 1961, p. 62, Fig. 7. • Orło/Orlen (Arlen): Grenz-Archive; Neue Bodenfunde 1938a, p. 27. • Ostrów/Werder am Arys-See: PM II, 2, 1911398; Schmidt-Archive; Grenz-Archive. • Pańska/Adlig Wolla (Freihausen): Ortsakte Wolla SMBPK/MVF, PM-A 0535/1; PM VI, 134, 10042; PM VII, 134, 141; Grenze-Archive. • Paprotki/Paprodtken (Goldensee): Schmidt-Archive. • Pieczonki/Pietzonken (Grünau): Schmidt-Archive, V79. • Pierkunowo/Pierkunowen (Perkunen): Schmidt-Archive, V64; Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; Grenz-Archive; Karczewska, Karczewski 2017, p. 640, No. 31–32. • Prażmowo/Salpia: Schmidt-Archive, V35. • Ruda/Ruhden (Eisenwerk): Ortsakte Ruhden SMB-PK/ MVF, PM-A 0934/1; Grenz-Archive ; Neue Bodenfunde 1938a, p. 27. • Rybical/Rübenzahl: Ortsakte Rübenzah SMB-PK/MVF, PM-A 0944/1. • Rydzewo/Rydzewen (Rotwalde): Neue Bodenfunde 1939b, p. 61. • Ryn/Rhein: PM III, 86, 888; Schmidt-Archive; Grenz-Archive. • Sądry/Zondern: PM VII, 433, 12827a,c; Schmidt-Archive. • Siedliska/Schedlisken (Dankfelde): Ortsakte Schedlisken SMB-PK/MVF, PM-A 0890/1; Schmidt-Archive, V3, 8; Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Grenz-Archive; Neue Bodenfunde 1937b, p. 130; Karczewska, Karczewski 2017, p. 640, No. 36–38. • Siejba/Scheuba: Schmidt-Archive, Mtbl. 1998 [643]. • Siemionki/Schemionken, Röster Wiese (Bergwalde): Ortsakte Schemionken SMB-PK/MVF, PM-A 0888/1; Schmidt-Archive, V71-73; Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Grenz-Archive; Neue Bodenfunde 1938b, p. 59; Neue Bodenfunde 1939a, p. 28; Neue Bodenfunde 1939b, p. 61; Meyhöfer 1961, p. 60–61. • Skomack Mały/Klein Skomatzko (Skomand): Neue Bodenfunde 1938a, p. 27. • Skop/Skopen (Reichenstein): Schmidt-Archive, Mtbl. 2095 [726]; Karczewska, Karczewski 2017, p. 641, No. 41. • Staświny/Stasswinnen (Eisermühl): Ortsakte Stasswinnen SMB-PK/MVF, PM-A 0760/1; 0761/1; Schmidt-Archive, V27; Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728];

336

•

• •

• •

•

•

• • • • •

• • • •

Grenz-Archive; Groß 1940, p. 81 Fig. 1; Meyhöfer 1961, p. 60–61. Sterławki Małe/Klein Stürlack: Ortsakte Kleinstürlack SMB-PK/MVF, PM-A 1789/1; PM VIII, 104, 608; VIII, 104, 609; VIII, 104, 616; Schmidt-Archive, V19, 20, 60, 62; Neue Bodenfunde 1935, p.171; Neue Bodenfunde 1939b, p. 61; Karczewska, Karczewski 2017, p. 638, No. 10. Sterławki Wielkie /Groß Stürlack: Schmidt-Archive, V69; Neue Bodenfunde 1939a, p. 28. Strzelce/Strzelzen (Streelzen, Zweischützen): Ortsakte Strzelzen SMB-PK/MVF, PM-A 0739/1; Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 159; Gaerte 1929, p. 24, Fig. 12b. Sucholaski/Sucholasken (Rauschenwalde): Ortsakte Sucholasken SMB-PK/MVF, PM-A 2117/1. Świdry/Schwiddern: Ortsakte Schwiddern SMB-PK/MVF, PM-A 0841/1; Schmidt-Archive, V66; Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; Gaerte 1929, p. 10, Fig. 4b; Meyhöfer 1961, p. 60. Szczepanki/Sczepanken (Tiefen): Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; OPM-Archive Sczepanken; Karczewska, Karczewski 2017, p. 641–643, No. 56–58, 60, 62–64, 66, 68–69, 71–72, 74. Szczybały/Sczyballen (Schönballen): Ortsakte Sczyballen SMB-PK/MVF, PM-A 0835/1; Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 161; Neue Bodenfunde 1938b, p. 59; Neue Bodenfunde 1939a, p. 28; Neue Bodenfunde 1939b, p. 61. Talki/Talken: Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Karczewska, Karczewski 2017, p. 643, No. 79–80. Upałty/Upalten: PM OPM 2135; Schmidt-Archive, V911, 15; Grenz-Archive; Meyhöfer 1961, p. 60, 62, Fig. 2. Wężówka/Wensowken (Großbalzhöfen): Schmidt-Archive, V34. Wilkasy/Willkassen (Wolfsee): Schmidt-Archive, V30; Grenz-Archive; Neue Bodenfunde 1939b, p. 61; Meyhöfer 1961, p. 61. Wojnowo Jeziero/Hessen-See b. Ruhden: Ortsakte Woynowo-See b. Ruhden SMB-PK/MVF, PM-A 0515/1; Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Karczewska, Karczewski 2017, p. 643, No. 84. Wojsak/Woysack (Woisack): Schmidt-Archive, V77; Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; Karczewska, Karczewski 2017, p. 644, No. 86. Wydminy/Widminnen: Ortsakte Widminnen SMB-PK/ MVF, PM-A 0581/1; PM OPM 2116; PM VII, 139, 10135; PM VII, 153, 10318; Schmidt-Archive; Grenz-Archive. Wyszowate/Wissowatten: Schmidt-Archive, V26; Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Meyhöfer 1961, p. 61; Karczewska, Karczewski 2017, p. 643, No. 82. Zalec/Salza: Grenz-Archive; Neue Bodenfunde 1936, p. 236.

Christoph Jahn, Izabela Szter

Stray finds (Bronze Age – Pre-Roman Iron Age) • Bogacko/Bogatzko (Rainfeld): Neue Bodenfunde 1936, p. 236. • Bogaczewo Kula/Bogatzewen (Reichensee): Schmidt-Archive, V41; Schmidt 1961, p. 282. • Giżycko/Lötzen: Ortsakte Lötzen (Stadt) SMB-PK/MVF, PM-A 1451/1; Schmidt-Archive; Grenz; Grenz-Archive; Gaerte 1929, p. 97, Fig. 64Ab, p. 103, Fig. 70e; Meyhöfer 1961, p. 64, Fig. 11. • Jesiorko/Jesziorken (Preussenburg): Ortsakte Jesziorken SMB-PK/MVF, PM-A 1626/1. • Lipińskie/Lipiensken (Lindenwiese): Schmidt-Archive, V22, Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Karczewska, Karczewski 2017, p. 638, No. 13. • Malinka/Mallinken (Birkfelde): Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Grenz-Archive; Karczewska, Karczewski 2017, p. 639, No. 22. • Niegocin/Löwentin-See: Ortsakte Löwentin-See SMBPK/MVF, PM-A 1447/1; PM III, 300, 2157; Hollack 1908, p. 95. • Ostrów/Werder am Arys-See: Ortsakte Werder a. ArysSee SMB-PK/MVF, PM-A 0586/1; Hollack 1908, p. 176 f. • Pamry/Pammern: Ortsakte Pammern SMB-PK/MVF, PM-A 1212/1; Grenz-Archive. • Ryn/Rhein: Hollack 1908, 131. • Sądry/Zondern: Schmidt-Archive. • Siedliska/Schedlisken (Dankfelde): Ortsakte Schedlisken SMB-PK/MVF, PM-A 0890/1; Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Neue Bodenfunde 1937b, p. 130. • Staświny/Stasswinnen (Eisermühl): Ortsakte Stasswinnen SMB-PK/MVF, PM-A 0760/1; 0761/1. • Sterławki Wielkie/Groß Stürlack: Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Bezzenberger 1904, p. 3–4, Fig. 6; Hollack 1908, p. 51; Meyhöfer 1961, p. 64, Fig. 10. • Talki/Talken: Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Karczewska, Karczewski 2017, p. 643, No. 78. • Wężówka/Wensowken (Großbalzhöfen): Schmidt-Archive. • Wrony/Groß Wronnen (Grosswarnau): Schmidt-Archive, V63; Hollack 1908, p. 52. • Wyszowate/Wissowatten: Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Karczewska, Karczewski 2017, p. 643, No. 83. Stray finds (Roman – Migration Period) (Fig.1) • Dejguny/Deyguhnen (Deiguhnen) (Fig. 1, No. 33): Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 26; Bolin 1926, p. 206; Engel, La Baume 1937, p. 266; Meyhöfer 1961, p. 66; Karczewski 2001, p. 74, No. 29. • Giżycko/Lötzen (Fig. 1, No. 34): Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; Grenz-Archive; Ebert 1926, p. 74; Eggers

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

• •

•

• • • •

• •

•

•

1951, p. 103; Meyhöfer 1961, p. 66; Karczewska, Karczewski 2017, p. 639, No. 14. Jeziorko/Jesziorken (Preussenburg) (Fig. 1, No. 35): Ortsakte Jesziorken SMB-PK/MVF, PM-A 1626/1. Knis/Gneist (Fig. 1, No. 36): Ortsakte Gneist SMB-PK/ MVF, PM-A 0380/1; PM VII, 74, 9264; PM VII, 201, 10804; PM VII, 315, 12043; Voigtmann-Archive Gneist SMB-PK/MVF, PM-IXc 1; Schmiedehelm-Archive 7.20c-259. Malinka/Mallinken (Birkfelde) (Fig. 1, No. 37): Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 96; Bolin 1926, p. 227; Engel, La Baume 1937, p. 266; Karczewski 2001, p. 95, No. 114; Karczewska, Karczewski 2017, p. 639, No. 23–24. Mrówki/Mrowken b. Rhein (Neuforst) (Fig. 1, No. 38): Neue Bodenfunde 1935, p. 171; Engel, La Baume 1937, p. 263; Karczewski 2001, p. 100, No. 133. Ostrów/Werder am Arys-See (Fig. 1, No. 39): cf. catalogue of finds. Ryn/Rhein (Fig. 1, No. 40): Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 131; Bolin 1926, p. 227; Meyhöfer 1961, p. 66. Staświny/Stasswinnen (Eisermühl) (Fig. 1, No. 41): Ortsakte Stasswinnen SMB-PK/MVF, PM-A 0760/1; 0761/1; PM OPM 20624; PM OPM 20625; PM V, 397, 8711; Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Grenz-Archive; Karczewski 2001, p. 122, No. 229; Karczewska, Karczewski 2017, p. 641, No. 45. Sterławki Małe/Klein Stürlack (Fig. 1, No. 42): Ortsakte Kleinstürlack SMB-PK/MVF, PM-A 1789/1; VII, 317, 12055; Grenz-Archive. Sterławki Wielkie/Groß Stürlack (Fig. 1, No. 43): Hollack 1908, p. 51; Bolin 1926, p. 227; Engel, La Baume 1937, p. 266; Meyhöfer 1961, p. 66; Karczewski 2001, p. 125, No. 246. Szczepanki/Sczepanken (Tiefen) (Fig. 1, No. 44): PM OPM 20623; Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Grenz-Archive (SPÖG 37, 1896, p. 123); OPM-Archive Sczepanken; Hollack 1908, p. 148; Karczewski 2001, p. 128, No. 257; Karczewska, Karczewski 2017, p. 642, No. 61, 70. Wrony/Groß Wronnen (Großwarnau) (Fig. 1, No. 45): Hollack 1908, p. 52; Engel, La Baume 1937, p. 263; Karczewski 2001, p. 134, No. 281.

Stray finds (Middle Ages)

337

• Mrówki/Mrowken b. Rhein (Neuforst): Grenz-Archive; Neue Bodenfunde 1935, p. 171. • Piękna Góra/Schönberg b. Lötzen: Ortsakte Schönberg SMB-PK/MVF, PM-A 0866/1; Grenz-Archive. • Ryn/Rhein: Neue Bodenfunde 1938a, p. 27; Neue Bodenfunde 1938b, p. 59. • Szczepanki/Sczepanken (Tiefen): Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; OPM-Archive Sczepanken; Karczewska, Karczewski 2017, p. 643, No. 73, 77. • Szczybały/Sczyballen (Schönballen): Schmidt-Archive, Mtbl. 1998 [643]. Burial mounds • Bystry/Biestern b. Lötzen: Meyhöfer 1961, p. 63. • Bogaczewo/Bogatzewen (Reichensee): Ortsakte Bogatzewen SMB-PK/MVF, PM-A 0155/1. • Fuleda/Faulhöden: Ortsakte Faulhödener Spitze (Halbinsel) SMB-PK/MVF, PM-A 0304/1; Grenz-Archive; Neue Bodenfunde 1937a, p. 70. • Jaguszewo/Augusthoff: Hollack 1908, p. 8; Peiser 1919a, p. 307–311; Meyhöfer 1961, p. 63. • Klon/Klonn (Parteinen): Schmidt-Archive; Grenz-Archive. • Ławki/Lawken: Schmidt-Archive. • Miłki/Milken: Schmidt-Archive. • Orło/Orlen (Arlen): Ortsakte Orlen SMB-PK/MVF, PM-A 1234/1; Schmidt-Archive, Mtbl. 2095 [726]; Grenz-Archive; Karczewska, Karczewski 2017, p. 640, No. 28. • Ostrów/Werder am Arys-See: Ortsakte Werder a. ArysSee SMB-PK/MVF, PM-A 0586/1; Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 176 (Czarny See). • Ruda/Ruhden (Eisenwerk): Ortsakte Ruhden SMB-PK/ MVF, PM-A 0934/1; Schmidt-Archive; Grenz-Archive. • Sterławki Małe/Klein Stürlack: Ortsakte Kleinstürlack SMB-PK/MVF, PM-A 1789/1; Schmidt-Archive. • Sterławki Wielkie/Groß Stürlack: Schmidt-Archiv; Hollack 1908, p. 51; Meyhöfer 1961, p. 63. • Strzelce/Strzelzen (Streelzen, Zweischützen): Meyhöfer 1961, p. 63. • Wilkasy/Willkassen (Wolfsee): Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 182, 186; Meyhöfer 1961, p. 63. Graves/cemeteries (Stone Age – Pre-Roman Iron Age)

• Antonowo/Antonowen (Antonsdorf): Ortsakte Antono• Marcinowa Wola/Marczinawolla, Truchsen (Martinswen SMB-PK/MVF, PM-A 0071/1. hagen): Grenz-Archive. • Czyprki/Czyprken (Freiort): Ortsakte Czyprken SMB• Mazuchówka/Masuchowken (Rodental): Neue BodenPK/MVF, PM-A 0206/1. funde 1939b, p. 61.

338

• Giżycko/Lötzen-Villa Nova: Ortsakte Lötzen-Villa nowa SMB-PK/MVF, PM-A 1450/1; Schmidt-Archive, V21; Neue Bodenfunde 1937a, p. 70. • Giżycko/Lötzen, Antonsdorf: La Baume 1943, p. 57. • Lipińskie/Lipiensken (Lindenwiese): Neue Bodenfunde 1939a, p. 28. • Skomack Mały/Klein Skomatzko (Skomand): Meyhöfer 1961, p. 65. • Skorupki/Skorupken (Schalensee): Meyhöfer 1961, p. 65. • Staświny/Stasswinnen (Eisermühl): Neue Bodenfunde 1939a, p. 28. • Sulimy/Sullimmen: Grenz-Archive (SPÖG 39, 1897). Graves/cemeteries (Roman – Migration Period) (Fig.1) • Bartlikowo/Bartlickshof (Fig. 1, No. 1): cf. catalogue of finds. • Bogaczewo Kula/Bogatzewen, Kulla-Brücke (Reichensee) (Fig. 1, No. 2): Ortsakte Bogatzewen SMB-PK/MVF, PM-A 0155/1; Schmidt-Archive, V42; Grenz-Archive; Bolin 1926, p. 227; Engel, La Baume 1937, p. 263, 266, 269, 271; Meyhöfer 1961, p. 64, Fig. 14, 15; J. Okulicz 1958; Schmidt 1961, p. 283; Karczewski 2001, p. 69, No. 8; Juga-Szymańska 2014, p. 253–256 (there further literature); some of the objects are kept today at the Muzeum Warmii i Mazur in Olsztyn. • Bystry/Biestern b. Lötzen (Fig. 1, No. 3): Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Wulff 1869, p. 181; Hollack 1908, p. 15. • Czyprki/Czyprken (Freiort) (Fig. 1, No. 4): Neue Bodenfunde 1935, p. 171; Karczewski 2001, p. 72, No. 18; Karczewska, Karczewski 2017, p. 635, 638, No. 1. • Giżycko „Góra Wisielcza“/Lötzen, Galgenberg (Fig. 1, No. 5): cf. catalogue of finds. • Giżycko /Lötzen, Amtsgarten (Fig. 1, No. 6): Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; Wulff 1868, p. 554; Karczewski 2001, p. 76, No. 36. • Giżycko/Lötzen, Sportplatz (Fig. 1, No. 7): Neue Bodenfunde 1935, p. 171; Karczewski 2001, p. 77, No. 39; Karczewska, Karczewski 2017, p. 639, No. 15. • Giżycko /Lötzen, „Brunokreuz“ (Fig. 1, No. 8): Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; Karczewska, Karczewski 2017, p. 639, No. 16. • Głąbowo/Glombowen (Leithof) (Fig. 1, No. 9): Schmidt-Archive. • Grzybowo/Grzybowen (Birkensee) (Fig. 1, No. 10): PM VII, 76,9281; Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 54; Peiser 1919b, p. 313–318; Engel, La Baume 1937, p. 263, 282; Karczewski 2001, p. 80, No. 51. • Guty/Gutten (Fig. 1, No. 11): PM V, 164, 7954; Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 55; Bolin 1926, p. 227; Gaerte 1929, p. 171, Fig. 121a–b, p. 172, Fig. 122a, p. 181, Fig. 132f, p. 228, Fig. 173f, p. 257,

Christoph Jahn, Izabela Szter

• • • • • •

• • • • • • •

• •

• • •

Fig. 200e; Neue Bodenfunde 1936, p. 236; Neue Bodenfunde 1937a, p. 70; Engel, La Baume 1937, p. 236, 266; Meyhöfer 1961, p. 66; Karczewski 2001, p. 81, No. 55; Juga-Szymańska 2007b. Jora Wielka/Jawer (Groß Jauer) (Fig. 1, No. 12): Schmidt-Archive. Kalinowo/Kallinowen (Fig. 1, No. 13): Crome 1928, p. 380; Karczewski 2001, p. 85, No. 73. Knis/Gneist (Fig. 1, No. 14): cf. catalogue of finds. Kronowo/Kronau (Cronau) (Fig. 1, No. 15): Ortsakte Kronau SMB-PK/MVF, PM-A 1986/1; Schmidt-Archive. Lechlin/Abbau Lechlin (Seefeld) (Fig. 1, No. 17): Crome 1928, p. 380; Karczewski 2001, p. 92, No. 102. Ławki/Lawken (Lauken) (Fig. 1, No. 16): PM VII, 76, 9279; PM VII.76.9283; Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Gaerte 1929, p. 180, p. 192 Fig. 143; Engel, La Baume 1937, p. 263; Bitner-Wróblewska 1995; Karczewski 2001, p. 94, No. 108. Mazuchówka/Masuchowken (Rodental) (Fig. 1, No. 18): Schmidt-Archive. Paprotki Kolonia, site 1 (Fig. 1, No. 19): Karczewski 2001, p. 103, No. 146. Paprotki Kolonia, site 9 (Fig. 1, No. 19): Karczewski 2001, p. 104, No. 150). Róg Pierkunowski/Roggen (Fig. 1, No. 20): Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; Schmidt 1961, p. 283; Karczewska, Karczewski 2017, p. 635, 640, No. 34–35. Rybical/Riebenzahl (Rübenzahl) (Fig. 1, No. 21): Schmidt-Archive. Siejba/Scheuba (Fig. 1, No. 22): Schmidt-Archive; Grenz-Archive. Skomack Mały/Klein Skomatzko (Skomand) (Fig. 1, No. 23): PM III, 101, 931; PM V, 157, 7851; Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 73; Engel, La Baume 1937, p. 263; Meyhöfer 1961, p. 66; Karczewski 2001, p. 120, No. 222. Skorupki/Skorupken (Schalensee) (Fig. 1, No. 24): Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 152; Karczewski 2001, p. 120, No. 223. Staświny/Stasswinnen (Eisermühl) (Fig. 1, No. 25): Ortsakte Stasswinnen SMB-PK/MVF, PM-A 0761/1; Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Schmidt 1961, p. 283; Karczewski 2001, p. 121, No. 226, 227; Karczewska, Karczewski 2017, p. 641, No. 44. Sterławki Małe/Klein Stürlack (Fig. 1, No. 26): cf. catalogue of finds. Sterławki Wielkie/Groß Stürlack (Fig. 1, No. 27): Lenarczyk 1991; Karczewski 2001, p. 125–126, No. 247; Ceranowska 2009. Wilkasy/Wilkassen (Wolfsee) (Fig. 1, No. 28): PM III, 88, 899; Schmidt-Archive; OPM-Archive Wilkassen; Wulff

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

•

• •

•

1868, p. 554; Hollack 1908, p. 182, 186; Karczewski 2001, p. 133, No. 277. Wojsak/Woysack (Woisack) (Fig. 1, No. 29): Ortsakte Woysack SMB-PK/MVF, PM-A 0514/1; Schmidt-Archive; Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; Grenz-Archive; Schmidt 1961, p. 283; Karczewski 2001, p. 133, No. 278; Karczewska, Karczewski 2017, p. 635, 643, No. 85. Wrony/Groß Wronnen (Großwarnau) (Fig. 1, No. 30): PM III, 161, 1018; Grenz-Archive; Engel, La Baume 1937, p. 263; Karczewski 2001, p. 134, No. 280. Zalec/Salza (Fig. 1, No. 31): Ortsakte Salza SMB-PK/ MVF, PM-A 0914/1; PM VII, 76, 9280; PM VII, 201, 10804; VII, 315, 12043; Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Gaerte 1929, p. 300, Fig. 241e; Szymański 2004 (there further literature). Zielony Lasek/Grünwalde (Fig. 1, No. 32): Schmidt-Archive.

Graves/cemeteries (Middle Ages) • Guty/Gutten: PM V, 164, 7954; Grenz-Archive. • Skomak Mały/Klein Skomatzko (Skomand): Hollack 1908, p. 73. Graves/cemeteries (Chronology uncertain) • Staświny/Stasswinnen (Eisermühl): Ortsakte Stasswinnen SMB-PK/MVF, PM-A 0760/1; 0761/1; Karczewska, Karczewski 2017, p. 641, No. 42, 46–53. • Świdry/Schwiddern: Ortsakte Schwiddern SMB-PK/ MVF, PM-A 0841/1; Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; Karczewska, Karczewski 2017, p. 635–636, 640, No. 39. Settlements (Neolithic-Middle Ages) • Bogacko/Bogatzko (Rainfeld): Ortsakte Bogatzko SMBPK/MVF, PM-A 0156/1; Neue Bodenfunde 1938a, p. 27; Neue Bodenfunde 1939b, p. 61; Karczewski 1999, 2001, p. 68, No. 7. • Bogaczewo/Bogatzewen (Reichensee): Schmidt-Archive; Hollack 1908, p. 17; Karczewski 2001, p. 70, No. 9. • Gawliki Wielkie/Bialysee b. Groß Gablick: Ortsakte Bialysee SMB-PK/MVF, PM-A 0137/1. • Giżycko/Lötzen: Grenz-Archive; Crome 1928, p. 379; Neue Bodenfunde 1935, p. 171; Karczewski 2001, p. 76– 77, No. 37. • Giżycko/Lötzen, Villa Nova: Ortsakte Lötzen-Villa nowa SMB-PK/MVF, PM-A 1450/1; Neue Bodenfunde 1935, p. 171; Karczewski 2001, p. 77, No. 38. • Kamionki/Kamionken (Steintal): Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Neue Bodenfunde 1939b, p. 61; Karczewski 2001, p. 86, No. 75.

339

• Knis/Gneist: Ortsakte Gneist SMB-PK/MVF, PM-A 0380/1; Schmidt-Archive; Schmidt-Archive, Mtbl. 2095 [726]; Neue Bodenfunde 1938a, p. 27; Crome 1928, p. 380; Karczewski 2001, p. 89, No. 91; Karczewska, Karczewski 2017, p. 638, No. 6. • Kronowo/Kronau (Cronau): Ortsakte Kronau SMB-PK/ MVF, PM-A 1986/1; Schmidt-Archive. • Kruklin/Kruglinnen (Kraukeln): Neue Bodenfunde 1938a, p. 27; Neue Bodenfunde 1939a, p. 28. • Ławki/Lawken (Lauken): Karczewski 2001, p. 94–95, No. 109, 110. • Marcinowa Wola/Marczinawolla (Martinshagen): Karczewski 2001, p. 97, No. 121. • Ostrów/Werder am Arys-See: Schmidt-Archive; Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 176 (Czarny See). • Pańska/Adlig Wolla (Freihausen): Ortsakte Wolla SMBPK/MVF, PM-A 0535/1; Schmidt-Archive. • Paprotki Kolonia, site 41: Karczewski 2001, p. 105, No.  154; Karczewska, Karczewski 2002 (see also Karczewski 2001, p. 103–114). • Piękna Góra/Schönberg b. Lötzen: Crome 1928, p. 379. • Pierkunowo/Pierkunowen (Perkunen): Schmidt-Archive, V39; Gaerte 1927b, p. 50–53, Fig. 147; Gaerte 1929, p. 42, Fig. 29a; La Baume 1943, p. 24, Pl. 8a; Meyhöfer 1961, p. 64, Fig. 9. • Rydzewo/Rydzewen (Rotwalde): Karczewski 2001, p. 117–118, No. 210, 214. • Ryn/Rhein: Schmidt-Archive; Grenz-Archive. • Siemionki/Schemionken, Röster Wiese (Bergwalde): Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; Neue Bodenfunde 1935, p. 171. • Staświny/Stasswinnen, Swinta Gora (Eisermühl): Ortsakte Stasswinnen SMB-PK/MVF, PM-A 0760/1; 0761/1; PM III, 331, 2241; PM VII, 339, 12249; Grenz-Archive; OMP-Archive Stasswinnen; Hollack 1908, p. 156; Crome 1928, p. 380; Crome 1937, p. 118; Crome 1940, p. 125; Karczewski 2001, p. 120, No. 225. • Sterławki Małe/Klein Stürlack: Schmidt-Archive, Mtbl. 2095 [726]; Crome 1928, p. 380; Meyhöfer 1961, p. 67; Karczewski 2001, p. 125, No. 245; Karczewska, Karczewski 2017, p. 638, No. 12. • Sterławki Wielkie/Groß Stürlack: Karczewski 2001, p. 126–127, No. 249–252. • Świdry/Schwiddern: Ortsakte Schwiddern SMB-PK/ MVF, PM-A 0841/1; Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]. • Szczepanki/Sczepanken (Tiefen): Schmidt-Archive, Mtbl. 2097 [728]; OPM-Archive Sczepanken; Karczewska, Karczewski 2017, p. 641–643, No. 54–55, 65, 67, 76. • Wilkasy/Willkassen (Wolfsee): Schmidt-Archive; Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; Karczewska, Karczewski 2017, p. 643, No. 81.

340

Christoph Jahn, Izabela Szter

• Wrony/Groß Wronnen (Großwarnau): Hollack 1908, • Ostrów/Werder am Arys-See: Ortsakte Werder a. Arysp. 52. See SMB-PK/MVF, PM-A 0586/1; Schmidt-Archive; • Wydminy/Widminnen: Schmidt-Archive. Hollack 1908, p. 176; Crome 1937, p. 118; 1938, p. 179; • Zelki/Neuhoff: Schmidt-Archive; Grenz-Archive (Prus1940, p. 139; Karczewska, Karczewski 2017, p. 638, No. 8. sia 18, 1893). • Piękna Góra/Schönberg b. Lötzen: Ortsakte Schönberg SMB-PK/MVF, PM-A 0866/1; Grenz-Archive; Wulff Hillforts 1868, p. 553; Crome 1937, p. 118; 1938, p. 179. • Ryn/Rhein: Hollack 1908, p. 131; Crome 1937, p. 118; • Bogaczewo/Bogatzewen (Reichensee): Ortsakte Bogat1938, p. 179; 1940, p. 110; Meyhöfer 1961, p. 67. zewen SMB-PK/MVF, PM-A 0155/1; Schmidt-Archive; • Skop/Skopen (Reichenstein): Ortsakte Skopen SMB-PK/ Grenz-Archive; Wulff 1868, p. 553; Hollack 1908, p. 17; MVF, PM-A 0801/1; Schmidt-Archive, Mtbl. 2095 [726]; Crome 1928, p. 380; 1937, p. 119; 1938, p. 179; MeyhöGrenz-Archive; Wulff 1868, p. 554; Hollack 1908, p. 151; fer 1961, p. 67. Crome 1937, p. 119; 1938, p. 179; 1940, p. 123; Karczew• Giżycko/Lötzen: Schmidt-Archive, Mtbl. 1996 [641]; ska, Karczewski 2017, p. 640, No. 40. Grenz-Archive; Crome 1937, p. 119; 1938, p. 179; 1939b, • Staświny/Stasswinnen (Eisermühl): Ortsakte Stasswinp. 288. nen SMB-PK/MVF, PM-A 0760/1; 0761/1; Schmidt-Ar• Jeziorko/Jesziorken (Preussenburg): Ortsakte Jesziorchive, Mtbl. 2097 [728]; Crome 1937, p. 118; 1938, p. 179; ken SMB-PK/MVF, PM-A 1626/1; PM VII, 148, 10266; 1940, p. 125; Meyhöfer 1961, p. 67; Karczewska, KarSchmidt-Archive, Mtbl. 2095 [726]; Grenz-Archive; czewski 2017, p. 641, No. 43. Crome 1928, p. 379; 1937, p. 118; 1938 p. 179; 1939b, • Strzelce/Strzelzen (Streelzen, Zweischützen): Ortsakte p.  268; Meyhöfer 1961, p. 67; Karczewski 2001, p. 84, Strzelzen SMB-PK/MVF, PM-A 0739/1; Schmidt-ArchiNo. 67; Karczewska, Karczewski 2017, p. 638, No. 9. ve; Wulff 1868, p. 553; Hollack 1908, p. 159; Crome 1928, • Kożuchy Wielkie/Groß Kosuchen (Allenbruch): Grenz-­ p. 379; 1938, p. 179; 1940, p. 127; Meyhöfer 1961, p. 67. Archive; Wulff 1868, p. 553; Hollack 1908, p. 48; Cro- • Szczybały/Sczyballen (Schönballen): Ortsakte Sczybalme 1928, p. 379; 1937, p. 119; 1938, p. 179; 1939a, p. 318; len SMB-PK/MVF, PM-A 0835/1; Schmidt-Archive, Meyhöfer 1961, p. 67. Mtbl. 1998 [643]; Grenz-Archive; Hollack 1908, p. 161; • Notyst Wielki/Groß Notisten: Schmidt-Archive; Grenz­Crome 1937, p. 119; 1938, p. 179; Schmidt-Archive; CroArchive; Crome 1937, p. 118; 1938, p. 179; 1939a, p. 318. me 1940, p. 128. • Orło/Orlen (Arlen): Schmidt-Archive; Grenz-Archive; • Wojsak/Woysack (Woisack): Schmidt-Archive, Mtbl. Crome 1937, p. 118; 1938, p. 179; Neue Bodenfunde 1939b, 1996 [641]; Karczewska, Karczewski 2017, p. 644, No. 87. p. 61; Crome 1940, p. 92; Meyhöfer 1961, p. 67. • Wrony/Gross Wronnen (Großwarnau): Schmidt-Archi• Orłowo/Orlowen (Adlersdorf): Ortsakte Orlowen SMBve; Crome 1937, p. 119; 1938, p. 179; 1939a, p. 322. PK/MVF, PM-A 1233/1. • Zalec/Salza: Ortsakte Salza SMB-PK/MVF, PM-A 0914/1; Crome 1937, p. 119; 1938, p. 179; 1940, p. 115.

