Leksykon architektów i budowniczych pochodzenia żydowskiego w Krakowie w latach 1868-1939 9788396650023

Citation preview

BARBARA ZBROJA

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH POCHODZENIA ŻYDOWSKIEGO W KRAKOWIE W LATACH 1868-1939

Leksykon architektów i budowniczych pochodzenia żydowskiego w Krakowie w latach 1868-1939

Pamięci żydowskich architektów i budowniczych, twórców nowoczesnego Krakowa

Barbara Zbroja

Leksykon architektów i budowniczych pochodzenia żydowskiego w Krakowie w latach 1 868-1939

Zdjęcia współczesne Mariusz Bembenek

WYSOKI ZAMEK

SPIS TREŚCI

WSTĘP

7

ROZDZIALI Architekci i budowniczowie pochodzenia żydowskiego w Krakowie w latach 1 868-1939

13

ROZDZIAŁ 2 Żydowskie stowarzyszenia zawodowe

23 25

ROZDZIAŁ 3 Biogramy architektów i budowniczych pochodzenia żydowskiego działających w Krakowie 1868-1939

31

11

33

Aneks

279

Uwagi końcowe

280

Wykaz skrótów

284

Przypisy

285

Spis ilustracji

333

Indeks osobowy

347

Indeks adresów

359

O autorce

380

Mam ogromną przyjemność podzielić się z Pań­ stwem wynikami mojej wieloletniej pracy doty­ czącej wkładu architektów i budowniczych pocho­ dzenia żydowskiego w rozwój Krakowa w latach 1868-1939. Na decyzję o podjęciu badań w tym kierunku miał wpływ duży i mało znany dorobek tych osób. Zainteresowanie tematem podjęłam już w 2000 roku, na początku studiów w Instytucie Historii Sztuki uj. Rozpoczęłam wówczas poszu­ kiwania archiwalne dotyczące dziedzictwa kra­ kowskich Żydów i odnalazłam pierwsze projekty żydowskich architektów i budowniczych. Kolejne interesujące materiały archiwalne przybywały pod­ czas każdej nowej, czasochłonnej kwerendy. Za budynkami, które mnie intrygowały, kryli się pro­ jektanci, o których wówczas niewiele było wiadomo. Wkrótce zgromadzonych przeze mnie materia­ łów było tyle, że mogłam jednoznacznie stwierdzić, iż dokonania żydowskich architektów i budowni­ czych na przestrzeni zaledwie kilku dziesięcioleci w istotny sposób wpłynęły na obraz architekto­ niczny Krakowa okresu autonomii galicyjskiej oraz n Rzeczypospolitej. Rozpoczęłam dalsze badania mające na celu przybliżenie sylwetek osób, które stały za konkretnymi realizacjami. Na przełomie xix i xx wieku Żydów wykonują­ cych zawód architekta i budowniczego było zale­ dwie kilku, ale wśród nich znajdowały się osoby,

które w swoim dorobku miały wiele realizacji, złożonych przede wszystkim z domów czynszo­ wych. W przededniu 11 wojny światowej żydowscy architekci i budowniczowie stanowili już prężnie działającą grupę, wynoszącą ponad 30 procent całego środowiska branżowego Krakowa. Było to pokolenie ludzi urodzonych około 1900 roku, ich aktywność została brutalnie przerwana wraz z wybuchem 11 wojny światowej, a później całkowi­ cie zapomniana. Wśród przypomnianych w pracy osób są takie, o których wcześniej nikt nie pisał i nie badał ich życiorysów, chociaż ich dorobek w pełni na to zasługuje*. Jest to pierwsze w Polsce opracowanie doty­ czące żydowskich architektów i budowniczych, wpisujące się w analogiczne badania prowadzone w Europie i na świecie. Należy tutaj przywołać monografię Fredrica Bedoire: The Jewish contribution to modern architecture, 1830-1930, traktu­ jącą o osiągnięciach Żydów w rozwoju nowoczesnej architektury2. Fundamentalne opracowanie miała w swoim dorobku Myra Warhaftig: Sie legten den Grundstein - Leben und Wirken deutschsprachiger Architekten in Palastina 1918-1948', które ukazało się także w wersji anglojęzycznej jako: They Laid the Foundation: Lives and Works of German-Speaking Jewish Architects in Palestine 1918-19484. Ta sama autorka opracowała także leksykon niemieckich

7

architektów pochodzenia żydowskiego: Deutsche jiidische Architekten vor und nach 1933 - das Lexikon\ Należy także wspomnieć o pracy Petra Pelcaka, Jana Sapaka i Ivana Wahla: Brnćnśtf źidovśti architekti 1919-1939, dotyczącej żydowskich archi­ tektów Brna6. Spośród polskich publikacji o tej tematyce wyróżnić trzeba obszerną monografię poświęconą Henrykowi Hirszenbergowi i środo­ wisku żydowskich architektów Łodzi autorstwa Krzysztofa Stefańskiego'. Zawarte w tytule książki rozróżnienie na archi­ tektów i budowniczych wynika z funkcjonowania dwóch takich odrębnych struktur zawodowych. Do pierwszej grupy należeli absolwenci wydzia­ łów architektonicznych na politechnikach, drugą stanowi^ osoby ze średnim wykształceniem, uzy­ skanym na wydziałach budowlanych w szkołach przemysłowych. W świetle przedwojennego prawa budowianego zajmowali się oni projektowaniem budynków; ale posiadali pewne ograniczenia. Kon­ cesjonowanym budowniczym mogli być także inży­ nierowie - absolwenci wydziałów’ budowlanych, którzy zdobyli uprawnienia do kierowania pracami budowlanymi. W pracy zawarto 91 biogramów o różnej obję­ tości, na co wpływ miała przede wszystkim ranga danej osoby i dostępne źródła. W przygotowaniu życiorysów kluczowe było ustalenie, kto z krakow­ skiego środowiska budowianego wyznawał juda­ izm. Zastosowałam powszechnie przyjętą zasadę opartą na religijnym założeniu, że „osoba, która przyszła na świat jako Żyd, pozostanie nim nieza­ leżnie od tego, jak bardzo grzeszy”". Byli to Polacy pochodzenia żydowskiego, Żydzi polscy, żydowscy Polacy. Dotarcie do informacji związanej z wyzna­ niem możliwe było po przeprowadzeniu kwerend genealogicznych, potwierdzających wcześniejsze hipotezy. Ustalenie kryterium religijnego decy­ dowało o dalszych poszukiwaniach archiwalnych i bibliotecznych. W trakcie kwerend dotarłam do informacji dotyczących zmiany wyznania pię­ ciu osób, nie licząc przypadków’ z czasu 11 wojny

8

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

światowej, gdy podyktowane to było chęcią rato­ wania życia. Noty biograficzne zawierają między innymi informacje obejmujące datę i miejsce urodzenia, przebieg edukacji zawodowej, członkostwo w róż­ nych organizacjach, datę i miejsce śmierci. Bio­ gramy uzupełniają wykazy prac. Podane w nich lata uwzględniają powstanie projektu oraz wydanie zgody na użytkowanie budynku. Należy zaznaczyć, że nie wszystkie projekty sygnowane przez kon­ cesjonowanych budowniczych i przedkładane do akceptacji władzom budowlanym miasta były ich rzeczywistymi pracami. Często widniało na nich jedynie nazwisko kierownika budowy, stąd pro­ blemy z ustaleniem faktycznego autora. W znanych i pewnych przypadkach wyjaśniłam takie kwestie, niestety, bazując najczęściej wyłącznie na projek­ tach z Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, nie zawsze można mieć całkowitą pewność co do autorstwa projektu budynku. W przypadku osób, które przeżyły Holocaust, ujęłam także ich wojenne i powojenne losy, ponieważ bez tych danych ich życiorysy byłyby niepełne. Należy podkreślić, że opisane w publikacji osoby z całą pewnością nie są wszystkimi, które wykonywały w Krakowie zawód architekta i budowniczego. W aneksie wymieni­ łam nazwiska kilkudziesięciu budowniczych bez szczegółowych informacji o ich życiu i działalności. Dodać również trzeba, że nie odnalazłam doku­ mentów dotyczących wydania koncesji z końca lat trzydziestych, w związku z tym nie mam pewno­ ści, czy w tym okresie nie zaczęły pracować nowe osoby pochodzenia żydowskiego. Ta sama kwestia dotyczy także inżynierów architektów. Ramy czasowe leksykonu związane są z jednej strony z przeobrażeniami ustrojowymi w monar­ chii austriackiej, które doprowadziły do likwi­ dacji praw dyskryminujących Żydów, nadając im równouprawnienie. Liberalna konstytucja z 21 grudnia 1867 roku proklamowała równość wszystkich obywateli. Równie ważne było wyda­ nie 25 maja 1868 roku tak zwanej ustawy szkolnej,

ograniczającej publiczne przywileje Kościoła kato­ lickiego, a obligujące wspólnoty wyznaniowe do kontrolowania edukacji religijnej swojej młodzieży. Na fali tych wydarzeń, w październiku 1868 roku Sejm Krajowy we Lwowie przyjął ustawę dającą galicyjskim Żydom wszelkie prawa obywatelskie9. Z drugiej strony - wybuch 11 wojny światowej jest oczywistą granicą świata, który przestał istnieć. Zasadnicza część książki poprzedzona jest rozdziałem dotyczącym środowiska architektów i budowniczych pochodzenia żydowskiego w Kra­ kowie w latach 1868-1939, w którym zawarłam historyczne podłoże warunkujące pojawienie się pierwszych żydowskich architektów i budowni­ czych oraz omówiłam różne aspekty związane z tą grupą zawodową. W kolejnej części przedstawi­ łam powody powstania i zasady funkcjonowania żydowskich stowarzyszeń branżowych: Żydow­ skiego Towarzystwa Szkoły Rzemieślniczej oraz Związku Inżynierów Żydów w Krakowie. Zaznaczyć muszę, że podczas wieloletnich kwerend nie odnaleziono żadnych źródeł, które mogłyby podtrzymać tezę zawartą w opracowa­ niach na temat architektury Krakowa, że część żydowskich architektów studiowała w Niemczech10. Potwierdzają to spisy członków sarp, w aktach stowarzyszenia przechowywane są karty człon­ kowskie, które zawierają informacje o odbytych studiach. Ustalono także większość miejsc eduka­ cji inżynierów koncesjonowanych budowniczych. Wśród nich przeważały osoby, które wykształcenie zdobyły w Wiedniu lub we Lwowie jeszcze przed 1 wojną światową. Z kolei ostatnią, największą grupę zawodową - koncesjonowanych budowni­ czych - stanowili absolwenci Wydziału Budowla­ nego Szkoły Przemysłowej w Krakowie. Dlatego nie można zgodzić się w pełni z tezą, że „z koń­ cem lat trzydziestych zauważyć można w Krako­ wie bardziej odważne próby lansowania prostej, funkcjonalnej architektury mieszkaniowej. Najbar­ dziej «bauhausowski» charakter posiadały kamie­ nice z końca lat trzydziestych projektowane przez

architektów młodszego pokolenia, często Żydów wykształconych w Niemczech, którzy projektowali tuż przed wojną kamienice mieszkalne dla boga­ tego mieszczaństwa żydowskiego emigrującego z hitlerowskich Niemiec do Polski. W Krakowie był to między innymi tak zwany mały Berlin w okolicy parku Krakowskiego Nieuzasadnione jest również twierdzenie o „bauhausowskim” charak­ terze tej architektury. Kamienice powstałe w tym rejonie w drugiej połowie lat trzydziestych niczym nie różnią się od budynków wznoszonych w innych częściach miasta i utrzymane są w formach umiar­ kowanego modernizmu. Niniejsze opracowanie ma charakter źródłowy. Większość informacji o dorobku architektów i budowniczych pochodzenia żydowskiego opra­ cowałam na podstawie zbiorów Archiwum pla­ nów Budownictwa Miejskiego przechowywanego w Archiwum Narodowym w Krakowie. W pracy wykorzystano także inne zasoby wspomnianej instytucji, wśród nich są m.in. zespoły: Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie i w Pod­ górzu, Stowarzyszenia Humanitarnego „Solidar­ ność” B'nei B rith, Dyrekcji Robót Publicznych, Izby Handlowo-Przemysłowej, Akt Miasta Kra­ kowa, Sądu Grodzkiego w Krakowie, Starostwa Grodzkiego w Krakowie, Stowarzyszenia Archi­ tektów Rzeczypospolitej Polskiej, Szkoły Przemy­ słowej, Urzędu Wojewódzkiego oraz Wydziału Powiatowego. Przeprowadziłam także kwerendę w archiwum Zespołu Szkół Mechanicznych nr 1 im. Szczepana Humberta w Krakowie, w archiwum Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w Archi­ wum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie oraz w lokalnym oddziale Stowarzyszenia Archi­ tektów Rzeczypospolitej Polski. Praca zawiera wiele informacji ustalonych na podstawie zasobu nieist­ niejącego już Archiwum Urzędu Miasta Krakowa, które spłonęło w 2021 roku. Badania wykonałam także w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, w Wojskowym Biurze Historycznym im. gen. broni Kazimierza Sosnowskiego w Warszawie oraz

9

w Żydowskim Instytucie Historycznym im. E. Ringclbluma w Warszawie. Kwerendy objęły również czasopisma branżowe i prasę codzienną z epoki. W książce wykorzystałam ikonografię pochodzącą ze zbiorów’: Archiwum Narodowego w Krakowie, Muzeum Krakowa, Muzeum Narodowego w Kra­ kowie, Biblioteki Narodowej w Warszawie, Naro­ dowego Archiwum Cyfrowego w Warszawie oraz własnych. Część fotografii udostępniły rodziny osób opisanych w książce. Współczesne zdjęcia są autorstwa Mariusza Bembenka, za jego trud i zaangażowanie serdecznie dziękuję. Niektóre z nich przedstawiają archiwalny już stan budynków, w związku z dynamicznymi pracami remontowymi w ostatnich latach. Niniejsza książka powstała na podstawie frag­ mentów rozprawy doktorskiej „Oni budowali to miasto. Środowisko architektów i budowniczych pochodzenia żydowskiego w międzywojennym Krakowie”, obronionej przeze mnie w Instylucie Historii Uniwersytetu Pedagogicznego im. ken w Krakowie w 2013 roku. Promotorem pracy był Pan Profesor Kazimierz Karolczak, któremu dzię­ kuję za pomoc i opiekę merytoryczną. Recenzen­ tom pracy Panu Profesorowi Bogusławowi Krasnowolskiemu oraz Panu Profesorowi Jackowi Purchli jestem wdzięczna za wszystkie cenne uwagi. W tym miejscu dodatkowo dziękuję Panu Profesorowi Purchli, dzięki któremu przed laty’ mogłam rozpo­ cząć badania dotyczące dziedzictwa krakowskich Żydów. W przygotowaniu niniejszej pracy niezastąpione były także kontakty z rodzinami przedstawionych wr pracy osób oraz z ich znajomymi. Ważnych infor­ macji udzieli mi: Annę Bennett (córka Jakuba Jana Spiry z Izraela), Michael Burowski (krewny Moj­ żesza Stiela), Ilona Cousin (siostrzenica Leopolda Bachnera z Izraela), Joram Galin (siostrzeniec Ludwika Gintla z Izraela), Ziuta (Róża) Griinhut (córka Zygmunta Griinberga oraz bratanica Jakuba Grunberga z Izraela), Richard William Haber (syn Henryka Habera z Australii), Olga Krell (córka

Alfreda Diintucha z Brazylii), Adam Kreisler (syn Edwarda Kreislera z Australii), Ludmiła Lachecka (szwagierka Edwarda Kreislera z Wielkiej Bry­ tanii), Bartłomiej Lachecki (szwagier Edwarda Kreislera i współpracownik Kreislera oraz Jakuba Jana Spiry we Lwowie, z Wielkiej Brytanii), Anna Minczewska-Przeczek z Warszawy (krewna Hen­ ryka Habera), Jacek Młynarski (krewny Ireny Bertig z Warszawy), Gabriel Lubovski (bratanek Ireny Bertig z Izraela), Gertruda Stendig-Lindberg (córka Jakuba Stendiga z Izraela), Wanda Styczeń (przyjaciółka rodziny Kreislerów z Krakowa), Alicja Wassertheil (córka Edmunda Schónberga z Izraela) oraz Henry Wetzstein (syn Józefa Wetzsteina z Francji). Jestem wdzięczna wszystkim moim rozmówcom za poświęcony czas i udzielone informacje. Bardzo dziękuję Maciejowi Wandzilakowi, pierwszemu czytelnikowi leksykonu, za wszystkie uwagi oraz Aronowi Halberstamowi za pomoc w żmudnych kwerendach genealogicznych. Wyrazy wdzięczności w tym miejscu składam Ewie Fischer, Joannie Tumilewicz, Tomaszowi Szybistemu oraz Łukaszowi Wandzilakowi za tłumacze­ nie niemieckojęzycznych dokumentów. Szczególne podziękowania winna jestem Liii Haber, przewod­ niczącej Związku Krakowian w Izraelu, za pomoc w nawiązaniu kontaktów z rodzinami architektów i budowniczych oraz za dofinansowanie wydania niniejszej publikacji. Barbara Zbroja

ROZDZIAŁ 1

ARCHITEKCI I BUDOWNICZOWIE POCHODZENIA ŻYDOWSKIEGO W KRAKOWIE W LATACH 1868-1939

RYS HISTORYCZNY Istotne znaczenie w historii galicyjskich Żydów miały przemiany ustrojowe zachodzące w monar­ chii austro-węgierskiej na przełomie lat pięćdzie­ siątych i sześćdziesiątych xix wieku. Doprowadziły one do likwidacji praw dyskryminujących Żydów, dając im oczekiwane równouprawnienie. Liberalna konstytucja z 21 grudnia 1867 roku proklamowała równość wszystkich obywateli, ważne było także wydanie 25 maja następnego roku tak zwanej ustawy szkolnej ograniczającej publiczne przywi­ leje Kościoła katolickiego, a obligującej wspólnoty wyznaniowe do kontrolowania edukacji religijnej własnej młodzieży'2. Na fali tych wydarzeń w paź­ dzierniku 1868 roku Sejm Krajowy we Lwowie przyjął ustawę dającą galicyjskim Żydom wszelkie prawa obywatelskie'3. Uzyskanie równouprawnienia zapoczątkowało gwałtowne zmiany na różnych płaszczyznach życia ludności żydowskiej. Fundamentalne zna­ czenie miały przemiany, które zaszły w struk­ turach zawodowych. Do tego czasu Żydzi mieli ograniczone możliwości, które sprowadzały się głównie do działalności handlowej i wykony­ wania rzemiosła. Nowa sytuacja polityczno- prawna otworzyła przed wyznawcami judaizmu nowe perspektywy zawodowe i dała możliwość

wykonywania profesji, które dotychczas były dla nich zakazane. W wyniku korzystnych warunków politycznych nasilił się udział Żydów w ruchu budowlanym Kra­ kowa. Dotyczyło to inwestowania kapitału w dzia­ łalność budowlaną związaną przede wszystkim ze wznoszeniem domów czynszowych, przynoszą­ cych stałe i pewne źródło dochodów. Nadto Żydzi zaczęli wykonywać zawód architekta, koncesjono­ wanego budowniczego i inżyniera. Zjawiskom tym sprzyjały funkcje kulturotwórcze pełnione przez Kraków na przełomie wieków, a także obecność dużego ośrodka kultury żydowskiej o wielowie­ kowej tradycji. W początkowym okresie, tuż po uzyskaniu praw obywatelskich, udział ludności żydowskiej w zawodach wymagających formalnego wykształ­ cenia w Krakowie był niski. W roku 1880 żydowska inteligencja stanowiła jedynie blisko sześćdziesięcioosobową grupę'-'. Do roku 1910 sytuacja uległa zasadniczej zmianie. W tym czasie żydowska inte­ ligencja w mieście była już poważną grupą spo­ łeczną, Żydzi dominowali w adwokaturze i ban­ kowości. Wzrósł także ich udział w wykonywaniu zawodów technicznych i budowlanych. Przez cały wiek xix, Kraków będący obok Warszawy i Lwowa głównym ośrodkiem myśli architektonicznej, nie posiadał wyższego zakładu

13

naukowego kształcącego architektów'5. W mieście funkcjonowała jedynie uczelnia o charakterze półwyższym: w 1834 roku założono Instytut Tech­ niczny, który w 1876 roku przekształcono w c.k. Instytut Techniczno-Przemysłowy, a w roku 1885 kolejno w Państwową Szkołę Przemysłową. Była to wyższa szkoła zawodowa różniąca się od poli­ technik tym, że przygotowywała uczniów do prak­ tycznego wykonywania zawodów. Jej ukończenie dawało możliwość zostania koncesjonowanym budowniczym, majstrem murarskim, ciesielskim lub kamieniarskim. Szkoła ta posiadała Wydział Budownictwa przemianowany przed I wojną świa­ tową na Szkołę Budowniczych, w której wykształce­ nie zdobyła rzesza lokalnych budowniczych. Nauka na przyszłego budowniczego trwała cztery lata. Od 1 maja 1917 roku zaczęło obowiązywać bar­ dzo korzystne dla budowniczych rozporządzenie cesarskie z 14 marca „ustalające uprawnienie do używania zawodowego tytułu inżyniera”'6. Na jego podstawie między innymi absolwenci szkół przemysłowych, którzy przepracowali co najmniej osiem lat w zawodzie na stanowisku kierowniczym bądź prowadzili własne przedsiębiorstwo budow­ lane, mogli ubiegać się w Ministerstwie Robót Publicznych o taki tytuł. Nie ulega wątpliwości, że część absolwentów Szkoły Przemysłowej z niego skorzystała. Wiele osób pragnących zdobyć wyż­ sze i bardziej profesjonalne wykształcenie musiało zdecydować się na studia poza Krakowem. W okresie autonomii galicyjskiej w celu podję­ cia edukacji na politechnikach najczęściej wyjeż­ dżano do Wiednia oraz Lwowa, sporadycznie do Berlina. W okresie międzywojennym kwiat kra­ kowskich architektów zdobywał wykształcenie przede wszystkim na Politechnice Lwowskiej, rza­ dziej w innych miastach, na przykład Warszawie czy Gdańsku. Mniejszą popularnością cieszyły się politechniki w Brnie i Pradze. W 1914 roku otwarto wr Krakowie Szkołę Architektury na Aka­ demii Sztuk Pięknych. Miała ona jednak charakter placówki dokształcającej, przeznaczonej dla osób

14

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

mogących wykazać się odpowiednim przygotowa­ niem artystycznym i technicznym. Szkołę tę prze­ kształcono w Wydział Architektury, który otwarto w roku akademickim 1924/1925*7. Jego pierwszym dziekanem był profesor Józef Gałęzowski, który tak tłumaczył powstanie wydziału: „[...] wobec mają­ cej miejsce w Małopolsce niezdrowej nadprodukcji budowniczych-wykonawców - brak architektów z wyższem wykształceniem, uzdolnionych dosta­ tecznie w kierunku projektowania, zaznaczył się już ujemnie w architekturze. Aby temu brakowi zaradzić, podjęto starania o utworzenie pełnego Wydziału Architektury Po jego ukończeniu absolwent otrzymywał dyplom i tytuł architekta dyplomowanego. Wydział Architektury cieszył się dużym zainteresowaniem, mimo że funkcjonował zaledwie kilka lat, wykształcenie na nim zdobyło wielu utalentowanych krakowskich architektów, często absolwentów Szkoły Przemysłowej. Praca wydziału została zawieszona przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego na początku 1931 roku z powodu kryzysu ekonomicz­ nego i potrzeby oszczędności'9. Na przełomie xix i xx stulecia działało w Kra­ kowie spore środowisko architektoniczno-budow­ lane. Niezależnie od poziomu edukacji każdy z ówczesnych architektów i budowniczych musiał posiadać pozwolenie na wykonywanie zawodu wr myśl przepisów ustawy z 26 grudnia 1893 roku „o uregulowaniu koncesjonowanego przemysłu budowlanego”20. Według jej postanowień budow­ niczemu przysługiwało prawo do kierowania pracą i do wznoszenia budowli w połączeniu z innymi pracami przemysłu budowlanego za pomocą własnych sił roboczych2'. Budowniczym mógł być absolwent wydziału budownictwa oraz inży­ nierii na politechnice lub wydziału budowlanego (szkoły budowniczych) w szkole przemysłowej22. W zależności od posiadanego wykształcenia kan­ dydaci na budowniczych odbywali praktyki trwa­ jące od czterech do sześciu lat, a następnie zdawali egzamin na koncesjonowanego budowniczego25.

Przed I wojną światową do egzaminu takiego przystępowali w c.k. Namiestnictwie we Lwowie, najwyższym organie administracyjnym, a w okre­ sie międzywojennym w Urzędzie Wojewódzkim w Krakowie. Najbardziej operatywni koncesjono­ wani budowniczowie prowadzili własne przed­ siębiorstwa i zatrudniali przeważnie od kilku do kilkunastu osób. Część budowniczych sama pro­ jektowała budynki lub zatrudniała osoby z odpo­ wiednim do tego wykształceniem. Niestety, często nie wiadomo, kto zaprojektował dany budynek, co wynika z faktu, że na projektach sygnowanych przez koncesjonowanych budowniczych i prze­ kładanych do akceptacji władzom budowlanym miasta, widniało jedynie nazwisko kierownika budowy, który czasem nie posiadał uprawnień do projektowania. Ponieważ ukończenie Wydziału Budowlanego Szkoły Przemysłowej gwarantowało szybkie zdobycie intratnego zawodu, osób z takim wykształceniem pod Wawelem było zdecydowa­ nie więcej niż po studiach na politechnikach. Sys­ tem edukacji na Wydziale Budowlanym tej szkoły w okresie międzywojennym był nisko oceniany przez krakowski oddział Stowarzyszenia Architek­ tów Rzeczypospolitej Polskiej (sarp). Krakowscy architekci także odnosili się do niego z pewnym niepokojem. W 1936 roku opracowano doku­ ment Problem szkolnictwa zawodowego średniego w zakresie budownictwa na przykładzie nauczania w Państwowej Szkole Przemysłowej w Krakowie. Czytamy w nim między innymi: „[...] zakres przedmiotów fachowych jest katastrofalnie za szczupły dla wychowania budowniczego [...]. Zakres nauki projektowania jest niedostateczny dla wyszkolenia architekta - projektodawcy. W Krakowskiej Szkole Przemysłowej młodych adeptów budownictwa uczy się projektowania architektury monumentalnej i form architekto­ nicznych i urbanistyki; urządza się konkursy archi­ tektoniczne; co więcej - jako przykład zupełnego chaosu pojęć niech posłuży fakt, że Zarząd Miej­ ski w Krakowie rozpisał w Szkole Przemysłowej

konkurs architektoniczny na projekt wieży ciśnień w Krakowie! [...] Objawem nieporozumienia jest również fakt istnienia i tolerowania przez władze szkolne [...] kół architektoniczno-budowlanych wśród uczniów i absolwentów szkoły. [...] Na sku­ tek niezrozumienia istotnych zadań architektury i budownictwa Państwowa Szkoła Przemysłowa w Krakowie produkuje z jednej strony niedokształconych budowniczych, z drugiej strony dyletantów architektury”14. W okresie międzywojennym bardzo wielu krakowskich budowniczych tytułowało się archi­ tektami. Tytułu tego używały starsze osoby, które wykształcenie zdobyły na politechnikach jeszcze przed I wojną światową. W myśl ustawy o prawie budowlanym i zabudowaniu osiedli z 6 lutego 1928 roku „do kierowania robotami budowlanemi, z wyłączeniem robót dotyczących budynków zabyt­ kowych, pomników oraz budynków użyteczności publicznej o charakterze monumentalnym, jak np. świątyń, teatrów, większych ratuszów, bibliotek publicznych itp., są upoważnione osoby, które: a) posiadają wyższe wykształcenie techniczne, ukoń­ czone przepisanemi egzaminami, nabyte w jednej z państwowych politechnik w kraju na wydziałach inżynierji lądowej lub wodnej, z wyjątkiem sekcji melioracyjnej i geodezyjnej, albo na odpowiadają­ cych im wydziałach uczelni zagranicznych i udo­ wodnią drogą egzaminu, że posiadają dostateczne wykształcenie architektoniczne oraz umiejętność projektowania w zakresie robót, do których kiero­ wania są uprawnione; b) wykażą się dostateczną praktyką [...]; c) złożą egzamin [...]. Wspomnia­ nym osobom przysługuje uprawnienie do sporzą­ dzania projektów (planów) robót budowlanych, do kierowania któremi są uprawnione”15. Przepis ten wynikał z faktu, że po I wojnie światowej brakowało w Polsce osób profesjonalnie przygotowanych do wykonywania zawodu architekta. Używanie tytułu architekta przez budow­ niczych wywoływało oburzenie w środowisku inżynierów architektów zrzeszonych w lokalnym

ARCHITEKCI I BUDOWNICZOWIE POCHODZENIA ŻYDOWSKIEGO W KRAKOWIE W LATACH 1868-1939

15

oddziale sarp, którego przedstawiciele wielokrot­ nie kierowali do miejscowych władz żądania uka­ rania osób nieprawnie używających tytułu archi­ tekta. Stowarzyszenie to w pismach do Starostwa Grodzkiego w Krakowie wskazywało nazwiska budowniczych wraz z ich adresami. W 1933 roku część polskich urzędów wojewódzkich wydała okólniki do podlegających im urzędów, aby pociągały winnych do odpowiedzialności karnej na podstawie artykułu 26 rozporządzenia Pre­ zydenta Rzeczypospolitej z 11 lipca 1932 roku?6 Okólnik taki wydał także krakowski Urząd Wojewódzki do starostw powiatowych, wydzia­ łów powiatowych, wydziałów wykonawczych komisji uzdrowiskowych i Magistratu miasta Krakowa. Na tej podstawie krakowskie Staro­ stw’© Grodzkie podało część lokalnych budow­ niczych posługujących się tytułem architekta do sądu, jednak wszystkie te rozprawy zakończyły się prawomocnym wyrokiem uniewinniającym. Na przykład w krakowskim Sądzie Okręgowym rozprawę taką miał w 1937 roku Herman Gutman, absolwent Wydziału Budowlanego Szkoły Prze­ mysłowej oraz politechniki w Berlinie. Sąd, biorąc pod uwagę jego dyplomy, uniewinnił go i orzekł: należy podkreślić [...), że takie tytuły nabyte na podstawie ustawy byłych państw’ zaborczych korzystają z ochrony [...], nawet jeśli ustawy te przestały obowiązywać, dopóki trwrają skutki prawne zrodzone przez te ustaw)’, tzn. dopóki ist­ nieją lub mogą istnieć ludzie, którzy na podstawie tych ustaw prawo do noszenia odnośnego tytułu nabyli i tytuł ten prawnie noszą [...]”27. Z takiej decyzji niezadowolone były oczywiście władze sarp. Tytułu architekta używali także absolwenci Wydziału Budowlanego Szkoły Przemysłowej pokolenie, które szkołę tę ukończyło już po I woj­ nie światowej. W ich przypadku związane to było z systemem edukacji w tej placówce, która kształ­ ciła budowniczych projektantów'.

16

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

SPISY ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH Jeden z najstarszych zachowanych spisów „auto­ ryzowanych i koncesyonowanych prywatnych techników w mieście Krakowie”, sporządzony na początku stycznia 1889 roku, zawierał nazwiska dwóch inżynierów cywilnych, jednego architekta i 51 budowniczych. Wśród tych ostatnich były jedynie cztery osoby pochodzenia żydowskiego: Wilhelm Apter, Nachinan Kopald, Markus Liebermann i Zygmunt Luks28. Jednak, niezależnie od wspomnianej listy, w tym samym roku upraw­ nienia koncesjonowanych budowniczych otrzy­ mali Benjamin Torbę i Józef Weinberger. Wliczając ich do grona budowniczych, udział Żydów w tym zawodzie wynosił wówczas niecałe 12%. Lista kon­ cesjonowanych budowniczych z roku 1890 zmie­ niła się niewiele. Obejmowała nazwiska dwóch inżynierów cywilnych, dwóch architektów oraz 52 koncesjonowanych budowniczych, wśród których było sześciu wspomnianych techników wyznania mojżeszowego29. Dziesięć lat później, to znaczy w 1900 roku w Krakowie według oficjalnych danych praco­ wało pięciu inżynierów budowy i cywilnych, trzech architektów cywilnych oraz 42 budowniczych. Wśród tych ostatnich było siedmiu Żydów: Wil­ helm Apter, Rudolf Hand, Władysław Kleinberger, Nachman Kopald, Zygmunt Luks, Benjamin Torbę i Józef Weinberger*0. Ich udział w omawianej grupie zawodowej wynosił niecałe 17%. W1910 roku w Krakowie pracowało już czterech inżynierów budowy i cywilnych, wśród których był jeden Żyd. Był to Ferdynand Fischer, dyrektor kolei. W tym okresie działało trzech architektów cywilnych i 59 budowniczych. Na liście tych ostat­ nich figurowało 10 osób pochodzenia żydowskiego: Wilhelm Apter, Ludwik Gutman, Rudolf Hand, Władysław Kleinberger, Nachman Kopald, Hen­ ryk Lamensdorf, Ferdynand Liebling, Zygmunt

Luks, Benjamin Torbę i Józef Weinberger3'. Żydzi stanowili prawie 17% branży koncesjonowanych budowniczych. W przededniu wybuchu I wojny światowej w mieście działało już 12 inżynierów budowy i cywilnych. Na liście z ich nazwiskami było dwóch Żydów: Ferdynand Fischer oraz Wolf Laufer. W tym czasie w Krakowie pracowało trzech architektów cywilnych oraz 75 koncesjonowanych budowniczych; 14 z nich legitymowało się pocho­ dzeniem żydowskim: Wilhelm Apter, Ludwik Gutman, Rudolf Hand, Zygfryd Hausner, Władysław Kleinberger, Gottlieb Klusek, Henryk Lamensdorf, Ferdynand Liebling, Jakub Hirsch Lówenkron, Jozue Oberleder, Zygmunt Rothhirsch, Ignacy Tislowitz, Benjamin Torbę i Józef Weinberger31. Wśród wymienionych był jeden budowniczy, który w Krakowie nie mieszkał na stałe. Był to Gottlieb Klusek z Bielska, reprezentujący tamtejsze przed­ siębiorstwo Józefa Jandaska. Udział Żydów wśród ogółu budowniczych wynosił wówczas prawie 19%. W 1918 roku środowisko architektów i budow­ niczych pochodzenia żydowskiego w Krakowie w dalszym ciągu nie było liczne. Według oficjal­ nych danych w mieście pracowało 12 inżynierów budowy i inżynierów cywilnych, wśród nich zaś tylko jeden wyznawca religii mojżeszowej: Herman Fingerhut, inżynier budowy i geometra33. W Krako­ wie działało czterech architektów cywilnych, przy czym żaden nie legitymował się pochodzeniem żydowskim. Na liście tej widniało także nazwi­ sko Jana Zawiejskiego, pochodził on z rodziny, która w połowie xix wieku zmieniła wyznanie na ewangelickie, a później na katolickie, w związku z czym nie został opisany w niniejszym opraco­ waniu. Zaznaczyć należy tutaj, że temu jednemu z najwybitniejszych krakowskich architektów przełomu xix i xx stulecia poświęcona została obszerna monografia autorstwa Profesora Jacka Purchli34. W roku 1918 w Krakowie zarejestrowano 79 budowniczych mieszkających w mieście, w tym 17 Żydów. Byli to: Herman Gutman, Ludwik Gutman, Rudolf Hand, Zygfryd Hausner, Władysław

Kleinberger, Gottlieb Kłusak, Flenryk Lamensdorf, Stefan Lamensdorf, Ferdynand Liebling, Jakub Hir­ sch Lówenkorn, Samuel Mehl, Jozue Oberleder, Samuel Singer, Ignacy Tislowitz, Benjamin Torbę, Józef Weinberger, Roman Weindling. Ich udział w tej grupie wynosił niecałe 22%. Na liście tej byli budowniczowie urodzeni jeszcze w latach pięćdzie­ siątych i sześćdziesiątych xix wieku (Torbę, Wein­ berger). Jednak spis ten zawierał przede wszystkim nazwiska osób urodzonych w latach siedemdziesią­ tych i osiemdziesiątych xix stulecia, które karierę rozpoczęły jeszcze przed I wojną światową. Wśród nich byli: Władysław Kleinberger, Henryk Lamens­ dorf, Ferdynand Liebling, Jozue Oberleder i Ignacy Tislowitz35. Już w 1920 roku według oficjalnych danych w mieście działało 12 inżynierów budowy, wśród których było już trzech Żydów: Herman Fingerhut, Henryk Ritterman, Tobiasz Wexner, ale tylko dwóch z nich (Ritterman i Wexner) jest znanych z projektów budynków. Środowisko budowniczych liczyło wówczas 88 członków, z czego 20 to Żydzi36. Były to głównie te same osoby co w roku 1918 oraz Aleksander Goldwasser, Israel Herschtal i Adolf Siódmak. Siedem lat później, w 1927 roku w Krakowie pracowało 32 inżynierów budowy, z czego sied­ miu miało pochodzenie żydowskie37. Byli to: Her­ man Fingerhut, Artur Friess, Pinkus Goldwasser, Samuel Mehl, Ignacy Menasche, Henryk Ritter­ man i Tobiasz Wexner; cztery osoby spośród nich (Friess, Mehl, Ritterman, Wexner) podsiadały dodatkowo koncesję budowniczego. Wszystkich budowniczych było wówczas 127, z czego 32 to Żydzi38. Byli to: Emil Allweil, Samuel Baum, Ber­ nard Birkenfeld, Salomon Feldman, Artur Friess, Izydor Goldberger, Herman Gutman, Ludwik Gutman, Rudolf Hand, Isser Harband, Zygfryd Hausner, Henryk Jakubowicz, Salomon JonkJer, Władysław Kleinberger, Henryk Lamensdorf, Stefan Lamensdorf, Ferdynand Liebling, Samuel Manber, Samuel Mehl, Jozue Oberleder, Zygmunt

ARCHITEKCI I BUDOWNICZOWIE POCHODZENIA ŻYDOWSKIEGO W KRAKOWIE W LATACH 18Ó8-1939

17

Stefan Landsberger, Ferdynand Liebling, Samuel Prokesz, Henryk Rittcrman, Samuel Singer, Adolf Mehl, Szulem Mehl, Rudolf Morgenbesser, Karol Siódmak, Józef Taub, Ignacy Tislowitz, Benjamin Menasche, Samuel Nebenzahl, Jozue Oberleder, Torbę, Józef Weinbcrger, Roman Weindling, Saul Samuel Osiek, Adolf Rottersmann, Jakub Stendig, Wcxner, Tobiasz Wexner. Ich udział w branży Jakub Jan Spira, Maksymilian Silberstein, Józef wynosił prawie 26%. W tym okresie w gronie Taub, Roman Weindling, Józef Wetzstein i Tobiasz krakowskich koncesjonowanych budowniczych Wexner. znalazły się osoby z nowego pokolenia, urodzone Ostatni odnaleziony spis koncesjonowanych w latach dziewięćdziesiątych xix wieku. Byli to: budowniczych z przed wybuchu 11 wojny świato­ Baum, Birkenfeld, Goldberger, Harband, Jakubo­ wej, opatrzony datą 15 września 1938 roku, zawierał wicz, Jonkler, Singer, Wexner. nazwiska 79 osób. Dziewięć z nich nie było miesz­ W latach 1933-1934 w mieście działało już 89 kańcami Krakowa, a trzydzieści wyznawało religię budowniczych, a wśród nich 35 Żydów: Emil Allmojżeszową. Byli to: Samuel Baum, Ignacy Bierer, weil. Bernard Birkenfeld, Ignacy Bierer, Samuel Bernard Birkenfeld, Artur Brenner, Samuel Dawi­ Baum, Samuel Dawidowicz, Juliusz Eintracht, Leon dowicz, Juliusz Eintracht, Ludwik Gintel, Izydor Feniger, Ludwik Gintel, Zygmunt Griinberg, Izydor Goldberger, Herman Gutman, Ludwik Gutman, Goldberger, Jakub Griinberg, Zygmunt Griinberg, Rudolf Hand, Isser Harband, Zygfryd Hausner, Herman Gutman, Isser Harband, Zygfryd Hausner, Henryk Jakubowicz, Salomon Jonkler, Władysław Henryk Jakubowicz, Salomon Jonkler, Władysław Kleinberger, Edmund Kusmer, Stefan Landsberger, Kleinberger, Edmund Kusmer, Stefan Lamensdorf, Aszer Leuchter, Ferdynand Liebling, Samuel Samuel Mehl, Szulem Mehl, Rudolf Morgenbesser, Mehl, Szulem Mehl, Rudolf Morgenbesser, Karol Samuel Osiek, Adolf Rottersmann, Jakub Stendig, Menasche, Samuel Nebenzahl, Jozue Oberleder, Jakub Silberstein, Maksymilain Silberstein, Józef Samuel Osiek, Adolf Rottersmann, Jakub Stendig, Taub, Roman Weindling i Józef Wetzstein40. Nie Jakub Jan Spira, Maksymilian Silberstein, Józef licząc zamiejscowych, osoby pochodzenia żydow­ Taub, Roman Weindling, Józef Wetzstein i Tobiasz skiego stanowiły wówczas prawie 43% miejscowego Wexner}’. Jednak trzeba zdawać sobie sprawę, że stowarzyszenia budowniczych. często spisy nie zawierały nazwisk osób, które de W 1929 roku w Krakowie powołano Związek facto posiadały koncesję i mieszkał)' w Krakowie. Architektów Województwa Krakowskiego, który Spis budowniczych z lat 1933-1934 z całą pewno­ w roku 1934 przemianowano na Stowarzyszenie ścią nie obejmował nazwisk wszystkich koncesjo­ Architektów Rzeczypospolitej Polskiej. Początkowo nowanych budowniczych, dane te przedstawiają organizacja zrzeszała osoby z dawnego Koła Archi­ więc tylko przybliżony obraz. Podobnie wyglą­ tektów’ działającego przy lokalnym Towarzystwie dało z listami koncesjonowanych budowniczych Technicznym4’. W 1930 roku liczyła 42 członków, z 1935 roku i z 1938 roku. Ta pierwsza obejmowała z tytułami budowniczych, inżynierów architektów nazwiska 82 osób, z których 34 legitymowały się i dyplomowanych architektów42. Wśród nich pięciu pochodzeniem żydowskim. Byli to: Emil Allweil, miało pochodzenie żydowskie. Byli to: Maksymi­ Bernard Birkenfeld, Ignacy Bierer, Salomon Baum, lian Burstin, Edward Kreisler, Diana Reiterówna, Samuel Dawidowicz, Juliusz Eintracht, Ludwik Rela Schmeidler i Fryderyk Tadanier. Warto pod­ Gintel, Zygmunt Griinberg, Izydor Goldberger, kreślić, że Reiterówna i Schmeidler to pierwsze Herman Gutman, Rudolf Hand, Isser Harband, kobiety wykonujące zawód architekta w Krakowie. Zygfryd Hausner, Henryk Jakubowicz, Salomon W gronie tym były już osoby urodzone na początku Jonkler, Władysław Kleinberger, Edmund Kusmer, xx stulecia, jak Kreisler czy Reiterówna.

18

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Na początku lat trzydziestych, w roku 1932, Związek Architektów Województwa Krakowskiego zrzeszał 54 osoby, z których trzy nie mieszkały w mieście. Na liście figurowały cztery osoby pocho­ dzenia żydowskiego: Maksymilian Burstin, Edward Kreisler, Diana Reiterówna i Rela Schmeidler43. W latach 1933-1934 w Krakowie działało już 62 architektów; wśród nich sześciu pochodzenia żydowskiego: Alfred Diintuch, Edward Kreisler, Diana Reiterówna, Rela Schmeidler, Fryderyk Tadanier i Józef Wetzstein44. W 1938 roku lokalny oddział sarp liczył 70 osób, z których 11 nie mieszkało w Krakowie. Wśród 59 lokalnych architektów siedmiu miało pocho­ dzenie żydowskie: Henryk Haber, Alfred Diintuch, Edward Kreisler, Diana Reiterówna, Zygmunt Sandhaus, Rela Schmeidler i Józef Wetzstein45. Wśród nich początkowo była także wymieniona Irena Bertig, ale jej nazwisko przekreślono, bowiem w tym czasie nie mieszkała już w Krakowie. Członkiem sarp-u nie był także wówczas Fryderyk Tadanier, który w roku 1936, wypisując się z krakowskiego stowarzyszenia, został wpisany na listę warszaw­ skiego oddziału tej organizacji. W latach trzydzie­ stych w Krakowie pracowało już coraz więcej archi­ tektów i budowniczych urodzonych na początku xx stulecia, głównie między rokiem 1900 a 1905. Najmłodszy był Zygmunt Sandhaus, urodzony w 1912 roku.

ZATRUDNIENIE I DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA

Wielu żydowskich budowniczych prowadziło własne przedsiębiorstwa, niektórzy z nich wcho­ dzili w spółki z chrześcijanami. Do takich nale­ żały między innymi firmy Jerzego Struszkiewicza i Maksymiliana Burstina, Zbigniewa Odrzywolskiego i Maurycego Rappaporta, Aleksandra

Biborskiego i Issera Harbanda, czy Ferdynanda Lieblinga z Eugeniuszem Ronką. Część z nich dzia­ łała podobnie do dzisiejszych firm deweloperskich, architekci lub budowniczowie kupowali działki, następnie budowali na nich domy czynszowe, a później je sprzedawali. W latach dwudziestych do najbardziej wziętych żydowskich budowniczych należał Adolf Siódmak. Projektował on głównie eleganckie domy, ale był także autorem kilku waż­ nych budynków powstałych dla Izraelickiej Gminy Wyznaniowej. W dekadzie tej ceniono również: Maksymiliana Burstina, Rudolfa Handa, Henryka Lamensdorfa, Ferdynanda Lieblinga, Zygmunta Prokesza, Samuela Singera, Ignacego Tislowitza i Romana Weindlinga. Lata trzydzieste były w kra­ kowskiej architekturze zdecydowanie ciekawsze niż dwudzieste, coraz więcej inwestorów mogło liczyć na kredyty budowlane, co zaowocowało zin­ tensyfikowanym ruchem budowlanym. W okresie tym Żydzi prowadzili największe w mieście przed­ siębiorstwa architektoniczno-budowlane. Do naj­ bardziej cenionych należały firmy Leopolda Bachnera i Maurycego Stiela, Saula Wexnera i Henryka Jakubowicza, a przede wszystkim Alfreda Diintucha i Stefana Landsbergera. Podczas sezonu budowlanego przedsiębiorstwa te zazwyczaj pro­ wadziły kilka budów naraz, na przykład w latach 1937-1838 firma Diintucha i Landsbergera zaj­ mowała się budową ponad 10 kamienic. Projekty domów w tych przedsiębiorstwach zamawiała głównie żydowska elita miasta, między innymi rodziny Aleksandrowiczów, Ehrenpreisów, Holzerów, Kronengoldów czy Wasserbergerów. Klien­ tem firmy był także hrabia Adam Potocki. Na tle krakowskiej architektury mieszkaniowej wyróż­ niały się w tym czasie projekty Edwarda Kreislera, Fryderyka Tadaniera i Józefa Wetzsteina. Wiele dosyć typowych projektów powstało w biurach: Ignacego Bierera, Juliusza Eintrachta, Leona Fenigera, Izydora Goldbergera, Zygmunta Griinberga, Samuela Manbera, Szulema (Stanisława) Mehla, Samuela Osieka.

ARCHITEKCI I BUDOWNICZOWIE POCHODZENIA ŻYDOWSKIEGO W KRAKOWIE W LATACH 1868-1939

19

W Krakowie w latach dwudziestych działały filie zamiejscowych firm budowlanych prowadzonych przez budowniczych żydowskich. Na początku tego okresu spisy koncesjonowanych budowniczych wymieniają wspomnianego już Gottlieba Kłusaka, przedstawiciela firmy Józefa Jandaska z Bielska46. W mieście oddział swój prowadził Michał Ułam, znany żydowski budowniczy ze Lwowa. Krakowska firma Ulama została wpisana do Rejestru Handlo­ wego Izby Handlowej i Przemysłowej 16 listopada 1918 roku pod nazwą: „Michał Ułam, architekt i budowniczy”47. W tym samym rejestrze podano, że jest to „zakład filialny w Krakowie, noszący firmę tak samo brzmiącą dla istniejącego zakładu głównego we Lwowie ul. Zyblikiewicza L. 27”. Do 1921 roku prowadził go Franciszek Skowron, znany lwowski architekt, były wykładowca Politechniki Lwowskiej. W okresie międzywojennym tylko kilka osób (na pewno pięć) z omawianego środowiska pra­ cowało w urzędach, co może świadczyć o trudno­ ściach z uzyskiwaniem przez Żydów zatrudnienia w służbie państwowej. Dla trzech z nich była to praca przejściowa. W latach 1928-1931 w Dyrekcji Robót Publicznych Urzędu Wojewódzkiego zatrud­ niona była Diana Reiterówna - zwolniona na skutek redukcji etatów4*. Trzy osoby pracowały w urzędzie Budownictwa Miejskiego krakowskiego Magistratu. W latach 1910-1925 związany był z nim Bernard Zimmermann, który zrezygnował z tej pracy z powodu wyjazdu do Palestyny49. W latach 19231932 w Magistracie zatrudniony był Maksymilian Silberstein, zwolniony decyzją prezydenta Karola Rollego, bez podania przyczyny50. Jedyną osobą, która przeszła prawie wszystkie stopnie kariery zawodowej w tym samym urzędzie, był Edward Kreisler, pracujący tam w latach 1926-1939. Roz­ poczynał jako „prowizoryczny referent”, a skończył na stanowisku kierownika oddziału Budowli Miej­ skich”. W związku z tą pracą Kreisler był projektan­ tem lub współprojektantem kilku ważnych budyn­ ków publicznych w mieście, na przykład Muzeum

20

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Narodowego czy Schroniska dla Bezdomnych Męż­ czyzn im. brata Alberta. Z kolei Fryderyk Tadanier w latach trzydziestych pracował w Wydziale Powia­ towym”. Będąc pracownikiem tego urzędu, między innymi w latach 1935-1936 (wspólnie ze Stefanem Strojkiem) przygotował projekt i prowadził budowę siedziby urzędu na narożnej parceli przy al. Słowac­ kiego i8a i ul. Łobzowskiej 44”. Dla tego samego inwestora w 1935 roku Tadanier zaprojektował dom wypoczynkowy im. Marszałka Józefa Piłsudskiego dla dzieci z powiatu krakowskiego, w Radziszowie pod Krakowem54. Architekt współpracował także z władzami Komunalnej Kasy Oszczędności Powiatu Krakowskiego. W 1932 roku, wspólnie ze Stefanem Strojkiem przygotował projekt okaza­ łego domu czynszowego Funduszu Emerytalnego Powiatowej Komunalnej Kasy Oszczędności przy pl. Szczepańskim 5 i ul. Reformackiej 1, a w 1938 roku zaprojektował siedzibę zamiejscowego oddziału wr Krynicy55. Tylko niewielu architektów pochodzenia żydowskiego współpracowało z instytucjami państwowymi i wykonywało projekty budynków publicznych. W latach dwudziestych należał do nich wspomniany Maksymilian Burstin, który prowadził przedsiębiorstwo z Jerzym Struszkiewiczem. Burstin pracował nad projektem Studium Humianistycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego (1923), Szkoły Pielęgniarek i Higienistek Uniwersy­ tetu Jagiellońskiego (1923-1925), Domu Studentów Medycyny Uniwersytetu Jagiellońskiego (19251931) i dworca autobusowego na pl. Św. Ducha (1929)56. Z Okręgowym Związkiem Kas Chorych związany był natomiast Roman Weindling, projek­ tant Kas Chorych w Będzinie, Bochni, Mościcach, Myślenicach, Radomsku, Sosnowcu, Tarnobrzegu, Zakopanem i Żyrardowie57. Pozostali żydowscy architekci i budowniczowie nie mieli tak prestiżo­ wych zleceń, ich praca związana była z realizacją zamówień przede wszystkim na polu architektury mieszkaniowej. Większość ich zleceniodawców także była pochodzenia żydowskiego.

Wielu budowniczych i architektów pochodzenia żydowskiego wykonywało zlecenia zarządu Izraelickiej Gminy Wyznaniowej oraz różnych żydow­ skich stowarzyszeń. W zależności od rangi budynku na jego projekt ogłaszany był konkurs, skierowany zazwyczaj do lokalnych architektów i budowni­ czych, lecz wyłącznie pochodzenia żydowskiego. Były to konkursy na: Żydowski Dom Gimnastyczny (1924-1925), Żydowski Dom Akademicki (1923?) i gimnazjum Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej (1928?-1929). Władze Izraelickiej Gminy Wyznaniowej ogłosiły tylko jeden konkurs skierowany do wszystkich architektów i budowniczych żydowskich w Polsce. Był to kon­ kurs na założenie nowego cmentarza - najważniej­ szą inwestycję gminy w okresie międzywojennym. Najczęściej jednak zlecenia przyznawano architek­ tom i budowniczym z wolnej ręki. Prasa żydowska informowała wielokrotnie o niepobieraniu przez architektów i budowniczych wynagrodzeń za swoją pracę, na rzecz swoich współwyznawców. Podkreślić należy, że Żydzi często wybierali wolne zawody, a więc także zawód architekta i budowniczego. Za wyborem takich profesji przemawiały względy natury finansowej i reli­ gijnej. Prowadzenie własnego przedsiębiorstwa zapewne nie było łatwe, choćby w zakresie zdo­ bywania zamówień, ale na pewno korzystniejsze pod względem zarobkowym. Żydowscy architekci ogłaszali się na łamach lokalnej prasy (głównie żydowskiej) i w księgach adresowych. Często na wybudowanych kamienicach w dobrze widocz­ nym miejscu (z reguły obok wejścia) umieszczali specjalnie przygotowane płyty ze sztucznego kamienia ze swoim imieniem i nazwiskiem, rza­ dziej z adresem. Sama kamienica stawała się wtedy wizytówką - reklamą ich umiejętności. Taki spo­ sób reklamy stosowali między innymi: Leopold Bachner, Bernard Birkenfeld, Ignacy Bierer, Leon Feniger, Zygmunt Gunberg, Adolf Siódmak, Fry­ deryk Tadanier i Józef Wetzstein. Innym istotnym powodem, dla którego Żydzi podejmowali wolne

zawody, była chęć uniknięcia ewentualnych nie­ porozumień z pracodawcą nieżydowskim, któ­ remu obce były tradycje religijne kultywowane przez pracowników żydowskich58. Praca na własny rachunek umożliwiała pełniejsze przestrzeganie przepisów religijnych i odpowiednie uczczenie szabasu - najważniejszego święta w judaizmie. Ist­ nienie w Krakowie licznego i prężnie działającego środowiska architektonicznego skłaniało żydow­ skich inwestorów do korzystania z szerokiego wachlarza ich usług. Preferencja taka należała do świadomej i konsekwentnie realizowanej polityki popierania osób pochodzących z własnego kręgu wyznaniowego. Wybierając wolne zawody, Żydzi chcieli dorównać środowiskom chrześcijańskim. Wynikało to z wcześniejszych ograniczeń, które dotyczyły między innymi dostępu do edukacji na poziomie wyższym. W monarchii austro-węgierskiej zostały one zniesione na mocy konstytucji grudniowej 1867 roku. W jej konsekwencji zde­ cydowanie nasilił się udział Żydów w zawodach technicznych, w tym oczywiście budowniczego i architekta. Dziewięćdziesiąt siedem procent osób ze śro­ dowiska architektów, budowniczych i inżynie­ rów żydowskich w Krakowie, których biogramy zamieszczono w niniejszej pracy, w zachowanych dokumentach urzędowych, takich jak wnioski o dowody osobiste i paszporty, w spisach ludno­ ści bądź w domowych książkach meldunkowych, deklarowało wyznanie mojżeszowe. Tylko pięć osób oficjalnie porzuciło wiarę ojców. Pierwszą z nich był Zygmunt Rothhirsch. Zmiana religii w jego przypadku wiązała się także ze zmianą nazwiska na Rolecki i zawarciem małżeństwa z chrześcijanką59. Drugą osobą był Bernard Glazer. W1919 roku wystąpił on ze społeczności wyznania mojżeszowego i nie przyjął nowej religii60. Trzeci to Fryderyk Tadanier, który zmiany wyznania dokonał w roku 1926, przechodząc na wyznanie rzymskokatolickie61. W 1938 roku judaizm porzucił Samuel Singer oraz Hugo Lilienthal61.

ARCHITEKCI I BUDOWNICZOWIE POCHODZENIA ŻYDOWSKIEGO W KRAKOWIE W LATACH 1868-1939

21

Charakterystyczna dla środowiska architektów i budowniczych pochodzenia żydowskiego była przynależność do różnych instytucji i stowarzy­ szeń żydowskich. Dużą popularnością cieszyło się Stowarzyszenie Humanitarne „Solidarność” Bnci Brith, do którego należała żydowska elita miasta, zrzeszające 80% syjonistów ogólnych i 20% Żydów zasymilowanych03. Celem tej organizacji, według jej statutu, było: „[•••] uszlachetnianie moralne i umysłowe Żydów żyjących na ziemiach Rzeczy­ pospolitej Polskiej w ogólności - a w szczególno­ ści członków związku, krzewienie wśród nich naj­ czystszych zasad miłości bliźniego, utrzymywanie i wzmacnianie poczucia godności, honoru i patrio­ tyzmu, udzielanie członkom Związku dotkniętym nieszczęśliwymi wypadkami pomocy radą i czy­ nem, popieranie nauk i sztuk, łagodzenie losu ubo­ gich, pielęgnowanie chorych oraz opiekowanie się wdowami i sierotami [...]”64. Ponadto w statucie podkreślono, że organizacja nie będzie zajmowała się sprawami politycznymi i religijnymi. Ze Sto­ warzyszeniem Humanitarnym „Solidarność” Bnei Brith związani byli: Herman Gutman, Henryk Lamensdorf, Władysław Kleinberger, Ferdynand Liebling, Jozue Oberleder, Henryk Ritterman, Józef Sarę, Ignacy Tislowitz, Józef Weinberger i Tobiasz Wexner. Żydzi byli także członkami stowarzyszeń zawodowych: Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Rzemieślniczej oraz Związku Inżynierów Żydów w Krakowie, opisanych w kolejnym rozdziale.