Archeologiczne badania w dawnym Kr. Lötzen (pow. Giżycko) przed rokiem 1945: zabytki z królewieckiego Prussia-Museum ze zbiorów w Berlinie i K alinigradzie Prezentowany tekst powstał w ramach projektu, którego celem jest inwentaryzacja, opis, dokumentacja fotograficzna oraz próba odtworzenia kontekstu odkrycia dla znalezisk z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów z byłego Prussia-Museum w Królewcu. Projekt realizowany jest od początku 2016 roku i obejmuje zbiory Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie (ok. 10 000 zabytków) oraz część kolekcji Obwodowego Muzeum Historii i Sztuki w Kaliningradzie (Kaliningradskij oblastnoj istoriko-

-hudožestvennyj muzej – ok. 1 600 zabytków). Stanowi on kontynuację wcześniejszego opracowania materiałów wczesnośredniowiecznych z berlińskiego muzeum. Prace te były i są finansowane przez Deutsche Forschungsgemeinschaft, a uzyskane wyniki są publikowane na stonie internetowej www.smb-digital.de. Niniejszy artykuł powięcony jest zachowanym zabytkom z okresu wpływów rzymksich i z okresu wędrówek ludów ze stanowisk położonych w granicach dawnego

Archaeological r esearch in for mer K reis Lötzen (pow. Giżycko) befor e 1945: the finds from the Prussia collection in Ber lin and K aliningr ad

Kr.  Lötzen (obecny pow. Giżycko). Wybór tych materiałów nie był przypadkowy. Wiązał się on nie tylko z miejscem konferencji, ale także z wieloletnią tradycja opracowań archiwalnych poświęconych temu regionowi, które rozpoczął prof. Jerzy Okulicz-Kozaryn, publikując w 1958 roku wyniki przedwojennych wykopalisk z eponimicznego cmentarzyska w Bogaczewie-Kuli. W sumie w zbiorach muzeum w Berlinie i w Kalingradzie udało sie odnaleźć 86 zabytków, które pochodzą z 4 stanowisk z dawnego Kr. Lötzen: Barlikowo/Bartlickshof, Knis/Gneist, Giżycko Góra Wisielcza/Lötzen Galgenberg oraz Sterławki Małe/Klein Stürlack. Część katalogowa niniejszej pracy zawiera ich szczegołówy opis, informacje

341

o okolicznościach odkrycia, obecną i dawną sygnaturę, odwolania do literatury oraz danych archiwalnych, które pomogły w identyfikacji znalezisk. W tekście – w oparciu o skrótowo zarysowane dzieje zbiorów Vaterländische Gedenkhalle Lötzen oraz Prussia-Museum, omiowne zostały także losy prezentowanych materiałów. Końcową część publikacji stanowi Aneks, w którym zebrano informacje o wszystkich stanowiskach z dawego Kr. Lötzen znanych przed 1945 rokiem. Zestawienie to z jednej strony ukazuje złożony obraz kulturowy tych terenów na przestrzeni wieków, z drugiej strony może stać sie zachętą i zródłem do dalszych archeologicznych badań naukowych okolic Giżycka.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Bartłomiej Kaczyński, Adam Mackiewicz, Iwona Zduńska

Badania archeologiczne Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie w latach 2015–2016 1

We wschodniej części miasta Lubawa, w widłach rzek Sandeli i Jesionki, na niewielkim wyniesieniu morenowym znajdują się ruiny średniowiecznej i nowożytnej rezydencji biskupów chełmińskich, które od lat 80. XX w. były obiektem zainteresowań archeologów i historyków (Ryc. 1). W latach 1983–1986 bowiem przeprowadzono na zamku pierwsze prace wykopaliskowe, kierowane przez mgr Marię Wielgus, które miały na celu częściowe odsłonięcie pozostałości architektonicznych, a także określenie stanu zachowania obiektu2. W latach 1998–2001 w obrębie średniowiecznych reliktów zamku prowadzono archeologiczno – architektoniczne badania wykopaliskowe, prowadzone przez prof. Leszka Kajzera z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. W trakcie tych badań założono piętnaście wykopów sondażowych oraz cztery „odkrywki” architektoniczne (Andrzejewski, Kajzer, Lewandowski 2001a). Wyniki badań (z wyjątkiem ostatniego sezonu) zostały opublikowane (Zamek w Lubawie...). Między grudniem 2015 a lipcem 2016 roku, w związku z planowaną adaptacją pomieszczeń zamkowych na budynek pożytku publicznego, wykonano sondażowo – rozpoznawcze badania archeologiczne. Prace polegały na przebadaniu i zadokumentowaniu pozostałości podziemnych kubatur południowego, wschodniego oraz części północnego skrzydła zamku. Ponadto w trakcie prac badawczych założono również wykopy archeologiczne na parchamie, przedbramiu, dziedzińcu oraz dojeździe do zamku. Zamek został posadowiony na niewielkim wyniesieniu morenowym o pierwotnej wysokości ok. 139 m

Ryc. 1. Lokalizacja zamku biskupów chełmińskich na planie topograficznym w skali 1:10 000

n.p.m. Obecnie obszar zamku otoczony jest zewnętrznym pierścieniem murów (tzw. murem parchamowym), zamykają­cym czworobok o wymiarach 71 x 74 m (Ryc. 1). Na  wyniesionej ok. 5 m nad okoliczny teren platformie, w momencie rozpoczęcia badań widoczna była korona relitów murów zamku (zwłaszcza południowego i wschodniego skrzydła), co w zupełności pozwoliło na precyzyjne wytyczenie wykopów badawczych. Pomiędzy murem obwodowym, a właściwym murem zamku znajdował się parcham o szerokości 8–10 m. W momencie rozpoczęcia prac obszar zamku porośnięty był niską roślinnością. Widniały 1   Badania prowadzone były na zlecenie burmistrza miasta Lubawa. jeszcze ślady po badaniach archeologicznych, które odby2   W tych badaniach uczestniczył również dr Wiesław Skrobot, któ- wały się w latach 1998–2001. Były to głównie zagłębienia ry udostępnił badaczom archiwum prywatne, składające się z kolekcji po wykopach sondażowych, zasypanych w 2013 roku dezdjęć oraz szkicu założonych wykopów badawczych. Niestety, oprócz tych dokumentów, nie zachowały się żadne inne dane z tychże badań. cyzją miejscowych władz.

344

Bartłomiej K aczy ński, Adam M ackiewicz, Iwona Zdu ńsk a

Głównymi celami badań prowadzonych w latach 2015–2016 była eksploracja i dokumentacja nawarstwień południowego, wschodniego i części północnego skrzydła, w tym: ustalenie poziomów użytkowych pomieszczeń i  ich ciągów komunikacyjnych; odsłonięcie i dokumentacja elementów architektonicznych i ocena ich stanu zachowania; ustalenie stratygrafii pomieszczeń i dowiązanie jej do źródeł historycznych; pozyskanie, zabezpieczenie i konserwacja artefaktów archeologicznych. Do celów badań należało również ustalenie stratygrafii tzw. parchamu, w tym również próba uchwycenia posadowienia murów obwodowych i właściwych zamku, a także uchwycenie układu stratygraficznego w tzw. szyi bramnej, wraz z ustaleniem pierwotnych poziomów użytkowych zamku. Prace badawcze prowadzone były przez firmę ARCHEO-ADAM. Kierownikiem badań był mgr Adam Mackiewicz, zaś prace dokumentacyjne oraz polowe prowadził mgr Bartłomiej Kaczyński. W badaniach uczestniczyły również mgr mgr Iwona Zduńska oraz Aleksandra Zinkiewicz. Rys historyczny zamku biskupów chełmińskich Obszar naturalnego wzniesienia morenowego, wynoszącego się o ok. 7 m nad poziom rzeki Sandeli usytuowanego we wschodniej części miasta, mógł zostać wykorzystany jako miejsce budowy osady obronnej zapewne już w XI wieku przez plemię pruskich Sasinów (Sikorski 2008, s. 4). Być może w tym miejscu znajdowała się siedziba naczelnika plemiennego Surwabuny, który za sprawą mnicha cysterskiego Chrystiana, przyjął chrześcijaństwo ok. 1215 roku. Niestety, nie odkryto podczas wszystkich sezonów badań – pozostałości archeologicznych, które można by jednoznacznie wiązać z tym okresem historii. Leszek Kajzer podaje, że pierwsze założenie drewniano ziemne powstało w XIII wieku, być może bezpośrednio po 1257 roku, kiedy to Lubawa stała się własnością biskupów diecezji chełmińskiej, erygowanej bullą Innocentego IV w  1243 roku (Kajzer 2001, s. 15). Zamek murowany zaczęto wznosić prawdopodobnie w latach 1303–1311, a jego budowę rozpoczął biskup chełmiński Herman (biskup w latach 1303–1311) z Pryzny (Andrzejewski, Kajzer, Lewandowski 2001b, s. 15, 70–73). Została mianowany 13 maja 1303 roku lub krótko przed tą datą (por. Śliwiński 1994, s. 193), kiedy to w Toruniu wydano dokument (16 maja 1303 roku; Urkundenbuch 1887, s. 105–107) dotyczący ugody z zakonem o granicę między ziemią lubawską a sasińską (Diecezja 1928, s. 32). Jednakże podkreślić trzeba, iż dokumenty mówią jedynie o lokacji miasta Lubawa, a nie budowie zamku. Przez następne 9 lat z różnych powodów panował wakat tzw. sediswakancja

(w  latach 1311–1319), na stanowisku biskupa (Diecezja 1928, s. 32). Później budowę kontynuował biskup Mikołaj Afri, biskup w latach 1319–1323 (Andrzejewski, Kajzer, Lewandowski 2001b, s. 15). Niektórzy autorzy podają, że od 1320 roku (Diecezja 1928, s. 32). We wrześniu 1330 roku pomimo najazdu wielkiego księcia litewskiego Giedymina i prawdopodobnego zniszczenia wznoszonego zamku prace budowlane były kontynuowane (Andrzejewski, Kajzer, Lewandowski 2001b, s. 15). Zdaniem J. Sikorski zarówno miasto, jak i wznoszony w tym czasie zamek oparły się najazdowi litewskiemu i dlatego prac budowlanych nie przerwano (Sikorski 2008, s. 5). Niektórzy badacze podają, iż zamek wzniesiono na początku XIV wieku, a konkretnie w latach 1301–1326, gdyż już w 1326 roku wymieniony jest w  dokumencie wydanym przez biskupa chełmińskiego Otto w dniu 13 kwietnia (Urkundenbuch, s. 155; Guerquin 1984, s. 201). Był założony na planie kwadratu z planowanymi czterema narożnymi wieżami. Pierwotnie wybudowano jedynie południowe skrzydło. Dopiero później dostawiono do nich kolejne skrzydła, co zresztą potwierdziły omawiane tu badania archeologiczne. Już wtedy zamek był rezydencją biskupów, którzy przenieśli się z Chełmży, w  której znajdowała się katedra (Sikorski 2008, s.  5,  6). W  latach 1363–1385 był rozbudowywany przez biskupa Wikbolda Dobilsteina, choć tak naprawdę tylko do 1380 roku, ponieważ jeszcze przed tym rokiem zdał władztwo diecezji kapitule, a w latach 1379–1380 generalnemu wikaremu Janowi, pomimo, że oficjalnie zrezygnował z  biskupstwa w latach 1380–1385, zastrzegając sobie jednak dożywocie. Później przebywał w Kolonii. Testamentem z 1396 roku przekazał legaty katedrze chełmżyńskiej i kościołowi w Pelplinie. Zmarł w 1400 roku i został pochowany w Altenburgu (Diecezja 1928, s. 32). Ponieważ pierwotny zamek był przypuszczalnie tylko jednoskrzydłowym budynkiem (Czubiel 1986, s. 43), już na początku XV wieku prowadzono poważne prace budowlane, które uczyniły z niego duże założenie na planie prostokąta o wymiarach 70 x 74 m z wieżą, bramami i mostami zwodzonymi (And­ rzejewski, Kajzer, Lewandowski 2001b, s. 14). Prace te prowadzono za czasów biskupa Arnolda Stapila (1402–1416), kiedy to zamek otrzymał ostateczny kształt, czyli 4 skrzydła zamknięte w czworoboku z niewielkim dziedzińcem pośrodku, charakterystyczne dla zamków rezydencjonalnych (Diecezja 1928, s. 35; Sikorski 2008, s. 6). Przed wybuchem wojny trzynastoletniej (luty 1454) rozbudowano system obronny zamku, na co zdaje się wskazywać umiejscowiona w ciągu murów obronnych półokrągła basteja w  północno-wschodnim narożniku oraz przypuszczalnego czworobocznego dzieła obronnego w narożniku południowo-zachodnim (Andrzejewski, Kajzer, Lewandowski 2001b, s. 15), choć ta druga forma mogła istnieć już wcześniej. W czasie wojny trzynastoletniej kolejni biskupi cheł-

Badania archeologiczne Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie w latach 2015–2016

345

Ryc. 2. Panorama Lubawy z 1 poł. XVII wieku z zaznaczonym zamkiem biskupów chełmińskich. Przedstawienie z zaginionego obrazu olejnego z kościoła w Lipach. Wg Liek 1892, tablica bez nr

mińscy Johanes III Morgenau „Mergenow” (1416–1457) (Wenta 1994, s. 282), Bartłomiej Rogser (1457–1466) w zasadzie sprzyjali Polsce, często deklarując wierność zakonowi, dzięki czemu Lubawa uchroniła się od zniszczeń, a po pokoju toruńskim znalazła się w granicach Polski (Sikorski 2008, s. 6). Przed wojną polsko-krzyżacką w okresie od 1519 do 1521 roku w Lubawie stacjonowali zaciężni z Węgier, a pod koniec tej wojny załoga została wzmocniona oddziałami polskimi i  pomimo oblężenia przez pięć tysięcy zbrojnych krzyżackich oraz silnemu ostrzałowi z artylerii oblężniczej, obrońcy pod wodzą Jana Boratyńskiego nie dopuścili do szturmów, a wypadami poza mury zadawali oblegającym straty, czym zmusili wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna do odwrotu (Sikorski 2008, s. 6). Po tym okresie żadna z następnych wojen nie miała wpływu na zamek lubawski. Od tej pory (w XVI i XVII wieku) diecezją często władali znani biskupi: Jan Dantyszek – 1530–1538, Tiedemann Giese – 1538–1549, Stanisław Hozjusz – 1549–1551, Piotr Kostka – 1574–1595, Jakub Zadzik – 1624–1635 i Jan Lipski – 1635–1638 będący zarówno dyplomatami, jak też wielkimi humanistami (Diecezja 1928, s. 38–41). Poza tym biskupstwo chełmińskie stanowiło odskocznię do bardziej liczących się stolic biskupich, takich jak włocławska, krakowska, czy wreszcie gnieźnieńska (Andrzejewski, Kajzer, Lewandowski 2001b, s. 16). Poza tym na zamku w Lubawie bywał Mikołaj Kopernik, a także jego uczeń i wydawca Joachim Retyk (Sikorski 2008, s. 7). Około roku 1627 biskup Jakub Zadzik rozpoczął przebudowę zamku na reprezentacyjną siedzibę barokową (Guerquin 1984, s. 201). Prace te zakończył następca biskup Jan Lipski w 1637 roku (Czubiel 1984, s. 43). Wybudowano w tym czasie dwupiętrowe skrzydło barokowe na fundamentach części południowej zamku. J. Sikorski podkreśla, iż nie ma pewności czy była to przebudowa

rozebranego skrzydła gotyckiego, czy też była to budowla pierwotna, która dopiero w tym czasie zamknęła zamkowy czworobok (Sikorski 2008, s. 7). L. Kajzer, J. Andrzejewski oraz M. Lewandowski podkreślają, iż tak naprawdę nie wiadomo czy słusznie wiąże się wzniesienie jednego skrzydła z J. Zadzikiem i J. Lipskim (Kajzer, Andrzejewski, Lewandowski 2001b, s. 16). Po tej rozbudowie zamek stanowił dużą budowlę na planie kwadratu, nad którą dominowała wysoka na 64 m ośmioboczna wieża (Ryc. 2; Liek 1892, s.  135). Na jej szczycie znajdowała się galeria widokowa. Wieżę pokrywał hełm z metalową chorągiewką z herbem biskupim (Sikorski 2008, s. 7). Od tej pory przynajmniej ta część (południowa) zamku stanowiła wczesnobarokową rezydencję biskupów chełmińskich (Andrzejewski, Kajzer, Lewandowski 2001b, s. 16). Od tej pory część gotycką (wschodnią), która nie była już użytkowana nazywano „starym zamkiem” choć ten pomimo, iż już nie był użytkowany, to jeszcze w 1787 roku był pod dachem (Liek 1892, s. 136–138). Z drugiej jednak strony źródła podają, że od 1731 roku znajdował się w złym stanie. Spotyka się takie określenia jak: „Pokój biskupi bez okien i posadzki...”, „Pokój królewski, spustoszony, zrujnowany ze wszystkim...”, „Kaplica totalnie zrujnowana” (Mienicki 1956, s. 125–126). Wraz z zaborem w 1772 roku przez Fryderyka II i sekularyzacją dóbr kościelnych nastąpił ostateczny kres użytkowania zamku w Lubawie. Od tego czasu następował jego upadek. Z publikowanych inwentarzy wynika, jak stopniowo zmniejsza się ilość okien, pieców, a także użytkowników. Ostatnim rezydującym tu biskupem był Andrzej IV Ignacy z Broniewic Baier (1759–1785) mianowany przez Augusta III w 1758 roku biskupem chełmińskim, wybrany przez kapitułę w listopadzie tegoż roku i  prowidowany przez papieża Klemensa XIII, 12 lutego 1759 roku, a sakrę biskupią otrzymał od biskupa krakowskiego Sołtyka. Na

346

Bartłomiej K aczy ński, Adam M ackiewicz, Iwona Zdu ńsk a

Ryc. 3. Badania zamku biskupów chełmińskich w latach 2015–2016. A. Zarys zamku z zaznaczonymi wykopami archeologicznymi (kolor ciemnoszary) oraz wykopami „odkrywkami” architektonicznymi (kolor jasnoszary). B. Zarys zamku z zaznaczonymi reliktami architektonicznymi odsłoniętymi w trakcie badań (z wyłączeniem bruków). Oprac. i rys. B. Kaczyński

Badania archeologiczne Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie w latach 2015–2016

347

Badania w latach 2015–20163

Ryc. 4. Zdjęcie lotnicze zamku biskupów chełmińskich wykonane w czerwcu 2016 roku. Fot. A. Mackiewicz

prośbę Stanisława Augusta przyjął na koadiutora kanonika gnieźnieńskiego Krzysztofa Szembeka, który w 1774 roku zrezygnował z tej funkcji i w 1778 ustąpił koadiutorii Karolowi hr. Hohenzollern-Hechingen. Ten z kolei został prowidowany przez papieża Piusa VI (Diecezja 1928, s. 48). Następcy biskupa Bajera osiedli w  Chełmży (Andrzejewski, Kajzer, Lewandowski 2001b, s. 17). Już Karol Hohenzollern (1785–1795) tutaj nie mieszkał. Głównie przebywał w Oliwie (Diecezja 1928, s. 48). Kazał on rozebrać niektóre budynki zamkowe (Sikorski 2008, s. 7). Dzieła zniszczenia dopełnił pożar, który powstał w wyniku uderzenia pioruna w wieżę zamkową w 1813 roku. Po tym fakcie na polecenie prezydenta prowincji Prus Zachodnich Teodora von Schöna zamek został rozebrany w 1826 roku (Sikorski 2008, s. 7). Opisy zamku, a głównie jego wyposażenia i znajdujących się w nim pomieszczeń zostały zawarte w licznych inwentarzach (z roku 1614 [Mańkowski 1927], 1646 i 1676 [Mienicki 1955, s. 73–79], 1723–1747 [Mienicki 1956, s. 124– 133] i 1759 [Mienicki 1959, s. 159–165]) dóbr biskupstwa chełmińskiego, które w większości przypadków zostały opublikowane w latach 1927–1959. Natomiast inwentarz z roku 1661 został zamieszczony w pracy zbiorowej dotyczącej zamku w Lubawie pod red. L. Kajzera (Andrzejewski, Kajzer, Lewandowski 2001c). Po rozbiórce obszar zamku został zaadaptowany na ogród. Jedno z pomieszczeń piwnicznych, znajdujących się w północnym skrzydle było jeszcze wykorzystane przez kupców lubawskich jako magazyn do przechowywania nafty (Liek 1892, s. 147). Z potężnej rezydencji biskupów chełmińskich została jedynie platforma otoczona zewnętrznym pierścieniem murów w obrębie której wystawały resztki ścian zamku oraz kamienne obramienie portalu.

W trakcie ośmiomiesięcznych badań wykopaliskowych w obrębie zamku biskupów chełmińskich w Lubawie założono 12 wykopów archeologicznych oznaczonych cyframi rzymskimi od nr XIIIA do XXIV (Ryc. 3:A). Łącznie przebadano obszar o powierzchni 880,5 m2. Ponadto odsłonięto elementy architektoniczne na obszarze 986 m2 (Ryc. 3). Specyfiką zrealizowanych badań był fakt, że praktycznie w obrębie żadnego z wykonanych wykopów nie udało się zarejestrować ciągłego układu stratygraficznego poczynając od średniowiecza, a kończąc na czasach współczesnych. Wielokrotnie występowały tu luki zwłaszcza między późnym średniowieczem (XV wiek) a okresem nowożytnym (XVI wiek). Skrzydło południowe zamku W skrzydle południowym znajdowały się trzy pomieszczenia. Informacje te pozyskano już w trakcie badań prowadzonych w latach 1998–2001. W momencie rozpoczęcia prac wyraźnie widoczne były ściany: południowa, północna, wschodnia, zachodnia skrzydła oraz ściana działowa między południowo-wschodnim, a środkowym pomieszczeniem. Wykopy XIIIA, XIVA oraz XVA były założone w miejscach pomieszczeń (Ryc. 3). Równorzędnie z  eksplo­ racją pomieszczeń prowadzono odczyszczanie powierzchni murów skrzydła południowego. Po jej wy­konaniu prze­ prowadzono dokumentację fotograficzną i  rysunkową korony murów. Skrzydło południowe miało długość 54,5 m (między wieżami narożnymi), zaś szerokość 15 m (między licem południowym ściany południowej, a licem północnym ściany północnej skrzydła). Ściana południowa, wschodnia i zachodnia właściwego muru zamku posiadała szerokość w granicach 3,2–3,3 m. Ściana północna skrzydła południowego miała szerokość 1,9–2,0 m. Grubość ściany działowej między i wynosiła 2,5 m, zaś między XIVA a XVA jedynie 1,4 m. Zachowana korona murów leżała się na wysokości od 142,14 do 143,05 m n.p.m. Ściany wykonane zostały w technice opus emplectum. Na ławie fundamentowej wykonanej z kamieni, miejscowo zachowało się od jednego do kilku rzędów cegieł, będącymi śladem ścian parteru zamku. Pierwszy rząd cegieł ułożony był w tzw. rolkę. Wnętrze muru miało układ chaotyczny – cegły ułożone krzywo, wypełnienie z gruzu ceglanego oraz kamieni. Na koronie muru zewnętrznego odnotowano prostokątne wycięcia od strony pomieszczeń o wymiarach 2,2 x 0,8 m, które interpretuje się jako wnęki okienne. W  murze po  Dokumentacja z tychże badań znajduje się w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, delegatura w Elblągu (Kaczyński, Mackiewicz 2016), zaś materiał zabytkowy przechowywany jest w Miejskim Ośrodku Kultury w Lubawie. 3

348

Bartłomiej K aczy ński, Adam M ackiewicz, Iwona Zdu ńsk a

Ryc. 5. Zamek biskupów chełmińskich w Lubawie. Wybór zdjęć z badań w 2015–2016 roku: A – Wykop XIIIA. Ujęcie wsch. pomieszczenia piwnicznego w płd. skrzydle zamku z widocznym brukiem średniowiecznym; B – Wykop XIVA. Ujęcie warstwy użytkowej (XV – XVIII wiek) w środkowym pomieszczeniu piwniczym południowego skrzydła; C – Wykop XV. Ujęcie pomieszczenia, pełniącego funkcję karceru (?), odkrytego w płd. wsch. części południowego skrzydła; D – Wykop XVI. Pomieszczenie piwniczne wschodniego skrzydła z widocznymi wyjściami na dziedziniec; E – Wykop XX. Klatka schodowa wykuta w murze średniowiecznym, w trakcie zaadaptowania pomieszczenia zamkowego na magazyn nafty w XIX wieku; F – Wykop XVIII. Profil północny wykopu założonego na międzymurzu; G – Wykop XIX. Ujęcie wykopu z profilem północnym; H – Wykop XXI. Klatka schodowa łącząca dziedziniec ze środkowym pomieszczeniem piwnicznym południowego skrzydła. Fot. B. Kaczyński (A–E, H), A. Zinkiewicz (G)

Badania archeologiczne Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie w latach 2015–2016

łudniowym było ich ok. 5 (na wysokości wykopów XIIIA i XIVA), we wschodnim jedno oraz w zachodnim jedno. W narożnikach płd.-wsch. oraz płd.-zach. zachowały się kamienne fundamenty wież, zbudowanych na planie kwadratu o boku 5,5 m. W środku wież zachowały się kwadratowe wycięcia o boku 2,2 m, będące śladami po klatkach schodowych. Wycięcia połączone były z pomieszczeniami ukośnie ułożonymi w stosunku do murów korytarzami o szerokości ok. 1,4 m. Wewnętrzne narożniki pomieszczeń przy wieżach wykończone były łukami ceglanymi, na których pierwotnie znajdowały się drewniane konstrukcje, tworzące ciąg komunikacyjny między wieżami a zamkiem. Do nowoodkrytych elementów należą pozostałości sklepień w pomieszczeniach, pozostałości podstawy pieca/komina w wykopie XIVA, a także prostokątny otwór odsłonięty w zachodniej ścianie muru właściwego zamku. W wykopie XIIIA odsłonięto dolne partie sklepienia wykonanego z cegły. Zachowane relikty świadczą o fakcie, że pierwotnie w pomieszczeniu było sklepienie krzyżowe z trzema przęsłami. W centralnej części pomieszczenia odkryto mur działowy z przejściem w środkowej części. Relikt posiadał 8 m długości i 0,8 m szerokości. Przejście miało prześwit szerokości 1,1 m. Ściana działowa miała konstrukcję kamienno–ceglaną. W tym samym pomieszczeniu odnotowano dwa poziomy użytkowe. Pierwszy odsłonięto na głębokości ok. 137,45 m n.p.m. i złożony był z horyzontalnie ułożonej ciemnobrunatnej próchnicy, zawierający materiał zabytkowy od XIV do XVIII wieku. Poniżej na głębokości 137,23 m n.p.m. odsłonięto bruk, będący pierwotną nawierzchnią pomieszczenia (używanym wyłącznie w XIV i XV wieku) (Ryc. 5:A). W pomieszczeniu XIVA zachowały się dolne partie sklepienia o konstrukcji kolebkowej. W północno–zachodniej części pomieszczenia odnotowano prostokątny element o boku 2,4 x 3,2 m. Relikt wykonany był z warstw dużych kamieni uszczelnianych mniejszymi. Budulec był związany zaprawą wapienną. Element interpretuje się jako podstawę komina lub kuchni węglowej. W pomieszczeniu bezpośrednio pod warstwami o charakterze zasypiskowym, na poziomie 137,75 m n.p.m. zarejestrowano poziom użytkowy składający się z rumoszu ceglanego (pozostałości ceglanej posadzki) oraz warstwy kulturowej (ciemnobrunatnej, tłustej próchnicy) (Ryc. 5:B). Po zdjęciu poziomu użytkowego odsłonięto układ dołków posłupowych, będących pozostałościami po rusztowaniach z czasu wznoszenia zamku. Na tym samym poziomie stratygraficznym odsłonięto kolisty obiekt, pełniący zapewne funkcję odwadniającą. W wykopie XVA uchwycono dolne partie sklepień o konstrukcji kolebkowej. W południowej ścianie zamku, na wysokości wykopu XVA zaobserwowano zamurowany

349

otwór, który pierwotnie miał prześwit szerokości 4 m. Po bokach owego elementu zaobserwowano cegły leżące ukośnie, co świadczyć może, że w tej części znajdował się łuk. Pierwotnie mogło być to przejście, zaś wtórnie wykorzystane jako okno. Otwór został zamurowany od strony południowej płaszczem ceglanym, zaś od północnej niedbale kamieniami, gruzem ceglanym i cegłami. W górnej partii muru od strony północnej znajdowało się kwadratowe wycięcie o wymiarach 1,2–1,0 m, wykończone cegłami ułożonymi w tzw. rolkę. W tym wykopie, podobnie jak w XIVA, bezpośrednio pod warstwami rozbiórkowymi, uchwycono poziom użytkowy złożony z rumoszu ceglanego i ciemnobrunatnej, zbitej próchnicy. Poziom użytkowy znajdował się na wysokości 137,65 m n.p.m. Jednym z najbardziej interesujących elementów odkrytych w podczas odczyszczania zachodniej ściany muru właściwego zamku był otwór o wymiarach 1,2 x 0,9 m (Ryc. 5:C). Otwór był eksplorowany do poziomu 136,50 m n.p.m. (czyli ok. 6,5 m głębokości). Eksploracja została zakończona w związku z odkryciem posadzki kamiennej. Wypełnisko otworu do głębokości 3,0 m złożone był ze śmieci oraz współczesnych kości zwierzęcych. Poniżej do poziomu 136,50 m n.p.m. wypełnisko było jednorodne, składające się z brunatno-szarego gliniastego piasku wraz z ceramiką, szkłem oraz zabytkami metalowymi datowanymi na XVI wiek. Otwór należy interpretować jako karcer zamkowy. Prawdopodobnie, na co wskazują liczne żelazne okucia, odkryte w wypełnisku otworu, pierwotnie w części stropowej znajdowała się krata. W warstwach rozbiórkowych pozyskano bogaty zbiór materiałów ceramicznych o spectrum chronologicznym od średniowiecza po czasy nowożytne (XIII–XVIII wiek). W nawarstwieniach odkryto kilkadziesiąt grotów bełtów (zarówno z kolcami do mocowania, jak i z tulejkami). Pozyskano również kilkadziesiąt monet, które pozwoliły na określenie chronologii nawarstwień. Skrzydło wschodnie W skrzydle wschodnim znajdowało się jedno pomieszczenie (Ryc. 5:D). W momencie rozpoczęcia badań wyraźnie widoczne były ściany: południowa (działowa od skrzydła południowego), północna (działowa od skrzydła północnego), wschodnia i zachodnia skrzydła. Wykop XVI został założony w miejscu jedynego pomieszczenia w tym skrzydle. Eksplorowany był ćwiartkami. Równorzędnie z eksploracją prowadzono odczyszczanie powierzchni murów skrzydła wschodniego. Długość skrzydła (od ściany północnej południowego skrzydła do południowej ściany północnego skrzydła) wynosi 28,5 m. Szerokość skrzydła wynosi 15 m. Ściana wschodnia właściwego muru zamku posiadała szerokość w granicach 3,2–3,3 m. Ściana północna skrzydła połu-

350

Bartłomiej K aczy ński, Adam M ackiewicz, Iwona Zdu ńsk a

Ryc. 6. Wykop XVI. A – Lico wschodnie pomieszczenia piwnicznego wschodniego skrzydła zamku; B – Lico zachodnie pomieszczenia piwnicznego wschodniego skrzydła zamku. Rys. i oprac. A. Zinkiewicz

dniowego (działowa między skrzydłami) ma szerokość 1,9–2,0 m. Ściana południowa skrzydła północnego (działowa) ma szerokość 2,2, m. Zachowana korona murów leżała się na wysokości od 142,14 do 143,05 m n.p.m. Ściany wykonane zostały w technice opus emplectum. Na podstawie fundamentowej z kamieni, miejscowo zachowało się od jednego do kilku rzędów cegieł, będącymi śladem ścian parteru zamku. Pierwszy rząd cegieł ułożony był w tzw. rolkę. Wnętrze muru miało układ chaotyczny – cegły ułożone krzywo, gruz ceglany oraz kamienie. Do nowoodkrytych elementów należą pozostałości podstawy pieca/komina w wykopie XVI, a także szyb wentylacyjny odsłonięty w zachodniej ścianie skrzydła wschodniego. Piec został odkryty w północno-zachodniej części pomieszczenia. Był wykonany z cegieł, jedynie część fundamentowa posiadała konstrukcję kamienną. Relikt posiadał w planie kształt prostokątny o wymiarach 3,5 x 2,8 m. W pomieszczeniu XVI nie zachowało się sklepienie. Opory sklepienne wystające ze ścian sugerują, że pierwotnym założeniem było pięć przęseł sklepienia krzyżowego (Ryc. 6:B). Do pomieszczenia prowadziły dwa wejścia od dziedzińca, z których jedno było użytkowane, na co wskazuje zachowana szczątkowo klatka schodowa. Drugie wejście, zlokalizowane w południowej części pomieszczenia piwnicznego było zamurowane i nigdy nie było używane (Ryc. 6:A). Wejście te zostało wybudowane w trakcie wznoszenia fundamentów zamku w XIV wieku. Podczas

prac budowlanych skrzydła wschodniego w XV wieku, zrezygnowano z budowy klatki schodowej, a wejście zamurowano. Jednych z najbardziej interesujących elementów odkrytych w podczas odczyszczania zachodniej ściany wschodniego skrzydła zamku był otwór o prześwicie kształtu podkowiastego o wymiarach 0,6 x 0,5 m. Pełnił on funkcję doprowadzania powietrza do pomieszczenia. Otwór znajdował się w środkowej części ściany, między dwoma wyjściami na dziedziniec (Ryc. 6:A). Wykop XVI miał być eksplorowany do uzyskania poziomu użytkowego pomieszczenia. Niestety do głębokości 5,0 m nie udało się odnotować poziomu użytkowego, pomimo faktu, że był to już głębszy poziom niż progi wejść i przejścia do skrzydła północnego. Pomieszczenie było wyeksplorowane do głębokości 137,70 m n.p.m. Z  tego względu kolejnym krokiem było założenie dwóch wykopów sondażowych XVIA i XVIB (jeden w południowo-wschodnim narożniku pomieszczenia, zaś drugi przy zachodniej ścianie, na wysokości południowego wyjścia na dziedziniec. W wykopach sondażowych osiągnięto poziom 136,40 m n.p.m. Zarówno w pierwszym, jak i drugim sondażu uchwycono calec, humus pierwotny oraz wkopy fundamentowe murów wschodniego i zachodniego skrzydła wschodniego. Układ warstw w wykopie wskazuje, że pomieszczenie przestało być użytkowane w pierwszej połowie XVII wieku (być może po przebudowie zamku w latach 1627–1637).

Badania archeologiczne Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie w latach 2015–2016

Skrzydło północne W skrzydle północnym znajdowało się pięć pomieszczeń. Informacje te pozyskano już w trakcie badań prowadzonych w latach 1998–2001. W 2016 roku odsłonięto dwa pomieszczenia. W ramach wykopu XVII wyeksplorowano pomieszczenie wschodnie w północnym skrzydle oraz sąsiadujące z nim małe pomieszczenie z zachowanym sklepieniem (wykop XX). W momencie rozpoczęcia badań wyraźnie widoczne były ściany: południowa, północna, wschodnia oraz zachodnia pomieszczeń. Równorzędnie z eksploracją pomieszczeń prowadzono odczyszczanie powierzchni murów wschodniego fragmentu skrzydła północnego. Długość przebadanego odcinka skrzydła wynosi 26 m, zaś jego szerokość 15 m. Ściana wschodnia oraz północna właściwego muru zamku miała szerokość w granicach 3,2–3,3 m. Ściana północna skrzydła południowego (działowa między skrzydłami) posiadała szerokość 1,9– 2,0 m. Ściany działowe między pomieszczeniami posiadały szerokość 1,5 m. Zachowana korona murów leżała się na wysokości od 142,14 do 143,05 m n.p.m. Ściany wykonane zostały w technice opus emplectum. Na ławie fundamentowej wykonanej z kamieni, miejscowo zachowało się od jednego do kilku rzędów cegieł, będącymi śladem ścian parteru zamku. Pierwszy rząd cegieł ułożony był w tzw. rolkę. Wnętrze muru miało układ chaotyczny – cegły ułożone krzywo, gruz ceglany oraz kamienie. Na koronie muru zewnętrznego odnotowano prostokątne wycięcia od strony pomieszczeń o wymiarach 2,2 x 0,8 m, które można interpretować jako wnęki okienne. W murze wschodnim odnotowano jeden taki element (na wysokości wykopu XVII). W narożniku płn.-wsch. zachował się ceglany fundament wieży, zbudowanej na planie kwadratu o boku 5,5 m. W środku wieży zachowało się kwadratowe wycięcie o boku 2,2 m, będące śladem po klatce schodowej. Narożnik pomieszczenia przy wieży wykończony był łukiem ceglanym, na którym pierwotnie znajdowały się drewniane konstrukcje, tworzące ciąg komunikacyjny między wieżą a zamkiem. Do nowoodkrytych elementów należą pozostałości łęku rozporowego, odkrytego w wykopie XVII, a także zachowane sklepienie kolebkowe w wykopie XX. W zachodniej części wykopu XVII odkryto dwie ceglane platformy o wymiarach 1,8 x 1,8 m posadowione na kamiennych fundamentach na planie kwadratu o boku 2,2 m. Elementy przyklejone były do ścian: północnej i południowej pomieszczenia, na przedłużeniu wewnętrznej ściany skrzydła wschodniego. Pierwotnie elementy tworzyły fundament łęku łuku rozporowego. W wykopie XX odsłonięto sklepienie kolebkowe na poziomie 140,90– 141,20 m n.p.m. Pomieszczenie, w którym zachował się ten relikt, wzniesione zostało na planie trapezu o wymiarach:

351

7 m długości, 4,2 szerokości od strony północnej, 3,5 m od strony południowej. Sklepienie wykonane zostało z cegieł, ułożonych na linii północ–południe. Sklepienie od części stropowej było pokryte warstwą zaprawy wapiennej. Pachy sklepienne zostały wypełnione gruzem ceglanym z zaprawą wapienną. W środkowej części sklepienia został wykuty otwór o średnicy prześwitu 0,4 m. Brzegi otworu zostały wykończone cegłami wykonanymi maszynowo. Tworzyły kwadrat o boku 0,6 m. Otwór powstał w  1860 roku, w czasie, gdy kupcy lubawscy przechowywali w pomieszczeniu naftę. Pełnił funkcję wentylacyjną pomieszczenia. W południowej części pomieszczenia, znajdowała się wtórnie wykonana z cegieł maszynowych, półkolista klatka schodowa (ślad budowy z ok. 1860 roku). Klatka powstała w miejscu wykucia południowej części ściany wewnętrznej północnego skrzydła (Ryc. 5:E). W rzucie poziomym klatka miała 3,5 m długości oraz 1,8 m szerokości. Relikt został odkryty w ramach prac archeologicznych, prowadzonych w latach 1998–2001. Półkolisty mur oporowy wykonany był z jednej warstwy cegieł. Posiadał szerokość 25 cm. Od strony dziedzińca zachował się próg wejściowy, wykonany z cegieł tworzących prostokątna platformę o wymiarach 1,2 x 0,5 m. W górnej partii funkcję schodów pełniły wykute stopnie w murze średniowiecznym. W niższej partii wykonano trzy stopnie z cegieł maszynowych, ułożonych w rolkę. Parcham Na parchamie założono wykop badawczy oznaczony numerem XVIII. Został wytyczony w południowo–wschodniej części terenu zamku (Ryc. 3:A). Wykop założono między murem zamku a zewnętrznym murem obwodowym. Miał 8 m długości oraz 3 m szerokości. Był eksplorowany do poziomu 134,50 m n.p.m. W wykopie uchwycono stratygrafię międzymurza. Ustalono poziom użytkowy oraz proces powstawania muru obwodowego i stoku prowadzącego do fosy. Ze względu na silnie podsiąkanie wód gruntowych, dalsza eksploracja była niemożliwa. Z obserwacji profilu wynika, że w pierwszej kolejności, na początku XIV wieku, wykonano wkop pod mur właściwy zamku. Następnie w miarę stopniowego podwyższania muru, podwyższano poziom skarpy, poprzez nawożenie gliny (być może z równorzędnego kopania fosy). Ten zabieg potwierdzają kolejne warstwy budowlane, oddzielające poziomy nawiezionych glin. Skarpa została usypana do poziomu 139,50 m n.p.m. W połowie XV wieku (być może w czasach wojny trzynastoletniej) wzniesiono zewnętrzny pierścień muru, czego dowodem jest wkop fundamentowy, przecinający wszystkie nawiezione warstwy gliny. Trudno jednoznacznie ustalić poziom użytkowy międzymurza, ponieważ na przestrzeni kolejnych stuleci, mógł się zmieniać. Warstwą, która mogła pełnić te funkcję, na co wska-

352

Bartłomiej K aczy ński, Adam M ackiewicz, Iwona Zdu ńsk a

zuje jej skład oraz horyzontalny układ jest cienkie nawarstwienie kulturowe, odkryte na poziomie 139,50 m n.p.m. Powyżej odkryto warstwy rozbiórkowe oraz powstałe w  skutek porządkowania terenu zamku w latach 80. XX wieku oraz w ramach restauracji zewnętrznego pierścienia murów w 2013 roku (Ryc. 5:F). Przedbramie Wykop XIX został założony między ścianami szyi bramnej (wraz z szyjami) oraz ścianą zachodnią skrzydła zachodniego zamku i ścianą zamykającą szyję bramną (Ryc.  3:A). Wykop miał wymiary 15 x 12 m. W pierwszej kolejności usunięto karpy oraz rozpoczęto odczyszczanie reliktów szyi bramnej. Następnie odsłonięto bruk kamienny na całej długości wjazdu, między pierwszą bramą a portalem kamiennym. Po zadokumentowaniu bruku, we wjeździe założono wykop, którego celem był sprawdzenie, na jakiej głębokości znajdują się relikty ściany zamykającej szyję bramną. W efekcie udało się namierzyć relikty owego muru, częściowo zniszczonego wkopem pod ołowianą rurę wodną. W wykopie, ze względu na logistykę, wyeksplorowano jedynie południową połową o wymiarach 3 x  15 m. W profilu udało się uchwycić stratygrafię przedbramia, aż do poziomu humusu pierwotnego (Ryc. 5:G). Podczas prac odczyszczono posadowienie kamiennego portalu oraz fragment oryginalnego bruku. Mury szyi bramnej odsłonięto na długości 13 m. Północna ściana posiadała szerokość 1,7 m, zaś południowa 2,2 m. Ściany był odchylone od skrzydła zachodniego o ok. 3° w kierunku południowym. Relikty wykonane zostały w technice opus emplectum. Zbudowane były z warstw dużych kamieni polodowcowych, łączonych na zaprawę wapienną. Zachowały się jedynie fundamentowe części murów. Tylko na południowym licu południowej szyi zachowały się pojedyncze rzędy cegieł. We wschodniej części południowej szyi od strony północnej, odnotowano prawdopodobnie próg ceglany. Zachował się na wysokości 141,20 m n.p.m. Relikty bocznych ścian szyi bramnej odnotowano na poziomie 141,20–142,30 m n.p.m. W przejściu bramnym muru obwodowego zamku odsłonięto relikty ściany zamykającej szyję. Strop muru zachował się ok 0,2 m od współczesnego poziomu wjazdowego (140,27 m n.p.m.). Ściana w północnej części wjazdu, została zniszczona wkopem pod osadzenie rury ołowianej ok. 1840 r. Spąg wykucia znajdował się na poziomie 139,40 m n.p.m. Ściana zamykająca szyje bramną zbudowana była w technice opus emplectum. Lica wykończone były rzędami dużych kamieni polodowcowych, zaś rdzeń muru składał się z luźno wrzuconych do zaprawy wapiennej kamieni i gruzu ceglanego. Na ścianie zamykającej szyje bramną wzniesiono w XIX/XX wieku mur z bramą żelazną. Ściany, zachowane do dzisiaj, wzniesiono na zewnętrznej kra-

wędzi muru XV wiecznego. W północno-wschodniej części wykopu, w narożniku między północną szyją, a ścianą zachodnia zamku odkryto fragment bruku kamiennego o powierzchni ok. 2 m2. Bruk znajdował się na poziomie 141,46 m n.p.m. We wschodniej części wykopu odsłonięto relikty ściany zachodniej i okolic kamiennego portalu wejściowego do zamku. Pozostałości muru zachowały się na poziomie 142,30 m n.p.m. Ściana wykonana została w technice opus emplectum. Lica wykończone były rzędami dużych kamieni polodowcowych, zaś rdzeń muru składał się z luźno wrzuconych do zaprawy wapiennej kamieni i gruzu ceglanego. W przejściu bramnym (między ramionami portalu), odkryto fragment bruku kamiennego z rynsztokiem, datowanego na XIV–XV wiek. Poziom bruku to 142,35 m n.p.m. Portal kamienny posadowiony był bezpośrednio na murze (w jego wewnętrznej części). Dziedziniec Na dziedzińcu założono trzy wykopy oznaczone numerami XXI, XXII oraz XXIII. Głównym celem założenia wykopów było odsłonięcie i zadokumentowanie wejść (klatek schodowych) do pomieszczeń południowego oraz wschodniego skrzydła (Ryc. 5:H). W ramach prowadzonych badań podjęto próbę odsłonięcia reliktów bruku na dziedzińcu zamkowym. Wytypowany obszar obejmował 330 m2, z pominięciem północnej części dziedzińca, gdzie znajdowała się strefa ochronna drzewa, będącego pomnikiem przyrody (10 m od korony drzewa). W efekcie odsłonięto trzy fragmenty bruku kamiennego z zachowanymi rynsztokami. Najlepiej zachowane fragmenty posadzki kamiennej odnotowano przy północnej krawędzi południowego skrzydła zamku. Niewielkie fragmenty udało się odsłonić przy zachodniej krawędzi wschodniego skrzydła oraz przy wschodniej krawędzi zachodniego skrzydła. Droga dojazdowa Na drodze dojazdowej do zamku założono wykop liniowy oznaczony numerem XXIV. Wykop miał 27 m długości oraz 1 m szerokości. Głównym celem było sprawdzenie czy pod wierzchnią warstwą humusu znajduje się poziom dojazdowy do zamku. Wykop eksplorowany był do głębokości 1,5 m. Wschodnia granica wykopu znajdowała się 2 m od żelaznej bramy zamkowej, zaś zachodnia oparła się o betonowe szambo, między zabudowaniami. Ze względów logistycznych, wykop założono na południe od osi drogi dojazdowej. We wschodniej części wykopu odkryto na poziomie 140,05 m n.p.m. fragment bruku o powierzchni 1 m2. Bruk zbudowany był ze ściśle przylegających do siebie średnich kamieni. Był to najprawdopodobniej poziom wjazdowy do zamku w fazie późnośredniowiecznej. Niestety bruk

Badania archeologiczne Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie w latach 2015–2016

353

Ryc. 7. Zamek biskupów chełmińskich w Lubawie. Wybór zabytków wydzielonych w trakcie badań w latach 2015–2016. 1–23 – brąz. Rys. I. Zduńska

w  kierunku zachodnim został zakłócony XIX–XX-wiecz- ła powołania na biskupa Stefana z Niborka. Druga bulla nymi nawarstwieniami, które ciągnęły się do 1,5 m. wybita 14.07.1482 roku zaginęła. Kopia tekstu znajdowała się w dawnym Prowincjonalnym Archiwum w Królewcu. Materiał zabytkowy Źródło podaje czego dotyczyła: „1482. 14 lipca. Rzym. Papież Syxtus IV zezwala arcybiskupowi Stefanowi z Rygi na W trakcie ośmiomiesięcznych badań pozyskano bardzo to, by ten chcąc odzyskać zagarnięte przez wrogów dobra bogaty zbiór zabytków. Odkryto 700 monet datowanych kościelne, w celu pilnego pozyskania na ten cel niezbędnych na przedział czasu od XII/XIII wieku, aż po XX wiek. Wy- finansów, zgodnie z Konstytucją Benedykta XII mógł zażądzielono 689 zabytków metalowych oraz 29 glinianych. dać podatku /Subsidium charitativum/ od swoich sufragaZainwentaryzowano 23579 fragmentów ceramiki naczy- nów, innych kościelnych osobistości, jak też od wszystkich niowej, 24 sztuki ceramiki budowlanej, 2180 fragmentów beneficjariuszy”4 . Bulla odkryta w trakcie badań pochodzi kafli piecowych, 230 fragmentów szkła, a także 21 kul ar- być może od powyższego dokumentu. matnich (9 żelaznych oraz 14 kamiennych). W trakcie badań odkryto interesujący zbiór monet. Do najciekawszych znalezisk odkrytych na zam- Najwcześniejszy horyzont z XII/XIII–XV wieku reprezenku należy fragment bulli papieskiej papieża Sykstusa IV tuje seria brakteatów (Ryc. 8:1–8). Wśród najciekawszych (Ryc. 9:18), odkrytej w warstwach rozbiórkowych w wykopie XIVA. Papież ten wysłał dwie bulle do biskupstwa cheł- 4   Urkundenbuch 1887, s. 569. Wg tłumaczenia z niemieckiego mińskiego. Pierwsza pochodzi z 19.01.1480 roku i dotyczy- dr. Wiesława Skrobota.

354

Bartłomiej K aczy ński, Adam M ackiewicz, Iwona Zdu ńsk a

Ryc. 8. Zamek biskupów chełmińskich w Lubawie. Wybór monet pozyskanych w trakcie badań w latach 2015–2016. Fot. I. Górecka-Radawiec

wymienić należy dwa brakteaty zachodniopomorskie. Pierwszy z wyobrażeniem proporca, został wybity w mieście Stralsund w Meklemburgii (Ryc. 8:7). Drugi z przedstawieniem głowy w koronie, wybito w mieście Greifsfeld (Ryc. 8:8). Wśród równie interesujących egzemplarzy wyróżnić należy brakteaty książąt pomorskich oraz brakteaty krzyżackie. W Lubawie odkryto kilka brakteatów z przedstawieniem Gryfa (Ryc. 8:4, 6). Są to monety wybite za panowania księcia Sambora II w XII wieku. Wśród brakteatów krzyżackich wyróżnić należy okazy z herbami miast: Torunia (Ryc. 8:3) i Elbląga (Ryc. 8:5). Liczną serię prezen-

tują brakteaty z krzyżem greckim, pochodzące z XVI i XV wieku (Ryc. 8:2). Wśród monet XIV-wiecznych na uwagę zasługuje srebrny szeląg norymberski Fryderyka V Habsburga, wybity w Norymberdze w latach 1390–1397 (Ryc. 8:9a, b)5. Ponadto zarejestrowano liczną serię monet krzyżackich od panowania mistrza Winrycha von Kniprode, aż po Albrechta Hohenzollerna (jako przykład podany szeląg mistrza Pawła von Russdorfa, Ryc. 8:10). Wśród monet 5   Autorzy badań pragną serdecznie podziękować prof. dr hab. Borysowi Paszkiewiczowi za pomoc w rozpoznaniu tej monety.

Badania archeologiczne Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie w latach 2015–2016

355

Ryc. 9. Zamek biskupów chełmińskich w Lubawie. Wybór zabytków wydzielonych w trakcie badań w latach 2015–2016. 1–6, 8, 10, 14, 16 – brąz; 7, 18 – ołów; 9 – żelazo; 11–13, 17 – srebro. Fot. I. Górecka-Radawiec

z XV wieku należących do Królestwa Polskiego wyróżniono szeląg gdański Kazimierza Jagiellończyka (Ryc. 8:11a, b) oraz dwugrosz koronny Jana Olbrachta (Ryc. 8:13a, b) Na uwagę zasługuje półszyling Maksymiliana Habsburga z końca XV wieku (Ryc. 8:12a, b). Na początek XVI wieku datowane są dwie monety. Pierwsza z nich to grosz lenny pruski Albrechta Hohenzollerna (Ryc. 8:14a, b). Druga to denar elbląski Zygmunta Starego (Ryc. 8:16a, b). Kolejny duży rzut monet z zamku biskupów chełmińskich przypada na XVII i XVIII wiek. Odkryto bar-

dzo bogatą kolekcję monet królów: Zygmunta III Wazy (np. Ryc.  8:15a, b; 18a, b; 20a, b), Jana Kazimierza (Ryc. 8:17a, b). Schyłek historii użytkowania zamku zamyka seria monet ostatnich królów Polski: Augusta III Sasa (Ryc. 8:23a, b), a także Stanisława Augusta Poniatowskiego (Ryc. 8:22a, b). Z tego czasu pozyskano serię monet pruskich (Ryc. 8:21a, b) oraz austriackie (Ryc. 8:19a, b). Do inwentarza zabytków wydzielonych włączono liczne ozdoby odzieży tj. sprzączki od pasów (Ryc. 7:1–6), okucia (Ryc. 7:7, 16, 17), plomby tekstylne (Ryc. 7:13), a także cała seria guzików (Ryc. 7:15, 19, 20, 21, 22). Do bardzo

356

Bartłomiej K aczy ński, Adam M ackiewicz, Iwona Zdu ńsk a

Ryc. 10. Zamek biskupów chełmińskich w Lubawie. Wybór zabytków ceramicznych odkrytych w trakcie badań w latach 2015–2016. Rys. H. Mackiewicz

interesujących znalezisk należą elementy mechanizmu zegara (Ryc. 7:11, 12). W trakcie prac odkryto dwa tłoki pieczętne (Ryc. 7:14, 18), a także sygnet z pieczęcią (Ryc. 7:23). Biskupi charakter zamku potwierdzają dewocjonalia odkryte w trakcie wykopalisk. Wyróżnić należy krzyż św. Udalryka (Ryc. 9:4) oraz muszlę św. Jakuba (Ryc.  9:12). Zarejestrowano ogromną ilość metalowych zabytków po-

chodzących od przedmiotów codziennego użytku tj. okucia książek (Ryc. 9:1, 2), klucz (Ryc. 9:3), a także nożyczki do obcinania knotów świec (Ryc. 9:10). Pozyskano również plomby od dokumentów (Ryc. 9:7). W trakcie badań odnotowano również ogromną ilość militariów, zwłaszcza grotów bełtów (zarówno z tulejkami, jak i kolcem do mocowania drzewca), jak również groty

Badania archeologiczne Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie w latach 2015–2016

włóczni lub oszczepu (Ryc. 9:9). W trakcie badań pozyskano również kilkadziesiąt kul żelaznych i kamiennych kalibru 7, 8, 14 i 21 cm. Podczas badań zebrano ogromną ilość materiału ceramicznego. Materiał był bardzo rozdrobniony. Jedynie kilkanaście naczyń udało się pozyskać w całości. Należą do nich pospolite w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych garnki, dzbanki, pokrywki oraz talerze wykonywane na kole, wypalane zarówno w atmosferze redukcyjnej, jak i utleniającej, zdobione niekiedy ornamentyką stempelkową oraz wyciskaną (Ryc. 10:3). O wiele bardziej interesujące są kafle piecowe. Do najbardziej spektakularnych należą dwa fragmenty kafla z częściowo zachowanym napisem i datą „ANNO [d]OMINI 1697” (Ryc. 10:8). Kafel został odkryty w warstwach rozbiórkowych w wykopie XIVA. Kolekcję wzbogacają kafle miskowe (Ryc. 10:4, 5) oraz płycinowe (Ryc. 10:6, 7).

357

Podsumowanie Kompleksowe6 badania przeprowadzone na zamku biskupów chełmińskich w Lubawie dostarczyły ogromnej wiedzy na temat budowy, architektury oraz historii zamku. W trakcie badań archeologicznych zweryfikowano dotychczasowe ustalenia, oparte na pracach z lat 80. i badań z przełomu XX/XXI wieku, a także pozyskano nowe dane do poznania omawianego obiektu. Zamek biskupów chełmińskich w Lubawie należy tym samym do jednych z najlepiej rozpoznanych interdyscyplinarnie tego typu obiektów w północno-wschodniej Polsce.

6   Oprócz badań, będących przedmiotem niniejszego artykułu wykonane zostały badania georadarowe, geologiczne, architektoniczne oraz konstruktorskie (archiwum WUOZ Olsztyn, Delegatura w Elblągu).

Bibliografia Andrzejewski A., Kajzer L., Lewandowski M. 2001a Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych na zamku w Lubawie przeprowadzonych w 2001 roku, Łódź, Maszynopis w archiwum WUOZ w Olsztynie. 2001b Dzieje warowni w świetle dotychczasowych danych, [w:] Zamek w Lubawie…, s. 13–20. 2001c Nieznany inwentarz zamku z 1661 roku, [w:] Zamek w Lubawie…, s. 21–30. Czubiel L. 1986 Zamki Warmii i Mazur, Olsztyn. Guerquin B. 1984 Zamki w Polsce, Warszawa. Kaczyński B., Mackiewicz A. 2016 Sprawozdanie z badań archeologicznych południowego, wschodniego, fragmentu północnego skrzydła, przedbramia, parchamu oraz drogi dojazdowej zamku biskupów chełmińskich w Lubawie, st. II (AZP 30–54/42, wykopy XIIIA-XVA, XVI-XXIV, pow. iławski, woj. warmińsko-mazurskie, t. I–VI, Olsztyn, Maszynopis w archiwum WUOZ w Olsztynie, Delegatura w Elblągu. Mańkowski A. 1927 Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z r. 1614 z uwzględnieniem późniejszych do r. 1756 inwentarzy., Fontes XXII. Mienicki R. 1955 Inwentarze dóbr biskupstwa chełmińskiego (1646 i 1676), Fontes XL.

1956 Inwentarze dóbr biskupstwa chełmińskiego (1723– 1747), Fontes XLII. 1959 Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z r. 1759, Fontes XLVII. Kajzer L. 2001 Lubawa, woj. warmińsko-mazurskie, [w:] L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, Warszawa, s. 277. Liek G. 1892 Die Stadt Löbau in Westpreussen mit Berücksichtigung des Landes Löbau, Marienwerder. Diecezja 1928 Diecezja Chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin. Sikorski J. 2008 Zamek biskupów chełmińskich w Lubawie. Rys histo­ ryczny, [w:] A. Wojciechowska-Grygo, L. Wawrykiewicz, J. Sikorski, Wstępne badania architektoniczne zewnętrznych murów obronnych Zamku Biskupów Chełmińskich w Lubawie, Olsztyn – Lubawa, Maszynopis w archiwum WUOZ w Olsztynie. Śliwiński B. 1994 Herman, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. II, red. S. Gierszewski, Gdańsk, s. 193. Wenta J. 1994 Jan Mergenow (Marienau), [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. II, red. S. Gierszewski, Gdańsk, s. 282.

358

Bartłomiej K aczy ński, Adam M ackiewicz, Iwona Zdu ńsk a

Urkundenbuch Zamek w Lubawie... 1887 Urkundenbuch des Bisthums Culm 1243–1774, 2001 Zamek w Lubawie. Dawniej i dziś, red. L. Kajzer, oprac. C.P. Woelky, Danzig. Lubawa.