ROZDZIAŁ 2

ŻYDOWSKIE STOWARZYSZENIA ZAWODOWE

W 1923 roku w środowisku żydowskich budowni­ czych w Krakowie zainicjowano założenie Żydow­ skiego Towarzystwa Szkoły Rzemieślniczej. Głów­ nym propagatorem powstania organizacji był Jakub Stendig. Ponieważ Żydzi często wybierali zawody rzemieślnicze oraz budowniczego, inicjatorzy towarzystwa mieli na uwadze szeroko rozumiane interesy zawodowe osób z takim wykształceniem. Równie ważnym powodem powołania organiza­ cji był dynamicznie rozwijający się syjonizm oraz związana z nim emigracja do Palestyny i chęć budowy nowej ojczyzny w Erec Israel, w czym uczestniczyć mieli architekci, budowniczowie oraz rzemieślnicy. Prawdopodobnie wiosną 1923 roku inicjatorzy złożyli w krakowskim Starostwie Grodzkim pro­ jekt statutu z prośbą o jego zatwierdzenie oraz rejestrację stowarzyszenia. W lipcu urząd ten zakazał jednak utworzenia organizacji z powodu braków formalnych w przedłożonym statucie. Dokumenty i nowy statut organizacji złożono ponownie 26 września 1923 roku. Podpisał go Rafał Landau, ówczesny prezydent Izraelickiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie, a zarazem pre­ zes powoływanego towarzystwa. Celem organi­ zacji było „praktyczne przygotowanie młodzieży żydowskiej do zawodów budowlano-rzemieślniczych”65. Miało temu służyć:

,,a) zakładanie szkół, warsztatów i internatów; b) prowadzenie kursów uzupełniających zawo­ dowe wykształcenie rzemieślnicze; c) udzielanie zasiłków i stypendjów młodzieży żydowskiej celem umożliwienia jej zawodo­ wego wykształcenia się w kraju lub za granicą; d) opiekowanie się młodzieżą szkolną, a w szcze­ gólności staranie się o praktyczne zatrudnie­ nie zawodowe dla uczniów oraz zbieranie funduszów na pomoc dla niezamożnych uczniów”66. Organizacja zamierzała funkcjonować dzięki środkom finansowym uzyskanym z wpisowego członków, ze składek rocznych, z dochodów z wła­ snego majątku i kapitału, zapisów członków oraz przychodów z wydawnictw, odczytów, zbiórek i przedstawień67. Nie wiadomo, kiedy dokładnie władze Starostwa Grodzkiego zatwierdziły statut towarzystwa, prawdopodobnie było to jesienią 1923 roku. Nieznane są nazwiska osób zasiadających w zarządzie organizacji w pierwszych latach jej ist­ nienia. Przypuszczać należy, że zrzeszała ona wielu lokalnych inżynierów i budowniczych. W1929 roku, zapewne po jesiennych wyborach zarządu towarzy­ stwa w roku poprzednim, prezesem organizacji był wspomniany już Rafał Landau. Członkami zarządu byli inżynierowie: Dawid Feldman, Herman Fingerhut, Tobiasz Wexner, Bernard Zimmermann,

25

Bernard Zlatkes oraz budowniczowie: Bernard Birkcnfeld, Juliusz Eintracht, Jakub Griinberg, Jakub Stendig, Zygmunt Aleksandrowicz, Maurycy Kana­ rek, Aron (?) Minder, Abraham Nussbaum i Beno ScidenM. W wyborach przeprowadzonych 29 listo­ pada na przewodniczącego wybrano inżyniera Hermana Fingerhuta, na jego zastępcę Abrahama Nussbauma, sekretarzem został Jakub Stendig, a skarbnikiem Bernard Zimmermann. Na człon­ ków zarządu wybrano: Rafała Landaua (prezydenta gminy), Tadeusza Epsteina (prezesa Izby Przemy­ słowo-Handlowej), Chaima Hilfsteina (dyrektora Żydowskiego Towarzystwa Szkół}' Ludowej i Śred­ niej), A. (Artura?) Wohla (właściciela Domu Ban­ kowego A. Holzer), inżyniera Dawida Feldmana, inżyniera Tobiasza Wernera, budowniczego Jakuba Grunberga, Zygmunta Aleksandrowicza (przewod­ niczącego Stowarzyszenia Rękodzielników’ Żydow­ skich Szomer Umonim), Beno Seidena, Arona (?) Mindera oraz Maurycego Kanarka (przemysłowca). Do komisji kontrolującej wybrano Maksa Lauterbacha (kupca) oraz budowniczych: Bernarda Birkenfelda i Juliusza Eintrachta6’. Z inicjatywy stowarzyszenia 7 stycznia 1925 roku za pośrednictwem „Nowego Dziennika” można było nabyć cegiełkę na budowę Żydowskiej Szkoły Rzemieślniczej. Zawierała ona rysunek szkoły autorstwa Edmunda Schónberga, studenta architektury na Deutsche Technische Hochschule w’ Pradze70. Budowę planowano na parceli Iwh. 990 w Podgórzu, której stowarzyszenie było przez jakiś czas właścicielem71. Ostatecznie założenia takiej placówki edukacyjnej podjęło się Żydowskie Towarzystwo Szkoły Ludowej i Średniej. Istot­ nych informacji o historii szkoły dostarcza lektura „Nowego Dziennika” z 20 lipca 1934 roku. Czytamy w nim: „[...) geneza Żydowskiej Szkoły Rzemieśl­ niczej w Krakowie sięga jeszcze lat 1919/20, kiedy to z inicjatywy znanego i ruchliwego działacza tow. arch. Jakuba Stendiga założono kursa budowlane, które miał[y] kształcić chaluców’ [pionierów] pale­ styńskich. Ówczesna inicjatywa znalazła podatny

26

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

grunt, a niebawem udało się też tow. arch. Stendigowi zdobyć potrzebny fundusz na zakup własnej parceli dla Szkoły Rzemieślniczej. Parcelę tę zaku­ piono u wylotu ul. Kalwaryjskiej. Szereg przeszkód stanął jednak w drodze uruchomieniu Szkoły Rze­ mieślniczej. Dopiero w ub. [1933] roku przystąpiło Żydowskie Towarzystwo Szkoły Ludowej i Śred­ niej ze swoim prezesem i świetnym organizatorem drem Hilfsteinem na czele, realizując dawną myśl w' ten sposób, że Szkołę Rzemieślniczą wcielono w zakres działania Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej W latach 1933-1934 kierownikiem szkoły był inżynier Drucker, a w jej radzie zarządza­ jącej zasiadali: inżynier Dawid Feldman, inżynier Herman Fingerhut, Natan Kukuk i Jakub Stendig73. Placówka mieściła się przy ul. Podbrzezie 8-10. Nie wiadomo, jak dokładnie towarzystwo reali­ zowało swoje zadania statutowe: czy organizo­ wało warsztaty, kursy uzupełniające, przyznawało stypendia i pomagało w pozyskaniu pracy. Z całą pewnością jego sukcesem i Żydowskiego Towa­ rzystwa Szkoły Ludowej i Średniej było założenie Szkoły Rzemiosł. Nie ulega wątpliwości, że było to najtrudniejsze zadanie towarzystwa, które jednak udało się wykonać. W związku z otwarciem szkoły na przełomie lat 1933 i 1934 towarzystwo ograniczyło działalność, a w 1935 roku było już w stanie likwida­ cji74. Prawdopodobnie zostało rozwiązane w związku z funkcjonowaniem wspomnianej placówki, osta­ tecznie przestało istnieć we wrześniu 1938 roku73. Inne przyczyny leżały u podstaw utworze­ nia organizacji zrzeszającej Żydów z wyższym wykształceniem technicznym. W 1936 roku w Kra­ kowie zrodziła się propozycja powołania takiej instytucji. Miała ona skupiać żydowskich inży­ nierów wszystkich specjalności. 21 maja „Nowy Dziennik” przytoczył relację z przebiegu zjazdu Związku Żydowskich Zrzeszeń Technicznych w Polsce, zorganizowanego w Warszawie w lokalu Bnei Bnth76. W spotkaniu brali też udział kra­ kowianie, między innymi inżynier Dawid Feld­ man, który zaproponował powołanie w Krakowie

organizacji zawodowej zrzeszającej Żydów z wyż­ szym wykształceniem technicznym. „Nowy Dzien­ nik” donosił: „[...] w wywodach swych poruszył [Feldman] sprawę ciężkiego położenia inżyniera-Żyda i bezrobocie młodej generacji inżynierów,

(wiceprezes), Maurycy Weinheber (wiceprezes), Marian (Meilech) Rottenberg (sekretarz), Moses Gelber (skarbnik). Na członków zarządu wybrano: Dawida Feldmana, Henryka Habera, Abrahama Krochmalą i Romana Silberbacha81. Z informacji zamieszczonej 23 stycznia 1937 roku w „Nowym Dzienniku” wiadomo, że zastępcami członków zarządu byli: Diana Reiter, K. (?) Scharf i Arnold Zimmenstark82. W komisji rewizyjnej zasiadali: Gustaw Ehrlich, Abraham Kalus, Józef Weingriin oraz Jakub Jan Spira, jako zastępca. Do sądu kole­ żeńskiego wybrano: Hermana Fingerhuta, Mau­ rycego Hochwalda, Saula Wexnera oraz Salomona Manna i Artura Blumenthala, jako zastępców83. Ten sam numer gazety informował nadto: „[...] onegdaj odbyło się w salach «Bnej Brith» I. Walne Zebra­ nie Związku Inż. Żyd. w Krakowie. Przewodniczył inż. I. [sser] Harband. [...] O celach i zadaniach referował inż. M. [eilech] Rottenberg. Referent przedstawił ciężkie położenie inżyniera Żyda, omó­ wił po kolei ustosunkowanie się do tegoż inżyniera władz i instytucji państwowych, samorządu spo­ łecznego i terytorialnego, przemysłu prywatnego żydowskiego i nieżydowskiego oraz organizacji zawodowych. Referent wykazał konieczność zjed­ noczenia techników Żydów z wyższym wykształ­ ceniem w jednej organizacji apolitycznej, której najważniejszym celem będzie obrona interesów zawodowych jej członków (...J”84. Organizacja zrzeszała inżynierów z obszaru województwa kra­ kowskiego i śląskiego. Z 20 marca 1937 roku pochodzi pismo związku adresowane do Stowarzyszenia Humanitarnego „Solidarność” B’nei B’rith, w którym członkowie zarządu informowali o przyczynach powstania organizacji. Czytamy w nim: „[...] bezpośred­ nim powodem powstania naszego Związku była potrzeba przeciwdziałania katastrofalnemu wręcz położeniu Inżyniera-Żyda, będącego nie tylko

omówił problemy emigracyjne oraz plan pracy na przyszłość. Specjalną uwagę poświęcił referent sprawom organizacyjnym, które dotyczą 5000 inżynierów-Żydów w Polsce, z dyplomami szkół uniwersyteckich”77. Spotkanie zakończono uchwałą powołania związku, ustalono także tymczasowy zarząd, który miał opracować jego statut. Najważniejszym powodem powołania orga­ nizacji było duże bezrobocie wśród inżynierów Żydów, co wynikało z niechęci do zatrudniania ich w przedsiębiorstwach prywatnych, instytucjach rządowych i samorządowych. Założyciele związku byli przekonani o konieczności zrzeszenia inżynie­ rów żydowskich w jednej organizacji apolitycznej, która dbałaby o ich interesy zawodowe. Głównym jej zadaniem miała być więc pomoc w poszukiwa­ niu pracy, zakładanie instytucji pośrednictwa pracy i samopomocy, a także prowadzenie poradnictwa zawodowego. Ponadto związek obrał za cel pogłę­ bianie wykształcenia zawodowego, utrzymywanie biblioteki i czytelni, popieranie żydowskiego szkol­ nictwa zawodowego, wydawanie specjalistycznych czasopism i książek oraz organizowanie wystaw78. Tymczasowy zarząd Związku Inżynierów Żydów w Krakowie pismem z 26 grudnia 1936 roku zwrócił się do Starostwa Grodzkiego w Krakowie z prośbą o rejestrację organizacji79. Dokument ten podpi­ sali: Moses Gelber, Henryk Haber, Isser Harband, Dawid Feldman, Marian (Meilech) Rottenberg i Maurycy Weinheber. Do pisma dołączono statut, który opracowano na podstawie aktu prawnego analogicznej organizacji we Lwowie. Związek Inżynierów Żydów w Krakowie ofi­ cjalnie (za wiedzą miejscowych władz, ale bez zatwierdzenia statutu) funkcjonował od 15 stycznia w depresji gospodarczej, ale w równej mierze sze­ 1937 roku80. W jego wybranym wówczas zarządzie regu dyskryminacji natury wyznaniowej i narodo­ zasiadali: Natan Kukuk (prezes), Isser Harband wej. Związek nasz ma na celu ujęcie w jednolite ramy

ŻYDOWSKIE STOWARZYSZENIA ZAWODOWE

27

organizacyjne całokształtu zagadnienia obrony inte­ resów zawodowych Inżynierów Żydów, tak wobec

,,a) pogłębianie wykształcenia zawodowego. b) obronę interesów zawodowych i ekono­ władz, jak i wobec nieżydowskich organizacji zawo­ micznych członków oraz regulowanie spraw dowych. Równocześnie dążyć będzie nasz Związek i zagadnień zawodowych. do zmniejszenia bezrobocia wśród swoich członków c) zbliżenie towarzyskie członków. przez pośrednictwo pracy. Roztoczenie opieki nad Powyższe cele osiąga Związek przez: szkolnictwem zawodowym i produktywizacja mas a) współdziałanie i współpracę z innymi organi­ żydowskich leży, z powodów' samo przez się zrozu­ zacjami o pokrewnych celach. miałych, w sferze naszych zainteresowań”85. b) urządzanie odczytów i pogadanek na tematy Pismem z 19 maja 1937 roku organizacja zwróciła techniczne i ogólne. się do Urzędu Wojewódzkiego za pośrednictwem c) tworzenie autonomicznych sekcyj zawodo­ Starostwa Grodzkiego z prośbą o zatwierdzenie sta­ wych, kontrolowanych przez Zarząd. tutu i zarejestrowanie związku86. Wówczas podano, d) utrzymanie bibliotek i czytelń oraz wydawanie że jest on „identyczny ze statutem podobnego czasopism i książek. Związku Inżynierów’ Żydów we Lwowie”, zatwier­ e) popieranie żydowskiego szkolnictwa zawodo­ dzonego reskryptem wojewody lwowskiego 12 wego. czerwca 1930 roku87. Pismo to zostało podpisane f) tworzenie kursów naukowych i języków przez komitet organizacyjny w składzie: Artur Bluobcych. menthal, Akiwa Buchner, Alfred Diintuch, Dawid g) urządzenie zjazdów, wycieczek naukowych Feldman, Jakub Frisch, Moses Gelber, Henryk i wystaw. Haber, Isser Harband, Salko Joachimsmann, Abra­ h) tworzenie instytucyj wzajemnej pomocy, jak ham Krochmal, Natan Kukuk, Juliusz Prost, Marian Biura Pośrednictwa Pracy, Kasy Wzajemnej Rottenberger, Henryk Stilman [lub Stilmann] i Saul Pomocy, Spółdzielń wytwórczych i kredyto­ Wexner. Z 25 sierpnia 1937 roku pochodzi pismo wych. z Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie skierowane i) urządzanie zebrań towarzyskich i imprez. na ręce Natana Kukuka, prezesa związku, infor­ j) nawiązanie kontaktu z władzami państwo­ mujące o zgodzie na jego rejestrację. Urząd Woje­ wymi, komunalnymi, instytucjami gospo­ wódzki nie miał żadnych zastrzeżeń do zamierzeń darczymi i stowarzyszeniami naukowymi organizacji. Jednak w kopii dokumentu przesłanego i zawodowymi”90. do Starostwa Grodzkiego zalecał „spowodowanie W obrębie związku działało kilka specjalistycz­ w’ sposób dyskretny, aby założyciele usunęli z grona nych sekcji: inżynierów architektów, inżynierów założycieli dra Henryka Stilmana [lub Stilmanna] budowlanych, inżynierów elektryków i inżynie­ (sympatyka K.P.P. [Komunistycznej Partii Polski]) rów mechaników. 18 czerwca 1937 roku „Nowy i zastąpili go inną osobą". Z odręcznej adnotacji na Dziennik” zamieścił informację, że na zebraniu tym samym dokumencie wiadomo, że jego miejsce inżynierów architektów i budowniczych 14 czerwca zajął Roman Silberbach, właściciel przedsiębiorstwa uchwalono powołanie sekcji architektoniczno-bu­ budowlanego. Oficjalnie związek poinformował dowlanej91. Wybrano także zarząd sekcji w osobach: Starostwa Grodzkie o tej zmianie pismem z 31 stycz­ Dawid Feldman (prezes), Isser Harband (wicepre­ nia 1938 roku8*. Statut organizacji został zatwier­ zes), Zygmunt Landau (sekretarz) i Józef Wetzstein dzony przez Urząd Wojewódzki dopiero 13 maja (członek zarządu)91. Niestety, nie wiemy dokład­ 1938 roku89. W punkcie drugim statutu, określają­ nie, jak przebiegała praca tej sekcji do września cym cele i formy działalności związku, podano: 1939 roku. Wiadomo jedynie, że powzięła ona

28

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

zamiar wykonania i skatalogowania zdjęć zabyt­ ków żydowskich w Krakowie, tak świeckich, jak i synagogalnych. Natomiast sekcja inżynierów budowlanych współpracowała z Żydowską Radą Gospodarczą przy organizowaniu kursów budow­ lanych dla młodzieży żydowskiej. Ich wspólnym osiągnięciem było przeprowadzenie kursu robót terrazowych i ksylolitowych dla uczniów Wydziału Budowlanego Państwowej Szkoły Przemysłowej. W roku 1939, wspólnie z Żydowskim Towarzy­ stwem Szkoły Ludowej i Średniej, sekcja ta pod­ jęła starania zmierzające do założenia Żydowskiego Liceum Budowlanego, wybuch wojny zniweczył jednak te plany. Z pisma z 8 marca 1938 roku skierowanego do Starostwa Grodzkiego wiadomo, że organizacja liczyła już 195 członków. Niestety, z tego czasu nie zachowała się lista z ich nazwiskami. Nie ma danych, ilu było wśród nich architektów. 8 grud­ nia 1938 roku przeprowadzono nowe wybory. Na prezesa ponownie wybrano Natana Kukuka. Zastępowali go tak jak poprzednio Isser Harband i Maurycy Weinheber. Funkcję sekretarza pełnił Dawid Feldman. Na skarbników obrano Alfreda Diintucha i Mosesa Gelbera. Nowymi człon­ kami zarządu zostali Józef Feiner, Diana Reiter i Bernard Willer93. 11 stycznia 1939 roku odbyły się ostatnie przed wybuchem wojny wybory do zarządu związku. Wówczas na prezesa wybrano Issera Harbanda, zastępowali go Natan Kukuk i Maurycy Weinheber. Diana Reiter została sekre­ tarzem, a Moses Gelber skarbnikiem. Nowymi członkami zarządu byli: Akiwa Buchner, Edmund Kusmer, Ludwik Menasche, Bernard Willer, Józef Feiner oraz Salomon Mann i Emil Waldman jako zastępcy. Do komisji rewizyjnej wybrano: Alfreda Diintucha, Józefa Weingriina, Tobiasza Wexnera oraz Raula Schinagla jako zastępcę. Sąd koleżeń­ ski stanowili: Artur Blumenthal, Gustaw Ehrlich, Maurycy Hochwald, Józef Sperling i Józef Taub94. Na początku działalności, w styczniu 1937 roku, organizacja nie dysponowała jeszcze własnym

lokalem. Spotkania członków oraz posiedzenia zarządu odbywały się tymczasowo w biurze Dawida Feldmana przy ul. Na Gródku 3/395. Pismem z 18 lutego 1937 roku związek poinformował Sta­ rostwo Grodzkie o adresie nowej siedziby, którą był klub wizo (Womens International Zionist Organization) przy ul. Szewskiej 4, na pierwszym piętrze. W tym samym piśmie podano także, że spotka­ nia odbywać się będą raz w tygodniu - w środy96. W sierpniu 1937 roku siedziba związku została przeniesiona do mieszkania Dawida Feldmana przy ul. Na Gródku, gdzie mieściła się do śmierci inży­ niera (20 grudnia 1938 roku). Od 20 stycznia roku następnego siedziba organizacji znajdowała się dosyć krótko w lokalu Miłośników Gry Szachowej na Rynku Głównym 34, na drugim piętrze. Pismem z 1 marca 1939 roku związek informował Starostwo Grodzkie o kolejnej zmianie adresu siedziby, która tym razem została przeniesiona do lokalu Stowa­ rzyszenia Ezra Chalucowa przy ul. Grodzkiej 9, na drugim piętrze. Tam też prawdopodobnie mieściła się do września 1939 roku. Związek Inżynierów Żydów w Krakowie nie był jedyną taką organizacją w przedwojennej Polsce. Naj­ starsza taka organizacja w Polsce funkcjonowała we Lwowie97. Jerzy Pilatowicz pisał, że głównym powo­ dem utworzenia tamtejszej organizacji „było duże bezrobocie wśród inżynierów Żydów, wywołane nie tylko wielkim kryzysem gospodarczym, ale potę­ gowane także niechęcią do przyjmowania Żydów

w przedsiębiorstwach prywatnych, instytucjach rzą­ dowych i samorządowych. O skali zjawiska świad­ czył fakt, że wśród członków Związku 40% stanowili bezrobotni. Dlatego głównym zadaniem Związku była pomoc członkom w poszukiwaniu pracy, stwo­ rzenie w nim atmosfery koleżeńskiej, ułatwiającej przetrwanie trudnego okresu bezrobocia, a także wymianę myśli i rozwijanie wiedzy zawodowej [...]. Związek składał do Sejmu memoriały w sprawie odrzucania żydowskich ofert pracy w instytucjach i przedsiębiorstwach państwowych. Żydzi mieli nawet problemy z dostępem do bezpłatnych praktyk

ŻYDOWSKIE STOWARZYSZENIA ZAWODOWE

29

podczas nauki [...]”’8. Z takich samych powodów w drugiej połowie lat trzydziestych powstał Zwią­ zek Inżynierów Żydów w Wilnie". Organizacja ta między innymi włączyła się w walkę z dyskrymina­ cją Żydów w Polsce, protestowała przeciwko gettu ławkowemu, apelowała o likwidację antysemityzmu. Jej członkowie zabiegali o utworzenie Ogólnopol­ skiego Związku Stowarzyszeń Technicznych Żydów z Wyższym Wykształceniem w Rzeczypospolitej Pol­ skiej'00. Kolejnymi podobnymi stowarzyszeniem był Związek Inżynierów Żydów działający od 1930 roku w Warszawie, który zapewne powstał z podobnych pobudek101. Powołanie organizacji łączyło się także z antyży­ dowskimi nastrojami, panującymi w sferach zawo­ dowych, a co za tym idzie w strukturach organiza­ cji zrzeszających osoby wykonujące poszczególne profesje. Znany jest przebieg wydarzeń na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej i tamtej­ szymi oddziale Stowarzyszenia Architektów Rzeczy­ pospolitej Polski. Zainicjowali je młodzi architekci, absolwenci Wydziału Architektury, którzy stając się członkami sarp, przenosili swoje narodowo-rady­ kalne upodobania na grunt związku101. Na zebraniu warszawskiego oddziału sarp, 25 maja 1937 roku, przedstawiono wniosek, polecający przygotowa­ nie delegatom na Walny Zjazd sarp uzupełnienia statutu o „paragraf aryjski”. Poparło go 105 osób, 13 wstrzymało się od głosowania, a 25 było przeciw­ nych103. Na iv Walnym Zebraniu sarp 30 maja tego samego roku przedstawiono propozycję zmiany w statucie organizacji. Do jego 12 paragrafu plano­ wano uzupełnienie: „osoby narodowości żydow­ skiej nie mogą być zwyczajnymi i nadzwyczajnymi członkami sarp’ u. Osoby zaś pochodzenia żydow­ skiego mogą być zarejestrowane na członków sarp'u na podstawie pozytywnego wniosku Komisji Kwalifikacyjnej”104. Do głosowania nad wprowa­ dzeniem do statutu „paragrafu aryjskiego” doszło na V Walnym Zebraniu Delegatów sarp, obradują­ cym w Warszawie 28 i 29 czerwca 1938 roku. Przy­ jęto go w treści przedstawionej w roku poprzednim.

Za paragrafem opowiedziało się 29 osób, sprzeciw wyraziły jedynie 2,os. Równocześnie powołano komisję, która miała dążyć do „wyeliminowania z całokształtu życia sarp wpływów żydowskich”106. Uchwalono także warunki decydujące o przyna­ leżności do organizacji. Pozostać mogły osoby, które przedstawiły świadectwo chrztu, wydane przed 11 listopada 1918 roku. Nowymi członkami nie mogli zostać architekci, których rodzice „od urodzenia byli wyznania mojżeszowego”107. W dru­ gim dniu obrad dyskutowano nad zwiększeniem zakresu „walki z kulturą żydowską”. Uchwalono, że w konkursach architektonicznych i urbani­ stycznych mogą uczestniczyć jedynie członkowie sarp. Powzięto decyzję o współpracy ze wszystkimi instytucjami walczącymi o spolszczenie przemy­ słu budowlanego. „Wszystkie wnioski zmierza­ jące do ochrony architektury polskiej z wpływów żydowskich przechodziły przez aklamację”108. Wprowadzenie „paragrafu aryjskiego” do statutu sarp zatwierdzono 26 czerwca 1939 roku. Od tego momentu można było rozpocząć eliminowanie żydowskich członków organizacji. Ponieważ nie odnaleziono dokumentów krakowskiego oddziału sarp z tego okresu, niestety nie można prześle­ dzić, jaki przebieg przyjął „paragraf aryjski” pod Wawelem. Związek Inżynierów Żydów w Krakowie nie był jedyną żydowską organizacją zawodową powstałą w tym mieście w drugiej połowie lat trzydzie­ stych xx wieku. W wyniku nasilenia się nastrojów nacjonalistycznych w Krakowie w maju 1938 roku powołano Stowarzyszenie Adwokatów Żydów, nie­ wątpliwie kierując się takimi samymi przesłankami, jakie przyświecały założeniu Związku Inżynierów Żydów; „Nowy Dziennik”, informując czytelników

o nowej organizacji, przytoczył słowa twórców sto­ warzyszenia: „[...] coraz silniej zwracają się prze­ ciwko nam wrogie tendencje, coraz silniej uderzają w nas spiętrzone fale antysemityzmu. [...] Walczyć musimy o nasze prawo do życia, o naszą egzysten­ cję, o chleb nasz i naszych rodzin [...]”‘°9.

ROZDZIAŁ 3

BIOGRAMY ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH POCHODZENIA ŻYDOWSKIEGO DZIAŁAJĄCYCH W KRAKOWIE 1868-1939

ABRAMOWICZ ABRAHAM

RZĄD. UPRAWN. CfW. /

Inż. bud. ABRAHAM ABRAMOWICZ Kraków, ul. Wrzesińska 9. Telefon 118.18 - Konto P.K.O. 408.547

Urodził się 20 kwietnia 1879 roku w Krakowie. Był synem Mośka i Pesli Zylberberguo. Ukończył Wydział Inżynierii Budowlanej Politechniki Wiedeńskiej - dyplom otrzymał 23 kwietnia 1906 roku. Od 1 sierpnia do 10 paździer­ nika 1900 roku pracował jako rysownik w jednym z bliżej nieokreślonych towarzystw ubezpieczenio­ wych w Krakowie. Od 20 lipca do 10 października 1902 roku Abramowicz praktykował u Nachmana Kopalda, w charakterze rysownika i konstruktora. Następnie od 15 lipca do 15 października 1903 roku zatrudniony był jako technik w przedsiębiorstwie Edwarda Uderskiego. W okresie od 25 lipca do 1 października 1904 roku pracował jako kon­ struktor w Krakowskiej Spółce Budowlanej. Od 20 grudnia 1904 roku do 7 lutego 1905 roku był rysownikiem u Leopolda Wirtza (?) w Wiedniu.

Od 17 października 1905 do 20 marca 1906 roku Abramowicz ponownie pracował u Kopalda. Od 15 grudnia 1906 roku do 1 lipca 1907 roku zatrud­ niony był w przedsiębiorstwie Ludwika Zieleniew­ skiego w charakterze konstruktora w dziale budowy mostów i konstrukcji żelaznych. Następnie od 19 maja do 30 września 1908 roku pracował w wie­ deńskiej firmie Ornstien & Koppel produkującej kolejki przemysłowe. Od 1 października 1907 roku do 1 lipca 1908 roku związany był z przedsiębior­ stwem budowlanym Michała Guzikowskiego w Chrzanowie. Od 2 lipca 1908 roku pracował na kolei, zajmując się budową i konserwacją obiek­ tów kolejowych, ale nie wiadomo, jak długo - na pewno jeszcze w maju 1921 roku, kiedy w Okrę­ gowej Dyrekcji Robót Publicznych złożył doku­ menty potrzebne do przystąpienia do egzaminu na koncesjonowanego budowniczego. W tym czasie pełnił obowiązki starszego komisarza budownictwa i był przydzielony do sekcji budowy i utrzymania dawnej Kolei Północnej””*. Abramowicz był bie­ głym z zakresu budownictwa i inżynierii kole­ jowej**1. Okręgowa Dyrekcja Robót Publicznych miała jednak sporo zastrzeżeń do złożonych przez Abramowicza dokumentów. Związane one były ze zbytnią ogólnikowością informacji o odbytych praktykach (na przykład praca „w jednym z kra­ kowskich towarzystw ubezpieczeniowych”) lub

33

brakiem ich poświadczenia z Izby Budowniczych. Dlatego nic wiadomo, czy Abramowicz uzyskał zgodę na przystąpienie do egzaminu na koncesjo­ nowanego budowniczego i czy go zdał. Prawdopo­ dobnie jednak nic otrzymał wówczas koncesji, gdyż zachowane spisy uprawnionych budowniczych nie wymieniają jego nazwiska. Być może egzamin na budowniczego zdał dopiero pod koniec lat trzy­ dziestych xx wieku. Mimo że Abramowicz nie posiadał koncesji budowniczego, znane są jego realizacje. W1911 roku przygotował projekt własnego domu czynszowego przy ul. Miodowej 16. Jej budowę prowadził Ludwik Gutman, który podpisał plany budynku"*. W latach 1920-1921 według projektów Abramowicza pro­ wadzono różne prace budowlane w kamienicy przy ul. Miodowej 17, której był współwłaścicie­ lem. Kierowali nimi Antoni Dostał oraz Zbigniew Odrzywolski"4. Oni także sygnowali projekty Abra­ mowicza. W roku 1922 inżynier zaprojektował dwa trzypiętrowe domy czynszowe przy ul. Szerokiej 18 i 19, które jednak nie powstały, gdyż ich projekt nie spełniał wymogów lokalnej ustawy budowla­ nej"*. W latach 1924-1925 Abramowicz wykonał projekt i przeprowadził budowę własnego domu czynszowego przy ul. Dajwór 3'16. Według informa­ cji z księgi budowlanej, kamienicę tę zaprojektował Józef Weinberger"7. Abramowicz był członkiem lokalnego oddziału Polskiego Związku Inżynierów Budowlanych"8. W latach trzydziestych posiadał własne biuro. -» Reklama Abrahama Abramowicza, 1937 rok

Inź. bud. R. Abramowicz. Kraków, Wrzesińska 9, tel. 118-18. Projektuje: osiedla, budynki miesz­ kalne i przemysłowe, oraz bocznice ko­ lejowe. — Zaprzysiężony biegły sądo­ wy w zakresie budownictwa lądowego kolejnictwa i spraw wywłaszczeniowych. P. K. O. konto: 408547.

34

LEKSYKON ARCHITEKTÓW1 BUDOWNICZYCH...

Pracował także jako rzeczoznawca dla Urzędu Skarbowego w Krakowie oraz doradca dla komisji podatkowej przy Izraelickiej Gminy Wyznanio­ wej"9. W 1932 roku był członkiem Towarzystwa Rabczańskiej Kolonii Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej im. Marii Fraenklowej w Krako­ wie. W okresie tym pełnił obowiązki członka Sądu Polubownego tej organizacji.120

Jesienią 1940 roku inżynier mieszkał w swoim dotychczasowym mieszkaniu przy ul. Wrzesińskiej 9/2u‘. W 1942 roku został rozstrzelany w Dąbrowie Tarnowskiej'22.

ALLWEIL EMIL (MENDEL) ARCHITEKT EMIL ALLWEIL, KONCES. BUDOWNICZY SĄDOWO ZAPRZ.YS. ZNAWCA

KRAKÓW, UL FLORJAŃSKA L 7TELEFON 108-56.

Urodził się 3 lutego 1883 roku w Czyżowicach w powiecie Mościska. W metryce urodzin został odnotowany z imieniem Mendel, był synem Eliasza i Chameides Beili'2*. W roku 1900 Allweil rozpoczął naukę na Wydziale Budowlanym Szkoły Przemysłowej w Krakowie’24. W roku 1906 ukończył edukację na budowniczego'25. W latach 1898-1905 odbywał praktyki u Zygmunta Szeligi, majstra ciesielskiego w Leżajsku. W okresie od 1 stycznia do 1 maja 1906 roku praktykował u Teodora Hoffmana w Krakowie, w biurze i na budowach. Następnie od 1 maja 1906 roku do 15 grudnia 1909 roku pracował

u Kazimierza Brzezińskiego w Krakowie, począt­ kowo jako podmajster, później kierował budowami. Kolejną praktykę odbył od 15 grudnia 1909 roku do 1 kwietnia roku następnego u Romualda Stachur­ skiego, prowadząc budowy. Od 1 kwietnia 1910 roku do 25 stycznia 1912 roku był zatrudniony u Fer­ dynanda Lieblinga w Krakowie „jako prowadzący większe roboty”. Od 1 lipca 1916 roku do 15 lipca 1924 roku pracował w charakterze budowniczego miejskiego w Wieliczce'16. Z tego czasu znanych jest kilka projektów Allweila, które sporządził wspólnie z Eugeniuszem Oborskim'17. Budowniczowie swoje plany sygnowali pieczątką: „Eugeniusz Oborski i Allweil Przedsiębiorstwo budowlane Wieliczka”. 15 lipca 1924 roku Magistrat miasta Wieliczki wystawił Allweilowi świadectwo praktyk, by mógł przystąpić do egzaminu na koncesjonowanego budowniczego. Już dzień później Allweil złożył potrzebne dokumenty oraz prośbę do Dyrekcji Robót Publicznych o dopuszczenie do egzaminu. Przystąpił do niego w grudniu 1924 roku, jed­ nak nie zdał za pierwszym razem'18. Z egzaminu zachował się projekt Allweila dotyczący urzędu celnego, który budowniczy zaprojektował w stylu dworkowym. Komisja egzaminacyjna oceniła projekt następująco: „rozkład - dostateczny, kon­ strukcja - niedostateczny, fasada - dostateczny, przedmiar - dostateczny ”119. Allweil miał także problemy na egzaminie ustnym. Za odpowiedzi na pytania z praktyki budowlanej, obliczeń i z„hygieny budowlanej” otrzymał ocenę niedostateczną. Egzamin z przepisów budowlanych zdał na ocenę dostateczną'30. W roku 1926 Allweil ponownie przystąpił do egzaminu na koncesjonowanego budowniczego. Z 21 kwietnia pochodzi pismo nadające Allweilowi uprawnienia: „Wykonując reskrypt tut. Wojewódz­ twa z dnia i5/iv 1925 [...] Magistrat jako władza przemysłowa I. instancji wydaje Panu załączoną koncesję na budowniczego z siedzibą w Krako­ wie ul. Floriańska 7 [...]”‘31. 7 września 1937 roku została wystawiona Allweilowi karta rzemieślnicza

ARCHITEKCI

Ł. BAJSTDURSKI A JE. AJLŁWJEJLE nrnowNictowrb BIDRO ARCHITEKTONICZNE I BUDOWLANE KRAKÓW, UL. IIAHZTOWA 1O. — TELEFON 0120. konciujonowami

na prowadzenie rzemiosła murarskiego i ciesiel­ skiego z uprawieniami do wykonywania robót budowlanych'31. Od końca lat dwudziestych Allweil współpra­ cował z Romanem Bandurskim. Ich wspólnymi realizacjami są między innymi wille przy ul. Zale­ skiego 32 i 34 (1928-1929) na osiedlu Oficerskim’33. Za ich główne dzieło uważany był monumentalny dom czynszowy utrzymany w formach klasycyzmu przy ul. Basztowej 10, ukończony prawdopodob­ nie w 1930 roku'34. Twierdzono tak na podstawie tabliczki o treści: „R. 1929 / proj. i budował / arch. bandurski i allweil”, wmurowanej ponad głównym wejściem budynku. Jednak w świetle odnalezionych materiałów projekt kamienicy należy przypisać Wacławowi Krzyżanowskiemu'35. Bandurski z Allweilem kierowali jedynie pracami budowlanymi, które dotyczyły przebudowy sta­ rego, jednopiętrowego domu, dobudowy trzech pięter oraz ujednolicenia elewacji. W tym budynku przez jakiś czas obydwaj wspólnicy prowadzili swoje biuro. Emil Allweil był autorem zaledwie kilku budynków mieszkalnych w Krakowie, mię­ dzy innymi własnego domu czynszowego przy ul. Nowowiejskiej 35, który powstał w latach 19351939’36. Przede wszystkim zajmował się drobnymi pracami budowlanymi. W 1929 roku był członkiem komisji rewizyj­ nej Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie’37. Należał także do Sto­ warzyszenia Izraelitów Postępowych.

Dom czynszowy przy pl. Kossaka 3 i ul. Morawskiego 2, 2010 rok

na ul. Librowszczyzna 4. W roku 1927 ponow­ nie się przeprowadził, jeszcze bliżej centrum, bo na ul. Mikołajską 6, gdzie mieściła się siedziba Spójni Budowlanej Stryjeński-Mączyński-Korn. W1938 roku kolejny raz przeniósł siedzibę swojego

48

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

kolejnego biura z Rynku Głównego 25 na ul. Duna­ jewskiego 3 (lewa oficyna, mieszkanie 22)'96. Jednym z najstarszych budynków prawdopo­ dobnie zaprojektowanych samodzielnie przez Birkenfelda jest dom mieszkalny pracowników

Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Niższych Funkcjonariuszy Miejskich w narożniku ówcze­ snej ul. Ruskiej (obecnie pi. Inwalidów) 3 i ul. Lea 1, który powstał w latach 1925-1926197. W roku 1925 Birkenfeld rozpoczął współpracę z Józefem Laksem, właścicielem fabryki czekolady Holfa, później Suchard. Budowniczy był autorem pro­ jektów wszystkich budynków przy ul. Masarskiej 6-8, które powstały na jej terenie do roku 1935”8. W związku z tą współpracą starał się w 1926 roku o paszport na wyjazd do Austrii, Czechosłowacji, Francji, Niemiec i Szwajcarii w sprawach rozbu­ dowy fabryki, już wówczas przemianowanej na Suchard. Ponadto w 1929 roku zaprojektował dla Józefa Laksa narożny dom czynszowy przy pl. Kos­ saka 3 i ul. Morawskiego 2, reprezentujący wczesną fazę umiarkowanego modernizmu’99. W połowie lat dwudziestych budowniczy współpracował ze Stanisławem Filipkiewiczem. W roku 1926 razem wykonali projekt galerii dla orkiestry wspomnianego Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Niższych Funkcjonariuszy Miejskich200. Inne wspólne prace Birkenfelda i Filipkiewicza nie są znane. W roku 1930 Birkenfeld przebudo­ wał Bursę Rękodzielniczą Stowarzyszenia Szomer Umonim przy ul. Podbrzezie 620’. W roku 1931 sporządził projekt synagogi i budynku zarządu Izraelickiej Gminy Wyznaniowej w Bochni, przy dzisiejszej ul. Trudnej 13, których budowy przed wybuchem wojny nie udało się zakończyć202. Na początku lat trzydziestych budowniczy współ­ pracował z Jakubem Silbersteinem, który był jego kolegą ze Szkoły Przemysłowej. Wspólnie wznieśli narożny dom czynszowy przy al. Słowac­ kiego 56 i ul. Śląskiej 2 (1930-1931) dla Henryka Miinzera, właściciela Zakładu Naczyń Kamionko­ wych w Bochni i w Kolanowie pod Bochnią203. Ich wspólną realizacją była także narożna kamienica przy ul. Krowoderskiej 61 i ul. Szlak 14 (19311932)204. Współpraca budowniczych nie trwała jednak długo, gdyż w roku 1933 Jakub Silberstein założył ze swoim bratem Maksymilianem biuro

architektoniczno-budowlane. W latach 1932-1933 Birkenfeld wzniósł dom czynszowy Salo i Stani­ sławy Mirischów przy ul. Długiej 23, w którym mieszkał do wybuchu wojny, zajmując mieszka­ nie nr 62OS. Prawdopodobnie w 1935 roku Birken­ feld rozpoczął współpracę z inżynierem Józefem Hornikiem, urodzonym 7 listopada 1896 roku w Wańkowej pod Sanokiem, także pochodzenia żydowskiego206. Był on inżynierem dróg i mostów i prawdopodobnie ukończył wiedeńską Bauschule der Technische Hochschule. W Krakowie miesz­ kał od 1 maja 1928 roku. Ich przedsiębiorstwo wpi­ sano do Rejestru Handlowego 17 lutego 1937 roku pod nazwą: „Architekt Bernard Birkenfeld Konc. Budów. Inżynier Józef Hornik, Biuro Architekto­ niczne i Przedsiębiorstwo Budowlane, Kraków Rynek Gł. 25”. W 1939 roku siedziba ich firmy mieściła się przy ul. Dunajewskiego 3. Przedmio­ tem ich działalności było „wykonywanie budów i projektów budowlanych”. Prawo reprezentowania firmy miał „każdy ze wspólników z osobna i obaj łącznie”207. Według dochodzeń Izby Przemysłowo-Handlowej przedsiębiorstwo Birkenfelda i Hor­ nika działało w większym wymiarze. Zachowała się nawet opinia wystawiona przez wspomnianą instytucję w styczniu 1937 roku: „[...] według

PRZEDSIĘBIORSTWO BUDOWLANE

Szkoła Pielęgniarek i Higienistek Uniwer­ sytetu Jagiellońskiego przy ul. Kopernika 25, 1929 rok

54

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

się dokument z 7 czerwca 1927 roku wystawiony dla „Jawnej Spółki handlowej pod firmą Jerzy Struszkiewicz i Ska, przedsiębiorstwo budowy w Krakowie” z następującą informacją: „Przychylając się do poda­ nia wniesionego dnia 4/3.1927 [...] Magistrat jako władza przemysłowa I. instancji wydaje załączoną kartę przemysłową na prowadzenie przedsiębiorstwa budowlanego z siedzibą w Krakowie ul. Krupnicza 5. przez odpowiedzialnego kierownika Jerzego Struszkiewicza [...]”M6. Jednak we wpisie przedsiębiorstwa w Rejestrze Handlowym z 20 stycznia 1927 roku podano, że drugim jego właścicielem był inżynier Jakub Szprung (przemysłowiec), a nie Burstin147. Zapisano tam też, że celem spółki jest „prowadze­ nie przedsiębiorstwa budowlanego i wykonywanie wszelkich robót i budów wchodzących w zakres przemysłu budowlanego, oraz handel materiałami budowlanymi”148. W 1928 roku Burstin był już na

pewno współwłaścicielem przedsiębiorstwa, którego siedziba mieściła się ciągle przy ul. Krupniczej 5. Maksymilian Burstin i Jerzy Struszkiewicz byli autorami zarówno budynków mieszkalnych, jak i obiektów użyteczności publicznej. W 1920 roku Struszkiewicz zajmował się opracowaniem pro­ jektu Kliniki Ginekologicznej i Położniczej przy ul. Kopernika 23, której budowa trwała aż do roku 1936. Burstin również był zaangażowany w to przed­ sięwzięcie, ale prawdopodobnie nie miał wpływu na projekt budynku249. W 1922 roku przygotował projekt domu dla dyrektora kliniki ginekologiczno-położniczej. Budynek ten miał powstać w pobliżu szpitala przy ul. Kopernika, ale do jego budowy nie doszło250. W latach 1923-1925 Burstin i Struszkiewicz wybudowali willę Feliksa Wilińskiego przy al. Grot­ tgera 8 (narożnik z ul. Sienkiewicza 27). W roku 1923 Burstin zaprojektował Szkołę Pielęgniarek

i Higienistek Uniwersytetu Jagiellońskiego przy ul. Kopernika 25, której budową kierował Struszkie­ wicz25'. Elewacje tego budynku zostały utrzymane w formach klasycystycznych. W realizacji tej zwraca uwagę portal od strony ul. Kopernika, z parzystymi kolumnami i z pierścieniami pokrytymi rustyką. Jest to jeden z najlepszych przykładów takiej ten­ dencji w architekturze Krakowa połowy lat dwu­ dziestych xx wieku. W roku 1925 Burstin sporządził projekt Domu Medyków uj na narożnej parceli przy ul. Grzegórzeckiej 20 i ul. Śniadeckich 18, którego

budowa trwała do roku 1931252. W 1926 i ponowie w 1929 roku Burstin przygotował projekt dworca autobusowego na pl. Św. Ducha 4, należącego do Polskiego Związku Turystycznego255. Dworzec autobusowy był niewielkim parterowym budyn­ kiem o modernistycznej bryle. Był to pierwszy w Polsce dworzec autobusowy i prawdopodobnie Dom czynszowy Towarzystwa Ubez­ pieczeniowego na Życie Feniks przy

ul. Basztowej 13-15, 1938 rok

stanowił wzór dla innych, późniejszych dworców pzt. W 1926 roku Burstin i Struszkiewicz wyko­ nali projekt domu mieszkalnego przy ul. Syrokomli 23154. W trakcie prac budowlanych w 1930 roku Józef Kaczmarczyk sporządził projekt dodatkowy, który między innymi obejmował zmiany w ukształtowa­ niu elewacji frontowej budynku, przez co projekt Burstina i Struszkiewicza nie został konsekwentnie zrealizowany. W roku 1926 Burstin zaprojektował pensjonat Primavera w Rabce dla Eugenii i Leona Fuchsów, z detalami art deco. Jego budowa trwała do maja 1927 roku255. W roku 1928 architekci wykonali projekt domu czynszowego Towarzystwa Budowla­ nego Urzędniczek Pocztowych przy ul. Syrokomli i9b256. Miał to być duży czteropiętrowy budynek o prostej elewacji z wertykalnymi pilastrowymi podziałami przechodzącymi przez całą zewnętrzną ścianę. Z nieznanych przyczyn nie doszło wówczas do jego powstania. W latach 1928-1929 architekci przeprowadzili budowę domu czynszowego Wspól­ nego Bractwa Górniczego przy al. Słowackiego 50. Budynek otrzymał ciekawie zaprojektowaną ele­ wację z godłem przedstawiającym św. Barbarę, patronkę górników, oraz dwa młoty górnicze symbol bractwa, który wykonał Franciszek Kalfas257. W latach 1928-1930 architekci prowadzili budowę kamienicy przy ul. Józefitów 10258. W1930 roku roz­ poczęli pracę nad domem czynszowym firmy Bar­ bakan przy ul. Basztowej 13-15 (narożnik z Rynkiem Kleparskim 2/4), który w trakcie budowy przeszedł na własność Towarzystwa Ubezpieczeniowego na Życie Feniks259. Z ustaleń profesora Jacka Purchli

wiadomo, że Burstin i Struszkiewicz zaadaptowali projekt opracowany w 1930 roku przez Leopolda Bauera, wiedeńskiego architekta260. Budynek ten został zaprojektowany w formie wielkomiejskiego drapacza chmur - ma siedem pięter, a w naroż­ niku dwie dodatkowe mieszkalne kondygnacje. Bez wątpienia należał do największych budynków powstałych w Krakowie w okresie międzywojen­ nym. Budowę gmachu ukończono w 1933 roku, już po śmierci Burstina.

Burstin brał udział w konkursach architek­ tonicznych. W 1912 roku wspólnie z Bohdanem Kelles-Krausem i Tadeuszem Wróblem (kolegami ze studiów) przygotowali projekt Hotelu Bristol w Krakowie, za co otrzymali pierwszą nagrodę. Inwestycji tej jednak nie przeprowadzono. W tym samym roku ich zespół wziął udział w projekcie na budynek Kasy Oszczędności w Sanoku, otrzymując trzecią nagrodę. Rok później, wspólnie z Adolfem Szyszko-Bohuszem, Burstin opracował projekt kon­ kursowy Uniwersytetu Lwowskiego, który wyróż­ niono drugą nagrodą. Także w 1913 roku architekt wziął udział w konkursie na dwór w Niegowici. W roku 1922, wspólnie ze Stanisławem Filipkiewi­ czem, zdobył I nagrodę za projekt Domu Ludowego im. Wincentego Witosa w Krakowie, który jednak nie został zrealizowany26'. W 1925 roku, razem z Jerzym Struszkiewiczem przygotował projekt konkursowy na Kasę Chorych w Krakowie. W roku 1928, wspólnie z Fryderykiem Tadanierem, przygo­ tował projekt nowej siedziby Biblioteki Jagielloń­ skiej, ich praca otrzymała V nagrodę. Burstin zmarł nagle 7 marca 1932 roku z powodu zapalenia mięśnia sercowego262. W chwili śmierci miał 45 lat. Został pochowany na cmentarzu przy ul. Miodowej. Artykuł pośmiertny dotyczący jego życia i dorobku zamieszczono na łamach „Archi­ tekta”, co dowodzi uznania, jakim cieszył się Burstin w lokalnym środowisku263. Wspomnienie o architek­ cie zostało także opublikowane na łamach „Ilustro­ wanego Kuryera Codziennego”, w którym oprócz dorobku zawodowego przypomniano zalety charak­ teru Burstina: „(...) niespodziewana śmierć człowieka młodego w pełni sił, wśród najżywszej działalności wywarła w mieście naszem przygnębiające wrażenie, zwłaszcza że Zmarły - człowiek o niezmiernie dobrem sercu, pozostawia po Sobie pamięć uczynnego, współczującego pracownika. Z wielkim też żalem żegna Zmarłego bardzo liczna rzesza Kolegów i Przyjaciół, dla których był zawsze wiernym i szczerym towarzy­ szem (.. .)”264. Biogram architekta został także opubli­ kowany w Albumie inżynierów i techników w Polsce265.

57

Wybrane prace Maksymiliana Burstina:

- 1912 - projekt konkursowy Hotelu Bristol w Krakowie, wspólnie z Bohdanem Kellcs- Krausem i Tadeuszem Wróblem, I nagroda, - 1912 - projekt konkursów)' budynku Kasy Oszczędności w Sanoku, wspólnie z Bohdanem Kelles-Krausem i Tade­ uszem Wróblem, 111 nagroda, - 1913 - projekt konkursów)' budynku Uni­ wersytetu Lwowskiego, wspólnie z Adol­ fem Szyszko-Bohuszem, 11 nagroda,

- 1913 - projekt konkursowy dworu w Niegowici, - 1922 - projekt domu mieszkalnego dyrek­ tora kliniki ginekologiczno-położniczej przy ul. Kopernika 23, budynek nie powstał

- 1922 - projekt konkursowy Domu Ludowego im. Wincentego Witosa w Krakowie, wspólnie z Stanisławem Filipkiewiczem, I nagroda, - 1923 - projekt Studium Humanistycz­ nego Uniwersytetu Jagiellońskiego przy al. Mickiewicza, wspólnie z Jerzym Szusz­ kiewiczem, budynek nie powstał, - 1923-1925 - willa przy al. Grottgera 8, narożnik z ul. Sienkiewicza 27, wspól­ nie z Jerzym Struszkiewiczem, - 1923-1925 - Szkoła Pielęgniarek i Higienistek Uniwersytetu Jagiellońskiego przy ul. Koper­ nika 25, wspólnie z Jerzym Struszkiewiczem, - 1925 - projekt konkursowy budynku Kasy Chorych przy ul. Batorego 3 w Krakowie, wspólnie z Jerzym Struszkiewiczem,

58

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

- 1925-1931 - Dom Studentów Medycyny Uniwersytetu Jagiellońskiego przy ul. Grze­ górzeckiej 20, narożnik z ul. Śniadeckich

18, wspólnie z Jerzym Struszkiewiczem, - 1925-1931 - dom czynszowy przy ul. Syroko­ mli 23, wspólnie z Jerzym Struszkiewiczem, plany dodatkowe wykonał Józef Kaczmarczyk,

- 1926-1927 - willa Primavera przy ul. Słowackiego 2 w Rabce, wspól­ nie z Jerzym Struszkiewiczem, - 1928 - projekt domu Towarzystwa Budowla­ nego Urzędniczek Pocztowych przy ul. Syro­ komli i9b, wspólnie z Jerzym Struszkiewi­ czem, budynek powstał w latach 1933-1934 według projektu Józefa Chmielewskiego, - 1928 - projekt konkursowy budynku Biblio­ teki Jagiellońskiej w Krakowie, wspólnie z Fryderykiem Tadanierem, V nagroda,

- 1928-1929 - dom czynszowy przy al. Słowackiego 50, - 1928-1930 - dom czynszowy przy ul. Józefitów 10, wspólnie z Jerzym Struszkiewiczem, - 1929 - dworzec autobusowy przy pi. Św. Ducha 4,

- 1930-1933 - budynek Towarzystwa Ubezpie­ czeniowego na Życie Feniks przy ul. Baszto­ wej 13-15, narożnik z Rynkiem Kleparskim 2/4, wspólnie z Jerzym Struszkiewiczem,

- 1931-1934 - dom czynszowy przy ul. Urzędniczej 12, wspólnie z Jerzym Struszkiewiczem, plany dodatkowe wykonał Józef Kaczmarczyk.

DAWIDOWICZ SAMUEL (STEFAN) czasu. Od marca 1946 roku mieszkał ul. Pawiej 18, zajmując mieszkanie nr 8173. W tym roku budowni­ czy zmienił imię na Stefan174. W latach 1946-1948 był nauczycielem w Państwowej Szkole Przemy­ słowej w Krakowie175. Później wraz z żoną Celiną wyjechał do Wrocławia.

DUNTUCH ALFRED JÓZEF Urodził się 21 listopada 1892 roku w Wiedniu. Był synem Dawida i Debory Loewinger166. W roku 1908 Dawidowicz rozpoczął edukację na Wydziale Budowlanym Szkoły Przemysłowej w Krakowie. Naukę jednak przerwał lub z niej zre­ zygnował, gdyż w roku szkolnym 1910/1911 ponowie stał się uczniem pierwszego roku budownictwa167. Edukację ukończył w roku 1915, zdając egzamin dojrzałości 15 stycznia168. Koncesję na wykonywanie zawodu budowni­ czego w Krakowie otrzymał w roku 1932169. Jest znany tylko jeden jego projekt. W roku 1933 zapro­ jektował trzypiętrowy dom czynszowy przy al. Sło­ wackiego 31 dla Jana Rosego i Dawida Griinhuta270. Jak większość krakowskich kamienic tego okresu również i ten budynek reprezentuje umiarkowany modernizm. Prawdopodobnie Dawidowicz zajmo­ wał się drobniejszymi pracami budowlanymi. Dawidowicz należał do Stowarzyszenia Zawo­ dowego Budowniczych, Kierowników Robót, Tech­ ników i Przemysłowców Budowlanych w Krako­ wie171. Jego nazwisko figurowało na wykazie osób niesłusznie używających tytułu architekta sporzą­ dzonym przez lokalny oddział sarp171. W 1933 roku mieszkał przy ul. Józefińskiej 17.

W czasie n wojny światowej Dawidowicz przebywał w Rosji, ale nie są znane szczegóły jego życia z tego

Urodził się 8 sierpnia 1903 roku w Krakowie. Był synem Mojżesza (Maurycego) i Sary (Salomei) Gertler276. Alfred Diintuch był absolwentem Politechniki Lwowskiej. Studia ukończył w grudniu 1925 roku z wynikiem bardzo dobrym i odznaczeniem

59

ALFRED Dli NT UCH cupowhiciyiŚTEFAN .ANDSD2.1GER imŁ-mchitwt

BIURO AnClp. i PRZEDS1ĘB. GODOWY’ KRAKÓW,

2j>,/|ŁLŁF7 147-11

z budownictwa utylitarnego277. Tematem jego pracy dyplomowej był projekt hali targowej. W roku akade­ mickim 1926/1927 uczęszczał na wyższy kurs archi­ tektury' w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych27’. Jedną z pierwszych znanych realizacji Diintucha był pawilon firmy Okocim zbudowany na VI Tar­ gach Wschodnich we Lwowie, odbywających się w 1926 roku. Architekt zaprojektował go w popular­ nym wówczas nurcie „maniery na trójkątne”, z trój­ kątnymi formami wejść i okien, co zadecydowało o ciekawym wyrazie artystycznym budynku279. Zdję­ cie pawilonu opublikowano na łamach „Architek­ tury i Budownictwa”, co świadczy o docenieniu jego walorów architektonicznych przez fachowców180. W sierpniu roku następnego Diintuch zaprojektował nowy pawilon na kolejne targi we Lwowie, jednak nie wiadomo, czy został on zbudowany2'1. Na przełomie lat 1928 i 1929 Alfred Diintuch wziął udział w konkursie na rozbudowę siedziby Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Śred­

niej przy ul. Podbrzezie 8-10. Pracę konkursową przygotował wspólnie z Bernardem Zimmermannem. W marcu 1929 roku ich projekt otrzy­ mał 11 nagrodę (ex aequo z projektem Edwarda Kreislera) i został przeznaczony do realizacji182. Do niedawna uw’ażano, że gmach powstały przy ul. Podbrzezie jest dziełem wspomnianego Zimmermanna i Saula Wexnera, których nazwiska wid­ nieją na projekcie budynku181. Diintuch nie mógł sygnować swojej pracy, gdyż wówczas nie posiadał jeszcze pełnych uprawnień w zawrodzie architekta. W 1933 roku Diintuch otrzymał pozwolenie na kierowanie robotami budowlanymi oraz prawo do

60

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

sporządzania projektów2’4. Jeszcze przed otrzyma­ niem uprawnień rozpoczął współpracę ze Stefanem Landsbergerem, koncesjonowanym budowniczym. Wydaje się, że ich współpraca mogła trwać już od 1930 roku. Zdradzają to projekty charakterystyczne dla stylu Diintucha, które w tym okresie sygno­ wał swoim nazwiskiem Landsberger. Do końca lat trzydziestych Diintuch i Landsberger prowadzili jedno z największych przedsiębiorstw architekto­ niczno-budowlanych. Jego siedziba mieściła się

przy Rynku Głównym 25. Diintuch zaprojektował około 40 eleganckich kamienic i domów mieszkalnych. Budynki te wyróż­ niały się na tle ówczesnej architektury Krakowa, odznaczały się wysoką jakością wykonania oraz ciekawym rozwiązaniem elewacji i wnętrz. Więk­ szość z nich powstała dla żydowskiej elity miasta i reprezentuje luksusowy nurt krakowskiej architek­ tury. W latach 1933-1934 Diintuch z Landsbergerem zbudowali willę przy ul. Sienkiewicza 18 dla Józefa Klippera, dyrektora rafinerii nafty w Jedliczu1’5. Do ich klienteli należała także rodzina Holzerów. Zapro­ jektowali dla niej trzy okazałe i eleganckie kamienice. Były to budynki przy al. Słowackiego 58 i ul. Ślą­ skiej 1 (1936-1937), al. Słowackiego 26 (i937-194o) oraz al. Grottgera 1, narożnik z al. Słowackiego 24 (1937-1938)286. W trakcie prac budowlanych kamie­ nicę przy al. Słowackiego 26 zakupił zarząd fabryki Henryk Franek ze Skawiny. Klientami spółki byli też Ludwik i Maksymilian Wasserbergerowie, właściciele pierwszej w Polsce hiszczarni ryżu Polsko-Gdański Przemysł Ryżowy Polryż Kraków. Diintuch i Lands­ berger wznieśli dla nich dom czynszowy przy pl. Kossaka 1 (1931)287 ul. Feldmana 4 (1937-1938) oraz przy obecnej ul. Pawlikowskiego 9 (1938-1939)2”. Innym klientem był Jakub Kronengold, prowadzący w Krakowie przedsiębiorstwo handlujące zbożem. Diintuch i Landsberger w latach 1936-1938 wznie­ śli dla niego kamienicę w narożniku ulic św. Marka 33 i Św. Krzyża zia189. W związku z tym, że powstała ona w Śródmieściu, posiada rzadko przez nich stoso­

wane historyzujące detale takie jak arkadowy portal

z pseudoklińcami czy przyporę obłożoną wapieniem. Na elewacji od strony ul. Św. Krzyża pojawiło się także godło rzeźbiarskie: żaglowiec - symbol handlu, nawiązujący do profesji właściciela. Przy ul. Sereno Fenna 6 w latach 1938-1940 wybudowali kamienicę dla rodziny Aleksandrowiczów, prowadzących słynny sklep z przyborami papierniczymi i malarskimi190. W roku 1933 Alfred Diintuch przygotował projekt przystani wioślarskiej Żydowskiego Klubu Sportowego

Makkabi29*. Władze budowlane miasta zatwierdziły go 7 czerwca tego samego roku „jako prowizorjum na lat 3, po upływie którego terminu winna być przystań rozebrana”292. Przystali powstała na prawym brzegu Wisły od strony Dębnik, w pobliżu mostu Dębnic­ kiego. Architekt, nawiązując do ówczesnych tenden­ cji, nadał budynkowi formę inspirowaną architekturą okrętową. Dotyczyło to ukształtowania bryły, z dłu­ gim parterem w formie „kadłuba” oraz węższą częścią

środkową na wysokości pierwszego piętra, w kształcie „nadbudówki” statku. Elementami marynistycznymi były bulaje oraz wysoki maszt do zawieszenia ban­ dery klubu. Pomimo pierwotnej woli Budownictwa Miejskiego przystań nic została rozebrana w roku 1936. Zgodnie z przeznaczeniem funkcjonowała do końca lata roku 1939. Podczas wojny Niemcy urządzili w niej posterunek policji. Budynek został podpalony 4 czerwca 1942 roku przez batalion Iskra295. W 1935 roku Diintuch i Landsberger sporzą­ dzili projekt odnowienia elewacji frontowej domu czynszowego przy ul. Krakusa 8294. W tym okresie budynek ten był własnością Amalii Wasserbergerowej (żony Hermana, współwłaściciela wspomnianej łuszczarni ryżu), która przekazała go Stowarzysze­ niu Dom Sierot Żydowskich. Prawdopodobnie pod koniec roku 1935 Diintuch i Landsberger zostali poproszeni przez

Od lewej: Juliusz Eintracht i Zygmunt Griinberg, Paryż 1931 rok

Urodził się 1 września 1897 roku w Krakowie. Był synem Nechemiasza i Chany Eliaser3"3. W roku szkolnym 1911/1912 Eintracht rozpoczął naukę na Wydziale Budowlanym Szkoły Przemy­ słowej w Krakowie306. Prawdopodobnie powtarzał

66

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

rok, gdyż w materiałach szkoły został odnotowany jako jej uczeń pierwszego roku w latach 1912/1913307Edukację na budowniczego ukończył w roku 1921, zdając egzamin dojrzałości 6 lipca308. Będąc uczniem Szkoły Przemysłowej, prakty­ kował u lokalnych majstrów murarskich. Od 1 do 27 lipca 1912 roku uczył się u Ludwika Strudzika. Następnie od 29 lipca do 31 sierpnia 1912 roku prak­ tykował u Władysława Wilczyńskiego. Od 1 wrze­ śnia 1921 roku pracował w biurze Rudolfa Handa. Nie wiadomo, jak długo trwała jego praktyka u Handa. Z całą pewnością można stwierdzić, że Eintracht pracował u niego jeszcze w październiku 1926 roku, kiedy złożył podanie o przystąpienie do egzaminu na koncesjonowanego budowniczego309. Z1 czerwca 1927 roku pochodzi powiadomienie o udzieleniu Eintrachtowi koncesji o następującej treści: „Wykonując reskrypt tutejszego Województwa zdn. 2ó/iv 1927 [...] Magistrat jako władza przemy­ słowa I. instancji wydaje Panu załączoną koncesję na budowniczego z siedzibą w Krakowie ul. Wybickiego [ob. Królewska] 1. 4 [...]3*°. 18 listopada 1937 roku budowniczy otrzymał uprawnienia do prowadzenia rzemiosła murarskiego i ciesielskiego3*1. Po uzyskaniu tytułu koncesjonowanego budow­ niczego Eintracht do początku lat trzydziestych współpracował z Rudolfem Handem. Z tego okresu pochodzą budynki wzniesione między innymi przy ul. Żuławskiego 10,12 i 14 (1930-1931), a także domy

czynszowe przy ul. Rzeszowskiej 4 (1931) i 6 (19311932)3*2. Siedziba ich przedsiębiorstwa mieściła się przy ul. Stolarskiej 9. Prawdopodobnie od roku 1933 Eintracht praco­ wał samodzielnie. Do końca lat trzydziestych zapro­ jektował i wybudował ponad 20 budynków, głównie dla osób pochodzenia żydowskiego. W większości są to eleganckie domy czynszowe w typie umiarkowa­ nego modernizmu, zawsze dobrze zaprojektowane i zbudowane. Warto zwrócić uwagę na kamienicę Estery i Chaima Halberstamów na narożnej par­ celi przy ul. Syrokomli 20 i Ujejskiego 2 z lat 19361937. Przy tej budowie Eintracht współpracował

Ruiny domu modlitw)* im. błp. Markusa Tignera przy ul. Grodzkiej 28/30, 2007 rok

Reklama Izydora Goldbergera z lat 1935-1936

80

uważać, że budowniczy podpisał plany jako kierow­ nik budowy. Rzeczywistymi autorami byli Ludwik Wojtyczko i Stanisław Filipkiewicz. Casus tego pro­ jektu jest jednym z kilku oczywistych dowodów na to, że plany budynków były często sygnowane przez kierowników budowy, a niekoniecznie przez ich rzeczywistych projektantów. Prawdopodobnie od połowy łat dwudziestych Gołdberger pracował samodzielnie. Był autorem kilkunastu domów czynszowych, których projekty zamawiały u niego przeważnie osoby pochodzenia żydowskiego. Część budynków zaprojektował dla Cecylii i Dawida Griinbergów. Było to co najmniej osiem domów czynszowych przy ulicach: Konar­ skiego 42 (1933-1934, własność Cecylii), Urzędni­ czej 29 (1933-1934, własność Cecylii), Jaxy Gryfity 2 i 4 (1934-1935; własność Dawida), Jaxy Grifity 6 (1934-1935; własność Cecylii), Kolberga 17 (1936, własność Cecylii i Dawida), Mazowieckiej zóa i 2ób (1936, własność Daniela Bernarda)4”. Spośród nich ekspresyjnie ukształtowanym narożnikiem wyróżnia się narożny dom przy ul. Kolberga 17 i Żuławskiego 8a. W jego górnej partii umieszczono

płaskorzeźbę w formie rąbu z wiązanym monogra­ mem właścicieli: „G C D”. Jednym z najbardziej prestiżowych zleceń Goldbergera była budowa domu modlitwy Mordechy (Markusa) Tignera przy ul. Grodzkiej 28/30, położonego w samym centrum miasta. Tigner był kupcem, który na parterze swojej kamienicy przy ul. Grodzkiej prowadził elegancki salon z futrami. Był też osobą religijną i dlatego w 1922 roku założył Stowarzyszenie Modłów i Dobroczynności Mordechy Tignera. Jego siedziba zajmowała część pomiesz­ czeń w prawej oficynie wspomnianej kamienicy. Po jego śmierci (29 marca 1931 roku) nazwa stowarzy­ szenia została zmieniona na Stowarzyszenie Modłów i Dobroczynności im. błp. Markusa Tignera4'4. Prace według projektu Goldbergera były realizowane w latach 1931-19324”. Zaprojektowany przez niego budynek powstał na tyłach wąskiej i nieregular­ nej dziatki przy ul. Grodzkiej. Na parterze mieścił

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

obszerną, przeznaczoną dla 102 osób salę modlitw dla mężczyzn, wraz z garderobą. Część dla kobiet, dla 80 osób, zajmowała pierwsze piętro. Dostęp do niej był możliwy przez klatkę schodową umiesz­ czoną między domem modlitwy a prawą oficyną. W związku z charakterem działki oficyna otrzymała

IZYDOR GOŁDBERGER Sądowo upraw, budowniczy KRAKÓW ul. Kościuszki 51. Telefon 180-94.

nietypowe rozwiązanie więźby dachowej. Salę dla kobiet nakryto prostym stropem z fasetą, który w środkowej części przechodził w świetlik w formie stromego dachu czterospadowego. Pierwsza wersja projektu przewidywała bimę na rzucie ośmioboku, w kształcie altany. Tym samym Goldberger nawią­ zywał do form bim znanych z krakowskich syna­ gog, na przykład Starej i Izaaka. Ostatecznie wyko­ nano ją bez zadaszenia. Dom modlitwy otwarto 17 kwietnia 1932 roku. Z tej okazji „Nowy Dziennik” odnotował: „W ubficgłą] niedzielę, jako w pierwszą rocznicę śmierci znanego i poważanego obywatela naszego miasta Markusa Tignera, odbyło się uro­ czyste poświęcenie założonej i ufundowanej przez Niego bożnicy. Piękny dom modlitwy mieści się przy ul. Grodzkiej 28. Całość objęta odrębnym budyn­ kiem, położonym w podwórcu tej realności, składa się z dwóch kondygnacyj, parterowej, przeznaczonej dla mężczyzn oraz piętrowej obejmującej miejsca dla kobiet. Budynek nakryty jest szklanym dachem, oświetlającym doskonale wnętrze gmachu. Wnę­ trze domu modlitwy utrzymane w białym kolorze ozdobione jest rzeźbami sztukatorskiemi. Z sufitu zwisa dwadzieścia kilka ozdobnych świeczników. Nad środkową nawą zwisa piękny wieloramienny świecznik - cztery identyczne zdobią komnaty na Wawelu. Na lewo od nawy głównej wmurowana jest dużych rozmiarów tablica z czarnego mar­ muru, poświęcona pamięci błp. Markusa Tignera. Po drugiej stronie widnieje podobna, mniejszych rozmiarów, obejmująca nazwiska zarządu bóżnicy i jej budowniczych. Całość wykonał arch. inż. Izy­ dor Goldberger”4*6. Niestety ten atrakcyjny budynek, położony parędziesiąt metrów od Rynku Głównego, od wielu lat znajduje się w ruinie, a szkoda, bo byłby dużą atrakcją turystyczną. Pozostaje mieć nadzieję, że potencjał tego miejsca w przyszłości nie zostanie zmarnowany.. Goldberger należał do Stowarzyszenia Zawodo­ wego Budowniczych, Kierowników Robót, Tech­ ników i Przemysłowców Budowlanych w Krako­ wie4*7. Jego nazwisko figurowało na listach osób

niesłusznie używających tytułu architekta sporzą­ dzanych przez sarp. Między innymi znalazło się w wykazie osób, które uzurpowały sobie taki tytuł w spisie abonamentów telefonicznych z 1936 roku4*8.

Jesienią 1940 roku Izydor Goldberger miesz­ kał w swoim przedwojennym mieszkaniu przy ul. Kościuszki 51, przemianowanej wówczas na Glatzer StraBe. Później nazwisko budowniczego figurowało na liście osób przeznaczonych do wysie­ dlenia do krakowskiego getta4*9. Następnie trafił do obozu Płaszów, gdzie zginął420. Wybrane prace Izydora Goldbcrgcra: - 1928-1929 - dom czynszowy przy ul. Urzędniczej 11, - 1927-1929 - dom w oficynie w real­ ności przy ul. Sarego 8,

- 1929 - dom czynszowy przy ul. Kujawskiej 10, - 1929-1930 - dom czynszowy przy ul. Józefitów 6, - 1931 - dom czynszowy przy ul. Szlak la, - 1931-1932 - dom modlitwy Stowarzyszenia Modłów i Dobroczynności im. błp. Markusa Tignera w oficynie przy ul. Grodzkiej 28/30,

- 1933-1934 - dom czynszowy przy ul. Kazimierza Wielkiego 58, “ 1933-1934 - dom czynszowy przy ul. Konarskiego 42, “ 1933-1934 - dom czynszowy przy ul. Urzędniczej 29,

81

- 1934—1935 ~ dom czynszowy przy ul. Emaus 14, narożnik z ul. Jaxy Gryfity 8,

GOLDWASSER P1NKUS/PINCHAS (FILIP)

“ 1934-1935 - dom czynszowy przy ul. Jaxy Gryfity 2, narożnik z ul. Królowej Jadwigi 19, - 1934-1935 - domy czynszowe przy ul. Jaxy Gryfity 4 i 6,

- 1935-1936 - dom czynszowy przy ul. Żuławskiego 3, - 1935-1937 - dom czynszów}' przy ul. Kościuszki 58, - 1936 - domy czynszowe przy ul. Mazowieckiej i6a i zób,

- 1936 - dom czynszów}' przy ul. Żuław­ skiego 8a, narożnik z ul. Kolberga 17, - 1936-1937 - dom czynszowy przy ul. Chopina 12, - 1936-1937 - dom czynszowy przy ul. Szymanowskiego 8, - 1936-1937 - dom czynszowy przy ul. Rzeźniczej 3,

EIŻ. P. GOLDWASSER RZĄD. UPOW. INŻYNIER CYWHOT i BUDOWNICZY

KRAKÓV

.

x

- 1936-1939 - dom czynszowy przy ul. Szymanowskiego 7, - 1937—1938 - dom czynszowy przy ul. Żuławskiego 7,

- 1937-1939 - dom czynszowy przy ul. Podbrzezie 5, - 1938-1939 - dom czynszowy przy ul. Pawlikowskiego 6.

82

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Urodził się 8 sierpnia 1879 roku w Krakowie. Był synem Jakuba i Amalii Rothblum42’. W okresie mię­ dzywojennym budowniczy używał imienia Filip, ale prawdopodobnie zmiany imienia nie przepro­ wadził drogą prawną. Jako jedyny z grona opisanych w książce architektów i budowniczych, Goldwasser swoją

Portret Ludwika Gutmana wykonany przez Franciszka l\irka, lata 30. xx wieku

Techników i Przemysłowców Budowlanych w Kra­ kowie4*'. W 1927 roku był członkiem Stowarzysze­ nia Nadzieja pomagającego chorym żydowskim uczniom szkół średnich i wyższych4*4.

Budowniczy przeżył wojnę, prawdopodobnie ukry­ wał się na aryjskich papierach. Po wojnie miesz­ kał przy ul. Sobieskiego i6b, zajmując mieszkanie nr 5. Zmarł 18 listopada 1946 roku w wyniku udaru mózgu4’5. Został pochowany na cmentarzu przy ul. Miodowej.

GUTMAN LUDWIK (LASAR)

Inżynier LUDWIK GUTMAN ARCnrrEKT-BU DO WN1CZY ZAPRZYSIĘŻONY ZNAWCA SĄDOWY

w KRAKOWIE.

Urodził się 16 lipca 1874 roku w Krakowie. Był synem Heinricha i Rosali Schernann4^. W metryce urodzin został odnotowany z imionami Lasar vel Ludwik. W roku 1890 Gutman rozpoczął naukę na Wydziale Budowlanym Szkoły Przemysłowej w Krakowie4’7. Szkołę tę ukończył w 1894 roku. Trzykrotnie przystępował do egzaminu głównego, ostatecznie zdał go dopiero w 1897 roku4”. 25 maja 1907 roku Gutman otrzymał pozwole­ nie na wykonywanie zawodu budowniczego4*9. Jak większość krakowskich budowniczych prowadził własne przedsiębiorstwo. Z tego roku pochodzą

94

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

także jego najstarsze znane prace. Klientami Gut­ mana były przede wszystkim osoby pochodzenia żydowskiego. Budowniczy projektował domy czynszowe skalkulowane na zysk właścicieli, bez większej dbałości o szczegóły i wykończenie. Część z nich reprezentowała zmodernizowany historyzm i charakteryzowała się secesyjnymi, mało wyrafi­ nowanymi detalami. W okresie międzywojennym budowniczy uży­ wał tytułu inżyniera, co najpewniej wynikało ze zmiany przepisów austriackich w roku 1917. Na ich mocy między innymi dotychczasowi absolwenci Szkoły Przemysłowej otrzymywali prawo do tytułu

inżyniera po wykazaniu, że przepracowali osiem lat w zawodzie na stanowisku kierowniczym lub prowadząc własne przedsiębiorstwo. Rozporządze­ nie to obejmowało także oficerów, którzy ukoń­ czyli wyższy kurs inżynierii lub kurs dla oficerów inżynierii albo zdobyli wykształcenie inżynierów artylerii na wyższym kursie artylerii ’90. W okresie międzywojennym Gutman posiadał uprawnienia biegłego sądowego w sprawach budowlanych, z wyjątkiem budynków zabytkowych’9'. W lipcu 1931 roku na łamach „Nowego Dzien­ nika” budowniczy zamieścił swoją reklamę: „Rze­ czoznawca sądowy inż. Ludwik Gutman architekt budowniczy powrócił, przyjmuje od godziny 3-6 tej. Kraków ulica Jakóba L. 19”492. W okresie mię­ dzywojennym budowniczy działał mniej prężnie. W 1922 przygotował projekt nadbudowy dru­ giego piętra szkoły Talmud Tora przy ul. Estery 6. W latach 1921-1926 zaprojektował własny dom, połączony ze składem materiałów budowlanych przy ul. Jakuba 19’93. Był to skromny jednopię­ trowy budynek oficynowy. Gutman odgrodził go od ulicy wysokim kamiennoceglanym murem z arkadowymi blendami, całkowicie izolującym wewnętrzną zabudowę. Ponieważ Gutman niesłusznie posługiwał się tytułem architekta, jego nazwisko figurowało na listach sarp, które zwalczało ten proceder. Pojawiło się ono między innymi w piśmie do Starosty Grodz­ kiego z 5 maja 1936 roku z prośbą, by budowniczy poniósł konsekwencje za umieszczenie tego tytułu na reklamie swej działalności494.

mościach należących do gminy. Prawdopodobnie 29 grudnia budowniczy brał udział w inspekcji zabytków i budynków na Kazimierzu495. Później przeprowadził się do Niepołomic, skąd w sierpniu 1942 roku został wysiedlony do getta w Wieliczce. Zginął w tym samym roku w obozie koncentracyj­ nym w Bełżcu496.