Archaeological excavations at the castle of the bishops of Culm in Lubawa in 2015–2016 In 2015–2016 comprehensive archaeological excavations were conducted in the castle of the bishops of Culm in Lubawa, site II, in connection with the planned reconstruction of a part of the castle. The ruins of the old structure are located at a small elevation in the eastern part of the Old Town in Lubawa (Fig. 1). During the eight-month long season, 12 archaeolo­ gical trenches numbered from XIIIA to XXIV were made. An area of 880,5 m2 (8,80 ares) was excavated. Elements of architectural structures were uncovered at the area of 986 m2 (9,86 ares). Altogether, this makes an area of 1866,5 m2 at which archaeological remains were uncovered and investigated. During the excavations the rubble was removed from the archaeological relics, utilisation and structural levels. Earth cross-sections in the southern, eastern, and northern wing (trenches XIIIA–XVII) were made, and the archaeological remains were recorded (Fig. 3; 5:D; 6). The uncovered elements included the remains of groin and barrel vaults as well as paved floors (Fig. 5:A). Near the south-western tower of the castle a 6 m deep, 1 x 1,2 m hole was uncovered, which had been used as a prison cell (Fig. 5:C). The stratigraphic arrangement of the bailey (including the level of the original humus) was determined as well as the chronology of the surrounding wall (Fig. 5:F). In Trench XIX the crown of the neck of a gate was uncovered, levels of the entranceways to the castle were de-

termined, and a stratigraphy of the foregate was established. In the yard, four descents to cellars and remains of a 3,3 m2 pavement were uncovered (Fig. 5:G). In Trench XXIV, which cut into the access road to the castle, stratigraphy down to 1,5 m was recorded at the length of 27 m. During the excavations four stratigraphic levels have been distinguished: Late Mediaeval (the 13th – 15th century), Modern (the 17th century), Late Modern (the 19th century) and Contemporary (the 20th century). The intensive excavation works have yielded a very rich collection of artefacts made of metal, ceramics, stone, and glass. 700 coins dated from the 13th till the 20th century were determined (Fig. 8), as well as 689 metal artefacts (Fig. 7; 9), including, i.a., belt buckles (Fig. 7:1–9), textile seals (Fig. 7:13; 9:7), buttons (Fig. 7:15, 19–22; 9:15, 16), keys (Fig. 7:3), decorated fittings (Fig. 7:16, 17; 9:1, 2, 6), wick trimmers (Fig. 9:10), parts of clocks (Fig. 7:11, 12), seal matrices (Fig. 7:14, 18), a signet ring with a seal (Fig. 7:23), Catholic devotions (Fig. 9:4, 12). One of the most interesting discovered artefacts is the fragment of a bull of Pope Sixtus IV, most probably coming from the document issued on July 14th, 1482 (Fig. 9:18). The other discovered artefacts comprise almost 24000 fragments of common pottery and construction building materials as well as mili­taries including arrowheads and cannon balls (Fig. 10). Translated into English Sylwia Twardo

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Jerzy Łapo

Zły dzień pana K arrascha. Depozyt destruktów ceramicznych z 1865 roku, odkryty w Mikołajkach, pow. mrągowski

W 2015 roku Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie przeprowadziło badania archeologiczne w trybie nadzoru, towarzyszące budowie ciągu pieszo-jezdnego oraz chodnika między ul. Mrągowską i Okrężną w Mikołajkach1. Ta część współczesnego miasta to obszar historycznej wsi Kozłowo (Koch 1918, s. 201), zlokalizowanej na zachodnim brzegu przesmyku jeziornego (Ryc. 1). Wcześniejsze badania archeologiczne ujawniły tutaj ślady osadnictwa od okresu późnego średniowiecza po XX w. Strefa między ulicami Mrągowską i Okrężną od około końca XVIII w. objęta była nieco chaotyczną murowaną zabudową mieszkalno-gospodarczą. Wzdłuż ulic stały budynki mieszkalne, zaplecza parceli były wykorzystywane do celów gospodarczych oraz rolniczych (przydomowe ogrody). Na obszarze objętym nadzorem odsłonięto relikty sześciu obiektów archeologicznych. Najciekawszym pod względem poznawczym i naukowym był obiekt, któremu nadano nr 3. Była to garncarska jama śmietnikowa. Obiekt zlokalizowany był na odcinku E–D inwestycji, w pobliżu istniejącego budynku gospodarczego. Jama – w planie owalna: 74 x 60 cm, w przekroju nieckowata z płaskim dnem – znajdowała się pod warstwą przemieszanej gliny i była wkopana w calcową glinę. Wypełnisko o miąższości 22–25 cm stanowił szary piasek przemieszany z żółtą gliną. W obiekcie odkryto liczne fragmenty ceramiki budowlanej, przede wszystkim dachówek oraz ponad 1500 zabytków ruchomych. Wydzielono 1465 fragmentów naczyń glinianych, trzy fragmenty naczyń porcelitowych, cztery fragmenty butelek szklanych, 1 fragment szyby okiennej, 101 fragmentów kafli piecowych oraz 3 kości zwierzęce. Naczyniowe zabytki gliniane reprezentowały dwa zbiory   Nadzór, którym kierował autor, prowadzony był na zlecenie inwestora Thomasa Luxa z Mikołajek.

1

Ryc. 1. Mikołajki. Lokalizacja odkrycia na terenie dawnego Kozłowa. Messtischblatt, arkusz 2195, 1927 r. 1. Oprac. J. Łapo

techniczno-technologiczne. Pierwsze to naczynia z gliny żelazistej – garnki z jednym uchem i jedna misa. Drugie to naczynia z tzw. fajansu pomorskiego (por. Marcinkowski 2011) – talerze, miski i miseczka na stopce, dzbanki, kubek i kubasy (duże kubki). Większość z nich posiadała wady produkcyjne, związane przede wszystkim z wypałem i szkliwieniem, choć wszystkie zostały wykonane przez garncarza biegłego w toczeniu naczyń na szybkoobrotowym kole. 1. Naczynia z gliny żelazistej a. Garnki z jednym uchem2 (Ryc. 2) Zbiór składał się z fragmentów co najmniej 16 naczyń (maksymalnie ok. 22), „odwrotnie gruszkowatych”, z największą wydętością brzuśca w górnej części, jednym uchem doklejonym do krawędzi wylewu (typologicznie to dzbanki – por. Marcinkowski 2011, ryc. 53 i 54, ale funkcjonalnie garnki). Były one zróżnicowane pod względem wielkości – od dużych (średnice wylewu 13 cm i dna 8,2 cm, wysokość 18,7 cm), przez średnie (średnice wylewu 2   Bardzo podobny garnek z jednym uchem znany jest z przypadkowego podwodnego odkrycia dokonanego na Mazurach (najprawdopodobniej w Jeziorze Mikołajskim) (Łapo, Ossowski 2000, ryc. 4:b).

360

Jer zy Łapo

Ryc. 2. Mikołajki, ul. Mrągowska – ul. Okrężna, odcinek E–D, obiekt 3. Garnki z jednym uchem (wybór). Fot. J. Łapo

11 cm i dna 7,5 cm, wysokość 16 cm), po małe (średnice wylewu 11,2 cm i dna 8 cm, wysokość 13,5 cm). Czerepy o kolorach od ceglastych po ciemnobrązowe zostały dobrze wypalone. W górnej części brzuśców znajdowały się po 3–4 dookolne rowki skomponowane z 4–5 dookolnymi liniami wykonanymi białą angobą. Na dwóch egzemplarzach poniżej dookolnych linii znajdował się pas festonów (oba ornamenty wykonane angobą). Jednouche garnki tego typu były zazwyczaj pokrywane wewnątrz szkliwem koloru zielonego, jednak najprawdopodobniej tylko jedno naczynie (z festonami) zostało właściwie poszkliwione i pękło pod koniec drugiego wypału lub przy wyjmowaniu z pieca etc. W pozostałych egzemplarzach w  dolnych partiach wewnętrznych powierzchni znajdowała się warstwa „piasku”, który w wyniku wypału nie przekształcił się w  szkliwo. Spowodowane to zostało zapewne złym składem surowego szkliwa lub niewłaściwą temperaturą drugiego wypału.

Ryc. 3. Mikołajki, ul. Mrągowska – ul. Okrężna, odcinek E–D, obiekt 3. Dzbany (wybór). Fot. J. Łapo

wony, ale na większości powierzchni, zwłaszcza wewnętrznych, znajdowały się ślady pobiałki. Najprawdopodobniej wszystkie egzemplarze wypalone zostały w zbyt niskiej temperaturze, co spowodowało niedostatecznie utwardzenie czerepów.

b. Miski na pustych nóżkach W obiekcie zdeponowano fragmenty co najmniej 4 (maksymalnie ok. 8) dużych misek na pustych nóżkach (Ryc. 4). Ich wymiary zawierały się w przedziałach: średnice wylewów 29,2–32,7 cm, średnice den 11,2–12,7 cm, wysokości 11,2–11,8 cm. Tylko jeden egzemplarz był poszkliwiony b. Misa (Ryc. 5:D) i ozdobiony – na białym tle, pod wylewem umieszczono Misa o płaskim dnie i lekko wychylonym wylewie miała symetrycznie osiem stylizowanych dwulistnych gałązek w przekroju formę odwróconego trapezu. Średnica wyle- (listki zielone, brązowe łodyżki), w lustrze naczynia znalawu wynosiła 28,8 cm, dna 17,2 cm, wysokość 10,8 cm. Od zła się bardziej „rozbudowana” gałązka z liśćmi (Ryc. 4:A). wewnątrz pokryta była brązowym (lub transparentnym) Pozostałe egzemplarze misek były półfabrykatami zbyt szkliwem. Została dobrze wypalona i poszkliwiona. Być słabo wypalonymi podczas pierwszego wypału. „Mączymoże miała feler, który ujawnił się już po zakończeniu wy- ste” powierzchnie wewnętrzne były pokryte resztkami popału lub została stłuczona przez nieostrożność. białki. 2. Fajans pomorski

c. Miseczka na pustej nóżce (Ryc. 5:B) Na szczególną uwagę zasługuje niewielka miska na lekko a. Talerze na pustych nóżkach zaznaczonej pustej nóżce (średnice wylewu 12,8 cm i dna W zbiorze znalazły się fragmenty co najmniej 3 talerzy 7,2 cm, wysokość 4 cm). Naczynie zostało poszkliwione (maksymalnie ok. 5). Średnice wylewów wynosiły ok. 23 i   zdobione. Pod wylewem na kremowym tle umieszczocm, den ok. 10 cm, wysokość ok. 6,5 cm. Jeden z egzem- no stylizowany wieniec składający się z brązowych gaplarzy miał karbowaną krawędź wylewu oraz puklowaną łązek i niebieskich owalnych kwiatów. W lustrze miski ściankę (brzusiec) (Ryc. 5:A). Żaden z nich nie był poszkli- znajdował się, częściowo zachowany napis wykonany brą-

Zły dzień pana K ar r ascha. Depozyt destruktów cer amiczn ych z 1865 roku, odkryty w Mikołajk ach, pow. mr ągowski

361

Ryc. 4. Mikołajki, ul. Mrągowska – ul. Okrężna, odcinek E–D, obiekt 3. Misy na „pustych nóżkach” (wybór). Rys. J. Łapo

Ryc. 5. Mikołajki, ul. Mrągowska – ul. Okrężna, odcinek E–D, obiekt 3. Wybór naczyń glinianych. Rys. J. Łapo

zowym szkliwem: „…rasch / 1865” [najprawdopodobniej: Karrasch]. Naczynie miało charakter zabawki (miniatura większej miski) lub „reklamówki” garncarza, lecz kiepska to „wizytówka”, bowiem szkliwem pokryto ewidentne wyszczerbienie krawędzi wylewu!

10,5 cm. Ucho zostało doklejone poniżej wylewu. W górnej partii naczynie zostało ozdobione poziomymi liniami rytymi, między którymi znalazło się pasmo zdobienia wykonanego radełkiem. Opisywany egzemplarz to także nieszkliwiony destrukt garncarski, wypalany najpewniej w zbyt niskiej temperaturze.

d. Dzbanki (Ryc. 3) W zbiorze znalazły się fragmenty co najmniej 3 (maksymalnie ok. 4) dzbanków z doklejanymi dziobkami, wylewami o stosunkowo dużej średnicy w porównaniu z największymi wydętościami brzuśców i uchem doklejanym nieco poniżej krawędzi wylewu. Zrekonstruowane naczynia miały wymiary: mniejszy – średnice wylewu 12,5 cm i dna 8,3 cm, wysokość 18,5 cm, większy – średnice wylewu 13,5 cm i dna 8,8 cm, wysokość 20,8 cm. Żaden z egzemplarzy nie został poszkliwiony3, najprawdopodobniej zbyt słabo utwardzono czerepy podczas pierwszego wypału.

f. Kubasy – duże kubki (Ryc. 5:C) W zbiorze znajdowały się fragmenty co najmniej 2 (maksymalnie ok. 3) masywnych, lekko „odwrotnie” stożkowatych dużych kubków, zaopatrzonych w taśmowe ucho doklejone poniżej krawędzi wylewu. Zrekonstruowany egzemplarz miał wymiary: średnice wylewu 20,4 cm i dna 12,5 cm, wysokość 18,3 cm i został wypalony w zbyt niskiej temperaturze. Zdobienie stanowiły dwie równoległe linie ryte umieszczone w górnej części brzuśca. Drugi egzemplarz został obustronnie pokryty niebieskim szkliwem, które jednak wewnątrz naczynia zachowało strukturę „piasku”.

e. Kubek Kubek w formie „odwróconego”, ściętego stożka miał wy- 3. Kafle miary: średnice wylewu 9,5 cm i dna 6,2 cm, wysokość Kafle piecowe odkryte w obiekcie 3 podzielono na dwie grupy. W pierwszej znalazł się zaledwie 1 fragment lica 3   Fragmenty górnej partii analogicznego dzbanka, pochodzącego z tego samego warsztatu garncarskiego odkryto w Mikołajkach na in- kafla wypełniającego, pokryty ciemnobrązowym szklinym odcinku ul. Okrężnej w 2009 r. Obie powierzchnie naczynia były wem. Drugą grupę stanowił zbiór 100 fragmentów pochopokryte ciemnobrązowym szkliwem (Łapo 2009).

362

Jer zy Łapo

Ryc. 6. Mikołajki, ul. Mrągowska – ul. Okrężna, odcinek E–D, obiekt 3. Kafle (wybór). Fot. J. Łapo

dzących z ok. 10 egzemplarzy kafli licowych wypełniających (Ryc. 6) o wymiarach: 18,8 cm x 16,8 cm x 6,3 cm. Wszystkie ozdobione były wypukłym ornamentem roślinnym, odciśniętym w formie. Żaden z nich nie był poszkliwony, a na wielu fragmentach stwierdzono ślady działania zbyt wysokiej temperatury podczas wypału – powierzchnie były miejscami zeszkliwione z połyskiem lub popękane i spumeksowane. Powierzchnie kafli miały kolory od ceglastego przez brązowy, na ciemnoszarym kończąc. Na niektórych fragmentach znalazły się „zacieki” i plamy żółto-zielonego szkliwa, które ściekło podczas wypału, najpewniej z naczyń ustawionych wyżej w piecu. *** Opisany obiekt wraz z zawartością stanowi unikalny materiał dla poznania ostatniej fazy mazurskiego garn-

carstwa oraz „chałupniczego” kaflarstwa, zarówno pod względem stylistyki i morfologii wyrobów, jak również w aspekcie techniki i technologii. Zdeponowane naczynia świadczą o dobrym kunszcie technicznym garncarza i kaflarza, najpewniej Karrascha, któremu jednak nie każdy wypał się udawał. Na jednym z garnków zachował się ślad po celowym, punktowym uderzeniu w czerep, tak aby zniszczyć naczynie – niewątpliwie osobie, która utylizowała destrukty, zależało, aby jak najwięcej zmieściło się ich w wykopanej jamie. To z pewnością był zły dzień pana Karrascha. Mimo, że opisywane zabytki mają charakter przedmiotów z wadami, to jednak na ich podstawie można zrekonstruować zestaw naczyń glinianych, które były użytkowane w Mikołajkach (i na Mazurach) w latach sześćdziesiątych XIX w. (szerzej w trzeciej ćwierci XIX w.). W 2016 r. zbiór został poddany analizie przez garncarza Pawła Szymańskiego z „Garncarnii” w Kamionku Wielkim, w pow. węgorzewskim, w ramach realizacji projektu Rekonstrukcja wybranego garnituru naczyń ceramicznych (stołowych i kuchennych) z terenu Warmii i Mazur powstałych na przestrzeni XVIII/XIX w. Wykonane repliki mikołajskich naczyń wraz ze zrekonstruowanymi i zakonserwowanymi oryginałami można oglądać w holu węgorzewskiego Muzeum Kultury Ludowej, na wystawie „Archeologiczne skarby”4.   Zabytki zostały wpisane do księgi depozytów archeologicznych Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie pod nr. MKL/A D7/2015. Prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne przeprowadził Andrzej Drozdek z  Olsztyna. Planowane jest kontynuowanie dalszych badań tego zespołu zabytków oraz prac konserwatorskich. 4

Bibliografia Koch F. 1918 Zur Geschichte von Nikolaiken, [w:] Unsere masurische Heimat, oprac. K. Templin, Sensburg, s. 200– 205. Łapo J. 2009 Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w 2009 r. w Mikołajkach, w związku z modernizacją ulicy Okrężnej, Węgorzewo, Maszynopis w Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie.

Łapo J., Ossowski W. 2000 Późnośredniowieczne i wczesnonowożytne naczynia ceramiczne znalezione w mazurskich jeziorach. Przyczynek do paleohydrologii oraz historii Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, Masovia, t. 3, s. 191– 205. Marcinkowski M. 2011 Fajans pomorski ze Starego Miasta w Elblągu, Elbląg.

Zły dzień pana K ar r ascha. Depozyt destruktów cer amiczn ych z 1865 roku, odkryty w Mikołajk ach, pow. mr ągowski

363

Mr K arrasch’s bad day. A deposit of ceramic destruct from 1865 found in Mikołajki, Mrągowo district In 2015 the Museum of Folk Culture in Węgorzewo conducted some research in Mikołajki between Mrągowska Street and Okrężna Street (Fig. 1). There were six archaeological objects. Object number 3 was the most interesting one – it was a refuse pit which most likely belonged to potter Karrasch. Several pieces of structural ceramics and 1465 fragments of clay dishes, 3 pieces of faience, 4 pieces of glass bottles, 1 piece of window pane, 101 pieces of tiles and 3 animal bones were found there. Other than that, some dishes made of brick clay: one handle pots (at least 16 – Fig. 2), a flat bottom bowl (1 – Fig. 5:D) and some dishes from so-called Pomeranian faience: footed vessel platters (at least 3 – Fig. 2), footed vessel bowls (at least 4 – Fig. 4), a small footed vessel bowl (1 – Fig. 5:B), jugs (at least 3 – Fig. 3), a mug (1) and big

mugs (at least 2 – Fig. 5:C) were also found there. Many pieces of tiles were plate tiles (Fig. 6). Most of the clay dishes and tiles had manufacturing failures related to stoving and enameling despite the fact that all of them were made by a potter excellent at wheelmade pottery. The described object as well as its content can be regarded as a unique material necessary to familiarise oneself with the last phase of Masurian pottery and handmade tile-making, Not only in terms of style and morphology of the products but also technique and technology. Despite of the described sights being considered rather as faulty products, they could be useful while reconstructing a set of clay dishes which were used in Mikołajki (and Masuria) in the 60s of 19th century (more often in the third quarter of 19th century).

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Izabela Mellin-Wyczółkowska, Wiesław Małkowski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wyczółkowski

Odkrycie reliktów średniowiecznej zabudowy rynku Starego Miasta w Bartoszycach; o pożytkach zastosowania rozpoznawczych badań geofizycznych w przestrzeni miejskiej

Przedmiotem badań były przedinwestycyjne badania archeologiczne obszaru Starego Miasta Bartoszyc dla celów projektowych planowanej inwestycji rewitalizacji tego obszaru1. Badaniami objęto część średniowiecznego zespołu urbanistycznego, wpisanego do rejestru zabytków nieruchomych oraz obszaru nawarstwień kulturowych Starego Miasta Bartoszyc, wpisanego do rejestru zabytków archeologicznych pod numerem C-171 z 5 listopada 1992 r. Program przeprowadzonych badań dostosowano do zaleceń konserwatorskich Warmińsko-Mazurskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie. Zakres prac obejmował rozpoznanie nawarstwień kulturowych występujących w obrębie ciągów pieszo-jezdnych (ulic i chodników) oraz wstępne rozpoznanie nawarstwień kulturowych w obszarze nieistniejącej zabudowy miasta lokacyjnego skweru na Placu Konstytucji 3 Maja. Wykonano łącznie 21 wykopów badawczych. W ciągach ulic przebadano łącznie 19 wykopów dla stwierdzenia linii zabudowy, zachowanych nawierzchni ulic oraz nawarstwień kulturowych. W centralnej części miasta, na obecnym Placu Konstytucji 3 Maja, założono dalsze dwa wykopy – 21 i 22, w miejscu przeprowadzonych wcześniej badań geofizycznych, dla zbadania zachowanych nawarstwień i reliktów zabudowy w tym rejonie.

przedstawiające miasto. Przypuszczalny widok zabudowy miejskiej umieszczony został w dolnym medalionie epitafium z końca XVI wieku z przedstawieniem rodziny mieszczańskiej ukazanej na tle własnego domu (zbiory Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, nr. inw. MNO529-OMO; Ryc. 1). Najbardziej znanym przedstawieniem jest jednak rycina Hartknocha, zamieszczona w dziele Alt und Neuens Preussen, wydanym w 1684 roku. Przedstawia ona panoramę Bartoszyc widzianą od strony północno-wschodniej. Miasto leży bezpośrednio nad rzeką. Otoczone jest murem obronnym z basztami. Na północny zachód od miasta mieści się przedmieście otoczone palisadą. Po drugiej stronie rzeki, na wzgórzu, znajduje się kompleks zabudowań zamku i wzgórza kościoła Św. Jana (Ryc. 2). Można zauważyć, że pojawiają się tu pewne, charakterystyczne elementy topografii ośrodka. Wśród schematycznego widoku zabudowań miejskich wyróżnia się

Rozplanowanie miasta Plan średniowiecznego miasta, czytelny w układzie ulic i  placów nie jest do końca rozpoznany. Dopiero z XVI– XVII wieku pochodzą pierwsze źródła ikonograficzne  Badania archeologiczne przeprowadzone zostały na zlecenie Gminy Miejskiej Bartoszyce. Badania były prowadzone przez mgr Izabelę Mellin-Wyczółkowską, Mazurska Pracownia Archeologiczna RUDKA, 11–400 Kętrzyn, ul. Bałtycka 18.

1

Ryc. 1. Podcieniowy dom bartoszyckich mieszczan z końca XVI wieku, fragment epitafium rodziny mieszczańskiej z Bartoszyc, zbiory MWiM w Olsztynie (inw. MNO-529-OMO)

366

Izabela Mellin-Wyczółkowsk a, Wiesław M ałkowski, K r zysztof Misiewicz, Dariusz Wyczółkowski

Ryc. 2. Bartoszyce, panorama miasta z II połowy XVII wieku (przed rokiem 1684). Wg Ch. Hartknoch 1684

Ryc. 4. Plan Maxa Heina z 1936 r. Wg M. Hein 2001

Ryc. 3. Budynek ratusza miejskiego na panoramie miasta Krzysztofa Hartknocha, II połowa XVII w.

Ryc. 5. Widok Rynku – widokówka, początek XX wieku. Wyd. Otto Ziegler, Königsberg

ścioła Świętego Jana Ewangelisty (Ryc. 3). Na podstawie analizy ryciny trudno wnioskować o jego realnym wyglądzie. Biorąc pod uwagę analogiczne obiekty, można spodziewać się, że był to prostokątny w zarysie budynek o gotyckim szczycie i spadzistym dachu. Według opisu Maxa Heina (2001, s. 136) budynek ratusza miał 24,5 metra długości i szerokość 10,80 metra. Na planie miasta zamieszczonym w tym opracowaniu, którego pierwsze wydanie ukazało się w 1932 roku, ratusz zajmuje centralne miejsce na rynku. Jego dłuższa oś biegnie po linii wschód zachód. Ratusz W dziele Hugo Bonka z 1895 roku, zamieszczony schematyczny plan miasta pokazuje ratusz umieszczony po Najważniejszy z punktu widzenia ustroju miejskiego bu- zachodniej stronie placu rynkowego (Bonk 1895, ryc.  2). dynek władz miejskich mieścił się na rynku głównym. Jego Trudno obecnie rozstrzygnąć powody takiego właśnie pojedyne przedstawienie znajduje się na rycinie Hartknocha łożenia budynku ratusza. W czasie kiedy Bonk pisał swoje oraz wzorowanej na niej rycinie Adlerholda. Widnieje na dzieło o miastach w Prusach ratusz już nie istniał. Wczenich wysoka wieża ratuszowa z zaopatrzona barokowym śniejszym planem jest odręczny rysunek Rechefelda, przehełmem. Budynek ratusza znajduje się na południe od ko- chowywany pierwotnie w Königlichen Staatsarchiv w Kró-

ratusz oraz kościół farny, a także dość szczegółowo zarysowane mury miejskie. W zespole miejskich obwarowań pokazane zostały bramy Lidzbarska i Królewiecka oraz wieże obronne w ciągu murów. Widoczna jest również zabudowa Przedmieścia Królewieckiego: kościół p.w. Świętego Ducha ze szpitalem który istniał w tym miejscu do XVIII w., a  także prowizoryczne zabezpieczenia od strony rzeki w postaci drewnianego parkanu (Behnisch 1836, s. 161n).

Odkrycie r eliktów śr edniowiecznej zabudow y ry nku Star ego Miasta w Bartoszycach; o pożytk ach zastosowania rozpoznawczych badań geofizyczn ych w pr zestr zeni miejskiej

lewcu. W okresie przedwojennym wykonane przez niego, rękopiśmienne plany miast pruskich zostały zreprodukowane. Obecnie negatywy przechowywane są w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie. Powstanie całej kolekcji 160 rysunków datuje się na lata między 1807 a 1818 (Bonk 1895, s.  142). Na tym niezbyt czytelnym rysunku Bonk oparł właśnie swoją rekonstrukcję. Biorąc pod uwagę rozplanowanie innych miast lokowanych w tym okresie należy przyjąć jednak, iż ratusz zajmował zapewne centralne miejsce placu rynkowego. Po jego zachodniej i wschodniej stronie, przed szczytowymi ścianami budynku, mieścić się miały dwie studnie miejskie (Chlost 2005, s. 148). Ponieważ znajdować się przy nim mogły kramy rzemieślnicze i jatki można oczekiwać, że od strony północnej i południowej, wzdłuż dłuższych jego ścian, mogły znajdować się przybudówki mieszczące rzemieślnicze kramy, urządzenie wagi miejskiej itp. Trudno jednak powiedzieć czy na planie Maxa Heina zaznaczona jest właściwa lokalizacja budynku ratusza, czy jedynie symboliczne zaznaczenie miejsca gdzie mógł się on znajdować. Trudność ta wynika ze znacznych przekształceń w obrębie centralnego pasa działek związanego z rynkiem głównym oraz Rynkiem Końskim w pobliżu Bramy Lidzbarskiej. Pierwsze, nowożytne prace zmieniające topografię tego fragmentu miasta, związane były z rozbiórką walącego się budynku ratusza w 1819 roku. Kolejne większe działania w tym rejonie to porządkowanie rynku po pożarze z 1850 roku. Otwarto wtedy całą przestrzeń rynku aż do bramy Lidzbarskiej wyburzając kwartał zabudowy mieszkalnej tam się mieszczący. Jak świadczą liczne zdjęcia z początku XX wieku aż do lat 30-tych, centralna powierzchnia rynku pokryta została niestarannie ułożonym brukiem z otoczaków (Ryc. 5). Starannie wykonane były jedynie ciągi jezdne na których ułożono kostkę kamienną oraz biegnące wzdłuż kamienic ciągi piesze. W latach 60-tych XX wieku nastąpiła kolejna znaczna przebudowa rynku. Wybudowano wtedy w jego południowej części bliżej bramy Lidzbarskiej, skwer z fontanną. Na pozostałej powierzchni rynku zdjęto bruki zastępując je częściowo betonową trylinką. Należy podkreślić brak rozpoznania archeologicznego centralnej części miasta czyli obecnego Placu Konstytucji 3 Maja. Według analizy informacji źródłowych – map i opracowań historycznych, można jedynie powiedzieć, że w części północnej placu wyznaczonej ulicami Kętrzyńską na północy i Rynkową oraz Kowali na południu znajdował się budynek ratusza rozebrany w 1819 roku oraz dwie miejskie studnie po jego zachodniej i wschodniej stronie. Obszar Placu na południe od linii ulic Rynkowej i Kowali aż do 1850 roku był zajęty przez zabudowę mieszkalną, w związku z tym w tym rejonie należało się spodziewać

367

zalegających pod powierzchnią reliktów budynków mieszkalnych i gospodarczych. Przebieg prac Prace badawcze na obszarze Placu Konstytucji 3 Maja, podzielone zostały na dwa etapy. Pierwszym etapem było nieinwazyjne rozpoznania nawarstwień kulturowych w obrębie skwerów metodą badań geofizycznych. Ze względu na obecny stan zagospodarowania placu możliwości wykonania badań geofizycznych na całej interesującej nas przestrzeni były mocno ograniczone. Drugim etapem było wykonanie wykopów badawczych. Wykopy wytyczone zostały w oparciu o przeprowadzoną analizę wyników badań geofizycznych. Prospekcja geofizyczna i archeologiczna weryfikacja jej rezultatów Prospekcja geofizyczna prowadzona w warunkach zabudowy miejskiej należy do najtrudniejszych zadań geofizyki archeologicznej. Skomplikowane jest nie tylko samo wykonanie pomiarów wszystkimi metodami wymagającymi bezpośredniego kontaktu z gruntem, ale także prawidłowe obserwacje z zastosowaniem metod bezkontaktowych (magnetycznej czy elektromagnetycznej). Wiąże się to między innymi ze zmianami struktury nawierzchni (asfalt, bruk, trawniki), jak i gruntu w warstwach przypowierzchniowych (podsypki, warstwy niwelacyjne). Nie ułatwia zadania także sama wielowarstwowa struktura stanowisk w miastach, gdzie antropogeniczne warstwy kulturowe mogą sięgać głębokości kilku, a nawet kilkunastu metrów poniżej współczesnego poziomu użytkowego. Utrudnieniem bywa również fakt, że w wielu przypadkach nie da się prowadzić prospekcji na znacznych obszarach i zmuszeni jesteśmy, dla uzyskania całościowego obrazu, do łączenia niewielkich często oddalonych od siebie wycinków terenu. W przypadku pomiarów elektrooporowych zabudowa miejska ogranicza również wykonanie prospekcji przy znacznym zasięgu penetracji prądu dla lokalizacji głębiej położonych struktur. Dodatkowo obecność instalacji infrastruktury (kable elektryczne, sieć telefoniczna, wodociągowa, gazowa i kanalizacyjna) utrudnia możliwości skutecznego zastosowania niektórych metod (np. magnetycznej) i powoduje, że interpretacja uzyskiwanych wyników, nawet w przypadku najbardziej skutecznej w miastach metody elektromagnetycznej w wersji pomiaru z zastosowaniem urządzeń radarowych, nie może być jednoznaczna. Mimo tych trudności badania w miastach wykonywane są stosunkowo często, a ich rezultaty wykorzystywane zarówno w nieinwazyjnym poszukiwaniu struktur

368

Izabela Mellin-Wyczółkowsk a, Wiesław M ałkowski, K r zysztof Misiewicz, Dariusz Wyczółkowski

Ryc. 6. Wizualizacja zbiorcza wyników badań elektrooporowych wykonanych w 2015 roku na placu Konstytucji 3. Maja w Bartoszycach. Oprac. W. Małkowski

Ryc. 7. Bartoszyce, pl. Konstytucji 3. Maja. Mapa wartości elektrooporności pozornej warstw gruntu do 1m ppt, w zachodniej części badanego obszaru. Oprac. K. Misiewicz