Wybrane prace Ludwika Gutmana:

- 1907-1908 - przebudowa domu czynszowego przy ul. Sarego 15, - 1908 - dom przy ul. Kalwaryjskiej 76,

- 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Łobzowskiej 45, narożnik z ul. Szlak 2, plany dodatkowe wykonał Jan Peroś, - 1910 - projekt odbudowy domu czynszowego przy ul. Miodowej 41, narożnik z ul. Szeroką 1, - 1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Brzo­ zowej 20/22, narożnik z ul. Miodową 30,

- 1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Die­ tla 13, narożnik z ul. Orzeszkowej 1, - 1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Kurko­ wej 1, narożnik z ul. Zygmunta Augusta 9, - 1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Rabina Meiselsa 2, narożnik z ul. Augustiańską 6,

♦

Jesienią 1940 roku Ludwik Gutman mieszkał w swoim dotychczasowym domu przy ul. Jakuba 19. W grudniu stanął na czele Wydziału Budowlano-Zabytkowego powołanego wówczas przez Judenrat na polecenie władz niemieckich. Wydział ten miał się zajmować pracami remontowymi na cmentarzach, w synagogach i w innych nierucho­

- 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Barskiej 15, - 1911-1912 - domy czynszowe przy ul. Kremerowskiej 8 i 10,

- 1911-1912 - domy czynszowe przy ul. Orzeszkowej 6 i 8,

95

- 1912-1913 - dom czynszowy przy ul. Kołłątaja 3,

RZĄD. UPRAWN. fN±. ARCHITEKT

HENRYK HABER KRAKÓW,

ZYBLIKIE WIOZĄ 1O.

- 1912-1913 - dom czynszowy przy ul. Starowiślnej 18, - 1922 nadbudowa 2 piętra nad szkolą Talmud Tora w narożniku ul. Estery 6 i ul. Warszauera 2, - 1922-1926 - dom własny przy ul. Jakuba 19.

HABER HENRYK IZYDOR

Urodził się 16 marca 1907 roku w Krakowie. Był synem Wolfa Wilhelma i Alte Scheindel (Salomei) Beckmann Pechner497. Imię otrzymał po dziadku ze strony matki. Henryk Haber był absolwentem Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej, którą praw­ dopodobnie ukończył w 1930 roku49’. W 1933 roku pracował w przedsiębiorstwie Saula Wexnera

96

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

i Henryka Jakubowicza, jednej z największych firm architektoniczno-budowlanych w Krakowie. Archi­ tekt mógł być autorem lub przynajmniej współau­ torem części projektów powstałych w tym przed­ siębiorstwie, jednak cała zachowana dokumentacja projektowa została podpisana przez jego właści­ cieli. Pod koniec lat trzydziestych xx wieku pra­ cował już samodzielnie, jednak nie wiadomo, czy zrezygnował z wcześniejszej pracy w przedsiębior­ stwie Wexnera i Jakubowicza. Z1937 roku pochodzi jedyny znany przedwojenny projekt architekta, jest nim plan przebudowy portalu sklepu Abrahama i Erny Wallachów przy ul. Augustiańskiej 14, który jednak nie został wykorzystany do przebudowy499. Podczas studiów (na pewno w roku akade­ mickim 1926/1927) Haber był członkiem Związku Żydowskich Studentów Politechniki we Lwowie500. Należał do grupy żydowskich inżynierów i archi­ tektów, którzy w 1936 roku rozpoczęli starania o założenie Związku Inżynierów Żydów w Krako­ wie50’. W styczniu następnego roku, kiedy organi­ zacja ta zaczęła oficjalnie funkcjonować, architekt został członkiem jej zarządu502. Architekt należał także do założonego w 1937 roku w Krakowie Wszechstronnego Bloku Żydów Polskich, którego celem była „zbiorowa

praca nad zorganizowaniem żydów polskich dla polskiej pracy państwowej na zasadach rzeczywi­ stej równości obywatelskiej [oraz] wychowywanie zastępów młodzieży na pracowników tej idei”5OJ. Haber był członkiem zarządu tego stowarzyszenia. Od 1935 roku Henryk Haber wraz ze swoją mał­ żonką Ireną był członkiem zarządu fabryki Sanita

produkującej i rozprowadzającej makaron oraz inne przetwory z mąki (później była to fabryka prze­ tworów spożywczych), której współzałożycielami w 1926 roku byli rodzice Ireny, Eleonora i Stanisław Goldmanowie. Siedziba tego przedsiębiorstwa mieściła się w domu Goldmanów przy ul. Szew­ skiej 17, a jej zakład przetwórczy znajdował się na Prądniku Czerwonym, przy obecnej ul. Woronicza 7504. W latach 1938-1939 Henryk Haber mieszkał w Warszawie przy ul. Siennej 36 lub 37. W tym okre­ sie był zajęty projektem poczty, ale z braku źródeł, nie można sprecyzować, o jaki budynek chodziło. Richard Haber, syn architekta pamięta, że jego ojciec projektował także dla fabryki czekolady E. Wedla.

Zaraz po wybuchu wojny architekt wrócił do Krakowa, na pewien czas wyjechał do Lwowa, ale wrócił na prośbę żony. Od czerwca 1940 roku pra­ cował w zakładzie artystyczno-ślusarskim Fran­ ciszka Wesely przy ul. Grzegórzeckiej 43 i zajmował się pracami budowlanymi505. W 1940 roku wyko­ nał projekt stropu żelbetowego nad jednopiętro­ wym budynkiem oficynowym tego zakładu oraz jego ogrodzenie506. W tym czasie mieszkał wraz z rodziną w domu przy ówczesnej ul. Pierackiego 21 [obecnie ul. Studencka], zajmując mieszkanie nr 1. W kamienicy tej jego małżonka pracowała w Księgarni Lingwistycznej, będącej pod zarządem komisarycznym, a przed wojną należącej do jej ojca Stanisława Goldmana. Później Haberowie przepro­ wadzili się na Prądnik Czerwony, do wspomnianej fabryki Sanita. 21 marca 1941 roku, w dniu zamknię­ cia krakowskiego getta, rodzina Haberów przenio­ sła się do niego. Nieco później architekt zajmował się budową różnych budynków na terenie obozu Płaszów, pracował także w nieznanej bliżej fabryce, z której uciekł podczas likwidacji getta 13 marca 1943 roku. Rodzinie architekta udało się przedostać do Wieliczki. Tam ukrywali się na aryjskich papie­ rach. Mieszkali w domu przy ul. Kościuszki 37.

Henryk Haber posiadał dokumenty po Adamie Haberce, urodzonym 23 listopada 1905 roku w Gie­ bułtowie, a zamordowanym w 1940 roku w Char­ kowie. W Wieliczce architekt pracował w garbarni Rubina Perlbergera. W tym okresie został namó­ wiony do ucieczki na Węgry przez inżyniera Hen­ ryka Reissa, swojego przedwojennego przyjaciela. Pierwszy wyruszył Reiss wraz z żoną i córką, a dwa dni później, prawdopodobnie z 21 na 22 stycznia 1944 roku, Haberowie507. Rodziny miały opłaco­ nych przewodników, którzy przeprowadzili ich z Piwnicznej przez Słowację do Koszyc, wówczas węgierskiego, nadgranicznego, miasta. Tam wsie­ dli do pociągu do Budapesztu, do którego dotarli 14 lutego508. Na początku marca uzyskali doku­ menty wystawione przez Węgiersko-Polski Komitet Opieki nad Uchodźcami na fałszywe nazwiska. Na pobyt w Budapeszcie otrzymali 10 dni, następnie wyjechali do obozu dla uchodźców w Kadarkut. Był to jednak obóz otwarty, co w praktyce oznaczało, że każdy z uchodźców mieszkał w wynajętym miesz­ kaniu, które sam opłacał i otrzymywał zasiłek. Sytu­ acja zmieniła się po zajęciu Węgier przez Niemcy, podczas przymusowej komisji lekarskiej, na której musieli stawić się wszyscy mężczyźni mieszkający w Kadarkucie odkryto pochodzenie Habera i jego syna Ryszarda509. Rodzina architekta trafiła do obozu w Vamosmikola. Podczas deportacji lud­ ności żydowskiej do Oświęcimia, Haberom udało się uciec. Wrócili do Budapesztu, gdzie ukrywali się do końca wojny, jako rodzina Haberko. Po jej zakończeniu wrócili do Krakowa i zamieszkali przy al. Krasińskiego 12. Od 1 października 1945 roku do wiosny 1948 roku mieszkali przy ul. Kapucyńskiej 3,

Inż. Arch. HABER HENRYK

Miejski Dom Wycieczkowy przy ul. Oleandry 4, około 1932 roku

116

LEKSYKON ARCHITEKTOM/I BUDOWNICZYCH...

budowlanymi, tudzież do sporządzania projektów (planów) robót budowlanych wszelkiego rodza­ ju”6-’0. Złożenie egzaminu w Ministerstwie Robót Publicznych i uzyskanie uprawnień do wykony­ wania zawodu było zapewne podstawą do następ­ nego awansu. 1 lipca tego samego roku architekt decyzją prezydenta Rollego awansował do funkcji starszego referenta6-”. Od roku 1932 Kreisler posia­ dał uprawnienia rzeczoznawcy budowlanego dla Magistratu6-*1. Kolejnym awansem zawodowym Kreislera było otrzymanie posady kierownika oddziału, stanowisko to zostało powierzone archi­ tektowi przez Mieczysława Kaplickiego, będącego od lutego 1933 roku prezydentem miasta. Funkcję tę pełnił od 1 listopada 1934 roku do wybuchu 11 wojny

światowej643, i lipca 1936 roku prezydent Kaplicki nadał mu tytuł radcy budowlanego644. Kreisler był autorem lub współautorem obiektów, które powstały głównie z inicjatywy władz miasta. Pierwszym zadaniem przydzielonym mu podczas praktyki w urzędzie Budownictwa Miejskiego był udział w przygotowaniu projektów odbudowy sali posiedzeń krakowskiego Magistratu, która spłonęła 26 maja 1926 roku. Przy tym przedsięwzięciu praco­ wał wspólnie z Czesławem Boratyńskim i Romanem Stadnickim, pod nadzorem Wacława Nowakow­ skiego. Nie wiadomo, jak wyglądał podział ich obo­ wiązków przy tej realizacji, na podstawie analizy formalno-genetycznej część z zachowanych projektów i rysunków można przypisać Kreislerowi, trudno jednak dociec, czy architekt wymyślił ich formę, czy tylko narysował. Są to między innymi projekty ław dla rajców wraz z fotelami, trybuna, fotel przewodni­

czącego, meble wfoyer, strop nad galerią dla publicz­ ności oraz stolarka drzwiowa645. Projekty, według których przeprowadzono odbudowę sali posiedzeń, estetyką form nawiązywały do zmodernizowanego historyzmu, z noemanierystycznymi i neobarokowymi elementami, oraz art deco. Autorzy projektu świadomie dążyli do archaizacji, inspirując się po części poprzednim wystrojem i być może reprezen­ tacyjnymi wnętrzami wawelskimi, z Salą Senatorską na czele. W tym celu zrekonstruowano pseudokasetonowy strop z profilowanymi belkami, wsparty na kroksztynach, oraz szeroki pas fryzu. Ściany otrzymały marmoryzację w typie stucco lustro. Sala posiedzeń należy do najciekawszych realizacji z zakresu wystroju wnętrz powstałych w Krakowie w latach dwudziestych xx wieku i reprezentuje tak zwaną szkołę krakowską. Za udział w odbudowie sali posiedzeń Kreisler otrzymał list z podziękowaniem od prezydenta Rollego o treści: „[...] wobec zakoń­ czenia robót około odbudowy sali Rady miejskiej wyrażam Panu za gorliwe i sumienne wywiązanie się z nałożonych nań obowiązków służbowych, a nadto za przysporzenie miastu nowego dzieła sztuki archi­ tektonicznej, świadczącego wymownie o wysokiej

kulturze Krakowa w dobie obecnej, podziękowanie i uznanie w imieniu służby [..J”646. Około 1927 roku Kreisler (samodzielnie lub w zespole) sporządził projekt zawierający rozmiesz­ czenie budynków katowickiej politechniki, która miała powstać z inicjatywy Michała Grażyńskiego, ówczesnego wojewody śląskiego647. Nieznane są kulisy powierzenia mu wykonania tego projektu. Nie można wykluczyć, że w pracach uczestniczyli także Czesław Boratyński i Roman Stadnicki, kole­ dzy architekta z urzędu Budownictwa Miejskiego. Budowę katowickiej politechniki zaplanowano w zachodniej dzielnicy miasta, Ligocie. Wspo­ mniany projekt oprócz budynków zaprojektowanych z myślą o szkole politechnicznej zawiera także rzuty obiektów związanych ze służbą zdrowia. W sumie zaznaczono na nim 20 budynków. Są to między innymi: główny budynek politechniki, pracownia chemiczna, laboratoria, domy profesorów i lekarzy, dom akademicki, szpital z różnymi specjalistycz­ nymi pawilonami, szkoła pielęgniarek oraz instytut bakteriologiczny. W związku z ogromnymi kosz­ tami nie doszło do realizacji założenia. Zapewne w związku z opracowaniem tego projektu Kreisler, Boratyński i Stadnicki zostali zaproszeni do kon­ kursu zorganizowanego przez Urząd Wojewódzki w Katowicach na projekt sanatorium dla powstań­ ców i inwalidów wojennych w Jastrzębiu Zdroju. Ich pracę, ale z pewnymi modyfikacjami przeznaczono do realizacji. W marcu 1928 roku ten sam zespół z Krakowa poproszono o wzięcie udziału w konkur­ sie na Śląskie Techniczne Zakłady Naukowe, które powstały w Katowicach zamiast politechniki648. W roku 1928 Kreisler przygotował projekt prze­ budowy kaplicy Najświętszego Serca Jezusa na tere­ nie Miejskich Zakładów Sanitarnych przy obecnej ul. Prądnickiej 80649. Budynek powstał w latach 1915-1916 według projektu Zygmunta Nowickiego. Kaplica była niedużym pomieszczeniem z ukła­ dem pseudodwunawowym. Została dobudowana do wschodniej ściany jednego z budynków daw­ nego zakładu kontumacji, wybudowanego jeszcze

117

w latach dziewięćdziesiątych xix stulecia. Plany przygotowane przez Kreislera dotyczyły wydłu­ żenia i poszerzenia budynku ze zmianą elewacji i więźby dachowej. W efekcie przebudowy kaplica otrzymała układ pseudobazylikowy. Elewacje kaplicy zostały utrzymane w prostych formach. Fasadę zakończono trójkątnym szczytem z deko­ racyjną sygnaturką o neobarokowych, ale zmoder­ nizowanych wolutach. Narożniki budynku Kreisler wzmocnił przyporami z wyeksponowanymi poje­ dynczymi ciosami wapiennymi. W latach 1928-1929 pracował nad projektem miejskiego domu wycieczkowego. Przygotował kilka wersji projektowych w dwóch lokalizacjach: przy ul. Pomorskiej oraz w narożniku ul. Słonecz­ nej (obecnej ul. Prusa) i ul. Fałata. Ostatecznie budowę domu wycieczkowego przeprowadzono w latach 1929-1931 przy ul. Oleandry 4650. Miejski

Dom Wycieczkowy z pewnością należy do naj­ ciekawszych realizacji w Krakowie z przełomu lat dwudziestych i trzydziestych xx wieku, a przy tym jest jedną z najlepszych koncepcji projektowych w dorobku Kreislera. Był to pierwszy funkcjonalistyczny budynek w Krakowie. Powstał w cza­ sie, gdy pod Wawelem dominowała architektura umiarkowanie modernistyczna, niewolna od tra­ dycyjnych, historyzujących detali. Kreisler stwo­ rzył interesujący projekt, który niestety nie został konsekwentnie zrealizowany, niemniej jednak architektura tego gmachu plasowała go w czołówce modernistycznych realizacji międzywojennego Krakowa. W chwili otwarcia był on najbardziej nowoczesnym budynkiem publicznym w mieście. Niestety, po wojnie dom wycieczkowy został czę­ ściowo przebudowany. W roku 1976 nadbudowano czwarte piętro nad jego południowym skrzydłem,

-4 Cegiełka z projektem Muzeum Narodowego w Krakowie, 1935 rok

PROJEKT

118

GMACHU

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

MUZEUM

NARODOWEGO

W

KRAKOWIE

w związku z czym budynek stracił dobre proporcje, taras i tarczę zegarową. 28 kwietnia 1930 roku Kreisler uzyskał pozwole­ nie od prezydenta miasta na wykonanie projektów domów robotniczych dla nowo założonej Krakow­ skiej Spółdzielni Mieszkaniowej, która powstała z inicjatywy robotników i działaczy społecznych dla uboższej ludności miasta65'. Pierwszą inwesty­ cją spółdzielni miała być budowa funkcjonalistycznego bloku przy ul. Parkowej 15-17 dla pracowni­ ków Monopolu Tytoniowego i fabryki Solvay. Przy tej realizacji Kreisler współpracował z Czesławem Boratyńskim. Ich projekt dotyczył budowy obszer­ nego, czteropiętrowego bloku o zróżnicowanej wielkości mieszkań. W budynku miały przeważać kawalerki i mieszkania jednopokojowe z wnękami kuchennymi. Zaprojektowali także kilka mieszkań trzypokojowych z łazienkami, których nie było

w mniejszych lokalach. Łazienki, ale też pralnia z maglem i inne pomieszczenia gospodarcze, w tym sklep, znaleźć się miały w suterenach. Ważną rolę w projekcie odgrywały galeriowe klatki schodowe umieszczone na zewnątrz, które miały organizować życie mieszkańców poprzez ułatwienie nawiązywa­ nia sąsiedzkich kontaktów. Budowę bloku według projektu Boratyńskiego i Kreislera przeprowadzono jedynie do wysokości parteru. W takim stanie budowa istniała do roku 1937. W tym czasie rozwa­ żano likwidację spółdzielni. Jej sytuacją zaintereso­ wał się Związek Zawodowy Kolejarzy, który przejął prowadzenie inwestycji652. Zmiana inwestora łączyła się także ze zmianą projektu, którego nie opraco­ wali już Boratyński i Kreisler, pomimo to blok przy ul. Parkowej był błędnie uważany za ich projekt655. Od końca lat dwudziestych Kreisler był zaanga­ żowany w powstanie projektu budynku Muzeum

Brama do synagogi Remu z kratą zaprojek­ towaną przez Edwarda Kreislera, 1934 rok

122

w swoim curriculum ritae668. Pierwotnie plano­ wano budowę jednopiętrowego budynku na pla­ nie wydłużonego prostokąta i trzech połączonych z nim bocznych parterowych pawilonów, jednak ostatecznie wzniesiono tylko dwa z nich. Archi­ tektura budynku była utrzymana w prostych for­ mach, wynikających z jego funkcji. Najciekawszy wyraz nadano elewacji frontowej oraz południo­ wej. Fasadę w środkowej części pierwszego piętra zaakcentowano wykuszem wspartym na czterech filarach. To rozwiązanie nadało bryle optycznej lekkości, a zarazem przełamało monotonię pozo­ stałych elewacji. Wykusz podkreśla płaskorzeźba ze sztucznego kamienia przedstawiająca brata Alberta, autorstwa Ludwika Pugeta. Natomiast elewację południową zaakcentowano dużym oknem z geo­ metrycznymi podziałami z betonowych kształtek. Podziałom okna nadano formę kwadratu z rombem oraz kwadratu podzielonego na cztery części, two­ rzącego formę krzyża. Elementy te nawiązywały do motywów wykorzystywanych przez Augustea Perreta. Na tle okna umieszczono betonowy krzyż. Ta część budynku otrzymała bardziej efektowną formę, gdyż była jedną ze ścian kaplicy umiesz­ czonej na pierwszym piętrze schroniska. Stanowiła ona jej ścianę ołtarzową, a zarazem była jedynym oknem doświetlającym wnętrze kaplicy. Otwarcie schroniska odbyło się 2 lipca 1938 roku669. W latach 1935-1937 Kreisler i Boratyński praco­ wali nad projektem pawilonu Krakowskiego Towa­ rzystwa Przeciwgruźliczego przy ul. Reymonta 18, który miał mieścić zakład profilaktyczny przezna­ czony dla dzieci z ubogich rodzin670. Ich koncepcja dotyczyła budynku na planie wydłużonego prosto­ kąta z dwoma poprzecznymi aneksami od frontu i od ogrodu. Budynek był parterowy, z nieco wyż­ szą częścią aneksową od frontu, gdzie znajdowało się mieszkanie dozorcy. Na parterze umieszczono między innymi klasy, salę zabaw, kuchnię z jadal­ nią, gabinet lekarski i kancelarię. Architektura budynku odznacza się oszczędną formą inspi­ rowaną funkcjonalizmem. Kompozycje elewacji

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

pawilonu zostały ograniczone do rozmieszczenia okien o zróżnicowanej wielkości, wynikającej z programu funkcjonalnego budynku. W projek­ cie zwraca uwagę elewacja południowa. Została ona przeszklona dużymi oknami przebiegającymi prawie przez całą wysokość ściany. W tej części budynku architekci zaprojektowali obszerny taras z zejściem do ogrodu. Uroczyste otwarcie pawi­ lonu odbyło się 29 czerwca 1938 roku, jednak prace budowlane prowadzono do roku następnego. Około roku 1937 Kreisler sporządził przynaj­ mniej dwie wersje projektowe strażnicy pożarnej, która miała powstać w narożniku ul. Wielickiej i obecnej Powstańców Wielkopolskich67'. Inwestycję tę zaplanowano w programie inwestycyjnym z roku 1937 na lata 1936/37-1943/44672. Niektóre z zachowa­ nych planów są sygnowane przez Boratyńskiego,

ale trudno stwierdzić, czy brał on udział w procesie projektowania, czy podpisał je z racji sprawowa­ nego urzędu. Raczej jednak nie przygotowywał tych projektów, architekt bowiem nie wspomniał o nich w swoim curriculum vitae. Wszystkie plany strażnicy pożarnej pozostały na papierze. Wybuch u wojny światowej uniemożliwił ich realizację. Oprócz obowiązków związanych z projektowa­ niem budynków użyteczności publicznej Kreisler zajmował się także mniejszymi zleceniami. Podczas swojej trzynastoletniej pracy w Magistracie wyko­ nał między innymi projekt adaptacji kamienicy Szołajskich na cele wystawowe Muzeum Narodo­ wego (wspólnie z Boratyńskim) oraz pracował przy przebudowie Domu Jana Matejki673. W roku 1936 architekt zaprojektował wnętrze sklepu Elektrowni Miejskiej, który zajmował część pomieszczeń par­ teru Teatru Starego przy ul. Jagiellońskiej674. Zajmo­ wał się także przygotowaniem oprawy artystycznej różnych uroczystości, między innymi obchodu dwieście pięćdziesiątej rocznicy odsieczy wiedeń­ skiej, pogrzebu Józefa Piłsudskiego czy złożenia ziem z lotnisk polskich na kopcu marszałka na Sowińcu. Znane są także prace, które Kreisler przepro­ wadził poza urzędem miasta. Zapewne stało się to za pozwoleniem jego przełożonych z Magistratu. W 1932 roku architekt był zaangażowany w prace restauracyjne synagogi Remuh, którym przewo­ dził Herman Gutman. Udział Kreislera w tym przedsięwzięciu został odnotowany przez „Nowy Dziennik”: „[...] wreszcie, jeden z najwybitniej­ szych architektów krakowskich młodego pokole­ nia [...] inż. Edward Kreisler zaprojektował kilka szczegółów architektonicznych, między innymi główne wejście i bramę świątyni”675. W 1932 roku architekt otrzymał od prezydenta miasta pozwo­ lenie na wykonanie projektów rozbudowy szpitala żydowskiego przy ul. Skawińskiej 8, jednak przy rozbudowie budynku nie skorzystano z jego kon­ cepcji. W 1937 roku, wspólnie z Alfredem Diintuchem i Józefem Taubem, zaprojektował pomnik upamiętniający żołnierzy żydowskich poległych

w walkach o niepodległość Polski w latach 1914— 1921676. Inicjatywa jego powstania należała do Związku Żydów Uczestników Walk o Niepodle­ głość Polski w ramach akcji uporządkowania gro­ bów wojennych na cmentarzu przy ul. Miodowej, podjętej wspólnie z Izraelicką Gminą Wyzna­ niową677. Pomnik ten został zniszczony podczas 11 wojny światowej. W roku 1938 architekt był zaangażowany w przygotowanie projektów odbu­ dowy cmentarza żydowskiego przy ul. Szerokiej67’. Cmentarz ten miał zostać odnowiony z inicja­ tywy Stowarzyszenia Humanitarnego „Solidar­ ność” Bnei Brith oraz zarządu Izraelickiej Gminy Wyznaniowej. Prace dotyczyć miały odnowienia muru oraz uporządkowania właściwej nekropolii. Nie wiadomo jednak, czy przed wybuchem wojny cmentarz odrestaurowano. Z pracą w krakowskim Magistracie związane były zagraniczne wyjazdy Kreislera. W grudniu 1928 roku Kreisler i Boratyński odbyli podróż do Niemiec i Czech. Architekci planowali także wyjazd do Austrii, Francji, Belgii i Holandii, ale planów tych nie zrealizowali679. Ich podróż trwała miesiąc. W tym czasie zwiedzili: Wrocław, Ber­ lin, Szczecin, Hamburg, Kolonię, Frankfurt nad Menem, Norymbergę oraz Pragę. W miastach tych interesowały ich budynki publiczne (muzea, hale targowe) i cmentarze. Wyjazd miał związek z nowymi inwestycjami w Krakowie, szczególnie z budową gmachu Muzeum Narodowego i halami targowymi. Podczas tej podróży architekci zwracali także uwagę na rozwiązania dotyczące oświetle­ nia ulic, reklam świetlnych, słupów reklamowych, stacji transformatorowych i przystanków tramwa­ jowych. Po podróży przygotowali sprawozdanie, które następnie zostało opublikowane na łamach „Dziennika Rozporządzeń”680. Latem 1934 roku Kreisler z Boratyńskim oraz Feliksem Koperą, dyrektorem Muzeum Narodo­ wego w Krakowie, pojechali na konferencję muze­ alną do Madrytu, zorganizowaną przez Instytut Współpracy Intelektualnej przy Lidze Narodów,

123

-> Dom czynszowy przy ul. Lenartowi­ cza 13, 2013 rok

dotyczącą budowy muzeów681. Na konferencji przedstawili projekty powstającego w Krakowie budynku Muzeum Narodowego, które spotkały się z dużą aprobatą. Krakowska prasa donosiła: „[•••] plany nowego krakowskiego muzeum wzbudziły zainteresowanie i uznanie delegatów muzeów z całego świata. [...] Jak wielki jest to zaszczyt dla Polski, świadczy fakt, że z innych państw europej­ skich żadne nie odniosło takiego sukcesu. [...] Największem atoli powodzeniem było dla delegatów krakowskich pełne uznanie, z jakiem się spotkali na plenum obrad, gdy się przekonano, że plany nowego gmachu Muzeum Narodowego odpowia­ dają wszystkim wymogom poruszonym i zaleca­ nym na kongresie6*1”. Podczas podróży delegacja z Krakowa zwiedziła kilka muzeów w Szwajcarii, Hiszpanii oraz Niemczech683. W lipcu 1937 roku Kreisler dołączył do grupy pracowników Magistratu delegowanych przez Zarząd Miejski na kongres urbanistyczny i miesz­ kaniowy „Sztuka i technika w życiu współczesnym” odbywający się w Paryżu. Tym razem architekt pojechał na własny koszt6*4. Oprócz udziału w kon­ gresie delegacja z Krakowa miała udać się do kilku miast Belgii, Holandii, Austrii i Niemiec w celu zapoznania się z ich rozwiązaniami urbanistycz­ nymi oraz ze sposobami budowy i wyposażenia technicznego budynków muzealnych. Niestety, nie można opisać przebiegu tego wyjazdu. Z powodu pracy w Magistracie Kreisler nie mógł prowadzić prywatnej praktyki architek­ tonicznej. Od około 1934 roku współpracował z Jakubem Janem Spirą, inżynierem i zaprzysiężo­ nym biegłym sądowym do spraw budownictwa, konstrukcji żelbetonowych i stalowych. Spira jako konstruktor nie posiadał uprawnień do sporządza­ nia projektów architektonicznych685. Na podsta­ wie wspomnień Adama Kreislera, syna architekta, sądzić należy, że przechowywane w Archiwum Narodowym w Krakowie plany kamienic, sygno­

wane przez Spirę, przynajmniej częściowo wykonał Kreisler. Owocem ich współpracy był na pewno

124

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

dom czynszowy przy ul. Lenartowicza 13, powstały w latach 1938-1940686. Prawdopodobnie zbudowali także kamienice przy ulicach: Lea zob (1935-1936), Krowoderskiej 72 (1936), Asnyka 10 (1936-1937), Pawiej 12, narożnik z ul. Worcella 11 (1937-1938) oraz Worcella 9 (1937-1938)687. W roku 1937 powstał projekt kamienicy przy ul. Urzędniczej 15, której budowy nie podjęto688. Razem wykonali także projekt budynku Stowarzyszenia Ochrony Star­ ców' Żydowskich Asyfas Skeinim przy obecnej

ul. Chmielowskiego 6 (1937-1940)689. Kreisler był członkiem Związku Architektów Województwa Krakowskiego, w 1934 roku prze­ mianowanego na Stowarzyszenie Architektów

Rzeczypospolitej Polskiej. W roku 1929 pełnił obowiązki jego skarbnika690. W roku 1931 został wybrany na członka stałego sądu koleżeńskiego691. Prawdopodobnie należał także do Związku Inży­ nierów Żydów w Krakowie. W krakowskim Magistracie pracował do wybuchu 11 wojny światowej. Został zwolniony 30 września 1939 roku. W jego aktach osobowych odnotowano, że zwolnienia dokonano „z uwagi na nieobecność w służbie od pierwszych dni września” 1939 roku691.

* Na początku wojny Kreisler udał się do Lwowa, gdzie mieszkała jego ciotka (siostra ojca) z rodziną693. Wynajął mieszkanie prawdopodob­ nie przy ul. Sykstuskiej. Wkrótce przyjechała do niego żona Michalina z dwójką dzieci: Adamem i Krystyną. We Lwowie Kreisler znalazł pracę w zawodzie, o czym wspomniał w swoim życio­ rysie z 4 września 1945 roku: „[...] z wybuchem wojny znalazłem się we Lwowie, gdzie pracowa­ łem w okresie rosyjskim w wojewódzkim biurze budowlanym jako kierownik grupy projektowa­ nia. W roku 1940 uzyskałem nagrodę konkur­ sową za projekt wnętrza teatru ukraińskiego we Lwowie”694.30 czerwca 1940 roku rodzina Kreisle­ rów wraz z innymi rodzinami żydowskimi przy­ byłymi do Lwowa miała zostać deportowana na Syberię. Losu tego uniknęła dzięki znajomościom architekta z pracy. W ostatniej chwili cofnięto ją

z pociągu. Później Kreisler prawdopodobnie pra­ cował w przedsiębiorstwie budowlanym Johann Pontess Baukonstructionen, które między innymi prowadziło odbudowę dworca głównego, zniszczo­ nego podczas bombardowania miasta w czerwcu 1941 roku. W firmie tej pracowali także inni żydowscy specjaliści z Krakowa. Wśród nich był

inżynier Witold Markus, inżynier Henryk Reiss, inżynier Jakub Jan Spira i jego brat Karol, inżynier Ryszard (?) Mandelbaum, inżynier architekt Zyg­

munt Sandhaus oraz Bartłomiej Lachecki695. Po latach Henryk Reiss napisał, że „w naszej firmie [pracowała] cała krakowska śmietanka inżynierów i architektów”696. W tym czasie Kreisler prawdopo­ dobnie posługiwał się już fałszywym nazwiskiem. Posiadał dokumenty po nieżyjącym Ludwiku Górskim, urodzonym 31 grudnia 1899 roku w Monasterzyskach697. We Lwowie Kreislerowie przebywali do jesieni 1942 roku. Wówczas opu­ ścili miasto z powodu zaostrzenia prześladowań ze strony Niemców i wrócili w rodzinne strony. Przez jakiś czas mieszkali oddzielnie. Edwardowi pomocy udzielił Michał Wierzbicki z żoną Anną698. Wierzbicki był przed wojną kierownikiem Archi­ wum Planów Budownictwa Miejskiego. Kreisler przyjaźnił się z nim od czasu pracy w Magistracie. Wierzbiccy ukryli architekta w swoim domu przy ul. Wodociągowej 28. Nie wiadomo, gdzie w tym czasie ukrywała się żona z córką, natomiast syn Adam przebywał na wsi pod Krakowem. Bez­ pieczne miejsce pobytu dla całej rodziny Kreisle­ rów pomógł znaleźć Jan Krupa, woźny z Magi­ stratu, któremu architekt przed wojną pomagał finansowo. Rodzina Kreislerów zamieszkała we wsi Bugaj pod Kalwarią Zebrzydowską. Mieszkali tam zapewne od jesieni 1943 roku do zakończe­ nia wojny. 20 października 1943 roku otrzymali „policyjne zameldowanie” wystawione przez Urząd Meldunkowy w Kalwarii699. Wynajmowali nieduży pokój w domu pod numer 32, u Wiktorii i Jana Ramzów. Architekt dostał pracę na kolei w miejscowości Stronie, położonej parę kilome­ trów na południowy zachód od Kalwarii Zebrzy­ dowskiej. Budowano tam bocznicę kolejową, przy której pracował jako kreślarz i tłumacz. W tym czasie utrzymywał kontakty z lokalnym oddziałem ak. Kreisler dostarczał informacji o przejazdach niemieckich pociągów z transportami amunicji700. Po zakończeniu wojny Kreislerowie wrócili do Krakowa. Zamieszkali w swoim przedwojen­ nym mieszkaniu przy al. Słowackiego 17/6. Cała rodzina zmieniła wyznanie na chrześcijańskie.

125

Już 10 lutego 1945 roku architekt zgłosił się do pracy w Magistracie, jednak rzeczywiście pra­ cował od 15 marca 1945 roku70*. Został przyjęty w charakterze radcy budowlanego oraz kierow­ nika biura budowy Muzeum Narodowego701. W tym czasie otrzymał propozycję podjęcia pracy w Brukseli (w charakterze architekta miejskiego), z której jednak nie skorzystał, gdyż uważał, że w Krakowie czeka go wiele wyzwań703. W październiku 1945 roku Edward Kreisler został powołany na biegłego sądowego w zakre­ sie architektury i budownictwa dla okręgu Sądu Apelacyjnego w Krakowie. Przysięgę dla biegłych sądowych złożył 16 października przed kierowni­ kiem Sądu Grodzkiego704. W roku 1945, parę miesięcy po zakończeniu wojny, architekt rozpoczął pracę nad Podręczni­ kiem fotografii. Fotografia była jego wielką pasją od czasów studiów we Lwowie. Książka ta ukazała się w roku 1946 nakładem Księgarni Powszechnej. Niestety, autor nie dożył tej chwili. Zmarł 21 kwietnia 1946 roku na zawał serca705. Według rodziny architekta, był on wynikiem stresu związanego z nieprzyjemną atmosferą w pracy706. Architekt został pochowany na cmentarzu Rako­ wickim w Krakowie. Nagrobek zaprojektował dla niego Czesław Boratyński, ale w latach dziewięć­ dziesiątych został on zastąpiony innym.

Boratyńskim i Romanem Stadnickim pod nadzorem Wacława Nowakowskiego, - około 192? - projekt politech­ niki w Katowicach,

- 1927 - projekt konkursowy szpi­ tala Czerwonego Krzyża w Łodzi, - 1927-1928 - sanatorium dla powstań­ ców i inwalidów wojennych im. Mar­ szałka Józefa Piłsudskiego w Jastrzębiu Zdroju, przy ul. Kościuszki 14, wspólnie z Czesławem Boratyńskim i Romanem Stadnickim (obecnie Wojewódzki Szpi­ tal Rehabilitacyjny dla Dzieci), - 1928 - grobowiec rodziny Ostrowskich na cmentarzu Rakowickim, wspól­ nie z Czesławem Boratyńskim, - 1928 - projekt konkursowy Śląskich Tech­ nicznych Zakładów Naukowych w Katowi­ cach, wspólnie z Czesławem Boratyńskim i Romanem Stadnickim, iii nagroda, - 1928-1929 - przebudowa kaplicy Miejskich Zakładów Sanitarnych (obecnie szpital im. Jana Pawła 11) przy ul. Prądnickiej 80,

Wybrane prace Edwarda Kreislera:

- 1926 - projekt konkursowy z godłem „Trójkąt w kole” pensjonatu w Krynicy (Lwigród), wspólnie z Tadeuszem Tarnawą Broniewskim, - 1926 - projekt domu dla Michała Wierzbickiego na Olszy, - 1926-1928 - odbudowa sali posiedzeń Rady iMiejskiej w krakowskim Magistracie przy pl. Wszystkich Świętych 3/4, przy tej reali­ zacji architekt współpracował z Czesławem

126

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

- 1928 (?)-i929 - projekt konkursowy gim­ nazjum i Szkoły Rzemiosł Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej przy ul. Podbrzezie 8-10,11 nagroda, - około 1928-1929 - wstępne projekty miej­ skiego domu wycieczkowego przy obec­ nych ulicach: Pomorskiej, Prusa i Fałata,

- 1929 - projekt konkursowy budynku miesz­ kalnego pracowników Dyrekcji Kolei przy ul. Słowackiego w Katowicach,

- 1929-1931 - Miejski Dom Wyciecz­ kowy przy ul. Oleandry 4,

- 1936-1938 - nowa część szkoły miejskiej przy ul. Loretańskiej 7, narożnik z ul. Studencką 13,

- 1930 - projekt budynku mieszkalnego Krakowskiej Spółdzielni Mieszka­ niowej przy ul. Parkowej 15, wspól­ nie z Czesławem Boratyńskim,

~ 1937 - ogrodzenie Gazowni Miej­ skiej od strony ul. Gazowej,

- 1932 - stacja transformatorowa w parku Jordana od strony al. 3 Maja,

- 1937 - projekt rozbudowy szkoły miejskiej przy ul. Smoleńsk 7, - 1937 - projekt szkoły przy ul. Żuław­ skiego 9, budynek nie powstał,

“ 1933-1939 - gmach Muzeum Narodowego przy al. 3 Maja 1, wspólnie z Czesławem Boratyńskim i Bolesławem Schmidtem, zrealizowano tylko pierwszą część inwestycji,

- 1934 - projekty miejskich hal targowych przy ul. Grzegórzeckiej, Rynku Kleparskim i na parceli Emilewiczów, w okolicy ul. Mitery, wspólnie z Czesławem Boratyńskim, - 1934-1938 - schronisko dla bezdom­ nych mężczyzn im. brata Alberta przy obecnej ul. Nowaczyńskiego 1, wspól­ nie z Czesławem Boratyńskim (?), - około 1935 - projekt budynku straży pożar­ nej w narożniku ul. Wielickiej i obec­ nej ul. Powstańców Wielkopolskich,

- 1935-1937 - pawilon Towarzystwa Prze­ ciwgruźliczego przy ul. Reymonta 18, wspólnie z Czesławem Boratyńskim, - 1936 - aranżacja wnętrza sklepu Elek­ trowni Miejskiej na parterze Teatru Starego przy ul. Jagiellońskiej 1,

- 1936 - dom przy ul. Wodociągowej 28, - 1936-1937 - projekt szkoły powszech­ nej przy obecnej ul. Blachnickiego 1,

- 1937 - pomnik żołnierzy Żydów poległych w walkach o niepodległość Polski w latach 1914-1921 na cmentarzu przy ul. Mio­ dowej, wspólnie z Alferem Diintuchem i Józefem Taubem, obiekt nie istnieje, - 1938 - projekt kawiarni i innych pawilonów w parku Krakowskim, budynki nie powstały.

KUSMER EDMUND Urodził się 15 stycznia 1888 roku w Czerlanach w powiecie Gródek Jagielloński. Był synem Salo­ mona i Pessel Altmann707. W Krakowie na stałe przebywał od stycznia 1918 roku. W spisie miesz­ kańców Krakowa z roku 1921 zapisano, że Kusmer jest porucznikiem inżynierem. W 1922 roku mieszkał w budynku sztabowym na terenie koszar im. króla Sobieskiego przy ul. Warszawskiej708. W 1911 roku ukończył studia na Politechnice Lwowskiej. Drugi egzamin państwowy zdał 2 lipca 1915 roku na Politechnice Wiedeńskiej. W okresie od 1 stycznia 1912 roku do 1 marca 1913 roku prakty­ kował u Karola Richtmanna i Józefa Piątkowskiego we Lwowie. W tym czasie był kierownikiem robót budowlanych i prac konstrukcyjnych, których obliczenia wykonywał sam, oraz autorem projek­ tów domów czynszowych. Następnie od 1 marca

127

AOTOHTIOWAMY IHŹYHIER CYWILNY BUDOWNICTWA OAKÓW, KRUPNICZA L. 12. TELEFON «7!Ł

1913 roku do 1 stycznia 1914 roku był uczniem wspomnianego Piątkowskiego, z takim samym zakresem obowiązków. Podczas I wojny świato­ wej, od 15 grudnia 1915 roku do 1 maja 1918 roku, pracował w służbach budowlanych armii austriac­ kiej. Od 1 czerwca 1920 roku do 25 października 1921 roku zatrudniony był w dziale budownictwa kwaterunkowego Okręgu Generalnego Kraków jako porucznik inżynier. W tym okresie pracował

128

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

przy budowach wchodzących w zakres budownic­ twa lądowego (żelbetonowego) drogowego i przy pomiarach geodezyjnych709. 30 stycznia roku 1922 złożył podanie do Okrę­ gowej Dyrekcji Robót Publicznych w Krakowie o dopuszczenie do egzaminu na koncesjonowa­ nego budowniczego. Od 19 listopada 1923 roku był prokurentem przedsiębiorstwa Beton, zajmującego się działalnością w dziedzinie handlu i przemysłu budowlanego710. Firma ta była własnością Ryszarda Hoffmanna i Wojciecha Pogany. Z okresu 11 Rzeczypospolitej znane są jedy­ nie projekty konstrukcji Kusmera. Na początku lat trzydziestych współpracował z Wacławem Nowakowskim nad projektem kościoła szkolnego w Bochni. Zlecenia od katolickiego kleru w kręgu żydowskich architektów, inżynierów i budowni­ czych należały do rzadkości, tym bardziej udział Kusmera w budowie bocheńskiej świątyni zasłu­ guje na wspomnienie. W 1932 roku przygotował projekt konstrukcyjny domu czynszowego przy ul. Długiej 23, zaprojektowanego przez Bernarda Birkenfelda7”. W 1934 roku Kusmer opracował pro­ jekt konstrukcji kamienicy przy ul. Ariańskiej 8, przebudowanej przez Jakuba i Maksymiliana Silbersteinów711. Od 1937 roku zatrudniony był jako samodzielny inżynier konstruktor w przedsiębior­ stwie Józefa Elsnera, prowadzącego firmę o nazwie Budowle Fabryczne. Pracował przy budowie domu czynszowego przy obecnej ul. Pawlikowskiego 16, należącego do Elsnera i jego małżonki Eleonory, który zaprojektowała Diana Reiterówna. Będąc pracownikiem tego przedsiębiorstwa, zajmował się także budową Huty Aluminium i fabryki Sto­ mil w Stalowej Woli713. W 1938 roku przygotował obliczenia statyczne konstrukcji kamienicy przy ul. Lea 19 do projektu Reiterówny714. Ta ostatnia inwestycja nie została jednak zrealizowana. Kusmer był członkiem lokalnego oddziału Polskiego Związku Inżynierów Budowlanych oraz Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kie­ rowników Robót, Techników i Przemysłowców

Budowlanych w Krakowie7*5. Należał także do Związku Inżynierów Żydów w Krakowie. Na wal­

nym zebraniu 11 stycznia 1939 roku został wybrany na członka zarządu tej organizacji7*6.

Na początku okupacji Kusmer ciągle pracował w przedsiębiorstwie Józefa Elsnera, w latach 1939-1940 wykonywał bliżej niesprecyzowanc prace dla fabryki Solway w Borku Fałęckim. Jesienią 1940 roku mieszkał jeszcze w swoim przedwo­ jennym mieszkaniu nr 5 przy ul. Sienkiewicza jb. Później przeprowadził się do Podgórza i zamieszkał w domu przy ul. Kalwaryjskiej 28/9. 28 paździer­ nika 1942 roku został deportowany z getta w Kra­ kowie do obozu zagłady w Bełżcu, gdzie zginął7’7.

LAMENSDORF HENRYK

(HEINRICH ALOIS)

Urodził się 6 maja 1876 roku w Krakowie. W metryce urodzin został odnotowany z imionami Heinrich Alois7*8. Był synem Aloisa i Cecylii Kreutler oraz bratem opisanego poniżej Stefana (urodzonego w 1886 roku), koncesjonowanego budowniczego oraz szwagrem inżyniera Hermana Fingerhuta. W roku szkolnym 1892/1893 Lamensdorf rozpo­ czął naukę na Wydziale Budowlanym Szkoły' Prze­ mysłowej w Krakowie7*9. Był zdolnym uczniem,

25 listopada 1893 roku „reprezentacja domu modli­ twy i wsparcia Izraelitów postępowych” przyznała Lamensdorfowi, wówczas uczniowi drugiej klasy, roczne stypendium z fundacji błp. Maurycego Silbersteina720. Edukację na budowniczego ukoń­ czył w roku 1896. Od 1 lipca 1896 roku do 1 marca 1898 roku praktykował u Benjamina Torbego, następnie do 20 grudnia 1901 roku był uczniem Józefa Pokutyńskiego72*. Koncesję na prowadzenie przemysłu budowlanego Lamensdorf posiadał od 17 stycznia 1903 roku na podstawie decyzji wyda­ nej przez c.k. Namiestnictwo we Lwowie dekretem z 17 lipca 1902 roku722. Najstarsze znane projekty Lamensdorfa pocho­ dzą z roku 1904. Budowniczy bardzo szybko zyskał uznanie wśród mieszkańców Krakowa, wśród któ­ rych przeważały osoby pochodzenia żydowskiego. W jego karierze ważna była praktyka u Torbego, który należał do najbardziej popularnych żydow­ skich architektów przełomu xix i xx wieku. Naj­ lepszy okres działalności Lamensdorfa przypadł na lata bezpośrednio poprzedzające I wojnę świa­ tową. Z tego czasu pochodzi także większość jego realizacji. W latach 1904-1914 budowniczy wyko­ nał około 60 projektów domów czynszowych, których większość budów również przeprowadził, nie licząc drobniejszych i mniej ambitnych prac budowlanych. Najwięcej inwestycji zrealizował w okresie 1910-1912, z tego czasu pochodzi aż 30 projektów budynków mieszkalnych. Działalność Lamensdorfa w tym okresie wyróżniała się wśród prac innych budowniczych, jego przedsiębiorstwo nie miało sobie równych w Krakowie. Jego klien­ tem był również Kopel Grunwald, zdecydowany potentat wśród inwestorów i właścicieli kamienic. W roku 1907 Lamensdorf przygotował projekt domu czynszowego dla Marii i Henryka Fraenklów przy ul. Dunajewskiego 672'. Początkowo miał to być trzypiętrowy budynek, ale w trakcie budowy' zyskał dodatkową, czwartą kondygnację. Wysokość jego elewacji - 21 metrów i 50 centymetrów - wzbudziła emocje wśród krakowian, co znalazło oddźwięk

129

-> Dom czynszów}’ przy

ul. Dunajewskiego 6, 2020 rok

130

w lokalnej prasie. „Czas” donosił: „[...] jak wia­ domo właściciele nowo budującego się domu przy hotelu krakowskim zamierzają podnieść go o jedno piętro wyżej, niż pierwotnie zezwoliło budownic­ two miejskie. Przytoczono już powody, dla których obudowanie plant cztero-piętrowymi domami, jest dla plant i dla charakteru miasta niekorzystne. [...] Wobec tego należy oczekiwać, że w sprawie tej wypowie swą opinię Rada artystyczna i że przed jej wysłuchaniem sprawa ta załatwiona nie będzie przez budownictwo miejskie”714. Dom Fraenklów jest jednymi z najlepszych lokalnych przykładów zmodernizowanego historyzmu, z neorenesansowymi motywami attyki i tak zwanymi oknami wawelskimi. Zastosowanie takich elementów łączyło się ze stylem narodowym w architekturze i wynikało z traktowania miejscowej architektury jako źródła inspiracji, co było charakterystyczne dla historyzmu. W Krakowie impulsem do wyko­ rzystywania form „renesansu wawelskiego” i attyki Sukiennic były prace konserwatorskie i związane z nimi dyskusje oraz badania. Istotną rolę odegrała restauracja Sukiennic przeprowadzona w latach 1875-1879 przez Tomasza Prylińskiego. Równie ważne były prace pomiarowe na Wawelu, które zwróciły uwagę architektów na możliwość stoso­ wania takich form architektonicznych we współ­ czesnej architekturze715. Lamensdorf był jednym z wielu krakowskich budowniczych, którzy stoso­ wali je w swoich projektach. W latach 1910-1911 Lamensdorf przebudo­ wał narożny dom czynszowy przy ul. Długiej 31 i ul. Pędzichów 2, należący do Teodora i Józefy Korab Rayskich716. Kamienica ta znana jest jako Dom Turecki z powodu dekoracji w formie zbli­ żonej do minaretów’ oraz wieżyczki zakończonej półksiężycem. W literaturze popularnej można znaleźć wzmianki, że w części kamienicy funkcjo­ nował prywatny meczet, który Rayski ufundował dla swojej muzułmańskiej żony717. Nieco odmienne informacje o historii budynku pojawiły się w kra­ kowskiej przedwojennej prasie: „[...] na rogu

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

ulicy Długiej i Pędzichowa w Krakowie wznosi się duża 3-piętr. kamienica niczem nie różniąca się na pierwszy rzut oka od tylu innych podob­ nych domów. Wystarczy jednak spojrzeć na szczyt domu, aby zauważyć na nim niezwykły szczegół: półksiężyc osadzony na wieży w kształcie mina­ retu. Starzy Krakowianie nazywają ową kamienicę domem tureckim Rayskiego, jakkolwiek od kilku lat już przeszedł od Rayskiego w inne ręce. Z nazwi­ skiem Rayskiego łączy się jednak ta niezwykła

ozdoba architektoniczna domu. Teodor Rayski, szlachcic z Królestwa, powstaniec roku 1863, opu­ ścił po nieszczęśliwej kampanji ojczyznę, prze­ siedlił się do Turcyi, i tam przyjąwszy wiarę Pro­ roka, otrzymał w armji tureckiej stopień majora; w r. 1903 przyjechał po wysłużeniu swych lat do Krakowa i zakupił dwupiętrowy dom, do którego dobudował trzecie piętro wraz z owym minaretem i symbolem wiary, półksiężycem [,..]”728. Jednak według zachowanych źródeł Rayski i jego mał­ żonka (urodzona w 1865 roku w miejscowości Bilki w Królestwie Polskim) byli wyznania rzymskoka­ tolickiego729. Wspomniane elementy z elewacji

frontowej kamienicy przy ul. Długiej uznać więc należy za ukłon inwestorów w stronę architektury kraju, w którym mieszkali przez jakiś czas, a nie za dowód na funkcjonowanie w budynku meczetu. Lamensdorf był także autorem projektów kilku prestiżowych budowli, które powstały z myślą o społeczności żydowskiej. W roku 1909 wziął udział w konkursie na siedzibę zarządu Izraelickiej Gminy Wyznaniowej przy ul. Skawińskiej 2 i jego pracę przeznaczono do realizacji750. Kompozy­ cje elewacji domu administracyjnego utrzymane zostały w historyzująco-modernizujących formach, typowych dla architektury Krakowa tego okresu, Dom czynszowy przy ul. Długiej 31 i ul. Pędzichów 2 (tak

zwany Dom Tiirecki), 1926 rok

mają one analogie również w innych realizacjach budowniczego. W ich ukształtowaniu zastosował on tak zwane motywy rodzime w postaci wawel­ skich portali, wykorzystanych w większości obra­ mień okiennych. Niezrealizowanym elementem akcentującym narożnik budynku był strzelisty hełm z iglicą o barokowo-klasycystycznych inspi­ racjach. Miał on stanowić nowy wertykalny akcent w pejzażu urbanistyczno-architektonicznym tej części miasta i konkurować z wieżą dawnego ratu­ sza kazimierskiego oraz z fasadą kościoła Boni­ fratrów. Hełm z iglicą zwieńczoną gwiazdą Dawida był rodzajem manifestu, element ten miał podkre­ ślać reprezentacyjny charakter budynku, a zarazem nieść ideologiczne znaczenie nasuwające skoja­ rzenie z ratuszem. Ta część gmachu nie powstała z powodu ograniczenia kosztów inwestycji. W 1910 roku budowniczy przygotował projekt domu modlitwy imienia błp. Salomona Deichesa, który powstał w podwórku przy ul. Brzozowej 673‘. Lamensdorf zaprojektował go w formie dwupię­ trowego budynku, jego religijny charakter został podkreślony półkolistym wykrojem okien i tabli­ cami dekalogu umieszczonymi w szczycie elewa­ cji frontowej. W roku 1913 Lamensdorf opracował koncepcję domu modlitwy stowarzyszenia Scheires B’nei Emuna przy ul. Bocheńskiej 4732. W 1913 roku Lamensdorf przystąpił do prac budowlanych przy łaźni rytualnej i ludowej przy ul. Paulińskiej 28. Inwestycja ta była prowadzona według projektu przedsiębiorstwa Karola Korna z Bielska, opracowanego w 1912 roku. Budow­ niczy kierował pracami zaledwie parę miesięcy, gdyż z powodu wybuchu I wojny światowej został powołany do wojska i wyjechał z Krakowa733. Nim to się stało, w 1914 roku zdążył przygotować pro­ jekt szkoły ludowej dla Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej przy ul. Brzozowej 3/5734. Jej budowa została zakończona w roku 1923. Budy­ nek ten reprezentuje zmodernizowany klasycyzm styl popularny w architekturze Krakowa przed wybuchem I wojny światowej.

Po zakończeniu wojny i powrocie do Krakowa Lamensdorf kontynuował budowę łaźni rytualnej przy ul. Paulińskiej 28735. Z okresu międzywo­ jennego znanych jest tylko kilka jego realizacji. W latach 1922-1923 przebudował narożny dom czynszowy przy ul. św. Gertrudy 11 i Sarego 2 na siedzibę Domu Bankowego A. Holzer. Jednak więk­ szość jego projektów to budynki mieszkalne. Spo­ śród nich do najciekawszych należy kamienica przy ul. Nadwiślańskiej 1, narożnik z ul. Piwną 2 (19241925)736. W roku 1925 budowniczy zaprojektował własny dom, który miał stanąć przy ul. Urzędni­ czej 23. Z niewiadomych przyczyn nic doszło do jego budowy737. W okresie międzywojennym budowniczy uży­ wał pieczątki: „Inż. Henryk Lamensdorf, Architekt i Budowniczy, Kraków ul. A. Potockiego [obecnie ul. Westerplatte] 13, Tel. Nr 259”. Stosowanie przez Lamensdorfa tytułu inżyniera wynikało z roz­ porządzenia cesarskiego z 14 marca 1917 roku. Na jego mocy między innymi absolwenci szkół przemysłowych otrzymywali prawo do tegoż tytułu, jeśli przepracowali osiem lat w zawodzie na stanowisku kierowniczym lub prowadzili własne przedsiębiorstwo7’8. Od 1902 roku był członkiem Krakowskiego Towarzystwa Technicznego739. Należał także do Stowarzyszenia Humanitarnego „Solidarność” Bnei Brith od 21 listopada 1922 roku740. Był także członkiem Stowarzyszenia Izraelitów Postępowych. Zmarł 24 listopada 1928 roku z powodu zapa­ lenia osierdzia741. Został pochowany na cmentarzu przy ul. Miodowej. Wybrane prace Henryka Lamensdorfa:

- 1904 dom czynszowy przy ul. Jakuba 10, budynek nie istnieje, - 1904-1905 - łaźnia przy ul. Rajskiej 18, naroż­ nik z ul. Szujskiego 11, budynek nie istnieje,

133

-> Dom modlitwy im. błp. Salomona Dcichcsa w podwórku przy ul. Brzozowej 6, 2020 rok

- 1906-1907 - dom czynszowy przy ul. Bonerowskiej 6, - 1906-1907 - dom czynszowy przy ul. Piłsudskiego 38, - 1906-1907 - dom czynszowy przy ul. Zyblikiewicza 9, narożnik z ul. Librowszczyzna 9,

- 1907-1908 - dom czynszowy przy ul. Dietla 107, - 1907-1908 - domy czynszowe przy ul. Kołłątaja 12 i 14, - 1907-1908 - dom czynszowy przy ul. Krzy­ wej 13, narożnik z Rynkiem Kleparskim 11, - 1907-1908 - dom czynszowy przy ul. Zyblikiewieża 11, - 1908-1909 - dom czynszowy’ przy ul. Smo­ leńsk 27, narożnik z ul. Retoryka 11, - 1909 - dom czynszowy' przy ul. Bonerowskiej 12,

- 1909 - dom czymszowy przy ul. Zyblikiewicza 14,

- 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Kremerowskiej 2, narożnik z ul. Sobieskiego 8,

- 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Bonerowskiej 7/9,

- 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Kremerowskiej 14,

- 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Bonerowskiej 8,

- 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Morsztynowskiej 3, narożnik z ul. Bonerowską 14,

- 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Bone­ rowskiej 10, późniejszy internat dla dziewcząt, byłych wychowanek Zakładu Wychowawczego Sierot Żydowskich Beth Megadle Jesomim,

- 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Podgórskiej 12,

- 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Koł-

134

łątaja 11, narożnik z ul. św. Łazarza 1,

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

- 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Szlak 9-11,

1909-1911 - siedziba zarządu Izraelickiej Gminy Wyznaniowej przy ul. Skawiń­ skiej 2, narożnik z ul. Krakowską 41,

kowe wykonał Tomasz Bujas,

- 1910-1912 - dom czynszowy przy ul. Krakow­ skiej 7, narożnik z ul. Rabina Meisclsa 10,

1910 - dom czynszowy przy ul. Kołłątaja 5,

1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Bernardyńskiej 10/11, 1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Brzozowej 6,

1910-1911 - dom modlitwy im. błp. Salomona Deichesa w podwórku przy ul. Brzozowej 6,

- 1910-1912 - dom czynszowy przy ul. Rabina Meiselsa 8, - 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Augu­ stiańskiej 5, narożnik z ul. Paulińską 32, - 1911-1912 - domy czynszowe przy ul. Brzozowej 11,13 i 15,

1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Dietla 21,

- 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Die­ tla 1, narożnik z ul. św. Stanisława 2,

1910-1911 - przebudowa domu czynszowego przy ul. Długiej 31, narożnik z ul. Pędzichów 2,

- 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. św. Stanisława 4,

1910-1911 - domy czynszowe przy ul. Koł­ łątaja 2-4, narożnik z ul. Blich 5,

- 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Dietla 3,

1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Kremerowskiej 16,

1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Krup­ niczej 14, narożnik z ul. Loretańską 1,

- 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Die­ tla 5, narożnik z ul. Kordeckiego 1, - 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Die­ tla 7, narożnik z ul. Kordeckiego 2,

- 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Koletek 7, 1910-1911 - domy czynszowe przy ul. Loretańskiej 3 i 5, 1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Morsztynowskiej 1, narożnik z ul. Wielopole 32,

1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Wielopole 26,

- 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Kordeckiego 4, - 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Paulińskiej 30,

- 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. św. Sebastiana 10,

1910-1911 - dom przy ul. Wygoda 5,

1910-1912 - dom czynszowy przy ul. Grabowskiego 9-93, plany dodat-

- 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Straszewskiego 25,

135

- 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Wielopole 22/24,

- 1926-1928 - dom czynszowy przy al. Słowackiego 60,

- 1911-1913 - dom czynszowy przy ul. Orzesz­ kowej 10, narożnik z ul. Paulińską 12, plany dodatkowe sporządzi! Jozue Obcrleder,

- 1927 - projekt domu czynszowego przy ul. Lubelskiej 25, budynek nie powstał,

- 1911-1914 - dom czynszowy przy ul. Krupniczej 22, - 1912-1913 - dom czynszowy przy ul. Morsztynowskiej 4,

- 1928-1929 - dom czynszowy przy ul. Staro­ wiślnej 52, narożnik z ul. Miodową 49, plany dodatkowe sporządził Zygmunt Prokesz,

- 1928-1930 - dom czynszowy przy ul. Smoleńsk 25, plany dodatkowe wykonał Zygfryd Hausner.

- 1912-1914 - dom czynszowy przy Rynku Głównym 5, narożnik z ul. Sienną 2, - 1913 - projekt domu czynszowego przy ul. Skawińskiej 11, budynek nie powstał,

LAMENSDORF STEFAN

- 1913-1914 - dom modlitwy stowarzyszenia Scheires B’nei Emuna przy ul. Bocheńskiej 4, - 1914-1923 - szkoła ludowa Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej przy ul. Brzozowej 3/5, narożnik z ul. Podbrzezie 12,

- 1922-1923 - przebudowa domu czynszowego przy ul. św. Ger­ trudy 11, narożnik z ul. Sarego 2, - 1922-(1926) 1930 - dom czynszowy przy al. Krasińskiego 20, plany dodatkowe wykonał Bernard Zimmermann, - 1924-1925 - dom czynszowy przy al. Krasińskiego 22,

- 1924-1925 - dom czynszowy przy ul. Nad­ wiślańskiej 1, narożnik z ul. Piwną 2, - 1925 - projekt domu własnego przy ul. Urzędniczej 23,

136

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Urodził się 27 marca 1887 roku w Warszawie. Był synem Aloisa i Cecylii Kreutler, bratem opisanego powyżej Henryka Lamensdorfa oraz szwagrem inżyniera Hermana Fingerhuta, który ożenił się z jego siostrą Ewą742. Nie wiadomo, gdzie odbył edukację na budow­ niczego, jednak z całą pewnością nie w Szkole Przemysłowej w Krakowie. Lamcnsdorf posiadał tytuł inżyniera. Pozwolenie na wykonywanie zawodu budowni­ czego Lamensdorf miał od roku 1914. Z tego czasu zachował się dokument informujący go o uzyska­ niu koncesji: „W myśl reskryptu ck. Namiestnic­ twa we Lwowie z dnia 12/V. 1914 [...] Magistrat jako władza przemysłowa I. instancji wydaje Panu

załączoną koncesyję na budowniczego z siedzibą w Krakowie, z zakresem uprawnienia określonym w §. 2 ustawy z dnia 2ó/xn. 1893 [...]”743. Znanych jest tylko kilka prac Lamensdorfa. W styczniu 1920 roku wykonał projekt trybun na boisku Żydowskiego Klubu Sportowego Makkabi przy ul. Dietla744. W tym samym roku sporządził obliczenia statyczne do projektu Zygmunta Prokesza na budowę domu modlitwy Mizrachi przy ul. Kupa 16745. Także w 1920 roku wykonał projekt nadbudowy trzeciego piętra nad domem czynszowym przy ul. Sta­ rowiślnej 81, ale inwestycji tej nie przeprowadzono746. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że współpracował ze swoim starszym bratem Henrykiem oraz ze szwa­ grem, inżynierem Hermanem Fingcrhuta.

W czasie wojny przebywał w gettcie w Stanisławo­ wie. Tam zmarł śmiercią głodową między 10 a 15 sierpnia 1942 roku i został pochowany na tamtej­ szym cmentarzu żydowskim. Po wojnie krakow­ ski Sąd Grodzki przyjął, że było to 31 sierpnia 1942 roku747.

LANDSBERGER STEFAN

Architekt

STEFAN LANDSBERGER Upoważniony Budowniczy

IRAKÓW, Dunajewskiego 7.

Urodził się 24 września 1901 roku w Podgórzu, które od 1915 roku jest częścią Krakowa. Był synem Salomona i Lei Mirisch748.

Jak większość lokalnych budowniczych, był absolwentem Szkoły Budowniczych Szkoły Prze­ mysłowej w Krakowie. Nie wiadomo jednak, kiedy rozpoczął w niej naukę, edukację na budowniczego ukończył w roku 1923, zdając egzamin dojrzałości 16 czerwca749. 26 marca 1930 roku Ministerstwo Robót Publicz­ nych wydało Landsbergerowi koncesję budow­ niczego. Tytułował się architektem, w związku z powyższym jego nazwisko figurowało na listach osób bezpodstawnie używających tytułu architekta, które sporządzał lokalny oddział sarp75°. Znanych jest tylko kilka samodzielnych realiza­ cji Landsbergcra, jak na przykład dom Józefy Woźnicowej przy ul. Zaleskiego 42 z lat i93O-i93i75*. Jednak większość projektów z lat 1932-1933 sygno­ wanych jego nazwiskiem prawdopodobnie sporzą­ dził Alfred Diintuch. W tym czasie architekt ten nie miał jeszcze uprawnień do samodzielnej pracy, a z Landsbergerem rozpoczął oficjalną współpracę w 1932 roku. Uważać tak należy, gdyż projekty te wykazują duże podobieństwo do późniejszych prac Duntucha. Wśród nich jest projekt domu czynszo­ wego przy ul. Józefitów 20 (narożnik z ul. Lea 53), wybudowanego dla Arnolda Ehrenpreisa i Brunona Faltera w latach 1930-1931752 oraz projekt kamienicy z 1931 roku przy pl. Kossaka 1 (narożnik z ul. Zwie­ rzyniecką 31), należącej do Maksymiliana i Ludwika Wasserbergerów, właścicieli pierwszej w Polsce łuszczarni ryżu Polsko-Gdański Przemysł Ryżowy Polryż Kraków753. Oficjalnie od roku 1932 do końca lat trzydzie­ stych Landsberger prowadził przedsiębiorstwo architektoniczno-budowlane z architektem Alfre­ dem Duntuchem. Była to jedna z największych firm tej branży w Krakowie. Budowniczowie używali pieczątki: „Inż. Arch. Alfred Diintuch i Stefan Landsberger Upoważ. Budown. Kraków, Rynek Główny 25. Telefon 167-11”. Znanych jest ponad 30 budynków ich autorstwa. Projekty firmy Duntu­ cha i Landsbergera zostały omówione w biogramie Duntucha.

137

Stefan Landsberger był członkiem Stowarzy­ szenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie7*.

2 września 1939 roku Stefan Landsberger i Alfred Diintuch z rodzinami wyjechali z Polski. Przez dwa lata tułali się po Europie, Azji i Afryce, aż dotarli do Brazylii. Tam, w Sao Paulo założyli przedsiębior­ stwo architektoniczno-budowlane Luz Ar, które szybko zyskało dużą popularność i sławę, a które ciągle funkcjonuje. W roku 1950 ich rodziny otrzy­ mał}' obywatelstwo tego kraju7”.

LEBENHEIM MAYER MAX (MAKSYMILIAN, MARIAN) Urodził się 8 maja 1891 roku w Bochni. Był synem Samuela i Lai Spiry756. W metryce urodzin został odnotowany jako „Mayer recto Max”, natomiast w spisie ludności z roku 1921 występuje jako Mak­ symilian. Z kolei w materiałach drukowanych z lat dwudziestych xx wieku figurował z imieniem Marian757. Mieszkał przy ul. Starowiślnej 43. Był absolwentem Wydziału Budowlanego Szkoły Przemysłowej w Krakowie, jednak nie wiadomo, w jakich latach pobierał tam naukę. Edukację kontynuował w wiedeńskiej Bauschule, z ustaleń profesora Jacka Purchli wiadomo, że w roku akademickim 1910/1911 przeniósł się do Ingenieurschule758. 22 grudnia 1919 roku otrzymał dyplom jej ukończenia75’. Lebenheim praktykował u Adolfa Siódmaka, najpierw od 1 marca 1920 roku do 1 października 1921 roku, następnie od 1 kwietnia 1922 roku do 31 grudnia 1924 roku oraz od 1 lutego do 31 maja 1925 roku760.

138

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

22 czerwca 1926 roku przystąpił do egzaminu na koncesjonowanego budowniczego w Krakowie, jednak pracował w zawodzie, zanim otrzymał ofi­ cjalne pozwolenie. W 1922 roku został wybrany przez zarząd Izraelickiej Gminy Wyznaniowej na wykonawcę przebudowy i remontu szpitala przy ul. Skawińskiej, który od czasu I wojny światowej był użytkowany przez wojsko. Do prac przystą­ piono w drugiej połowie marca 1922 roku. Objęły one między innymi adaptację podstrysza bocznych ryzalitów i zmiany w układzie komunikacyjnym. Prawdopodobnie w trakcie tych robót częściowo usunięto detal architektoniczny w stylu arkado­ wym, zaprojektowany przez Antoniego Stacherskiego w 1861 roku. Przebudowa objęła także główne wejście do budynku, które Lebenheim ujął w portal z kolumnami w porządku toskańskim761. W partiijegonadproża budowniczy umieścił napis: „beit chaholim”, będący hebrajską nazwą szpitala. Pozostałością po pracach jest kamienna tablica przy prawej kolumnie portalu z napisem: „rekonstru­ ował Z W R. 1923. / INŻ. LEBENHEIM”.

przy al. 29 Listopada. 17 sierpnia 1942 roku aresz­ towali go Ukraińcy i w tym samym dniu zastrzelili. Ciało Lebenhcima spoczęło w zbiorowej mogile na cmentarzu żydowskim przy ul. Pilichowskiej we Lwowie764. Jego symboliczna mogiła znajduje się na cmentarzu przy ul. Miodowej w Krakowie.

Reklama Jakuba Jana Spiry z lat 1935-1936

218

- 1934 - budowa domu czynszowego przy ul. Łobzowskiej 43, narożnik z ul. Szlak 1, według projektu Alfreda Diintucha,

- 1935-1936 - budowa domu czynszo­ wego przy ul. Lea 2ob, według pro­ jektu Edwarda Kreislera (?), - 1936 - budowa domu czynszowego przy ul. Krowoderskiej 72, według projektu Edwarda Kreislera (?), - 1936-1937 - budowa domu czynszo­ wego przy ul. Asnyka 10, według pro­ jektu Edwarda Kreislera (?), - 1936-1937 - budowa domu czynszo­ wego przy ul. Józefińskiej 2a, wspól­ nie z Ignacym Biererem,

- 1936-1938 - budowa domu czynszowego przy ul. Bujwida 1, narożnik z ul. św. Łazarza 8, wspólnie ze Stanisławem Zydroniem, - 1936-1938 - rozbudowa Fabryki Chemiczno-Farmaceutycznej A. Wan­ dera przy ul. Mogilskiej 80, - 1937-1938 - budowa domu czynszowego przy ul. Pawiej 12, narożnik z ul. Worcella 11, według projektu Edwarda Kreislera (?),

- 1937-1938 - budowa domu czynszo­ wego przy ul. Worcella 9, według pro­ jektu Edwarda Kreislera (?),

Inż. JAKÓB JAN SPIRA - 1931 - wieża ciśnień na terenie Rzeźni Miej­ skiej przy ul. Rzeźniczej 28, wzniesiona przez Przedsiębiorstwo dla Budowli Żelbetonowych E. Uderski i Spółka, budynek nie istnieje,

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

KRAKÓW, Józefa Sarego 19.

Telefon 101-40.

- 1937-1940 - budowa budynku Stowa­ rzyszenia Ochrony Starców Żydowskich Asyfas Skeinim przy ul. Chmielowskiego 6, według projektu Edwarda Kreislera, - 1938-1940 - dom czynszowy przy ul. Lenarto­ wicza 13, według projektu Edwarda Kreislera,

- 1938-1940 - budowa domu czynszo­ wego przy ul. Smoleńsk 3, wspól­ nie z Samuelem Ncbenzahlem, - 1939 - projekt przebudowy budynku pół­ kolonii dla dzieci żydowskich Towarzystwa Opieki nad Sierotami Żydowskimi przy ul. Krzemionki 35, założenie nie istnieje.

STENDIG JAKUB Urodził się 17 czerwca 1891 roku w Kołomyi*1*4. Był synem Anczyla (właściciela cegielni w Kołomyi) i Maiki Singer*1*5. W dokumentach urzędowych jego nazwisko jest zapisywane: Stendig retce Ber­ ger. W Krakowie, do którego przyjechał z zamia­ rem podjęcia edukacji, przebywał od roku 1909. Na potrzeby spisu ludności miasta Krakowa z roku 1921 podał, że jego ojczystymi językami jest język hebrajski i polski. W roku 1910 rozpoczął naukę na Wydziale Budowlanym krakowskiej Szkoły Przemysło­ wej12’6. Prawdopodobnie repetował, jego nazwisko figurowało bowiem w wykazie uczniów pierw­ szego roku tego samego wydziału w następnym roku szkolnym12*7. Edukację na budowniczego ukończył w roku 1915, zdając egzamin dojrzało­ ści 20 maja1218. Będąc uczniem Szkoły Przemysłowej, Stendig wszystkie praktyki zawodowe odbył w swoim rodzinnym mieście. W okresie od 5 lipca do 1 września 1911 roku pracował jako

Arch. JAKÓO STENDIG UPOW. BUDOWNICZY

murarz u Edwarda Rawskiego. Następnie od 5 lipca do 5 października 1912 roku praktykował w charakterze podmajstra u Filipa Thana (?), majstra ciesielskiego. Od 5 marca do 5 paździer­ nika 1913 roku był praktykantem budowlanym u Benedykta Munda (?), tamtejszego inżyniera miejskiego. W drugim półroczu roku akademic­ kiego 1918/1919 rozpoczął naukę architektury w szkole prof. Józefa Gałęzowskiego na Akade­ mii Sztuk Pięknych w Krakowie12”. Prawdopo­ dobnie jednak nie ukończył asp, jego nazwiska bowiem nie odnotowują późniejsze księgi świa­ dectw uczelni.

219

Uprawnienia do wykonywania zawodu kon­ cesjonowanego budowniczego posiadał dopiero od 1932 roku1”0. W roku 1935 używał pieczątki: „Arch. Jakób Stendig, Upow. Budowniczy, Kraków Podzamcze 14, Teł. 182-47”. W związku z tym, że niesłusznie używał tytułu architekta, jego nazwi­ sko figurowało na sporządzanych przez lokalny oddział sarp listach osób dokonujących tego wykroczenia111'. Najstarszą znaną realizacją Stcndiga w Krako­ wie jest szkoła zawodowa dla dziewcząt żydow­ skich Ognisko Pracy z lat 1935-1937 przy dzisiejszej ul. Wietora 7Jest to także jeden z ciekawszych -> Szkoła dla dziewcząt żydowskich Ognisko Pracy przy obecnej ul. Wietora 7, 2009 rok

220

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

projektów, utrzymany w formach umiarkowanego modernizmu. Stendig zaprojektował także kilka domów czynszowych. Wszystkie były własnością Felicji Slcndigowcj (żony budowniczego) i Berty Kiinstlerowcj (szwagierki budowniczego). Kamie­ nice te znajdowały się przy ul. Komorowskiego 9 (1936). ul- Karłowicza 13 (1938-1941) oraz ul. Meta­ lowców 3 (1938-1943),21J. W roku 1937 wykonał projekt dodatkowy do planu Józefa Merendy z 1934 roku, który dotyczył domu czynszowego przy ul. Smolki izd1224. W trakcie prac budowla­ nych doszło do zmiany właściciela tego obiektu z Arona Selingera na Felicję Stendigową i Bertę

Kiinstlerową. Zapewne z tego powodu Stendig spo­ rządził plany, według których ostatecznie powstała kamienica. Wymienione budynki są wszystkimi znanymi pracami Stendiga. Reprezentują umiarko­ wany modernizm charakterystyczny dla krakow­ skiej architektury tego okresu. W roku 1919 Stendig wziął udział w konferencji techników syjonistów, która odbyła się w Krakowie 11 maja podczas pierwszego dnia zjazdu Organi­ zacji Syjonistycznej Zachodniej Galicji. Wówczas został wybrany do komisji technicznej działającej przy Komitecie Centralnym tej organizacji'225. Był inicjatorem powstania Towarzystwa Żydowskiej Szkoły Rzemieślniczej, które teore­ tycznie i praktycznie przygotowywało żydowską młodzież wyjeżdżającą do Palestyny do wyko­ nywania zawodów budowlano-rzemieślniczych, pomocnych przy odbudowie kraju. W 1926 oraz 1930 roku pełnił funkcję sekretarza tego towarzy­ stwa1226. Przyczynił się także do powstania Szkoły Rzemiosł Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludo­ wej i Średniej, która rozpoczęła swoją działalność w roku szkolnym 1933/1934. Był także członkiem rady zarządzającej tą placówką. Z okazji ukoń­ czenia pierwszego roku funkcjonowania szkoły „Nowy Dziennik” donosił: „[...] geneza Żydow­ skiej Szkoły Rzemieślniczej w Krakowie sięga jeszcze lat 1919/20, kiedy to z inicjatywy znanego i ruchliwego działacza tow. arch. Jakóba Stendiga założono kursa budowlane, które miały kształcić chaluców palestyńskich. Ówczesna inicjatywa znalazła podatny grunt, a niebawem udało się też tow. arch. Stendigowi zebrać potrzebny fundusz na zakup własnej parceli dla Szkoły Rzemieślniczej.

Przedsiębiorstwo

Budowlane

Arch. Jakób STENDIG KRAKÓW, ul. Podzamcze 14. 212

Parcelę tę zakupiono u wylotu ul. Kalwaryjskicj. Szereg przeszkód stanął jednak w drodze w uruchomieniu Szkoły Rzemieślniczej f...]”'227. W latach trzydziestych Stendig był także człon­ kiem zarządu towarzystwa szkoły zawodowej dla dziewcząt żydowskich Ognisko Pracy1228 Zapewne z tego powodu zajmował się budową szkoły przy dzisiejszej ul. Wietora 7. Z jego inicjatywy w szkole tej założono dział haftu i zdobnictwa liturgicznego, na którym uczono między innymi konserwacji tkanin liturgicznych’229. Budowni­ czy był członkiem Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie, a w 1938 roku został wybrany na skarbnika tej organizacji’230. Był autorem hasła „Budownictwo Palestyny” w zeszytach numer 8 i 9 „Encyklopedii Palestyń­ skiej” z roku 1939'2”. Rok później jego tekst został wydany w oddzielnej broszurce'232.

Po wybuchu 11 wojny światowej Stendig został powołany do wojska. Służył do 24 września 1939 roku w batalionie saperów. Potem dostał się do niewoli. Zwolniony przez Niemców wrócił do Kra­ kowa'233. Jesieńią 1940 mieszkał wraz z rodziną przy ul. Starowiślnej 86, zajmując mieszkanie numer 11. W tym okresie pracował jako doradca techniczny Izraelickiej Gminy Wyznaniowej. Kierował budową nowej siedziby Stowarzyszenia do Niesienia Pomocy Ekonomicznie Podupadłym Żydom Bejt Lechem przy ul. Skawińskiej 31 oraz Stowarzyszenia Ochrony Starców Żydowskich Asyfas Skeinim, przy obecnej ul. Chmielowskiego 6. Tę ostatnią inwesty­ cję zakończył w połowie 1940 roku. Wykonał także projekty ogrodzeń, które miały powstać na miej­ scu poprzednich metalowych, przekazanych przez władze gminy Niemcom. Budowniczy opracował także plany ogrodzenia cmentarza przy ul. Mio­ dowej 55’234.

Poczta Główna przebudowana według projektu Fryderyka Tadaniera, 1931 rok

226

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

w 1930 roku architekt zaprojektował urząd pocz­ towy przy ul. Krasickiego 1 w Będzinie oraz przy ul. Orkana 22 w Rabce. W pierwszej połowie lat trzy­ dziestych zaprojektował pocztę przy ul. Zdrojowej 28 w Krynicy, której budowę ukończono w 1936 roku’273. 31 lipca 1931 roku, dekretem Wydziału Powia­ towego w Wieliczce, Tadanier został zatrudniony jako rzeczoznawca budowlany'274. Prawdopodobnie już rok później w tym samym charakterze praco­ wał w Wydziale Powiatowym w Krakowie. Był członkiem komisji budowlanych powoływanych do nowych inwestycji w podkrakowskich miejsco­ wościach. Jako pracownik tego urzędu, w latach 1933~i934 był zajęty budową domu czynszo­ wego dla pracowników urzędu przy ul. Chopina 5,27$. Przy tej inwestycji pracował ze Stefanem

Strojkiem, który także był rzeczoznawcą budow­ lanym Wydziału Powiatowego. W1935 roku ci sami architekci zaprojektowali siedzibę Wydziału Powia­ towego na narożnej parceli przy al. Słowackiego i8a i ul. Łobzowskiej 44, którego budowa trwała do 1936 roku’276. W latach 1935-1937 według projektu Tadaniera powstał dom wypoczynkowy im. Mar­ szałka Józefa Piłsudskiego w Radziszowie (ob. przy ul. Podlesie 157) dla dzieci z powiatu krakowskiego, który również był inwestycją urzędu'277. Prawdopodobnie praca w Wydziale Powiato­ wym zaowocowała współpracą z Komunalną Kasą Oszczędności Powiatu Krakowskiego, dla której Tadanier przygotował kilka ważnych projektów. W1932 roku wspólnie ze Stefanem Strojkiem zapro­ jektował dom mieszkalny Funduszu Emerytalnego

Wydział Powia­ towy przy al. Słowac­ kiego i8a i ul. Łobzow­ skiej 44, druga połowa lat 30. xx wieku

Komunalnej Kasy Oszczędności Powiatu Krakow­ skiego'278. Budynek ten wzniesiono na narożnej par­ celi przy pl. Szczepańskim 5 i ul. Reformackiej 1. Jest to jeden z najbardziej efektownych obiektów wybu­ dowanych w Krakowie w okresie 11 Rzeczypospolitej. Jego otwarcie odbyło się 30 września 1934 roku. 2 paź­ dziernika „Ilustrowany Kurier Codzienny” zamieścił reportaż z uroczystości: „[...] jedną z najokazalszych nowoczesnych budowli, jakie powstają ostatnich czasach w Krakowie, jest gmach Funduszu Emery­ talnego Powiatowej Komunalnej Kasy Oszczędności [...]. W miejscu dwu starych odrapanych domów jednopiętrowych powstał przy jednym z najpiękniej­ szych placów Krakowa nowoczesny gmach, imponu­ jący rozmiarami i piękną nowoczesną architekturą. Dzięki chwalebnej inicjatywie i zabiegom dyrekcji Powiatowej Komunalnej Kasy Oszczędności w Kra­ kowie [... ] uzyskał Kraków w obrębie swojego City piękną nowoczesną budowlę kosztem 1,600.000 zł., w czem koszta samej parceli wynosiły 400.000 zł. [...] Całość została zaprojektowana nowocześnie i posiada wszelkie urządzenia techniczne i utylitarne, jak dźwigi elektryczne osobowe i towarowe, pralnię mechaniczną, prąd przemysłowy dla mieszkań itp. Poza tern postarano się, aby rozkład ubikacyj był celowy i odpowiadał wygodzie mieszkali. Atrakcją budynku jest obszerny taras nad najwyższem pię­ trem [... ]”'279. Na łamach tej samej gazety 4 paździer­ nika bodaj pierwszy raz nazwano budynek „drapa­ czem chmur”1280. W 1934 roku Tadanier i Strojek zaprojektowali przebudowę siedziby Powiatowej Komunalnej Kasy Oszczędności przy ul. Pijarskiej 1. Zakres prowadzonych wówczas prac miał objąć przekształcenia parteru oraz dobudowę schodów, ale inwestycji nie wykonano128'. W 1937 roku Tadanier dla tego samego inwestora zaprojektował kamie­ nicę „Pod Pszczółkami” przy ul. św. Marka 8, której budowę ukończono w roku następnym. Jej elewa­ cję akcentują trzy rzeźby pszczółek - symbole pracy i oszczędności, w nawiązaniu do wartości, propa­ gowanym przez tę instytucję. W 1938 roku zapro­ jektował siedzibę Komunalnej Kasy Oszczędności

Powiatu Krakowskiego przy ul. Zdrojowej 1 w Kry­ nicy, której budowa trwała do 1939 roku. Architekt był także kierownikiem technicznym tej inwestycji. Przy tym projekcie pracował z nim Kazimierz Kul­ czyński, ale na podstawie zachowanych źródeł jego udział jest trudny do sprecyzowania'282. W latach trzydziestych architekt zaprojekto­ wał wiele budynków mieszkalnych. W roku 1930 przygotował projekt domu czynszowego przy pl. Inwalidów 7-8 (narożnik z al. Słowackiego 2-2a)l28j. Jest to jeden z największych kompleksów miesz­ kaniowych wzniesionych w Krakowie w okresie międzywojennym, o elewacjach w formie zmoder­ nizowanego klasycyzmu, z rytmicznym podzia­ łem pilaslrów wykonanych z płyt ze sztucznego kamienia. Późniejsze domy zaprojektowane przez Tadaniera reprezentują umiarkowany modernizm. Elewacje kilku z nich zdobiły godła rzeźbiarskie, wykonane w sztucznym kamieniu. Do najciekaw­ szych budynków mających takie elementy należą narożne domy czynszowe przy ul. Biskupiej 11 i ul. Sereno Fenna 2 (1937-1938) oraz pl. Matejki 2 (1938-1940)'284. Domy przy ul. Biskupiej 11 oraz przy pl. Matejki 2 należały do Fabryki Porcelany i Wyrobów Ceramicznych Ćmielów S.A., najważ­ niejszego tego rodzaju przedsiębiorstwa w kraju, którego głównym udziałowcem był Stanisław Burtan. Nieprzypadkowo zestaw dekoracji zdobiących elewacje tych budynków nie był przypadkowy. Przy ul. Biskupiej jest to charakterystyczne „Ć” w trój­ kącie - sygnatura wyrobów fabryki, natomiast na elewacji domu czynszowego przy pl. Matejki poja­ wiły się między innymi wazony z kwiatami, przy­ wodzące na myśl ćmielowskie wyroby. Z kolei nad bramą domu czynszowego przy ul. Sereno Fenna 2 umieszczono figurę górnika z kilofem i lampą kar­ bidową, dosłowne odniesienie do wykształcenia właściciela, Stanisława Syski, dyrektora technicz­ nego fabryki w Ćmielowie, który był inżynie­ rem górnictwa. Dekoracja trzech wspomnianych budynków wyszła spod dłuta Franciszka Kalfasa, w latach trzydziestych i czterdziestych pracującego

229

-) Dom czynszowy Funduszu Emerytal­ nego Komunalnej Kasy Oszczędności Powiatu Krakowskiego przy pl. Szczepańskim 5 i ul. Reformackiej 1, 1934 rok

dla ćmielowskiej fabryki. W dokumentach wystę­ puje pewien trop dotyczący wyboru Tadaniera na projektanta budynków - Burtan i Syska znali go osobiście. Do chwili wybudowania domu przy ul. Sereno Fcnna 2 architekt mieszkał w kamienicy przy ul. Basztowej 17, należącej do Burtana, w tym samym budynku mieszkał Syska. Na ulicy Sereno Fenna Tadanier mieszkał od początku sierpnia 1938 roku, zajmując mieszkanie nr 8”85. W świetle zachowanych źródeł trudny jest do jednoznacznego określenia udział Tadaniera przy powstaniu Domu Opieki Społecznej Wojewódz­ kiego Związku Międzykomunalnego Opieki Spo­ łecznej przy dzisiejszej ul. Praskiej 52, stanowiącego część pobliskiego osiedla robotniczego'286. Budynek ten powstał w latach 1936-1937. Jego projekt podpisał Tadanier z Michałem Zakrzewskim, jednak archi­ tekt nie wspomniał o nim w swoich wykazach prac. Wcześniejsi badacze mylnie przypisali mu autor­ stwo bloków osiedla robotniczego przy ul. Praskiej, położonych w sąsiedztwie'287. W dostępnej literatu­ rze przeczytać można, że było to osiedle Spółdzielni Mieszkaniowej Praca, co także jest błędem, było to bowiem osiedle Wojewódzkiego Związku Mię­ dzykomunalnego Opieki Społecznej w Krakowie. Powstawało od roku 1935 według projektów Stefana Piwowarczyka, a nie Tadaniera'288. Architekt przez jakiś czas kierował jego budową”8’. W lipcu 1938 roku ukończył projekt przebudowy teatru Bagatela przy ul. Karmelickiej 4-6 (narożnik z ul. Krupniczą 1) na kinoteatr'2’0. Prace dotyczyły przekształceń we wnętrzu budynku, w tym mię­ dzy innymi częściowej zmiany rozkładu miejsc na widowni, wykonania nowych siedzeń w poczekalni, poszerzenia schodów na galerię, zmiany lokaliza­ cji kas biletowych i toalet. Architekt przygotował także projekt przebudowy elewacji, usuwając z niej wszystkie dotychczasowe historyzujące detale zaprojektowane przez Janusza Zarzeckiego. Po zakończeniu prac w budynku funkcjonowało kino Scala, które przed wojną było najnowocześniejszym kinem w mieście.

W przededniu 11 wojny światowej Tadanier pracował także w Warszawie. Prawdopodob­ nie w 1938 roku zaprojektował tam dwa domy czynszowe: przy ul. Grójeckiej 34 oraz ul. Różanej 3oa'2”. Brał też udział w konkursach architektonicz­ nych. W lecie 1926 roku wspólnie z Witoldem Wierzchowskim (kolegą z czasów studiów we Lwowie) przygotował projekt konkursowy na odbudowę sali posiedzeń i foyer krakowskiego Magistratu przy pl. Wszystkich Świętych 3/4, które w maju tego roku strawił pożar”’2. Ich praca miała znamiona zmodernizowanego klasycyzmu. Nie otrzymała nagrody w konkursie, ale została wytypowana przez władze miasta do zakupu'2’3. W 1928 roku Tadanier wspólnie z Maksymilianem Burstinem wziął udział w konkursie na gmach Biblioteki Jagiellońskiej. Ich projekt wyróżniono V nagrodą”’4. W latach 1925-1932 był członkiem komitetu redakcyjnego i wydawcą czasopisma „Archi­ tekt”, ukazującego się w Krakowie od 1900 roku. Redakcja czasopisma przez jakiś czas mieściła się w mieszkaniu architekta, przy ul. Basztowej 17. Tadanier publikował na jego łamach również wła­ sne artykuły. Między innymi: Odbudowa kraju (1922), Konkurs na gmach Państwowego Semina­ rium Nauczycielskiego w Pszczynie (1925); Budowa Muzeum Narodowego w Krakowie - sprawozdanie i uwagi z powodu obrad odbytych na powyższy temat w Krakowskim Towarzystwie Technicznym (1926), Jeszcze o polichromii Rynku Staromiejskiego w War­ szawie (1929), Budynek Giełdy Pracy w Krakowie (1930), Polskie Budownictwo Pocztowe (1931). Architekt był także członkiem Związku Architek­ tów Województwa Krakowskiego, przemianowanego w 1934 roku na Stowarzyszenie Architektów Rzeczy­ pospolitej Polskiej. W 1929 roku został wybrany do zarządu organizacji, a w 1931 roku do jej sądu kole­ żeńskiego”’5. Z 18 listopada 1936 roku pochodzi list Tadaniera do lokalnego oddziału sarp o następującej treści: „Równoczesnym pismem skierowanym do

231

-» Dom czynszowy „Pod Pszczółkami" przy ul. św. Marka 8, około 1938 roku

S.A.R.P. w Warszawie proszę o wpisanie mnie na tamt. [ejsząj listę członków. Po załatwieniu proszę o skreśle­ nie mnie z listy krakowskiej”1296. Na warszawską listę architekt został wpisany już i grudnia 1936 roku1297. Nie wiadomo, co skłoniło go do przeniesienia swo­ jego członkostwa w sarp do Warszawy. Decyzja ta nic była związana ze zmianą zamieszkania, bowiem do wybuchu wojny architekt był czynny zawodowo w Krakowie. Od 1 września 1935 roku do 31 sierpnia 1939 roki* prowadził zajęcia w Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Krakowie, gdzie pracowali jego koledzy i współpracownicy: Kazi­ mierz Kulczyński i Witold Wierzchowski. Wykładał również na wydziałach: Architektury Wnętrz, Malar­ stwa Dekoracyjnego, Ogólnego i Rzeźby Dekoracyjnej. Uczył geometrii wykreślnej, perspektywy malarskiej, rysunku technicznego i nauki ornamentu'293. Do wybu­ chu wojny pracował także dla Wydziału Powiatowego. Z osobą Fryderyka Tadaniera, jego kolegów ze studiów we Lwowie jest związana jedna z cegiełek wawelskich o treści” „imienia prof. dra / adolfa SZYSZKO-BOHUSZA / JEGO UCZNIOWIE: INŻ. KUL­ CZYŃSKI / INŻ. F. TADANIER, INŻ. W. WIERZ­ CHOWSKI”, pochodząca z 1922 roku. W ten sposób architekci wyrazili swój szacunek i poparcie dla kierującego odbudową Wawelu Szyszko-Bohusza, inicjatora kupowania cegiełek, z których dochód przeznaczony był na prace konserwatorskie.

Na początku 11 wojny światowej Tadanier mieszkał w Krakowie. Jego nazwisko figuruje w niemieckiej książce telefonicznej Amtliches Fernsprechbuch fur die Stadt Krakau, wydanej w czerwcu 1940 roku12". Co ciekawe, nazwisko jest pisane jako „Tadanier” (przez „e”), co pozwala sądzić, że być może archi­ tekt starał się ukryć swoje żydowskie pochodzenie. Nazwisko architekta figurowało na liście osób do wysiedlenia z Krakowa 17 lutego 1941 roku w ramach akcji Judenaussiedlung aus Krakau’500. Później ukry­ wał się on na aryjskich papierach. Pomocy udzielił

mu Stanisław Syska i dlatego mógł przez jakiś czas pracować w fabrykach porcelany w Boguchwale i Ćmielowie. Ukrywał się także w Warszawie, a pod koniec wojny w Wieliczce. 18 11945 roku wrócił do Krakowa. 20 stycznia 1945 roku zameldował się w kamienicy przy ul. Dietla 105, zajmując miesz­ kanie nr 12, gdzie od początku 1942 roku mieszkała jego żona, Józefa Elwira z Krzcpkowskich’501. Zgłosił się do pracy w Wydziale Powiatowym, ale nie wia­ domo, jak długo był związany z tą instytucją. Od 12 lub 13 listopada 1947 roku ponownie zamieszkał w domu przy ul. Sercno Fenna 2, zajmując swoje przedwojenne mieszkanie'502. W latach 1945-1948 prowadził biuro architektoniczne. W tym okresie zaprojektował laboratorium Fabryki Chemiczno- Farmaceutycznej A. Wandera przy ul. Mogilskiej 80 (1945-1946), willę przy al. Beliny-Prażmowskiego 67 (1945-1949), willę przy al. Beliny-Prażmowskiego 62 (1946-1949) oraz halę fabryczną fabryki Semperit Polskich Zakładów Gumowych przy ul. Rzeźniczej 20 (1947-1948). Prawdopodobnie w 1949 roku zapro­ jektował domy mieszkalne pracowników Fabryki Obuwia w Chełmku. Niezależnie od prywatnej działalności, już w lutym 1946 roku współpracował z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, był kierownikiem Biura Budowlanego tej instytucji. W latach 1947-1949 przeprowadził rozbudowę narożnego budynku zus przy ul. Pędzichów 25 i ul. Szlak 40. W związku z pracą dla zus, prawdopodobnie w 1948 roku przy­ gotował projekt przebudowy Fabryki Penicyliny w Tarchominie, a w latach 1949-1950 według jego projektu powstała Państwowa Wytwórnia Protez przy ul. Prądnickiej 8 w Krakowie. W 1949 roku Tadanier został głównym projek­ tantem Centralnego Biura Projektów Architek­ tonicznych i Budowlanych, które dało podwaliny pod działający od 1 stycznia 1952 roku „Miastoprojekt-Kraków” Przedsiębiorstwo Projektowania Budownictwa Miejskiego. W latach 1952-1959 był jego naczelnym inżynierem i zastępcą Tadeusza Ptaszyckiego, dyrektora przedsiębiorstwa, a później

233

Kierownikiem Zespołu Orzekającego Miastoprojektu. W przedsiębiorstwie tym pracował do końca życia, i września 1953 roku rozpoczął pracę na Aka­ demii Sztuk Pięknych w Krakowie, początkowo w ramach umowy kontraktowej, a od 1 września 1955 roku na podstawie umowy o pracę. Był wykła­ dowcą na Wydziale Architektury Wnętrz i prowadził zajęcia z Budownictwa Lądowego. 31 października 1957 roku został p.o. kierownika Katedry Budow­ nictwa. 1 kwietnia 1960 roku objął kierownictwo Zakładami Artystyczno-Badawczymi przy asp*505. Tadanier posiadał następujące odznaczenia: Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległo­ ści, Złoty Krzyż Zasługi (za zasługi w dziedzinie budownictwa mieszkaniowego nadany decyzją z 15 lipca 1955 roku) oraz prawdopodobnie Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski’504. Przez swojego powojennego współpracownika z Miastoprojektu, pana Stanisława Spyta, został zapa­ miętany jako niezwykle miły, spokojny i kulturalny

-> Dom wypoczynkowy dla dzieci im. Mar­ szałka Józefa Piłsud­ skiego w Radziszowie, zima 1937/1938

234

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

człowiek, wybitny fachowiec, cieszący się dużym autorytetem’505. Zmarł 1 listopada 1960 roku, został pochowany na cmentarzu Rakowickim.

Wybrane prace Fryderyka Tadanicra: - 1926 - projekt odbudowy sali posiedzeń i foyer krakowskiego Magistratu, wspól­ nie z Witoldem Wierzchowskim, praca została zakupiona przez władze miasta, - 1928-1929 - prawa oficyna domu czynszowego przy ul. Basztowej 17,

- 1930 (?) - urząd pocztowy przy ul. Krasickiego 1 w Będzinie, - 1930 (?) - urząd pocztowy przy ul. Orkana 22 w Rabce,

1931 1930- dom czynszowy przy pl. Inwali­ dów 7-8, narożnik z al. Słowackiego 2-za, 1930-1931 - przebudowa Poczty Głównej przy ul. Wielopole 2, narożnik z ul. Westerplatte 20,

1932 1931- dom czynszowy przy ul. Filareckiej 2a, 1931-1932 - dom czynszowy przy ul. Fila­ reckiej 2, narożnik z ul. Senatorską 7, 1931-1932 - dom czynszowy przy ul. Kronikarza Galla 3, plany dodat­ kowe wykonał Jan Stobiecki; 1932 - dom czynszowy przy ul. Kronikarza Galla 11,

1933 1932-

- dom czynszowy przy

ul. Kronikarza Galla 19,

- 1933 - dom czynszowy przy ul. Kronikarza Galla 21, - 1933-1934 - dom czynszowy przy al. Słowackiego 8, - 1932-1934 - dom czynszowy Funduszu Emerytalnego Komunalnej Kasy Oszczęd ności Powiatu Krakowskiego przy pl. Szczepańskim 5, narożnik z ul. Refor­ macką 1, wspólnie ze Stefanem Strojkiem, - 1933-1934 - dom czynszowy Wydziału Powiatowego przy ul. Chopina 5, wspólnie ze Stefanem Strojkiem,

- 1933-1936 - urząd pocztowy w Kry­ nicy przy ul. Zdrojowej 28,

Członkowie sekcji budowlanej Komitetu Budowy Muzeum Narodowego w Krako­ wie na placu budowy. Od lewej: Edward Kreisler, Juliusz Dumnicki, Czesław Boratyński, Józef Taub, Witold Wierzchowski, Stanisław Krug, Wło­ dzimierz Rychlcwski i Maksymilian Wolf,

1935 rok

238

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

tle starej zabudowy ul. Floriańskiej. Krakowski sklep Bata nie był jednak podobny do innych sklepów tej firmy z terenu Czechosłowacji, które były kilkupiętro­ wymi budynkami zaprojektowanymi pod wpływem fun kcjonalizmu. Był to parterowy pawilon, którego elewacje wyłożono płytami z granitu karkonoskiego. Oprócz nowych konstrukcji nośnych i elewacji Taub zaprojektował również reklamę dla sklepu. W drugiej połowie lat trzydziestych budowniczy współpraco­ wał z Kazimierzem Kulczyńskim. W latach 1938-1940 wspólnie opracowali projekt domu czynszowego przy al. Słowackiego 28 dla zarządu Fabryki Środków' Kawowych Henryka Francka w Skawinie””. Inną ich pracą jest kamienica przy ul. Sereno Fenna 3, zbudo­ wana w latach 1938-1940”20. W 1937 roku Taub wspólnie z Alfredem Diintuchem i Edwardem Kreislerem zaprojektował

pomnik upamiętniający żołnierzy Żydów pole­ głych w walkach o niepodległość Polski w latach I9i4-i92i,pi. Inicjatywa jego powstania należała do Związku Żydów Uczestników Walk o Nie­ podległość Polski. Pomnik wzniesiono w ramach inicjatywy porządkowania grobów wojennych na cmentarzu przy ul. Miodowej, podjętej wspólnie z Izraelicką Gminą Wyznaniową’322. Taub udzielał się także w dziedzinach innych niż budownictwo i architektura. 18 lutego 1931 roku został mianowany przez Mikołaja Kwaśniewskiego, wojewodę krakowskiego, na członka Rady Przy­ bocznej, którą powołano na miejsce rozwiązanej wówczas Rady Miejskiej’323. Taub był członkiem jej Sekcji I (spraw gospodarczych), Sekcji vn (spraw policji miejscowej) i Sekcji vin (targowo-aprowizacyjnej). Zasiadał także w komisji drogowo-kanałowej oraz w komisjach do spraw miejskiej gazowni oraz wodociągu’324. W1929 roku został obrany na drugiego wicepre­ zesa Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie’325. W 1932 roku należał do Komisji Rewizyjnej tej organizacji’326. Od roku 1932 był członkiem sekcji budowlanej Komitetu Budowy Muzeum Narodowego w Krakowie*327. Był także członkiem Związku Inżynierów Żydów w Krakowie, na walnym zebraniu tej organizacji 11 stycznia 1939 roku został wybrany do jej sądu koleżeńskiego’328. Należał także do Koła Inżynie­ rów przy krakowskim Towarzystwie Technicznym oraz do lokalnego oddziału Polskiego Związku Inżynierów Budownictwa' 329. W 1927 roku był członkiem Stowarzyszenia Nadzieja pomagają­ cego chorym żydowskim uczniom szkół średnich i wyższych’33O.W 1930 roku inżynier należał do Towarzystwa Rabczańskiej Kolonii Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie’33’. Dwa lata później był członkiem Sądu Polubownego tej organizacji’332. W 1934 roku z incjatywy Związku Żydów Uczestników Walk o Niepodległość Polski

powołano Wojewódzki Komitet Organizacyjny dla

propagowania wśród społeczeństwa żydowskiego zadań i celów Ligii Obrony Powietrznej i Prze­ ciwgazowej, Taub został jego członkiem’333. 8 lutego 1928 roku Tauba przydzielono do rezerwy 5. Batalionu Saperów, już w październiku tego roku został wysoko oceniony przez Wik­ tora Batyckiego, dowódcę pułku i podpułkow­ nika Sztabu Generalnego: „o wybitnie silnej woli, o bardzo wysokiej ambicji i o wysokim poczuciu obowiązku (...) wybitny organizator (...) nadaje się na samodzielne stanowisko, odpowiadające funkcji dowódcy kompanii”’334. Inżynier był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi.

Na początku września 1939 roku inżynier został powołany do wojska. Później trafił do Palestyny. W 1948 roku mieszkał w Tel Awiwie przy ul. Tel-Hai 2’335. W 1949 roku w Wielkiej Brytanii opa­ tentował wyniki swoich badań pt. Method of interconnecting concrete-reinforcing iron or Steel bars'”6. Zmarł 5 czerwca 1964 roku w Tel Awiwie. Wybrane prace Józefa Tauba:

- 1931 - sklep firmy Bata przy ul. Flo­ riańskiej 28, narożnik z ul. św. Marka 18, budynek nie istnieje, - 1932 - projekt domu czynszowego przy ul. Smoleńsk 3, budynek nie powstał, - 1937 - pomnik żołnierzy Żydów poległych w walkach o niepodległość Polski w latach 1914-1921 na cmentarzu żydowskim przy ul. Miodowej, wspólnie z Alferem Diintuchem i Edwardem Kreislerem, obiekt nie istnieje,

- 1938 - projekt domu czynszowego przy ul. Garncarskiej 7, narożnik z ul. Cybul­ skiego 1, budynek nie powstał,

239

- 1938 - projekt domów czynszowych przy ul. Cybulskiego 3/5, budynki nic powstały,

- 1938-1940 - dom czynszowy przy ul. Sereno Fenna 3, wspólnie z Kazi­ mierzem Kulczyńskim, - 1938-1940 - dom czynszowy przy al. Słowackiego 28, wspólnie z Kazi­ mierzem Kulczyńskim.

TENNENBAUM ŁAZARZ (LASAR) Urodził się 7 stycznia 1888 roku w Krakowie. Był synem Leiba i Pessel Mannę’337. W metryce urodzin został odnotowany z imieniem Lasar. Był absolwentem Wydziału Inżynierii Politech­ niki Wiedeńskiej, dyplom ukończenia tej uczelni uzyskał 29 października 1919 roku. W okresie od 15 listopada 1919 roku do 31 grudnia 1922 roku pracował u Henryka Lamensdorfa, zajmując się pracami biurowymi i budowlanymi. Następnie od 15 stycznia 1923 roku do 31 stycznia 1924 roku pra­ cował u Salomona Jonklera. 31 stycznia 1923 roku budowniczy zwrócił się do Okręgowej Dyrekcji Robót Publicznych w Kra­ kowie z prośbą o przystąpienie do egzaminu na koncesjonowanego budowniczego’338. W latach trzydziestych współpracował z Zygmuntem Prokeszem, w roku 1934 przygotowali projekt nadbu­ dowy trzeciego piętra i przebudowy elewacji frontowej domu czynszowego przy ul. św. Seba­ stiana 20’339. W 1936 roku wspólnie z Prokeszem prowadził budowę kamienicy przy ul. Pułaskiego 12, zaprojektowanej przez Relę Schmeidler*340. Ponadto Prokesz i Tennenbaum przygotowali obliczenia statyczne tego budynku, projekt jego kanalizacji oraz ogrodzenie przedogródka. Rok później Tennenbaum pracował z Prokeszem przy budowie domu przy ul. Bałuckiego 35'3”. W latach

240

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

1936-1937 wybudowali przedsionek synagogi Kupa, od strony ul. Miodowej’342. Na początku 1939 roku przygotowali projekt adaptacji mieszkania położo­ nego na pierwszym piętrze w narożnej kamienicy przy ul. Dietla 77 i św. Sebastiana 26, na cele domu modlitwy’343. W tym samym roku wykonali projekt ogrodzenia synagogi Kupa, od strony ul. Warszauera, na wzór wcześniej istniejącego'344. W 1920 roku Tennenbaum został wybrany do dyrekcji Spółki Wydawniczej „Emunah”, założonej celem wydawania publikacji i broszur o tematyce żydowskiej'345. Budowniczy należał do komitetu budowy Żydowskiego Domu Gim­ nastycznego'346. Był członkiem Stowarzyszenia

Modłów i Dobroczynności im. Michała Hirscha Cyprcsa, którego siedziba z domem modlitwy znaj­ dowała się przy ul. św. Agnieszki 5047.

Na początku wojny mieszkał w swoim dotychcza­ sowym mieszkaniu przy ul. Bernardyńskiej 9/6. Później przebywał w krakowskim getcie. Zginął w 1942 roku w obozie koncentracyjnym w Bełżcu048.

TISLOWITZ IGNACY (IZAAK

HENOCH) Urodził się 21 sierpnia 1885 roku w Krakowie. Był synem Chaima i Ester Chwuli Rosenstock*349. W metryce urodzin został odnotowany z imionami Izaak Henoch, lecz w dorosłym życiu posługiwał się imieniem Ignacy. W roku 1900 Tislowitz rozpoczął edukację w Szkole Przemysłowej w Krakowie, zapisał się na Wydział Mechaniki i Chemii, ale przeniósł się na Wydział Budowlany*350. Szkołę Przemysłową ukończył w roku 1904, w roku 1907 praktykował u Józefa Pokutyńskiego w Krakowie*35*. Pełne uprawnienia zawodowe posiadał od 1911 roku, pismo z 12 kwietnia 1911 roku informowało Tislowitza o udzieleniu pozwolenia na wykony­ wanie zawodu: „[...] na zasadzie reskryptu c.k. Namiestnictwa we Lwowie z dnia 14 marca 1911 [...] Magistrat wydaj e Panu załączoną koncesyę na budowniczego z siedzibą w Krakowie z zakre­ sem uprawnienia określonym w §. 2 ustawy z dnia 26 grudnia 1893 [...]”*35ł. 1 stycznia 1917 roku Tislowitz założył z Ema­ nuelem Ehrlichem przedsiębiorstwo budowlane pod nazwą „Tislowitz & Ehrlich przedsiębiorstwo budowlane w Krakowie”, a w wersji niemiec­ kiej: „Tislowitz & Ehrlich, Bauunternehmung

ARCHITEKT

IGNACY

TISLOWITZ

upoważniony budowniczy

Kraków, Podgórska 12,

in Krakau”. Wspólnik Tislowitza urodził się 25 czerwca 1884 roku w Podgórzu i był przemysłow­ cem*353. Ich przedsiębiorstwo działało oficjalnie do 20 marca 1936 roku, zostało wówczas wykre­ ślone z Rejestru Handlowego, z powodu śmierci Tislowitza*354. Najstarsza jego znana realizacja pochodzi z 1911 roku. W tym czasie zaprojektował dom czynszowy przy ul. Rejtana 15 (narożnik z ul. War­ neńczyka 10)’355. Należał on do Tislowitza i jego

241

wspólnika Ehrlicha, w budynku tym mieściła się wówczas siedziba ich przedsiębiorstwa. Większość realizacji Tislowitza pochodzi już z czasów n Rzeczypospolitej. Są to budynki miesz­ kalne utrzymane w formach zmodernizowanego historyzmu. Znajdują się one przede wszystkim na terenie Podgórza, gdzie mieszkał budowni­ czy. Należą do nich między innymi domy przy al. Dembowskiego 8 i 10, wspomniana kamienica przy ul. Rejtana 15 oraz dom własny budowniczego przy ul. Warneńczyka 14’356. W roku 1924 Tislowitz sporządził projekt żłobka i ochronki Stowarzysze­ nia Ochrony Dzieci Wyznania Mojżeszowego, który miał powstać przy dzisiejszej ul. Wietora n’357. Projekt zatwierdziły władze budowlane mia­ sta, jednak inwestycja nie została zrealizowana prawdopodobnie z powodu braku środków finan­ sowych. W 1925 roku zaprojektował olbrzymich rozmiarów kompleks budynków mieszkalnych należących do fabryki Optima - Spółki Akcyjnej dla Wyrobów Czekoladowych i Cukierniczych’”8. Budynki te miały mieścić się w narożniku dzisiej­ szych ulic Węgierskiej 10-12-14, Limanowskiego 6-8 i Krakusa 7. Projekt Tislowitza utrzymany został w eleganckich formach zmodernizowanego kla­ sycyzmu, odpowiadających tendencjom w archi­ tekturze przed I wojną światową. Jak większość budowniczych, również Tislowitz niesłusznie używał tytułu architekta, jego nazwi­ sko pojawiło się więc na liście przygotowanej w 1936 roku przez sarp’”9. Od 24 stycznia 1923 roku był członkiem Sto­ warzyszenia Humanitarnego „Solidarność” Bnei B’rith w Krakowie, jednak w zachowanych doku­ mentach organizacji nie zachował się jego wnio­ sek ani żadne inne materiały potwierdzające jego członkostwo'360. Budowniczy należał także do Sto­ warzyszenia Kolonii Leczniczych w Krakowie (póź­ niejszego Towarzystwa Rabczańskiej Kolonii Lecz­ niczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej im. Marii Fraenklowej). Na walnym zgromadzeniu 22 kwiet­ nia 1923 roku został wybrany do jego zarządu’36’.

242

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Ponownie wszedł do wydziału 13 czerwca 1926 roku oraz 20 czerwca roku następnego’362. Z zachowa­ nych sprawozdań organizacji, z lat: 1929,1930 i 1932> wynika, że Tislowitz w okresie tym pełnił także obowiązki gospodarza kolonii w Rabce i przy­ czynił się do rozbudowy tamtejszego budynku. W 1927 roku, wspólnie z Henrykiem Fraenklem, urządził „własnym kosztem łazienkę, w której znaj­ duje się obszerny, kafelkowy basen, wanna i tusze a do której solanka i słodka woda doprowadzane są własnym rurociągiem z Zakładu Zdrojowego”'363. W 1932 roku Tislowitz ukończył budowę nowego gmachu kolonii, ufundowanego przez Henryka Fraenkla’364. „Nowy budynek, którego wschodnią ścianę zdobi pamiątkowy napis, uwieczniający nie­ spożyte zasługi szlachetnej Fundatorki i Kuratorki Marji Fraenklowej, przedstawia się wprost okazale, budząc zarazem powszechne uznanie dla swojego praktycznego urządzenia wewnętrznego” - podano w sprawozdaniu z działalności towarzystwa za rok 1932’365. W 1927 roku Tislowitz był członkiem Stowarzyszenia Nadzieja pomagającego chorym żydowskim uczniom szkół średnich i wyższych’366. W połowie lat dwudziestych był dyrektorem wspomnianej fabryki Optima, która działała od 1923 roku. Praca ta mogła stanowić podstawowe źródło utrzymania jego i rodziny’367. Zmarł 22 lutego 1936 roku w Krakowie, w Lecz­ nicy Związkowej przy ul. Garncarskiej, z powodu nowotworu jelita grubego’368. Został pochowany na cmentarzu przy ul. Miodowej. Wybrane prace Ignacego Tislowitza:

- 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. przy ul. Kraszewskiego 28, - 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Orzesz­ kowej 9, narożnik z ul. Paulińską 10, - 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Rej­ tana 15, narożnik z ul. Warneńczyka 10,

- 1921-1924 - fabryka czekolady Optima przy ul. Krakusa 7, - 1922-1925 - dom przy al. Dembowskiego 10, - 1923-1925 - dom przy al. Dembowskiego 8,

- 1924 - projekt żłobka i ochronki Sto­ warzyszenia Ochrony Dzieci Wyznania Mojżeszowego przy obecnej ul. Wietora 11, budynek nie powstał, - 1924-1925 - willa przy pl. Lasoty 6, plan dodatkowy wykonał Józef Kryłowski, - 1924-1925 - willa przy pl. Lasoty 7, plan dodatkowy wykonał Antoni Dostał, - 1925 - projekt domów mieszkalnych pracow­ ników fabryki Optima przy ul. Węgierskiej 10-12-14, narożnik z ul. Limanowskiego 6-8 i ul. Krakusa 7, kompleks nie powstał, - 1929-1931 - dom przy ul. Warneńczyka 14.

TORBĘ BENJAMIN Urodził się 6 listopada 1858 w Krakowie. Był synem Salomona i Blumy Gintel Hoffman’369. Z ustaleń profesora Jacka Purchli wiadomo, że Torbę był absolwentem wiedeńskiej Bauschule, uczęszczał do niej w latach 1880-1884 oraz 1887-i888’37°. Koncesję na wykonywanie zawodu budowniczego uzyskał w roku 1889'37'. Zachował się dokument informujący go o nadaniu mu upraw­ nień zawodowych o treści: „[...] ck. Namiestnic­ two reskryptem z d. 10 czerwca rb [...] poleciło wydać Panu koncesyę na budowniczego w Krako­ wie z uwolnieniem od egzaminów [...]”’371. Praw­ dopodobnie Torbę został zwolniony z egzaminu

na podstawie odbytych praktyk i posiadanego doświadczenia zawodowego. Był jednym z najbardziej popularnych krakow­ skich budowniczych przełomu xix i xx stulecia. Jego działalność związana była przede wszystkim z archi­ tekturą mieszkaniową, zaprojektował wiele kamie­ nic typowych dla architektury Krakowa tego okresu, które w zakresie stylistyki reprezentowały eklektyzm z przewagą form neobarokowych. Doskonałym przy­ kładem jest dom czynszowy przy obecnej ul. Skłodowskiej-Curie 9, zaprojektowany w 1891 roku’373. Na projektowanych przez siebie elewacjach frontowych budowniczy chętnie stosował okładzinę z płytek ceramicznych, wykonanie takich fasad było tańsze od tradycyjnych, a przy tym szybsze w wykonaniu.

243

Jedni} z kilku kamienic z taką elewacją jest na przy­ kład budynek przy ul. Wrzcsińskiej 9. W pierwszym dziesięcioleciu xx wieku w dalszym ciągu stosował różnorodne formy późnohistoryczne, łącząc je z detalami o secesyjnym wyrazie. W okresie tym budowniczy zaczął odchodzić od form eklektycz­ nych na rzecz zmodernizowanego historyzmu o pro­ stych detalach, przykładem takiej tendencji może być elewacja kamienicy przy ul. Bocheńskiej 7, z lat 1907-1909 należąca do Powszechnego Towarzystwa Budowy Tanich Domów Mieszkalnych i Domów Robotniczych, którym kierował wówczas dr Adolf Gross, znany żydowski socjalista, z wykształceniem prawniczym. Głównymi jego klientami byty osoby pochodzenia żydowskiego, które często zamawiały u niego po kilka projektów. Zaliczał się do nich między innymi Maurycy Waldman, właściciel real­ ności przy ul. Jabłonowskich 5 i 6, ul. Krupniczej 3, ul. Łobzowskiej 4, ul. Michałowskiego 8-10, ul. Pił­ sudskiego 9,11 i 30, Podzamcze 20 i 22, czy Chaim

-» Synagoga Tempcl po przebudowie Benia­ mina Torbę, 1907 rok

244

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Berek Zucker, posiadający kamienice przy ul. Berka Joselewicza 9 i 11, ul. Brzozowej 14 i 16, ul. Dietla 15, obecnej ul. Sarego 21, 23 i 25 oraz ul. Zwierzy­ nieckiej u'374. Zucker był także współwłaścicielem kamienic przy ul. Garbarskiej 6, 8 i 10 (wspólnie z Markusem Aratenem)*375. Najwięcej projektów zamówił jednak u Torbego Salomon Ritterman. Przez pewien czas był on właścicielem większości, ponad 90 procent zabudowy przy ul. Wrzesińskiej, były to domy czynszowe pod numerami: 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10 i u’376. Dla tego samego inwestora Tobre zaprojektował także kamienicę w narożniku ul. Powiśle 12 i Podzamcze 28, którego budowę pro­ wadził Henryk Lamensorf - on też sygnował projekt budynku1377. Część domów była także przez pewien okres własnością samego budowniczego lub jego córek Byty to kamienice przy obecnej ulicy Borowickiej 7, ulicach: Lubomirskiego 45, 47, 49 i 51, Skłodowskiej-Curie 4 i 7, Staszica 14, św. Wawrzyńca 20 oraz Zwierzynieckiej 111378. Torbę prowadził również

budowy budynków zaprojektowanych przez innych budowniczych, przykładem mogą być kamienice przy ul. Retoryka 10 oraz ul. Siemiradzkiego n, zaprojektowane w 1893 roku przez K. Lachnika, zamiejscowego inżyniera1379. Torbę działał także na rzecz Izraelickiej Gminy Wyznaniowej. W latach 1892-1894 rozbudował synagogę Tempel, powstałą w latach 1860-1862. Zakres przeprowadzonych wówczas prac objął mię­ dzy innymi wydłużenie bryły synagogi i zamknię­ cie jej wieloboczną absydą, przekształcenie elewacji frontowej oraz modyfikację wystroju. Prace Torbego nadały budynkowi eklektyczny charakter stylowy, z elementami mauretańskimi we wnętrzu i z domi­ nacją form neoromańskich na elewacjach'380. Pro­ jektując fasadę synagogi, budowniczy inspirował się synagogą w Kohlhófen w Hamburgu z roku 1857 projektu Albrechta Rosengartcna, która, z pewnymi modyfikacjami, była często naśladowana w Europie Środkowowschodniej. W 1902 roku Torbę wziął udział w konkursie na projekt domu przedpogrzebowego cmentarza przy ul. Miodowej, jego kon­ cepcja otrzymała iii nagrodę. W 1904 roku władze Izraelickiej Gminy Wyznaniowej zwróciły się do budowniczego z prośbą o przygotowanie projektu domu administracyjnego, na który zamierzano przebudować rytualną łaźnię przy ul. Szerokiej 6. Plany takie przygotował on w roku następnym. Zgodnie z zaleceniem władz gminy jego koncepcja zawierała pomieszczenia administracyjne, łaźnię oraz salę gimnastyczną Żydowskiego Towarzystwa Gimnastycznego'381. Z nieznanych przyczyn władze gminy zrezygnowały z przebudowy budynku przy ul. Szerokiej. W roku 1909 budowniczy wziął udział w konkursie na siedzibę domu administracyjnego gminy, pod który zakupiono narożną parcelę przy ul. Krakowskiej 41 i Skawińskiej 2, praca jego została jednak odrzucona z powodu zbyt wysokich kosztów budowy'381. W latach dwudziestych Torbę był zajęty głów­ nie drobnymi pracami budowlanymi. Z większych realizacji wymienić można budowę kamienicy przy

ul. Morawskiego 12 (narożnik z ul. Syrokomli 9), zaprojektowanej w 1925 roku i rozbudowanej w latach 1928-1929, która należała do trzech córek budowniczego: Ludwiki Schitzerowej oraz Flory i Róży Torbę'383. W latach 1890-1895 Torbę należał do Krakow­ skiego Towarzystwa Technicznego'38’*. Był także członkiem Stowarzyszenia Izraelitów Postępowych. Zmarł 10 lutego 1931 roku w Krakowie'3"5. Przyczyną zgonu była cukrzyca, gangrena stopy oraz zapa­ lenie płuc. Został pochowany na cmentarzu przy ul. Miodowej.

Wybrane prace Benjamina Torbego: - 1890-1891 - dom czynszowy przy ul. Skłodowskiej-Curie 7, - 1891 - projekt domu czynszowego przy ul. Skłodowskiej-Curie 9,

- 1891 - dom czynszowy przy ul. Skłodowskiej-Curie 4, - 1891 - dom czynszowy przy ul. Stradomskiej 23, - 1891-1892 - dom czynszowy przy ul. Zwie­ rzynieckiej 34, narożnik z ul. Powiśle 1,

- 1892-1893 - dom czynszowy przy ul. Starowiślnej 36, - 1892-1893 - dom czynszowy przy ul. Staro­ wiślnej 40, narożnik z ul. Berka Joselewicza 24,

- 1892-1893 - dom czynszowy przy ul. Radziwiłłowskiej 17, - 1892-1893 - dom czynszowy przy ul. Rako­ wickiej 12, narożnik z ul. Topolową 14, według projektu Aleksandra Biborskiego,

245

-> Dom czynszowy przy ul. Dietla 31 i ul. Augustiańskiej 1,

1913 rok

- 1892-1894 - przebudowa synagogi Tempel,

- 1899 - dom czynszowy przy ul. Dajwór 23,

- 1893 - dom czynszowy przy ul. Dietla 75, narożnik z ul. św. Sebastiana 25,

- 1899-1900 - dom czynszowy przy ul. Michałowskiego 8-10,

- 1893-1896 - dom czynszowy przy ul. Studenckiej 7,

- 1899-1901 - dom czynszowy przy ul. Starowiślnej 44,

- 1894-1895 - dom czynszowy przy ul. Dietla 36,

- 1899-1901 - dom czynszowy przy ul. Wrzesińskiej 8,

- 1895 - dom czynszowy przy ul. Długiej 11,

- 1900-1901 - dom czynszowy przy ul. Jabłonowskich 6,

- 1895-1896 - dom czynszowy przy ul. Berka Joselewicza 4,

- 1895-1896 - dom czynszowy przy ul. Studenckiej 9, - 1895-1896 - dom czynszowy przy ul. Zwie­ rzynieckiej 21, narożnik z ul. Małą 2,

- 1900-1901 - dom czynszowy przy ul. Starowiślnej 37, - 1901-1902 - dom czynszowy przy ul. Wrzesińskiej 6, - 1902 - dom czynszowy przy ul. Berka Joselewicza 20,

- 1896 - dom czynszowy przy ul. Miodowej 15, - 1896-1897 - domy czynszowe przy ul. Karme­ lickiej 48 i 50, narożnik z ul. Grabowskiego 2,

- 1902 - atelier fotograficzne „Artur” przy ul. Straszewskiego 24, budynek nie istnieje,

- 1896-1897 - przebudowa domu czynszo­ wego przy ul. Krakowskiej 10,

- 1902 - projekt konkursowy domu przedpogrzebowego cmentarza żydowskiego przy ul. Miodowej 55, iii nagroda,

- 1897-1898 - dom czynszowy przy ul. Podzamcze 20,

- 1902-1903 - dom czynszowy przy ul. Jabłonowskich 5,

- 1898 - dom czynszowy przy ul. Długiej 18,

- 1902-1903 - dom czynszowy przy ul. Wrzesińskiej 10,

- 1898 - dom czynszowy przy ul. Podzamcze 22, - 1898-1899 - domy czynszowe przy ul. Garbarskiej 6, 8 i 10, - 1899 - dom czynszowy przy ul. Brzozowej 16,

- 1903 - domy czynszowe przy ul. Wrzesińskiej 9 i 11,

- 1903 zakład fotograficzny Edwarda Pierzchalskiego przy ul. Karmelic­ kiej 21, budynek nie istnieje,

247

-> Projekt domu czynszowego przy ul. SkłodowskiejCurie 9,1891 rok

- 1903-1905 - dom czynszowy przy ul. Piłsudskiego 9, - 1904 - dom czynszowy przy ul. Berka Joselewicza 3,

- 1904 - domy czynszowe przy ul. Wrzesińskiej 5 i 7, - 1904-1905 - dom czynszowy przy ul. Łobzowskiej 4, - 1904-1905 - dom czynszowy przy ul. Piłsudskiego 11,

- 1904-1905 - dom czynszowy przy ul. Szujskiego 9, - 1905 - projekt przebudowy łaźni rytu­ alnej przy ul. Szerokiej 6 na siedzibę zarządu Izraelickiej Gminy Wyznanio­ wej, budynku nie przebudowano, - 1905 - dom czynszowy przy ul. Brzozowej 14,

248

- 1905 - domy czynszowe przy ul. Koletek 1,3 i 5,

- 1905-1906 - dom czynszowy przy ul. Grabowskiego 3,

- 1905 - dom czynszowy przy ul. Lubomirskiego 3,

- 1905-1906 - dom czynszowy przy ul. Piłsudskiego 30,

- 1905 - dom czynszowy przy ul. Michałowskiego 6,

- 1905-1906 - dom czynszowy przy ul. Wrzesińskiej 3,

- 1905 - dom czynszowy przy ul. Siemiradzkiego 12,

- 1906 - dom czynszowy przy ul. Berka Joselewicza 9,

- 1905-1906 - dom czynszowy przy ul. Czystej 16,

- 1906 - projekt domu czynszo­ wego przy ul. św. Benedykta 3,

- 1905-1906 - dom czynszowy przy ul. Die­ tla 97, narożnik z ul. Wrzesińską 1,

- 1906-1907 - dom czynszowy przy ul. Berka Joselewicza 11,

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

- 1906-1907 - dom czynszowy przy ul. Kołłątaja 10, - 1906-1907 - dom czynszowy przy ul. Krupniczej 3, - 1906-1908 - dom czynszowy przy ul. Krakowskiej 30, plany dodatkowe wykonał Henryk Lamensdorf,

- 1908-1909 - dom czynszowy Towarzystwa Budowy Tanich Domów Mieszkalnych i Domów Robotniczych przy ul. Gazowej 13, - 1908-1909 - dom czynszowy przy ul. Dietla 11, - 1908-1909 - dom czynszowy przy ul. Die­ tla 15, narożnik z ul. Orzeszkowej 2,

- 1908-1909 - dom czynszowy przy ul. Dietla 17, - 1906-1908 - dom czynszowy przy ul. Szujskiego 3, - 1907 - dom modlitwy Chany i Abrahama Lednitzerów w podwórku przy ul. Mostowej 8,

- 1907-1908 - dom czynszowy przy ul. Brzo­ zowej 12, narożnik z ul. Berka Joselewicza 1, - 1907-1908 - dom czynszowy przy ul. Karmelickiej 56,

- 1907-1908 - dom czynszowy przy ul. Krakowskiej 23, - 1907-1908 - dom czynszowy przy Powi­ śle 12, narożnik z ul. Podzamcze 28,

- 1907 (?) -1908 - dom czynszowy przy ul. Kro­ woderskiej 74, narożnik z al. Słowackiego 25, - 1907-1909 - dom czynszowy Towarzystwa Budowy Tanich Domów Mieszkalnych i Domów Robotniczych przy ul. Bocheńskiej 7, - 1907-1909 - dom czynszowy przy ul. Rabina Meiselsa 9,

- 1908 - dom czynszowy przy ul. Die­ tla 31, narożnik z ul. Augustiańską 1,

- 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Dietla 9,

- 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Die­ tla 99, narożnik z ul. Wrzesińską 2, - 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Lubicz 24, - 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Lubicz 26, narożnik z ul. Rakowicką 2, - 1909-1910 - domy czynszowe przy ul. Lubomirskiego 45 • 47. - 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Rabina Meiselsa 4,

- 1909-1910 - domy czynszowe przy ul. Sarego 23 i 25, - 1909-1910 - dom czynszowy przy ul. Sta­ szica 14, narożnik z ul. św. Teresy 5, - 1909-1911 - dom czynszowy przy ul. Borowickiej 7,

- 1909-1911 - domy czynszowe przy ul. Lubo­ mirskiego 49 i 51, narożnik z ul. Borowickiej 9, - 1910 - projekt domu czynszo­ wego przy ul. św. Sebastiana 10,

249

- 1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Konarskiego 13,

- 1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Sarego 21, - 1910-1911 - dom czynszowy przy ul. Tarłowskiej 5, narożnik z ul. Tenczyńską 1, - 1911-1912 - dom czynszowy przy ul. Lubomirskiego 37, - 1911-1912 - willa Sylwan przy ul. Powroźniczej 6, narożnik z ul. Barską 6, - 1912-1913 - dom czynszowy przy ul. Zwierzynieckiej 11,

- 1913 - dom czynszowy przy ul. Szlak 3, - 1913-1915 - dom czynszowy przy ul. Kró­ lewskiej 5, narożnik z ul. Józefitów 12,

- 1914-1916 - dom czynszowy przy ul. Karmelickiej 39, elewację fron­ tową zaprojektował Jan Zawiejski, 1925-1929 - dom czynszowy przy ul. Moraw­ skiego 12, narożnik z ul. Syrokomli 9.

UŁAM MICHAŁ Urodził się w 1879 roku we Lwowie1*86. Był znanym i cenionym lwowskim budowniczym, zwłaszcza w okresie autonomii galicyjskiej. Pomimo jego znacznej popularności we Lwo­ wie nie było dotąd wiadomo, że Ułam prowadził filię swojej firmy w Krakowie. Zgodę na jej dzia­ łalność wydał Sąd Krajowy w’e Lwowie 16 listo­ pada 1918 roku. Krakowska firma Ulama została wpisana do Rejestru Handlowego Izby Handlowej

250

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

i Przemysłowej 16 listopada 1918 roku pod nazwą: „Michał Ułam, architekt i budowniczy”*387. W tym samym rejestrze podano, że jest to „zakład filialny w Krakowie, noszący firmę tak samo brzmiącą dla istniejącego zakładu głównego we Lwowie ul. Zyblikiewicza L. 27”. Siedziba krakowskiego oddziału Ulama znajdowała się w narożnej kamienicy przy ul. Gołębiej 1 i ul. Brackiej 7. Do roku 1921 prowadził go Franciszek Skowron, znany lwowski architekt, były wykładowca tam­ tejszej politechniki, jego nazwisko wykreślono z akt firmy 1 kwietnia tego roku*388. Michał Ułam został odnotowany w księdze adresowej miasta Krakowa z 1926 roku, jako przedsiębiorca budow­ lany zamieszkały przy ul. Gołębiej 1*389. Nie wia­ domo, do kiedy jego firma działała pod Wawelem, gdyż we wspomnianym Rejestrze Handlowym nie odnotowano informacji na ten temat. Krakowskie przedsiębiorstwo Ulama oficjalnie zlikwidowano 23 marca 1936 roku*390.

Otwierając krakowski oddział, Ułam zamierzał rozszerzyć swoją architektoniczno-budowlaną dzia­ łalność, jednak kierując nim z dala wyłącznie przez pełnomocnika, nie mógł liczyć na dobre efekty. W Krakowie istniała duża konkurencja w branży budowlanej, a mieszkańcy miasta zapewne woleli korzystać z usług znanych, miejscowych firm, pole­ canych przez znajomych i rodzinę. Podczas wie­ loletnich kwerend archiwalnych nie odnaleziono żadnych realizacji Ulama w Krakowie. Michał Ułam zmarł 16 lutego 1938 roku w Monte Carlo.