Odkrycie r eliktów śr edniowiecznej zabudow y ry nku Star ego Miasta w Bartoszycach; o pożytk ach zastosowania rozpoznawczych badań geofizyczn ych w pr zestr zeni miejskiej

archeologicznych, jak i planowaniu badań wykopaliskowych. Najczęściej stosowaną, szczególnie na wczesnym etapie rozwoju geofizyki archeologicznej była metoda elektrooporowa. Wynikało to z faktu, że już w latach 60tych ubiegłego wieku uznano, że doświadczenia zdobyte w  trakcie tych trudnych działań przyczyniają się znacznie do rozwoju metodyki pomiarów. Opracowane sposoby skutecznego zastosowania metody w warunkach miejskich dają się łatwo przenosić na mniej skomplikowane działania na obszarach otwartych (Lemberger 1969, s. 281–282). Na bazie doświadczeń z badań w warunkach miejskich już we wczesnym okresie stosowania metod nieinwazyjnych powstawały nie tylko raporty z prowadzonych prac, ale także opracowania dotyczące określania metod rozwiązywania konkretnych zagadnień – lokalizacji pustek, pozostałości konstrukcji architektonicznych zarówno kamiennych (Lenkiewicz, Stopiński 1969; 1969a) jak drewnianych – w tym lokalizowania starych sieci kanalizacyjnych (Misiewicz 1998). Stosunkowo najłatwiejszym zadaniem były lokalizacje wzniesionych z kamienia i cegły pozostałości architektonicznych, ale i te wymagały opracowania zarówno specyficznych technik pomiarowych, ale także skutecznych sposobów opracowywania rezultatów pomiarów (Herbich et al. 1997). Doświadczenia z tych działań wykorzystano w zaplanowaniu prospekcji elektrooporowej wykonanej na dostępnych do tego typu badań partiach rynku w Bartoszycach. Miała ona na celu lokalizację zachowanych pozostałości dawnej zabudowy. Dla rejestracji zmian oporności pozornej (zmierzonych na powierzchni gruntu średnich wartości oporności właściwych warstw zalegających do maksymalnej głębokości penetracji prądu) przeprowadzono pomiary układem dwuelektrodowym (twin-probe) z rozstawem elektrod mobilnych AN wynoszącym 1 m i stałymi elektrodami BN usytuowanymi 5 m od siebie w odległości 50 m na zachód od najbliższego punktu pomiarowego. W zastanych warunkach geologicznych (stosunkowo niska oporność warstw przypowierzchniowych) układ taki pozwalał na rejestrację zmian oporności pozornej warstw zalegających do głębokości 1–1,2 m poniżej poziomu gruntu. Pomiary wykonano w czterech rejonach prac (obejmując nimi obszar o łącznej powierzchni prawie 1200 m2) zlokalizowanych na podkładzie geodezyjnym z planem sieci instalacji miejskich (Ryc. 6). Pozwalało to na wydzielenie anomalii wywoływanych przez tego typu współczesne instalacje i odróżnienie ich od tych, których źródłem mogła być obecność poszukiwanych pozostałości archeologicznych. W rezultacie przeprowadzonych obserwacji zarejestrowano wartości oporności pozornej w przedziale 50– 500 ohm-m. W trzech rejonach położonych w zachodniej

369

i  centralnej części rynku zmierzone wartości oporności pozornej zamykały się w granicach 50–350 ohm-m, zaś na obszarze wschodniej partii rynku były nieco wyższe i wynosiły od 100 do 500 ohm-m. Może się to wiązać z występowaniem w tym ostatnim rejonie zalegającej stosunkowo płytko wyżej oporowej warstwy niwelacyjnej. Najwyraźniejszy kontrast między strefami podwyższonych oporności a ich niżej oporowym otoczeniem uzyskano w dwóch rejonach zlokalizowanych w zachodniej części rynku (Ryc. 7). Zarejestrowane w tym rejonie anomalie (szczególnie te wydzielone i zaznaczone kolorem czerwonym w południowej części) mają wyraźne granice pozwalające na określenie zasięgu pozostałości będących źródłem obserwowanych zmian oporności pozornej. Część anomalii ma liniowy przebieg, a ich stosunkowo wąskie rozmiary pozwalają na przypuszczenie, że mogą być one wywołane przez umieszczone we wkopach instalacje miejskie, co potwierdza nałożenie map z graficzną prezentacją rezultatów pomiarów na podkład lokalizacyjny instalacji (Ryc. 8). Regularny kształt pozostałych anomalii – szczególnie tych zarejestrowanych obrębie metrów 7–15 na osi X może sugerować, że w miejscach podwyższeń oporności zalegają pozostałości dawnej zabudowy w postaci zagruzowanych piwnic występujących pod poziomem podsypki pod kolejne utwardzenia powierzchni rynku (Ryc. 7). W takim przypadku obniżenia oporności (zaznaczone kolorem niebieskim) rejestrują się tam, gdzie pozostałości dawnej zabudowy zostały usunięte, a powstałe w ten sposób wkopy wypełniono stosunkowo jednorodnym gruntem o obniżonej w stosunku do otoczenia oporności. Ten ostatni zabieg jest także widoczny w rozkładzie oporności pozornej zarejestrowanej w centralnym rejonie prac (Ryc. 9). Wydaje się, że większość podwyższeń oporności widocznych w północnej, ale także wschodniej i zachodniej części przebadanego obszaru (zaznaczonych na czerwono) jest związana z wkopami pod instalacje miejskie. Zaznaczone kolorem niebieskim obniżenia wydzielają się szczególnie wyraźnie w obrębie terenów zielonych i mogą być one związane ze stosowaniem w tych miejscach nawozów mineralnych. W takiej sytuacji obserwacja zmian oporności w warstwach zalegających poniżej nawożonych obszarów jest utrudniona i jedyna anomalia, którą można wiązać z ewentualnymi pozostałościami dawnej zabudowy rynku rejestruje się z południowej części terenu badań. Jeszcze bardziej skomplikowany rozkład wartości oporności pozornej zarejestrowano we wschodniej części rynku, gdzie badania miały na celu zlokalizowanie ewentualnych pozostałości ratusza. Jak widać na planie (Ryc.  10) na przebadanym obszarze występuje więcej instalacji miejskich – współczesnych biegnących przez cały teren na osi wschód zachód, jak i zapewne dawnych prze-

370

Izabela Mellin-Wyczółkowsk a, Wiesław M ałkowski, K r zysztof Misiewicz, Dariusz Wyczółkowski

Ryc. 9. Bartoszyce, pl. Konstytucji 3. Maja. Wizualizacja wyników badań elektrooporowych w centralnej części badanego obszaru. Oprac. W. Małkowski

Ryc. 8. Bartoszyce, pl. Konstytucji 3. Maja. Wizualizacja wyników badań elektrooporowych w zachodniej części badanego obszaru. Oprac. W. Małkowski

cinających go z południa na północ pod różnymi kątami. Wywołują one zmiany rozkładu oporności pozornej rejestrujące się jako wąskie anomalie liniowe. Wydaje się, że dodatkowo mamy tutaj do czynienia z wyżej oporową warstwą niwelacyjną, co jak wspomniano na wstępie skutkuje wzrostem zmierzonych wartości oporności pozornej i zmniejszeniem się kontrastu między ewentualnymi pozostałościami dawnej zabudowy a ich otoczeniem. Kolejnym elementem utrudniającym jednoznaczną interpretację wydzielonych anomalii jest rozbudowany, szczególnie w warstwie przypowierzchniowej, system korzeniowy rosnących tu kilkudziesięcioletnich drzew. W takich warunkach możemy wydzielić jedynie granice najwyraźniejszych zmian rejestrowanych oporności stosując zabieg ograniczenia zakresu analizy, którego rezultaty przedstawia Ryc. 11. Jak widać na załączonych mapach jedyne wyraźne granice, które można powiązać z poszukiwanymi pozostałościami rejestrują się w obrębie metrów 15–25 na osi X. Wszystkie przedstawione po badaniach nieinwazyjnych wnioski były jedynie hipotezami badawczymi, które należało potwierdzić za pomocą sondaży i ewentualnych szeroko płaszczyznowych wykopów badawczych. Wykonawcy tej części badań mieli nadzieję, że wyniki prospekcji elektrooporowej ułatwią wyznaczenie sondaży w sposób, który będzie jednocześnie kluczem dla dalszych interpretacji już uzyskanych wyników. Wykopy badawcze w obrębie placu Konstytucji 3 Maja Wykop 21 Wykop 21 został założony na trawniku w zachodniej części Placu Konstytucji 3 Maja (Ryc. 12). Badania zaplanowano

Ryc. 10. Bartoszyce, pl. Konstytucji 3. Maja. Wizualizacja wyników badań elektrooporowych we wschodniej części badanego obszaru. Oprac. W. Małkowski

w celu rozpoznania archeologicznego stanu zachowania warstw i obiektów w tym rejonie rynku. Ze źródeł wiadomo, że do roku 1850 był to obszar zabudowany. W wyniku pożaru w sierpniu 1850 roku, budynki zostały zniszczone i następnie rozebrane a sam plac pokryto brukiem. Kolejna przebudowa tej części placu nastąpiła w latach 50 i 60-tych XX w. Wtedy zachodnia część rynku w  pobliżu Bramy Lidzbarskiej została przeznaczona dla celów rekreacji, powstały alejki, trawniki, nasadzenia drzew oraz postawiono fontannę. Ułatwiło to wykonanie pomiarów geofizycznych w obrębie trawników i kwietników. Wykop weryfikujący rezultaty pomiarów założono na trawniku po stronie południowej, w pobliżu Bramy Lidzbarskiej, w miejscu, gdzie zarejestrowano znaczne zmiany w oporności pozornej gruntu, sugerujące występowanie zachowanych reliktów dawnej zabudowy. Początkowo wyznaczony wykop miał rozmiary 3,0 x 3,0 m. W trakcie eksploracji, po dodatkowej analizie uzyskanych danych geofizycznych i po konsultacji z autorami

Odkrycie r eliktów śr edniowiecznej zabudow y ry nku Star ego Miasta w Bartoszycach; o pożytk ach zastosowania rozpoznawczych badań geofizyczn ych w pr zestr zeni miejskiej

371

Ryc. 11. Bartoszyce, pl. Konstytucji 3. Maja. Mapy zdefiniowanych zakresów wartości elektrooporności pozornej warstw gruntu do 1m ppt, we wschodniej części badanego obszaru. Oprac. K. Misiewicz

badań nieinwazyjnych, zdecydowano się na rozszerzenie wykopu, tak, ze finalnie osiągnął on rozmiary 4,6 x 3,0 m. W wykopie zaobserwowano występowanie reliktów architektonicznych. Obecność zachowanych fundamentów najmłodszej fazy zabudowy uchwycono na poziomie około 0,4 m od powierzchni gruntu czyli 43,95 m n.p.m. Odsłonięto płytki fundament z dużych kamieni granitowych i  cegieł – całych oraz ich kawałków – spajanych gliną. Relikt zarejestrowano wzdłuż profilu północnego, wschodniego oraz w profilu zachodnim wykopu. Kamienie pełniły jak się wydaje rolę elementów wzmacniających stosowanych w miejscach gdzie potrzebne było wzmocnienie konstrukcji naziemnej. Pojawiły się one na krawędziach muru fundamentowego oraz w narożnikach. Widoczne na profilu północnym przerwanie ciągu muru fundamentowego może być związane z brakiem ciągłości ściany naziemnej – przejście (?). Przy profilu wschodnim fundament był częściowo wybrany, a jego dalszą kontynuację określono jako warstwę 10. Powierzchnia fundamentu na profilu wschodnim wystąpiła na poziomie 43,65 do 43,98 m n.p.m., a na profilu północnym strop muru fundamentowego zarejestrowano na poziomie 43,84 do 43,98 m n.p.m. Przy profilu zachodnim widoczne były reliktowe szczątki fundamentu (interpretowane jako kontynuacja fundamentu z profilu

północnego – warstwa 10) a w narożniku południowo zachodnim wykopu określone jako warstwa 7 – brak stwierdzonego powiązania z murem 5. Nie uchwycono szerokości muru fundamentowego za wyjątkiem zniszczonego fundamentu przy profilu wschodnim. W tym miejscu zachowane i odsłonięte w wykopie relikty mają szerokość równą szerokości dwu cegieł czyli około 0,3 m co widoczne jest również na profilu południowym. Fundamenty zostały wkopane w warstwę ilastych żółtoszarych i brązowo szarych piasków z dużą zawartością fragmentów cegieł, węgla drzewnego i nieliczną domieszką materiału zabytkowego w postaci ceramiki. Po odsłonięciu i zadokumentowaniu fundamentów eksplorację przerwano. Wykonany wykop ujawnił relikty najmłodszej fazy zabudowy mieszkalnego kwartału w zachodniej części obecnego placu Konstytucji 3 Maja. Pozostałości prymitywnych, kamienno-ceglanych fundamentów spajanych gliną występują już od około 0,5 m poniżej obecnej powierzchni terenu. Zachowane fundamenty, na podstawie analizy ceramiki znalezionej w warstwach wiązanych z  okresem funkcjonowania obiektu, można datować na okres od XVII bądź XVIII do połowy XIX w. Widoczne jest znaczne zniwelowanie terenu do poziomu fundamentów. Brak jest śladów pożaru. oraz jakichkolwiek pozostałości śladów ścian naziemnych budynków. Jednak sposób

372

Izabela Mellin-Wyczółkowsk a, Wiesław M ałkowski, K r zysztof Misiewicz, Dariusz Wyczółkowski

Ryc. 12. Bartoszyce, pl. Konstytucji 3. Maja. Lokalizacja wykopów nr 20 i 21. Oprac. D. Wyczółkowski na podstawie pomiarów D. Biłdy

wykonania odkrytych fundamentów, ich płytkie zagłębienie w warstwy starsze, może świadczyć o tym, że część budynków wykonana była w technologii drewnianej nie wymagającej zastosowania mocniejszych fundamentów. Po pożarze rozebrano całkowicie budynki oraz zebrano warstwy kulturowe związane z ich użytkowaniem. Ujawnione w badaniach geofizycznych obszary o większej oporności gruntu, na przykład na zachód od otwartego wykopu, w  oparciu o analizę wyników badań archeologicznych, można wiązać z budynkami murowanymi i porozbiórkowym zagruzowaniem terenu na którym stały. W świetle analizy wyników pomiarów uzyskanych w badaniach geofizycznych jest to bowiem obszar o znacznie wyższej oporności gruntu od terenu przebadanego archeologicznie. Należy stąd wnioskować, że nawarstwienia mogą zawierać gruz ceglany, polepę i inne pozostałości budynków o konstrukcji murowanej. Wykop 20 Wykop został założony na trawniku we wschodniej części Placu Konstytucji 3 Maja (Ryc. 12). Badania zaplanowano w celu rozpoznania archeologicznego stanu zachowania warstw i obiektów w tej części rynku. Jak już wspomniano, ze źródeł wiadomo, że do roku 1819 ta część obecnego rynku była zajęta przez zabudowę. Od okresu średniowiecza stał tutaj budynek ratusza. W wyniku zawalenia się ratuszowej wieży w 1818 roku został on zniszczony i na-

stępnie rozebrany w 1819 roku zapewne z przylegającymi dobudówkami a sam plac pozostały po nim pokryto brukiem z nieregularnych kamieni. Jak wspomniano powyżej, kolejna przebudowa tej części placu nastąpiła w latach 50 i 60-tych XX w. Wtedy częściowo wymieniono nawierzchnię a w centralnej części został założony zrobiony trawnik. Wykop został założony w oparciu o analizę wyników tych geofizycznych. Postanowiono zweryfikować interesujący układ miejsc o zmiennej oporności gruntu, sugerującej występowanie zachowanych struktur związanych z zabudową tego obszaru dość płytko pod powierzchnią gruntu. Początkowo zaplanowano i wyznaczono wykop o  rozmiarach 3 x 3 m. W trakcie eksploracji wykop został zawężony z uwagi na występujące korzenie drzew oraz prawdopodobieństwo kolizji z infrastrukturą techniczną. W wykopie zaobserwowano występowanie reliktów zabudowy. Zachowane fundamenty kamienno-ceglane zarejestrowano na poziomie około 0,75 m od powierzchni gruntu czyli około 44,40 m n.p.m. Fundamenty wykonane były z kamieni i cegieł łączonych zaprawą wapienną (Ryc. 13). W trakcie badań odsłonięto również niwelacyjne, porozbiórkowe warstwy wypełniające wnętrze pomieszczenia, prawdopodobnie ratuszowej piwnicy. Po odsłonięciu i zadokumentowaniu nawarstwień oraz odsłoniętych fundamentów eksplorację przerwano. Stwierdzono występowanie nawarstwień o charakterze warstw niwelacyjnych

Odkrycie r eliktów śr edniowiecznej zabudow y ry nku Star ego Miasta w Bartoszycach; o pożytk ach zastosowania rozpoznawczych badań geofizyczn ych w pr zestr zeni miejskiej

Ryc. 13. Mur fundamentowy partii przyziemia ratusza, wykop nr 21. Fot. D. Wyczółkowski.

przykrywających relikty kamienno-ceglanych murów oraz wypełniające wnętrze budowli. Pod nawarstwieniami niwelującymi powierzchnię rynku odsłonięto wypełnisko wkopu wypełnionego warstwą rozbiórkową. Jej zawartość zabytkową stanowiły cegły, gruz ceglany, kamienie, fragmenty dachówek, zaprawa. Strop warstwy wystąpił na poziomie 44,70–44,85 m n.p.m. Zasypisko spoczywało bezpośrednio na częściowo rozebranym murze fundamentowym. W odsłoniętym fragmencie był to mur kamienno-ceglany spojony zaprawą wapienną, zachowało się kilka cegieł łączonych zaprawą wapienną. Jego dolne partie wykonano z kamieni granitowych, nieobrabianych spajanych zaprawą wapienną. Na powierzchni muru widoczne odciśnięte w zaprawie ślady po usuniętych kamieniach. Jego powierzchnia na wysokości 44,42–44,03 m n.p.m, różnice wysokości związane są z nierównomierną rozbiórką muru, wyżej zachowane fragmenty przy profilu północnym. Zachodnia zewnętrzna krawędź muru pozostała nieodsłonięta poza wykopem. Jego wschodnia krawędź widoczna we wnętrzu wykopu, będąca zapewne wewnętrzną ścianą pomieszczenia ratusza (?), wykończona została cegłą. W wykopie zachowana była fragmentarycznie jedna warstwa cegieł. Szerokość odsłoniętego zachowanego fragmentu muru osiągnęła 0,9 m przy profilu południowym oraz 1,10 m przy profilu północnym. Długość muru odsłoniętego w wykopie 2,65 m. Lico muru od strony wschodniej, odsłonięte częściowo w wykopie nie wykazuje śladów tynku, lico stanowią nieregularne kamienie wystające z lica muru, dopiero na poziomie około 44,10 m n.p.m. znajduje się pierwszy zaobserwowany rząd cegieł układanych płasko wozówkami na zewnątrz muru. Od strony wschodniej, we wnętrzu (?) pomieszczenia odkryto kolejny relikt określony wstępnie jako warstwa 14. Była to konstrukcja kamienno ceglana, przylegająca do muru 6, zarejestrowana fragmentarycznie we wnętrzu zagruzowanego pomieszczenia podczas odsłaniania lica

373

muru 6, nie przewiązana z murem 6, wykonana z kamieni oraz spoczywającej na niej jednej warstwy cegieł w odsłoniętej części. Cegły były przewiązane suchą żółtawą gliną. Bez odsłonięcia całości konstrukcji trudno przesądzać o jej charakterze i przeznaczeniu. Należy przyjąć możliwość, że mogły to być schody prowadzące do wnętrza pomieszczenia. Podobne zejścia do wnętrza ratuszowych piwnic od strony pomieszczeń przylegających do murów zewnętrznych ratusza odsłonięto między innymi w trakcie badań archeologicznych przeprowadzonych na rynku w Lubawie (Zduńska 2012, s. 24, ryc. 15, 17). Wnętrze pomieszczenia wypełniały kolejne warstwy niwelacyjne i zasypiskowe: 7–13. Ich zawartość stanowiły piaski, fragmenty cegieł, ceramika, okruchy zaprawy, kości zwierzęce, szkło. W warstwie 8 znaleziono szeląg pruski wybity w 1737 roku. W warstwie 10 znaleziono miedzy innymi kafle piecowe pochodzące z kilku rozebranych pieców. Wyróżniono dwie grupy kafli. Grupa 1 – Kafle z pieca o powierzchni płycin dekorowanych motywami geometrycznych kwater wyodrębnianych rozbudowaną bordiurą składającą się z półwałków i ćwierćwałków uzupełnionych wklęsłymi profilami, ozdobionych motywami kwiatowymi. Widoczne w materiale kafle o barwie zielonej, brązowej i biało niebieskiej świadczą o co najmniej trzech piecach wykonanych z kafli tego wzoru. Do tego zestawu kafli, jak się wydaje należy dołączyć fragmenty gzymsu o dekoracji geometryczno-florystycznej. Tego typu wzory można datować ogólnie na XVII/XVIII–XVIII w. (Dąbrowska 1987, s. 134–136; Pospieszna 2007, s. 168). Grupa 2 – kafle z pieca heraldycznego o kaflach płytowych uzupełnionych gzymsem dekorowanym motywem aniołków podtrzymujących wieńce, wewnątrz wieńców ozdobna owalna tarcza uzupełniona koroną. Płyty kafli dekorowane motywami heraldycznymi. Część kafli z monogramem FRW wykonanym ze splecionych liter ponad monogramem korony. Do kafli z tego typu pieców zaliczono również kafle z zachowanym wizerunkiem heraldycznego orła, umieszczonym centralnie na płycie kafla. Widoczne są dwa rodzaje kafli o powierzchni nie szkliwionej, ceglastej oraz pokrywane biało niebieską polewą. Ze względu na użycie charakterystycznego królewskiego monogramu, który tworzą zaplecione wielkie litery F i R oraz wielka litera W pod nimi mogą być datowane albo na czasy panowania Fryderyka Wilhelma I Pruskiego (1713–1740) bądź na panowanie jego prawnuka Fryderyka Wilhelma III (1797–1840). Z uwagi na cechy stylistyczne ozdobnych elementów z tego pieca skłonni jesteśmy przychylić się do datowania pieca na czasy pierwszej połowy XVIII w. a więc na panowanie Fryderyka Wilhelma I. Do jednego z powyższych pieców należy zaliczyć fragmenty korony pieca, wykonane z kafli o polewie biało niebieskiej z motywami dekoracji palmetowej. Wśród kafli pozostałych

374

Izabela Mellin-Wyczółkowsk a, Wiesław M ałkowski, K r zysztof Misiewicz, Dariusz Wyczółkowski

widoczne fragmenty nieco starszych, może nawet XVI-wiecznych, wielobarwnych kafli. Brak kafli gotyckich w materiale zabytkowym pozyskanym podczas badań świadczyć może o wcześniejszych remontach obiektu. Wykonany wykop ujawnił relikty zabudowy centralnego kwartału we wschodniej części obecnego placu Konstytucji 3 Maja. W okresie wcześniejszym, od czasów lokacji miasta był to teren rynku miejskiego z wzniesionym tu budynkiem ratusza miejskiego. W trakcie rozpoznawczych badań archeologicznych zostały potwierdzone wyniki badań geofizycznych. Pozostałości kamienno-ceglanych fundamentów ratusza spajanych zaprawą występują już od około 0,75 m poniżej obecnej powierzchni terenu. Zachowane i odsłonięte fundamenty, zgodnie z przekazami źródłowymi, można datować na okres od XV w. Widoczne jest znaczne zniwelowanie i przekształcenie terenu w okresie XIX i XX wieku oraz ślady stopniowego rozbierania fundamentów. Ujawnione w badaniach geofizycznych obszary o większej oporności gruntu, na przykład

na zachód od otwartego wykopu, można wiązać z budynkami murowanymi dostawionymi do ścian ratusza oraz porozbiórkowym zagruzowaniem terenu na którym stały. Piwnice ratusza zagruzowane zostały materiałem porozbiórkowym. Wnioski Uzyskane wyniki prospekcji elektrooporowej obszaru centralnej części Placu Konstytucji 3 Maja w Bartoszycach, a  tym samym centralnej części obszaru dawnego miasta lokacyjnego ułatwiły wyznaczenie miejsc wykonania sondażowych wykopów badawczych. W obu wykonanych wykopach sondażowych potwierdzone zostały wyniki badań geofizycznych. Wyniki przeprowadzonych badań archeologicznych związanych z planowaną rewitalizacją obszaru Starego Miasta w Bartoszycach potwierdziły metodę zastosowania badań geofizycznych do badań archeologicznych przestrzeni miejskiej.

Bibliografia Adlerhold G. 1704 Das höchst gepriesene Preussen, Oder Umständliche Beschreibung und Verzeichniß des herrlichen Landes Preussen, Frankfurt-Leipzig. Behnisch J.G. 1836 Versuch einer Geschichte der Stadt Bartenstein in Ostpreußen und des Kirchspiels, Königsberg. Bonk H. 1895 Die Städte und Burgen in Altpreussen (Ordensgründungen) in ihrer Beziehung zur Bodengestaltung, Königsberg. Chlost I. 2005 Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych w rejonie Bartoszyc w czasach historycznych, Słupskie Prace Geograficzne, Nr 2, Słupsk, s. 147–159. Dąbrowska M. 1987 Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Studia i materiały z historii kultury materialnej, t. 58, Warszawa, s. 134–136. Hartknoch Ch. 1684 Alt- und Neues Preussen Oder Preussischer Historien Zwey Theile, Frankfurt-Leipzig. Hein M. 2001 Historia miasta Bartoszyce 1332–1932, Bartoszyce.

Herbich T., Misiewicz K., Teschauer O. 1997 Multilevel Resistivity Prospecting of Architectural Remains: the Schwarzach Case Study, Archaeological Prospection, vol. 4, s. 105–112. Hryciuk R., Petraszko M. 1969 Bartoszyce. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn. Lemberger M. 1969 O metodyce badań geofizycznych w archeologii, Archeologia Polski, t. XIV, z. 2, s. 281–294. Lenkiewicz T., Stopiński W. 1969 Zastosowanie metody elektryczno-oporowej do badań na obszarze miast, Materiały Archeologiczne, t. 10, s. 5–24. 1969a The application of an electric resistivity method to archaeological researches in towns, Archaeologia Polona, vol. 11, s. 173–197. Misiewicz K. 1998 Metody geofizyczne w planowaniu badań wykopaliskowych, Warszawa. Pospieszna B. 2007 Piece i kafle gdańskie w XVIII wieku, [w:] Średniowieczne i Nowożytne Kafle. Regionalizmy-Podobieństwa-Różnice, red. M. Dąbrowska, H. Karwowska, Białystok, s. 161–173 Zduńska I. 2012 Skarby lubawskiego ratusza, Lubawa.

Odkrycie r eliktów śr edniowiecznej zabudow y ry nku Star ego Miasta w Bartoszycach; o pożytk ach zastosowania rozpoznawczych badań geofizyczn ych w pr zestr zeni miejskiej

375

Discovery of the relics of the medieval buildings of the Old Town market in Bartoszyce; on the benefits of using geophysical methods in urban archaeology The subject of this study are the results of pre-investment archaeological research of medieval town area in Bartoszyce. This work was carried out for the purpose of the project’s planned revitalization investment of this area. The scope of work included preliminary recognition stratigraphy of cultural layers in the area of non-existing development of the main town square – now Plac Konstytucji 3 Maja. It  should be emphasized the lack of archaeological recognition of the central part of the medieval city. According to source information - historical maps and drawings, in the northern part of the Square, designated Ketrzynska Street in the north and Rynkowa Street and Kowali Street in the south, there was a town hall building demolished in 1815 and two city wells on its north and south sides. The Square area south of the Ryn-

kowa and Kowali Streets until 1850 was occupied by residential developments. After the fire the city buildings were demolished. Consequently, it was known that in this area a significant accumulation of archaeological relics in the form of relics of residential and commercial buildings was to be expected. Field work was preceded by geophysical diagnosis. On the basis of results of the electro resistivity research, two archaeological areas have been identified in places important for recognizing the archaeological structures and layers within the medieval Market Square. Close to the Lidzbark gate, traces of residential and economic developments were found in the form of foundations and lower parts of the walls. In the northern part of the Market uncovered well-preserved parts of the basement and the foundations of the Gothic town hall.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Sławomir Wadyl, Jerzy Łapo

Wyniki badań sondażowych na grodzisku w Perłach, gm. Węgorzewo, stan. 1 (AZP 13-72)

Uwagi wstępne Grodzisko w Perłach (Perlswalde), gm. Węgorzewo1 (Ryc. 1) nie było dotychczas przedmiotem badań wykopaliskowych o jakimkolwiek charakterze. W dotychczasowej literaturze jego chronologię określano na czasy „staropruskie” (altpreussisch, Crome 1937, s. 112)2, choć wskazywano również jego datowanie na wczesną epokę żelaza (Okulicz 1972, s. 246). W związku z faktem, że ani chronologia, ani też przynależność kulturowa tego stanowiska nie była znana, głównym celem podjętych prac wykopaliskowych była jego weryfikacja. Historia naukowych zainteresowań grodziskiem, zwanym przez miejscową ludność Schanzenberg lub Schwedenschanze (Crome 1937, s. 112), sięgała XIX w. Pierwsze prace dokumentacyjno-inwentaryzacyjne na stanowisku prowadził porucznik Johann Michael Guise pod koniec lat 20. XIX w. (Ryc. 2). Założenie zostało odnotowane przez Emila Hollacka w jego katalogu stanowisk archeologicznych (1908, s. 112), a także uwzględnione w katalogu obiektów obronnych z Prus Wschodnich Hansa

Crome (1937, s. 121, zob. też: Penski 1840, s. 559; Boenigk 1880, s. 72; Bujack 1880, s. 136; Crome 1940, s. 96; Grigat 1927, s. 103). Na przełomie lat 40. i 50. XX w. na stanowisku prace inwentaryzacyjne wykonał Jerzy Antoniewicz. W 1971 r. badania powierzchniowe na stanowisku prowadziła Łucja Okulicz. Znaleziono wówczas kilka drobnych fragmentów ceramiki o chronologii przypuszczalnie wczesnożelaznej (Okulicz 1972, s. 245–246). Stanowisko położone jest na północny wschód od miejscowości Perły, przy zabudowaniach gospodarstwa nazywanego dawniej Perły-Kolonia (Ryc. 1). Grodzisko zajmuje północną część naturalnego wzgórza wyniesionego na około 105 m n.p.m. oblewanego z dwóch stron niewielkim strumieniem dopływającym do Węgorapy. Południowo-zachodnia część wyniesienia przynajmniej od

  Artykuł powstał w związku z realizacją projektu Ziemie pruskie we wczesnym średniowieczu. Kształtowanie się nowej struktury osadniczo-terytorialnej i społecznej w świetle źródeł archeologicznych. Badania zostały sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych w ramach finansowania stażu po uzyskaniu stopnia naukowego doktora na podstawie decyzji numer DEC-2015/16/S/HS3/00533. 1

Badaniami kierował dr Sławomir Wadyl z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, wspierany przez dra Jerzego Łapo z Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie. W pracach brali udział studenci archeologii: Aleksandra Deptuła, Magdalena Dołęgowska, Maciej Ćwir, Konrad Górski, Michał Kurenda, Joanna Rajczyk, Małgorzata Talma i Ewa Żywicka. Badania przeprowadzono w sierpniau 2016 r. 2   Przed drugą wojną światową stanowisko występowało również pod nazwą Raudischken (Crome 1937, s. 112). Taka nazwa widnieje również na mapie autorstwa Johannesa Michaela Guisego (zob. Ryc. 2).

Ryc. 1. Perły, gm. Węgorzewo, stan. 1. Lokalizacja stanowiska na mapie topograficznej w skali 1:10 000. Rys. S. Wadyl

378

Sławomir Wadyl, Jer zy Łapo

Ryc. 2. Szkicowana mapa okolicy grodziska w Perłach wykonana przez Johannesa Michaela Guise. SMB-PK/MVF – PM-IXh_00174b

początku XX w. wykorzystywana jest jako piaśnica (zob. Ryc. 3, 5). Grodzisko usytuowane jest na osi NW-SE i ma kształt owalu o wymiarach 60 x 30 m. Obiekt nie posiada obwałowań (fakt ten podkreślano już w pracach archeologów wschodniopruskich), a jego centralna część jest lekko zaklęśnięta. Po północnej stronie wzgórza, między grodziskiem a ciekiem, znajduje się niewielki taras, który jak sądzono stwarzał dogodne warunki dla istnienia osady (Bujack 1880, s. 136; Łapo 1996, s. 39). W Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie, w archiwaliach dawnego Prussia-Museum, w teczce Alt-Perlswalde znajdują się interesujące plany archiwalne stanowiska (Ryc. 4)3. W tak zwanym katalogu kartkowym grodzisk zachowała się karta stanowiska z planem wysokościowo-sytuacyjnym (Ryc. 3).

plorowano jeden wykop sondażowy o wymiarach 5 x 2 m, który znajdował się w północno-zachodniej partii grodziska, na krawędzi wzgórza. Zorientowany był na osi E-W. Odsłonięto i zadokumentowano nawarstwienia kulturowe o przeciętnej miąższości 1 m, maksymalnej 1,6 m w miejscu, gdzie odkryto nowożytną jamę (obiekt oznaczony numerem 4). W części wschodniej wykopu (od 0 do 3 m) pod warstwą humusu i podglebia, sięgającymi nawet 0,4 m, odkryto sekwencję nawarstwień kulturowych (warstwy 5, 6 i 7) związanych przypuszczalnie z obiektem mieszkalnym z wczesnej epoki żelaza. Na stropie warstwy 6 odkryto warstwę spalenizny z węglami drzewnymi, przypominającą warstwę pożarową po zniszczeniu budynku (Ryc. 8). W odległości 2,6 m od E krawędzi wykopu zadokumentowano pasmo węgli drzewnych (warstwa 3) zalegaPrzebieg i wyniki badań jących prostopadle do osi wykopu. Pasmo miało szerokość około 10 cm. W spągu warstwy 7, w odległości 2,9 m Prace w terenie rozpoczęto od wytyczenia magistrali ba- od E krawędzi wykopu natrafiono na podobnie układajądawczej na linii E-W. W trakcie badań wytyczono i wyeks- ce się pasmo – pozostałość po spalonej belce drewnianej (Ryc. 7). Trudno jednoznacznie interpretować te struktury, 3   SMB-PK/MVF, PM-A 051_1. Za pomoc przy pracy z archiwaliami jednak niemal pewne jest, że pasma te wyznaczają granicę autorzy składają podziękowania następującym osobom: Dr Heino (ściany) obiektu/budynku. Neumayer, Horst Junker oraz Horst Wieder.

Wyniki badań sondażowych na grodzisku w Perłach, gm. Węgorzewo, stan. 1 (AZP 13-72)

379

Ryc. 3. Archiwalny plan grodziska w zbiorach Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie. SMB-PK/MVF – IXc90, Alt-Perlswalde

Ryc. 4. Archiwalne przekroje grodziska w Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie. SMB-PK/MVF – PM-A 051_1. Autor W. Gaerte

380

Sławomir Wadyl, Jer zy Łapo

Ryc. 5. Perły, gm. Węgorzewo, stan. 1. Numeryczny Model Terenu grodziska. Oprac. W. Małkowski

Ryc. 6. Perły, gm. Węgorzewo, stan. 1. Lokalizacja wykopu 1/2016 na tle Numerycznego Modelu Terenu. Oprac. S. Wadyl, W. Małkowski

W opisanych warstwach odkryto w sumie 271 zabytków ruchomych. Gros zbioru stanowiły fragmenty zabytków glinianych – 258 fragmentów naczyń i jeden przęślik („kółko”?) (Ryc. 11:l). Analiza fragmentów naczyń pozwala wyróżnić co najmniej 31 naczyń. Wśród nich pod względem morfologicznym można wydzielić przede wszystkim: • naczynia dwustożkowate (typ II wg typologii Mirosława Hoffmanna – 2000, ryc. 35–45), szerokootworowe (średnice powyżej 25 cm) o prosto ukształtowanych wylewach, lekko pogrubionych na zewnątrz; dość ostrych

maksymalnych wydętościach brzuśców; powierzchniach w górnych partiach naczyń wygładzanych, ale także chropowaconych w całości (Ryc. 11:c); • czarki (typ V) o zazwyczaj wyodrębnionych szyjkach; krawędziach wylewów zaokrąglonych; powierzchniach wygładzanych, ale również chropowaconych; nieliczne zdobienia ornamentami palcowymi; średnice wylewów ok. 16–30 cm (Ryc. 11:e–h, k); • naczynia jajowate (typ IV) o wyodrębnionych, krótkich, wygładzanych szyjkach; o prosto ukształtowanych

Wyniki badań sondażowych na grodzisku w Perłach, gm. Węgorzewo, stan. 1 (AZP 13-72)

381

Ryc. 7. Perły, gm. Węgorzewo, stan. 1. Rzut poziomy spągu 3 poziomu eksploracji z widokiem na nowożytną jamę (po lewej stronie) oraz na pasmo węgli drzewnych. Fot. S. Wadyl

Ryc. 8. Perły, gm. Węgorzewo, stan. 1. Rzut poziomy spągu 5 poziomu eksploracji wykopu, widok na warstwę spalenizny – ślad po belce, płocie (?). Fot. J. Łapo

wylewach, czasami lekko wychylonych na zewnątrz; powierzchnie brzuśców chropowacone; średnice wylewów ok. 17–28 cm (Ryc. 11:a, b, i, j); • krążki (typ X) o powierzchniach wygładzonych i krawędziach niezdobionych (3 egz.) lub zdobionych odciskami końca palca (1 egz.) albo opuszka palca z paznokciem (1 egz.); średnice ok. 13–20 cm (Ryc. 11:d). Naczynia z analizowanego zespołu miały dna płaskie, słabo wygładzone, bez wyraźnie wyodrębnionych krawędzi. Nie odnaleziono fragmentów naczyń z otworami podkrawędnymi przy wylewie oraz fragmentów naczyń sitowatych. Na fragmentach ceramiki stwierdzono różne stopnie oraz staranność wygładzania powierzchni. Tylko w jednym przypadku brzusiec wygładzono tak, że uzyskano efekt błyszczenia. Zdobienia stwierdzono jedynie na fragmentach dwóch naczyń. Na czarce o średnicy wylewu ok. 21 cm, z lekko wyodrębnioną szyjką i wygładzoną powierzchnią, znajdowały się poziome rzędy odcisków końca palca z wyraźnie zaznaczonym paznokciem (w układzie pionowym). Ornament obejmował cały czerep naczynia (Ryc. 11:e). Podobnie zakomponowana była powierzchnia drugiego naczynia, najprawdopodobniej również czarki, z tym że ornament tworzyły rzędy zaszczypywań pionowych lub lekko ukośnych. Chropowacenie czerepów naczyń miało generalnie dwa warianty. W pierwszym na powierzchnię nanoszona była rzadka glina z dużą domieszką tłucznia, a nawet

drobnych kamyków (zazwyczaj o innym składzie niż glina użyta do budowy czerepu), która była rozmazywana palcami, ruchami najczęściej ukośnymi. W drugim wariancie na powierzchnię naczynia nanoszono stężałą już nieco glinę z domieszką, również rozciągając ją palcami. W niektórych przypadkach powierzchnię starano się wtórnie zagładzić. Większość analizowanych naczyń wypalono w atmosferze utleniającej i mieszanej. Kolory powierzchni były rożne, od ceglastych przez brązowe, na ciemnoszarych kończąc. Jakość naczyń, zależna od temperatury wypału, była bardzo zróżnicowana, od doskonałej po bardzo słabą (rozpadanie się struktury czerepu przy myciu). Domieszkę schudzającą stanowił tłuczeń granitowych (różowy i biały), drobno- i średnioziarnisty, dodawany do gliny najczęściej w ilościach małych i średnich. W niektórych naczyniach stwierdzono także wyłączną domieszkę piasku. Zestawienie cech morfologicznych, technicznych i technologicznych pozwala datować zespół zabytków ceramicznych z Pereł na schyłek I i początek II fazy chronologicznej wg M. Hoffmanna, odpowiadającej V okresowi EB – Ha D i wiązać najprawdopodobniej z początkami kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. W zespole zabytków pradziejowych, obok ceramiki, znalazł się także jeden fragment przepalonego odłupka krzemiennego (warstwa 10) oraz dwie kości zwierzęce (warstwa 6). Całość zbioru uzupełniły dwa fragmenty druciku żelaznego (podglebie) oraz dwa fragmenty naczyń cera-

382

Sławomir Wadyl, Jer zy Łapo

Ryc. 9. Perły, gm. Węgorzewo, stan. 1. Profil S wykopu z ujęciem obiektu 4. Fot. J. Łapo

Ryc. 10. Perły, gm. Węgorzewo, stan. 1. Profil N wykopu. Fot. J. Łapo

micznych (jeden wylew – warstwa 7, jeden brzusiec – warstwa 6), datowanych na XVIII–XIX w. Odmienny układ stratygraficzny zadokumentowano w zachodniej części wykopu (odcinek 3­–5 m od E krawędzi wykopu). Warstwa (oznaczona numerem 9) zaobserwowana w tej części wykopu była bardziej jałowa. Znaleziono w niej tylko jeden fragment ceramiki ręcznie lepionej. Omówione struktury należy datować na wczesną epokę żelaza (kultura kurhanów zachodniobałtyjskich?). Wczesnożelazne nawarstwienia zostały zakłócone i częściowo zniszczone przez nowożytną jamę (Ryc. 7–9). Przestrzennie obiekt miał formę zbliżoną do ścitego stożka o średnicy 1,15 m (w stropie) i maksymalnej miąższości 1,38 m. Średnica płaskiego dna była nieznacznie większa. Wypełnisko obiektu było dwuczęściowe, w dolnej partii, o większej miąższości, widoczne były ślady jednoczasowego zasypywania. W wypełnisku jamy odkryto 11 fragmentów ceramiki – dziewięć z naczyń ręcznie lepionych, pochodzących ze starszych, zniszczonych warstw

oraz dwa z naczyń toczonych na kole garncarskim. Te ostatnie to fragmenty wylewów dwóch rożnych mis z gliny żelazistej, szkliwionych wewnętrznie (szkliwo brązowe lub transparentne). Ich cechy morfologiczne, techniczne i technologiczne pozwalają datować ich powstanie na początek (pierwszą ćwierć?) XIX w. W tym też okresie zapewne wykopano i użytkowano obiekt, najprawdopodobniej w celach gospodarczych4.  Bardzo atrakcyjnym wytłumaczeniem co do zlokalizowania na grodzisku nowożytnej jamy (najprawdopodobniej zasobowej, krótko użytkowanej) jest chęć ukrycia przez dawnych mieszkańców wsi części dobytku przed wojskami napoleońskimi w okresach 1806–1807 lub 1812–1813. Informacje o tego typu działaniach zachowały się m.in. w mazurskim folklorze. Intrygującym dla historii użytkowania grodziska okazało się także odnalezienie na południowo-wschodnim krańcu majdanu reliktów żelaznego (ocynkowanego?) kotła do gotowania bielizny, który już wcześniej został znaleziony, zapewne przez „poszukiwaczy skarbów”. Pierwotnie, najprawdopodobniej latem/jesienią 1944 r., zdeponowano w nim jakieś przedmioty z obawy przed nadciągającą Armią Czerwoną. 4

Wyniki badań sondażowych na grodzisku w Perłach, gm. Węgorzewo, stan. 1 (AZP 13-72)

383

Ryc. 11. Perły, gm. Węgorzewo, stan. 1. Wybór ceramiki (a–d – warstwa 10; f–j – warstwa 7; e, k, l – warstwa 6). Rys. J. Łapo

Wnioski

późną epokę brązu i wczesną epokę żelaza (V okres EB – Ha D) i wiązać najprawdopodobniej z początkami kultury Podczas badań wytyczono i wyeksplorowano jeden wykop kurhanów zachodniobałtyjskich. Odkryte struktury wraz o wymiarach 5 x 2 m usytuowany w północno-zachod- z pozyskanymi zabytkami reprezentują pierwszy horyzont niej części grodziska, na krawędzi wzgórza. Zadokumen- użytkowania wzgórza (stałego zamieszkiwania). Być może towano nawarstwienia kulturowe związane z budynkiem, wyniesienie nie było pierwotnie ufortyfikowane, choć nie prawdopodobnie mieszkalnym, który należy datować na można wykluczyć, że jakieś umocnienia zlokalizowane

384

Sławomir Wadyl, Jer zy Łapo

były na samej krawędzi (palisada, ale nie wał) i uległy destrukcji (osypaniu na zewnątrz). Być może brak jakichkolwiek śladów struktur obronnych, to efekt nowożytnych prac ziemnych, zmierzających do zaadaptowania wzgórza do celów rolniczych (vide warstwa podglebia o znacznej miąższości).

Drugi horyzont użytkowania grodziska przypadał na okres nowożytny (XVIII–XIX w.) – reprezentuje go jama zadokumentowana na 2–3 m (licząc od krawędzi wschodniej wykopu). Trudno jednak bez dalszych badań rozstrzygać o charakterze tej fazy użytkowania stanowiska.

Bibliografia Archiwalia SMB-PK/MVF – Staatliche Museen zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Museum für Vor- und Frühgeschichte. Literatura Boenigk H. 1880 Ueber ostpreussische Burgwälle, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 6, s. 7–87. Bujack G. 1880 Wallberge und Langwehren im nördlichem Teil der Gaue Galindien und Sudauen und in anliegenden Grenzgebieten, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 6, s. 129–141. Crome H. 1937 Karte und Verzeichnis der vor- und frühgeschichtlichen Wehranlagen in Ostpreussen, Altpreußen, Jg. 2, H. 3, s. 97–125. 1940 Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreußens. Schluss, Prussia, H. 34, s. 83–154.

Grigat F. 1927 Aus grauer Vorzeit. Prahistorisches aus dem Mauerseegebiet, Langensalza. Hoffmann M. 2000 Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., Olsztyn. Hollack E. 1908 Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreussen, Glogau-Berlin. Łapo J. 1996 Grodziska gminy Węgorzewo, Studia Angerburgica, t. 1, s. 38–47. Okulicz Ł. 1972 Sprawozdanie z weryfikacji stanowisk archeologicznych we wschodniej części Mazur w 1971 r., Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 1, s. 243–247. Penski J. 1840 Ein bescheidener Wunsch, die Pill-, Wall-, Schlossund Schanzen-Berge in der Provinz Preusen betreffend, Preussische Provinzial Blätter, Bd. 24, s. 558– 560.

Results of test excavations of the stronghold in Perły, comm. Węgorzewo, site 1 (AZP 13 –72) The stronghold in Perły (Perlswalde) has not been excavated yet. In the scientific literature its chronology was defined as early medieval, however there was hypothesis that the site should be dated to the early iron age. Due to the fact that neither chronology nor the cultural affiliation of the site was not confirmed, the main objective of the excavation was to verify that aspects.

During the research one test trench was excavated (5 x 2 m). It was located in the north-western part of the stronghold, on the edge of the hill. Uncovered remains of the dwelling feature should be dated back to the late Bronze Age and the Early Iron Age, and probably associated with the beginnings of the West Balt Barrows culture. The discovered structures together with found artefacts

Wyniki badań sondażowych na grodzisku w Perłach, gm. Węgorzewo, stan. 1 (AZP 13-72)

represent the first horizon of the habitation of the site. Presumably the hill has not beet fortified, however it cannot be excluded that there were a fence or palisade at the edge. The lack of any traces of defence structures may also result of an agricultural activities in the modern era.

385

The second, and last horizon of the habitation/use of the hill belong to 18–19th c. One pit dated to that period was discovered. Unfortunately at the current state of research it is not possible to determine the character of habitation in that time.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Piotr Wawrzyniak

Wyniki rozpoznawczych badań archeologicznych przeprowadzonych w rejonie ul. Młynarskiej i Kilińskiego na Starym Mieście w Nidzicy w 2015 r.

W niniejszym artykule przedstawiono wyniki prac archeologicznych zrealizowanych w 2. połowie czerwca 2015 r. na starówce nidzickiej, w rejonie ul. Młynarskiej i Kilińskiego (Ryc. 1). Zakres prac badawczych obejmował dwa zadania. Pierwsze z nich dotyczyło przeprowadzenia badań wykopaliskowych o charakterze sondażowym na tyłach posesji Młynarska nr 10a-c (działka nr 209) w celu uchwycenia przebiegającej w tym miejscu linii średniowiecznych murów miejskich (Ryc. 2), drugie zaś wykonania wykopu sondażowego na działkach mieszkalnych nr 83, 84, 202 przy ul. Młynarskiej/Kilińskiego w celu rozpoznania na rzeczonym obszarze układu nawarstwień ziemnych i określenia ich charakteru kulturowego (Ryc. 3). Miasto Nidzicę ulokowano na mocy prawa chełmińskiego w bagnistym zakolu rzeki Nidy1 w 1381 r., przy szlaku handlowym wiodącym z Mławy przez Olsztyn do Królewca (Wysocki 2009; Mackiewicz, Zduńska 2013; tam dalsza literatura). Dokument lokacyjny wystawił wielki mistrz zakonu krzyżackiego Winrych von Kniprode, a blisko 40 lat później, w 1420 r., wielki mistrz Michał Kuchmeister von Sternberg dokument ów odnowił. Równoległe do powstającego na surowym korzeniu miasta2 wzniesiono na wyniosłym wzgórzu od strony wschodniej zamek, po raz pierwszy wzmiankowany w źródłach pod rokiem 1376 r. Budowę warowni zakończono około 1400 r. (Kajzer, Kołodziejski, Salm 2002, s. 316–317).

  Górny, zabagniony odcinek rzeki Wkry, który w miejscu założenia Nidzicy składał się z kilku osobnych odnóg biegnących wzdłuż północnej i zachodniej granicy miasta. Od pozostałych stron miasto zabezpieczono przekopami zasilanymi wodami pobieranymi z rzeki Nidy. 2   Aczkolwiek przyjmuje się także, że za początkami Nidzicy kryje się osada funkcjonująca przy zamku (Mackiewicz, Zduńska 2013, s. 6).

Miasto założono na planie prostokąta o wymiarach 271 x 181 m, z nieregularnością w narożu północno-zachodnim wynikającą z przebiegu w tym miejscu rzeki Nidy i otoczono w końcu XIV wieku murami obronnymi zaopatrzonymi w kilkanaście czworobocznych baszt i  dwie bramy, tj. południową, potocznie zwaną „Polską” i  północną – „Niemiecką”. Stronę wschodnią miasta umocniono podwójną linią murów oraz dodatkowymi budowlami o charakterze obronnym, które umieszczono przy narożach południowo-wschodnim (tzw. Klasztorek) i północno-wschodnim (tzw. Zameczek). Komunikację

1

Ryc. 1. Nidzica, gm. loco, rejon ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Miejsce prac badawczych (oznaczone strzałką). Oprac. P. Wawrzyniak

388

Piotr Wawr zy niak

Ryc. 2. Nidzica, gm. loco, rejon ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Miejsce prac badawczych na tyłach posesji przy ul. Młynarskiej nr 10a-c. Stan na 9 czerwca 2015 r. Fot. P. Wawrzyniak

Ryc. 3. Nidzica, gm. loco, rejon ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Miejsce prac badawczych na terenie posesji przy ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Stan na 23 czerwca 2015 r. Fot. P. Wawrzyniak

z  zamkiem zapewniała Furta, zwana Wietrzną bądź Pożarniczą, powiązana z okrągłą basztą zlokalizowaną mniej więcej w  połowie wewnętrznej linii wschodniej murów miejskich. Po stronie zachodniej włączono natomiast w linię umocnień miejskich kościół parafialny, na północ od świątyni budynek browaru miejskiego, następnie młyna. Przed murami od północy i zachodu płynęła Nida, która swoimi wodami zasilała także fosę, zabezpieczającą pozostałe strony miasta. Oś założenia wyznaczała główna arteria komunikacyjna miasta, która biegła po linii północ – południe, od Bramy Niemieckiej do Polskiej. Aż 29% powierzchni miasta zajmował centralnie położony prostokątny rynek, na którym wybudowano ratusz, rozebrany w 1828 roku3. Rynek otaczał pierścień zwartej zabudowy, od południa powiększony o dodatkowe pasmo parcel, jednak, sądząc z zachowanych planów, o niepełnych głębokościach (Ryc. 4). Miasto przeżywało okresy świetności i upadków, było nękane przez liczne klęski elementarne, przede wszystkim pożary, w tym wywołane wypadkami wojennymi, zwłaszcza w ubiegłym stuleciu. Zniszczenia z 1945 r. i późniejsze, nieprzemyślane działania budowlane dokonały ostatecznej dezorganizacji dawnego układu urbanistycznego miasta, dzisiaj rozpoznawalnego tylko dzięki nielicznym ocalałym budowlom zabytkowym i częściowo zachowanej sieci ulic oraz placów, w tym starorynkowego. Poddany badaniom północno-zachodni fragment starówki nidzickiej uległ w ostatnich kilkudziesięciu latach totalnej destrukcji. Początków niszczenia starej tkanki miejskiej miasta należy doszukiwać się jednak w latach 40. XIX wieku, kiedy przystąpiono do burzenia murów miejskich, rozbierając jako jeden z pierwszych elemen-

tów dawnych fortyfikacji Bramę Niemiecką. Rozpoczęto także proces osuszania rejonów dawnych fos i ujmowania w podziemne ujęcia wód rzeki Nidy dla uzyskania terenów pod nową zabudowę. Na interesującym nas obszarze swoją działalność rozpoczęło wielkie przedsiębiorstwo młynarskie Maxa Schulze. Na miejscu dawnego młyna wybudowano w linii dawnych murów spichlerz i budynek biurowy, ponadto silos zbożowy i inne budynki gospodarcze. Zabudowania te przetrwały obie wojny światowe i zostały rozebrane dopiero w latach 90. minionego stulecia. Na ich miejscu, na parcelach przy ul. Młynarskiej nr 10a-c wzniesiono na przełomie XX i XXI wieku kilkukondygnacyjną, aczkolwiek niepodpiwniczoną zabudowę mieszkalną, wspartą na fundamentach palowych (tzw. studniach). Z dostępnej autorowi niniejszego tekstu dokumentacji z  przeprowadzonych w 1997 r. badań archeologicznych wynika, iż nie natrafiono wówczas na pozostałości dawnych umocnień miejskich. W tekście sprawozdania zasugerowano natomiast, iż pozostałości dawnych murów prawdopodobnie zalegają pod nawierzchnią ul. Młynarskiej (Gula 1997)4. Rezultatów nie przyniosły również nadzory archeologiczne przeprowadzone w 2013 r. podczas przebudowy skrzyżowania ul. Młynarskiej i XXX-lecia (dawny Plac Młyński) oraz budowy dróg w rejonie Placu ks. Sudzińskiego (Mackiewicz, Zduńska 2013, s. 17). Jedynie w trakcie budowy bloku domów przy ul. Kilińskiego odkryto pozostałości kurtyny północnej muru miejskiego (Wysocki 2009, s. 4; tam dalsza literatura). Do momentu rozpoczęcia omawianych w niniejszym tekście badań był to jedyny stwierdzony w tej części miasta przypadek odkrycia muru obronnego o jednoznacznej lokalizacji.   Sprawozdanie dotyczyło badań przeprowadzonych na posesjach Młynarska 10a-b (działki nr 199 i 200), natomiast brak danych co do wyników prac archeologicznych, jakie miały miejsce w 1999 r. na posesji Młynarska 10c (działki nr 54/5 i 193/17). 4

3   Obecny ratusz wybudowano w latach 1921–1923 w ramach rewitalizacji miasta zniszczonego wypadkami wojennymi w 1914 r.

Wy niki rozpoznawczych badań archeologiczn ych pr zeprowadzon ych w r ejonie ul. Mły narskiej i K ilińskiego na Starym Mieście w Nidzicy w 2015 r.

389

Ryc. 4. Nidzica, gm. loco. Plan średniowiecznego miasta i zamku. Szarym kółkiem zaznaczono rejon badań archeologicznych w 2014 r. Wg Kajzer, Kołodziejski, Salm 2002, s. 317, oprac. P. Wawrzyniak

Dał on, wraz z niepewnymi reliktami wyeksponowanymi w  północnej fasadzie kościoła i przy południowej elewacji plebanii5 asumpt do wyrysowania w nawierzchni ulic Kilińskiego, Młynarskiej i XXX-lecia domniemanej linii przebiegu murów. Północny kwartał zabudowy między ul. Młynarską, 1. Maja, Kilińskiego i XXX-lecia nawiązuje, wg J. Wysockiego, do historycznego, średniowiecznego bloku zabudowy przyrynkowej, z działkami o szerokości w granicach 1,5 pręta chełmińskiego (Wysocki 2003, s. 3, 5). Jego front zabudowano historyzującymi budynkami wzniesionymi w latach 20. minionego stulecia (wyjąwszy południowo-zachodnie naroże, puste po dokonanej w ostatnich latach rozbiórce bezstylowego pawilonu), natomiast tyły zajęła współczesna zabudowa o charakterze mieszkalno-usługowym. Wydaje się, że w trakcie jej budowy nie prowadzono żadnych czynności badawczych bądź miały one bardzo ograniczony charakter.

Jak już wcześniej zaznaczono, zakres badań obejmował dwa osobne zadania. W tym celu założono trzy sondaże badawcze – nr I i II/15 na tyłach ul. Młynarskiej nr 10a‑c dla zadania pierwszego i nr III/15 w obrębie kwartału zabudowy mieszkalnej przy ul. Młynarskiej/Kilińskiego dla zadania drugiego (Ryc. 5). Wykop nr I/15 zlokalizowano na tyłach posesji Młynarska nr 10b, w odległości około 1 metra od zachodniej granicy parceli, po osi SE – NW. Jego wymiary wynosiły około 10,7 x 1,5 m, a eksplorację rozpoczęto z poziomu 171,97 (w partii wschodniej) – 171,79 (w partii zachodniej) m n.p.m., by osiągnąć przeciętną głębokość około 1,65–1,70 m (ok. 170,15 m n.p.m.). Wykop przegłębiono w części zachodniej do głębokości około 1,90 m (ok. 169,95 m n.p.m.), natomiast wschodniej do około 2,85–2,90 m (ok.  169,05–169,10 m n.p.m.). Wykop zalała woda gruntowa, która gwałtownie wybijała już na głębokości około 1,80–1,85 m. Eksploracja nie przyniosła większych rezultatów. Wydzielono 10 podstawowych warstw, w zdecydowanej 5   Przez J. Wysockiego są one uznawane jednak jako „repery niepew- większości powstałych w czasach współczesnych bądź ne” (Wysocki 2003, s. 3). Niestety, przy przebudowie zachodniej pie- schyłkowonowożytnych. Dopiero na poziomie około rzei w południowej części ul. Młynarskiej w końcu lat 80. ubiegłego 170,25 m n.p.m., w sondażu przy wschodnim skraju wywieku nie przeprowadzono badań archeologicznych i stąd zastrzeżekopu, ujawniono warstwę brunatnej próchnicy z bardzo nie J. Wysockiego.

390

Piotr Wawr zy niak

Ryc. 5. Nidzica, gm. loco, rejon ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Lokalizacja wykopów badawczych (zaznaczone na ciemnoszaro) wraz z próbą rekonstrukcji linii przebiegu murów miejskich na podstawie badań z 2015 r. Jasnoszarym kolorem zaznaczono domniemany zasięg murów miejskich wyrysowany kilka lat temu w poziomie chodników i ulic na Starówce nidzickiej. Oprac. P. Wawrzyniak

dużą ilością elementów organicznych i fragmentami ceramiki późnośredniowiecznej. Jeszcze niżej zarejestrowano brunatno-szarą, zglinioną próchnicę z piaskiem i dużą ilością elementów organicznych, w tym mierzwy. W stropie tej warstwy tkwił zachowany niemal w całości późnośredniowieczny dzbanek wypalony w atmosferze redukcyjnej i o charakterystycznie wyświecanej (polerowanej) powierzchni zewnętrznej (Ryc. 6:2), datowany na koniec XIV – 1. połowę XV wieku. Niżej materiału ceramicznego już nie znajdowano. Na poziomie 169,00 m n.p.m. zalegała kilkunastocentymetrowa warstwa szarego, przemytego piasku i grubego żwiru pochodzenia rzecznego, poniżej zaś ciemnoszara próchnica ze zdecydowanie mniejszą ilością elementów organicznych, co stwierdzono podczas prób „sondowania” północno-wschodniego naroża wykopu. Być może mamy tutaj do czynienia z utworami o charakterze calcowym. W zachodniej części wykopu na głębokości około 1,40 m (ok. 170,40 m n.p.m.) rozpoznano pozostałości

współczesnego dołu na wapno, zaś przy jego zachodnim skraju relikty drewnianej konstrukcji otwartego koryta odprowadzającego ścieki (?), prawdopodobnie z 1. połowy XX wieku. Nie natrafiono na żadne elementy dawnych fortyfikacji miejskich. Zdecydowaną większość wydobytej ceramiki określono jako pochodzącą z XIX – z 1. połowy XX wieku. W niżej zalegających warstwach natrafiano na ułamki nowożytnych naczyń ceglastych, niekiedy stalowoszarych, w tym garnków i mis (Ryc. 6:1; 7:1, 3) oraz fajansowych talerzy pokrytych kobaltową malaturą, szkliwionych (Ryc. 6:4). Pojedyncze fragmenty późnośredniowiecznych pojemników ceramicznych zarejestrowano jedynie w sondażu przy wschodnim skraju wykopu, gdzie obok wspomnianego już wyżej dzbanka rozpoznano m.in. ułamek górnej partii niewielkiego garnka stalowoszarego zdobionego zabiegiem wyświecania (Ryc. 6:3).

Wy niki rozpoznawczych badań archeologiczn ych pr zeprowadzon ych w r ejonie ul. Mły narskiej i K ilińskiego na Starym Mieście w Nidzicy w 2015 r.