WEINBERGER JÓZEF Urodził się 1 marca 1861 roku w Krakowie. Był synem Markusa Feiwla i Ester Kalischer (Kaliszer)*39*. Był absolwentem c.k. Instytutu Techniczno-Przemysłowego. Na temat jego praktyk zawo­ dowych wiadomo jedynie, że był uczniem Jacka Matusińskiego w Krakowie*”1. Zachowało się pismo Magistratu z 2 stycz­ nia 1889 roku do urzędu Budownictwo Miejskie o treści: „Józef Weinberger rodem z Krakowa lat 27. liczący ukończony technik zamieszkały pod 1. 56 przy ul. Dietla wniósł podanie do Wysokiego ck. Namiestnictwa na ręce Magistratu o koncesyję na budowniczego. Przy dołączeniu podania tego [...] Magistrat wzywa Budownictwo miejskie o udziele­ nie opinii w tym kierunku, czy petent posiada tyle uzdolnienia praktycznego, aby mógł być uwolnio­ nym od składania potrzebnego egzaminu na budow­ niczego, względnie aby koncesya na budowniczego udzielona mu być mogła”*393. W odpowiedzi urząd Budownictwa Miejskiego już 17 stycznia tego roku donosił, „że Józef Weinberger ukończony uczeń c.k. Akademji przemysłowo technicznej w Kra­ kowie, według przedłożonych Świetnemu Magi­ stratowi świadectw posiada stosowne teoretyczne

Inź. J. WEINBERGER konces budowniczy

Kraków, ul. Sw Sebastyana8

wykształcenie budowlane a trzechletnia jego prak­ tyka, w czasie której wykonywał samodzielnie różne budowy i zasłużył sobie na zupełne zadowolenie pracodawców - dowodzi, że tenże Weinberger jest uzdolnionym do wykonywania przemysłu. [...] Urząd Budownictwa miejskiego jest zdania, że poda­ nie tegoż o udzielenie koncesyi na budowniczego, z równoczesnym zwolnieniem go od składania egzaminu jak najprzychylniej c.k. Namiestnictwu] polecić należy”*39-’. Namiestnictwo we Lwowie kon­ cesję na wykonywanie zawodu wydało Weinbergerowi 2 lipca 1889 roku, a Magistrat miasta Krakowa 7 sierpnia tego samego roku*395. Najstarszym znanym projektem Weinbergera jest plan budowy dwupiętrowego domu

251

czynszowego w narożniku ul. św. Sebastiana 36 i ul. Berka Joselcwicza 10, który powstał w latach 1891-1892 jako budynek jednopiętrowy i był wów­ czas domem własnym budowniczego”96. W roku 1898 Wcinberger zaprojektował dom starców żydowskich Stowarzyszenia Opieki nad Starcami Asyfas Skeinim przy ul. Krakowskiej 571”7. Był to okazały jednopiętrowy’gmach z elewacjami utrzy­ manymi w neorenesansowej konwencji, jeden z ciekawszych, jakie powstały w drugiej połowie xix stulecia na użytek społeczności żydowskiej w Krakowie. Budynek ten wyburzono na mocy porozumienia między władzami miasta a zarządem Stowarzyszenia Opieki nad Starcami Asyfas Ske­ inim, zawartego w listopadzie 1937 roku, w związku poszerzeniem jezdni na ul. Krakowskiej i połącze­ niem jej z mostem im. Józefa Piłsudskiego”’8. Weinberger zaprojektował także dom wypo­ czynkowy dla dzieci żydowskich w Rabce, fundacji

-> Budowa filarów mostu Piłsudskiego w tle nieistniejący budynek Stowarzysze­ nia Opieki nad Star­ cami Asyfas Skeinim przy ul. Krakowskiej 57, druga połowa lat dwudziestych xx wieku

252

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Towarzystwa Rabczańskiej Kolonii Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej im. Marii Fraenklowej, który znajdował się przy ul. Podhalańskiej. Jego otwarcie odbyło się 7 lipca 1907 roku. Z tego czasu pochodzi opis urządzenia budynku: „[...] przed­ stawia się on istotnie bardzo okazale. Środkową część murowanego budynku stanowi obszerna sala, sięgająca do wysokości pierwszego piętra a prze­ znaczona na jadalnię i bawialnię dla dzieci. Po obu stronach mieszczą się sale sypialnie z jednej dla chłopców, z drugiej dla dziewcząt i urządzone na razie każda dla 22 dzieci, do nich przytykają umy­ walnie. Ze sali środkowej prowadzi nadto wejście do mieszkania kierownika, kuchni i łazienki. Na pierwszem piętrze znajdują się 2 pokoje gościnne. Osobne wejście z zewnątrz sali środkowej prowadzi do pokoju izolacyjnego, urządzonego na wypadek pojawienia się jakiejś choroby infekcyjnej. Budynek otacza obszar dwumorgowego gruntu, na którym

ma być urządzony park angielski i szkółki ogrod­ nicze dla dzieci”'399. W latach dwudziestych xx wieku budowni­ czy używał pieczątki: „inż. J. Weinberger Końce. Budowniczy, Kraków, ul. św. Sebastiana 8 telefon 2015”. Używany przez niego tytuł inżyniera nie wiązał się z wyższym wykształceniem na studiach technicznych, ale ze zmianą przepisów austriac­ kich przez rozporządzenie cesarskie z 14 marca 1917 roku. Na jego mocy między innymi dotych­ czasowi absolwenci Szkoły Przemysłowej otrzymy­ wali prawo do tytułu inżyniera, jeśli przepracowali osiem lat w zawodzie na stanowisku kierowniczym lub prowadzili własne przedsiębiorstwo’400. Wein­ berger posiadał uprawnienia biegłego sądowego z zakresu budownictwa lądowego i wodnego'40'. Należał do cenionych budowniczych pochodze­ nia żydowskiego, w 1920 roku został zaproszony do składu sądu konkursu na dom przedpogrzebowy

nowego cmentarza przy ul. Jerozolimskiej 14'402. W okresie międzywojennym prawdopodobnie pro­ wadził własne przedsiębiorstwo, jednak akta Izby Handlowej i Przemysłowej tego nie potwierdzają. Weinberger często sporządzał projekty na użytek żydowskiej społeczności Krakowa, we wrześniu 1925 roku opracował plan szklarni dla Stowarzysze­ nia Kolonii Ogrodniczej Młodzieży Żydowskiej na terenie dawnego terenu powyścigowego przy al. 3 Maja*403. W latach 1926-1928 wspólnie z Łazarzem Rockiem przeprowadził budowę nowego skrzydła szpitala izraclickiego przy ul. Skawińskiej 8'404. Jest jednak głównie znany jako autor projektu rytual­ nej rzeźni drobiu powstałej w latach 1927-1928 na dziedzińcu kramów na pl. Nowym'403. Z innych jego realizacji należy przypomnieć dwa budynki miesz­ kalne należące do Powszechnego Towarzystwa Budowy Tanich Domów Mieszkalnych i Domów Robotniczych, które powstały w latach 1928-1930

Gimnazjum Mecha­ niczne Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i średniej przy ul. Podbrzezic 3, 2010 rok

266

upoważnienia rządowego lub komunalnego. Czy wyżej wymienieni właściciele firmy budowla­ nej w zakresie wykonania robót i w ogólności są wszechstronnie lojalni, tego ustalić nie zdołano i do powoływania ich do przetargu na pracę o charak­ terze tajnym mniej zasługują. Inż. Saul Wexner i architekt Henryk Jakubowicz finansowo nie są dostatecznie uposażeni i zachodzi podejrzenie, że z powierzonych im zamówień mogą się w zupeł­ ności nie wywiązać”*464. Przytoczona opinia, mimo że powstała dla Dowództwa Okręgu Korpusu Nr V, nie została rzetelnie przygotowana, gdyż wówczas przedsiębiorstwo Wexnera i Jakubowicza od kilku miesięcy było już zarejestrowane. Przedsiębiorstwo budowlane Saula Wexnera i Henryka Jakubowicza należało do największych tego typu spółek w Krakowie. W roku 1934 firma zatrudniała aż 50 osób1465,w tym architekta Hen­ ryka Habera. W latach 1932-1939 powstało w niej ponad 30 projektów budynków mieszkalnych. Dotyczyły one szykownych domów czynszowych dla osób pochodzenia żydowskiego. W 1934 roku Wexner i Jakubowicz wznieśli willę dla generała Ber­ narda Monda na osiedlu Oficerskim przy' al. Beliny-Prażmowskiego 20*466. Wiele zleceń stanowiły zamówienia od Leopolda Rosenzweiga, właściciela miejscowego kolektora loteryjnego, jak na przykład budynki przy' ul. Konarskiego 52, obecnej ul. Paw­ likowskiego 8 i 10, ul. Wenecja 3, 5, 7 i 9, ul. Garn­ carskiej 21 oraz ul. Chopina 25,27,29 i 31*467. Jednak nie wszystkie z zaprojektowanych dla tego inwestora domów udało się im zbudować. Nie powstała kamie­ nica - w przedłużeniu dzisiejszej ul. Ogrodniczek, której projekt opracowano w 1938 roku*468. W latach 1936-1937 według ich projektu rozbudowano kom­ pleks mieszkaniowy należący do wspomnianego Artura Wohla przy ul. Sarego o część pod nume­ rem 22. Tym samym powstał jeden z największych zespołów mieszkalnych w Krakowie z komforto­ wymi mieszkaniami. Część z wybudowanych przez przedsiębiorstwo budynków była własnością wspólników. Należał

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

do nich między innymi dom czynszowy przy ul. Konarskiego 48 (własność Henryka Jakubowi­ cza), kamienica przy tej samej ulicy pod nume­ rem 50 (własność Saula Wexnera) oraz kamienica przy ul. Retoryka 20, będąca wspólną własnością budowniczych i inżyniera Maurycego Hochwalda, prowadzącego w Krakowie duże przedsiębiorstwo instalujące centralne ogrzewanie i kanalizację*469. Przy dzisiejszej ul. Cybulskiego 12 znajdował się dom czynszowy należący do Jakubowicza i jego żony Franciszki*470. Przedsiębiorstwo Wexnera i Jakubowicza sporządziło także projekt i prze­ prowadziło budowę gimnazjum mechanicznego Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Śred­ niej przy ul. Podbrzezie 3*47*.

Wexner należał do grupy żydowskich inżynie­ rów i architektów, którzy w 1936 roku rozpoczęli starania o założenie Związku Inżynierów Żydów w Krakowie'472. W styczniu roku następnego Wexner został członkiem komisji rewizyjnej tej organizacji'473.

Wybrane prace Saula Wcxncra i Henryka Jakubowicza: - 1928-1930 - fabryka obuwia Ada przy ul. Grzegórzeckiej 64, - 1930-1931 - dom czynszowy przy ul. Mazowieckiej 49, bez udziału Henryka Jakubowicza,

Inżynier przeżył wojnę, ale nie są znane szczegóły jego życia w tym okresie. W 1945 roku mieszkał w domu przy ul. Szymanowskiego 4 zajmując mieszkanie nr 6. W 1946 roku wyemigrował do Francji, skąd w 1951 roku wyjechał do Stanów Zjed­ noczonych. Zmarł jako Paul Wexner w listopadzie w 1962 roku w Nowym Yorku ’474.

- 1930-1931 - domy czynszowe przy ul. Sarego 24 i 26, bez udziału Henryka Jakubowicza, - 1932-1933 - dom czynszowy przy ul. Retoryka 20,

- 1934 ~ willa przy al. Beliny-Prażmowskiego 20,

‘ rzucone przez syjonistów nie­ mieckich - znalazło w osobie Zimmermanna swą inkarnację. Rzuca w Krakowie posadę w wydziale budownictwa miejskiego po kilkunastu latach służby, jedzie w 1924 r. do Erec ze swą żoną. Pra­ cuje 3 lata w «irjih» Tel Awiwu na odpowiedziałem stanowisku kierownika wydziału budowl. Względy rodzinne zmuszają go do powrotu z ciężkiem, ale niezłamanem sercem, z pełnia nadziei do osiedle­ nia się w przyszłości na stałe w Erec. Wróciwszy do Krakowa, zgłasza się od razu do pracy w partii, jak żołnierz, który wrócił z wojska. Na powierzonych mu posterunkach (ostatnio w roku 1930 jako prze­ wodniczący Egzekutywy zach. Małopolski i Śląska) wytrwał aż do ostatniego wprost tchu w piersiach. Oddał ducha ze słowami w ustach «oddajcie plany domu chalucowego Menaschemu». Czy jest przyja­ ciel i towarzysz w stanie pod bezpośredniem wra­ żeniem strasznego ciosu zobrazować człowieka i jego dzieło? Czy dławiący go żal nie odbiera mu wprost możliwości sprawiedliwej i trafnej oceny ukochanego Zimmermanna jako człowieka, jako społecznika w najszlachetniejszem tego słowa znaczeniu, jako publicysty? Perspektywa dopiero okaże nam lukę, jaka powstała przez odejście od nas na zawsze tego druha, który przez lat 8 dzierżył wysoko sztandary Hitachdut f...]”’537. Zimmermann był także aktywnym działaczem lokalnej komisji Żydowskiego Funduszu Narodo­ wego w Krakowie. Po jego śmierci jej członkowie

podjęli decyzję o uczczeniu jego osoby. „Nowy Dziennik” donosił: postanowiła Komisja Lokalna Keren Kajemet Leisrael w Krakowie ufun­ dować na imię Zmarłego gaj na gruntach Żydow­ skiego Funduszu Narodowego w Palestynie. Ogród taki, będący trwałym dowodem przywiązania spo­ łeczeństwa żydowskiego w Krakowie do Zmarłego składa się z 1.000 drzewek po zł. 13.50 za sztukę. Mamy nadzieje, że każdy z Krewnych, Towarzyszy, Kolegów i Znajomych Zmarłego, chcąc w należyty sposób przyczynić się do uwiecznienia pamięci Jego weźmie udział w tej akcji ufundowania ogrodu przez złożenie odpowiedniego datku dając tern samym wyraz Swego przywiązania i uwielbienia do nieżyjącego już Towarzysza a zarazem pomnaża­ jąc dzieło wyzwolenia Ziemi, któremu to ideałowi Zmarły całe swe życie poświęcił”1”8.

ZIMMERSPITZ KAROL

Wybrane prace Bernarda Zimmcrmanna: - 1928 - projekt domu czynszowego przy ul. Konarskiego 35, budynek nie powstał, - 1928-1929 - dom przy ul. Kieleckiej 28/30,

- 1929 - projekt konkursowy gimnazjum i Szkoły Rzemiosł Żydowskiego Towa­ rzystwa Szkoły Ludowej i Średniej przy ul. Podbrzezie 8-10, wspólnie z Alfredem Diintuchem, praca otrzymała 11 nagrodę i została przeznaczona do realizacji,

KAROL ZIMMERSPITZ OW. DUDOWNIOZY

ÓW X>yt. Kalwaryjska 3ę

- 1929-1931 - szkoła Cheder Iwri i gimna­ zjum Tachkemoni przy ul. Miodowej 26, - 1930 - projekt rozbudowy Spółki Wydaw­ niczej „Nowy Dziennik” przy ul. Orzesz­ kowej 7, budynek nie powstał,

- 1931-1932 - dom czynszowy przy ul. Przemyskiej 4.

Urodził się 24 stycznia 1902 roku w Zubfi koło Rożnowa (Rożnov pod Radhośtemjw Czechach. Był synem Schabse i Beile Lustgarten. Jego rodzina mieszkała w Krakowie od 1883 roku'”9. Nie wiadomo, kiedy Zimmerspitz rozpo­ czął naukę w Szkole Budowniczych Szkoły

277

Przemysłowej w Krakowie”40. Edukację na budow­ niczego ukończył w 1923 roku, zdając egzamin dojrzałości 18 czerwca”41. Prawdopodobnie od 1929 roku prowadził przedsiębiorstwo zajmujące się budownictwem i handlem drzewem, które mieściło się przy ul. Rydlówka 1 oraz przy ul. Bonarka 10”42. 18 kwietnia 1932 roku pozwolenie na wykonywa­ nie zawodu budowniczego wydała mu Okręgowa Dyrekcja Robót Publicznych w Krakowie”45. W 1934 roku budowniczy używał pieczątki: „Architekt Karol Zimmerspitz Upow. Budowniczy, Kraków xxn., Kalwaryjska 36”. W związku z nie­ prawnymi używaniem przez niego tytułu architekta jego nazwisko figurowało na sporządzanych przez lokalny oddział sarp listach z nazwiskami budow­ niczych popełniających to wykroczenie’544. Znanych jest tylko kilka realizacji Zimmerspitza, w 1932 roku wykonał projekt adaptacji magazynu sklepowego w realności Izraela [Izydora] Methla przy ul. św. Tomasza 2””. W 1933 roku - projekt przebudowy wejścia do kamienicy przy ul. Miodo­ wej 20, w roku 1933 oraz 1935 ponownie był zajęty pracami przy ul. św. Tomasza 2. Zakres prowadzo­ nych wówczas objął między innymi przebudowę parteru, I i 11 piętra oraz odnowienie elewacji fron­ towej. W1934 roku Zimmerspitz sporządził projekt rozmieszczenia maszyn w fabryce Spectrum przy ul. Grzegórzeckiej óą’546.

Jesienią 1940 roku Karol Zimmerspitz mieszkał w dotychczasowym mieszkaniu przy ul. Smolki 12C. W tym czasie pracował w swoim przedsię­ biorstwie, które znajdowało się pod komisarycz­ nym zarządem R. Gassnera. 27 lutego 1941 roku wraz z żoną oraz teściową miał zostać wysiedlony z Krakowa w ramach akcji Judenaussiedlung aus Krakau. Decyzja ta została odroczona prawdopo­ dobnie wskutek próśb R. Gassnera oraz Mariana Plebańczyka, przedsiębiorcę budowlanego, który zatrudniał Zimmerspitza przy sporządzaniu

obliczeń statycznych, kosztorysów oraz planów budowlanych. W zachowanym piśmie Plebańczyka, budowniczy powoływał się na wyłączne zlecenia dla Wehrmachtu oraz ss-Totenkopfstandarte w Krakowie”47. Później Zimmerspitz trafił do krakowskiego getta. Od 13 marca 1943 roku był więźniem obozu Płaszów. Prawdopodobnie pra­ cował w fabryce Oskara Schindlera. Po likwidacji krakowskiego obozu trafił do Oświęcimia. Został rozstrzelany w styczniu 1945 roku podczas ewaku­ acji obozu do czechosłowackich Brynic (Brnenec). W 1947 roku krakowski sąd w toku postępowania o uznanie go za zmarłego przyjął, że jego śmierć miała miejsce 31 stycznia 1945 roku”48.

ANEKS

W toku kwerend odnaleziono ślady po następują­ cych żydowskich architektach i koncesjonowanych budowniczych, ale na obecnym etapie badań nie udało się prześledzić ich karier zawodowych'*9:

Begleiter Lazar, ur. 1901 Drohobycz Bug Wilhelm, ur. 1915 Kraków Celter Zygmunt, ur. 1915 Brno Cypres Józef Artur, ur. 1917 Kraków Drechsler Jakub, ur. 1912 Kraków Dórre Zygmunt Karol ur. 1903 Kraków Gardę Adam, ur. 1913 Kraków Gartenberg Wilhelm Wolko, ur. 1884 Drohobycz Heim Ignacy, ur. 1915 Przemyśl Haber Beno Wilhelm, ur. 1913 Kraków Hochberger Ignacy, ur. 1905 Hochstim Stanisław, ur. 1884 Kraków Kerner Abraham, ur. 1906 Kraków Keiner Jan Edwin, ur. 1919 Kraków Kirschner Maksymilian / (Marcin/Marian Kuśnierz), ur. 1905 Kraków Kornhauser Salomon, ur. 1912 Rzegocina Laner Salomon, ur. 1915 Kraków Lewinger Leon, ur. 1885 Maków Lewkowicz Emil, ur. 1908 Kraków Luftglas Osias Wilhelm, ur. 1914 Kraków Marder Aron, ur. 1910 Łańcut Margulies Izydor, ur. 1913 Kraków

Neufcld Dawid, ur. 1917 Kraków Nord Herman, ur. 1903 Olszyny Palterer Ignacy, ur. 1914 Kraków Reck Hersch Wolf, ur. 1910 Jasienica Reder Dawid, ur. 1916 Kraków Richter Józef, ur. 1907 Janów Rosenberg Salomon, ur. 1905 Gdów Rosshiindler Henryk, ur. 1915 Zabrzeg Silberbach Wilhelm, ur. 1917 Kraków Stock Izrael, ur. 1893 Kraków Stamberger Markus, ur. 1906 Kraków Stein Paul, ur. 1912 Kraków Stern Izydor, ur. 1914 Kraków Stieglitz Izydor, ur. 1903 Kraków Stock Izrael, ur. 1893 Kraków Tenenbaum Szymon Majer, ur. 1918 Kraków Weinberger Karol, ur. 1911 Kraków Weintraub recte Deklade Tadeusz, ur. 1911 Jarosław Weissbliith Stanisław, ur. 1891 Stanisławów Zimmet Witold, ur. 1916 Kraków

279

UWAGI KOŃCOWE

Żydowscy architekci i budowniczowie działający w Krakowie od końca xix stulecia do 1939 roku należeli do zasymilowanej części mniejszości naro­ dowej. Już sam wybór wolnego zawodu łączył się automatycznie z koniecznością zerwania z orto­ doksyjnym stylem życia. Podobnie jak inni przed­ stawiciele zlaicyzowanej mniejszości żydowskiej podlegali oni nieuchronnemu procesowi polonizacji, jednak asymilacja nie oznaczała akulturacji i definitywnego zerwania z żydowską tożsamo­ ścią. Większość z nich była mocno przywiązana do tradycji, kultury i wiary swoich ojców. Czuli się dumni ze swojego pochodzenia i nie ukry­ wali go, wśród nich byli także syjoniści o różnych poglądach. Kilku z nich, o bardziej radykalnych światopoglądach, zdecydowała się w okresie 11 Rze­ czypospolitej na wyjazd do Palestyny, by uczest­ niczyć w procesie budowy żydowskiego państwa. Równocześnie byli polskimi patriotami, zdecydo­ wana większość, w zachowanych źródłach jak na przykład powszechne spisy ludności czy wnioski o dowody, swoją narodowość deklarowała jako polską, a wyznanie jako mojżeszowe. Wielu z opisanych w pracy architektów i budow­ niczych należało do różnych organizacji i stowa­ rzyszeń żydowskich. Nobilitacją było członkostwo w Stowarzyszeniu Humanitarnym „Solidarność” B'nei B'rith, do którego należała żydowska elita

280

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

miasta. Kilku związanych było z Żydowskim Towa­ rzystwem Szkoły Rzemieślniczej - organizacji zawodowej o podłożu syjonistycznym. Powstała ona z myślą o szkoleniu młodych ludzi, którzy po emigracji do Palestyny uczestniczyć mieli w budo­ wie państwa Izrael. Z innych pobudek w 1936 roku założono Związek Inżynierów Żydów w Krakowie, jego powstanie łączyło się z antysemickimi nastro­ jami, które zapanowały w Polsce po śmierci Józefa Piłsudskiego i dużym bezrobociem wśród Żydów z wyższym, technicznym wykształceniem. Stowa­ rzyszenie to miało na celu zakładanie instytucji pośrednictwa pracy oraz prowadzenie poradnic­ twa zawodowego. Ponadto żydowscy architekci i budowniczowie należeli do organizacji poli­ tycznych i sportowych, byli także członkami sto­ warzyszeń dobroczynnych. Obowiązek niesienia pomocy był wyrazem wewnętrznej solidarności narodu żydowskiego i odpowiedzią na określone potrzeby ludności żydowskiej. Podkreślić należy, że większość architektów i budowniczych udzie­ lała się zawodowo na rzecz żydowskich organizacji bezinteresownie, nie pobierając wynagrodzeń za swoją pracę. W Krakowie ogłaszane były konkursy architektoniczne skierowane wyłącznie do wyznaw­ ców judaizmu. Tym sposobem Żydzi wspierali własne środowisko z branży architektoniczno-bu­ dowlanej. Żydowscy architekci i budowniczowie

byli również członkami organizacji zawodowych, zrzeszających ogół lokalnego środowiska branżo­ wego. Inżynierowie architekci należeli do Związku Architektów Rzeczypospolitej Polskiej, przemia­ nowanego w Stowarzyszenie Architektów Rze­ czypospolitej, a budowniczowie do Towarzystwa Technicznego i Izby Budowniczych przekształ­ conej w 1927 roku w Stowarzyszenie Zawodowe Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. We wspomnianych organizacjach Żydzi byli nie tylko zwykłymi członkami, lecz często zasiadali w zarzą­ dach, co świadczyło o docenianiu ich kwalifikacji zawodowych. W przededniu wybuchu 11 wojny światowej, na mocy statutu zatwierdzonego 26 czerwca 1939 roku, rozpoczął się proces elimino­ wania żydowskich członków sarp. Wprowadzenie „paragrafu aryjskiego” do organizacji zapoczątko­ wał Oddział Warszawski, z którego 1 lipca tego roku skreślono 56 osób. Niestety, nie zachowały się dane na temat przebiegu akcji dyskryminującej żydowskich architektów w krakowskim oddziale. Od daty zatwierdzenia nowego statutu Komisja Kwalifikacyjna mogła rozpocząć proces usuwania żydowskich architektów, na podstawie negatywnej weryfikacji. Ze środowiska żydowskich architektów i budow­ niczych wywodziły się osoby, które były członkami rady miasta, jednak nie było ich wielu. Zgodnie ze swoim wykształceniem pracowali w odpowied­ nich komisjach, zajmując się sprawami rozbudowy i modernizacji Krakowa. Żydowskie pochodzenie miał Józef Sarę, wiceprezydent Krakowa w latach 1905-1929, któremu miasto zawdzięczało nie tylko wiele ważnych publicznych budynków, ale także działania na rzecz powstania Wielkiego Krakowa oraz szeroko rozumianego rozwoju miasta. Wśród kadry inżynierskiej budowniczych były również osoby, które w swoim dorobku miały opatentowane wynalazki, podnoszące jakość budownictwa. Nie można mówić o żydowskim środowi­ sku architektów i budowniczych żydowskiego

pochodzenia bez pokazania ich wkładu w rozwój architektury Krakowa. Choć Żydzi stanowili mniej­ szość zawodową, były wśród nich osoby bardzo aktywne zawodowo, które odegrały znaczącą rolę w ruchu budowlanym miasta. Żydowskim archi­ tektom i budowniczym miasto zawdzięcza przede wszystkim szereg realizacji z zakresu architektury mieszkaniowej. Projekty, które powstawały w biu­ rach żydowskich architektów i budowniczych, były realizowane na potrzeby zarówno chrześcijan jak i Żydów, ze zdecydowaną przewagą tych ostatnich. Na przełomie xix i xx wieku na polu budowlanym wyróżniał się Benjamin Torbę, który był odpowie­ dzialny za wzniesienie ponad stu budynków, więk­ szości domów czynszowych. Nie można porównać pracy żadnego innego krakowskiego budowniczego z prężną działalnością Torbego w tym okresie. Należy wspomnieć także Henryka Lamensdorfa, który w latach 1904-1914 zaprojektował i wybudo­ wał około 60 domów czynszowych. Jednak najwię­ cej budynków mieszkalnych żydowscy architekci i budowniczowie wybudowali w latach trzydzie­ stych xx wieku. W tym czasie miasto przeżywało prawdziwy boom mieszkaniowy, co było związane z poprawą ogólnej sytuacji gospodarczej państwa i efektem ówczesnego ustawodawstwa, mającego na celu ożywienie ruchu budowlanego w całym kraju. Przepisy zawarte w ustawie z 24 marca 1933 roku „o ulgach dla nowo wznoszonych budowli” były bardzo korzystne dla inwestorów. Na ich podsta­ wie właścicielom wszystkich nowych budynków przysługiwały potrącenia z podatku dochodowego kwot poniesionych na inwestycje. Ponadto przez okres 15 lat nie obowiązywało opodatkowanie tych nieruchomości, a właściciele byli zwolnieni z płacenia podatku dochodowego od zysku z ich wynajmu. Zaryzykować można stwierdzenie, że najwięcej powstałych wówczas domów zaprojekto­ wali Żydzi. W tym czasie wyróżniały się projekty: Ignacego (Izaaka) Bierera, Juliusza Eintrachta, Izy­ dora Goldbergera, Zygmunta Griinberga, Edwarda Kreislera, Leona Liebermana, Samuela Manbera,

UWAGI KOŃCOWE

281

Szulcma (Stanisława) Mehla, Adolfa Siódmaka, Fryderyka Tadanicra i Józefa Wetzstcina. W dzie­ sięcioleciu tym Żydzi prowadzili największe przed­ siębiorstwa architektoniczno-budowlane, pod Wawelem działały trzy takie firmy: Leopolda Bachnera i Maurycego Stiela, Alfreda Diintucha i Stefana Landsbcrgera oraz Saula Wexnera i Henryka Jakubowicza. Wśród nich na tle całej architektury Krakowa zwracają uwagę projekty Alfreda Diintucha. Kamienice przez niego zapro­ jektowane wyróżniają się indywidualnym i cieka­ wym projektem oraz wytworną i solidną jakością wykonania. Zaprojektował ponad 30 kamienic, głównie dla osób pochodzenia żydowskiego, były wśród nich na przykład rodziny Wasserbergerów i Holzerów należące do finansowej elity miasta. Popularnością cieszyło się także przedsiębiorstwo Wernera i Jakubowicza, którzy w latach 1932-1939 wybudowali ponad 30 kamienic. Również firma Bachnera i Stiela zrealizowała w latach 1934-1939 budowę ponad 20 eleganckich kamienic. Żadne z ówczesnych chrześcijańskich przedsiębiorstw' nie dorównywało firmom żydowskim pod względem jakości i ilości wzniesionych budynków. W Kra­ kowie działały także przedsiębiorstwa budowlane, które Żydzi prowadzili wspólnie z chrześcijanami. Niewykluczone, że z przyczyn rynkowych były one firmowane polskimi nazwami lub nazwiskami, jak na przykład: „«Więzar» zespół inżynierów Biborski i spółka”. Pod jego nazwą początkowo ukryta była spółka Aleksandra Biborskiego, Issera Harbanda i Gustawa Ehrlicha. Innym chrześcijańsko-żydow'skim przedsiębiorstwem była firma Jerzego Struszkiewicza, prowadzona przez Struszkiewicza i Maksymiliana Burstina, czy biuro architekto­ niczne i przedsiębiorstwo budowlane architekta Zbigniewa Odrzywolskiego, którego współwłaści­ cielem był Maurycy Rappaport. Architekci Żydzi projektowali także budynki publiczne, jednak ich udział na tym polu był niewielki, zlecenia takie wynikały z pracy w' państwowej instytucji. Zazwyczaj zatrudnienie

282

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

w instytucjach państwowych miało charakter przejściowy. Niejednokrotnie podkreślano w pra­ sie, zwłaszcza w latach trzydziestych xx wieku, o ograniczeniu przyjmowania Żydów z technicz­ nym wykształceniem do państwowych instytucji lub o ich zwalnianiu. Nie sposób jednak podać, czy rzeczywiście w Krakowie architekci i budow­ niczowie żydowskiego pochodzenia ubiegali się o pracę w urzędach i jej nie otrzymywali. Znane są tylko dwa przypadki zwolnień z pracy, opisanych w niniejszej pracy, architektów i budowniczych. Pierwszą osobą była Diana Reiterówna, jedyna kobieta z wyższym, technicznym wykształceniem w Dyrekcji Robót Publicznych Urzędu Wojewódz­ kiego, która straciła zatrudnienie na skutek redukcji etatów. Trudno nie pokusić się o przypuszczenie, że na tę decyzję wpłynął fakt płci, tym bardziej, że profesja, którą wykonywała, była spostrzegana wówczas jako zdecydowanie męskie zajęcie. Zawód architekta wykonywany przez kobietę mógł szo­ kować szersze warstwy społeczeństwa, a jej pro­ fesjonalizm budzić wątpliwości. Drugą osobą był Maksymilain Silberstein, pracujący w magistracie do końca maja 1932 roku i zwolniony decyzją pre­ zydenta Karola Rollego, bez podania przyczyny. Pozostałe osoby zatrudnione w tym urzędzie same podjęły decyzje o zmianie pracy, choć łączyła się ona ze stałymi i pewnymi zarobkami, a praca na własny rachunek nie gwarantowała stabilności. Nie oznacza to oczywiście, że Żydzi z racji swojego pochodzenia spotykali się z przykrościami w pracy, aczkolwiek nie można tego wykluczyć. Z drugiej strony we wspomnianym magistracie można było przejść prawie wszystkie stopnie kariery zawodo­ wej, od referenta do kierownika, co pokazuje przy­ kład Edwarda Kreislera zatrudnionego tam przez okres 13 lat. Biorąc pod uwagę ilość budynków zaprojekto­ wanych i wybudowanych w Krakowie przez archi­ tektów i budowniczych żydowskiego pochodzenia, sądzić należy, że cieszyli się oni w mieście dużą popularnością. Ich sukces wynikał z kilku przyczyn,

na pewno z gruntownego wykształcenia, co prze­ jawiało się profesjonalizmem na etapie przygoto­ wania projektu i prowadzenia budowy, lecz może przede wszystkim z atrakcyjnych oferowanych cen. Nie ulega wątpliwości, że Żydzi stanowili dużą kon­ kurencją dla przedsiębiorstw prowadzonych przez chrześcijan. Zapewne był to powód napięć anty­ semickich, które istniały tak samo, jak w innych sferach zawodowych, nie ma jednak źródeł, na podstawie których można by dokonać obiektywnej analizy relacji między architektami i budowniczymi chrześcijanami i Żydami. Mimo różnic kulturo­ wych relacje ich opierały się często na przyjaźni, co potwierdzają wspomniane „mieszane” przedsię­ biorstwa, które aby prosperować, musiały opierać się na dobrych relacjach wspólników. Wkład Żydów w rozwój architektury Krakowa końca xix i pierwszej połowy xx wieku był zna­ czący, dotyczyło to także inwestorów. W począt­ kowym okresie Żydzi budowali kamienice głównie na Kazimierzu i Stradomiu, gdzie mieszkało naj­ więcej osób wyznania mojżeszowego. W okresie międzywojennym Żydzi inwestowali w nierucho­ mości na terenie całego miasta, często w bardzo atrakcyjnych miejscach. Na przykład przy alejach Trzech Wieszczów, najbardziej reprezentacyjnym założeniu urbanistycznym międzywojennego Kra­ kowa, Żydzi stanowili znaczący procent zarówno wśród inwestorów, jak i projektantów. Przy alei Krasińskiego powstało 16 kamienic, z których 10 należało do wyznawców judaizmu, 12 zaprojek­ towali architekci i budowniczowie pochodzenia żydowskiego. Podobnie sytuacja wyglądała przy alei Słowackiego, powstało tu 36 budynków: aż 17 z nich było w rękach osób prywatnych pochodzenia żydowskiego, a 26 zaprojektowali Żydzi’”0. Zaraz po rozpoczęciu n wojny światowej kilku architektów i budowniczych pochodzenia żydow­ skiego wyjechało z Krakowa, ratując tym samym własne życie i swoich rodzin. Część z tych, którzy pozostali, musiała opuścić miasto w ramach akcji Judenaussiedlung aus Krakau. Wiele osób trafiło

do krakowskiego getta, a później do obozu Płaszów lub innych miejsc zagłady. Nie wiadomo, ile osób zginęło podczas Holocaustu. Nie wiadomo także, ile przeżyło w ukryciu. Ci, którzy wrócili po woj­ nie do Krakowa, wkrótce wyjechali z Polski. Nowe warunki polityczne i panujący antysemityzm nie były sprzyjające dla tej grupy zawodowej. Na zakończenie pragnę wyrazić nadzieję, że niniejsze opracowanie uchroni przed zapomnie­ niem tak ważną przecież grupę zawodową, pro­ jektantów i wykonawców obiektów, stanowiących znaczącą część oblicza i dziedzictwa Krakowa. Życie wielu z tych ludzi jak również ich losy i doko­ nania zostały brutalnie zatracone przez Holocaust oraz w okresie powojennym, przez co dorobek ich nie doczekał się należnego uznania i docenienia. Zdaję sobie sprawę, że praca moja pomimo tego, że została oparta na żmudnych poszukiwaniach źródłowych, stanowi w wielu przypadkach jedy­ nie zarysowanie sylwetek przedstawionych postaci. Sądzę jednak, że dalsze poszukiwania, odkrycia i świadectwa zainspirowane przeczytaniem tej pracy poszerzą naszą wiedzę na te tematy.

WYKAZ SKRÓTÓW

- Archiwum planów Budownictwa Miejskiego - Archiwum Główne Akt Dawnych AMK - Akta Miasta Krakowa ank - Archiwum Narodowe w Krakowie ann - Archiwum Akt Nowych Archiwum asp - Archiwum Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie Archiwum umk - Archiwum Urzędu Miasta Krakowa auj - Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie ażih - Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma w Warszawie bb - Związek Żydowskich Stowarzyszeń Humanitarnych B' nei B' rith w Krakowie bup - Budynki Użyteczności Publicznej drp - Dyrekcja Robót Publicznych w Krakowie glj - Gimnazjum i Liceum św. Jacka w Krakowie iph Kr i - Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie kko pk - Komunalna Kasa Oszczędności Powiatu Krakowskiego pmrn - Prezydium Miejskiej Rady Narodowej rh - Rejestr Handlowy przy Sądzie Okręgowym w Krakowie sarp - Stowarzyszenie Architektów Polskich Oddział w Krakowie SGCKr - Sąd Grodzki w Krakowie smkt - Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau) spk - Wyższa Szkoła Przemysłowa w Krakowie StGKr - Starostwo Grodzkie Krakowskie tau - Teki Architektury i Urbanistyki uz - Urząd Zdrowia w Krakowie wbh - Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. broni Kazimierza Sosnowskiego ZSM nr i - Zespół Szkół Mechanicznych nr i w Krakowie abm

agad

284

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

PRZYPISY

Działalność dwóch osób z omawianego środowiska stała się przedmiotem opracowań w formie prac magisterskich, przygotowanych w Instytucie Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, pod kierunkiem prof. dr. hab. Marka Zgórniaka: K. Śliwa, Krakowski architekt Henryk Lamensdorf (1876-1928) - życie i twórczość, 2011 oraz K. Twardowska, Twórczość architekta Fryderyka Tadaniera (1892-1960), 2013. 2 F. Bcdoire, The Jewish contribution to modern architecture, 2cd, Jersey City, 2003. 3 M. Warhaftig, Sie legten den Grundstein - Leben und Wirken deutschsprachiger Architekten in Paldstina 1918-1948, Berlin 1996. Ą Eadcm, They Laid the Foundation: Lives and Works of Gernian-Speaking Jewish Architects in Palestine 1918-1948, Berlin, 2007. 5 Eadem, Deutsche jiidische Architekten vor und nach 1933 - das Lexikon, Berlin, 2005. 6 P. Pelcak, J. Sapak, I. Wahla, Brnenśtl żidovśti architekti I9i9-i939> Brno 2000. 7 K. Stefański, Henryk Hirszenberg (1855-1955) i środowisko żydowskich architektów Łodzi, Łódź 2021. 8 G. Wigodcr, Słownik biograficzny Żydów, Warszawa 1998, s. 7. 9 A. Żbikowski, Żydzi krakowscy i ich gmina w latach 1869-1919, Warszawa 1994, s. 109. 10 J. Purchla, Urbanistyka, architektura i budownictwo, [w:] Dzieje Krakowa. Kraków w latach 1919-1939’ Ł IV- red.

1

11 12 13 14 15

J. Bieniarzówna, J.M. Małecki, Kraków 1997, s. 175. Ibidem. A. Żbikowski, Żydzi krakowscy..., op. cit., s. 109-110. Ibidem, s. 109. Ibidem, s. 46. J. Purchla, Architekci krakowscy na Politechnice Wiedeńskiej, [w:] Architektura xix i początku xx wieku, red.

16 17

T. Grygiel, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 9. „Dziennik ustaw państwa dla królestw i krajów w Radzie państwa reprezentowanych”, cz. lvi, Wiedeń 1917, s. 3*5—3 >7J.E. Dutkiewicz, J. Jeleniewska-Ślesińska, W. Ślcsiński, Materiały do dziejów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie

18 19

1895-1939, Ł 2> Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, s. 148. J. Gałęzowski, Wydział Architektury Akademji Sztuk Pięknych w Krakowie, „Architekt”, R. 1925, zeszyt 6, s. 2. Archiwum Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (dalej Archiwum asp), Materiały Wydziału Architektury, A 137, A 34, Pismo z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 16 11931 r. informujące rektorat asp o zamknięcia wydziału.

PRZYPISY

285

20 21

.Czasopismo Techniczne", R. 1894, t. xn, nr 11, s. 39. Ibidem, § 2.

22 Ibidem, § 10, s. 40. 25 Ibidem, § 12, s. 40-41. 24 Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej ank), Stowarzyszenie Architektów Polskich Oddział w Krakowie 1910-

2001 (dalej

sarp),

sygn. 29/2420/999, Problem szkolnictwa zawodowego średniego w zakresie budownictwa na

przykładzie programu nauczania w Państwowej Szkole Przemysłowej w Krakowie. 25 ank, Urząd Wojewódzki Krakowski, sygn. 29/206/15, poz. 8.

26 28

„Budowniczy", R. vi: 1935, zeszyt 8, s. 3. ank, Sąd Okręgów)' w Krakowie, sygn. 29/442/11805, Akta sprawy H. Gutmana. ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego (dalej abm), sygn. 29/1410, f. 67, „Wykaz autoryzowanych

29

i koncesjonowanych prywatnych techników w mieście Krakowie”, 8 11889 r. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, „Wykaz autoryzowanych i koncesjonowanych prywatnych techników w mieście

27

Krakowie", 10 11890 r. 30 „Dziennik Rozporządzeń dla stoi. król, miasta Krakowa”, t. xxi, R. 1900, Kraków 1901, s. 15. 31

ank, abm,

sygn. 29/1410, f. 67, „Wykaz autoryzowanych prywatnych techników i i koncesjonowanych budowni­

czych w mieście Krakowie na rok 1910”. 32 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, „Wykaz autoryzowanych prywatnych techników i i koncesjonowanych budowni­ 33

czych w mieście Krakowie na rok 1914”. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, „I Wykaz autoryzowanych prywatnych techników i koncesjonowanych budowni­

czych w mieście Krakowie na rok 1918”. J. Purchla, Jan Zawiejski - architekt przełomu xix i xx wieku. Warszawa 1986. 35 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, „I. Wykaz autoryzowanych prywatnych techników i koncesjonowanych budow­

34

36

niczych w mieście Krakowie na rok 1918”. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, „Wykaz autoryzowanych prywatnych koncesjonowanych budowniczych w 1920 roku”.

37

ank, abm, sygn.

29/1410, f. 67, „Wykaz autoryzowanych prywatnych koncesjonowanych techników w 1927 r. w Kra­

kowie”. 38

Ibidem.

39

„Informator wojew. krakowskiego", [w:] „Księga adresowa miasta Krakowa i województwa krakowskiego z infor­

40

matorem miasta stołecznego Warszawy, województwa kieleckiego i śląskiego”, R. 1933-1934, s. 26 i 31. ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie (dalej StGKr), sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budow­

41

niczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. „Architekt”, R. 1929, zeszyt 5, s. 44.

42

Ibidem, R. 1930, zeszyt 3-4, s. 61.

43

„Województwo krakowskie”, [w:] „Księga adresowa miasta Krakowa i województwa krakowskiego”, R. 1932, s. 20.

44

„Informator wojew. krakowskiego”, [w:] „Księga adresowa miasta Krakowa i województwa krakowskiego z infor­

matorem województwa miasta stołecznego Warszawy, województwa kieleckiego i śląskiego”, R. 1933-1934, s. 18 i 26. 45 ank, StGKr, sygn. 29/218/210, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta sarp oddział 46

w Krakowie z roku 1938. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, „Wykaz I autoryzowanych prywatnych i koncesjonowanych budowniczych w 1920

roku".

286

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

47

ank,

48

ank,

49

Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie (dalej iph Kr I), sygn. 29/318/192, Kataster przedsiębiorstwa M. Ulama. Dyrekcja Robót Publicznych (dalej

drp),

sygn. 29/309/156, Sprawy personalne, Wykaz funkcjonariuszy

zwolnionych 31 grudnia 1931 r. po myśli reskryptu Ministerstwa Robót Publicznych z 24. ix. 1931 Archiwum Urzędu Miasta Krakowa (dalej umk), Prezydium Miejskiej Rady Narodowej (dalej pmrn) i957/*733»

Akta osobowe B. Zimmermanna. ank, Akta Miasta Krakowa (dalej amk), sygn. 29/33/Kr 4098, Akta osobowe M. Silbcrsteina. 51 Archiwum umk, pmrn 1957/179, Akta osobowe E. Kreislera. 50

2 Archiwum

oddział w Krakowie, Karta ewidencyjna E Tadaniera z 1953 r. 53 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Łobzowska 44, f. 539. 51

ank,

sarp,

Wydział Powiatowy w Krakowie, sygn. 29/1023/23; projekt budynku w zbiorach autorki. Komunalna Kasa Oszczędności Powiatu Krakowskiego Oddział w Krynicy (dalej kko pk), sygn. 29/628/9.

55

ank,

56

ank, abm,

sygn. 29/1410, ul. Kopernika 25, f. 4153;

abm,

sygn. 29/1410, ul. Grzegórzecka 20, f. 293;

abm,

sygn.

29/1410, pl. Św. Ducha 5, f. 187. 57 W.W. Weyndling, Krakowski architekt lat międzywojennych - Roman Weindling, [w:] „Teka Komisji Urbanistyki 58

i Architektury”, t. 27,1995, s. 66. T. Gąsowski, Żydzi krakowscy w latach 1796-1939. [w:] „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego

Miasta Krakowa”, nr 15, R. 1988, s. 22. ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/358, akt 538, s. 180. 60 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 2335, Protokół z 15 vn 1919 r. dotyczący wystąpienia Glazcra ze społeczności żydowskiej. 59

61

ank, amk,

sygn. 29/33/Kr 2377, Protokół z 7 V 1926 r. dotyczący wystąpienia Tadaniera ze społeczności żydowskiej.

62

ank, amk,

sygn. 29/33/Kr wyzn. 339/38, s. 1031-1035; sygn. 29/33 Kr wyzn. 275/38, s. 841-845.

63

ank,

StGKr, sygn. 29/218/248, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Stowarzyszenia

Humanitarnego „Solidarność” Bnei B’rith. Ibidem. 65 ank, StGKr, sygn. 29/218/246, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Towarzystwa Szkoły

64

66

Rzemieślniczej. Ibidem.

67

Ibidem.

68

ank, amk,

69

ank, StGKr,

sygn. 29/33/Kr 1144. sygn. 29/218/246, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Towarzystwa Szkoły

Rzemieślniczej. '° „Nowy Dziennik”, R. 1925, nr 5, 7 I, s. 3. 71 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 1144.

72

„Nowy Dziennik”, R. 1934, nr 169, 20 vi, s. 10.

73

Ibidem.

74

ank,

75

StGKr, sygn. 29/218/246, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Towarzystwa Szkoły

Rzemieślniczej. Ibidem.

76

„Nowy Dziennik”, R. 1936, nr 139, 21 V, s. 11.

77

Ibidem.

78

ank,

StGKr, sygn. 29/218/247, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Związku Inżynierów

Żydów.

PRZYPISY

287

79

Ibidem.

80

Ibidem.

81

Ibidem.

82

„Nowy Dziennik", R. 1937, nr 23, 23 I, s. 14.

83

Ibidem.

84

Ibidem. ank, Związek Żydowskich Stowarzyszeń Humanitarnych B'nci B'rith w Krakowie (dalej

85 86

bb),

sygn. 29/557/279.

ank, StGKr, sygn. 29/218/247, Spraw)' stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Związku Inżynierów Żydów.

87

Ibidem.

88

Ibidem.

89

Ibidem.

90

Ibidem.

91 92

„Nowy Dziennik”, R. 1937, nr 167,18 vi, s. 15. Ibidem.

93

94 95

ank, StGKr, sygn. 29/218/247, Spraw)' stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Związku Inżynierów Żydów.

„Nowy Dziennik”, R. 1939, nr 26, 26 I, s. 15. ank, StGKr, sygn. 29/218/247, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Związku Inżynierów Żydów.

96

Ibidem.

97

J. Pilatowicz, Ruch stowarzyszeniowy inżynierów i techników polskich do 1939 r., t. 2, Warszawa 2005, s. 423.

98

Ibidem, s. 425-426.

99

Ibidem, s. 424.

100 101 102

Ibidem, s. 425. Ibidem, s. 422. D. Konstantynów, Żydzi i architektura (z perspektywy polskiego nacjonalizmu lat trzydziestych xx wieku, [w:] „Kwar­ talnik Historii Żydów” 2009, nr 4, s. 413.

103

Ibidem, s. 414.

104 105

Ibidem, s. 415. Ibidem.

106

Ibidem, s. 416.

107

Ibidem.

108

Ibidem.

109

„Nowy Dziennik”, R. 1938, nr 143, 25 V, s. 15.

1,0 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/346, akt 297, s. 99.

288

sygn. 29/309/493, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych.

111

ank, drp,

112

ank, sarp,

113

ank, abm,

sygn. 29/1410, ul. Miodowa 16, f. 607.

114

ank, abm,

sygn. 29/1410, ul. Miodowa 17, f. 607.

1,5

ank, abm,

sygn. 29/1410, ul. Szeroka 18, f. 889.

1,6

ank, abm,

sygn. 29/1410, ul. Dajwór 3, f. 136.

sygn. 29/2420/984, Lista ustawowych biegłych z zakresu architektury i budownictwa z 10 X 1933 r.

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

sygn. 29/33/Kr 3985, Księga budowlana dz. vni, R. 1925, liczba budowy 47-

1,7

ank, amk,

1,8

„Przegląd Budowlany”, R. 1936, zeszyt 5, s. 226.

119 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 451, Wniosek

o wydanie kennkarly A. Abramowicza. 120 „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żyd. Dziatwy Szkolnej im. Marji Fraenklowej w Krakowie: 1,1

Sprawozdanie z Wydziału z czynności w xliii roku zawiadowczem 1932”, Kraków 1933, s. 2. ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/SMKr 451, Wniosek

122

o wydanie kennkarty A. Abramowicza. ank, Sąd Grodzki w Krakowie (dalej cyt. SGCKr), sygn. I 1 Zg 355/47, Akta uznania A. Abramowicza za osobę

123

nieżyjącą. Archiwum Akt Głównych w Warszawie (dalej agad), Księgi metrykalne gmin wyznania mojżeszowego z terenów tzw. zabużańskich; Księga metrykalna urodzeń, t. iv, gm. Mościska, pow. Mościska, R. 1883, sygn. 1/300/938, akt

124

24. „Trzynaste sprawozdanie c.k. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1900/1”, Kraków 1900,

s. 54. sygn. 29/309/488, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych.

125

ank, drp,

126

Ibidem.

127

Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce, Zbiór Kartograficzny nr 7/1825, Plan na wybudowanie budynku gospo­ darczego murowanego w realności Ik: 115 własnej p. Kaspra Gasińskiego przy ul. Seraf w Wieliczce, vn 1918 r.;

Zbiór Kartograficzny nr 7/1920, Budowa rzeźni miejskiej b.d.; Zbiór Kartograficzny nr 7/1905. Projekt magazynu na narzędzia rolnicze dla P. Eliasza H. Friedmanna w Wieliczce, ix 1918 r. Za informacje o wymienionych pro­ 128

129

jektach bardzo dziękuję p. Klementynie Ochniak-Dudek z Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce. ank, drp, sygn. 29/309/489, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych.

Ibidem.

130

Ibidem.

151

ank, abm,

1,2

ank, iph

sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe.

Kr I, sygn. 29/318/232, Karta do katastru E. Allweila.

ank, adm, sygn. 29/1410, ul. Zaleskiego 32, f. 1023; abm, sygn. 29/1410, ul. Zaleskiego 34, f. 1023. 154 M.J. Żychowska, Między tradycją a awangardą. Problem stylu w architekturze Krakowa lat międzywojennych,

Kraków 1991, s. 37; J. Purchla, Urbanistyka, architektura..., op. cit., s. 151. 135 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa 1919-1939, budynki, ludzie, historie, Kraków 2013, s. 140-141. 6

137

138

ank, abm,

ank,

sygn. 29/1410, ul. Nowowiejska 35, f. 642.

StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników

i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. The Central DataBase of Shoah Victims Names, http://www.yadvashem.org.

Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/305, akt 332, s. 111.

139

ank,

140

ank, abm,

sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe.

141

ank, abm,

sygn. 29/1410, ul. św. Sebastiana 30, f. 799; abm, sygn. 29/1410, ul. św. Sebastiana 20, f. 79&a; abm, s>'gn-

142

29/1410, ul. św. Sebastiana 22, f. 799. ank, bb, sygn. 29/557/12, Kwestionariusz osobowy W. Aplera.

143

ank,

Urząd Zdrowia w Krakowie (dalej uz), Księga zmarłych Izraelitów, R. 1916, sygn. 29/83/111, poz. 437.

144

ank,

Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/505, akt 43, s. 15.

PRZYPISY

289

145

ank, abm,

146

ank, abm,

sygn. 29/1410, ul. Urzędnicza 44, f. 948; abm, sygn. 29/1410, ul. Urzędnicza 46, f. 948. sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy vm, R. 1936, liczba budowy 36; abm, sygn. 29/1410, ul. Sta­

rowiślna 84, f. 62a; abm, sygn. 29/1410, ul. Starowiślna 86, f. 63. ank, abm, sygn. 29/1410, sygn. 29/1410, Długa 88, f. 1713. 148 N. Styrna, Zrzeszenie Żydowskich Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy w Krakowie (i93i-i939)> Warszawa 2009, s. 248. 119 Ibidem, s. 248-249; „Nowy Dziennik”, R. 1935, nr 41,10 11, s. 10. 150 N. Styrna, loc. cit. 151 ank, abm, sygn. 29/1410, al. 29 Listopada 44C, f. 5053; abm, sygn. 29/1410, ul. Wenecja zb, f. 965. 152 Informacja od p. Roberta Bogusza. 153 Informacja od p. Ilony Cousin, siostrzenicy Leopolda Bachncra. 154 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/464, akt 231, s. 77. 155 ank, Wyższa Szkoła Przemysłowa w Krakowie (dalej spk), sygn. 29/485/101, Księga wpisowa od roku szkolnego 1907/8, s. 196, poz. 2. 156 Zespół Szkół Mechanicznych nr 1 w Krakowie (dalej zsm nr 1), Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej z lal 1908-1920, s. 195. 157 ank, drp, sygn. 29/309/493, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 158 Ibidem. 159 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 160 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 161 ank, ank, iph Kr 1, sygn. 29/318/124, Kwestionariusz S. Bauma. 162 Ibidem. 163 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 164 Ibidem, Pismo z sarp do Starosty Grodzkiego z dnia 5 V 1936 r. z prośbą o pociągnięcie do odpowiedzialności za wykroczenie związane z niesłusznym używaniem tytułu architekta. 165 F. Burno, Zygmunt Gawlik (1895-19961). Architekt Katedry Katowickiej, Katowice 2003. s. 34. 166 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Rzeźnicza 20, f. 7853 (teczka 6). 167 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 168 ank, SGCKr, sygn. 11 Zg 825/46, Akta uznania S. Bauma za osobę nieżyjącą. 169 ank, StGKr, sygn. 29/218/819, Wniosek o wydanie dowodu osobistego I. Berlig. 170 ank, StGkr, sygn. 29/218/819, Wniosek o wydanie dowodu osobistego M. Bertiga. 171 Archiwum asp, Dokumenty Wydziału Architektury, A 127, B 2,1.11. 172 Archiwum asp, Album Wydziału Architektury, poz. 22. 173 ank, SlGKr, sygn. 29/218/819, Wniosek o wydanie dowodu osobistego I. Berlig. 174 ank, sarp, sygn. 29/2420/984. 175 hllp://www.sakharov-cenler.ru/asfcd/marlirolog/?t=page&id=3553 176 Archiwum asp, Dokumenty Wydziału Architektury; Wykaz wydanych dyplomów, A 421. 177 Informacje od p. Jacka Młynarskiego, krewnego Ireny Berlig. 178 ank, Akia stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/494, akt 16, s. 16. 179 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny 1917/1918, Szkoła Budowniczych, kurs 1,1. poz. 1. 180 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości Państw. Wyższej Szkoły Przemysłowej z lat 1921-1925, s. 47-

147

290

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

181 Ibidem. 182 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/233, Karta do katastru przedsiębiorstwa I. Bierera. 183 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. św. Stanisława 8a, f. 856; abm, sygn. 29/1410, ul. Wiśliskoj, f. 9793; abm, sygn. 29/1410, ul. Królewska 52, f. 8y6b; abm, sygn. 29/1410, ul. Królewska 54, f. 8y6b; abm, sygn. 29/1410, ul. Kolberga 16, f. 3926; abm, sygn. 29/1410, ul. Starowiślna 83, f. 62; abm, sygn. 29/1410, ul. Kościuszki 30, f. 4253; abm, sygn. 29/1410, ul. Pawlikowskiego 3, f. 670; abm, sygn. 29/1410, ul. Pawlikowskiego 4, f. 670; abm, sygn. 29/1410, ul. Mazowiecka 11, f. 584; abm, sygn. 29/1410, ul. Spokojna 13, f. 850; abm, sygn. 29/1410, ul. Spokojna 15, f. 851; abm, sygn. 29/1410, ul. Spokojna 17, f. 851; abm, sygn. 29/1410, ul. Urzędnicza 27, f. 9453. 184 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Krakowska 26, f. 437. 185 aan, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie, sygn. 1/9/1 2799, „Plan na budowę 3-ch piętrowego domu mieszkalnego w Krakowie przy ul. Łobzowskiej 1. kat..., dz. iv, własność wp Griinbcrga Daniela Bernarda". 186 ank, abm, sygn. 29/1410, Niewybudowanc, f. 15, Projekt garażu powstał w czerwcu 1939 roku. 187 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 188 Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. broni Kazimierza Sosnowskiego (dalej wbh), Akta personalne Ignacego Bierera, sygn. ap 1.481.B.6946. 189 Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, red. J. Snitko-Rzcszul, Warszawa 2000, s. 35. 190 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/458, akt 432, s. 144. 191 „Dwudzieste czwarte sprawozdanie c.k. Państwowej Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1912/13", Kraków 1912, s. 66. 192 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej z lat 1908-1920, s. 169. 193 Ibidem. 194 ank, iph Kr 1, 29/318/233, Karta do katastru przedsiębiorstwa B. Birkenfelda.. 195 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 196 ank, iph Kr I, 29/318/233, Karta do katastru przedsiębiorstwa B. Birkenfelda. 197 ank, abm, sygn. 29/1410, pl. Inwalidów 3, f. 9883. 198 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Masarska 6, f. 574; abm, sygn. 29/1410, ul. Masarska 8, f. 575. 199 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 142-143. 200 ank, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy xiv, R. 1926, liczba budowy 4. 201 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Podbrzezie 6, f. 68ia. 202 ank, drp, sygn. 29/309/465, s. 1023-1059. 203 ank, abm, sygn. 29/1410, al. Słowackiego 56, f. 8323. 204 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Krowoderska 61, f. 456. 205 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Długa 23, f. 1633. 206 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Siadł Krakau), sygn. 29/33/SMKr 497, Wniosek o wydanie kennkarly J. Hornika. 207 ank, Rejestr Handlowy przy Sądzie Okręgowym w Krakowie (dalej rh), Akta przedsiębiorstwa J. Hornika i B. Bir­ kenfelda, sygn. 29/1989/19414. 208 Ibidem.

209 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Masarska 8, f. 575. 210 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Nowowiejska 22, f. 641K

PRZYPISY

291

sygn. 29/2420/999, Pismo z 24 marca 1936 r. do Starosty Grodzkiego. StGKr, sygn. 29/218/246, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Towarzystwa Żydowskiej Szkoły Rzemieślniczej. 213 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 214 ank, rh, Akta firmy Folohurt hurtownia przyborów fotograficznych Dr Montag i Ska, sygn. 29/1989/18955. 215 ank, sgckt, sygn. 11 Zg 752/46, Akta uznania B. Birkcnfelda za osobę nieżyjącą. Informacja o śmierci budowni­ czego została także odnotowana w jego metryce urodzin: „Na podstawie 111 Urzędu Stanu Cywilnego w Krakowie z dnia 18 xn 1947 (...) wpisuje się co następuje: Bernard Birkenfcld [...] zmarł 31 xi 1 1942 r. w Zakliczynie (...) według prawomocnego postanowienia Sądu Grodzkiego w Krakowie (...) z dnia 25 111 1947 r., wpisany do ksiąg zgonów Urzędu Stanu Cywilnego w Zakliczynie pod nr 128/47”. 216 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/470, akt 631, s. 211. 217 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny na rok szkolny 1913/1914. Szkoła Budowniczych, kurs 1,1. porz. 4. 218 zsm nr 1, Archiwum Szkoły' Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej z lat 1908-1920, s. 196. 2,9 Ibidem. 220 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 221 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Łokietka 6, f. 542. 222 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Wygoda 6b, f. 9993. 223 Ihe Central Dalabasc of Shoah Yiclims’ Names, http://www.yadvashem.org. 224 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/464, akt 347, s. 116. 225 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/1, poz. 2148. 226 ank, spk, sygn. 29/485/101, Księga wpisowa od roku szkolnego 1907/8, s. 196, poz. 7. 227 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny na rok szkolny 1913/1914, Szkoła Budowniczych, kurs 1,1. porz. 5. 228 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny 1921/1922, Szkoła Budowniczych, kurs iv, 1. porz. 2. 229 zsm nr 1, Archiwum Szkoły' Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości Państw. Wyższej Szkoły Przemysłowej z lat 1921-1925, s. 48. 230 Ibidem. 231 Archiwum asp, Dokumenty Wydziału Architektury, A 137, A 34, s. 212. 232 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 233 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 234 ank, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy vni, R. 1930, liczba budowy 75. 235 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Krakowska 53, f. 441. 236 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Józefińska 34, f. 341. 237 ank, abm, sygn. 29/1410, Niewybudowane, f. 10. 238 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 239 The Central Dalabase of Shoah Victims Names, http://www.yadvashem.org. 240 agad, Księgi metrykalne gmin wyznania mojżeszowego z terenów tzw. Zabużańskich; Księga metrykalna urodzeń, 1.1, gm. Lwów, pow. Lwów, 1886, sygn. 1/300/558, akt 564.

292

2,1

ank, sarp,

2,2

ank,

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

241 242

243 244 245 246

247

248 249 250

251 252 253

254

255 256 257 258

259 260 261 262

263 264

Akta personalne Maksymiliana Burslina, sygn. ap L481.B.15357. sygn. 29/309/493, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. Ibidem. wbh, Akta personalne Maksymiliana Burstina, sygn. ap I.481.B.15357. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. ank, iph Kr I, sygn. 29/318/191, Kataster przedsiębiorstwa J. Struszkicwicza i Ski. Ibidem. B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 44-45. ank, Izba Lekarska w Krakowie, sygn. 29/320/170 i 171, zachowane projekty są datowane na 6 września 1922 r. B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 66-69. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Grzegórzecka 20, f. 293. ank, abm, sygn. 29/1410, pl. Św. Ducha 5, f. 17; abm, sygn. 29/1410, Teki Architektury i Urbanistyki (dalej tau), wbh,

ank, drp,

Budynki Użyteczności Publicznej (dalej bup), f. 47, Projekt dworca autobusowego na pl. Św. Ducha; ank, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy I, R. 1926, liczba budowy 3; abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy I, R. 1929, liczba budowy 17. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Syrokomli 23, f. 882. „Architekt”, R. 1929, zeszyt 6-7, s. 5 i 51. ank, abm, sygn. 29/1410, Niewybudowane, f. 10. ank, abm, sygn. 29/1410, al. Słowackiego 50, f. 8323. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Józefitów 10, f. 343. B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cii., s. 168-169. M. Fabiański, J. Purchla, Historia architektury Krakowa w zarysie, Kraków 2000, s. 176. „Architekt”, R. 1923, zeszyt 3 [plansza 3]. ank, uz, Księga zmarłych Izraelitów, R. 1932, sygn. 29/83/266, poz. 120. „Architekt”, R. 1932, zeszyt 1-2, s. 50. Z kroniki żałobnej - Bł. p. Inż. Arch. Maksymilian Burstin, [w:] „Ilustrowany Kurier Codzienny”, R. 1932, nr 71,11

ni, s. 9. Album inżynierów i techników w Polsce, Lwów 1932, s. 83. 266 ank, spk, sygn. 29/485/101, Księga wpisowa od roku szkolnego 1907/8, s. 44, poz. 51. 267 ank, spk, sygn. 29/485/101, Księga wpisowa od roku szkolnego 1907/8, s. 129, poz. 6. 268 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej 265

z lat 1908-1920, s. 158. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 270 ank, abm, sygn. 29/1410, al. Słowackiego 31, f. 8313. 271 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników 269

272

273 274 275 276

i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. sygn. 29/2420/999. Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Pawiej 18. ank, Zarząd Miejski w Krakowie, Rejestr Obywatelstwa, sygn. 29/699/768, poz. 903/46, s. 153. ank, spk, sygn. 29/485/28, akta osobowe S. Dawidowicza. ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/494, akt 557, s. 186.

ank, sarp,

PRZYPISY

293

277 278

Archiwum asp, Karty wpisowe za I półrocze roku akademickiego 1926/1927, nr karty 210. Archiwum asp, Księga świadectw z roku akademickiego 1926/1927; J.E. Dutkiewicz, J. Jclcnicwska-Ślesińska,

279

W. Slesiński, op. cit., s. 262. A.K. Olszewski, Nowa forma w architekturze polskiej 1900-1925. Teoria i praktyka, Wrocław-Warszawa-Kraków

1967, s. 160. „Architektura i Budownictwo”, R. 1926, zeszyt X-xi, s. 2. 281 ank, Archiwum Gótza Okocimskiego, sygn. 29/634/plan nr 248. 282 „Nowy Dziennik", R. 1931, nr 83, 25 ni, s. 13. 285 B. Zbroja, Miasto umarłych architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w latach 1868-1939, Kraków 2005, s. 172. 284 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 285 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Sienkiewicza 18, f. 8ioa. 286 ank, abm, sygn. 29/1410, al. Słowackiego 26, f. 831; B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit.,

280

s. 234-235 i 258-259. ank, abm, sygn. 29/1410, pl. Kossaka 1, f. 421. Projekt tej kamienicy jest sygnowany przez S. Landsbergera, ale prawdopodobnie wykonał go A. Diintuch. 288 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Feldmana 4, f. 216; abm, sygn. 29/1410, ul. Pawlikowskiego 9, f. 671. 289 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 268-269. 290 Eadem, s. 284-285. 291 „Nowy Dziennik”, R. 1933, nr 305,7 xi, s. 10. 292 ank, abm, sygn. 29/1410, Obiekty sportowe, f. 5, Projekt przystani wioślarskiej Żydowskiego Klubu Sportowego Makkabi.

287

T. Wroński, Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974, s. 208. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Krakusa 8, f. 442. 295 Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma w Warszawie (dalej ażih), Gmina krakow­ ska, sygn.936. 296 „Gazeta Gminna. Organ Urzędowy Gminy Żydowskiej w Krakowie”, R. 1:1937, nr 6, s. 6. 293

294

sygn. 29/1410, tau; Budynki Mieszkalne 4, pl. 164 i 165. sygn. 29/1410, Niewybudowane dz. I, f. 8. 299 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. św. Krzyża 17, f. 481; abm, sygn. 29/1410, ul. św. Marka 37, f. 5733. 300 ank, abm, sygn. 29/1410, Gminy przyłączone - Wola Justowska, f. 1134, poz. 10. 301 ank, abm, sygn. 29/1410, Gminy przyłączone - Wola Justowska, f. 1129, poz. 8. 302 „Nowy Dziennik”, R. 1939, nr 26,26 I, s. 15. 303 ank, StGKr, sygn. 29/218/245, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Stowarzyszenia Modłów i Dobroczynności im. Michała Hirscha Cypresa. 304 Informacje od p. Olgi Krell, córki Alfreda Diintucha. 305 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/458, akt 566, s. 189. 306 „Dwudzieste czwarte sprawozdanie c.k. Państwowej Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1912/13”, Kraków 1912, s. 66. 307 ank, spk, sygn. 29/485/101, Księga wpisowa od roku szkolnego 1907/8, s. 197, poz. 11. 308 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości Państw. Wyższej Szkoły Przemysłowej z lat 1921-1925, s. 5. 309 ank, drp, sygn. 29/309/487, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych.

294

297

ank, abm,

298

ank, abm,

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

3,0 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe.

Kr I, sygn. 29/318/237, Karta do katastru J. Eintrachta. sygn. 29/1410, ul. Żuławskiego 10, f. 1049; abm, sygn. 29/1410, ul. Żuławskiego 12, f. 1050; abm, sygn. 29/1410, ul. Żuławskiego 14, f. 1049; abm, sygn. 29/1410, ul. Rzeszowska 4, f. 781; abm, sygn. 29/1410, ul. Rzeszow­ ska 6, f. 781. 3,3 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 238-241. 3,4 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników 3,1

ank, iph

3,2

ank, abm,

i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. ank, sarp, sygn. 29/2420/999, Pismo z 24 marca 1936 r. do Starosty Grodzkiego. 316 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 1144. 3,7 ank, sgckt, sygn. I 2 Zg 307/46, Akta uznania J. Eintrachta za osobę nieżyjącą. 318 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego Klasno-Podgórzc, sygn. 29/1473/27, akt 32, s. 149-150. 3,9 wbh, Akta personalne Dawida Feldmana, sygn. ap 2192. 320 ank, ihp Kr I, sygn. 29/318/130, Ankieta przedsiębiorstwa D. Feldmana i Ski. 321 ank, ihp Kr I, sygn. 29/318/171, Kataster przedsiębiorstwa D. Feldmana i Ski. 322 ank, ihp Kr, 29/731/130, Akta przedsiębiorstwa D. Feldmana i Ski. 323 ank, StGKr, sygn. 29/218/180, Opinie o osobach, instytucjach i przedsiębiorstwach, s. 1089. 324 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Królowej Jadwigi 323, f. 460. 325 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Królowej Jadwigi 29, f. 460. 326 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Na Gródku 3, f. 634. 327 „Nowy Dziennik”, R. 1925, nr 105, 9 V, s. 6. 328 ażih, Stowarzyszenia krakowskie, sygn. 48. 329 „Nowy Dziennik”, R. 1937, nr 297, 29 X, s. 15. 330 Ibidem, R. 1938, nr 349, 21 xn, s. 15. 331 Ibidem, R. 1919, nr 93, 20 V, s. 3. 332 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 1144. 333 „Nowy Dziennik”, R. 1934, nr 169, 20 vi, s. 10. 334 „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie 315

335

z Wydziału z czynności w roku 1930”, Kraków 1931, s. 18. „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej Szkół Średnich i Wyższych w Krakowie. Sprawoz­

danie Zarządu Głównego Towarzystwa za rok 1927”, Kraków 1927, s. 15. „Nowy Dziennik”, R. 1937, nr 167,18 vi, s. 15. 337 ank, StGKr, sygn. 29/218/243, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta szkoły zawodowej 336

343

dla dziewcząt żydowskich „Ognisko Pracy”. „Nowy Dziennik”, R. 1935, nr 294, 27 X, s. 13. ank, uz, Księga zmarłych Izraelitów, R. 1938, sygn. 29/83/272, poz. 944. „Nowy Dziennik”, R. 1938, nr 349, 21 xn, s. 15. ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego Klasno-Podgórzc sygn. 29/1473/28, akt 63, s. 34. ank, amk, sygn. 29/33/Kr 8136, Akta dotyczące stowarzyszeń architektów, budowniczych i inżynierów w Krakowie. ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauplmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/SMKr 473, Wniosek

344

o wydanie kennkarty S. Feldmana. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe.