391

Ryc. 6. Nidzica, gm. loco, ul. Młynarska nr 10b. Wykop nr I/15. Wybór ceramiki średniowiecznej (2-3) i późnowożytnej (1, 4). Rys. J. Kędelska, J. Wiciak (Legenda: literą S w kółku – ceramika stalowoszara, SzŚ – szara średniowieczna, CŚ – czerwona średniowieczna, CN – ceglasta nowożytna, Fa – fajans. Zasięg polewy zaznaczono linią przerywaną, kropkami pod dnem – podsypkę. Brak oznaczeń pod dnem oznacza, iż zostało ono zagładzone)

Ryc. 7. Nidzica, gm. loco, ul. Młynarska nr 10b i c. Wykopy nr I i II/15. Wybór ceramiki późnonowożytnej. Rys. J. Kędelska, J. Wiciak

Wykop nr II/15 założono na tyłach posesji Młynarska nr 10c, w odległości około 0,25–0,50 m od zachodniej granicy parceli (Ryc. 5). Był on eksplorowany w dwóch etapach. Wpierw przebadano jego partię południową o wymiarach około 4,20 x 2,10 m (wykop nr IIa/15), a następnie północną o wymiarach zbliżonych do 3,5 x 3,2 m (wykop nr IIb/15). Wykop nr IIa/15 założono wzdłuż osi SE – NW, natomiast wykop nr IIb/15 po linii S – N. Eksplorację wykopu rozpoczęto od poziomu 172,10 (w części wschodniej) – 172,05 (w części zachodniej; wykop nr IIa/15) m n.p.m., by zakończyć na poziomie około 169,80 (wykop nr IIa/15) – 170,45 m n.p.m. (wykop nr IIB/15). Wykop zalała woda gruntowa, która wybijała na głębokości około 1,80–1,85 m.

Wyciekała ona także spod najniższej warstwy głazów konstrukcji kamiennej odkrytej w wykopie. Pozostałości konstrukcji kamiennej stanowiły niewątpliwie relikt północno-zachodniego naroża i czoła baszty z dawnych umocnień miejskich miasta. Czoło budowli odsłonięto na długości około 5,30 m, zaś północny mur boczny na długości około 1,8 m. Szerokość obu murów wynosiła około 1,40 m. Zachowaną koronę konstrukcji uchwycono na poziomie 171,10–171,15 m n.p.m., a więc na głębokości około 0,95–1,00 m poniżej obecnego poziomu użytkowego gruntu. Wydaje się, że na poziomie 170,30 m n.p.m. zalega ława fundamentowa baszty. Mury zachowały się na wysokość trzech warstw wielkich głazów ka-

392

Piotr Wawr zy niak

Ryc. 8. Nidzica, gm. loco, ul. Młynarska nr 10c. Wykop nr II/15. Relikty baszty. Ujęcie od W. Fot. P. Banaszak

Ryc. 10. Nidzica, gm. loco, teren posesji przy ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Wykop nr III/15. Relikty domostwa z 2. połowy XV wieku z odsłoniętymi w narożu budynku pozostałościami rząpia. Wyżej kamienny relikt późnonowożytnego muru sąsiedzkiego. Fot. P. Wawrzyniak

Ryc. 9. Nidzica, gm. loco, ul. Młynarska nr 10c. Wykop nr II/15. Relikty baszty. Ujęcie od N. Fot. P. Banaszak

Ryc. 11. Nidzica, gm. loco, teren posesji przy ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Wykop nr III/15. Rząp. Fot. P. Banaszak

miennych, niekiedy zgrubnie łamanych i ściśle do siebie dopasowanych. Całość spoczęła na warstwie próchnicy z dodatkiem gruzu ceglanego i zaprawy wapiennej barwy szarej. Ostatnią warstwę kamieni odsadzono w stosunku do lica budowli o około 0,20–0,30 m. Sondowanie szpilą nie wykazało pod domniemaną ławą fundamentową żadnych kamieni ani konstrukcji drewnianych. Tym niemniej przy murze północnym baszty stwierdzono obecność belek drewnianych „wchodzących” pod konstrukcję (rodzaj rusztu?). Kamienne relikty noszą niestety ślady rozlicznych zniszczeń, w tym dokonanych w ostatnich latach, m.in. przy stawianiu domów przy ul. Młynarskiej nr 10a-c (Ryc. 8–9).

Od strony zachodniej, czyli zewnętrznej przylegał do baszty bruk ze stosunkowo drobnych kamieni polnych. Jego szerokość wynosiła w przybliżeniu około 1,40 m, a zalegał on na poziomie około 171,05–171,10 m n.p.m. W trakcie jego czyszczenia znaleziono m.in. monetę, niestety mocno zatartą i nieczytelną oraz dwie plomby ołowiane, jak się wydaje XIX-wieczne. Nad brukiem rejestrowano jedynie współczesne warstwy, w kilku miejscach poprzecinane wkopami, poniżej zaś nawarstwienia schyłkowo- i  późnonowożytne. Nawarstwienia późnośredniowieczne i wczesnonowożytne (szare i szarobrunatne próchnice, niekiedy zglinione i z dodatkiem elementów organicznych) pojawiły się znacznie głębiej, mniej wię-

Wy niki rozpoznawczych badań archeologiczn ych pr zeprowadzon ych w r ejonie ul. Mły narskiej i K ilińskiego na Starym Mieście w Nidzicy w 2015 r.

393

Ryc. 12. Nidzica, gm. loco, rejon ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Wykop nr III/15. Nowożytne kafle miskowe – wybór. Rys. J. Kędelska, J. Wiciak

cej na poziomie ławy fundamentowej baszty. Wydobyto z nich zaledwie pojedyncze fragmenty naczyń glinianych, w tym stalowoszarych oraz kafli, głównie miskowych. Odkryte relikty baszty doskonale wpisują się w plany średniowiecznego miasta. Dzieło to zabezpieczało południową flankę załamania murów miejskich na odcinku północno-zachodnim. Jednak czas jego powstania nadal pozostaje nieznany. Podobnie jak w wykopie nr I/15 zdecydowaną większość wydobytej ceramiki, bardzo mocno rozdrobnionej, określono jako pochodzącą z XIX – z 1. połowy XX wieku (Ryc. 7:2). Chronologia pozostałych przedmiotów (m.in. fajek piankowych i kafli) sięga co najwyżej okresu późnonowożytnego. Trzeci z wykopów – nr III/15 założono przy ul. Kilińskiego/Młynarskiej, w pobliżu placu starorynkowego, na działkach nr 83, 84 i 202 – na przedłużeniu w kierunku północnym granicy sąsiedzkiej pomiędzy dwiema pierwszymi z wymienionych tutaj parcel (Ryc. 5). Wymiary sondażu wynosiły w przybliżeniu 3,00 x 3,5 m. Miał on kształt zbliżony do rombu z uwagi na przebiegającą w pobliżu północnego skraju czynną instalację gazową i został zorientowany wzdłuż osi północ – południe. Eksplorację wykopu rozpoczęto od poziomu 172,45 m n.p.m., by zakończyć około 2,40 m głębiej, tj. na poziomie 170,10 m n.p.m., na którym pojawiły się piaszczyste utwory uznane za calec. Wykop zalała woda gruntowa, która ostatecznie ustabilizowała się na poziomie około 170,35– 170,40 m n.p.m. W wykopie odsłonięto pozostałości dawnej zabudowy mieszkalnej miasta. Pierwszym elementem był relikt

kamiennego muru, uchwycony we wschodniej partii sondażu na głębokości około 0,40 m (171,05 m n.p.m.). Stanowił on pozostałość podziału wzdłużnego działki (mur sąsiedzki?), zapewne z czasów późnonowożytnych i doskonale wpisał się w obecną granicę między parcelami nr 83 i 84 (Ryc. 10). Zdecydowanie niżej, bo na poziomie około 170,80–170,90 m n.p.m. odsłonięto świetnie zachowane północno-wschodnie naroże budynku wzniesionego w konstrukcji szkieletowej (Ryc. 10). Zachowały się sosnowe belki z najniższego wieńca budynku, tj. przyciesi z dobrze zachowanymi detalami konstrukcyjnymi, m.in. gniazdem na osadzenie słupa i zamkiem ciesielskim mocującym naroże. Belki, w przekroju kwadratowe, miały wymiary w granicach 0,25 x 0,25 m i zostały w narożu osadzone na płaskim kamieniu położonym na starszej konstrukcji. Niżej zarejestrowano jeszcze dwa poziomy wieńców, tym razem wykonanych z belek dębowych, również kwadratowych w przekroju i o zbliżonych wymiarach. Ze wszystkich belek pobrano próby celem przeprowadzenia analiz dendrochronologicznych. Próby takowe pobrano również z dębowych klepek dwóch beczek, ustawionych jedna na drugiej, a zarejestrowanych w narożu najmłodszego budynku (Ryc. 10–11). Obie beczki pełniły zapewne rolę odstojnika na wodę (rząpia). Poszczególne konstrukcje drewnianych domostw wpisano w zasięg działki nr 83, aczkolwiek były oddalone od jej obecnej granicy w kierunku zachodnim o około 0,80–1,00 m, zapewne celem uzyskania przejścia – miedzucha na tyły parceli. Wypełniska poszczególnych chat w dużej mierze zniszczył współczesny wkop, który sięgał niemal dna wykopu. Tym niemniej wydobyto z niego pokaźny, bo liczący

394

Piotr Wawr zy niak

Ryc. 13. Nidzica, gm. loco, rejon ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Wykop nr III/15. Wybór ceramiki średniowiecznej. Rys. J. Kędelska, J. Wiciak

Ryc. 14. Nidzica, gm. loco, rejon ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Wykop nr III/15. Wybór ceramiki średniowiecznej. Rys. J. Kędelska, J. Wiciak

ponad 1100 ułamków zbiór ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej, blisko 150 fragmentów nowożytnych kafli piecowych, przede wszystkim miskowych (Ryc. 12) oraz nieliczne kości zwierzęce (odpady pokonsumpcyjne). Na dnie rząpia znaleziono drobne ułamki ceramiki stalowoszarej, niewielki paciorek bursztynowy, a także łupinę orzecha laskowego. Zestaw ceramiki późnośredniowiecznej/wczesnonowożytnej (około 500 fragmentów), niemal w całości wypalony w atmosferze redukcyjnej z glin żelazistych schudzanych drobnoziarnistym piaskiem, rzadziej tłuczniem, objął naczynia ze wszystkich trzech kategorii użytkowych. Wśród okazów przeznaczonych na stół przeważały niewielkie garnki i dzbany, odnotowano także obecność mis, misek i czarek, wśród kuchennych dominowały średniej wielkości garnki i duże misy – makutry, a magazy-

nowych wielkie dzbany6. Wyróżniono także kilka pokrywek. Materiał ten charakteryzowała bardzo wysoka jakość wykonania i niezwykle staranne wykończenie powierzchni zewnętrznych. Nawet największe naczynia odznaczały się cienkościennością, zagładzaniem den i urozmaiconym zdobieniem. Obok powszechnie stosowanych rytych żłobków dookolnych (w dwóch wersjach: bądź w formie szerokich linii, o stosunkowo łagodnych i zaokrąglonych w przekroju krawędziach bądź „rys”, ściśle kładzionych obok siebie, wąskich i bardzo płytkich) i bardzo charakterystycznych, wielowątkowych (linie pionowe, poziome, skośne, kratki, zygzaki) wyświeceń, w wielu przypadkach kryjących całe powierzchnie pojemników, zarejestrowano różnorodne wyduszenia, listwy i „żeberka” plastyczne, 6   Podziały wielkościowe za: Banaszak, Wawrzyniak 2013, s. 97–101 (również dla ceramiki nowożytnej).

Wy niki rozpoznawczych badań archeologiczn ych pr zeprowadzon ych w r ejonie ul. Mły narskiej i K ilińskiego na Starym Mieście w Nidzicy w 2015 r.

395

Ryc. 15. Nidzica, gm. loco, rejon ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Wykop nr III/15. Wybór ceramiki średniowiecznej. Rys. J. Kędelska, J. Wiciak

Ryc. 16. Nidzica, gm. loco, rejon ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Wykop nr III/15. Wybór ceramiki średniowiecznej. Rys. J. Kędelska, J. Wiciak

ryte linie faliste, a nawet pasma brunatnej farby, kładzione najczęściej na przejściach brzuśców w szyje (Ryc. 13–16). Wysoka jakość oraz staranność wykonania dotyczyła również liczącego niecałe 600 ułamków zbioru ceramiki nowożytnej. Do jej wyrobu używano gliny żelazistej z niewielką domieszką drobnoziarnistego piasku bądź tłucznia, lecz naczynia wypalano w atmosferze utleniającej. Wiodącą formą okazały się średniej wielkości garnki baniaste i jajowate, czasem zaopatrzone w taśmowate ucha, wyróżniono także kilka okazów dużych dzbanów z polewanymi powierzchniami zewnętrznymi, ponadto misy i trójnóżki, te ostatnie szkliwione od wewnątrz oraz pokrywki. Zdobienia, zdecydowanie uboższe od zarejestrowanych na ceramice średniowiecznej, ograniczały się do żłobków dookolnych, którymi najczęściej pokrywano niemal cały brzusiec danego pojemnika, od partii przydennej po bark, niekiedy poziomych pasm brunatnej farby i listew plastycznych, które z kolei umieszczano na przejściu brzuśca w szyję (Ryc. 17–18). Szczególną uwagę przykuł fragment brzuśca niewielkiego, obustronnie szkliwionego naczynia ozdobionego kolistymi wypustkami, przypominającymi owoce jeżyny lub maliny (Ryc. 18:1), żywo nawiązujących do zdobień umieszczanych na cylindrycznych korpusach szklanych

kielichów w typie Römer, bardzo popularnych w kręgach zamożnego mieszczaństwa północnej Europy w okresie nowożytnym (Nawrolska 2014, s. 134; tam dalsza literatura). Chronologię pierwszej z omówionych powyżej grup ceramiki zawarto pomiędzy XV – początkami XVI wieku, natomiast drugiej zawarto w przedziale czasowym od 2. ćwierci XVI do przełomu XVII/XVIII stulecia. Kilkadziesiąt fragmentów naczyń określono jako pochodzące z czasów późnonowożytnych i współczesnych. Wobec faktu zniszczenia układu nawarstwień ziemnych w wykopie datowanie reliktów zabudowy oparto o wyniki analizy prób dendrochronologicznych. Wykazała ona, że do budowy domu zalegającego na najniższym poziomie użyto pni drzew zrąbanych po roku 1393 r., na wyższym po roku 1402, zaś dla najwyższego uzyskano datę roczną zrębu, która przypadała na rok 1459 (Krąpiec 2014, poz. 1-3). Przy nie do końca jasnej sytuacji stratygraficznej nie należy jednak wykluczyć, iż dębowe wieńce z dwóch niższych poziomów stanowią pozostałości jednego założenia powstałego w początkach XV stulecia. Należy także zaznaczyć, że próba odczytania metodą dendrochronologiczną wieku beczek nie dała niestety rezultatu.

396

Piotr Wawr zy niak

Ryc. 17. Nidzica, gm. loco, rejon ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Wykop nr III/15. Wybór ceramiki nowożytnej. Rys. J. Kędelska, J. Wiciak

Ryc. 18. Nidzica, gm. loco, rejon ul. Młynarskiej i Kilińskiego. Wykop nr III/15. Wybór ceramiki nowożytnej. Rys. J. Kędelska, J. Wiciak

Mimo początkowych niepowodzeń badania przyniosły sukces. Na tyłach posesji przy ul. Młynarskiej nr 10a‑c uchwycono relikty baszty z dawnych obwarowań miejskich, natomiast w wykopie zlokalizowanym przy ul. Młynarskiej/Kilińskiego, nieopodal placu staro rynkowego, zarejestrowano pozostałości średniowiecznej i wczesnonowożytnej zabudowy mieszkalnej miasta. W pierwszym przypadku zdecydowanie zaprzeczono dotychczasowym ustaleniom dotyczącym lokalizacji murów miejskich pod obecną ul. Młynarską, a także próbie wyrysowania ich zasięgu w nawierzchni ulic Kilińskiego, Młynarskiej i XXX-lecia, którą dokonano kilka lat temu. Mury, wyjąwszy oczywiście odkrytą basztę, przebiegały pod wzniesionymi kilkanaście lat temu budynkami przy ul. Młynarskiej nr 10a-c i zapewne stanowiły fundament

zachodniego muru obwodowego dawnego spichrza rozebranego w końcu lat 90. ubiegłego wieku (Ryc. 5)7. W drugim przypadku pośrednio potwierdzono wcześniejsze przypuszczenia J. Wysockiego o dzieleniu w średniowiecznej Nidzicy gruntów miejskich na działki budowlane o szerokości około 1,5 pręta chełmińskiego (Wysocki 2009, s. 5). I przede wszystkim udowodniono, że nadal w wielu miejscach nidzickiej starówki tkwią pod ziemią relikty dawnej, pamiętającej nawet czasy lokacji miasta zabudowy, czekające na przysłowiową łopatę archeologa. 7   W świetle powyższych ustaleń sądzimy, iż należy ponownie dokonać próby wyrysowania zasięgu murów miejskich od strony zachodniej, a także odpowiednio zabezpieczyć i zaznaczyć w poziomie terenu relikty baszty.

Bibliografia Banaszak P., Wawrzyniak P. Gula J. 2013 Materiał ceramiczny z kloaki w Kożuchowie, pow. 1997 Nidzica, gm. loco, woj. olsztyńskie. Działka 193/6 nowosolski, woj. lubuskie, Archeologia Środkowego (ul. Młynarska 10). Badania archeologiczne 1997 r. Nadodrza, t. X, s. 81–112. Stanowisko II, wykop 5 (A-D), Maszynopis w archiwum WUOZ w Olsztynie.

Wy niki rozpoznawczych badań archeologiczn ych pr zeprowadzon ych w r ejonie ul. Mły narskiej i K ilińskiego na Starym Mieście w Nidzicy w 2015 r.

Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J. 2002 Leksykon zamków w Polsce, Warszawa. Krąpiec M. 2014 Wyniki analizy dendrochronologicznej prób drewna z badań prowadzonych w Nidzicy, wykop III/15, Maszynopis w archiwum Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej mgr Alina Jaszewska w Zielonej Górze, Oddział w Poznaniu. Mackiewicz A., Zduńska I. 2013 Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi związanymi z przebudową skrzyżowania ulic Młynarskiej i XXX-lecia wraz z budowa

397

dróg i infrastruktury technicznej w obrębie placu księdza Sudzińskiego w Nidzicy (stanowisko II, wykop 34), Maszynopis w archiwum Gminy Nidzica. Nawrolska G. 2014 Powracająca przeszłość Starego Miasta w Elblągu, Toruń. Wysocki J. 2009 Studium historyczne układu komunikacyjnego dla fragmentu starego miasta. Część północno-zachodnia, między kościołem i północno-zachodnią kurtyną murów miejskich oraz obszar na przedpolu murów, Maszynopis w archiwum Gminy Nidzica.

Results of the archaeological excavation carried out in area of Młynarska and Kilińskiego street in the Old Town of Nidzica in 2015 In June 2015 in the north-western part of the Old Town in Nidzica, Nidzica district, test-exploratory archaeological excavations were carried out. They included two individual tasks. First of them were aimed for making test trenches on the back of the Młynarska no 10a-c property, to record the line of the city walls, which were built there and the second one to perform a test trench on the estate at Młynarska/Kilińskiego Street (parcel no 83, 84 and 202) to recognize the stratigraphy and character of cultural layers. This excavations were a huge success. At Młynarska no 10a-c the remains of Medieval tower, a part of the city walls, were recorded, and in the trench located at Młynarska/Kilińskiego Street, near Old Town square, the relics of well-preserved residential buildings from the late medieval and modern period, were discovered. The forehead of the tower, unearthed in a distance approximately 5,30 m and the northern sidewall for a length of 1,8 m. Walls were preserved to the height of three lay-

ers of big stones, closely fit to each other. Entire structure was placed on the humus layer with addition of bricks/debris and grey mortar. At the northern wall of the tower, wooden beams lying below the whole construction (some kind of grate) were recorded. Stone relics bare many signs of damage, including those made in last years, among others during the building of houses at Młynarska Street. Dendrochronological analysis of the samples, showed that at Kilińskiego/Młynarska Street had three usable levels of the household which functioned in this place from 1390s till the third quarter of the 15th cent. Despite broad damages, caused by contemporary cut, a large collection of Late Medieval and Modern pottery and almost 150 modern stove tiles, mainly bowl-like, were excavated there. Among medieval items, special attention should be payed to the series of reduced ware jugs and pots, decorated with multithreaded ornaments made in polishing technique.

M ater i ały do A rcheologii Wa r mii i M a zu r, Tom 2 r ed. S . Wa dy l , M. K a rczewsk i, M. Hoffm a n n

Agata Wiśniewska, Sławomir Wadyl

Odkrycie zapinki typu Dollkeim/Kovrovo z Pasymia, pow. Szczytno

W 2017 roku w pobliżu stacji kolejowej w Pasymiu, w powiecie szczycieńskim, w południowo-wschodniej części Pojezierza Olsztyńskiego (Ryc. 1), znaleziono brązową zapinkę z pełną pochewką. Anonimowy znalazca przekazał ją do Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie (dalej cyt. MWiM)1. Z powodu przypadkowego charakteru odkrycia jego kontekst nie jest znany. Zapinka wykonana została ze stopu miedzi, prawdopodobnie posiadała żelazną oś sprężyny. Zachowany jest tylko kabłąk i nóżka wraz z pochewką, bez sprężyny i igły, jednak w otworze na oś, zachowały się resztki żelaza. Zabytek posiada wysoko wysklepiony, półkolisty kabłąk i  prostą nóżkę z pełną pochewką. Zapinka ma długość 6,4 cm, kabłąk zapinki ma trójkątny przekrój poprzeczny, jego długość wynosi 3,6 cm, szerokość 1,0 cm, nóżka jest nieznacznie węższa od kabłąka (0,6 cm) i półkolista w przekroju. Zapinka zdobiona jest ustawionymi w kilku grupach, dość głębokimi żłobkami. Po trzy żłobki znajdują się przy główce, na środku kabłąka oraz przy przejściu kabłąka w nóżkę – na kabłąku i nóżce, grupa dwóch żłobków znajduje się na końcu nóżki. Przy przejściu kabłąka w nóżkę znajduje się prostokątny występ, rodzaj pseudogrzebyka, zdobiony na środku dodatkowym żłobkiem (Ryc. 2). Fibula z Pasymia odpowiada wydzielonemu przez Annę Bitner-Wróblewską typowi Dollkeim/Kovrovo (Bitner-Wróblewska 2001, s. 41–48, ryc. 7–8). Fibule tego typu występują głównie na obszarach zajętych przez kultury kręgu bałtyjskiego, na obszarze kultur Dollkeim-Kovrovo, bogaczewskiej, sudowskiej (Ryc. 3) oraz litewskich i ło-

Ryc. 1. Miejsce znalezienia zapinki. Rys. S. Wadyl

tewskich ugrupowań kulturowych. Poza kręgiem bałtyjskim spotykane są na wyspach bałtyckich i w zachodniej Finlandii. Pojedyncze egzemplarze znane są również z południowej Szwecji i Pomorza (Bitner-Wróblewska 2001, ryc. 7), jedna została znaleziona na północnym Mazowszu (Prochowicz 2001). Według A. Bitner-Wróblewskiej (2001, s. 41–42) zapinki Dollkeim/Kovrovo wywodzą się od fibul z przedłużoną nóżką typu Schönwarling/Skowarcz, których największe rozprzestrzenienie notowane jest na obszarze kultury Dollkeim-Kovrovo. Formę przejściową między obiema grupami mają stanowić egzemplarze z nieznacznie przedłużoną nóżką, tzw. wariant pośredni. Są one charakterystyczne dla fazy D okresu wędrówek ludów (Bitner-Wróblewska 2001, s. 50–52). Zapinki typu Schönwarling/Skowarcz pojawia1   Za udostępnienie zabytku do publikacji składamy wyrazy wdzięczją sie i zanikają wcześniej. Obie formy przez pewien czas ności dr hab. Mirosławowi Hoffmannowi, dr. Jarosławowi Sobierajowi oraz mgr Kacprowi Martyce.

A g ata W i ś n i e wsk a , S ł awo m i r Wa dy l

400

Ryc. 2. Zapinka typu Dollkeim/Kovrovo z Pasymia. Rys. i fot. J. Szmit

funkcjonujonowały jednak obok siebie (Bitner-Wróblewska 2001, s. 43–44). Za najstarsze uważa się smukłe zapinki o krótszej sprężynie i niewielkich guzach. Większość egzemplarzy tego rodzaju znana jest z terenu kultury Dollkeim-Kovrovo (Bitner-Wróblewska 2001, s. 45). Zapinki takie spotykane są jednak również w późniejszych kontekstach, w  schyłku fazy D2. Egzemplarze krępe o długiej sprężynie i  proporcjach szerokości sprężyny do długości kabłąka zbliżonych do 1:1 uważane są za młodsze (por. Bitner-Wróblewska 2007, s. 221). Późną cechą mają być również duże guzy na końcach sprężyny oraz masywny kabłąk (o szerokości dochodzącej do około 1 cm), zwykle nieco szerszy od nóżki. Problem zróżnicowania stylistycznego i chronologicznego typu Dollkeim/Kovrovo wymaga jednak dalszych szczegółowych studiów. Najmłodsze egzemplarze zapinek Dollkeim/Kovrovo można datować na fazy D/E i E1. W Wyszemborku, st. IVa, grób 204, egzemplarz tego typu został znaleziony w popielnicy zdobionej pionowymi listwami plastycznymi oraz ornamentem poziomych i pionowych linii rytych (Szymański 2013, s. 116, ryc. 65). W Grądach Kruklaneckich (d. Grunden, Kr. Angeburg), w grobach 7, VI, 10 i 52 towarzyszyły im zapinki z poprzeczką na końcu nóżki Schlusskreuzfibel i zbliżone (Jakobson, Spuścizna Grunden002, 003, 006, 007). Formalnie do typu Dolkeim/Korvovo zbliżone są również żelazne zapinki z d. Popelken, Kr. Wehlau, grób 32 (Jakobson, Spuścizna Popelken007) i Kosewa I (d. Alt Kos2   Np. Kovrovo (d. Dollkeim, Kr. Fischhausen), grób 279, 291 (Kulakov 2007, tabl. 68:10, 82:8).

sewen, Kr. Sensburg), grób 10 (Jakobson, Spuścizna Alt Kossewen056, 072), Miętkich IP (d. Mingfen, Kr. Ortelsburg), grób 41 (Jakobson, Spuścizna Mingfen003), które należałoby datować już na fazę E2. Zapinkę z d. Popelken znaleziono razem z późną odmianą Schluskreuzfibel z dużą trapezowatą metopą na główce i szeroką poprzeczką na nóżce. W Kosewie, towarzyszyła jej sprzączka z nerkowatą ramą, krzyżowym kolcem i półkolistą skuwką, a w Miętkich zawieszka sercowata. Trzeba w tym miejscu zwrócić uwagę, że wygląd tych fibul znany jest tylko ze szkiców w kartotece F. Jakobsona i do ich klasyfikacji typologicznej należy podchodzić z ostrożnością3. Spośród znanych nam fibul typu Dollkeim/Korvovo najbardziej zbliżona do egzemplarza z Pasymia jest zapinka znaleziona w grobie 59 w Grądach Kruklaneckich. Egzemplarz ten ma 5,9 cm długości i sprężynę o szerokości 5,5 cm zakończoną dużymi kolistymi guzami. Zdobienie kabłąka i nóżki jest zbliżone do tego na omawianej zapince, jest mianowicie dekorowana grupami linii rytych bądź żłobków, z niewielką metopą na główce, któ  Żelaznych zapinek z pełną pochewką, zbliżonych do typu Dollkeim/Korovo, datowanych na rozwiniętą fazę E jest więcej. Znaleziono je m.in. w Tumianach (d. Daumen, Kr. Allenstein), grób 149 (Jakobson 2009, s. 60, tabl. 79:a), Nowince, grób 6 (Kontny, Okulicz-Kozaryn, Pietrzak 2011, s. 13, tabl. III:1), Mitino, grób 259, 273, 296 (Skvorcov 2010, s. 39–41, 80, 83, 85, tabl. CCCLXIV:1, CDXVII:4, CDLXIV:1), Kosewie, grób 149 (Jakobson, Spuścizna Alt Kossewen106). Posiadają one silnie kolankowato wygięty kabłąk, ustawiony pod kątem ostrym w stosunku do sprężyny, zbliżony do kształtu kabłąka zapinek szczeblowych (por. Kontny, Okulicz-Kozaryn, Pietrzak 2011, s. 59), część z nich, np. Tumiany, grób 149, Mitino, grób 259, ma lirowatą cięciwę – kolejną cechę charakterystyczną już dla zapinek szczeblowych (por. Kontny, Szymański 2015, s. 36). 3