338 339

340 341

342

PRZYPISY

295

ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Dwernickiego 6, f. 190; abm, sygn. 29/1410, ul. Topolowa 33, f. 929; abm, sygn. 29/1410, ul. Smoleńsk 30, f. 836; abm, sygn. 29/1410, ul. Smoleńsk 34, f. 837. 34ft ank, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy vm, R. 1931, liczba budowy 35. 347 ank, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy vin, R. 1932, liczba budowy 8. 348 ank, StGKr, sygn. 29/218/180, Opinie o osobach, instytucjach i przedsiębiorstwach, Pismo do Komendanta Policji w Krakowie z 14 iv 1932 r., s. 1108. 349 ANK, AMK, Starosta miasta Krakowa (Der Sladthauptmann der Stadl Krakau), sygn. 29/33/SMKr 473. Wniosek

34S

350

o wydanie kennkarty S. Feldmana. ANK, AMK, Starosta miasta Krakowa (Der Sladthauptmann der Stadl Krakau), sygn. 29/33/SMKr 772, Wykaz Żydów

przeznaczonych do wysiedlenia w lalach: 5-6 xn 1940, 24 i 311 1941 r. oraz 4 i 17 11 1941 r., poz. 3223, s. 145. The Central Database ofShoah Yictims* Namcs, http://www.yadvashem.org. 352 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/482, akt 634, s. 212. 353 ank, spk, sygn. 29/485/203, Katalog główny 1916/1917, Szkoła budowniczych, kurs I, poz. 6. 354 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny 1917/1918, Szkoła Budowniczych, kurs 1,1. porz. 6. 355 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości Państw. Wyższej Szkoły Przemysłowej

351

z lat 1921-1925, s. 6. ank, drp, sygn. 29/309/487, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 357 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 358 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Borclowskiego-Lclewela 4, f. 69. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Rzeszowska 3, f. 781; abm, sygn. 29/1410, al. Krasińskiego 9, f. 4453. 360 ank, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy iii, R. 1933, liczba budowy 1 i 17. 361 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cii., s. 184-185. 362 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 363 Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Garncarskiej 9. 364 Informacja od p. Juli Bogdanowej. 365 Program Politechniki Lwowskiej na rok akademicki 1928/29, t. lvi, Lwów 1928, s. 217. 366 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickicgo Okręgu Metrykalnego Klasno-Podgórze, sygn. 29/1473/8, akt 48, s. 34—35367 ank, abm, sygn. 29/1410, pl. Przystanek 1, f. 712. 368 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Prusa 30, f. 7063. 369 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Botaniczna 8, f. 73. 370 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. św. Gertrudy 26, f. 9593, teczka 11. 371 Informacja od p. Jarosława Drozda. 372 M. Sołtysik, Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego - urbanistyka i architektura, Warszawa 1993, s. 317. 373 Informacja od p. Jarosława Drozda. 374 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/428, akt 717, s. 239. 375 Ibidem. 376 ank, drp, sygn. 29/309/487, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 377 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 378 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Moniuszki 333, f. 625; abm, sygn. 29/1410, ul. Moniuszki 33b, f. 6253. 379 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Sladthauptmann der Stadl Krakau), sygn. 29/33/sMKr 481, Wniosek o wydanie kennkarty A. Gardego. 380 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Sladthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 774, s. 45 i 49. 356

296

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

sygn. I 3 Zg 1102/46, Akta uznania A. Gardego za osobę nieżyjącą. 382 ank, Akta stanu cywilnego Izraclickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/470, akt 810, s. 270. 383 ank, spk, sygn. 29/485/202, Katalog główny 1915/1916, Szkoła budowniczych, kurs I, poz. 5. 381 ank, spk, sygn. 29/485/203, Katalog główny 1916/1917, Szkoła budowniczych, kurs I, poz. 8. 385 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny 1919/1920, Szkoła Budowniczych, kurs 11,1. porz. 32. 386 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości Państw. Wyższej Szkoły Przemysłowej z lat 1921-1925, s. 52. 387 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 388 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 389 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Ujejskiego 13, f. 9423; abm, sygn. 29/1410, ul. Karmelicka 58, f. 364; abm, sygn. 29/1410, ul. Sereno Fenna 5, f. 3283. 390 ank, abm, sygn. 29/1410, Karmelicka 60, f. 365. 391 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników 381

ank, sgckf,

404

i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. http://pl.wikipcdia.org/wiki/Ludwik_Gintel. Ibidem. Informacje od p. Jorama Galina, siostrzeńca Ludwika Gintla. ank, Akta stanu cywilnego Izraclickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/365, akt 213, s. 74. Album inżynierów..., op. cit., s. 166. ank, amk, sygn. 29/33/Kr 2335, Protokół z 15 vn 1919 r. dotyczący wystąpienia Glazera ze społeczności żydowskiej. ank, drp, sygn. 29/309/493, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Królowej Jadwigi 29, f. 460. „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. Album inżynierów..., loc. cit. ank, uz, Księga zmarłych Izraelitów, R. 1934, sygn. 29/83/268, poz. 332. ank, Akta stanu cywilnego Izraclickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/440, akt 77, s. 26. „Dwudzieste pierwsze sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego

405

1908/9”, Kraków 1909, s. 57. „Dwudzieste drugie sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego

392 393 394 395

396 397 398 399

400 401 402

403

1909/10”, Kraków 1910, s. 62. ank, spk, sygn. 29/485/101, Księga wpisowa od roku szkolnego 1907/8, s. 134, poz. 6. 407 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej 406

z lat 1908-1920, s. 140. ank, dpr, sygn. 29/309/493, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 409 Ibidem. 410 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 4,1 B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cit., s. 130,156. 408

412

413

sygn. 29/1410, ul. Krupnicza 42, f. 474. Ibidem, abm, sygn. 29/1410, ul. Konarskiego 42, f. 4063; abm, sygn. 29/1410, ul. Urzędnicza 29, f. 946; abm, sygn. 29/1410, ul. Jaxy Gryfity 2, f. 302; abm, sygn. 29/1410, ul. Jaxy Gryfity 4, f. 302; abm, sygn. 29/1410, ul. Jaxy Gryfity ank, abm,

6, f. 302;

abm,

sygn. 29/1410, ul. Kolberga 17, f. 392b;

abm,

sygn. 29/1410, ul. Mazowiecka 263, f. 584;

abm,

sygn.

29/1410, ul. Mazowiecka 26b, f. 584.

PRZYPISY

297

uz, Księga zmarłych Izraelitów, R. 1931, sygn. 29/83/265, poz. 204. sygn. 29/1410, ul. Grodzka 28, f. 277. 4,6 „Nowy Dziennik”, R. 1932, nr 108, 20 iv, s. 9. 417 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 418 ank, sarp, sygn. 29/2420/999, Wykaz osób używających bezprawnie tytułu architekta w spisie abonamentów sieci telefonicznej w Krakowie na rok 1936. 4,9 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Siadł Krakau), sygn. 29/33/sMKr 772, Spis ludności żydowskiej przeznaczonej do wysiedlenia do getta, poz. 24203. 420 The Central Database of Shoah Victims’ Namcs, http://www.yadvashcm.org. 421 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/346, akt 611, s. 203. 422 ank, Spis mieszkańców miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/13, poz. 3488. 423 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 424 Ibidem. 425 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Piastowska 21, f. 675. 426 C. Brzoza, Żydzi Krakowa Międzywojennego. Kalendarium, Kraków 2018, s. 78. 427 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Poselska 20, f. 691. 428 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Grodzka 25, f. 2773. 429 „Sprawozdanie Wydziału Stowarzyszenia Ku Wspieraniu Żydowskich Słuchaczów Wszechnicy, Rygorozantów i Bezpłatnych Praktykantów w Krakowie za czas od 16 października 1912 do 15 listopada 1913 r.”, Kraków 1913, s. 17. 430 N. Styrna, op. cii., s. 40. 431 „Nowy Dziennik”, R. 1931, nr 324,3 xn, s. 9. 432 C. Brzoza, Żydzi Krakowa..., op. cii. s. 308-309. 433 „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie z Wydziału z czynności w roku 1930”, op. cit., s. 19. 434 ank, StGKr, sygn. 29/218/462, Akta dotyczące wyjazdu Pinkusa Goldwassera do Palestyny z lat 1933-1934, s. 645-651. 435 „Nowy Dziennik”, R. 1937, nr 5,5 I, s. 2. 436 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/476, akt 852, s. 284. 437 ank, spk, sygn. 29/485/203, Katalog główny 1916/1917, Szkoła budowniczych, kurs I, poz. 11. 438 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny 1922/1923, Szkoła Budowniczych, kurs 11,1. porz. 10. 439 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości za czas od dnia 19 lutego 1926 r. do dnia 29 września 1927 r. i dodatkowe z lat 1928-1929, poz. 1. 440 Ibidem. 441 ank, abm, sygn. 29/1410, pl. Przystanek 1, f. 712. 442 Informacje od p. Ziuty Grunhul, bratanicy Jakuba Griinberga. 443 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 444 The Central Database of Shoah Yictims’ Names, http://www.yadvashem.org. 445 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego Klasno-Podgórze, sygn. 29/1473/35, akt 18, s. 12-13; StGKr, sygn. 29/218/1086, Kataster mieszkańców Krakowa, s. 603. 446 „Dwudzieste czwarte sprawozdanie c.k. Państwowej Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1912/13”, Kraków 1912, s. 66.

298

414

ank,

415

ank, abm,

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

447 zsm nr i, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej z lal 1908-1920, s. 252.

448 Ibidem. 449 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 4 50 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Kolberga 10, f. 3913; abm, sygn. 29/1410, ul. Sarego 17, f. 790. 451 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Smolki 10, f. 839; abm, sygn. 29/1410, ul. Smolki i2a, f. 840; abm, sygn. 29/1410, ul. Smolki i2b, f. 840;

abm,

sygn. 29/1410, ul. Smolki 12C, f. 840.

452 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Wielopole i8b, f. 975. 453 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Chopina 14, f. 906; abm, sygn. 29/1410, ul. Józcfilów 5, f. 343; abm, sygn. 29/1410, ul. Józefitów 7, f. 343; abm, sygn. 29/1410, ul. Lea 6a, f. 193; abm, sygn. 29/1410, ul. Lenartowicza 19, f. 493; abm, sygn. 29/1410, ul. Pomorska 8, f. 998; abm, sygn. 29/1410, ul. Żuławskiego 16, f. 10503. 454 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Szpitalna 24, f. 9163. 455 Za udostępnienie rysunków dziękuję p. Ziucie (Róży) Griinhul, córce Z. Griinberga. 456 ank, SlGKr, sygn. 29/218/246, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Towarzystwa Żydowskiej Szkoły Rzemieślniczej. 457 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 458 A. Bieberstein, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 1985, s. 191. 459 Informacje od p. Ziuty Griinhul, córki Zygmunta Griinberga. 460 ank, Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/365, akt 824, s. 275. 461 „Dwunaste sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1899/900”, Kraków 1900, s. 70. 462 ank, bb, sygn. 29/557/303, Kwestionariusz H. Gutmana; ank, Sąd Okręgowy w Krakowie 1919-1939,29/442/11805, Akta sprawy H. Gutmana. 463 H. Gutman, O kilku sprawach artystycznych tyczących się Krakowa, Kraków 1908. 464 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 465 ank, rh, Akta przedsiębiorstwa H. Gutmana, sygn. 29/1989/18508. 466 ank, Sąd Okręgowy w Krakowie, sygn. 29/442/11805, Akta sprawy H. Gutmana. 467 ank, drp, sygn. 29/309/352, projekt c.k. Dyrekcji Okręgu Skarbowego w Krakowie. 468 ank, Sąd Okręgowy w Krakowie, sygn. 29/442/11805, Akta sprawy H. Gutmana. 469 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/134, Ankieta przedsiębiorstwa Parowej Fabryki Cegieł M. Gutmana. 470 ank, StGKr, sygn. 29/218/541, Referat Bezpieczeństwa publicznego, karata ewidencyjna fabryki cegły M. Gutmana. 471 „Nowy Dziennik”, R. 1925, nr 279,14 xn, s. 7. 472 Ibidem, R. 1932, nr 266, 28 ix, s. 13. 473 ank, abm, sygn. 29/1410, al. Słowackiego 40, f. 832. 474 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Niepołomska 5/4, f. 6393. 475 ank, Sąd Okręgowy w Krakowie, sygn. 29/442/11805, Akta sprawy H. Gutmana. 476 ank, StGkr, sygn. 29/218/1107, Pismo ze Starostwa Grodzkiego z 14 iv 1932 r. adresowane do Komendanta Policji Państwowej w Krakowie, s. 1108-1109. 477 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 478 ank, Sąd Okręgowy w Krakowie, sygn. 29/442/11805, Akta sprawy H. Gutmana. 479 „Nowy Dziennik”, R. 1936, nr 328, 28 xi, s. 5.

PRZYPISY

299

41,0 Książka adresowa członków Żyd. Stowarzyszeń Humanitarnych „Bnei Brith” w Polsce, Kraków 1928, s. 37; bb,

481

ank,

f. 303, Kwestionariusz osobowy H. Gutmana. StGKr, sygn. 29/218/244, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Stowarzyszenia

ank,

Humanitarnego „Solidarność" Bnei B’rith. 482 „Nowa Reforma”, R. 1913, nr 389, 24 vm, s. 2. 485 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników

i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 484 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., op. cit, s. 16. 485 ank, uz, Księga zmarłych Izraelitów, R. 1946, sygn. 29/83/277, poz. 42. 486 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/326, akt 408, s. 88-89. 487 „Trzecie sprawozdanie c. k. Państwowej Szkoły Przemysłowej w Krakowie ogłoszone z końcem roku szkolnego 1890/91”, Kraków 1891, s. 53. 488 ank, spk, sygn. 29/485/204, Zestawienie wyników examinu [egzaminu] głównego odbytego w c. k. Wyższej Szkole Przemysłowej w roku szkolnym 1896/7 (Wydział budownictwa), poz. 5. 489 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 490 „Dziennik ustaw państwa dla królestw i krajów...” op. cit., s. 315-316. 491 ank, sarp, sygn. 29/2420/984, Lista ustawowych biegłych z zakresu architektury i budownictwa z 10 X 1933 r. 492 „Nowy Dziennik”, R. 1931, nr 161,17 vi, s. 7. 493 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Jakuba 19, f. 319. 494 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 495 K. Zimmerer, Kronika zamordowanego świata. Żydzi w Krakowie w czasie okupacji niemieckiej, Kraków 2018, s. 147. 496 ank, sgckt, sygn. 11 Zg 57/47, Akta uznania L. Gutmana za osobę nieżyjącą. 497 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/518, akt 171, s. 57. 498 ank, sarp, sygn. 29/2420/984. 499 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Augustiańska 14, f. 11. 500 Sprawozdanie wydziału Związku Żyd. Studentów Politechniki we Lwowie za rok akademicki 1926/1927, Lwów' 1927, s. 28. 501 ank, StGKr, sygn. 29/218/247, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Związku Inżynierów Żydów. Ibidem. ank, StGKr, sygn. 29/218/246, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Wszechstronnego Bloku Żydów' Polskich - oddział w Krakowie. 504 ank, rh, Akta fabryki Sanila, sygn. 29/1989/22422. 505 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 491, Wniosek o wydanie kenkarty H. Habera. 500 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Grzegórzecka 43, f. 295. 507 Ucieczka z Polski, oraz późniejsze losy Haberów z czasów okupacji zostały opisane przez H. Reissa w książce Z deszczu pod rynnę, Warszawa 1993, s. 159. 508 Ibidem, s. 176. 509 Ibidem, s. 200. 510 Archiwom umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Kapucyńskiej 3. 502

503

300

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

sygn. 29/1410, ul. Radziwiłłowska 27, f. 7393. H. Reiss, Z deszczu..., op. cit. s. 245. Informacje od p. Richarda Williama Habera, syna Henryka Habera. 5,4 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/4, poz. 826. 5,5 agad, Księgi metrykalne gmin wyznania mojżeszowego z terenów tzw. Zabużańskich; Księga metrykalna ślubów, gm. Lwów, pow. Lwów, 1896, sygn. 1/300/1804, akt 89. 516 Za informacje o edukacji i praktykach zawodowych R. Handa dziękuję p. Anecie Borowik. 5,7 ank, ipii Kr I, sygn. 29/318/175, Kataster przedsiębiorstwa Hand, Riegelhaupt i Epstein. 5,8 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 519 ank, sarp, sygn. 29/2420/984, Lista ustawowych biegłych z zakresu architektury i budownictwa z 10 X 1933 r. 520 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 492, Wniosek o wydanie kennkarty R. Handa. 521 ank, abm, sygn. 29/1410, tau, bup, f. 75a, Gazownia miejska. 522 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Czarnowiejska 70, f. 126. 523 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Wyspiańskiego 7, f. 1002; abm, sygn. 29/1410, ul. Józefitów 16, f. 345. 524 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Śląska 4, f. 919; abm, sygn. 29/1410, ul. śląska 6, f. 919. 511

ank, abm,

512 5,3

525 526

ank, abm, ank, abm,

sygn. 29/1410, ul. Prusa 29, f. 7063. sygn. 29/1410, ul. Żuławskiego 10, f. 1049;

abm,

sygn. 29/1410, ul. Żuławskiego 12, f. 1049;

abm,

sygn.

29/1410, ul. Żuławskiego 14, f. 1049. 527 ank, abm, sygn. 29/1410, al. Słowackiego 58, f. 833. Projekt budynku został zatwierdzony przez władze budowlane miasta 2 xn 1931 r. 528 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Rzeszowska 4, f. 781; abm, sygn. 29/1410, ul. Rzeszowska 6, f. 781. 529 M. Dąbrowski, Książka pamiątkowa jubileuszu krakowskiego Towarzystwa Technicznego 1877-1902, Kraków 1902,

s. 72. W. Kleinberger, Katalog jubileuszowej wystawy prac członków, urządzonej w 25-lecie założenia Towarzystwa, zestawiony przez sekretarza (Krakowskiego Towarzystwa Technicznego) Wł. Kleinbcrgera, Kraków 1902, s. 23. 531 „Nowa Reforma”, R. 1910, nr 369 (wydanie poranne), 11 vm, s. 1. 532 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 8136, Akta dotyczące stowarzyszeń architektów, budowniczych i inżynierów w Krakowie. 533 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników

530

i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 534 B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cit., s. 126. 535 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. R. Hand, Polskie ustawy budowlane, Kraków 1933. sygn. 29/33/Kr 6234, Indeks z roku 1941; sprawy: ogólne, wyznaniowe, małżeńskie, obywatelstwa, zmiany nazwiska, stwierdzenie aryjskości, biur podań, przynależności i metrykalne. 538 agad, Księgi metrykalne gmin wyznania mojżeszowego z terenów tzw. Zabużańskich; Księga metrykalna uro­ dzeń, t. xxi, gm. Tarnopol, pow. Tarnopol, 1889, sygn. 1/300/1401, akt 107; Księga metrykalna ślubów, l. xxxm, 536 537

ank, amk,

gm. Tarnopol, pow. Tarnopol, 1905, sygn. 1/300/2495, akt 71. ank, sarp, sygn. 29/2420/984, Lista ustawowych biegłych z zakresu architektury i budownictwa z 10 X 1933 r. 540 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. Na doku­ 539

541

mencie tym w miejscu adresu odręcznie dopisano nowy adres: Karmelicka 20. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Retoryka 22, f. 103.

PRZYPISY

301

542

ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Lca 73, f. 193; abm, sygn. 29/1410, ul. Śląska 8, f. 919 (prawdopodobnie w trakcie budowy kamienica została odsprzedana Stanisławowi Górowskiemu); abm, sygn. 29/1410, ul. Urzędnicza 35, f.

946; abm, sygn. 29/1410, ul. Karmelicka 453, f. 362. 50 „Przegląd Budowlany”, R. 1936, zeszyt 5, s. 226; ank, StGKr, f. 225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowni­ 544

czych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. ank, StGKr, sygn. 29/218/247, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Związku Inżynierów

Żydów. Ibidem. „Nowy Dziennik”, R. 1939, nr 26, 26 I, s. 15. Ibidem, R. 1937, nr 167,18 vi, s. 15. Ibidem, R. 1938, nr 260, 20 ix, s. 9. 549 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/398, akt 81, s. 27. 550 „Piętnaste sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1902/3”,

545 546 547 548

551

Kraków 1903, s. 57. „Szesnaste sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1903/4”,

Kraków 1904, s. 62. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 55J ank, iph Kr I, sygn. 29/318/242, Karta do katastru przedsiębiorstwa Z. Hausncra. 554 „Dziennik ustaw państwa dla królestw i krajów...” loc. cit. 555 ank, sarp, sygn. 29/2420/999, Pismo z 24 marca 1936 r. do Starosty Grodzkiego, Wykaz osób używających bez­ prawnie tytułu architekta w spisie abonentów sieci telefonicznej w Krakowie na rok 1936. 556 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Starowiślna 60, f. 60; abm, sygn. 29/1410, ul. Lca 4, f. 193; abm, sygn. 29/1410, ul. Żuławskiego 4, f. 1048. 557 „Nowy’ Dziennik”, R. 1919, nr 99, 26 V, s. 4. 558 ank, abm, sygn. 29/1410, pl. Szczepański 3, f. 886a. 559 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 560 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. 561 „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie 552

z Wydziału z czynności w roku 1930”, loc. cit. ank, SGCKr, sygn. 11 Zg 142/47. Akta uznania Z. Hausncra za osobę nieżyjącą. 565 ank, Oddział w Bochni, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Brzesku, sygn. 30/337/3. akt 50, s. 254-255. 564 „Dwudzieste drugie sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1909/10”, loc. cit. 565 „Dwudzieste trzecie sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1910/11", Kraków 1911, s. 65. 566 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej z lat 1908-1920, s. 230. 567 ank, drp, sygn. 29/309/494. Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 568 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/158, Ankieta przedsiębiorstwa S. Wcxnera i H. Jakubowicza. 569 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 562

302

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

asp, Dokumenty Wydziału Architektury, A 127, B 2,1.1. sygn. 29/1410, ul. Mogilska 60, f. 620. 572 Budynek powstał według projektu dodatkowego Edwarda Skawińskiego. 573 „Architekt”, R. 1929, zeszyt 6-7, s. 18. 574 ank, drp, sygn. 29/309/399, Wydział Budowlany, konsens na użytkowanie budynku wł. pp. Rabiów. 575 „Księga adresowa Polski (wraz z W. M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa”, R. 1929, s. 383. 576 ank, drp, sygn. 29/309/399, Wydział Budowlany, konsensy na budowę domów w Krynicy. 577 ank, sarp, sygn. 29/2420/999, Pismo z 24 marca 1936 r. do Starosty Grodzkiego. 578 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 579 Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie z Wydziału z czynności w roku 1930”, loc. cit. 580 ank, Urząd Okręgu Kraków, sygn. 29/208/74. 581 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Sladlhauptmann der Stadt Krakau),sygn. 29/33/sMKr 772, Wykaz Żydów przeznaczonych do wysiedlenia w latach: 5-6 x 11 1940, 24 i 31 I 1941 r. oraz 4 i 17 n 1941 r., poz. 4600, s. 187. 582 ank, SGCKr, sygn. I 1 Zg 78/46, Akta uznania H. Jakubowicza za osobę nieżyjącą. 583 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/422, akt 836, s. 272. 584 „Dwudzieste pierwsze sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1908/9”, Kraków 1909, s. 56. 585 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej z lat 1908-1920, s. 112. 586 Ibidem. 587 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 588 ank, sarp, sygn. 29/2420/999, Pismo z 24 marca 1936 r. do Starosty Grodzkiego. 589 ank, rh, Akta przedsiębiorstwa I. Amstera, sygn. 29/1989/19223. 590 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Żuławskiego 6, f. 1049; abm, sygn. 29/1410, ul. Dojazdowa 5, f. 178; abm, sygn. 29/1410, ul. Borelowskiego-Lclewela 5, f. 69; abm, sygn. 29/1410, ul. Urzędnicza 62, f. 950. 591 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 592 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. 593 ank, SGCKr, sygn. 11 Zg 156/47, Akta uznania S. Jonklera za osobę nieżyjącą. 594 ank, StGKr, sygn. 29/218/1161, Izraclicki Okręg Metrykalny w Krakowie, Księga urodzin, 1872 r., akt 83, s. 152-153. 595 Sądzić tak można, gdyż w roku szkolnym 1888/1889 Klcinberger był już uczniem drugiego roku. „Pierwsze sprawozdanie C.K. Państwowej Szkoły Przemysłowej w Krakowie, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1888/9",

570

Archiwum

571

ank, abm,

Kraków 1889, s. 60. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 597 ank, sarp, sygn. 29/2420/984, Lista ustawowych biegłych z zakresu architektury i budownictwa z 10 X 1933 r. 598 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Sladlhauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 641, Wniosek 596

599

o wydanie kennkarly W. Kleinbergera. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Ariańska 15, f. 73; abm, sygn. 29/1410, ul. Siemiradzkiego 3, f. 807; abm, sygn. 29/1410,

600

ul. Topolowa 48, f. 929; abm, sygn. 29/1410, pl. Wolnica 5, f. 9883. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Podgórska 31, f. 686.

PRZYPISY

303

601 B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cit., s. 46-50. 602 Ibidem, s. 65. 603 Eadem, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cii., s. 130-131. 604 „Dziennik ustaw państwa dla królestw i krajów...”, loc. cit. 605 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 606 M. Dąbrowski, Książka pamiątkowa..., loc. cii. 607 W. Kleinbcrger, Katalog jubileuszowej wystawy..., loc. cit. 608 Ibidem, s. 24-25. 609 „Nowa Reforma”, R. 1909, nr 117 (wydanie poranne), 13 111, s. 2. 6,0 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników

i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. br, sygn. 29/557/305, Kwestionariusz W. Kleinbergera; Książka adresowa członków Żyd. Stowarzyszeń Huma­

611 ank,

nitarnych..., op. cit., s. 39. 6,2 C. Brzoza, Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918-6IX 1939, Kraków 1998, s. 414. 615 „Dziennik Rozporządzeń dla stół. król, miasta Krakowa”, t. xlix, R. 1928, s. 322. 614 Ibidem, t. L, R. 1929, Kraków 1929, s. 262. 6,5 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. 616 „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie z Wydziału z czynności w roku 1930", loc. cit. 6,7 K. Zimmerer, Kronika..., op. cit, s. 14-156,8 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadlhauplmann der Siadł Krakau), sygn. 29/33/SMKr 641, Wniosek o wydanie kennkarly W. Kleinbergera. 6,9 ank, Starosta miasta Krakowa (Der Stadlhauplmann der Stadl Krakau), sygn. 29/33/SMKr 772, Wykaz Żydów przeznaczonych do wysiedlenia w latach: 5-6 xn 1940, 24 i 3111941 r. oraz 4 i 17 111941 r., poz. 905, s. 59. ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1890, sygn. 29/88/28, dz. vi, nr domu 156. 621 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 8136, Akta dotyczące stowarzyszeń architektów1, budowniczych i inżynierów w Krakowie. 620

sygn. 29/1410, ul. św. Filipa 13, f. 224. Spis ludności miasta Krakowa z r. 1890, sygn. 29/88/28, dz. vi, nr domu 156. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Bożego Ciała 13, f. 75. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Józefa 38, f. 3343. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawrodu budowniczego i karty przemysłowe, pismo

622

ank, abm,

623

ank,

624 625 626

skierowane do N. Kopalda z 12 lutego 1887 r. ank, uz, Księga zmarłych Izraelitów, R. 1911, sygn. 29/83/94. poz. 493. 028 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/494, akt 748, s. 250. 629 Chociaż architekt otrzymał imię po ojcu, to przez całe życie używał imienia Edward. Poza metryką urodzenia dwa imiona umieszczono w nekrologach w krakowskiej prasie po śmierci architekta i na jego grobowcu. 630 ank, Gimnazjum i Liceum św. Jacka w Krakowie (dalej cyt. glj), sygn. 29/480/174, Katalog Klasowy 1914-1915,

627

klasa n, 1.36. Nazwisko E. Kreislera po raz ostatni figuruje w aktach szkoły z roku szkolnego 1918-1919, ank, glj, sygn. 29/480/184, Katalog Główny Klasowy 1918-1919, klasa vi, 1. 23. 632 W kamienicy lej zostali zameldowani 19 ix 1916 r. Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Flo­ 631

riańskiej 23.

304

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

ank, iph Kr I, sygn. 29/318/140, Ankieta przedsiębiorstwa L. Kreislera; sygn. 29/318/435, Kartoteka przedsiębior­ stwa L. Kreislera. 634 ank, glj, sygn. 29/480/222, Katalog Główny 1919-1920, klasa vn a. 635 Karta Immalrykulacyjna w zbiorach rodziny architekta. 636 Archiwum umk, pmrn 1957/179, Akta osobowe E. Kreislera. 637 Ibidem. 638 „Dziennik Rozporządzeń stół. król. Miasta Krakowa”, t. xlix, R. 1928, Kraków 1929, s. 272. 639 Pismo od K. Rollego, prezydenta miasta, do E. Kreislera z dnia 3111931 r., w zbiorach rodziny architekta. 640 Uprawnienie do Prowadzenia Robót Publicznych, wydane przez Departament Budowlany Ministerstwa Robót Publicznych w Warszawie w dniu 20 I 1931 r., w zbiorach rodziny architekta. 641 Pismo od K. Rollego, prezydenta miasta, do E. Kreislera z dnia 2 vn 1931 r., w zbiorach rodziny architekta. 642 Archiwum umk, pmrn 1957/179, Akta osobowe E. Kreislera. 643 Pismo od M. Kaplickiego, prezydenta miasta, do E. Kreislera z dnia 8 X 1934 r., w zbiorach rodziny architekta. 644 „Gazeta Urzędowa Zarządu Miejskiego w stół. król. Mieście Krakowie”, t. lvii, R. 1936, Kraków 1936, s. 85. 645 B. Zbroja, Odbudowa magistrackiej sali posiedzeń 1926-1928, [w:] Siedziby władz miasta Krakowa, „Krakowska Teka Konserwatorska”, Kraków 2007, s 209-235. 646 List od K. Rollego z datą 19 xi 1928 r., w zbiorach rodziny architekta. 647 ank, abm, sygn. 29/1410 tau, Budynki mieszkalne f. 8, Projekt konkursowy domu mieszkalnego Dyrekcji Kolei w Katowicach, pl. 238; na planie sytuacyjnym politechniki widnieje cyfra 5, tak samo jak na projekcie konkurso­

633

wym domu dyrekcji kolei. W. Odorowski, Architektura Katowic w latach międzywojennych 1922-1939, Katowice 1994, s. 112. 649 ank, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy xvn, R. 1928, liczba budowy 42. 650 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 154-156. 651 W archiwum rodziny architekta zachowało się pismo w tej sprawie od prezydenta Mieczysława Kaplickiego. 652 „Dom, Osiedle, Mieszkanie”, R. 1938, nr 10, s. 28. 653 M. J. Żychowska, Między tradycją..., op. cit, s. 61; J. Purchla, Urbanistyka, architektura..., op. cit., s. 178; B. Zbroja, Edward Kreisler - zapomniany krakowski architekt, [w:] Rocznik Krakowski, t. lxxii, 2006, s. 186-187. 654 „Dziennik Rozporządzeń stół. król. Miasta Krakowa”, t. L, R. 1929, Kraków 1929, s. 277. 655 Kraków buduje Muzeum Narodowe, Kraków 1935, s. 8. 656 Muzeum Narodowe w Krakowie, Dział Grafiki, Projekt Muzeum Narodowego przy ob. ul. Westerplatte, nr inw.

648

Pl. 7929-8258. „Dziennik Rozporządzeń stoi. król. Miasta Krakowa”, t. li, R. 1930, Kraków 1930, s. 491-492. Ibidem, t. liii, R. 1932, s. 130. Już w 1922 i 1926 r. A. Szyszko-Bohusz sporządził wstępne projekty muzeum w lej lokalizacji. W. Mossakowska, Katalog rysunków architektonicznych ze zbiorów Muzeum Narodowego iv Krakowie, „Cracoviana”, cz. 2, Warszawa iii

657 658 659

660 661 662 663 664 665

1986, s. 140-142. „Ilustrowany Kurier Codzienny”, R. 1933, nr 181,2 vn, s. 5. Kraków buduje, op. cit., s. 16. „Dziennik Rozporządzeń stół. król. Miasta Krakowa”, t. liv, R. 1933, Kraków 1934, s. 56. Ibidem, s. 71. „Ilustrowany Kurier Codzienny”, R. 1933, nr 194,15 vn, s. 9. Program Inwestycyjny stoi. król. Miasta Krakowa na okres 1936/37-1943/44, mpis, Kraków xi 1937, s. 34.

PRZYPISY

305

66fi Już w 1933 r. władze miasta podjęły decyzję o zakupie od rodziny Emilewiczów gruntów pod plac targowy. „Dziennik Rozporządzeń stoi. król. Miasta Krakowa”, t. liv, R. 1933, Kraków 1934, s. 308. 667 B. Zbroja, Edward Kreisler..., op. cii., s. 199-202. 668 Eadcm, s. 244-245. 069 „Ilustrowany Kurier Codzienny", R. 1938, nr 182, 4 vn, s. 18. 670 B. Zbroja, Edward Kreisler..., op. cii., s. 203-204; „Ilustrowany Kurier Codzienny”, R. 1936, nr 164,14 vi, s. 5. 671 B. Zbroja, Edward Kreisler..., op. cii., s. 204-206. 672 Program inwestycyjny stół. król. Miasta Krakowa na okres 1936/37-1943/44, mpis, Kraków xi 1937, s. 50. 673 ank, abm, sygn. 29/1410, tau, bup f. 84, Muzeum Narodowe - oddział w Kamienicy Szołajskich; abm, sygn. 29/1410, tau, bup f. 85, Muzeum Narodowe - oddział w Domu Jana Matejki. 674 ank, abm, sygn. 29/1410, tau, bup f. 71, Projekty Teatru Starego. 675 „Nowy Dziennik”, R. 1932, nr 266, 28 ix, s. 13. 676 ażih, Gmina krakowska, sygn. 710. 677 „Gazeta Gminna. Organ Urzędowy Gminy Żydowskiej w Krakowie”, R. 1:1937, nr 4, s. 2. 678 ank, bb, sygn. 29/557/183, Korespondencja na temat rekonstrukcji cmentarza przy ul. Szerokiej pomiędzy Rudol­ fem Bcresem, Majerem Bałabanem i Edwardem Kreislerem. 679 ank, StGKr, sygn. 29/218/468, Wniosek paszportowy C. Boratyńskiego; StGKr, sygn. 29/218/470, Wniosek pasz­ portów}' E. Kreislera. 680 C. Boratyński, E. Kreisler, Cmentarze, muzea i hale targowe (sprawozdanie z podróży służbowej, odbytej od 8 -go do 22 grudnia 1928), [w:J „Dziennik Rozporządzeń stół. król. Miasta Krakowa”, t. xlix, R. 1928, Kraków 1929,

s. 450-455. Kraków buduje..., op. cii., s. 17. „Ilustrowany Kurier Codzienny”, R. 1934, nr 309, 7 xi, s. 9. Kraków buduje..., op. cit., s. 18. 684 ank, StGKr, 29/218/468, Wniosek paszportowy E. Kreislera, pismo od M. Kaplickiego do wojewody krakowskiego z 24 vi 1937 r. 685 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego, Wykaz uprawnio­ nych do kierowania robolami budowlanymi, Kraków 28 iv 1923 r. 686 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 292-295. 687 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Łobzowska 43, f. 539; abm, sygn. 29/1410, ul. Lea 2ob, f. 1973; abm, sygn. 29/1410, ul. Krowoderska 72, f. 458; abm, sygn. 29/1410, ul. Asnyka 10, f. 9; abm, sygn. 29/1410, ul. Pawia 12, f. 668; abm, sygn. 29/1410, ul. Worcella 9, f. 991. 688 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Urzędnicza 15, f. 945. 689 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 267. 690 „Architekt”, R. 1929, zeszyt 5, s. 45. 691 Ibidem, R. 1931, zeszyt 1, s. 12. 692 Archiwum umk, pmrn 1957/179, Akta osobowe E. Kreislera. 693 Kreislerowie zostali wymeldowani ze swojego mieszkania przy al. Słowackiego 23 X 1940 r. 694 cv z 4 ix 1945 r.» w zbiorach rodziny architekta. Pomiary budynku sporządził B. Lachecki. Praca przy przebudowie teatru został rozpoczęta, jednak nie wiadomo, czy E. Kreisler ją ukończył. 695 Informacje od p. Bartłomieja Lachcckiego. 696 H. Reiss, Z deszczu..., op. cit., s. 93.

681 692 683

306

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

697

Żona Kreislera legitymowała się dokumentem po Janinie Pctrykicwicz z domu Iwaśko, urodzonej 30 1 v 1901 r. we

Lwowie. Podawała się za wdowę z córką Haliną, urodzoną 23 111 1937 r. we Lwowie. Syn Adam miał metrykę, jako Adam Sawka urodzony 8 iv 1932 r. w Tarnopolu. Uchodził za sierotę, siostrzeńca swojej rzeczywistej matki. Dzieci Kreislerów w fałszywych dokumentach posiadały prawdziwe daty urodzin. 698 W 1994 r. otrzymali oni pośmiertnie medale Sprawiedliwy wśród Narodów Świata za pomoc w uratowaniu życia Jakuba Webera. The Encyclopedia of the Righteous Aniong the Nations, Rescuers of News during the Holocaust, Roland, Editor-in-Chief I. Gutman, Jcrusalem 2004, s. 866. 699 „Policyjne zameldowanie” Janiny i Haliny Pictrykiewicz oraz Adama Sawki w zbiorach rodziny architekta. 700 Informacje od p. Wandy Styczeń, córki Michała Wierzbickiego, Adama Kreislera oraz pp. Ludmiły i Bartłomieja Lacheckich. 701 Pismo od Naczelnika Wydziału Personalnego do E. Kreislera z dnia 5 V 1945 r., w zbiorach rodziny architekta. 702 Poświadczenie Tymczasowe wydane przez Zarząd Miejski w Krakowie o zatrudnieniu E. Kreislera zostało wysta­ wione 19 V 1945 r. w celu korzystania z Biblioteki Jagiellońskiej. Dokument w zbiorach rodziny architekta. 703 Informacje od p. Adama Kreislera, syna architekta. 701 Pismo od prezesa Sądu Apelacyjnego w Krakowie do E. Kreislera z dnia 11X1945 r., w zbiorach rodziny architekta. 705 ank, uz, Księga zmarłych Chrześcijan, R. 1946, sygn. 29/83/327, poz. 1527. 706 Informacje od pp. Ludmiły i Bartłomieja Lacheckich (na podstawie wspomnień żony architekta). 707 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/8, poz. 6250. 708 ank, drp, sygn. 29/309/493, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 709 Ibidem. 7,0 ank, rh, Akta przedsiębiorstwa Beton, sygn. 29/1989/21002. 711 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Długa 23, f. 1633. 712 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Ariańska 7, f. 73. 7,3 ank, amk, Starost3 missts Krakowa (Der Stadthauptmann der Sladt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 509, Wniosek

o wydanie kennkarty E. Kusmera. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Lca 19, f. 197. 715 „Przegląd Budowlany”, R. 1936, zeszyt 5, s. 226; ank, StGKr, f. 225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowni­ czych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 7,6 „Nowy Dziennik”, R. 1939, nr 26, 26 I, s. 15. 7,7 ank, SGCKr, sygn. 11 Zg 191/50, Akta uznania E. Kusmera za osobę nieżyjącą. 7,8 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/3*9. akt 291, s. 60-61. 719 „Piąte sprawozdanie c.k. Państwowej Szkoły Przemysłowej w Krakowie, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1892/93”, Kraków 1893, s. 54. 720 „Nowa Reforma”, R. 1893, nr 274,30 xi, s. 2. 721 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 8136, Akta dotyczące stowarzyszeń architektów, budowniczych i inżynierów w Krakowie. 722 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 723 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Dunajewskiego 6, f. 5553. 724 „Czas”, R. 1908, nr 37 (wydanie wieczorne), 14 11, s. 2. 725 J. Purchla, Jan Zawiejski..., op. cit., s. 308. 726 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Długa 31, f. 164. 727 Encyklopedia Krakowa, Warszawa-Kraków 2000, s. 161. 728 „Ilustrowany Kurier Codzienny”, R. 1925, nr 269,1 X, s. 5. 7,4

PRZYPISY

307

,29 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1910, sygn. 29/90/8, poz. 579. 7,0 B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cit.,. 65-66. 731 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Brzozowa 6, f. 87. 732 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Bocheńska 4, f. 44. 733 ażih, Gmina krakowska, sygn. 698. 734 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Brzozowa 3/5, f. 87. 735 B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cit., s. 74. 736 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Nadwiślańska 1, f. 632. 737 „Dziennik Rozporządzeń Stoi. Król. Miasta Krakowa”, l. xlvi, R. 1925, Kraków 1926, s. 72. 738 „Dziennik ustaw państwa dla królestw i krajów...”, loc. cii. 739 M. Dąbrowski, Książka pamiątkowa..., op. cit., s. 74. 740 Książka adresowa członków Żyd. Stowarzyszeń Humanitarnych..., op. cit., s. 39. 741 ank, uz, Księga zmarłych Izraelitów, R. 1928, sygn. 29/83/185, poz. 717. 742 wbh, Akta personalne Stefana Lamcnsdorfa, sygn. ap 797 i ap 2778. 743 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 8136, Akta dotyczące stowarzyszeń architektów, budowniczych i inżynierów w Krakowie. 744 ank, abm, sygn. 29/1410, Kioski, f. 6, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dz. vn, R. 1920, liczba budowy 11.

745 746

747 748

749

sygn. 29/1410, ul. Jakuba 23, f. 319. sygn. 29/33/Kr 3985, Księga budowlana dz. vni, R. 1920, liczba budowy 44. SGCKr, sygn. 1 3 Zg 157/46, Akta uznania Stefana Lamcnsdorfa za osobę nieżyjącą. ank, StGKr, sygn. 29/218/1106, Kataster mieszkańców Krakowa, s. 961-966. zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości Państw. Wyższej Szkoły Przemysłowej ank, abm,

ank, amk,

z lat 1921-1925, s. 116. ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 751 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Zaleskiego 42, f. 10233. 752 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Lea 53, f. 193. 753 ank, abm, sygn. 29/1410, pl. Kossaka 1, f. 421. 754 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników 750

i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. „Diario Oficial”, Estados Unidos do Brasil, Ano lxxxix, 1950. 736 ank, Oddział w Bochni, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Bochni, sygn. 30/228/3, akt

755

57, s. 146-147. ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/15, poz. 11212. 758 J. Purchla, Architekci krakowscy..., op. cit., s. 20. 759 ank, drp, sygn. 29/309/487, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 757

760 761

762 763

Ibidem. Gmina krakowska, sygn. 769/18. „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie

ażih,

z Wydziału z czynności w roku 1930”, op. cit., s. 20. ank, SGCKr, sygn. I 2 Zg 3/46, Akta uznania M. Lcbenheima za osobę nieżyjącą. 765 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/404, akt 793, s. 265. 766 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 764

308

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

767 ank, abm, sygn. 29/1410, pl. Kossaka 2, f. 421. 768 ank, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy iii, R. 1930, liczba budowy 24. 769 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Masarska 8, f. 575. 770 ank, sgckf, sygn. 11 Zg 863/46, Akta uznania A. Lcuchtera za osobę nieżyjącą. 771 ank, Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/458, akt 549, s. 183. 772 ank, spk, 29/485/101, Księga wpisowa od roku szkolnego 1907/8, s. 199, poz. 3. 773 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny na rok szkolny 1913/1914, Szkoła Budowniczych, kurs 11,1. porz. 21.

774 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny na rok szkolny 1919/1920, Szkoła Budowniczych, kurs 11,1. porz. 10.

775 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości Państw. Wyższej Szkoły' Przemysłowej z lal 1921-1925, s. 57.

776 Ibidem. 777 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 778 ank, sarp, 29/2420/999. 779 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Wrocławska 14, f. 9923; abm, sygn. 29/1410, ul. Cieszyńska 20, f. 1123; abm, sygn. 29/1410, ul. Friedleina 5, f. 239; abm, sygn. 29/1410, ul. Lubelska na, f. 513.

780 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Łobzowska 37b, f. 538. 781 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauplmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/SMKr 772, Spis ludności żydowskiej przeznaczonej do wysiedlenia do getta, poz. 26815.

782 The Central Database of Shoah Victims’ Namcs, http://www.yadvashem.org. 783 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1890, sygn. 29/88/28, dz. vi, nr domu 150, s. 1318. 784 ank, Akta stanu Izraclickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/342, akt 31, s. 11. 785 „Czas”, R. 1908, nr 3, 4 I (wydanie wieczorne), s. 4. 786 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 787 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Dietla 66, f. 1563. 788 W. Kleinberger, Katalog jubileuszowej wystawy..., op. cit., s. 27. 789 ank, uz, Księga zmarłych Chrześcijan i Żydów z r. 1908, Żydzi, sygn. 29/83/88, poz. 2. 790 ank, Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/334, akt 352, s. 118. 791 „Piąte sprawozdanie c.k. Państwowej Szkoły Przemysłowej w Krakowie, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1892/93”, Kraków 1893, s. 54.

792 „Szóste sprawozdanie c.k. Państwowej Szkoły Przemysłowej w Krakowie, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1893/94”, Kraków 1894, s. 62.

793 Za informacje o praktykach zawodowych F. Licblinga bardzo dziękuję p. Anecie Borowik. 794 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Starowiślna 34, f. 57. 795 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 796 „Szesnaste sprawozdanie c.k. Państwowej Szkoły Przemysłowej w Krakowie, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1903/4”, Kraków 1904, s. 42.

797 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Starowiślna 32, f. 57. 798 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Dietla 25, f. 152; abm, sygn. 29/1410, ul. Dietla 27, f. 152. 799 Z wystawy metalowej w Krakowie, [w:] „Nowości Ilustrowane”, R. 1:1904, nr 1, s. 3. 800 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Czarneckiego 3, f. 120.

PRZYPISY

309

R0‘ B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cii., s. 46. 802 „Architekt* R. 11, zeszył 10, s. 153. 80' Ibidem, R. 1913, zeszyt 9-10, s. 145. 804 ank, 1 pi 1 Kr I, sygn. 29/318/182, Kataster przedsiębiorstwa E Liebling i Ch.Sz. Kahane. 80,1 Informacji o lej inwestycji udzieliła p. Klementyna Ochniak-Dudek z Muzeum Żup Wielickich. sygn. 29/1410, tau, bup f. 6, pl. 298, Plan obrachunkowy dotyczący budowy urzędu liniowego nr 7. Kr I, sygn. 29/318/182, Kataster przedsiębiorstwa E Lieblinga i Ch.Sz. Kahane. 808 ank, sarp, 29/2420/999, Pismo z 7 i 24 marca 1936 r. do Starosty Grodzkiego. 809 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Miodowa 24, f. 608. 810 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Szpitalna 24, f. 9163. 811 B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cii., s. 104. 812 ank, rh, Akta Przedsiębiorstwa inż. E. Ronki i ski, sygn. 29/1989/22880. 815 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Abrahama 21, f. 1. 8,4 B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cit., s. 111-114. 815 ank, bb, 29/557/306, Kwestionariusz E Lieblinga. 816 ank, StGKr, 28/219/246, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej. 817 ank, StGKr, 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 8,8 M. Dąbrowski, Książka pamiątkowa..., loc.cit. 819 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. 820 „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie z Wydziału z czynności w roku 1930”, loc. cit. 821 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/SMKr 772, Wykaz Żydów

806

ank, abm,

807

ank, iph

przeznaczonych do wysiedlenia w lalach: 5-6 xn 1940, 24 i 3111941 r. oraz 4 i 17 111941 r., poz. 42/2, s. 65. ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Siadł Krakau), sygn. 29/33/SMKr 5903, s. 201 i 205, Podania o kenkarty F. i M. Lieblingów. 823 ank, SGCKr, sygn. I 2 Zg 115/46, Akta uznania E i M. Lieblingów za osoby nieżyjące. 824 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/15, poz. 11156. 825 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główmy na rok 1919/1920, Szkoła Budowniczych, kurs n, 1. porz. 11. 826 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości Państw. Wyższej Szkoły Przemysłowej z lal 1921-1925, s. 206. 827 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 828 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Grzegórzecka 64, f. 296. 829 akn, abm, sygn. 29/1410, ul. Rzeźnicza 20, f. 784 (teczka 3). 830 akn, abm, sygn. 29/1410, ul. Rzeźnicza 20, f. 784 (teczka 1 i 3). 831 ank, amk, sygn. 29/33/Kr wyzn. 275/38, s. 841-845. 832 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Siadł Krakau), sygn. 29/33/SMKr 5903, s. 215, Podanie o kennkartę H. Lilienthala. 833 The Central DataBase of Shoah Victims Names, http://www.yadvashem.org. 834 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1900, sygn. 29/89/12, poz. 2081; ank Oddział w Tarnowie, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Tarnowie, sygn. 33/276/29, akt 66, s. 132-133. 822

310

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

ank, spk, sygn. 29/485/136, Protokół klasyfikacyjny oddziału technicznego z roku 1870/71, nr 256; spk, sygn. 29/485/139, Protokół klasyfikacyjny uczniów Wydziału technicznego r. 1873/74,1. 79. 836 ank, amk, Kr 8136, Akta dotyczące stowarzyszeń architektów, budowniczych i inżynierów w Krakowie. 837 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Krakowska 12, f. 435. 838 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Sarego 5, f. 7883. 839 M. Dąbrowski, Książka pamiątkowa..., loc. cit. 840 „Nowa Reforma”, R. 1909, nr 117 (wydanie poranne), 13 iii, s. 2. 841 agad, Księgi metrykalne gmin wyznania mojżeszowego z terenów tzw. Zabużańskich, Księga metrykalna urodzeń, gm. Nawaria, pow. Lwów, 1887, sygn. 1/300/953, akt 8. 842 „Siedemnaste sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1904/5”, Kraków 1905, s. 62. 843 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej z lat 1908-1920, s. 4. 844 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 845 „Dziennik ustaw państwa dla królestw i krajów...”, op. cit., s. 315-316. 846 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 847 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Czarnowiejska 1, f. 121. 848 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Bandurskiego 35, f. 400; abm, sygn. 29/1410, ul. Konarskiego 5, f. 403; abm, sygn. 29/1410, ul. Pawlikowskiego 12, f. 671; abm, sygn. 29/1410, ul. Prusa 7, f. 705; abm, sygn. 29/1410, ul. Chopina 6, f. 905. 849 J.A. Stankiewicz, Szkice do pamiętnika, opracował Piotr Borowiec, Kraków 2018, s. 194. 850 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Pilarecka 16, f. 221. 851 Informacja od p. Zbigniewa Kramarza, syna artysty. 852 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadlhauptmann derStadt Krakau), sygn. 29/33^1^772, Wykaz Żydów

835

przeznaczonych do wysiedlenia w latach: 5-6 xn 1940, 24 i 3111941 r. oraz 4 i 17 ” >941 r.» poz. 2947/2, s. 363. ank, amk, sygn. 29/33/Kr 6234, Indeks z roku 1941; sprawy: ogólne, wyznaniowe, małżeńskie, obywatelstwa, zmiany nazwiska, stwierdzenie aryjskości, biur podań, przynależności i metrykalne. 854 J. A. Stankiewicz Szkice..., op. cit., s. 169. 855 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/21, poz. 4572. 856 Album inżynierów..., op. cit., s. 122. 857 Ibidem. 858 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 859 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Rzemieślnicza 5/7, f. 778. 860 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Friedleina 14, f. 240. 861 Na początku 1931 r. wspólnie przygotowali obliczenia statyczne dla kamienicy H. Miinzera przy al. Słowackiego 853

sygn. 29/1410, al. Słowackiego 56, f. 8323. sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy xxn, R. 1930, liczba budowy 44. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Krzywda 31, f. 477. ank, StGKr, sygn. 29/218/180, Opinie o osobach, instytucjach i przedsiębiorstwach, Pismo do Komendanta Policji

56; 862 863

864

ank, abm,

ank, abm,

z 12 iv 1932 r., s. 1097. ank, bb, sygn. 29/557/305, Akta komitetu budowy pomnika Berka Joselewicza w Krakowie. 866 „Przegląd Budowlany”, R. 1936, zeszyt 5, s. 226; ank, StGKr, f. 225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowni­ 865

czych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie.

PRZYPISY

311

*6'

ank, amk, Starosta

miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 772, Wykaz Żydów

przeznaczonych do wysiedlenia w latach: 5-6 x 111940, 24 i 3111941 r. oraz 4 i 17 111941 r.» poz. 69, s. 7. 868 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/SMKr 652, Wniosek o wydanie kennkarly S. Mchla. 869 ank, sc.CKr, sygn. I 2 Zg 36/46, Akta uznania S. Mchla za osobę nieżyjącą. 870 ank, StGKr, 29/218/1114, Kataster mieszkańców Krakowa, s. 321. 871 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/SMKr 652, Wniosek o wydanie kennkarty S. Mchla. 872 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 873 „Księga adresowa miasta Krakowa i Województwa Krakowskiego z informatorem miasta Stołecznego Warszawy, Województwa Kieleckiego i śląskiego rocznik 1933-34”, dział vm: Spis mieszkańców m. Krakowa, s. 77; „Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Krakowie na 1939”, Warszawa 1939, s. 115. 874 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 875 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/SMKr 772, Wykaz Żydów przeznaczonych do wysiedlenia w latach: 5-6 XII1940, 24 i 31 I 1941 r. oraz 4 i 17 111941 r., poz. 5473, s. 257. 876 ank, Zarząd Miejski w Krakowie, Rejestr Obywatelstwa, sygn. 29/699/768, poz. 2151/46, s. 188. 877 agad, Księgi metrykalne gmin wyznania mojżeszowego z terenów tzw. Zabużańskich, Księga metrykalna urodzeń, t. u, gm. Lwów; pow. Lwów, 1887, sygn. 1/300/563, akt 951. 878 ank, spk, sygn. 29/485/101, Księga wpisowa od roku szkolnego 1907/8, s. 53. 879 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej z lat 1908-1920, s. 73. 880 ank, drp, sygn. 29/309/488, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 881 Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. św. Gertrudy iza. 882 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 883 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Skawińska 11, f. 819. 884 ank, rh. Akta firmy M. Sinaiberger i Synowie, sygn. 29/1989/18972. 885 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników' Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 886 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/482, akt 825, s. 275. 887 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główmy 1917/1918, Szkoła Budowniczych, kurs 1,1. porz. 27. 888 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości za czas od dnia 19 lutego 1926 r. do dnia 29 września 1927 r. i dodatkowa z lat 1928-1929, poz. 91. 889 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 890 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Kazimierza Wielkiego 543, f. 376. 891 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Limanowskiego 273, f. 496. 892 A. Bieberstein, Zagłada Żydów..., op. cit., s. 191.

SGCKr, sygn. I 2 Zg 804/46, Akta uznania E. Morgenbessera za osobę nieżyjącą. 894 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/470, akt 153, s. 51. 895 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny 1917/1918, Szkoła Budowniczych, kurs 11,1. porz. 13. 896 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości Państw. Wyższej Szkoły Przemysłowej z lat 1921-1925, s. 179. 893

312

ank,

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

897

ank, abm,

sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego.

898 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. św. Wawrzyńca 39, f. 963, plany dodatkowe budynku podpisał Izydor Goklbcrger. 899 ank, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy vi, R. 1936, liczba budowy 28. 900 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie.

901 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadlhauplmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/SMKr 772, Wykaz Żydów przeznaczonych do wysiedlenia w latach: 5-6 xn 1940, 24 i 3111941 r. oraz 4 i 17 111941 r., poz. 4684, s. 435.

902 ank, Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/488, akt 390, s. 130. 903 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 904 Ibidem. 905 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Krowoderska 6ia, f. 456. 906 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 216-219. 907 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Morawskiego 4, f. 627; abm, sygn. 29/1410, ul. Mazowiecka 1, f. 580; abm, sygn. 29/1410, ul. Józefitów 2, f. 342;

abm,

sygn. 29/1410, ul. Sienkiewicza 9, f. 8093.

908 „Przegląd Budowlany”, R. 1936, zeszyt 5, s. 226; ank, StGKr, f. 225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowni­ czych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie.

909 ank, SGCKr, sygn. I Zg 3/49, Akta uznania Erny vcl Estery Nebenzahl [matki S. Ncbcnzahla] za osobę nieżyjącą. 910 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/371, akt 393, s. 131. 911 Trzynaste sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1899/900, Kraków 1900, s. 55.

912 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 8136, Akta dotyczące stowarzyszeń architektów, budowniczych i inżynierów w Krakowie. 913 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 914 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Augustiańska 3, f. 10; abm, sygn. 29/1410, pl. Matejki 6, f. 578. 915 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Zwierzyniecka 17, f. 10403. 916 ank, sarp, sygn. 29/2420/999, Pismo z 24 marca 1936 r. do Starosty Grodzkiego. 917 Książka adresowa członków Żyd. Stowarzyszeń Humanitarnych..., op. cit., s. 41. 918 ank, rh, Akta fabryki przyborów mierniczych Cracovia spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w Krakowie, sygn. 29/1989/21192.

919 „Nowa Reforma”, R. 1913, nr 389, 24 vin, s. 2. 920 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie.

921 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. 922 „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie z Wydziału z czynności w roku 1930”, loc. cit.

923 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/371, akt 393, s. 131. 924 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/494, akt 69, s. 23. 925 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny 1917/1918, Szkoła Budowniczych, kurs 1,1. porz. 31. 926 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości Państw. Wyższej Szkoły Przemysłowej z lal 1921-1925, s. 119.

927 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 928 B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cit., s. 135-136. 929 „Nowy Dziennik”, R. 1933, nr 305,7 xi, s. 10.

PRZYPISY

313

930 Pocztówka w zbiorach p. Marka Soscnki. *'* ank, abm, sygn. 29/1410, al. Krasińskiego 5, f. 445. 932 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 260-261. 933 „Nowy Dziennik”, R. 1931, nr 318, 27 xi, s. 10. 934 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 935 ank, StGKr, 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników

i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. ank, Akta stanu cywilnego Izraelickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/332, akt 6, s. 2. 937 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 938 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/130, Ankieta przedsiębiorstwa D. Feldmana i Ski. 939 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/171, Kataster przedsiębiorstwa D. Feldmana. 940 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Miodowa 12-14, f- 606. 941 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Jakuba 23, f. 319. 942 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. św. Sebastiana 20, f. 7983. 943 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Pułaskiego 12, f. 7253. 944 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Warszaucra 8, f. 9533, teczka 11. 945 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Dietla 77, f. 158. 946 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Warszauera 8, f. 953, teczka I. 947 „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie z Wydziału z czynności w roku 1930”, loc. cit. 946 agad, Księgi metrykalne gmin wyznania mojżeszowego z terenów tzw. Zabużańskich, Księga metrykalna urodzeń, t. xn, gm. Tarnopol, pow. Tarnopol, 1880, sygn. 1/300/1390, akt 217. 949 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1910, sygn. 29/90/12, poz. 2767. 950 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/9, poz. 607. 951 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 8136, Akta dotyczące stowarzyszeń architektów, budowniczych i inżynierów w Krakowie. 952 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/185, Kataster przedsiębiorstwa Z. Odrzywolskiego i Ski. 953 ank, rh, Akta przedsiębiorstwa Z. Odrzywolskiego i W. Markusa, sygn. 29/1989/19345. 954 ank, abm, sygn. 29/1410, al. Grottgera 30, f. 289; abm, sygn. 29/1410, al. Grottgera 32, f. 289; abm, sygn. 29/1410, ul. Mazowiecka 8, f. 581; abm, sygn. 29/1410, ul. Sereno Fenna 16, f. 3293; abm, sygn. 29/1410, ul. Batorego 19, f. 27; abm, sygn. 29/1410, ul. Biskupia 14, f. 39. 955 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. 956 „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie z Wydziału z czynności w roku 1930”, op. cit., s. 21. 957 Więcej informacji o Reiterównie zamieściłam w eseju: Diana Reiterówna - ślady, [w:] „Archileklki”, Kraków 2016, s. 11-36. 958 agad, Księgi metrykalne gmin wyznania mojżeszowego z terenów tzw. Zabużańskich, Księga metrykalna urodzeń, gm. Drohobycz, pow. Drohobycz, 1902, sygn. 1/300/2249, akt 421. 959 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 538, Wniosek o wydanie kennkarty D. Reiter. 960 Program Politechniki Lwowskiej na rok naukowy 1927/28, t. lv, Lwów 1927, s. 212. 961 ank, drp, sygn. 29/309/156, Sprawy personalne pracowników. 962 Ibidem.

936

314

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

963 Archiwum Stowarzyszenia Architektów Polskich Oddział Kraków (dalej sarp), Karta Ewidencyjna A. Moschcniego z 1953 r.

964 ann, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie, sygn. 1/9/I 2778. 965 Protokół sądu konkursowego na gmach Biblioteki Jagiellońskiej, na podstawie zaproszenia Urzędu Wojewódzkiego Dyrekcji Robót Publicznych w Krakowie, „Architekt”, R. 1929, zeszyt 2-3, s. 64. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (dalej auj), Akta Senatu Uniwersytetu Jagiellońskiego 1849-1939, sygn. S 11 1449. 967 ank, DRP, sygn. 29/309/424, Wydział Budowlany, projekt Rolniczej Stacji Doświadczalnej przy ul. Łobzowskiej. 968 ank, drp, sygn. 29/309/419, Wydział Budowlany, projekt Zakładu Historii Medycyny. 969 ank, drp, sygn. 29/309/425, Wydział Budowlany, projekt Zakładów Anatomii Porównawczej, Psychogcnctyki oraz Zoologii uj. 970 auj, Akta Senatu Uniwersytetu Jagiellońskiego 1849-1939, sygn. S 111431. 971 ank, drp, sygn. 29/309/425, Wydział Budowlany, projekt przebudowy kliniki ginekologiczno-położniczej. 972 auj, sygn. S 111433. 973 Archiwum sarp, Karta Ewidencyjna A. Moscheniego z 1953 r. 974 ank, drp, sygn. 29/309/473, Wydział Budowlany, budynki zabytkowe - zamek w Niepołomicach. 975 Z. Kiercsiński, Niepołomice dawna siedziba królów polskich, „Kurier Literacko Naukowy” R. 1932, nr 6 (dodatek do nr 39 z 8 11 „Ilustrowanego Kuryera Codziennego”) s. iii-iv. 976 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 538, Wniosek o wydanie kenkarty D. Rcitcr. 977 ank, drp, sygn. 29/309/407, Wydział Budowlany, projekt pensjonatu Wacława Borkowskiego. 978 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cii., s. 270-271. 979 ank, StGKr, sygn. 29/218/247, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Związku Inżynierów Żydów.

966 Archiwum

980 Ibidem; „Nowy Dziennik”, R. 1939, nr 26, 26 I, s. 15. 981 ank, StGKr, sygn. 29/218/246, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Wszechstronnego Bloku Żydów Polskich - oddział w Krakowie.

982 Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Karmelickiej 48. 983 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Siadł Krakau), sygn. 29/33/SMK 793, Policyjne zameldowanie Diany Reiter z 19 vi 1942 r.

981 A. Bieberstein, op. cit., s. 104-105. 985 Kopia zeznań J. Stendiga dotyczących obozu Płaszów, w zbiorach autorki. 986 Kopia relacji R. Nelken dotyczących obozu Płaszów, w zbiorach autorki. 987 J. Bau, Czas zbezczeszczenia. Wspomnienia z czasów drugiej wojny światowej, Kraków 2006, s. 133-134988 Kopia relacji J. Stendiga dotyczących obozu Płaszów, w zbiorach autorki. Sierpień podaje także Ryszard Kotarba, 989 990 991 992 993

największy znawca problematyki obozu: R. Kotarba, Niemiecki obóz w Płaszowie 1942-1945. Przewodnik histo­ ryczny, Kraków 2014, s. 61. Kopia relacji H. Wohlfeilera: Asanacja Obozu Płaszowskiego, w zbiorach autorki. ank, Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/384. akt 221, s. 74. ank, bb, sygn. 29/557/309, Kwestionariusz H. Rittermana. Ibidem. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe.

PRZYPISY

315

994 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Czarnowiejska 40, f. 123. ank, abm,

sygn. 29/1410, ul. Kopernika 6, f. 412.

996 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Kościuszki 32, f. 4253. 997 ank, abm, sygn. 29/1410, al. Krasińskiego 10, f. 4453. 998 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Morawskiego 10, f. 627. 999 ,Nowy Dziennik”, R. 1926, nr 214, 23 ix» s. 9. 1000 ank, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy vn 1, R. 1929, liczba budowy 823. 1001 „Architekt”, R. 1932, zeszyt 1-2, s. 49. 1002 „Księga adresowa Polski (wraz z W. M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa”, loc. cit. 1003 „Informator wojew. Krakowskiego”, [w:] „Księga adresowa miasta Krakowa i województwa krakowskiego z infor­ matorem miasta stołecznego Warszawy, województwa kieleckiego i śląskiego”, R. 1933-34, s. 29. 1004 Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie z Wydziału z czynności w roku 1930”, loc. cit. 1005 ank, bb, sygn. 29/557/309, Kwestionariusz H. Rittermanna. 1006 ank, uz, Księga zmarłych Izraelitów, R. 1940, sygn. 29/83/272, poz. 637. 1007 ank, StGKr, sygn. 29/218/1161, Izraelicki Okręg Metrykalny w Krakowie, księga urodzin z 1872 r., akt 140, s. 81-82. 1008 „Drugie sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1899/90”, Kraków 1890, s. 49. 1009 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 1010 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Gazowa 1, f. 256. 1011 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Berka Joselewicza 10, f. 331. 1012 Józefa Czecha Kalendarz Krakowski na Rok Pański 1913, s. 197. 1013 „Księga adresowa dla król. stół, miasta Krakowa i Król. Woln. miasta Podgórza”, R. 1905, s. 431. 1014 ank, iph Kr 1, sygn. 29/318/187, kataster przedsiębiorstwa L. Rocka i J. Halberstama. 101 s Ibidem. 1016 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Orzeszkowej 4, f. 659b; abm, sygn. 29/1410, ul. Paulińska 16, f. 667. 1017' ank, abm, sygn. 29/1410, pl. Bawół 11, f. zoa. 1018 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Dietla 64, f. 1563. 1019 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Warschauera 8, f. 9533. 1020 Sprawozdanie szpitala izraelickiego w Krakowie, za czas od 1 stycznia do 31 grudnia 1928 r., Kraków 1929, s. 3. 1021 ank, Obchody i uroczystości krakowskie - zbiór szczątków zespołów akt komitetów obchodów, sygn. 29/576/480, Akt erekcyjny budowy Wyższych Kursów Nauczycielskich wraz z internatem dla przyszłych nauczycielek szkoły Bajs Jaków przy ul. św. Stanisława 10. 1022 C. Brzoza, Kraków między wojnami..., op. cit., s. 416. 1023 „Dziennik Rozporządzeń dla stół. król, miasta Krakowa”, t. xlix, R. 1928, s. 333. 1024 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. 1025 ank, StGKr, sygn. 29/218/246, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Stowarzyszenia Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej. ank, StGKr, sygn. 29/218/244, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Stowarzyszenia im. Róży Rockowej Byłych Wychowanków Zakładu Wychowawczego Sierot Żydowskich. 1027 „Nowy Dziennik”, R. 1928, nr 47,16 11, s. 9. 1028 ank, uz, Księga zmarłych Izraelitów; R. 1930, sygn. 29/83/186, poz. 374.