Odkrycie zapinki typu Dollkeim/Kovrovo z Pasymia, pow. Szczytno

401

Ryc. 3. Zapinki Dollkeim/Kovrovo w obrębie południowej części zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego. 1. d. Alt Uszblenken, Kr. Darkehmen; 2. Bal'ga, Bagratiónovskij raj. (d. Balga, Kr. Heiligenbeil); 3. Bartlikowo, pow. giżycki (d. Bartlickshof, Kr. Lötzen); 4. okolice Bartoszyc, pow. loco; 5. Berëzovka, Bagrationovskij raj. (d. Gross Sausgarten, Kr. Preußisch Eylau); 6. Bilwinowo, pow. suwalski; 7. Boćwinka, pow. gołdapski (d. Alt Bodschwinken, Kr. Goldap); 8. Boćwinka Nowa, pow. gołdapski (d. Neu [Klein] Bodschwinken, Kr. Goldap); 9. Bogaczewo-Kula, pow. Giżycki (d. Kulla-Brücke, Kr. Lötzen); 10. Bol'šoe Isakovo, Gur'evskij raj. (d. Lauth, Kr. Königsberg); 11. Czarny Ostrów, pow. węgorzewski (d. Werder, Kr. Gerdauen); 12. Czerwony Dwór, pow. olecki (d. Rothebude, Kr. Goldap); 13. d. Detlevsruh, Kr. Friedland; 14. Dłużec, pow. mrągowski (d. Langendorf, Kr. Sensburg); 15. d. Eisliethen, Kr. Fischhausen; 16. Elanovka, Bagrationovskij raj. (d. Wackern, Kr. Fischhausen); 17. Fedotovo, Pravdinskij raj. (d. Plauen, Kr. Wehlau); 18. Frombork, pow. braniewski (d. Frauenburg, Kr. Brausberg); 19. Gąsior, pow. piski (d. Gonschor / Jaskowska-See, Kr. Sensburg); 20. Gęsiki, pow.  kętrzyński (d. Meistersfelde, Kr. Rastenburg); 21. Giżycko-Góra Szubieniczna, pow. giżycki (d. Lötzen-Galgenberg, Kr. Lötzen); 22. Gračëvka, Zelenogradskij raj. (d. Craam, Kr. Fischhausen); 23. Grądy Kruklaneckie, pow. giżycki (d. Grunden, Kr. Angerburg); 24. Gross Waldeck, Kr. Preußisch Eylau; 25. Grunajki, pow. gołdapski (d. Gruneiken, Kr. Darkehmen); 26. Gur'evsk, Gur'evskij raj. (d. Trausitten, Kr. Königsberg); 27. Kovrovo, Zelenogradskij raj (d. Dollkeim, Kr. Fischhausen); 28. Krasnopartizanskoe, Bagrationovskij (d. Ernsthof, Kr. Preußisch Eylau); 29. Jakunówko, pow. węgorzewski (d. Jakunowken, Kr. Angerburg); 30. Jaroslavskoe, Gur'evskij raj. (d. Schlakalken, Kr. Fischhausen); 31. Jasieniec, pow. giżycki (d. Gross Eschenort, Kr. Lözen); 32. Kamienna Struga, pow. węgorzewski (d. Steinbach, Kr. Angerburg); 33. Kosewo, pow. mrągowski (d. Kossewen, Kr. Sensburg); 34. Kruklanki, pow. giżycki (d. Kruglanken, Kr. Lötzen); 35. Lasowiec, pow. mrągowski (d. Sternwalde, Kr. Sensburg); 36. Lermontovo, Bagrationovskij raj. (d. Wogau, Kr. Preußisch Eylau); 37. Lisy, pow. gołdapski (d. Lissen, Kr. Angerburg); 38. d. Löbertshof, Kr. Labiau; 39. Łabędziewo, pow. kętrzyński (d. Labendzowen, Kr. Rössel); 40. Łężany, stan. IV, pow. kętrzyński; 41. Miętkie, pow. szczycieński (d. Mingfen, Kr. Ortelsburg); 42. Mohovoe, Zelenogradskij raj. (d. Kaup b. Wiskiauten, Kr. Fischhausen); 43. Mitino, Gur'evskij raj.; 44. Netta, stan. I, pow. augustowski; 45. Ogonki, pow. węgorzewski (d. Ogonken, Kr. Angeburg); 46. Okunevo, Zelenogradskij, raj. (d. Grebieten, Kr. Fischhausen); 47. Onufryjewo, pow. mrągowski (d. Onufrigowen, Kr. Sensburg); 48. Orłowo, gm. (d. Orlowen, Kr. Lözen); 49. Osinki, stan. IV, pow. suwalski; 50. Pasym, pow. szczycieński; 51. Pietrasze, pow. giżycki (d. Pietraschen, Kr. Lyck); 52. Poddubnoe, Gur'evskij raj. (d. Fürstenwalde, Kr. Königsberg); 53. Podgórze, pow. braniewski (d. Huntenberg, Kr. Braunsberg); 54. d. Pokirben, Kr. Fischhausen; 55. d. Popelken, Kr. Wehlau; 56. Povarovka, Zelenogradskij raj. (d. Kirpehnen, Kr. Fischhausen); 57. Pridorodnoe, Slavskij raj. (d. Stobingen, Kr. Wehlau); 58. Prostornoe, Zelenogradskij raj (d. Seefeld, Kr. Fischhausen); 59. Prudziszki, stan. I, pow. suwalski; 60. Robawy, stan. XXIII, pow. kętrzyński; 61. Samławki, stan. VIII, pow. kętrzyński; 62. d. Siegesdicken, Kr. Fischhausen; 63. Sławosze, pow. kętrzyński (d. Henriettenfeld, Kr. Rastenburg); 64. okolice Smolajn, pow. olsztyński; 65. Spychówko, pow. szczycieński (d. Klein Puppen, Kr. Ortelsburg); 66. Suchodoły, pow. suwalski; 67. Suśnik, pow. Kętrzyński (d. Sussnick, Kr. Rastenburg); 68. Tel’manovo, Tél'manovskij raj. (d. Althof-Insterburg, Kr. Insterburg); 69. d. Tengen, Kr. Heiligenbeil; 70. okolice Tumian, pow. olsztyński; 71. Tumiany, stan. II, pow. olsztyński; 72. Vasil'kovo, Gur'evskij raj. (d. Neudamm, Kr. Königsberg); 73. d. Warengen, Kr. Fischhausen; 74. d. Warnikam, Kr. Heiligenbeil; 75. okolice Węgorzewa, pow. loco (d. Angerburg, Kr. loco); 76. Wołownia, pow. suwalski; 77. Wyszembork, stan. IVa, pow. mrągowski; 78. Zaostrov'e, Zelenogradskij raj. (d. Rantau „Hunnenberg”, Kr. Fischhausen); 79. Zdory, pow. piski (d. Sdorren, Kr. Johannisburg). Wg Bitner-Wróblewska 2001, s. 175–178; ryc. 7 z uzupełnieniami. Oprac. S. Wadyl, A. Wiśniewska

ra zdobiona jest dodatkowo ornamentem w postaci litery „X” (Ryc.  4:1). Razem z nią znaleziono m.in. dwie żelazne sprzączki z nerkowatą ramą oraz dwie ostrogi nitowane z płaskiej prostokątnej zakrzywionej blachy z nitami na końcach i niewielkim bodźcem na środku (Jakobson,

Spuścizna Grunden005). Na obszarach zachodniobałtyjskich ostrogi tego rodzaju najczęściej spotykane są w zespołach z fazy E okresu wędrówek ludów (Nowakowski 1998, s. 81; Kontny, Okulicz-Kozaryn, Pietrzak 2011, s. 95–96).

402

A g ata W i ś n i e wsk a , S ł awo m i r Wa dy l

Ryc. 4. Zapinki typu Dollkeim/Kovrovo zdobione na środku kabłąka żłobkami lub liniami rytymi. 1 – Grądy Kruklaneckie (d. Grunden, Kr. Angeburg), grób 59; 2 – Nowa Boćwinka (d. Klein (Neu) Bodschwinken, Kr. Goldap), kurhan V, grób 1; 3 – Czerwony Dwór (d. Rothebude, Kr. Goldap), kurhan V, grób 6; 4 – Kruklanki (d. Kruglanken, Kr. Angerburg), luźne; 5 – Grunajki (d. Gruneiken, Kr. Darkehmen), luźne; 6 – Czerwony Dwór, kurhan 18, grób centralny, pochówek 7. Wg Jakobson, Spuścizna Grunden005 (1), Klein Bodschwinken001 (2); Szymański 2008, ryc. 4:1 (3); 2013, ryc. 52:2 (6), Nowakowski 1998, tabl. 22:425 (4), tabl. 26:539 (5)

Kolejna podobna zapinka została odkryta w grobie 1 w  kurhanie V w Nowej Boćwince (d. Klein (Neu) Bodschwinken, Kr. Goldap). Ten egzemplarz ma 7,4 cm długości, szerokość sprężyny wynosi 5,7 cm (Ryc. 4:2). Razem z nią znaleziono żelazną zapinkę z podwiniętą nóżką i żelazną owalna sprzączką z pogrubioną ramą (Tischler 1879, s. 99, 257; Jakobson, Spuścizna Klein Bodschwinken001). Zbliżone zapinki zdobione grupami żłobków lub linii rytych na środku kabłąka oraz u nasady kabłąka i na nóżce znane są też z Czerwonego Dworu (d. Rothebude, Kr. Goldap) z badań współczesnych z kurhanu 18, grób centralny, pochówek 7 (Ryc. 4:6; Szymański 2013, s. 96, ryc. 2:2) i z badań przedwojennych z kurhanu V, grób 6 (Ryc. 4:3; Szymański 2008, ryc. 4:1), Grunajek (d.  Gruneiken, Kr. Darkehmen), znalezisko luźne (Ryc.  4:5; Nowakowski 1998, tabl. 26:539), Kruklanek (d. Kruglanken, Kr. Angerburg), znalezisko luźne (Ryc. 4:4; Nowakowski 1998, tabl. 22:425). Różnią się one jednak w kilku szczegółach od egzemplarza z Pasymia. Przy przejściu kabłąka w nóżkę mają tylko jedną grupę żłobków i nie posiadają pseudogrzebyka. Zapinka z Kruklanek ma na główce dość dużą trapezowatą metopę. Ponadto zapinka z Czerwonego Dworu, kurhan V, grób 6, a zapewne również egzemplarze z Kruklanek i Grunajek, zamiast głębokich żłobków, zdobione są tylko liniami rytymi. W  zespole

z  Czerwonego Dworu, kurhan V, grób  6, poza omawianą zapinką znaleziono dwie sprzączki z metopą u nasady kolca i zapinkę cykadowatą, co pozwala dość pewnie umieszczać ten grób w obrębie fazy D2/D3. W kurhanie 18, grób centralny, pochówek 7, zapince Dollkeim/Kovrovo towarzyszyły dwie fibule równoramienne datowane od rozwiniętej fazy D po początek fazy E (Szymański 2013, s. 98–102). Zdobienie liniami rytymi na środku kabłąka posiadają również zapinki wariantu pośredniego i typu Schönwarling/Skowarcz. Tak zdobione fibule wariantu pośredniego znalezino w Kovrovo (d. Dollkeim, Kr. Fischhausen), grób 155 (Jakobson, Spuścizna Dollkeim018) i Czerwonym Dworze, kurhan 26, grób 136c (Szymański 2013, s. 35, ryc. 15:1). Obu towarzyszyły inne zapinki typu Dollkeim/ Kovrovo. W grobie 155 w  Kovrovo znaleziono ponadto kółko z tordowanym kabłąkiem i haczykowatymi zakończeniami, w Czerwonym Dworze grzebień o dzwonowatym uchwycie i sprzączki z niewielkim rozszerzeniem na kolcu. Zapinki typu Schönwarling/Skowarcz z takim zdobieniem znane są z Berezovki (d. Gross Sausgarten, Kr. Preußisch Eylau), grób 19 (Jakobson, Spuścizna Gross Sausgarten002; Stadie 1919, s. 445), Czerwonego Dworu, kurhan 26, grób 133 (Szymański 2013, s. 20–21, ryc. 14:2), skarbu z Fromborka (Peiser, Kemke 1914, tabl. I:1) i Kroklin, kurhan 3, grób 5 (Jaskanis 1968, s. 316, tabl. V:6).

Odkrycie zapinki typu Dollkeim/Kovrovo z Pasymia, pow. Szczytno

Wszystkie tak zdobione zapinki, dla których dysponujemy informacjami o kształcie kabłąka, miały trójkątny lub półkolisty, przekrój poprzeczny. Bez przeprowadzania pełnej analizy stylistycznej wszystkich zapinek typu Dollkeim/Kovrovo trudno wysuwać ostateczne wnioski na temat chronologii egzemplarza z Pasymia. Na podstawie analizy przytoczonych wyżej analogii, wydaje się że dla datowania zapinek Dollkeim/ Kovrovo istotniejsze od ornamentyki są wspomniane wyżej ogólne proporcje zapinek. Zapinkę z Pasymia zaliczyć należy do grupy okazów o masywnym kabłąku, zwykle tej samej długości co nóżka i nieznacznie od niej szer-

403

szym i datować od fazy D2 po E1. Z dobrze datowanych egzemplarzy o takich proporcjach, poza wymienionymi wyżej zapinkami z Grądów Kruklaneckich, grób  10, 52, 59, Czerwonego Dworu, kurhan 18, grób centralny, pochówek  7 i kurhan V, grób 6, można wymienić jeszcze np. zapinki z grobu 10 w kurhanie V, na cmentarzysku w Czerwonym Dworze z dwoma zapinkami typu Breitenfurt (Szymański 2008, ryc. 4:5), czy Łężan, grób 44, pochówek 1 ze sprzączką z zoomorficznym kolcem i kółkiem z  tordowanym kabłąkiem i haczykowatymi zakończeniami (Wiśniewska 2014, s. 44, ryc. 36:2).

*** Południowo-wschodnia część Pojezierza Olsztyńskiego była skrajną strefą zajmowaną w późnym okresie wpływów rzymskich przez społeczności kultury wielbarskiej. Jej obszar w prawobrzeżnym dorzeczu dolnej Wisły jest identyfikowany ze strefą D w ujęciu Ryszarda Wołągiewicza (1981, s. 84–85, ryc. 3). Zasięg zwartego osadnictwa tego ugrupowania w kierunku wschodnim sięgał dorzecza górnej Łyny (Cieśliński 2009, ryc. 1). Obszary położone bezpośrednio na wschód tej strefy zasiedlone były przez społeczności kultury bogaczewskiej (Cieśliński 2009, ryc. 1; Nowakowski 2006a, s. 20–21). Do niedawna sądzono, że w fazie C3–D (od początku IV w.) doszło do istotnych przeobrażeń osadniczych, które przejawiały się w niemal całkowitym wyludnieniem północno-wschodnich rubieży osadnictwa kultury wielbarskiej. W literaturze zgodnie przyjmowano, że powodem wyludnienia ziem na wschód od dolnej Wisły było opuszczanie przez ludność „wielbarską” tych ziem począwszy od fazy C2 (Cieśliński 2009, s. 99–100; 2010, s. 160). Nowe odkrycia materiałów datowanych na fazę C3–D z dorzecza Łyny, Pasłęki i górnej Drwęcy wymuszają weryfikację tych poglądów i wskazują na dalsze użytkowanie niektórych stanowisk z tego obszaru (Cieśliński, Rau 2017, s. 335–337, ryc. 2). W niewielkiej odległości na północ, w rejonie jezior Pisz i Tumiańskiego, stwierdzono wyraźną koncentrację stanowisk z tego horyzontu – Nerwik-Szczepina, Rejczuchy, Studzianek i Tumiany (Cieśliński, Rau 2017, ryc.  2). Mimo rejestrowania na tym terenie pojedynczych znalezisk z fazy C3–D, trudno jednak mówić o przetrwaniu zorganizowanych struktur osadniczych (zob. Cieśliński, Rau 2017, s. 337), tym bardziej o kontynuowaniu osadnictwa wielbarskiego w głąb rozwiniętej fazy D. Z kryzysem osadniczym kultury wielbarskiej, częściowym wyludnieniem Pojezierza Olsztyńskiego synchronizowany jest „kryzys” osadnictwa kultury bogaczewskiej. Dopuszczana jest możliwość migracji części Galindai na południe razem z kolejnymi falami Gotów czy Gepidów. W materiale archeologicznym zjawisko to prze-

jawia się zmniejszeniem liczby stanowisk, spadkiem liczby grobów na nekropolach oraz dostrzeganym zubożeniem wyposażenia grobowego. W fazie D okresu wędrówek ludów, doszło do porzucenia części użytkowanych wcześniej cmentarzysk kultury bogaczewskiej4 (Nowakowski 2006a, s. 28; zob. też Nowakowski 1995, s. 20). Na przełomie faz D i E na obszarze pojezierza Mazurskiego doszło do wykształcenia się nowej jednostki kulturowej – grupy olsztyńskiej, która w rozwiniętej fazie E przesunęła się na tereny Pojezierza Olsztyńskiego (Rudnicki 2017, s. 95, tam dalsza literatura). Większość stanowisk tego ugrupowania z terenu Pojezierza Olsztyńskiego datowana jest od fazy E2a (Nowakowski 2006b, s. 275–276, ryc. 2; Kowalski 2000, s. 230–233). Jednak pojedyncze materiały tej grupy reprezentują starszy horyzont i mogą być datowane na fazę E1 (Rudnicki 2017, s. 95; Bitner-Wróblewska 2007). W odległości około 300 m na południe od miejsca odkrycia fibuli znajdowało się cmentarzysko w Tylkowie (d. Scheufelsdorf, Kr. Ortelsburg), publikowane jedynie zdawkowo przez Georga Bujacka (1884, s. 152). Stanowisko zostało odkryte a zarazem w dużej mierze zniszczone podczas budowy linii kolejowej relacji Olsztyn-Szczytno w 1882 r. W tym samym roku G. Bujack prowadził tam badania, jak można się domyślać o ratowniczym, choć ograniczonym charakterze5. Znaleziono tu m.in. dużą ilość zapinek płytkowych różnych typów, późne odmiany Schlusskreutzfibeln z dużą trapezowatą metopą na główce, szeroką poprzeczką na nóżce i cięciwą zbliżoną do lirowatej, Armbrustsprossenfibel, sprzączki z krzyżowym kolcem, pozwala to datować to cmentarzysko od fazy E2 (Jakobson, Spuścizna Scheufelsdorf; Hilberg 2009, s. 485–487, tabl. 33:292–299).   Do pewnego stopnia obraz ten może wynikać z niezadawalającego stanu badań (zob. Bitner-Wróblewska 2000). 5   Być może w tym samym miejscu znajdowało się cmentarzysko z okresu rzymskiego badane przez H. Tiskę, o którym brak jednak bliższych informacji (Hilberg 2009, s. 485). 4

A g ata W i ś n i e wsk a , S ł awo m i r Wa dy l

404

W tej sytuacji zapinka z Pasymia wyznaczałaby najwcześniejszy horyzont zabytków, które możemy łączyć z ekspansją ludności bałtyjskiej na te tereny, w okresie wędrówek ludów, już po załamaniu się wielbarskich struktur osadniczych. Do pojedynczych zabytków, jak się wydaje wyprzedzających pojawienie się stanowisk grupy olsztyńskiej na tym terenie można zaliczyć również dwie zapinki typu Dollkeim/Kovrovo z Tumian. Jedna została znaleziona w obiekcie 2/70 na osadzie (Baranowski 2017, s. 445)6.

6   Obiekt jest datowany szeroko na drugą połowę VII–IX w., a nawet X/ XI w. (Baranowski, Tragarz, Żukowski 2017, s. 341). Z obiektu nie pozyskano innych dobrych wyznaczników chronologii. Zdecydowana większość materiału ceramicznego jest charakterystyczna dla późnego okresu wędrówek ludów i początków wczesnego średniowiecza (VII–VIII w.). Datowanie na przełom X i XI w. wynika zapewne z faktu odkrycia ceramiki wykonanej na kole (Galewski, Świątkowski 2017, tabl. 4:1). Trudno tym samym traktować zbiór materiałów z tej jamy jako homogeniczny zespół. Nie ma podstaw aby datować obiekt na horyzont poprzedzający Fazę E2a w związku z czym należy dopuścić możliwość, że zapinka dostała się do niego wtórnie. W publikacji sama fibula została określona

Druga to znalezisko przypadkowe z okolic tej miejscowości, przechowywane w MWiM w Olsztynie7. Zjawisko penetracji przez ludność bałtyjską obszarów zajętych wcześniej przez kulturę wielbarską, wyprzedzające pojawienie się zwartego osadnictwa, obserwowane jest również na innych obszarach (zob. Kontny, Szymański 2013). Najdalej wysuniętym na południe przykładem tego zjawiska byłaby znaleziona luźno na osadzie kultury wielbarskiej zapinka typu Dollkeim/Kovrovo z Tomaszy, pow.  ostrołęcki na północnym Mazowszu (Prochowicz 2001), tu jednak nie doszło do wykształcenia się trwałych struktur osadniczych8. jako fibula Armbrustfibel (Baranowski, Tragarz, Żukowski 2017, s. 341), a w innym miejscu A.170 (Baranowski 2017, s. 445). 7   Autorzy składają podziękowania za udostępnienie informacji o nowych odkryciach zabytków tego typu dr. Jarosławowi Sobierajowi oraz mgr. Kacprowi Martyce. 8   Badania zostały sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych w ramach finansowania stażu po uzyskaniu stopnia naukowego doktora, na podstawie decyzji numer DEC-2015/16/S/ HS3/00533.

Bibliografia Źródła archiwalne F. Jakobson, Spuścizna – kartoteka Feliksa Jakobsona przechowywana w Latvijas Nacionālis vēstures muzejs w Rydze (zob. A. Bitner-Wróblewska, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz, T. Nowakiewicz 2011). Literatura Baranowski T. 2017 Fundkatalog (Metall-, Knochen- und Geweihfunde) mit Kommentar, [w:] Völkerwanderungszeitliche Siedlung von Tumiany (Daumen) im Kreise Allenstein, red. T. Baranowski, Vetera et nova, t. 7, Warszawa, s. 445–465. Baranowski T., Tragarz Z., Żukowski R. 2017 Katalog der Objekte, [w:] Völkerwanderungszeitliche Siedlung von Tumiany (Daumen) im Kreise Allenstein, red. T. Baranowski, Vetera et nova, t. 7, Warszawa, s. 340–444. Bitner-Wróblewska A. 2000 Early Migration Period in the Mazurian Lakeland – Phantom or Reality?, [w:] Die spätrömische Kaiser-



zeit und die frühe Völkerwanderungszeit in Mittelund Osteuropa, red. M. Mączyńska, T. Grabarczyk, Łódź, s. 153–167. 2007 Problem genezy grupy olsztyńskiej w świetle periodyzacji cmentarzysk w Tumianach i Kielarach, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica, t. 25, s. 69–92. Bitner-Wróblewska A., Rzeszotarska-Nowakiewicz A., Nowakiewicz T. 2011 Katalog, [w:] Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona, red.  T.  Nowakiewicz, Aestiorum Hereditas, t. 2, s. 58–511. Bujack G. 1884 Vier Gräberfelder des sogen. Mittleren Eisenalters, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 9, s. 146–152. Cieśliński A. 2009 Kultura wielbarska nad Łyną, Pasłęką i górną Drwęcą, Pruthenia, t. 4, s. 87–115. 2010 Kulturelle Veränderungen und Besiedlungsabläufe im Gebiet der Wielbark-Kultur an Łyna, Pasłęka, und oberer Drwęca, Berliner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte N.F., Bd. 17, Berlin.

Odkrycie zapinki typu Dollkeim/Kovrovo z Pasymia, pow. Szczytno

Cieśliński A., Rau A. 2017 Ermland und Oberland in der späten römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im Licht neuer Erwerbungen des Museums für Ermland und Masuren in Olsztyn, [w:] Orbis Barbarorum. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicate, red. J. Andrzejowski, C. von Carnap-Bornheim, A. Cieśliński, B. Kontny, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t. VI, Warszawa-Schleswig, s. 327–341. Galewski T., Świątkowski B. 2017 Keramik aus der Siedlung in Tumiany, [w:] Völkerwanderungszeitliche Siedlung von Tumiany (Daumen) im Kreise Allenstein, red. T. Baranowski, Vetera et nova, t. 7, Warszawa, s. 47–200. Hilberg V. 2009 Masurische Bügelfibeln. Studien zu den Fernbeziehungen der völkerwanderungszeitlichen Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren, Daumen und Kellaren, Bd. 2, Schriften des Archäologischen Landesmuseums, Bd. 9, Neumünster. Jakobson F. 2009 Die Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im Kreise Allenstein, Ostpr., [w:] Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary, Bd. 1, Schriften des Archäologischen Landesmuseums, Bd. 9, Neumünster, s. 29–328. Jaskanis J. 1968 Materiały z cmentarzyska kurhanowego na stanowisku I w Kroklinach, pow. Suwałki, Rocznik Białostocki, t. VIII, s. 229–336. Kontny B., Okulicz-Kozaryn J., Pietrzak M. 2011 Nowinka, site 1. The cemetery from the Late Migration Period in the northern Poland, Gdańsk-Warszawa. Kontny B., Szymański P. 2015 Zapinka z późnego okresu wędrówek ludów z Pucka, [w:] Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, red. B. Kontny, Barbaricum, t. 11, Warszawa, s. 333–350. Kowalski J. 2000 Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu zachodniobałtyjskiego (V–VII w.). Zarys problematyki, Barbaricum, t. 6, s. 203–266. Kulakov V.I. 2007 Dollkeim-Kowrowo. Issledowanija 1992–2002 gg., Minsk.

405

Nowakowski W. 1995 Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa. 1998 Die Funde der römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit aus Masuren, Bestandkataloge des Museums für Vor- und Frühgeschichte, Bd. 6, Berlin. 2006a Korzenie Prusów. Stan i możliwości badań nad dziejami plemion bałtyjskich w starożytności i początkach średniowiecza, Pruthenia, t. 1, s. 11–40. 2006b Zmierzch dawnych czasów, czy świt nowej epoki? Południowa rubież osadnictwa zachodniobałtyjskiego w VI–VII wieku, [w:] Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, red. W. Chudziak, S. Moździoch, Toruń-Wrocław-Warszawa, s. 273–283. Peiser F., Kemke H. 1914 Der Depotfund von Frauenburg, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 23/1, s. 58–79. Prochowicz R. 2001 Bałtowie nad Orzem? Zapinka z pełną pochewką z Tomaszów, st. 4, [w:] Officina Archaeologica Optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, t. 7, Warszawa, s. 175–178. Rudnicki M. 2017 Problem zasięgu terytorialnego grupy olsztyńskiej. Próba nowego spojrzenia, [w:] Extra limites, red. M. Bohr, M. Teska, Poznań-Wrocław, s. 87–118. Skvorcov K.N. 2010 Mogilnik Mitino V–XIV ww. (Kaliningradskaja oblast). Po resultatam issledowanij 2008 g., Tschast vtoraja, Moskva. Stadie K. 1919 Gräberfeld bei Sausgarten, Kr. Pr. Eylau, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, H. 23/2, s. 444–449. Szymański P. 2008 Aus Archivforschungen. Erste Bemerkungen zum Baltischen Gräberfeld aus Völkerwanderungszeit in Rothebude, Kr. Goldap, Archäolgisches Nachrichtenblatt, Bd. 13, s. 83–89. 2013 Z badań nad chronologią i zróżnicowaniem kulturowym społeczności Mazur w późnej starożytności i  u progu wczesnego średniowiecza, Barbaricum, t. 9, Warszawa. Tischler O. 1879 Ostpreussische Gräberfelder III, Schriften der Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, Bd. 19, s. 159–269.

A g ata W i ś n i e wsk a , S ł awo m i r Wa dy l

406

Wiśniewska A. Wołągiewicz R. 2014 Łężany. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich 1981 Kultura wielbarska-problemy interpretacji etniczi  wędrówek ludów na pojezierzu mrągowskim. nej, [w:] Problemy kultury wielbarskiej, red. T. MaBadania w sezonie 2013, Warszawa. linowski, Słupsk, s. 79–106.

The Brooch of Dollkeim/Kovrovo type from Pasym, district Szczytno In 2017 in close vicinity of the railway station in Pasym the copper-alloy brooch with close catch-plate of Dollkeim/ Kovrovo type was found. Unfortunately, it was an accidental find so the archaeological context remains unclear. Pasym is located in the south-eastern part of the Olsztyn Lake District. This is a form typical mainly for the Balt circle (Bitner-Wróblewska 2001, p. 41–48, fig. 7). The brooch is decorated with groups of deep grooves on the bow and on the leg, including the group of three grooves in the centre of the bow (Fig. 2). This type of decoration is also known from other brooches of this type (Fig.  4), however, it is difficult to consider them as a good indicator of chronology, because it also appears on the brooches of the intermediate variant and the Schönwarling/Skowarcz type. More important for the chronol-

ogy of the find from Pasym is the general proportions of the fibula, i.e. a massive, relatively wide bow, slightly wider than the leg. This indicates that the brooch in question could be dated to D2 and the beginning of E1 phase. The brooch was found in the area, which was occupied by the Wielbark culture in the Roman Period. In the area of the Olsztyn Lake District there are also some artefacts and sites connected with the Wielbark culture that could be dated back to C3–D phase (Cieśliński, Rau 2017). Later, in E2 phase new settlements and cemeteries were established. They are connected with the Olsztyn group that arises in the Masurian Lake District (Rudnicki 2017, p. 95, further literature there). In the light of that data the brooch discovered in Pasym could be the first sign of newcomers from West Balt circle.

Lista Autorów

Mgr Hubert Augustyniak Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska mgr Alina Jaszewska ul. Ceramiczna 2 65–954 Zielona Góra [email protected] Dr Vadzim Beljavec Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00–927 Warszawa [email protected] Mgr Marta Bura Pracownia Skanerów 3D Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00–927 Warszawa [email protected]

407

Mgr Piotr Iwanicki Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie ul. Długa 52 00–241 Warszawa [email protected] Dr Christoph Jahn Museum für Vor- und Frühgeschichte Geschwister-Scholl-Strasse 6 10117 Berlin [email protected] Mgr Janusz Janowski Pracownia Skanerów 3D Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00–927 Warszawa [email protected]

Dr Agata Chilinska-Früboes Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00–927 Warszawa [email protected]

Mgr Ewa Jurzysta Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Szosa Bydgoska 44/48 87–100 Toruń [email protected]

Dr hab. Adam Ciesliński Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00–927 Warszawa [email protected]

Mgr Bartłomiej Kaczyński Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie ul. Długa 52 00–241 Warszawa [email protected]

Dr Marcin Engel Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie ul. Długa 52 00–241 Warszawa [email protected]

Dr hab. Maciej Karczewski Instytut Historii i Nauk Politycznych Uniwersytetu w Białymstoku Pl. Niezależnego Zrzeszenia Studentów 1 15–420 Białystok [email protected]

Dr hab. Kazimierz Grążawski, prof. UWM Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ul. Kurta Obitza 1 10–725 Olsztyn [email protected]

Dr hab. Bartosz Kontny, prof. UW Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00–927 Warszawa [email protected]

408

Dr hab. Wladimir I. Kulakov Instytut Archeologii Rosyjskiej Akademii Nauk ul. Dobroliubowa 25/55 236010 Kaliningrad [email protected] Dr Jerzy Łapo Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie ul. Portowa 1 11–600 Węgorzewo [email protected] Mgr Adam Mackiewicz ARCHEO–ADAM ul. Jaśminowa 8 11–034 Stawiguda [email protected] Mgr Wiesław Małkowski Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00–927 Warszawa [email protected] Mgr Izabela Mellin-Wyczółkowska Mazurska Pracownia Archeologiczna Rudka ul. Bałtycka 18 11–400 Kętrzyn [email protected] Dr hab. Krzysztof Misiewicz, prof. UW Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00–927 Warszawa [email protected] Dr Mirosław Rudnicki ul. J. Kochanowskiego 34 07–200 Wyszków [email protected] Mgr Cezary Sobczak Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie ul. Długa 52 00–241 Warszawa [email protected]

Dr Seweryn Szczepański Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie ul. Partyzantów 87 0–402 Olsztyn [email protected] Dr inż. Marta Szostak Instytut Zarządzania Zasobami Leśnymi Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Al. 29 Listopada 46 31–425 Kraków [email protected] Mgr Izabela Szter Museum für Vor- und Frühgeschichte Geschwister-Scholl-Strasse 6 10117 Berlin [email protected] Dr Sławomir Wadyl Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00–927 Warszawa [email protected] Mgr Piotr Wawrzyniak Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska mgr Alina Jaszewska ul. Ceramiczna 2 65–954 Zielona Góra [email protected] Dr hab. Piotr Wężyk Instytut Zarządzania Zasobami Leśnymi Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Al. 29 Listopada 46 31–425 Kraków [email protected] Mgr Agata Wiśniewska Al. Prymasa Tysiąclecia 99/31 01–424 Warszawa [email protected]

Lista Autorów

409

Mgr Monika Włodarczak Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska mgr Alina Jaszewska ul. Ceramiczna 2 65–954 Zielona Góra [email protected]

Mgr Karol Żołędziowski Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 32 00–927 Warszawa [email protected]

Mgr Marcin Woźniak Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie Pl. Jana Pawła II 2 05–800 Pruszków [email protected]

Mgr Karolina Zięba-Kulawik Instytut Zarządzania Zasobami Leśnymi Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Al. 29 Listopada 46 31–425 Kraków [email protected]

Mgr Dariusz Wyczółkowski Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Al. Solidarności 105 00–140 Warszawa [email protected]

Mgr Iwona Zduńska ul. Żółkiewskiego 11/11 05–820 Piastów [email protected]