1026

316

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Akia stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/358, akt 538, s. 180. sygn. 29/485/204, Zestawienie wyników examinu głównego odbytego w c. k. Wyższej Szkole Przemy­ słowej w roku szkolnym 1901/2 (Wydział budownictwa), poz. 4. 1031 J. Purchla, Architekci krakowscy..., op. cit. s. 20. 1032 wbh, Akta personalne Zygmunta Rolcckicgo, sygn. ap 2125. 1033 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. wbh, Akta personalne Zygmunta Roleckiego, sygn. ap 6797. 1035 „Nowa Reforma”, R. 1922, nr 133,15 vi, s. 2. 1036 wbh, Krzyż Niepodległości 10 xn 1931 r. 1037 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 304, Protokół z 10 ix 1914 r. dotyczący przejścia z judaizmu na wyznanie rzymsko-katolickie. 1038 ank, StGKr, sygn. 29/218/1130, Kataster mieszkańców Krakowa, s. 1117. 1039 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/358, akt 538, s. 180. 1040 „Nowa Reforma”, R. 1913, nr 389, 24 vni, s. 2. 1041 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Biskupia 1, f. 38, teczka 11. 1042 ank, Obchody i uroczystości krakowskie - zbiór szczątków zespołów akt komitetów obchodów 1808 - 1984, sygn. 29/576/26. 1043 W. Gogan, Szwoleżerowie Rokitniańscy. Dzieje 2. Pułku Ułanów Legionów Polskich i 2. Pułku Szwoleżerów Rokit1029

ank,

1030

ank, spk,

niańskich, Pcplin 2014, s. 409. ank, Oddział w Bochni, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Bochni, sygn. 30/228/1, akt 111, s. 488-489. 1045 „Dwudzieste drugie sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1909/10”, Kraków 1910, s. 62. 10,6 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej 1044

z lat 1908-1920, s. 161.

1047 Ibidem. 1048 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 1049 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Czarnowiejska 22a, f. 122, plany dodatkowe wykonał Alfred Kramarski. 1050 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Kraszewskiego 16, f. 449. 1051 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 1052 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie.

1053 The Central DataBase of Shoah Victims’ Names, http://www.yadvashem.org. 1054 ank, StGKr, sygn. 29/218/1133, Kataster mieszkańców Krakowa, s. 933-938. 1055 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/22, poz. 9459. 1056 Informacje od p. Bartłomieja Lachcckiego. 1057 C. Brzoza, Żydzi Krakowa..., op. cii., s. 488. 1058 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 1059 „Informacyjny Kalendarz Krakowski na rok 1938”, R. 1938, s. 68-69. 1060 Informacje od p. Bartłomieja Lachcckiego. 1061 S. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 268; R. Róg, Sarę (Saare, Sarre) Józef, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 35, Warszawa-Kraków 1994, s. 189-193.

PRZYPISY

317

1062 „Nowy Dziennik", R. 1929, nr 83, 25 111, s. 4. ’06' ank, spk, sygn. 29/485/129, Protokoły klasyfikacyjne z lat 1863/1864, nr 79;

spk,

sygn. 29/485/132. Protokoły

klasyfikacyjne z lat 1863/1864, nr 79. 1064 R. Róg, Sarę..., op. cii., s. 190. 1065 „Nowy Dziennik”, R. 1929, nr 83, loc. cit. 1066 Ibidem. 1067 M. Dąbrowski, Książka pamiątkowa..., op. cii., s. 77. 1068 „Architekt”, R. 1904, zeszyt 1-2, szp. 3. 1069 Ibidem, R. 1908, zeszyt 10, s. 114. 1070 Ibidem, R. 1909, zeszyt 8, s. 152. 1071 Ibidem, R. 1912, zeszyt 5, s. 59. 1072 Ibidem, R. 1913, zeszyt 8,125. 1075 Ibidem, R. 1913, zeszyt 11, s. 163. 1074 „Dziennik Rozporządzeń dla stoi. król, miasta Krakowa”, R. 1928, s. 332. 1075 Książka adresowa członków Żyd. Stowarzyszeń Humanitarnych..., op. cit., s. 43. 1076 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., op. cit., s. 8. 1077 1078 1079

„Nowy Dziennik”, R. 1921, nr 49, 2111, s. 5. Ibidem, R. 1928, nr 320, 28 xi, Uroczyste otwarcie Żydowskiego Domu Akademickiego w Krakowie, s. 7. „Dziennik Rozporządzeń stół. król. Miasta Krakowa”, t. L, R. 1929, Kraków 1929, s. 58-59.

Ibidem, s. 225. Ibidem, s. 279. „Dziennik Rozporządzeń stół. król. Miasta Krakowa”, t. liii, R. 1932, Kraków 1932, s. 228. 1083 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/505, akt 952, s. 318. 1084 Archiwum asp, Dokumenty Wydziału Architektury, A 127, B 2,1.11. 1085 Archiwum asp, Album Wydziału Architektury, poz. 2. 1086 Ibidem. 1087 Archiwum Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Architektów Polskich, karta ewidencyjna Marii Wolskiej z 1948 r. 1088 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Grodzka 2, f. 275; abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy I, R. 1934. liczba budowy 81. 1089 abm, sygn. 29/1410, ul. Lea i6b, f. 196. 1090 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Pułaskiego 12, f. 7253. 1091 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Smoleńsk 47, f. 837d. 1092 ank, abm, sygn. 29/1410 Obiekty przemysłowe f. 6, Projekt internatu dla szkoły „Ognisko Pracy”. 1093 „Architekt”, R. 1931, zeszyt 1, s. 12. 1094 Archiwum Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Architektów Polskich, karta ewidencyjna Marii Wolskiej z 1948 roku. 1095 Ibidem. 1096 Zapisu o zmianie imienia i nazwiska dokonano w metryce urodzin R. Schmeidler. 1097 ank, Zarząd Miejski w Krakowie, Rejestr Obywatelstwa, sygn. 29/699/768, poz. 201/45, s. 21. 1098 Archiwum Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Architektów Polskich, karta ewidencyjna Marii Wolskiej 1080 1081 1082

z 1948 r.

318

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

1099 1100 1101 1102 1103

Akta stanu cywilnego Izraelickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/518, akt 321, s. 107. „Nowy Dziennik”, R. 1925, nr 5, 7 I, s. 3. ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauplmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/SMKr 772, Wykaz Żydów przeznaczonych do wysiedlenia w latach: 5-6 xn 1940,24 i 3111941 r. oraz 4 i 17 n 1941 r., poz. 2236, s. 115. ank,

Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy al. Słowackiego 43. Eugenia Melzer należała do żydowskiego ruchu oporu i w czasie wojny organizowała schronienie dla Alicji, córki E. Schonberga i jego siostry. 1104 Informacje od p. Alicji Wasscrthcil, córki Edmunda Schonberga. 1105 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/452, akt 251, s. 84. 1106 „Dwudzieste czwarte sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1911/12”, Kraków 1912, s. 66. 1107 ank, spk, sygn. 29/485/101, Księga wpisowa od roku szkolnego 1907/8, s. 201, poz. 20. 1108 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej z lat 1908-1920, s. 175. 1109 ank, spk, sygn. 29/485/203, Katalog główny 1916/1917, Szkoła budowniczych, kurs iv, poz. 8. 1110 ank, drp, sygn. 29/309/491, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 1111 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 1112 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 1113 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Lotnicza 4, f. 511. Willa powstała według planów dodatkowych Stanisława Miinnicha,

budynek nie istnieje w pierwotnej formie.

1114 ank, abm, sygn. 29/1410, al. Słowackiego 56, f. 8323; abm, sygn. 29/1410, ul. Krowoderska 61, f. 456. 1115 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/260, Karla do katastru przedsiębiorstwa J. Silberstein i M. Silberstein. 1116 Ibidem. 1117 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Ariańska 8, f. 73; abm, sygn. 29/1410, al. Słowackiego 16, f. 830. 1118 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie.

1119 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/548, akt 312, s. 104. 1120 A. Sylwin, Noemi, Warszawa [2001], s. 148. 1121 Ibidem, s. 200. 1122 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/548, akt 312, s. 104. 1123 https://pl.wikipedia.org/wiki/Anatol_Sylwin 1124 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickicgo Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/476, akt 558, s. 186. 1125 ank, spk, sygn. 29/485/203, Katalog główny 1916/1917, Szkoła budowniczych, kurs I, poz. 28. 1126 Archiwum umk, pmrn 1957/3067, Akta osobowe M. Silbersteina. 1127 ank, drp, sygn. 29/309/487, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 1128 Archiwum umk, pmrn 1957/3067, Akta osobowe M. Silbersteina. 1129 ank, amk, 29/33/Kr 4098, Akta osobowe M. Silbersteina. 1130 Ibidem. 1131 Ibidem. 1132 ank, abm, sygn. 29/1410, tau, bup, f. 24, Projekty baraków dla bezdomnych, pl. 2191. 1133 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 144-147. 1134 ank, abm, sygn. 29/1410, Kioski, f. 15, Plan transformatora parterowego przy ul. Prądnickiej w dz. xvn w Krakowie.

PRZYPISY

319

1135 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Dajwór 27/29, f. 137.

11'6 ank, abm, sygn. 29/1410 Nic wybudowane, f. 10, Plan na budowę domu mieszkalnego dla pracowników Elek­

trowni Miejskiej przy ul. Słonecznej 1. 6 w Krakowie, vi 1930 r. 1,37 ank, StGKr, 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników

i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 11ank, sarp, sygn. 29/2420/999.

1139 https://ca.muzeumkrakowa.pl/wiezniowic/452o/max_silberstcin. 1,40 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie: sygn. 29/1472/476, akt 558, s. 186. ł14’ Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Batorego 4. 1,42 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/422, akt 111, s. 37. 1,43 „Dziewiętnaste sprawozdanie C.K. Pańslwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1906/7”, Kraków 1907, s. 61. 1,44 „Dwudzieste sprawozdanie C.K. Pańslwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1907/8”, Kraków 1908, s. 59. 1,45 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej z lat 1908-1920, s. 77. 1146 Ibidem. 1147 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 1,48 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Długa 82, f. 171. 1,49 ank, rh, Akta przedsiębiorstwa inż. L. Munka i S. Singera, sygn. 29/1989/19025. 1,50 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Orzeszkowej 7, f. 659K 1,51 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. św. Agnieszki 5, f. la. 1,52 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. św. Stanisława 10, f. 8563. 1153 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Skawińska 31, f. 820. 1,54 „Nowy Dziennik”, R. 1919, nr 93, 20 V, s. 3. 1,55 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., op. cit, s. 18. 1,56 ank, amk, sygn. 29/33/Kr wyzn. 339/38, s. 1031-1035. 1157 ank, sgckt, sygn. I 3 Zg 151/46, Akta uznania A.S. Singera za osobę nieżyjącą. 1158 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/346, akt 105, s. 35. 1159 J. Purchla, Architekci krakowscy..., loc. cit. 1,60 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 1,61 ank, sarp, sygn. 29/2420/984, Lista ustawowych biegłych z zakresu architektury i budownictwa z 10 X 1933 r. 1,62 S. Potępa, Złota era Tarnowa. Architektura i budownictwo w Tarnowie na przełomie xix i xx wieku, Tarnów 1998. s. 559. „Architekt”, R. 1913, zeszyt 9-10, s. 133-134. „Nowy Dziennik”. R. 1921, nr 44,16 n, s. 5. C. Brzoza, Żydzi Krakowa..., op. cit., s. 78 J. Stendig, O żydowskich zabytkach liturgicznych w Krakowie, mps w posiadaniu autorki, Kraków 1945, s. 11. Fragment jednego z witraży kopuły jest przechowywany w United States Holocaust Memoriał Museum w Waszyngtonie, za udostępnienie jego fotografii bardzo dziękuję p. Eleonorze Bergman. 168 R. Kiełkowski, Zlikwidować na miejscu. Z dziejów okupacji hitlerowskiej w Krakowie, Kraków 1981, s. 102. 169 A. Bieberstein, Zagłada Żydów..., op. cit., s. 228.

163 164 165 166 167

320

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

1170 1171 1172 1173

AŻIH, Relacja Jakuba Stendiga dotycząca budowy obozu w Płaszowic, sygn. 301/1349, s. 2. B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cit., s. 99-103. Eadcm, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 76-77. M. Kulczykowski, Żydzi - studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego w Drugiej Rzeczypospolitej (1918-1939), Kraków 2004, s. 353. 1174 Przed otwarciem Żydowskiego Domu Akademickiego, „Nowy Dziennik”, R. 1928, nr 114, 28 iv, s. 4. 1175 Przed otwarciem Żydowskiego Domu Akademickiego, „Nowy Dziennik", R. 1928, nr 115, 29 iv, s. 9. 1176 „Nowy Dziennik”, R. 1925, nr 279,14 xn, s. 7. 1177 ank, abm, sygn. 29/1410, al. Krasińskiego 10, f. 445; abm, sygn. 29/1410, ul. Morawskiego 10, f. 627. 1178 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Zbożowa 2, f. 1031. 1179 ank, abm, sygn. 29/1410, pl. Bohaterów Getta 19, f. 483. 1180 „Ilustrowany Kurier Codzienny”, R. 1929, nr 333, 5 xn, s. 12; ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Rzemieślnicza 1, f. 777. 1181 ank, ipi 1 Kr I, sygn. 29/318/260, Karta do katastru przedsiębiorstwa A. Siódmaka. 1182 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/153, Ankieta przedsiębiorstwa A. Siódmaka. 1183 „Sztuki Piękne”, R. 1931, s. 150. 1184 ank, bb, sygn. 29/557/305, Akta komitetu budowy pomnika Berka Joselcwicza w Krakowie. 1185 ank, StGKr, 29/218/180, Opinie o osobach, instytucjach i przedsiębiorstwach, Odpowiedź na pismo z31 marca 1932 r., s. 1105. 1186 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. 1187 ank, amk Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadl Krakau), sygn. 29/33/sMKr 665, Wniosek o wydanie kcnnkarly A. Siódmaka; A. Bicberslein, Zagłada Żydów..., op. cit., s. 229. 1188 ank, sgckt, sygn. I 3 Zg 70/46, Akta uznania A. Siódmaka za osobę nieżyjącą. 1189 ank, Oddział w Bochni, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Bochni, sygn. 30/228/1, akt 111, s. 488-489.

1190 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 1191 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Augustiańska 10, f. loa. 1192 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. św. Gertrudy 26, f. 9593; abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy I, R. 1934,

1193 1194 1195 1196 1197 1198 1199 1200 1201 1202 1203 1204

liczba budowy 85 i 87. ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/488, akt 595, s. 199. ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. ank, amk, sygn. 29/33/Kr 3759, Akta dotyczące różnych spraw budowlanych. ank, StGKr, 29/218/180, Opinie o osobach, instytucjach i przedsiębiorstwach, s. 1111. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Mogilska 80, f. 621 i 622. B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 170. Informacje od p. Annę Bcnnclt, córki Jakuba Spiry. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Łobzowska 3, f. 534. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Szewska 17, f. 842. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Józefińska 2a, f. 338. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Bujwida 1, f. 89. abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy viii, R. 1937, liczba budowy 39. Nie wiadomo, jaki był zakres

1205 1206

prac J. Spiry, zostały one ukończone 14111938 r. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Krzemionki 35, f. 4753. ank, StGKr, 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników

PRZYPISY

321

i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie, „Przegląd Budowlany”, R. 1936, zeszyt 5, s. 226. „Nowy Dziennik”, R. 1937, nr 23, 23 I, s. 14. AŻm, Stowarzyszenia krakowskie, sygn. 81. Informacje od p. Bartłomieja Lachcckiego. H. Reiss, Z deszczu... op. cit., s. 84. Informacje od p. Liliany Niesielskicj, córki Tadeusza Nicsielskiego. 1212 ank, Zarząd Miejski w Krakowie, Rejestr Obywatelstwa, sygn. 29/699/768, poz. 2630/46, s. 235. 1213 Informacje od p. Annę Bcnnctt, córki Jakuba Spiry. 1214 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/14, poz. 5287. 1215 agad, Księgi metrykalne gmin wyznania mojżeszowego z terenów tzw. Zabużańskich, Księga metrykalna urodzeń, t. xvi, gm. Kołomyja, pow. Kołomyja, 1891, sygn. 1/300/405, akt 400; Księga metrykalna ślubów, t. vn, gm. Kołomyja, pow. Kołomyja, 1901, sygn. 1/300/2125, akt 35. 1216 „Dwudzieste trzecie sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1910/11”, Kraków 1911, s. 65. 12,7 ank, spk, sygn. 29/485/101, Księga wypisowa od roku szkolnego 1907/8, s. 132, poz. 36. 12,8 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej z lat 1908-1920, s. 160. 1219 Archiwum asp, Księga świadectw' 11 półr. 1918/19, szkoła prof. Gałęzowskiego, poz. 28. 1220 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 1221 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 1222 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Wielora 7, f. 263. 1223 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Komorowskiego 9, f. 3973; abm, sygn. 29/1410, ul. Karłowicza 13, f. 353; abm, sygn. 29/1410, ul. Metalowców 3, f. 5883. 1224 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Smolki i2d, f. 840. 1225 „Nowy Dziennik”, R. 1919, nr 93, 20 V, s. 3. 1226 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 1144. 1227 „Nowy' Dziennik”, R. 1934, nr 169, 20 vi, s. 10. 1228 ank, StGKr, sygn. 29/218/243, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Stowarzyszenia szkoły zawodowej „Ognisko Pracy”. 1229 A. Bieberslein, Zagłada Żydów..., op. cit., s. 225. 1230 ank, StGKr, 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników' Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 1231 J. Stendig, Budownictwo Palestyny, [w:] „Encyklopedia Palestyńska”, Kraków-Warszawa 1939, t. I, z. 8-9, szp. 482-528. 1232 J. Stendig, Budownictwo współczesnej Palestyny, odbitka z „Encyklopedii Palestyńskiej”, 1.1, z. 8-9, Kraków 1940. 1233 A.D. Podres, I. Grin, Ich miasto. Wspomnienia Izraelczyków przedwojennych mieszkańców Krakowa, Warszawa 2004, s. 291. 1234 ank, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 556, Wniosek o wyda­ nie kennkary J. Stendiga. 1235 A. Bieberslein, Zagłada Żydów..., op. cit., s. 225-228. 1236 Ibidem, s. 103.

1207 1208 1209 1210

1237

322

ank,

Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 774, s. 45.

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

1238 ażih, sygn. 302/25, Pamiętnik Michała Wcichcrta, cz. I, s. 195. 1239 J. Stcndig, Płaszów - ostatnia stacja krakowskiego żydostwa, Kraków 2020. 12,0 A. Bieberstein, Zagłada Żydów..., op. cit., s. 109. 1241 Ibidem, s. 110 i 118. 1242 Ibidem, s. 112. 1243 Informacja od p. Roberta Bogusza. 1244 J. Stcndig, Dewastacja cmentarzy, bóżnic i zabytków żydowskich Krakowa podczas okupacji hitlerowskiej, [w:] Trzecią rocznicę zagłady ghetta w Krakowie 13. 111. 1943-13. iii. 1946-, Książki Wojewódzkiej Żydowskiej Komisji Historycznej w Krakowie, nr 6, red. M.M. Borwicz, N. Rost, J. Wulf, Kraków 1946, s. 183-189. 1245 ank, Pełnomocnik ds. spraw metryk izraelickich przy Magistracie miasta Krakowa, sygn. 29/1343/154, s. 203. 1246 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny 1921/1922, Szkoła Budowniczych, kurs 1,1. porz. 32. 1247 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości Państw. Wyższej Szkoły Przemy­ słowej z lat 1921-1925, s. 282. 1248 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 1249 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Floriańska 15, f. 229. 1250 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 5966. 1251 ank, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/SMKr 573, s. 207, Wniosek o wydanie kennkarty M. Zuckermanna. 1252 Ibidem, s. 211. 1253 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Krakowska 24, f. 4363. 1254 ank, sgckt, sygn. I 3 Zg 33/46, Akta uznania M. Stiela za osobę nieżyjącą. 1255 agad, Księgi metrykalne gmin wyznania mojżeszowego z terenów tzw. Zabużańskich, Księga metrykalna uro­ dzeń, gm. Podhajce, pow. Podhajce, sygn. 1/300/2025, akt 110, s. 56-57. 1256 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Czarnowiejska 70, f. 126. 1257 Ibidem. 1258 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Świętokrzyska 6, f. 922. 1259 Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Mazowieckiej 493. 1260 W ostatnim okresie Tadanicr doczekał się monografii książkowej: K. Twardowska, Fryderyk Tadanier, Kraków 2016, oraz biogramu w „Polskim Słowniku Biograficznym”: B. Zbroja, Fryderyk Tadanier, [w:] „Polski Słownik 1261

1262 1263 1264

1265

Biograficzny”, t. l/ii, z. 212, Warszawa-Kraków 2017, s. 109-112. ank, StGKr, 29/218/1019, Wniosek o wydanie dowodu osobistego E Tadaniera. Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Basztowej 17. ank, Spis mieszkańców miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/7, poz. 100. ank, amk, sygn. 29/33/Kr 2377, Protokół z 7 V1926 r. dotyczący wystąpienia Tadaniera ze społeczności żydowskiej. „Rocznik architektoniczny uczniów prof. Szyszko-Bohusza w szkole politechnicznej lwowskiej” 1913-1914 [Lwów

1914]. s. 3-6, tab. 1 i 11. 1266 Ibidem, tab. xlvi i xlvii. 1267 Archiwum sarp, oddział w Krakowie, Karta ewidencyjna E Tadaniera z 1953 r. 1268 „Architektura i Budownictwo”, R. 1933, nr 7, s. 206; W karcie ewidencyjne sarp architekt podał, że było to w 1929 roku, dokument ten zawiera jednak błędy dotyczące dat powstania rożnych budynków. 1269 ank, drp, sygn. 29/309/487, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 1270 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego.

PRZYPISY

323

sygn. 29/2420/984, Lista ustawowych biegłych z zakresu architektury i budownictwa z 10 X 1933 r. sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy vi, R. 1930, liczba budowy 13. 127' Archiwum sarp, oddział w Krakowie, Karta ewidencyjna E Tadanicra z 1953 r. 1274 ank. Wydział Powiatowy w Krakowie, sygn. 29/1056/4, Arkusz personalny E Tadaniera z 1945 r. 1275 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Chopina 5, f. 904. 1276 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 214-215. 1277 Projekt domu wypoczynkowego dla dzieci im. marsz. J. Piłsudskiego w Radziszowic, w zbiorach autorki. 1278 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 190-193. 1279 „lustrowany Kurier Codzienny”, 1934, nr 275, 4 X, s. 21. 1280 Ibidem. 1281 ANK, KKO pk, sygn. 29/628/10. 1282 ANK. KKO PK, sygn. 29/628/9. 1283 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 162-165. 1284 Eadem, s. 254-255, 282-283. 1285 Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Basztowej 17. 1286 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 222-223. 1287 M.J. Żychowska, Między tradycji}..., op. cit., s. 47-48; J. Purchla, Urbanistyka, architektura..., op. cit., s. 178. 1288 „Ilustrowany Kurier Codzienny”, R. 1935, nr 331, 29 xi, s. 17. 1289 ank, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy xi, R. 1936, liczba budowy 12. 1290 ank, abm, sygn. 29/1410 Kina, teatry, f. 9. 1291 Archiwum sarp, oddział w Krakowie, Karta ewidencyjna E Tadaniera z 1953 r. 1292 ank, abm, sygn. 29/1410, tau, bup f. 51, Krakowski Magistrat, Projekt konkursowy nr 2 Fryderyka Tadaniera z Witoldem Wierzchowskim, pl. 3794-3798. 1293 S. Piwowarczyk, W sprawie sali radzieckiej, [w:] „Czas”, R. 1926, nr 209,12 tx, b.n.s. [2]. 1294 Protokół sądu konkursowego na gmach Biblioteki Jagiellońskiej, na podstawie zaproszenia Urzędu Wojewódzkiego Dyrekcji Robót Publicznych w Krakowie, „Architekt”, R. 1929, zeszyt 2-3, s. 64. 1295 „Architekt”, R. 1929, zeszyt 5, s. 45; „Architekt”, R. 1931, zeszyt 1, s. 12. 1296 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 1297 Ibidem. 1298 Archiwum asp, Teczka osobowa F. Tadaniera, nr 95. 1299 „Amtliches Fernsprechbuch fur die Stadt Krakau”, 1940, s. 32. 1300 ank, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/SMKr 772, Wykaz Żydów

1271

ank, sarp,

1272

ank, abm,

przeznaczonych do wysiedlenia w latach: 5-6 xn 1940. 24 i 3111941 r. oraz 4 i 17 n 1941 r., poz. 8371, s. 633. Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Dietla 105. Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Sereno Fcnna 2. Archiwum asp, Teczka osobowa F. Tadaniera, nr 95. xxv lat Miastoprojekt-Kraków, Wydanie jubileuszowe, Kraków 1976, s. 59. Informacje od p. Stanisława Spyta, pracownika Miasloprojektu. 1306 agad, Księgi metrykalne gmin wyznania mojżeszowego z terenów tzw. Zabużańskich, Księga metrykalna uro­ dzeń, 1.1, gm. Lwów, pow. Lwów, sygn. 1/300/570, akt 361, s. 169-170. 1307 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/15, poz. 11493. 1308 Album inżynierów..., op. cii., s. 98. 1301 1302 1303 1304 1305

324

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

1309 wbii, Akta personalne Józefa Tauba, sygn. ap 1200. 1310 aumk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Garncarskiej 5. 1311 Album inżynierów..., loc. cit., s. 98. 1312 L. Lamcński, Tadeusz Stryjeński i krakowskie realizacje „Spójni Budowlanej Stryjeński-Mijczyński-Korn” w latach 1919-1932, [w:] „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. xxxv: 1990, z. 3-4, s. 166-167.

1313 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 131-1 ank, sarp, sygn. 29/2420/984, Lista ustawowych biegłych z zakresu architektury i budownictwa z 10 X 1933 r. 1315 ank, rh, Akta przedsiębiorstwa Beton, sygn. 29/1989/21002. 1316 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Floriańska 18, f. 229. 1317 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Czarnowiejska 70, f. 126. 1318 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Floriańska 28, f. 231. 1319 ank, abm, sygn. 29/1410, al. Słowackiego 28, f. 8313. 1320 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Sereno Fenna 3, f. 328. 1321 ażih, Gmina krakowska, sygn. 710. 1322 „Gazeta Gminna. Organ Urzędowy Gminy Żydowskiej w Krakowie”, R. 1:1937, nr 4, s. 2. 1323 „Dziennik Rozporządzeń dla stół. król, miasta Krakowa”, t. lii, R. 1931, s. 91. 132-1 Ibidem, s. 113-114. 1325 ank, SlGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników 1326 1327

i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. Ibidem. Archiwum Muzeum Narodowego w Krakowie, Protokoły z komisji technicznej budowy Muzeum Naro­

1328 1329 1330 1331

dowego. „Nowy Dziennik”, R. 1939, nr 26, 26 I, s. 15. ank, sarp, sygn. 29/2420/984; „Przegląd Budowlany”, R. 1936, zeszyt 5, s. 226. „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie

1332

z Wydziału z czynności w roku 1930”, loc. cit. „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żyd. Dziatwy Szkolnej im. Marji Fracnklowcj w Krakowie:

1333 1334 1335 1336 1337 1338 1339 1340 1341 1342 1343 1344 1345

Sprawozdanie z Wydziału z czynności w xliii roku zawiadowczem 1932”, loc. cit. C. Brzoza, Żydzi Krakowa..., op. cit., s. 510. wbii, Akta personalne Józefa Tauba, sygn. ap 1200. ank, SGCKr 825, sygn. 11 Co 647/48. http.7/palenl.ipexl.com/GB/633374-a.hlml ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/404, akt 39, s. 13. ank, drp, sygn. 29/309/493, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych.

sygn. 29/1410, św. Sebastiana 20, f. 798a. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Pułaskiego 12, f. 7253. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Bałuckiego 35, f. 153. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Warszaucra 8, f. 9533, teczka 11. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Dietla 77, f. 158. ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Warszauera 8, f. 953, teczka I. C. Brzoza, Żydzi Krakowa..., op. cit., s. 76. ank, abm,

PRZYPISY

325

1546 „Nowy Dziennik”, R. 1925, nr 279,14 xn, s. 7. 1,47 ank, StGKr, sygn. 29/218/245, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Stowarzyszenia Modłów i Dobroczynności im. Michała Hirscha Cypresa. 1348 The Central DataBase of Shoah Victims’ Names, http://www.yadvashcm.org. 1349 ank, Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/446, akt 483, s. 161. 1350 „Trzynaste sprawozdanie c.k. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1900/1”, Kraków 1900, s. 55. 1351 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 8136, Akta dotyczące stowarzyszeń architektów, budowniczych i inżynierów w Krakowie. 1352 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 1353 ank, Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego Klasno-Podgórze, sygn. 29/1473/28, akt 71, s. 38-39. 1354 ank, rh, Akta przedsiębiorstwa I. Tislowitza i E. Ehrlicha, sygn. 29/1989/18362. 1355 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Rejtana 15, f. 740. 1356 ank, abm, sygn. 29/1410, al. Dembowskiego 8, f. 147; abm, sygn. 29/1410, al. Dembowskiego 10, f. 147; abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy xxn, R. 1929, liczba budowy 13. 1357 ank, abm, sygn. 29/1410 Nie wybudowane, f. 6, Projekt ochronki Stowarzyszenia Ochrony Dzieci Wyznania Mojżeszowego. 1358 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Krakusa 7, f. 442. 1359 ank, sarp, sygn. 29/2420/999, Wykaz osób używających bezprawnie tytułu architekta w spisie abonamentów sieci telefonicznej w Krakowie na rok 1936 oraz na reklamach. 1360 Książka adresowa członków Żyd. Stowarzyszeń Humanitarnych..., op. cit., s. 45. 1361 ank, StGKr, sygn. 29/218/246, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Stowarzyszenia Kolonii Leczniczych w Krakowie (późniejszego Towarzystwa Rabczańskiej Kolonii Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej im. Marii Fraenklowej). Ibidem. „Sprawozdanie Towarzystwa Rabczańskiej Kolonii Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej im. Marii Fra­ enklowej z okazji pięćdziesięciolecia istnienia”, Kraków 1939, s. 6. 1364 „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żyd. Dziatwy Szkolnej im. Marji Fraenklowej w Krakowie. Sprawozdanie Wydziału z czynności w xliii roku zawiadowczym 1932”, Kraków 1933, s. 4. 1365 Ibidem. 1366 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. 1367 ank, rh, Optima. Spółka akcyjna dla wyrobów czekoladowych i cukierniczych, sygn. 29/1989/21009. 1368 ank, uz, Księga zmarłych Izraelitów, R. 1936, sygn. 29/83/270, poz. 103. 1369 ank, Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego w Podgórzu, sygn. 29/1473/307, akt 1715, s. 172-173. 1370 J. Purchla, Architekci krakowscy..., op. cit., s. 21. 1371 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 8136, Akta dotyczące stowarzyszeń architektów, budowniczych i inżynierów w Krakowie. 1372 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 1373 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Skłodowskiej-Curie 9, f. 1143, 1374 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Jabłonowskich 5, f. 1034; abm, sygn. 29/1410, ul. Jabłonowskich 6, f. 1034; abm, sygn. 29/1410, ul. Krupnicza 3, f. 471; abm, sygn. 29/1410, ul. Łobzowska 4, f. 535; abm, sygn. 29/1410, ul. Micha­ łowskiego 8, f. 589; abm, sygn. 29/1410, ul. Michałowskiego 10, f. 589; abm, sygn. 29/1410, ul. Piłsudskiego 9, f. 558; abm, sygn. 29/1410, ul. Piłsudskiego 11, f. 558; abm, sygn. 29/1410, ul. Piłsudskiego 30, f. 560; abm, sygn. 29/1410, ul. Podzamcze 20, f. 6893; abm, sygn. 29/1410, ul. Podzamcze 22, f. 6893; abm, sygn. 29/1410, ul. Berka

1362 1363

326

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Josclcwicza 9, f. 331; abm, sygn. 29/1410, ul. Berka Josclcwicza 11, f. 332; abm, sygn. 29/1410, ul. Brzozowa 14, f. 88; abm, sygn. 29/1410, ul. Brzozowa 16, f. 88; abm, sygn. 29/1410, ul. Dietla 15, f. 151; abm, sygn. 29/1410, ul. Sarcgo 21, f. 791; abm, sygn. 29/1410, ul. Sarego 23, f. 791; abm, sygn. 29/1410, ul. Sarcgo 25, f. 791; abm, sygn. 29/1410, ul. Zwierzyniecka 11, f. 1040. 1375 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Garbarska 6, f. 248; abm, sygn. 29/1410, ul. Garbarska 8, f. 249; abm, sygn. 29/1410, ul. Garbarska 10, f. 249. 1376 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Dietla 97, f. 159; abm, sygn. 29/1410, ul. Dietla 99, f. 159; abm, sygn. 29/1410, ul. Wrzesińska 3, f. 997; abm, sygn. 29/1410, ul. Wrzesińska 5, f. 997; abm, sygn. 29/1410, ul. Wrzcsińska 6, f. 997; abm, sygn. 29/1410, ul. Wrzesińska 7, f. 997; abm, sygn. 29/1410, ul. Wrzesińska 8, f. 997; abm, sygn. 29/1410, ul. Wrzesińska 9, f. 997; abm, sygn. 29/1410, ul. Wrzesińska 10, f. 997; abm, sygn. 29/1410, ul. Wrzesińska 11, f. 997. 1377 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Podzamcze 28, f. 6893. 1378 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Mogilska 8, f. 616; abm, sygn. 29/1410, ul. Lubomirskiego 45, f. 615; abm, sygn. 29/1410, ul. Lubomirskiego 47, f. 615; abm, sygn. 29/1410, ul. Lubomirskiego 49, f. 615; abm, sygn. 29/1410, ul. Lubomir­ skiego 51, f. 615; abm, sygn. 29/1410, ul. Skłodowskiej-Curie 4, f. 114; abm, sygn. 29/1410, ul. Skłodowskiej-Curie 7, f. 1143; abm, sygn. 29/1410, ul. Staszica 14, f. 859; abm, sygn. 29/1410, ul. św. Wawrzyńca 20, f. 962; abm, sygn. 29/1410, ul. Powiśle 1, f. 692. 1379 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Retoryka 10/12, f. 741; abm, sygn. 29/1410, ul. Siemiradzkiego 11, f. 807. 1380 B. Zbroja, The Artistic Origins of the Tempel Synagogue in Cracow, [w:] „Scripta Judaica Cracoviensia”, vol. 3,

Kraków 2005, s. 59-60.

1381 B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cit., s. 46-47. 1382 Ibidem, s. 63-64. 1383 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Morawskiego 12, f. 627. 1384 M. Dąbrowski, Książka pamiątkowa..., op. cit., s. 78. 1385 ank, uz, Księga zmarłych Izraelitów, R. 1931, sygn. 29/83/265, poz. 94. 1386 Almanach Żydowski, red. H. Stachel, Lwów 1937, szp. 599-600. 1387 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/192, Kataster przedsiębiorstwa M. Ulama. 1388 Franciszek Skowron wspomniany został wielokrotnie w monografii: Jakub Lewicki, Między tradycją a nowocze­

1389

snością. Architektura Lwowa lat 1893-1918, Warszawa 2005. „Wykaz mieszkańców miasta Krakowa”, [w:] „Skorowidz Rzeczypospolitej Polskiej i Księga Adresowa Miasta Krakowa 1926”, s. 280**.

1390 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/192, Kataster przedsiębiorstwa M. Ulama. 1391 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/307, akt 2826, s. 283-

1392 1393 1394 1395 1396 1397 1398 1399 1400

284. ank, abm,

sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe.

Ibidem. Ibidem. Ibidem.

sygn. 29/1410, ul. Berka Josclcwicza 10, f. 331. sygn. 29/1410, ul. Krakowska 57, f. 441. „Nowy Dziennik”, R. 1937, nr 302, 3 xi, s. 15. „Przegląd Zdrojowy i Turystyczny”, nr 9,1 viii 1907, s. 4. „Dziennik ustaw państwa dla królestw i krajów...”, loc. cit. ank, abm, ank, abm,

PRZYPISY

327

1401 ank, sarp, f. 984, Lisia ustawowych biegłych z zakresu architektury i budownictwa z 10 X 1933 r.

1402 „Nowy Dziennik", R. 1920, nr 49, 2111, s. 5. l40' ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Piastowska 21, f. 21. 1404 Sprawozdanie szpitala izraelickiego iv Krakowie, za czas od 1 stycznia do 31 grudnia 1928 r., Kraków 1929, s. 3. 1405 B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cit., s. 106-108. 1406 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Kolctek 21, f. 395; abm, sygn. 29/1410, ul. Smocza 8, f. 838. 1407 Książka adresowa członków Żyd. Stowarzyszeń Humanitarnych..., op. cit., s. 46; B. Czajecka, Archiwum Związku Żydowskich Stowarzyszeń Humanitarnych „Bńei Bnth” w Krakowie (1892-1938), Kraków 1994. tabela 1.

1408 Ibidem, tabela 4. 1409 „Sprawozdanie Wydziału Stowarzyszenia Ku Wspieraniu Żydowskich Słuchaczów Wszechnic...”, op. cit., s. 22. 14,0 „Nowy Dziennik”, R. 1936, nr 58, 27 11, s. 11, nekrolog J. Weinbergera. 1411 M. Dąbrowski, Książka pamiątkowa..., loc. cit. 14,2 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. 1415 ank, uz, Księga zmarłych Izraelitów, R. 1936, sygn. 29/83/270, poz. 112. 14,4 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/377, akt 521, s. 174. 14,5 „Piętnaste sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1902/3”, Kraków 1903, s. 57; „Szesnaste sprawozdanie C.K. Państwow. Szkoły Przemysłowej, ogłoszone z końcem roku szkolnego 1903/4", Kraków 1904, s. 62. 14,6 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminu dojrzałości Państwowej Szkoły Przemysłowej z lal 1908-1920, s. 30. 14,7 Ibidem. 14,8 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 8136, Akta dotyczące stowarzyszeń architektów, budowniczych i inżynierów w Krakowie. 14,9 Archiwum asp, Księga świadectw 11 półr. 1918/19, szkoła prof. Gałęzowskiego, poz. 35. 1420 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 1421 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/193, Kataster przedsiębiorstwa R. Weindlinga. 1422 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Biskupia 4, f. 38K 1425 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Kamienna 8, f. 348. 1424 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Garbarska 12, f. 249; abm, sygn. 29/1410, ul. Sobieskiego 4, f. 8413. 1425 ank, abm, sygn. 29/1410, tau, Budynki mieszkalne f. 4. pl. 161-163, projekt domu Eleonory i inż. Romana Weindlingów. 1426 W.W. Weyndling, Krakowski architekt..., loc. cii. 1427 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Batorego 5, f. 24. 1428 W.W. Weyndling, Krakowski architekt..., loc. cit. 1429 ank, Oddział w Bochni, Akta miasta Bochni, Projekt Kasy Chorych, sygn. 30/1/1447. ’4J0 ank, SlGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 1431 ank, sarp, 229/2420/999. 432 „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie

z Wydziału z czynności w roku 1930”, op. cit., s. 22. ank, Starosta miasta Krakowa (Der Stadthauplmann der Stadt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 605, s. 127, Wniosek o wydanie kenkarty R. Weindlinga. 434 ank, SGCKr, sygn. I 3 Zg 115/47, Akta uznania R. Weindlinga za osobę nieżyjącą. 433

328

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1470/542, akt 690, s. 230. nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny 1928/1929, Wydział Budowlany, kurs 1,1. porz. 37. 1437 Informacje od p. R. Meir, kuzynki Izydora Weinrcba. 1438 Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Pańskiej 11. 1439 Archiwum umk, Księga meldunkowa kamienicy przy ul. Radziwiłłowskicj 15. 1440 The Central DataBase of Shoah Victims’ Names, http://www.yadvashcm.org. 1441 ank, Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego w Krakowie, sygn. 29/1472/500, akt 410, s. 137. 1442 ank, sarp, sygn. 29/2420/984. 1443 Ibidem. 1444 Ibidem. 1445 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Kolberga 4, f. 391. 1446 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Lenartowicza 17, f. 492. 1447 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 256-257. 1448 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Wiślisko 10, f. 9803; abm, sygn. 29/1410, ul. Wiślisko 12, f. 9803. 1449 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Wiślisko 6, f. 980; abm, sygn. 29/1410, ul. Wiślisko 8, f. 980. 1450 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Szewska 17, f. 842. 1451 „Nowy Dziennik”. R. 1937, nr 167,18 vi, s. 15. 1452 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 1453 Informacje od p. Henryego Wetzstcina, syna Józefa Wetzsleina. 1454 ank, Akta stanu cywilnego Izraclickiego Okręgu Metrykalnego Klasno-Podgórze, sygn. 29/1473/29, akt 175, s. 40-41; StGKr, sygn. 29/218/1152, Kataster mieszkańców Krakowa, s. 389. 1455 J. Purchla, Architekci krakowscy..., op. cii., s. 21. 1456 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 1457 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/158, Ankieta przedsiębiorstwa S. Wexnera i H. Jakubowicza. 1458 Ibidem. 1459 B. Zbroja, Miasto umarłych..., op. cit., s. 172. 1460 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Grzegórzecka 64, f. 296; abm, sygn. 29/1410, ul. Bracka 7, f. 78. 1461 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 166-167. 1462 ank, iph Kr I, sygn. 29/318/158, Ankieta przedsiębiorstwa S. Wexnera i H. Jakubowicza; rh, Akta przedsiębiorstwa S. Wexner i H. Jakubowicz, sygn. 29/1989/19416. 1463 Ibidem. 1464 ank, StGKr, sygn. 29/218/180, Opinie o osobach, instytucjach i przedsiębiorstwach, Pismo ze Starostwa Grodzkiego z 14 1 v 1932 r. jako odpowiedź na pismo z Dowództwa Okręgu Korpusu nr V z 31 marca 1932 r., s. 1089. 1465 Ibidem. 1466 ank, abm, sygn. 29/1410, al. Beliny-Prażmowskiego 20, f. 562. 1467 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Konarskiego 52, f. 4073; abm, sygn. 29/1410, ul. Pawlikowskiego 8, f. 671; abm, sygn. 29/1410, ul. Pawlikowskiego 10, f. 671; abm, sygn. 29/1410, ul. Wenecja 3, f. 965; abm, sygn. 29/1410, ul. Wenecja 5, f. 966; abm, sygn. 29/1410, ul. Wenecja 7, f. 966; abm, sygn. 29/1410, ul. Wenecja 9, f. 966; abm, sygn. 29/1410, ul. Garncarska 21, f. 255; abm, sygn. 29/1410, ul. Chopina 25, f. 9073; abm, sygn. 29/1410, ul. Chopins 27, f. 908; abm, sygn. 29/1410, ul. Chopins 29, f. 908; abm, sygn. 29/1410, ul. Chopins 31, f. 9083. 1435

ank,

1436

zsm

PRZYPISY

329

sygn. 29/1410 Nicwybudowane, f. 13. sygn. 29/1410, ul. Konarskiego 48, f. 407; abm, sygn. 29/1410, ul. Konarskiego 50, f. 407; abm, sygn. 29/1410, ul. Retoryka 20, f. 742. 1470 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 280-281. 1471 ank, abm, sygn. 29/1410 Szkoły, f. 64, Plan budowy Szkoły Rzemiosł Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej. 1472 ank, StGKr, sygn. 29/218/247, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Związku Inży­ nierów Żydów. 1475 „Nowy Dziennik”, R. 1937, nr 23, 23 I, s. 14. 1474 Informacja od p. Noama Siberberga. 1475 ank, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego Klasno-Podgórzc, sygn. 29/1473/28, akt 149, s. 40-41; StGKr, sygn. 29/218/1152, Kataster mieszkańców Krakowa, s. 393. 1476 ank, drp, sygn. 29/309/489, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 1477 „Dziennik Rozporządzeń dla stół. król, miasta Krakowa”, t. xxiv, R. 1913, Kraków 1914, s. 159. 1478 ank, drp, sygn. 29/309/489, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 1479 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 2396, Akta osobowe T. Wexnera. 1480 Ibidem. 1481 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 1482 ank, drp, Wydział Budowlany, sygn. 29/309/493, Egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 1485 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 67, Koncesje na wykonywanie zawodu budowniczego i karty przemysłowe. 1484 ank, drp, sygn. 29/309/393, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 1485 ank, sarp, 29/2420/984, Lista ustawowych biegłych z zakresu architektury i budownictwa z 10 X 1933 r. 1486 B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa..., op. cit., s. 76-77; „Nowy Dziennik”, R. 1928, nr 320,28 xi, s. 7. 1487 „Nowy Dziennik”, R. 1928, nr 320, loc. cii. 1488 ank, abm, sygn. 29/1410, Księga budowlana dzielnicy vm, R. 1927, liczba budowy 3. 1489 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Czarnowiejska 70, f. 126. 1490 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Straszewskiego 7, f. 866. 1491 ank, rh, Akta przedsiębiorstwa T. Wexnera i K. Michlskiego, sygn. 29/1989/19165. 1492 ank, iph Kr 1, sygn. 29/318/183, Kataster przedsiębiorstwa K. Michalskiego i T. Wexnera. 1493 „Księga adresowa miasta Krakowa i Województwa Krakowskiego z informatorem miasta Stołecznego Warszawy, Województwa Kieleckiego i Śląskiego rocznik 1933-34”, dział iv: Woj. Krakowskie informator, s. 20.

1468

ank, abm,

1469

ank, abm,

1494 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Czarnowiejska 70, f. 126. 1495 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Hofmana 17, f. 849. 1496 „Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej - Opis Patentowy”, Warszawa 28 ix 1931 r., nr 14085. 1497 „Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej - Opis Patentowy”, Warszawa 16 X 1933 r., nr 18523. 1498 „Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej - Opis Patentowy”, Warszawa 12 ix 1934 r., nr 20254. 1499 ank, StGKr, sygn. 29/218/180, Opinie o osobach, instytucjach i przedsiębiorstwach, Pismo do Komendanta Policji 1500 1501 1502 1503

330

Państwowej z 14 iv 19132 r., s. 1107. „Nowy Dziennik”, R. 1937, nr 113,25 iv, s. 13. „Sprawozdanie Wydziału Stowarzyszenia ku Wspieraniu Żydowskich Słuchaczów Wszechnic...", op. cit., s. 23. „Nowy Dziennik”, R. 1919, nr 93, 20 V, s. 3. Ibidem.

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

1501 Książka adresowa członków Żyd. Stowarzyszeń Humanitarnych..., op. cit, s. 46. ank, StGKr, sygn. 29/218/244, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Stowarzyszenia Humanitarnego „Solidarność” Bnei Brith. 1506 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 1144. 1507 „Nowy Dziennik”, R. 1932, nr 11,111, s. 6. 1508 „Nadzieja” Tow. Ku Wspieraniu Chorej Młodzieży Żydowskiej..., loc. cit. 1509 „Księga adresowa miasta Krakowa i Województwa Krakowskiego z informatorem miasta Stołecznego Warszawy, Województwa Kieleckiego i Śląskiego rocznik 1933-34”, dział V: Schematyzm miasta Krakowa, s. 101. 1510 ank, bb, sygn. 29/557/305, Akta komitetu budowy pomnika Berka Joselewicza w Krakowie. 15,1 „Nowy Dziennik”, R. 1939, nr 26, 26 I, s. 15. 1512 ank, StGKr, sygn. 29/218/225, Akta Stowarzyszenia Zawodowego Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. 15,3 The Central Dalabasc of Shoah Victims Namcs, http://www.yadvashem.org. 1514 ank, Oddział w Bochni, Akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego w Bochni sygn. 30/228/1, akt 74, str. 80. 1515 Archiwum umk, pmrn 1957/1733, Akta osobowe B. Zimmermanna. 15,6 ank, drp, sygn. 29/309/487, Wydział Budowlany, egzaminy na koncesjonowanych majstrów i budowniczych. 1517 Archiwum umk, pmrn 1957/1733, Akta osobowe B. Zimmermanna. 15,8 ank, amk, sygn. 29/33/Kr 8136, Akta dotyczące stowarzyszeń architektów, budowniczych i inżynierów w Krakowie. 1505

Ibidem. Ibidem. „Nowy Dziennik”, R. 1920, nr 49, 2111, s. 5. Ibidem, R. 1925, nr 279,14 xn, s. 7. 1523 ank, StGKr, sygn. 29/218/249, Akta Żydowskiego Towarzystwa Gimnastycznego. 1524 N. Gross, Kim pan jest, panie Grymek?, Kraków 1991. 1525 Ibidem, s. 136. 1526 Ibidem, s. 137. 1527 „Nowy Dziennik”, R. 1931, nr 83, 25 iii, s. 13. 1528 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Miodowa 26, f. 609. 1529 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Orzeszkowej 7, f. 659K 1530 „Nowy Dziennik”, R. 1931, nr 318, 27 xi, s. 10. 1531 Ibidem, R. 1919, nr 93, 20 V, s. 3. 1532 ank, StGKr, sygn. 29/218/246, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Towarzystwa Opieki nad Młodzieżą Żydowską Haszomer. 1533 ank, StGKr, sygn. 29/218/246, Sprawy stowarzyszeń, związków i organizacji żydowskich, Akta Towarzystwa Żydowskiej Szkoły Rzemieślniczej. 1534 „Towarzystwo Rabczańskiej Kolonji Leczniczej dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie 15,9 1520 1521 1522

z Wydziału z czynności w roku 1930”, loc. cit. ank, uz, Księga zmarłych Izraelitów, R. 1931, sygn. 29/83/265, poz. 586. 1536 „Nowy Dziennik”, R. 1931, nr 257, 25 ix, s. 3. 1537 O. Mcnasche, Unus bene merentium, „Nowy Dziennik”, R. 1931, nr 259,26 ix, s. 15. 1538 Uwiecznienie pamięci Inż. B. Zimmermanna przez Komisję Lokalną Żyd. Funduszu Narodowego w Krakowie, Ibidem. 1535

PRZYPISY

331

1559 ank, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/21, poz. 2483. 1940 zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Katalog Główny 1920/1921, Szkoła Budowniczych, kurs 11,1. porz. 38. zsm nr 1, Archiwum Szkoły Przemysłowej, Protokoły egzaminów dojrzałości Państw. Wyższej Szkoły Przemy­ słowej z lat 1921-1925, s. 206. 1542 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Sladthauptmann der Sladt Krakau), sygn. 29/33/sMKr 5723. s. 1668, podanie o kennkartę K. Zimmerspitza. 1543 ank, abm, sygn. 29/1410, f. 61, Koncesje na wykonywanie zawodu architekta i budowniczego. 1544 ank, sarp, sygn. 29/2420/999. 1545 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. św. Tomasza 2, f. 844. 1546 ank, abm, sygn. 29/1410, ul. Grzegórzecka 64, f. 296. 1547 ank, amk, Starosta miasta Krakowa (Der Sladthauptmann der Stadl Krakau), sygn. 29/33/SMKr 5723, s. 16571659, s. 1665, podanie o kennkartę K. Zimmerspitza. 1548 ank, SGCKr, sygn. I 3 Zg 34/47, Akta uznania K. Zimmerspitza za osobę nieżyjącą. 1549 Lista została przygotowana na podstawie wniosków o dowody osobiste przechowywanych w Archiwum Naro­ dowym w Krakowie (zespół 29/218) oraz notatek o nieżyjących architektach ze spuścizny Anny (Chany) Kubiak w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie (zespół S/350). 1550 B. Zbroja, Monumentalne i eleganckie - Aleje Trzech Wieszczów, [w:] „Modernizmy. Architektura nowoczesno­ ści w 11 Rzeczypospolitej”, 1.1: Kraków i województwo krakowskie, red. A. Szczerski, Kraków 2013, s. 119-163.

1541

SPIS ILUSTRACJI

strona 33

Pieczątka Abrama Abramowicza, 1939 rok; ul. Zwierzyniecka 8, f. 10393

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410,

strona 34

Reklama Abrama Abramowicza, repr. z: „Informacyjny kalendarz krakowski na rok 1938", s. 70 Pieczątka Emila Allweila, 1937 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Nowo­ wiejska 35, f. 642 strona 35

Winieta papieru firmowego przedsiębiorstwa Romana Bandurskiego i Emila Allweila, 1928 rok; własność Barbary Zbroi strona 36

Podpis Wilhelma Aptcra, 1892 rok; wiślna 55, f. 593

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego sygn. 29/1410, ul. Staro­

strona 37

Dom czynszowy przy ul. św. Sebastiana 20,1934 rok;

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn.

29/1410, ul. św. Sebastiana 20, f. 7983 strona 38

Leopold Bachner, 1937 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/813, s. 325 Pieczątka Leopolda Bachnera, 1933 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Urzęd­ nicza 46, f. 948 strona 39

Dom czynszowy przy ul. Długiej 88 i al. Słowackiego 45, fot. Mariusz Bembenck, 2014 rok strona 41

Samuel Baum, 1937 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/435, s. 940 Pieczątka Samuela Bauma, 1926 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Rzeź­ nicza 20, f. 784 strona 43

Irena Bertig, 1934 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/819, s. 195 Podpis Ireny Bertig; 1933 rok; ank, sarp, sygn. 29/2420/984 strona 44

Irena Bertig (w pierwszym rzędzie druga od lewej) w gronie profesorów i kolegów ze studiów z Wydziału Archi­ tektury Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, 1925 rok; Biblioteka Narodowa, sygn. F.54535/11 strona 45

•

Pieczątka Ignacego Bierera, 1932 rok; ank. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Koper­ nika 32, f. 417

333

Strona 46

Dom czynszowy przy ul. św. Stanisława 8a, fot. Mariusz Bembenck, 2020 rok Strona 47

Bernard Birkcnfcld, 1939 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/422, s. 115 Pieczątka Bernarda Birkenfelda, 1932 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Długa 23, f. 1633 Strona 48

Dom czynszowy przy pl. Kossaka 3 i ul. Morawskiego 2, fot. Mariusz Bembenck, 2020 rok Strona 49

Reklama przedsiębiorstwa Bernarda Birkenfelda i Jakuba Silbcrsteina; repr. z „Architekt”, 1930, zeszyt 3-4, b.n.s. Strona 51

•

Samuel Brand, 1933 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/827, s. 575 Pieczątka Samuela Branda, 1937 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Wygoda 6b, f. 9993

Strona 52

Artur Brener, 1936 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/828, s. 147 Pieczątka Artura Brencra, 1934 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Sarego 3, f. 7882 Strona 53

• •

Maksymilian Burstin, 1917 rok; Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. broni Kazimierza Sosnowskiego, sygn. I 481 B 15357 Pieczątka Jerzego Struszkiewicza i Maksymiliana Burstina, 1929 rok; ank, Akta miasta Krakowa, sygn. 29/33/Kr 5970

Strona 54

•

Szkoła Pielęgniarek i Higienistek Uniwersytetu Jagiellońskiego przy ul. Kopernika 25,1926 rok; nac, sygn. 1-N-3033

Strona 55

Dworzec autobusowy Polskiego Związku Turystycznego na pl. Św. Ducha 4, 1929 rok; Muzeum Krakowa, nr inw. MHK3446-N Strona 56

•

Dom czynszowy Towarzystwa Ubezpieczeniowego na Życie Feniks przy ul. Basztowej 13-15 i Rynku Kleparskim 2-4, 1938 rok; Muzeum Krakowa, nr inw. Fs55ó9-ix

Strona 59

Pieczątka Samuela Dawidowicza, 1933 rok; al. Słowackiego 31, f. 8313

ank,

Archiwum planów' Budow-nictwa Miejskiego, sygn. 29/1410,

Strona 59

•

Alfred Józef Diintuch, 1932 rok;

ank,

Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/846, s.15

Strona 60

•

Pieczątka przedsiębiorstwa Alfreda Diinlucha i Stefana Landsbcrgera, 1934 rok; ank, Archiwum planów Budow­ nictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Garbarska 3, f. 248

Strona 61

•

Dom czynszowy przy al. Grottgera 1 i al. Słowackiego 24, około 1938 roku;

nac,

sygn. I-U-2626-4

Strona 62

•

Pocztówka z projektem przystani wioślarskiej Żydowskiego Klubu Sportowego Makkabi, około 1933 roku; wła­

sność Marka Sosenki

334

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Strona 63

Pomnik żołnierzy Żydów poległych w walkach o niepodległość Polski w lalach 1914-1921 na cmentarzu przy ul. Miodo­ wej, 1937 rok; repr. z „Gazeta Gminna. Organ Urzędowy Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie”, 1937, nr 6, s. 6 Strona 66

Juliusz Eintrachl z Zygmuntem Griinbergiem, Paryż 1931 rok; własność Ziuty (Róży) Griinhut Strona 67

Dom czynszowy przy ul. Syrokomli 20 i ul. Ujejskiego 2, fol. Mariusz Bembcnck, 2013 rok Strona 69

Pieczątka przedsiębiorstwa Dawida Feldmanna, 1923 rok; sygn. 29/1410, ul. Królowej Jadwigi 29, f. 460

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego,

Strona 70

Dom Dawida Feldmana przy ul. Na Gródku 3, fol. Mariusz Bembcnck, 2014 rok Strona 72

Pieczątka Salomona Feldmana, 1933 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Smo­

leńsk 30, f. 836 Strona 73

Pieczątka Leona Fenigera, 1931 rok;

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Pia­

stowska 21, f. 6753 Strona 74

Pieczątka Edwarda Furschmicda, 1933 rok;

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410,

ul. Prusa 30, f. 7063 Strona 75

Adam Gardę; 1940 rok; ank, Akta poniemieckie, sygn. 29/1576/15, poz. 4701 Pieczątka Adama Gardę, 1936 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Moniuszki 333, f. 625 Strona 76

Ludwik Ginlel; 1926 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/433, s. 715 Pieczątka Ludwika Gintla, 1938 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Kar­ melicka 60, f. 365 Strona 77

Ludwik Ginlel (w drugim rzędzie, czwarty od lewej strony) z grupą piłkarzy Klubu Sportowego Cracovia, 21 sierp­ nia 1921 roku;

nac,

sygn. 1-S-1993

Strona 78

Bernard Albert Glazer; repr. z: „Album Inżynierów i Techników w Polsce”, Lwów 1932, s. 166 Pieczątka przedsiębiorstwa Dawida Feldmana i Bernarda Glazera, 1922 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa

Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Królowej Jadwigi 29, f. 460 Strona 79

Izydor Goldberger, 1940 rok; ank, Akta poniemieckie, sygn. 29/1576/15, poz. 2679 Pieczątka Izydora Goldbergera, 1927 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410,

ul. Sarego 8, f. 789 Strona 80

Ruiny domu modlitwy im. błp. Markusa Tigncra przy ul. Grodzkiej 28/30, fot. Mariusz Bembenek, 2007 rok

SPIS ILUSTRACJI

335

Reklama Izydora Goldbergcra; repr. z „Księga adresowa Małopolski: Lwów, Stanisławów, Tarnopol z informato­ rem m. stół. Warszawy, województwa krakowskiego, łódzkiego, pomorskiego, poznańskiego i śląskiego”, rocznik 1935/1936, Ogłoszeńia-branże-zawody, s. 16 Strona 82

Pinkus/Pinchas Goldwasscr, 1933 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/868, s. 753 Pieczątka Pinkusa/Pinchasa Goldwassera, 1931 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn.

• •

29/1410, ul. Poselska 20, f. 691 Strona 83

Projekt ogrodzenia Stowarzyszenia Kolonii Ogrodniczej Młodzieży Żydowskiej przy al. 3 Maja, 1921 rok;

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Piastowska 21, f. 675 Strona 84

• •

Jakub Grunberg, 1931 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/873, s. 1041 Pieczątka Jakuba Griinberga, 1935 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, pl. Przystanek 1, f. 712

Strona 85

•

Zygmunt Grunberg, około 1920 roku; własność Ziuty (Róży) Grunhut Pieczątka Zygmunta Griinberga, 1934 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Szpitalna 24, f. 9163

Strona 86

Dom czynszowy przy al. Krasińskiego 4 i ul. Kościuszki 1, fol. Mariusz Bembenck, 2007 rok Strona 87

Portal dom modlitw}' Stowarzyszenia Miłość Bliźniego ul. Szpitalnej 24,1935 rok; ank, Zbiór fotograficzny, syng. 29/670/4385 Strona 89

•

Pieczątka Hermana Gutmana, 1939 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, al. Sło­

wackiego 40, f. 832 Strona 90

•

Dom Dyrekcji Kolei Państwowych w Krakowie przy ul. św. Wawrzyńca 40 i ul. Halickiej 18, fot. Mariusz Bembenek, 2020 rok

Strona 91

•

Tablica upamiętniająca restauracje synagogi Remu przeprowadzonej pod kierunkiem Hermana Gutmana, fot. Mariusz Bembenek, 2015 rok

Strona 92

•

Reklama Hermana Gutmana; repr. z „Nowy Dziennik", 1936, nr 328, 28 xi, s. 5

Strona 94

•

Pieczątka Ludwika Gutmana, 1931 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Sarego 3, f. 7883 Ludwik Gutman, rysunek Franciszka 'furka, lata 30. xx wieku; własność Macieja Wandzilaka

Strona 96

Henryk Haber, 1940 rok; ank, Akta poniemieckie, sygn. 29/1576/2, poz. 553 Pieczątka Henryka Habera, 1937 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Augu­

stiańska 14, f. 11

336

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Strona 97

Reklama Henryka Habera; rcpr. z „Księga adresowa Małopolski: Lwów, Stanisławów, Tarnopol z informatorem m. stół. Warszawy, województwa krakowskiego, łódzkiego, pomorskiego, poznańskiego i śląskiego”, rocznik 1935/1936, Ogłoszenia-branże-zawody, s. 7 Strona 98

Rudolf Hand, 1940 rok; ank, Akta poniemieckie, sygn. 29/1576/3, poz. 1018 Pieczątka Rudolfa Handa, 1934 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, al. Sło­ wackiego 31, f. 8313 Strona 99

Domy Spółdzielni Mieszkaniowej dla Miast przy ul. Śląskiej 4 i 6,1926 rok;

nac,

sygn. 1-U-2557-1

Strona 101

Pieczątka Isserla Harbanda, 1932 rok;

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Lea

7. f-193 Strona 102

Reklama przedsiębiorstwa Więzar; rcpr. z: „Księga adresowa Polski wraz z W. M. Gdańskiem dla handlu i prze­ mysłu, rzemiosł i rolnictwa”, Warszawa 1929, s. 2376 Strona 103

•

Zygfryd Hausner, 1930 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/878, s. 451 Pieczątka Zygfryda Hausnera, 1925 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Sta­ rowiślna 60, f. 60

Strona 104

Reklama Zygfryda Hausnera; rcpr. z „Nowy Dziennik”, 1919, nr 99, 26 V, s. 4 Strona 105

Pieczątka Henryka Jakubowicza, 1929 rok;

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410,

ul. Grzegórzecka 64, f. 296 Reklama Henryka Jakubowicza; repr. z „Księga Adresowa Polski wraz z W.M. Gdańskiem dla handlu, przemysłu i rolnictwa” 1929, s. 383 Strona 106

Pieczątka Salomona Jonklera, 1930 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Sta­ rowiślna 95, f. 64 Strona 107

Reklama Salomona Jonklera; repr. z „Informacyjny Kalendarz Krakowski na rok 1938", s. 69 Strona 108

•

Władysław Kleinberger, 1926 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/449, s. 637 Pieczątka Władysława Klcinbcrgera, 1899 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, pi. Szczepański 3, f. 886a

Strona 109

Dom przedpogrzebowy na cmentarzu przy ul. Miodowej 55, fot. Mariusz Bembenek, 2020 rok Strona 111

Karta wizytowa Nachmana Kopalda, 1898 rok; własność Barbary Zbroi Strona 112

•

Dom modlitwy Chcwra Thilim przy ul. Rabina Mcisclsa 18 i ul. Bożego Ciała 13, fot. Mariusz Bembenek, 2009 rok

SPIS ILUSTRACJI

337

Strona 114

Edward Kreisler, 1934 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/470, s. 647 Pieczątka Czesława Boratyńskiego i Edwarda Kreislera, 1928 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miej­ skiego, 29/1410, sygn. abm, Teki Architektury i Urbanistyki, Budynki Użyteczności Publicznej 20, pl. 1458 Strona 115

Sala posiedzeń w magistracie po przebudowie w latach 1926-1928,1933 rok; ank, Spuścizna Mieczysława Kaplickiego, sygn. 29/649/19

■

Strona 116

Miejski Dom Wycieczkowy przy ul. Oleandry 4, około 1932 roku; Muzeum Krakowa, nr inw. Fs9542-ix Strona 118

Cegiełka z projektem Muzeum Narodowego w Krakowie, 1935 rok; własność Barbary Zbroi Strona 119

•

Schronisko im. Brata Alberta przy obecnej ul. Nowaczyńskicgo 1,1938 rok;

nac

1-R-583-3

Strona 120

Pawilon Towarzystwa Przeciwgruźliczego przy ul. Reymonta 18,1938 rok; Muzeum Krakowa, nr inw. Fsi5388-ix Strona 122

Brama do synagogi Remu z kratą zaprojektowaną przez Edwarda Kreislera, 1934 rok;

ank,

Zbiór fotograficzny,

sygn. 29/670/4167 Strona 124

Dom czynszowy przy ul. Lenartowicza 13, fot. Mariusz Bembenek, 2013 rok Strona 128

•

Edmund Kusmer, 1940 rok; ank, Akta poniemieckie, sygn. 29/1576/2, poz. 2714 Pieczątka Edmunda Kusmera, 1932 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Długa 23, f. 1633

Strono 129

Pieczątka Henryka Lamensdorfa, 1925 rok; ul. Skłodowskiej-Curie 4, f. 114

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410,

Strona 130

Dom czynszowy przy ul. Dunajewskiego 6, fot. Mariusz Bembenek, 2020 rok Strona 131

Siedziba zarządu Izraelickiej Gminy Wyznaniowej przy ul. Skawińskiej 2 i ul. Krakowskiej 41, fot. Mariusz Bem­ benek, 2020 rok Strona 132

•

Dom Turecki przy ul. Długiej 31 i ul. Pędzichów 2,1926 rok; Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-U-2402

Strona 134

•

Dom modlitwy im. błp. Salomona Deichesa w podwórku przy ul. Brzozowej 6, fot. Mariusz Bembenek, 2020 rok

Strona 136

Podpis Stefana Lemensdorfa, 1920 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Jakuba

23. f- 319 Strona 137

Pieczątka Stefana Landsbergera, 1931 rok; ul. Kościuszki 32, f. 4253

338

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410,

Strona 138

Mayer (Max, Maksymilian, Marian) Lebenheim, 1934 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/921, s. 765 Strona 139

Portal szpitala Izraelickiej Gminy Wyznaniowej przy ul. Skawińskiej 8, okres międzywojenny; Muzeum Krakowa, nr inw. MHK2799-xin Pieczątka Aszera Leuchtera, 1939 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Wie­ lopole 13, f. 973 Strona 140

Pieczątka Leona Liebcrmann, 1937 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Prąd­ nicka 31, f. 696 Strona 141

Podpis Markusa Liebermanna, 1881 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Die­ tla 66, f. 1563 Strona 142

Ferdynand Liebling; 1926 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/430, s. 1165 Pieczątka Ferdynanda Lieblinga, 1902 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Starowiślna 32, f. 57 Strona 143

Dom własny Ferdynanda Lieblinga przy ul. Starowiślnej 32, repr. z „Architekt”, 1904, tab.

lviii

Strona 144

Domy czynszowe przy ul. Dietla 25 i 27, fot. Mariusz Bembcnck, 2022 rok Strona 148

Hugo Lilicnthal, 1940 rok; ank, Akta poniemieckie, sygn. 29/1576/3, poz. 1200 Pieczątka Hugo Lilienthala, 1934 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Grze­ górzecka 64, f. 96 Nagłówek papieru firmowego Zygmunta Luksa, 1900 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa iMiejskiego, sygn. 29/1410, Rynek Podgórski 5, f. 7753 Strona 149

Dom własny Zygmunta Luksa przy ul. Sarego 5,1936 rok; sygn. 29/1410, ul. Sarego 5, f. 7883

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego,

Strono 151

Samuel Mamber, 1940 rok; ank, Akta miasta Krakowa (Starosta miasta Krakowa), sygn. 29/33/SMKr 520, s. 667 Pieczątka Samuela Manbera, 1938 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Szy­ manowskiego 11, f. 910 Strona 152

Dom czynszowy przy ul. Filarcckicj 16 i ul. Salwatorskiej 2, fot. Mariusz Bcmbenek, 2007 rok Strona 154

Samuel Mehl, repr. z: „Album Inżynierów i Techników w Polsce”, Lwów 1932, s. 122 Pieczątka Samuela Mehla, 1911 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. św. Bene­ dykta 3, f. 29

SPIS ILUSTRACJI

339

Strona 155

Reklama przedsiębiorstwa Samuela Mchla i Ozera Hirla; repr. z „Skorowidz Rzeczypospolitej Polskiej i księga Adresowa Miasta Krakowa 1926", anons 357 Strona 156

Pieczątka Szulcma (Stanisława) Mchla, 1938 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Nowowiejska 35, f. 642 Strona 157

Karol Menaschć, 1928 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/451, s. 1791 Pieczątka Karol Menaschć, 1930 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Ska­ wińska 11, f. 819 Strona 159

Emanuel Morgenbesser, 1938 rok; ank. Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/945, s. 1203 Pieczątka Emanuela Morgenbessera, 1932 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Limanowskiego 273, f. 496 Pieczątka Rudolfa iMorgenbcssera, 1935 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. św. Wawrzyńca 39, f. 963 Strono 160

•

Samuel Nebenzahl, 1934 rok; ank. Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/949, s. 599 Pieczątka Samuela Ncbcnzahala, 1937 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Chopina 4, f. 903

Strona 161

Reklama Samuela Ncbcnzahala; repr. z „Księga adresowa Małopolski: Lwów, Stanisławów, Tarnopol z informato­ rem m. stół. Warszawy, województwa krakowskiego, łódzkiego, pomorskiego, poznańskiego i śląskiego”, rocznik 1935^936, Ogłoszenia-branże-zawody, s. 17 Strona 162

■ •

Jozue Oberleder, 1927 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/441, s. 203 Pieczątka Jozuego Obcrledcra, ok. 1910 rok, ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ABM.Teki Architektury i Urbanistyki, Budynki Mieszkalne 4, pl. 184

Strona 163

•

Dom czynszowy przy pl. Matejki 6, fot. Mariusz Bembenek, 2021 rok

Strona 166

Pieczątka Samuela Osieka, 1933 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Urzęd­ nicza 38, f. 947 Strona 167

•

Zygmunt Prokesz, 1939 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/970, s. 643 Pieczątka Zygmunta Prokesza, 1923 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Mio­ dowa 12, f.

Strona 168

Projekt domu modlitwy stowarzyszenia Mizrachi przy ul. Kupa 16/ul. Jakuba 23, 1920-1924; planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Kupa 16, f. 484 Strona 170

Maurycy Rappaport, 1929 rok;

340

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

ank,

Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/458, s. 933

ank,

Archiwum

Podpis Maurycego Rappaporta, 1930 rok; ul. Mazowiecka 6, f. 581

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410,

Strona 172

Diana Reiter, 1940 rok; ank, Akta poniemieckie, sygn. 29/1576/19, poz. 5964 Pieczątka Diany Reiter, 1939 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Pawli­ kowskiego 16, f. 6713 Strona 173

Dom czynszowy przy ul. Pawlikowskiego 16, fot. Mariusz Bcmbcnek, 2013 rok Strona 175

Projekt konkursowy na gmach Biblioteki Jagiellońskiej; repr. z „Architekt” 1929, zeszyt 2-3, s. 31 Strona 1 81

Henryk Ritlerman, 1928 rok;

ank,

Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/458, s. 1095

Strona 1 82

Pieczątka Henryka Riltermana, lata 20. xx wieku; własność Barbary Zbroi Strona 183

Siedziba krakowskiej filii Towarzystwa Kontynentalnego dla Handlu Żelazem Kern i Ska przy ul. Kopernika 6, 1931 rok;

nac,

sygn. 1-U-2478

Strona 1 84

•

Reklama Henryka Riltermana, 1930 rok; repr. „Architekt”, 1930, zeszyt 5-6, b.n.s.

Strona 185

Dom sierot żydowskich przy ul. Dietla 64, po rozbudowie w lalach 1922-1923; repr. z: „Stowarzyszenie Zakładu Wychowawczego Sierót Żydowskich Megadle Jesomim w Krakowie. Sprawozdanie za lala 1930/3’. 1931/32 i 1932/33” Kraków 1933 [strona tytułowa]; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/240, s. 573 Strona 1 86

Reklama Łazarza Rocka; repr. z „Księga adresowa dla król. stół, miasta Krakowa i Król. Woln. miasta Podgórza",

R. 1905, s. 431 Strona 187

•

Zygmunt Jerzy Rothhirsch (Rolecki), 1916 rok; Muzeum Narodowe w Krakowie, nr. inw. mnk xx-k-4 Podpis Jerzego Rolhhirscha 1914; ank, Akta miasta Krakowa, sygn. 29/33/Kr 304, Protokół z 10 tx 1914 r. doty­ czący zmiany wyznania

Strona 189

•

Adolf Roltersmann; 1935 rok, ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/982, s. 511 Pieczątka Adolfa Rottcrsmanna, 1932 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410,

ul. Krakowska 16, f. 435 Strona 190

•

Zygmunt Sandhaus, 1930 rok;

ank,

Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/988, s. 515

Strona 191

•

Józef Sarę, fotografia z pocz. xx w. Józefa Sebalda; ank, Zbiór fotograficzny, sygn. 29/670/4086 Karta wizytowa Józefa Sarego, koniec xix wieku; własność Barbary Zbroi

Strona 192

Gimnazjum im. Bartłomieja Nowodworskiego przy pl. Na Groblach 9,1938 rok; Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-N-1979-2

SPIS ILUSTRACJI

341

Strona 193

Collegium Mcdicum przy ul. Grzegórzeckiej 16, koniec xix wieku; własność Barbary Zbroi

•

Strona 194

Józef Sarę (drugi od prawej) przed budynkiem Starostwa Krakowskiego przy ul. Basztowej 22 w Krakowie,

początek xx wieku; własność Barbary Zbroi Strona 195

Kondukt pogrzebowy Józefa Sarego na ul. Zwierzynieckiej, 25 marca 1929 roku;

•

nac,

sygn. 1-A-3239-3

Strona 197

Rcla Schmeidlcr (kadr), 1925 rok; Biblioteka Narodowa, F.54535/11 Podpis Reli Schmcidler, 1939 rok; Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, f. 59, Projekt internatu dla szkoły Ognisko Pracy Strona 198

Rela Schmeidlcr z kolegami z Wydziału Architektury Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, 1928 rok; Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-N-3150-14 Strono 199

•

Edmund Schónberg, 1939 rok; ank, Starostwo Grodzkie w Krakowie, sygn. 29/218/992, s. 707 Podpis Edmund Schónberga, 1940 rok; ank, Akta miasta Krakowa (Starosta miasta Krakowa), sygn. 29/33/sMKr

664, s. 588 Strona 200

Cegiełka z projektem żydowskiej szkoły rzemiosł; repr. z „Nowy Dziennik”, R. 1925, nr 5,7 I, s. 5 Strona 201

Od lewej: Bernard Birkcnfeld, Jakub Silberstein, Izydor Goldberger i Zygmunt Griinberg z synem Romanem, około 1930 roku; własność Aleksandra B. Skotnickiego Pieczątka Jakuba Silbersteina, 1928 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Lot­ nicza 4, f. 511 Strona 202

•

Jerzy Józef Silberstein, 1937 rok;

ank,

Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/997, s. 369

Strono 203

•

Pieczątka przedsiębiorstwa Jakuba i Maksymiliana Silbersteinów, 1935 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Ariańska 8, f. 73

Strona 204

Dom Gminy Miasta Krakowa przy ul. Bobrowskiego 8-10, fot. Mariusz Bembenek, 2013 rok Strona 205

Reklama przedsiębiorstwa Jakuba i Maksymiliana Silbersteinów; repr. z „Księga adresowa Małopolski: Lwów, Stanisławów, Tarnopol z informatorem m. stół. Warszawy, województwa krakowskiego, łódzkiego, pomorskiego, poznańskiego i śląskiego", rocznik 1935/1936, Ogłoszenia-branże-zawody, s. 17 Strona 206

Samuel Singer, 1938 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/997, s. 1107 Pieczątka Samuela Singera, 1939 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Czar­ nowiejska 70, f. 126 Strona 206

•

342

Wyższe Kursy Nauczycielskie Bajs Jaków przy ul. św. Stanisława 10, fot. Mariusz Bembenek, 2013 rok

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Strona 209

Adolf Siódmak, 1939 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/998, s. 67 Pieczątka Adolfa Siódmaka, 1932 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Syro­ komli na, f. 880 Strona 210

Dom pogrzebowy na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Jerozolimskiej 14, 6 kwietnia 1932 roku; Muzeum Krakowa, nr inw. miik Fs5876-ix Strona 211

•

Żydowski Dom Akademicki przy ul. Przemyskiej 3, 25 listopada 1928 roku; nac, sygn. 1-N-3493-1

Strona 213

Projekt elewacji frontowej Żydowskiego Domu Gimnastycznego przy obecnej ul. Wictora 13-15; repr. z „Nowy Dziennik”, R. 1925, nr 279,14 xn, s. 7 Strona 214

Reklama Adolfa Siódmaka, 1937 rok; repr. z: „Informacyjny kalendarz krakowski na rok 1938”, s. 70 Strona 215

Leon Sonnenstrahl, 1933 rok;

ank,

Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/1002, s. 5

Strona 216

Pieczątka Leona Sonncnstrahla, 1934 rok; ul. św. Gertrudy 26, f. 9593

ank,

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410,

Strona 216

Jakub Jan Spira, 1928 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/454C, s. 2782 Pieczątka Jakuba Jana Spiry, 1934 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Łobzow­ ska 43, f. 539 Strona 21 8

Reklama Jakuba Jana Spiry; repr. z „Księga adresowa Małopolski: Lwów, Stanisławów, Tarnopol z informatorem m. stół. Warszawy, województwa krakowskiego, łódzkiego, pomorskiego, poznańskiego i śląskiego”, rocznik 1935/1936, Ogłoszenia-branże-zawody, s. 38 Strona 219

Jakub Stendig, 1940 rok; ank, Akta poniemieckie, sygn. 29/1576/23, poz. 7193 Pieczątka Jakuba Stendiga, 1936 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Komo­ rowskiego 9, f. 3973 Strona 220

Szkoła dla dziewcząt żydowskich Ognisko Pracy przy ul. Wictora 7, fot. Mariusz Bcmbenek 2020 rok Strona 221

Reklama Jakuba Stendiga; repr. z: „Księga adresowa Małopolski: Lwów, Stanisławów, Tarnopol z informatorem m. stół. Warszawy, województwa krakowskiego, łódzkiego, pomorskiego, poznańskiego i śląskiego", rocznik

1935/1936, Ogłoszenia-branże-zawody, s. 17 Strona 223

•

Maurycy Sticl, 1940 rok; ank, Akta miasta Krakowa (Starosta Miasta Krakowa), sygn. 29/33/SMKr 557, s. 207 Pieczątka Maurycego Stiela, 1933 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Flo­ riańska 15, f. 229

SPIS ILUSTRACJI

343

Strona 224

Sclig Szulwolf, 1930 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/993, s. 563 Pieczątka Scliga Szulwolfa, 1933 rok; ank. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Czar­ nowiejska 70, f. 126 Strona 225

Fryderyk Tadanicr, 1939 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/1019, s. 155 Nagłówek z papieru firmowego Fryderyka Tadanicra, 1936 rok; ank, sarp, sygn. 29/2420/999 Strona 226

Poczta Główna po przebudowie Fryderyka Tadanicra, 1931 rok;

nac,

sygn. 1-G-5325-4

Strona 227

Dom czynszowy przy pl. Inwalidów 7-8, około 1931 roku; Muzeum Krakowa, nr inw.

mhk

9363-K

Strona 228

•

Wydział Powiatowy przy al. Słowackiego i8a i ul. Łobzowskiej 44, fot. Stanisław Mucha, 2 połowa lal 30. xx wieku; własność Barbary Zbroi

Strona 230

•

Dom czynszowy Funduszu Emerytalnego Komunalnej Kasy Oszczędności Powiatu Krakowskiego przy pl. Szcze­ pańskim 5 i ul. Reformackiej 1,1934 rok; Muzeum Krakowa, nr inw. Fsi6268-ix

Strona 232

Dom czynszów)' „Pod Pszczółkami” przy ul. św. Marka 8, około 1938 roku;

nac,

sygn. I-U-2626-2

Strona 234

Dom wypoczynkowy dla dzieci im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Radziszowie, 1937/1938; własność Barbary Zbroi Strona 235

Skrzyżowanie ulic Podwale i Krupniczej z kinem „Scala”, 1942 rok; własność Barbary Zbroi Strona 237

•

JózefTaub; repr. z: „Album Inżynierów i Techników' w Polsce”, Lwów 1932, s. 98 Pieczątka Towarzystwa dla Budowli Przemysłowych, 1930 rok; ank, Archiwum planów' Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Czarnowiejska 70, f. 126

Strona 238

•

Członkowie sekcji budowlanej Komitetu Budowy Muzeum Narodowego w Krakowie. Od lewej stoją: Edward Kreisler, Juliusz Dumnicki, Czesław Boratyński, Józef Taub, Witold Wierzchowski, Stanisław Krug, Włodzimierz Rychlewski i Maksymilian Wolf, 1935 rok; własność Barbary Zbroi

Strona 240

• •

Łazarz Tennenbaum, 1932 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/1020, s. 869 Podpis Łazarza Tennenbauma, 1934 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. św. Sebastiana 20, f. 7893

Strona 241

•

Ignacy Tislowitz, 1926 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/433, s. 317 Pieczątka Ignacego Tislowitza, 1911 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Rej­ tana 15, f. 740

Strona 243

Beniamin Torbę, 1900 rok;

344

ank,

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Zbiór fotograficzny, sygn. 29/670/10055

Pieczątka Beniamina Torbę, 1906 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Lima­ nowskiego 24, f. 496 Strona 244

•

Synagoga Tempel po przebudowie Beniamina Torbę, 1907 rok;

ank,

Zbiór fotograficzny, sygn. 29/670/3538

Strona 246

•

Dom czynszowy przy ul. Dietla 31 i ul. Augustiańskiej 1, fot. Antoni Pawlikowski 1913 rok; Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, sygn. muj 1443/F

Strona 248

Projekt elewacji frontowej domu czynszowego przy ul. Skłodowskicj-Curie 9,1891 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Skłodowskicj-Curie 9, f. 1143 Strona 250

Michał Ułam; repr. z „Almanach żydowski”, Lwów 1937, szp. 600 Strona 251

Józef Wcinbcrger; repr. z: „Towarzystwo Rabczańskiej Koloni Leczniczej dla żydowskiej dziatwy szkolnej w Kra­ kowie. Sprawozdanie jubileuszowe z powodu 40-tej wysyłki dziatwy do Rabki”, Kraków 1929, [s. 57] Pieczątka Józefa Wcinbergcra, 1930 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. św. Gertrudy 26, f. 9593 Strona 252

Budowa filarów mostu Piłsudskiego - w tle nieistniejące Stowarzyszenie Opieki nad Starcami Asyfas Skcinim przy ul. Krakowskiej 57, lata 20. xx wieku; własność Barbary Zbroi Strona 253

Kolonia Lecznicza dla Żydowskiej Dziatwy Szkolnej im. Marii Fraenklowej w Rabce, repr. z: „Towarzystwo Rab­

czańskiej Koloni Leczniczej dla żydowskiej dziatwy szkolnej w Krakowie. Sprawozdanie jubileuszowe z powodu 40-tej wysyłki dziatwy do Rabki”, Kraków 1929 Strona 254

Kramy i rytualna rzeźnia drobiu na pl. Nowym, 1935 rok; własność prywatna Strona 255

Roman Weindling, 1940 rok; ank, Akta poniemieckie, sygn. 29/1576/15, poz. 4574 Pieczątka Romana Wcindlinga, 1918 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Kra­ kowska 12, f. 435 Strona 256

Dom własny Romana Weindlinga przy ul. Biskupiej 4, fot. Mariusz Bembenek, 2020 rok Strona 257

Magazyn firmy Aleksandrowiczów przy ul. Kamiennej 8, fot. Mariusz Bembenek, 2010 rok Strona 259

Izydor Wcinrcb, 1935 rok;

ank,

Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/1032, s. 1177

Strona 260

Dom czynszowy przy al. Krasińskiego 7, fot. Mariusz Bembenek 2013 rok Strona 261

Józef Welzstein, 1931 rok; własność Hcnrego Wctzsteina Pieczątka Józefa Welzsteina, 1934 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Cho­ pina 4, f. 903

SPIS ILUSTRACJI

345

Strono 262

Józef Wctzstcin (piąty od lewej) wraz z Karolem Domańskim (czwarty od lewej) na budowie domu czynszowego w narożniku ul. Lenartowicza 17 i al. Słowackiego 14,1934 rok; własność Henrego Wetzstcina Strono 263

Dom czynszowy przy ul. Chopina 4, fot. Mariusz Bembenek, 2013 rok Strono 265

Saul Wexner 1933 rok; ank, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 29/218/1033, s. 1149 Pieczątka Saula Wexnera, 1928 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Grze­ górzecka 64, f. 296 Strono 266

Gimnazjum Mechaniczne Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej przy ul. Podbrzezie 3, fot. Mariusz Bembcnck, 2015 rok

•

Strono 267

•

Domy czynszowe przy ul. Sarego 22, 24, 26, fot. Mariusz Bembcnck, 2012 rok

Strona 269

•

Tobiasz Wexner, 1940 rok; ank, Akta poniemieckie, sygn. 29/1576/1, poz. 447 Pieczątka Tobiasza Wcxnera i Kazimierza Michalskiego, 1934 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miej­ skiego, sygn. 29/1410, ul. Zabłocie 33, f. 1009

Strono 270

Reklama Tobiasza Wexnera i Kazimierza Michalskiego; repr. z „Księga adresowa miasta Krakowa, województwa krakowskiego z informatorem miasta stołecznego Warszawy, województwa kieleckiego i śląskiego”, 1933-34, dział iv: Informator wojew. krakowskiego, s. 20 Strono 271

•

Aula Żydowskiego Domu Akademickiego przy ul. Przemyskiej 3,1928 rok; nac, sygn. I-N-3493-6

Strono 273

• •

Bernard Zimmermann, około 1925 rok; ank, Zbiór fotograficzny, sygn. 29/670/5224 Pieczątka Bernarda Zimmermanna, 1930 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. Podbrzezie 8, f. 68ia

Strono 274

•

Gimnazjum i szkoła rzemiosł Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej przy ul. Podbrzezie 8-10, fot. Mariusz Bembenek, 2010 rok

Strono 275

Budynek szkoły religijnej dla chłopców Cheder Iwri oraz Męskiego Gimnazjum Humanistycznego Tachkemoni przy ul. Miodowej 26, fot. Mariusz Bembenek, 2010 rok Strono 276

Karta tytułowa powieści Bernarda Zimmermanna, lata 30. xx wieku; własność Barbary Zbroi Strona 277

•

Karol Zimmerspitz, 1940 rok; Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, ankiety personalne osób skie­ rowanych do wysiedlenia z Krakowa, sygn. 218/34/260/36 Pieczątka Karola Zimmerspitza, 1932 rok; ank, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410, ul. św. Tomasza 2, f. 844

INDEKS OSOBOWY

Abramowicz Abram 33-34, 289, 333 Abramowicz Aron 261 Abramowicz Chaja (Anna) 261 Abramowicz Mojżesz 33 Abramowicz Pesla z d. Zylberberg 33 Aleksandrowicz Regina 258 Aleksandrowicz Wolf 258 Aleksandrowicz Zygmunt 26 Aleksandrowiczowie, rodzina 19, 61, 257, 259 Allweil Emil (Mendel) 17-18,34-36,41,153,289,333 Amster Izaak 107, 303 Apter Feigla z d. Dobrodziejska 36 Apter (Markus Wolf) Wilhelm 16-17,36,38,111,113, 141, 289, 333 Apter Jechiel 36 Araten Markus 244 Bachner Chaim 38 Bachner Leopold 10,19, 38, 40, 282, 290, 333 Bachner Schenidel z d. Fruchtandler 38 Bałaban Majer 306 Banach Maksymilian zob. Silberstein Maksymilian Bandurski Roman 35-36, 99,153, 333 Barbara, święta 57 Barucki Kazimierz 223 Baster Józef 214 Baster Władysław 63, 65 Batycki Wiktor 46,239 Bau Józef 180, 315 Bauer Ferdynand 159

Bauer Leopold 57 Baum Chana z d. Bóhm 41 Baum Kalman 41 Baum Samuel 17-18, 41-42, 290,333 Bedoire Fredric 7, 285 Begleiter Lazar 279 Bembenek Mariusz 10, 333-343,345-346 Bennett Annę 10, 321-322 Bereś Rudolf 306 Berger Łazarz 140,180 Bergman Eleonora 321 Beringer Wandalin 150 Bertig Irena z d. Lubowska, 19, 43-44, 290, 333 Bertig Maurycy 43, 290 Biborski Aleksander 19,101-102, 247, 282 Bieberstein Aleksander 180, 299, 313,315,321-323, Bieberstein Marek 222 Bierer Ignacy (Izaak) 18-19, 21,45-46, 217-218, 281,

291, 333 Bierer Scheidel z d. Lienkram 45 Bierer Wolf 45 Bigo Bronisław 42 Birkenfeld Bernard 18, 21, 26, 47-49,5°, 128, 201202, 291-292,334,342 Birkenfeld Chaim 47 Birkenfeld Chaja z d. Birnberg 47 Birnbaum Wolf 74 Blumenthal Artur 27-29 Bogdanowa Julia 296 Bogusz Robert 290, 323 Boratyński Czesław 117, 119-123, 126-127, 166-167,

238, 306, 338, 344 Borowik Aneta 301,309 Borzykowscy Ewa i Leizer 40 Brand Efrojm (Ferdynand) 51 Brand Helena 51 Brand Ignacy 51 Brand Rachela z d. Weber 51 Brand Samuel 51,334 Brenner Artur 18, 51-52 Brenner Lóbel (Leon) 51 Brenner Małka z d. Linzer 51

INDEKS OSOBOWY

347

Broniewski Alfred 197 Broniewski Tadeusz h. Tarnawa 126 Brzeziński Kazimierz 35,187 Buchner Akiwa 28-29 Bug Wilhelm 279 Bujak Franciszek 188 Bujas Tomasz 135 Burowski Michael 10 Burstin Maksymilian 18-20, 52-55, 57-58, 213, 231, 282, 293, 334 Burstin Amalia (Małka) z d. Drezel 52 Burstin Maurycy 52 Bursztyn Baruch 178 Burtan Stanisław 229, 231 Celter Zygmunt 279 Chmielewski Józef 58 Ciechanowski Stanisław 191,197 Cousin Ilona 10, 290 Czaplicki Stanisław 175-176 Dawidowicz Celina 59 Dawidowicz Dawid 59 Dawidowicz Debora z d. Leowinger 59 Dawidowicz Samuel (Stefan) 18, 59, 293, 334 Derczak Władysław 115 Długosz Tomasz 178 Domański Karol 262, 346 Dórre Zygmunt Karol 279 Dostał Antoni 34,165, 243 Drechsler Jakub 279 Drobniak, inżynier 99 Drozd Jarosław 296 Drucker, inżynier 26 Dumnicki Juliusz 121, 238,344 Dunin-Borkowski Wacław 181 Dunkelblau Henryk 262 Diintuch Alfred Józef 10,19, 28-29, 59-65, 74, 123, 127,137-138,155,161,166, 218, 239-240,274,277,282, 294,334 Diintuch Mojżesz (Maurycy) 59 Diintuch Sara (Salomea) z d. Gertler 59 Ehrenpreis Arnold 137 Ehrenpreisowie, rodzina 19

348

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Ehrlich Emanuel 241-242, 326 Ehrlich Gustaw 27, 29,101, 282 Eintracht Chana z d. Eliaser 66 Eintracht Juliusz 18-19, 26, 36, 66, 68, 100-101,141, 167, 281, 295, 335 Eintracht Nechemiasz 66 Eisen Berta 74 Eisen Jakub 74 Eisncr Michał 98 Ekielski Jan 199 Elsner Eleonora 128,178 Elsner Józef 128-129,178 Emilewiczowie, rodzina 121,127, 306 Epstein Tadeusz 26, 98-99,187, 301 Ertl Jan 113 Falter Brunon 137 Feiner Józef 29 Feldman (Feldmann) Dawid Józef 25-29,69-72,78 168, 295, 314,335 Feldman Adolf Jakub 69, 72 Feldman Freidel (Franciszka) z d. Waldberger 69, 72 Feldman Regina 73 Feldman Salomon (Stefan) 17, 69, 72-73, 296, 335 Feniger Dobę Rachel z d. Friedner 73 Feniger Leon 18-19, 21, 73, 261, 335 Feniger Naftali 73 Filipkiewicz Stanisław 49, 57-58, 80 Fingerhut Ewa z d. Lamensdorf 136 Fingerhut Herman 17, 25-27, 69,129,136 Fischer Ewa 10 Fischer Ferdynand 16-17, Fleischer Henryk i Michał 100 Folkmann Emeryk 166 Fraenkel (Fraenklowa) Maria 34,129-130,242,252255, 289, 325-326, 345 Fraenkel Flenryk 129, 242 Fraenklowie, rodzina 130 Franek Henryk 60, 239 Friedl Erwin 78 Friedmann H. 41 Friess Artur 17

Fuchs Eugenia 57 Fuchs Leon 57,178 Fuhrschmied Edward 74, 216 Fuhrschmicd Kamila z d. Nachner 74 Fuhrschmied Mojżesz (Maurycy) 74 Fuhrschmied Teme (Tonią, Antonina) zd. Saliterman 74 Galin Joram 10, 297 Galęzowski Józef 14, 44,188, 220, 257, 285,322,328 Gardę Adam (Abraham) 74-75, 222, 297,335 Gardę Adam 279 Gardę Beri 74 Gardę Sara Rywka z d. Lis 74 Gartenberg Wilhelm Wólko 279 Gartner E. 154 Gassner R. 278 Gawlik Zygmunt 42, 290 Gelber Moses 27-29 Gintel Chana Reszel (Róża) z d. Sperber 75 Gintel Gutman 75 Gintel Ludwik 10,18, 75-77, 297, 335 Glazer Bernard Albert 21, 69, 77-78, 287, 297, 335 Glazer Brucha (Bronisława) z d. Rosenfeld 77 Gliński Tadeusz 79 Goldberger Gintel Bruche z d. Vogelfrei 79 Goldberger Izydor 17-19, 74, 79-81, 170, 201, 281, 313, 335-336, 342 Goldberger Wolf 79 Goldfinger Leopold 111 Goldfinger Maurycy 111 Goldman Eleonora 97 Goldman Stanisław 97 Goldmanowie, rodzina 97 Goldwasser Aleksander 17 Goldwasser Amalia z d. Rothblum 82 Goldwasser Emil 84 Goldwasser Jakub 82 Goldwasser Karolina 224 Goldwasser Pinkus/Pinchas (Filip) 17, 82-84 298, 336 Góth Amon 87,180, 212, 222 Gottlieb Maurycy 70

Górowski Stanisław 302 Górski Ludwik zob. Kreisler Ludwik Edward Grażyński Michał 117 Gross Adolf 244 Gross Natan 331 GroBheim Karl 142 Grossowie, rodzina 87 Griinberg Cecylia 45, 73, 80 Griinberg Daniel Bernard 45, 291 Griinberg Dawid 45,73, 80 Griinberg Fromet z d. Brand 84-85 Griinberg Jakub 10,18, 26, 84-85, 298,336 Griinberg Leopold 45 Griinberg Mendel 84-85 Griinberg Roman 342 Griinberg Zygmunt 10, 18-19, 66,84-89,159, 180, 201, 281, 299,335-336,342 Griinbergowie, rodzina 45 Griinhut Dawid 59 Griinhut Róża (Ziuta) z d. Griinberg 10,85-86,88, 299,335-336 298Grunwald Kopel 129 Gutman Chana Ruchel (Ruchli) z d. Faust 89 Gutman Heinrich 84 Gutman Herman (Hirsch) 16-18,22,89-94,123,286, 300,336 299Gutman Ludwik (Lasar) 16-18, 34, 51, 79, 94-95> 273,336 Gutman Mojżesz 89, 91 Gutman Rosala z d. Schermann 94 Gutter Dawid 179 Guzikowski Michał 33,75, 215 Haber Alte Scheindel (Salomea) Beckmann z d. Pechner 96 Haber Beno Wilhelm 279 Haber Henryk Izydor 10,19,27-28,96-98,180,266, 301,336-337 300Haber Irena (z d. Goldman) 97 Haber Liii 10 Haber Richard William 10, 97-98,301 Haber Ryszard William, zob. Haber Richard William Haber Wolf Wilhelm 96

INDEKS OSOBOWY

349

Haberko Adam zob. Kreisler Adam Haberkowie, rodzina zob. Haberowie, rodzina Haberowie, rodzina 97-98, 300 Habert Franciszek 92 Halberstam Aron 10 Halbcrstam Chaim 66 Halberstam Estera 66 Halberstam Joachim 51,184-185, 316 Halberstamowie, rodzina 67 Hand Berta 100 Hand Chula z d. Grossman 98 Hand Erwin Kazimierz 100 Hand Karol Mieczysław 100 Hand Kaufmann 98 Hand Rudolf 16-19 66, 72, 79, 98-101,106,171,187, 203, 218, 257,301, 337 Harband Dawid Beer 101 Harband Isser 17-18, 27-29,101-103 Harband Riwke z d. Blaustein 101 Haubenstock Berta 140 Haubenstock Samuel 140 Hausner Aron (Adolf) 103 Hausner Róża z d. Gorlitzer 103 Hausner Zygfryd 17-18 103-104,136, 302, 337 Heim Ignacy 279 Herschtal Israel 17 Hertzka Eugeniusz 78 Herzl Teodor 71 Hilfstein Chaim 26, 210 Hirt Oser 154-156, 340 Hochberger Ignacy 279 Hochstim Stanisław 279 Hochwald Maurycy 27, 29, 266 Hoffman Ryszard 128 Hoffman Teodor 34, 203 Holzer Adolf 19, 26,133, 265 Holzerowie, rodzina 60, 282 Homolacs Karol 197 Hóniger 142 Hornik Józef 49-50, 291 Hroboni Kazimierz 189 Hujar 180

350

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Iglicki Stefan 74 Jakubowicz Franciszka 106 Jakubowicz Henryk (Fleinrych, Hersch) 17-19* 96, 104-106, 265-268, 282, 303, 329, 337 Jakubowicz Jerzy Wilhelm 106 Jakubowicz Małka z d. Szembek 104 Jakubowicz Wolf (Wilhelm) 104 Jandasek Józef 17, 20 Joachimsmann Salko 28 Jonkler Gitel (Gusta) Rachel z d. Schneider 106 Jonkler Meer 106 Jonkler Salomon 17-18,106-107, 240, 303, 337 Joselewicz Berek 155, 214, 272, 312, 321, 331 Cypres Józef Artur 279 Junk David V. 98 Juraszyński Janusz 121 Jurkiewicz Piotr 73 Kaczmarczyk Józef 57-58, 73 Kaczmarczyk Władysław 226 Kahane Chaim Szymon 145, 310 Kalfas Franciszek 57, 231 Kalinowski Szczepan zob. Oberleder Jozue Kalus Abraham 27 Kanarek Maurycy 26 Kannenberb Marian 100 Kannerowie, rodzina 87 Kaplicki Mieczysław 116-117,120, 305-306, 338 Karolczak Kazimierz 10 Kayser Joseph 142 Keiner Jan Edwin 279 Kelles-Kraus Bohdan 57-58 Kerner Abraham 279 Kiełbasiński Antoni 79 Kirschner Maksymilian/(Marcin/Marian Kuśnierz) 279 Kleinberger Gitla z d. Drobner 108 Kleinberger Ignacy 108 Kleinberger Władysław (Wolf) 16-18, 22, 36, 38, 108-110, 301, 303, 304, 309, 337 Klimaczak Władysław 115 Klipper Józef 60 Klusek Gottlieb 17, 20

Kopald Nachman 16,33,36,38 111-113,141,184,304,

337 Kopera Feliks 123 Kopold Nachman zob. Kopald Nachman Korab Rayska Józefa 130 Korab Rayski Teodor 130-131 Korn Karol 42, 48, 53-54. 85,133. 203, 237, 325 Kornhauser Salomon 279 Kotarba Ryszard 315 Kotoński Franciszek 177 Kowalski Zdzisław 172,174-175, 181 Kozłowski Piotr 165 Krajewska Stanisława 189 Krajewski Roman 189 Kramarski Alfred 158, 317 Kramarz Franciszek 152, 311 Krasnowolski Bogusław 10 Krauze Jan 182, 213 Krawczyński Marcin 206, 208 Kreisler Adam 10,124-125, 217, 307 Kreisler Edward Ludwik 10, 18-20, 60, 62, 65, 91, 114-126,155,170,179,182,190,217-219,238-240,281282, 287, 304-307, 338, 344 Kreisler Krystyna 125 Kreisler Ludwik (Leib) 114 Kreisler Michalina 125 Kreisler Olga (Sara) z d. Agatstein 114 Kreislerowie, rodzina 10,114,125, 306 Krell Olga 10, 294 Krochmal Abraham 27-28 Kronengold Jakub 60 Kronengoldowie, rodzina 19 Krug Stanisław 238, 344 Krupa Jan 125 Kryłowski Józef 243 Krzemiński Władysław zob. Wetzstein Władysław Krzyżanowski Kalikst 225 Krzyżanowski Wacław 35,174, 225 Kubiak (Chana) Anna 332 Kukuk Natan 26-29,102 Kulczyński Kazimierz 174-177, 179, 226, 229, 233, 238, 240

Kulka Herman 78 Kiinstlerowa Berta 220-221 Kuryłło Adam 115 Kusmer Edmund 18, 29,127-129,178, 307,338 Kusmer Pessel z d. Altmann 127 Kusmer Salomon 127 Kwaśniewski Mikołaj 239 Lachecka Ludmiła 10, 307 Lachecki Bartłomiej 10,125,190, 218,306-307,317318, 322 Lachnik K. 245 Laks Józef 49 Lamensdorf Alois 129,136 Lamensdorf Cecylia z d. Kreutler 129,136 Lamensdorf Ewa zob. Fingerhut Ewa z d. Lamen­ sdorf Lamensdorf Henryk (Heinrich Alois) 17,19, 21,51, 103, 106, 129-131, 133, 137,145, 206, 240, 245, 249, 281, 285. 338 Lamensdorf Herman zob. Lamensdorf Henryk (Heinrich Alois) Lamensdorf Stefan 17-18,129,136-137,169,308 Landa Ludwik 100 Landau Hirsch 113 Landau Jan 186 Landau Rafał 25-26 Landau Zygmunt 28 Landesdorfer Anna 65 Landesdorfer Jakub 65 Landsberger Lea z d. Mirisch 137 Landsberger Salomon 137 Landsberger Stefan 18-19, 60-65,137-138, 282, 294,

334, 338 Laner Salomon 279 Laufer Wolf 17,78 Lauterbach Maks 26 Lebenheim Łaja (Leonora) z d. Spira 138 Lebenheim Mayer (Max, Maksymilian, Marian) 138-139.145,309. 339 Lebenheim Samuel 138 Lednitzer Abraham 249 Lednitzer Chana 249

INDEKS OSOBOWY

351

Leib Chaja z d. Siegel 148 Leib Luks 148 Leibcrmann Brcina Horowitz 141 Lelito Ludwik 63, 66 Lelito Róża 63, 66 Lemler Ferdynand 224 Leo Juliusz 196 Leuchter Aszer 18,139-140,156, 309, 339 Leuchter Peretz 139 Leuchter Schmeidla z d. Wetzstein 139 Lewalska Maria 79 Lewalski Antoni 79 Lewicki Jan 225 Lewinger Leon 279 Lewkowicz Emil 279 Liban Bernard 154-155 Lieberman Abraham Izaak 140 Lieberman Jochwel z d. Goldstein 140 Lieberman Leon (Lipę) 140, 259, 281, 339 Liebermann Markus 16,141, 339 Liebermann Ozias Leib 141 Lieblich Anna 44 Liebling Cecylia z d. Weinsberger 142 Liebling Ferdynand (Feivel) 17-19, 21, 35, 70, 142146,150,159,162-164,166,184, 206, 309-310,339 Liebling Mojżesz 142 Lieblingowa Małgorzata 146, 310 Lilienthal Hugo 21,147-148, 311, 339 Lilienthal Jakub 147 Lilienthal Jetti z d. Ringer 147 Litwin Edward 42 Lods Marcel 264 Lówenkron Jakub Hirsch 17 Lubovski Gabriel 10 Lubowska Irena zob. Bertig Irena z. d Lubowska Lubowska Łajza z d. Zaks 43 Lubowski Wolf 43 Luftglas Osias Wilhelm 279 Luks Zygmunt (Selig) 16-17,78,141-142,148-150,339 Łojek Szczepan 70, 78 Łoza Stanisław 190,318 Maćkowski Tadeusz 75

352

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Maksymowicz Eugeniusz 203 Malinowski Aleksander 79 Manber Breindel z d. Reise 151 Manber Izrael 151 Manber Samuel Leib (Stanisław) 17,19, 40,151-153, 281, 339 Manberowa Maria z d. Glaser 152-153 Mandelbaum Ryszard (?) 125,190, 217 Manheim Moses 224 Mann Salomon 29 Marder Aron 279 Margulies Izydor 279 Markowicz Artur 84 Markus Witold 125,171, 217, 264 Matusiński Jacek 112, 251 Mączyński Franciszek 42, 48, 53-54, 85, 91, 203, 237-238,325 Mehl Anna 154 Mehl Antonina 139 Mehl Feliks 154 Mehl Fradla 156 Mehl Gustawa z d. Liban 154 Mehl Herman 156 Mehl Samuel 17-18,154-155, 312, 339'340 Mehl Stanisław zob. Mehl Szulem Mehl Szulem (Schulem, Stanisław) 18-19,139,156157, 281, 312, 340 Meir R. 261, 329 Menasche Berta Bajla z d. Seller 157 Menasche Herman (Flerszl) 157 Menasche Ignacy 17 Menasche Karol 18,157-158, 340 Menasche Ludwik 29 Menasche O. 276, 332 Merenda Józef 45, 221-222 Methl Izrael (Izydor) 278 Michalski Kazimierz 270-272, 330, 346 Minczewska-Przeczek Anna 10 Minder Aron (?) 26 Minkiewicz Władysław 115 Mirisch Salo 49 Mirisch Stanisława 49

Misky Ludwik 201 Młynarski Jacek 10, 290 Mond Bernard 266 Montag Mojżesz 50, 292 Morgenbesser Emanuel 80,158-159, 313,340 Morgenbesser Fani z d. Gutman 159 Morgenbesser Feigel z d. Wein 158 Morgenbesser Hersz (Herman) 159 Morgenbesser Izrael 158 Morgenbesser Leon (Leopold) 160 Morgenbesser Rudolf 18,159-160, 340 Moscheni Adam 172-176,181, 315 Mund (?) Benedykt 219 Munk Ludwik 206, 208, 320 Munnich Stanisław 202,319 Miinzer Henryk 49, 311 Nebenzahl Estera (Erna) Neche z d. Wachtel 160 Nebenzahl Lasar (Łazarz) 160 Nebenzahl Samuel 18, 69, 104, 159-161, 198, 219, 261, 340 Nelken Regina 180, 315 Neufeld Dawid 279 Niesielska Liliana 322 Niesielski Tadeusz 218, 322 Niewiadomski Gabriel 191 Nord Herman 279 Nowak Stanisław 148 Nowakowski Wacław 117,126,128,174, 226, 268 Nowicki Zygmunt 115,118, 203 Nussbaum Abraham 26 Oberlander Jozue zob. Oberleder Jozue Oberleder Franciszka 145 Oberleder Jozue (Kalinowski Szczepan) 17,18, 22, 75, 85,136,145,147,158,162-164, 340 Oberleder Means 162 Oberleder Rachela z d. Salzberg 162 Oborski Eugeniusz 35, 41 Ochniak-Dudek Klementyna 289,310 Odrzywolski Zbigniew 19,34,42,171,201,262,264,282 Osiek Samuel (Meilech) 18,19,166-167, 340 Osiek Sara z d. Zimerman 166 Osiek Scholem 166

Ostafin Zygmunt 145 Ostrowscy, rodzina 126 Palterer Ignacy 279 Pawlikowski Antoni 141,345 Pelcak Petr 8 Perlberger Rubin 97 Peroś Jan 95 Peroś Józef 213 Perret Augustę 122 Petrykiewicz Halina zob. Kreisler Krystyna Petrykiewicz Janina z d. Iwaśko zob. Kreisler Micha­ lina Piątkowski Józef, architekt 127-128 Piątkowski Józef, major Wojska Polskiego 177 Pilatowicz Jerzy 29 Piłsudski Józef 123, 280 Piwowarczyk Stefan 157, 231, 324 Plebańczyk Marian 278 Pogany Wojciech 73,128 Pokutyński Józef 42,79, 90-91,129,142,147, 241 Potocki Adam 19, 62, 63 Potocki Adam Józef 62 Prokesz (Prokesch) Izaak Dawid 167 Prokesz (Prokesch) Zygmunt (Joachim) 18,19, 69, 136-137,140,158,167-170,198, 240 340 Prokesz Hanna Reisel (Rosa) z d. Petzenbaum 167 Prost Juliusz 28 Pryliński Tomasz 130 Przeorski Tadeusz 196 Ptaszycki Tadeusz 234 Puget Ludwik 122 Purchla Jacek 10,17, 57,138,187, 243, 265 Rabinowicz Szlama Henoch 38 Rabiowie Róża (Rozalia) i Jakub 105,303 Radwański Ryszard 43 Ramz Jan 125 Ramz Wiktoria 125 Rappaport Chaim Kohn 170 Rappaport Maurycy (Mozes) 19,170-171,282,340-341 Rappaport Pessel z d. Damaszek 170 Raschdorf Juliusz 142 Ratz Efroim 224

INDEKS OSOBOWY

353

Rawski Edward 219 Rcck Hcrsch Wolf 279 Redcr Aleksander 86 Reder Dawid 279 Reich Izreal 74 Reiner Rozalia 200 Reiniger Juliusz 142 Reiss Henryk 97-98,125, 217-218, 300-301, 307, 322 Reiss Lusia (Lucja) 218 Reiter (Reiterówna) Diana 18-20,27,29,128,172-181, 222, 282, 3i4-3i5> 341 Reiter Abraham (Adolf) 172 Reiter Zofia z d. Heimberg 172 Reiter-Silbershlag Bronisława 179 Richter Józef 279 Richtmann Karol 52-53,127 Riegelhaupt Herman 98-99,187, 301 Ritterman Beri 181 Ritterman Estera Reizel z d. Enoch 181 Ritterman Henryk (Chaim) 17-18, 22,181-184, 213,

215, 316,341 Ritterman Salomon 244 Rock Josef 184 Rock Łazarz (Lasar) 51,184-186, 253,316, 341 Rock Rachel (Ruchel) z d. Klenman 184 Rockowa Róża 317 Rolle Karol 20,116-117,195, 203, 282 Ronka Eugeniusz 19,145 Rosę Jan 59 Rosenberg Salomon 279 Rosengarten Albrecht 245 Rosenzweig Leopold 266 Rosshandler Henryk 279 Rost Emanuel 187 Rothhirsch (Rolecki) Zygmunt Jerzy 17,21,75,187188, 341 Rothhirsch Adela z d. Wald 187 Rothhirsch Dawid 187 Rothhirsch Zofia z d. Bujak 188 Rottenberg Marian (Meilech) 27, 28 Rottenberger Marian zob. Rottenberger Marian (Meilech)

354

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Rottersmann Adolf 18,189, 341 Rottersmann Antonina z d. Topper 189 Rottersmann Isracl 189 Róg Rafał 190 Rychlewski Włodzimierz 238, 344 Rzepecki Mieczysław 225 Rzymkowski Jan 203 Sandhaus Ida z d. Simenauer 189 Sandhaus Salomon 189-190 Sandhaus Zygmunt 19,125,189-190, 217, 264, 341 Sapak Jan 8 Sarę Daniela z d. Kleinberger 190 Sarę Józef 22, 91,178,190-197, 281, 341-342 Sarę Leon 178 Sarę Salomon 190 Sarę Szymon 190 Sawicka Jadwiga 146 Sawka Adam zob. Kreisler Adam Scharf K. (?) 27 Schenker Dawid 164 Schenker Ferdynand 164 Scheuer Dawid 164 Scheuer Józef 164 Scheuer Samuel 164 Schinagl Raul 29 Schindler Oskar 205, 278 Schitzerowa Ludwika z d. Torbę 245 Schmeidler (Schmeidlerówna) Rela 18-19, 44,162, 169,197-199, 240, 342 Schmeidler Ascher Benem 197 Schmeidler Chaja (Helena) z d. Mandelbaum 197 Schmidt Bolesław 121,127 Schneider Hans 89 Schónberg Abraham 199 Schónberg Alicja 200 Schónberg Bluma z d. Pinkusfeld 199 Schónberg Edmund 10, 26,199-200, 226, 342 Schónberg Eugenia z d. Melcer 200 Schónberg Helena z d. Reiner 200 Schónbergowie, rodzina 200 Schuhmayer F. 187 Schulwolf Czarna 224

Schussler Karol 187 Schwannenfeld Leon 78 Sedelmeier 142 Seiden Beno 26 Seifert Franciszek 66 Selinger Aron 86, 221 Selinger Lea 86 Selingerowie, rodzina 86 Silberbach Roman 27-28 Silberbach Wilhelm 279 Silbcrberg Teodor 101-103 Silberstein Elza z d. Heuman 202 Silberstein Henryk 202 Silberstein Jakub 18, 49-50, 73, 128, 200-203, 205,

319,334.342 Silberstein Jerzy Józef 202-203, 342 Silberstein Keila Eidel z d. Frommer 200, 203 Silberstein Maksymilian 18, 49, 20, 128, 200, 202205, 282, 287, 319-320, 342 Silberstein Maurycy 129 Silberstein Sara z d. Banach 205 Silberstein Uscher 200, 203 Singer Aron Samuel 17-19,21,73,165,201,203,206, 208, 320, 342 Singer Jan 208 Singer Józef 206 Singer Lea z d. Glasscheib 206 Siódmak Adolf (Abraham) 17-19, 21, 43, 75, 84, 91, 138,182,184,189, 209-214, 259, 270, 273,321,343 Siódmak Jerzy 209 Siódmak Lóbel (Leon) 209 Siódmak Sprynce Cerel z d. Rapaport 209 Skawiński Edward 106,165, 303 Skotnicki Aleksander B. 342 Skowron Franciszek 20, 250, 327 Sonnenstrahl Leon 215-216,343 Sonnenstrahl Mariem (Mina) z d. Rager 216 Sonnenstrahl Samuel 216 Sperber Zymunt 225 Sperling Józef 29 Spira (Spyra) Jakub Jan 10,18, 27,124-125,162,190, 216-218, 321-322, 343

Spira (Spyra) Karol 125, 217 Spira [Spyra] Jocl Natan 216 Spira [Spyra] Schcindcl z d. Weinberger 216 Spira Ernest 51 Spohn Ferdynand 92 Spyt Stanisław 234,325 Stachcrski Antoni 138 Stachurski Romuald 35 Stadnicki Roman 117,126, 273 Stamberger Markus 279 Stankiewicz Jan Andrzej 152,311 Stein Paul 279 Stendig (Berger) Jakub 10, 18, 25-26, 75, 180-181, 219-222, 315, 321-323, 343 Stendig Anczyl 219 Stendig Felicja 220-221 Stendig Małka z d. Singer 219 Stendig-Lindberg Gertruda 10 Stern Izydor 279 Stieglitz Izydor 279 Stiel Cypora z d. Schiffer 223 Stiel Kalman 223 Stiel Maurycy (Mojżesz) 10,19,38, 40-41,222-224,

282, 323, 343 Stielowa Miriam 223 Stilman (Stilmann) Henryk 28 Stobiecki Jan 235 Stock Izrael 279 Strojek Stefan 20, 227, 229, 236 Strudzik Ludwik 66, 85 Struszkiewicz Jerzy 19-20, 54-55.57-58,85,199.225, 259, 282, 293,334 Stryjeński Tadeusz 42,48,53-54.85.203,237-238,325 Styczeń Wanda 8, 307 Styrna Natasza 40, 290, 298 Sylwin Anatol, zob. Silberstein Jerzy Józef Syrkin-Biensteinowa 210 Sysak Jan zob. Spira (Spyra) Jakub Jan Syska Stanisław 231, 233 Szeliga Zygmunt 34 Szprung Jakub 54 Szufa Zygmunt 215

INDEKS OSOBOWY

355

Szulwolf (Schulwolf) Sclig 224, 344 Szybisty Tomasz 10 Szymański Marian 105 Szyszko-Bohusz Adolf 44, 57-58,105-106,120,174, 177,199, 217, 225-226, 233, 305,323 Swiszczowski Stefan 103 Tadanier Abraham (Adolf) Isaak 224 Tadanier Fryderyk 18-21, 57-58, 200, 224-227, 229, 231, 233-234, 282, 285, 287, 323-325, 344 Tadanier Józefa Elwira z d. Krzepkowska 233 Tadanier Pcpa (Paulina) z d. Mayer (Mager) 224 Talowski Teodor 108 Tanzer Maksymilian 178 Taub Berta (Brandel) z d. Blassberg 236 Taub Józef 18, 29, 62, 65,123,127, 236-240,325, 344 Taub Leon 236 Taubenschlag Adolf 151 Taubenschlag Laura 151 Tenenbaum Szymon Majer 279 Tennenbaum Leib 240 Tennenbaum Łazarz (Lasar) 168-170,198,240-241,

344 Tennenbaum Pessla z d. Mannę 240 Than (?) Filip 219 Thon Ozjasz 275 Tigner Mordecha (Markus) 80-81, 335 Tislowitz Chaim 241 Tislowitz Ester Chwula z d. Rosenstock 241 Tislowitz Henryk 164 Tislowitz Ignacy (Izaak Henoch) 17-19,22,189,241243> 326, 344 Tislowitz Izaak Henoch zob. Tislowitz Ignacy Tlachna Maurycy 78,187 Torbę Benjamin 16-18, 129, 158, 243-245, 281, 344345 Torbę Bluma Gintel z d. Hoffman 243 Torbę Flora 245 Torbę Róża 245 Torbę Salomon 243 Treter Bogdan 91 Troegl, esesman 200 Tumilewicz Joanna 10

356

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Turek Franciszek 94, 336 Udcrski Edward 33, 217-218 Ułam Michał 20, 75, 250-251, 287, 327, 345 Ulejski Stanisław 53 Wachter Otto 179 Wahla Ivan 8 Waldman Emil 29 Waldman Maurycy 164, 244 Wallach Abraham 96 Wallach Erna 96 Wander Albert 217-218, 233, 236 Wandzilak Maciej 10, 336 Wandzilak Łukasz 10 Warczewski Władysław 165 Warhaftig Myra 7, 285 Wasserberger Herman 61 Wasserberger Ludwik 60,137 Wasserberger Maksymilian 60,137 Wasserbergerowa Amalia 61, 146 Wasserbergerowie, rodzina 19, 282 Wassertheil Alicja 10, 319 Wayss G. A. 237 Weber Jakub 307 Weber Jerzy 74 Weiberger Józef 36 Weichert Michał 222, 323 Weinberger Ester z d. Kalischer (Kaliszer) 251 Weinberger Karol 279 Weinberger Markus Feiwl 251 Weindling Debora z d. Engelberg 257 Weindling Eleonora z. d Aleksandrowicz 328 Weindling Markus Hirsz 257 Weindling Roman (Abraham) 17-20, 69, 214, 255-

259. 287,328-329, 345 Weinfeld Ozjasz 168-169 Weingriin Józef 27, 29 Wcinheber Maurycy 27, 29 Weinreb Aron 261 Weinreb Chaja (Anna) z d. Abramowicz 261 Weinreb Izydor 73-74,161, 259-261, 329, 345 Weintraub recte Deklade Tadeusz 279 Weissbliith Stanisław 279

Wentzl Ignacy 191,197 Wesely Franciszek 97 Wetzstein Aurelia (Rela) z d. Dunkclblau 262 Wetzstein Hendla z d. Blatt 262 Wetzstein Henry 10, 329, 345-346 Wetzstein Józef 10, 18-19, 21, 28, 190, 217, 261-264, 282,329,345-346 Wetzstein Szymon 262 Wetzstein Władysław 264 Wexner (Weksler) Tobiasz 17-18,22, 25-26, 29, 201, 212-213, 215, 265, 268-272, 330, 346 Wexner Feigla z d. Morgenbesser 265, 268 Wexner Lipę 264, 268 Wexner Saul (Paul) 18-19, 27-28, 60, 96,106, 264268, 282, 303, 329, 346 Weyndling Walter 258, 287,328 Wierzbiccy, rodzina 125 Wierzbicka Anna 125 Wierzbicki Michał 125-126, 307 Wierzchowski Witold 231, 233-234, 238,324,344 Wiesenberger Ignacy 164 Wilczyński Józef 158 Wilczyński Kazimierz 85, 201 Wilczyński Wincenty 226 Wilczyński Władysław 66 Wiliński Feliks 55 Wilk Józef 73 Willer Bernard 29 Willer Maksymilian 198-199 Winiarz Tadeusz 238 Wirtz Leopold 33 Wohl A. (Artur?) 26 Wohl Artur (?) 26, 265-266 Wohlfeiler Henryk 180-181,316 Wojtyczko Ludwik 73, 79-80 Wolf Maksymilian 238, 344 Wolska Maria zob. Schmeidler (Schmeidlerówna) Rela Wołczyński Ignacy 52 Woźnicowa Józefa 137 Wróbel Tadeusz 57, 58 Zajdzikowska Jadwiga 177

Zakrzewski Michał 231, 236 Zaks Bernard 43 Zarzecki Janusz 231 Zawiejski Jan 17, 250, 286, 308 Zbroja Barbara 333, 337-338, 341-342. 344-346 Zchnwirth Simon (Szymon) 76 Zgórniak Marek 285 Zieleniewski Ludwik 33, 237 Zieliński Kazimierz 73, 78 Zieliński Zygmunt 188 Zimmenstark Arnold 27 Zimmermann Bernard (Beri) 20,25-26,60,64,72, 136,166, 272-277, 287,331-332.346 Zimmermann Hensche (Chana) z d. Manderer 272 Zimmermann Moses 272 Zimmerspitz Karol 278, 331,346 Zimmerspitz Schabse (Szymon) 278 Zimmerspitzm Beila (Berta) z d. Lustgarten 278 Zimmet Witold 180, 279 Zlatkes Bernard 25 Zucker Chaim Berek 244 Zuckermann Mojżesz 223 Zydroń Stanisław 218 Żuławski Józef 206

INDEKS ADRESÓW

Abrahama, ulica nr 21 [leżalnia Towarzystwa Zdrowia Ludności Żydowskiej] 146-147 Ariańska, ulica nr 5 111 nr 8 128, 202, 205 nr 15 111 nr 17 111 Asnyka, ulica nr 10 124, 188, 218 nr 12 188 Augustiańska, ulica nr 1 [narożnik z ul. Dietla 31] 246, 249 nr 3 165 nr 4 164 nr 5 [narożnik z ul. Paulińską 32] 135 nr 6 [narożnik z ul. Rabina Meiselsa 2] 95 nr 10 216 nr 14 96 nr 18 88 Axentowicza, plac nr 5 208 Bałuckiego, ulica nr 27 46 nr 35 169-170, 240 Bandurskicgo, ulica nr 30 153 nr 3oa 153 nr 32 151,153

nr 44 36 nr 46 36 nr 52 153 nr 56 153 nr 66 153 Barakowa, ulica bez nr. [barak dla bezdomnych] 204 Barska, ulica nr 6 [narożnik z ul. Powroźniczą 6] 250 nr 15 95 Basztowa, ulica nr 10 35 nr 13-15 [narożnik z Rynkiem Kleparskim 2/4] 56,

57. 58 nr 17 234 nr 22 197 Batorego, ulica nr 3 58 nr 5 258 nr 9 [narożnik z ul. Sobieskiego 2] 65 nr 11152 nr 153 152 nr 19 171 Bawół, plac nr 3 113 nr 11 [narożnik z ul. Józefa 33] 187 Beliny-Prażmowskiego, aleja nr 20 266-267 nr 26a 153

INDEKS ADRESÓW

359

nr 28 177,181 nr 32 161 nr 55 153 nr 62 233, 236 nr 67 233, 236 Beniowskiego, ulica nr 25 264 Berka Josclewicza, ulica nr 1 [narożnik z ul. Brzozową 12] 249 nr 3 248 nr 4 247 nr 9 244, 248 nr 10 [narożnik z ul. św. Sebastiana 36] 184,252,255 nr 11 248 nr 13 [narożnik z ul. Starowiślną 47] 113 nr 20 247 nr 24 [narożnik z ul. Starowiślną 40J 245 nr 26 270 nr 28 165 [Auto-Garage Stop] Bernardyńska, ulica nr 10/11 135 Biernackiego, ulica nr 3 88 nr 6 65 nr 8 65 nr 153 215 Biskupia, ulica nr 4 256, 258-259 nr 11 [narożnik z ul. Fenna Sereno 2] 229, 236 nr 14 171 Blachnickiego, ulica nr 1127 Blich, ulica nr 5 135 Bobrowskiego, ulica 27/29/31 204-205 Bocheńska, ulica nr 3 133,136 nr 7 244, 249 Bogusławskiego, ulica nr 4 113

360

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Bohaterów Getta, plac nr 3 88,159 bez nr [dworzec autobusowy] 213, 215 Bonerowska, ulica nr 6 134 nr 7/9 134 nr 8 134 nr 10 134 nr 12 134 nr 14 134 Bonifraterska, ulica nr 3 113 Borelowskiego-Lelcwela, ulica nr 4 74 nr 5 107 nr 12 40 Borowickiej, ulica nr 7 244. 249 nr 9 [narożnik z ul. Lubomirskiego 51] 249 Bosacka, ulica nr 6 [drukarnia kolejowa] 91 Botaniczna, ulica nr 3 191,197 nr 8 74 Bożego Ciała, ulica nr 5 [narożnik z ul. Miodową 9] 110 nr 13 [narożnik z ul. Rabina Meiselsa 18] 107,112-113 nr 15 [narożnik z ul. Rabina Meiselsa 13] 165 nr 16 [narożnik z ul. Rabina Meiselsa 20] 165 Bożego Miłosierdzia, ulica nr 6 [narożnik z ul. Felicjanek 4] 165 Bracka, ulica nr 6 147 nr 7 265 Bronowicka, ulica nr 29 162 Brzozowa, ulica nr 2 [narożnik z ul. Dietla 69] 150 nr 3/5 [narożnik z ul. Podbrzezie 12; Żydowskie Towarzystwo Szkoły Ludowej i Średniej] 133,136 nr 6 133-135 nr 11135

nr 12 [narożnik z ul. Berka Joselewicza i] 249 nr 13 135 nr 15 135 nr 14 244, 248 nr 16 244, 247 nr 17 [narożnik z ul. Miodową 28a] 165 Bujwida, ulica nr 1 [narożnik z ul. św. Łazarza 8] 160, 217-218 nr 3 41 nr 4 69 nr 6 68 nr 7 68 nr 8 68 nr 9 215 nr 10 184 nr 11 68 Chłopickicgo, ulica nr 3 215 nr 5 214 nr 16 214 Chmielowskiego, ulica nr 6 [Żydowski Dom Starców] 124, 217, 219, 221 Chocimska, ulica nr 3 141 nr 9 140 Chopina, ulica nr 1 [narożnik z ul. Józefitów 25] 264 nr 2 [narożnik z ul. Szymanowskiego 1] 268 nr 3 167 nr 4 262-264 nr 5 227, 235 nr 6 153 nr 8 151,153 nr 12 82 nr 14 89 nr 16 215 nr 17 87 nr 18 214, 259 nr 233 [narożnik z ul. Konarskiego 16] 215 nr 25 266, 268 nr 27 266, 268 nr 29 266, 268

nr 31 266, 268 Cieszyńska, ulica nr 4 74 nr 20 [narożnik z ul. Wrocławską 123 i ul. Śląską 20] 140-141 Cybulskiego, ulica nr 1 [narożnik z ul. Garncarską 7] 239 nr 3/5 240 nr 8 153 nr 12 266, 268 Cystersów, ulica nr 16 184 Czapskich, ulica nr 3 38 Czarneckiego, ulica nr 3 145 Czarnowiejska, ulica nr 1151 nr 22a 189 nr 48 157 nr 5ob 68 nr 70 99,182, 224, 238, 270, 272 Czeladnicza, ulica nr 3 177,181 Czysta, ulica nr 16 248 nr 18 99 Dajwór, ulica nr 3 34 nr 19 169 nr 23 247 nr 27 205 Dembowskiego, aleja nr 8 242-243 nr 10 242-243 Dietla, ulica nr 1 [narożnik z ul. św. Stanisława 2] 135 nr 3 135 nr 5 [narożnik z ul. Kordeckiego i| 135 nr 7 [narożnik z ul. Kordeckiego 2] 135 nr 9 249 nr 11 249

INDEKS ADRESÓW

361

nr 13 [narożnik z ul. Orzeszkowej 1] 95 nr 15 [narożnik z ul. Orzeszkowej 2] 244, 249 nr 17 249 nr 21135 nr 25 144,147 nr 27 144,147 nr 29 150 nr 31 [narożnik z ul. Augustiańską 2] 246, 249 nr 32 169 nr 36 248 nr 55 101 nr 59 150 nr 64 [Dom Sierot Żydowskich) 185-187 nr 66 141 nr 69 [narożnik z ul. Brzozową 2] 150 nr 75 [narożnik z ul. św. Sebastiana 25 247 nr 76 [narożnik z ul. Starowiślna 27] 113 nr 77 [narożnik z ul. św. Sebastiana 26] 169, 240 nr 78 [narożnik z ul. Starowiślną 22] 161, 261 nr 79 113 nr 83 113 nr 91113 nr 97 [narożnik z ul. Wrzesińską 1] 248 nr 99 [narożnik z ul. Wrzesińską 2] 249 nr 105 113 nr 107 134 bez nr. [Żydowski Klub Sportowy Makkabi] 137 bez nr. [Wystawa Metalowa] 144,146 bez nr. [pomnik Berka Joselewicza] 155, 214, 272 Długa, ulica nr 11 247 nr 18 247 nr 23 49-50,128 nr 31 [narożnik z ul. Pędzichów 2) 130-132,135 nr 32 111 nr 34 111 nr 82-88 206, 208 nr 86 88 nr 88 [narożnik z al. Słowackiego 45] 39-41 Dojazdowa, ulica nr 1 [narożnik z ul. Kościuszki 50] 88 nr 5 107

362

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

Dunajewskiego, ulica nr 6 129-130 Dunin-Wąsowicza, ulica nr 2 [narożnik z al. Krasińskiego 32] 100-101 nr 4 72 nr 9 162, 198 nr 11 65 Dwernickiego, ulica

nr 4 255 nr 6 72 Emaus, ulica nr 14 [narożnik z ul. Jaxy Gryfity 8] 82 Estery, ulica nr 6 95-96,113 Fałata, ulica nr 6 [narożnik z ul. Prusa 31) 100-101 bez nr. [narożnik z ul. Prusa; projekt Miejskiego Domu Wycieczkowego] 118,126 Feldmana, ulica nr 2 [narożnik z ul. Kremerowską 15] 166-167 nr 4 60, 65 Felicjanek, ulica nr 4 [narożnik z ul. Bożego Miłosierdzia 6] 165 nr 16 147 Fcnna Sereno, ulica nr 2 [narożnik z ul. Biskupią 11] 229, 231, 236 nr 3 179, 238, 240 nr 5 76-77 nr 6 61, 65, 258 nr 8 236 nr 16 [narożnik z ul. Krowoderską 6] 171 Filarecka, ulica nr 2 [narożnik z ul. Senatorską 7] 235 nr 2a 235 nr 16 [narożnik z ul. Salwatorską la] 152-153 nr 18 157 nr 19 157 Floriańska, ulica nr 15 [narożnik z ul. św. Tomasza 21] 223 nr 18 [narożnik z ul. św. Marka 18] 238-239 nr 39 103 nr 49 272

Fricdleina, ulica nr i [narożnik z ul. Wrocławską 9] 147 nr 5 140 nr lob 141 nr 14 154, 156 nr 30 107 nr 32 107 Garbarska, ulica nr 6 244, 247 nr 8 244, 247

nr 10 244, 247 nr 12 258-259 Garczyńskicgo, ulica nr 15 40 Garncarska, ulica nr 3 64, 74 nr 7 [narożnik z ul. Cybulskiego 1] 239 nr 16 166 nr 21266,268 Gazowa, ulica nr 13 249 gazownia miejska 99,127,187

Gołębia, ulica nr 13 191 Grabowskiego, ulica nr 2 [narożnik z ul. Karmelicką 50] 247 nr 3 248 nr 9-93 135 Grodzka, ulica nr 2 198 nr 25 84 nr 28/30 80-81 Grottgera, aleja nr 1 [narożnik z al. Słowackiego 24] 60-61, 65 nr 8 [narożnik z ul. Sienkiewicza 27] 55, 58 nr 30 171 nr 32 [narożnik z ul. Kujawską 23] 171 nr 323 [narożnik z ul. Kujawską 26] 40 Grzegórzecka, ulica nr 16 191,193, 197 nr 20 [narożnik z ul. Śniadeckich 18] 55, 58 nr 343 215

nr 43 97 nr 51157 nr 64 148, 265, 267, 278

Halicka, ulica nr 7 [narożnik z ul. Rzeszowską 8] 68 nr 8 [narożnik z ul. Rzeszowską 7] 157,167 nr 18 [narożnik z ul. św. Wawrzyńca 40] 90 Hofmana, ulica nr 20 270, 272 Ingardena, ulica bez nr. [projekt Zakładów Anatomii Porównaw­ czej, Psychogenetyki oraz Zoologii uj] 175-176 Inwalidów, plac nr 3 [narożnik z ul. Lea 1] 49-50 nr 7-8 [narożnik al. Słowackiego 2-za i ul. Sienkie­ wicza 1] 227, 229, 235

Jabłonowskich, ulica nr 5 244, 247 nr 6244, 247

Jagiellońska, ulica nr 1 [sklep Elektrowni Miejskiej] 123,127 Jakuba, ulica nr 10 133 nr 19 95-96 nr 23 168-169

Jaxy Gryfity, ulica nr 2 [narożnik z ul. Królowej Jadwigi 19] 82 nr 4 82 nr 6 80, 82 nr 9 [narożnik z ul. Emaus 14) 82

Jerozolimska, ulica nr 14 [nony cmentarz żydowski) 84,182,195, 210211, 214, 222, 253, 273

Jontkowa Górka, ulica bez nr. [projekt willi Róży i Ludwika Lelitów] 63,66

Józefa, ulica nr 6 150 nr 33 [narożnik z pl. Bawół 11] 186-187 nr 42 185-186

Józefińska, ulica nr za 217-218 nr 3452

INDEKS ADRESÓW

363

Józefitów7, ulica nr i [narożnik z ul. Kazimierza Wielkiego 16] 88 nr 2 [narożnik z ul. Kazimierza Wielkiego 6] 88,161 nr 3 68 nr 4 184 nr 5 88 nr 6 81 nr 7 88 nr 10 57, 58 nr 11 [narożnik z ul. Królewską 7] 268 nr 12 [narożnik z ul. Królewską 5] 250 nr 13 [narożnik z ul. Królewską 8] 68 nr 15 268 nr 16 100-101 nr 17 68 nr 193 167 nr 196 268 nr 20 [narożnik z ul. Lea 53] 64,137 nr 23 104 nr 25 [narożnik z ul. Chopina 1] 264 Kalwaryjska, ulica nr 3 150 nr 6 65 nr 76 95 Kamienna, ulica nr 8 [magazyn przedsiębiorstwa Aleksandrowi­ czów’] 257-259 bez nr. [dworzec towarowy] 90 Karłowicza, ulica nr 1 [narożnik z ul. Szymanowskiego 3] 264 nr 8a 89 nr 8b 89 nr 9 47 nr 11 47 nr 13 220, 222 Karmelicka, ulica nr 4-6 [narożnik z ul. Krupniczą 1] 231, 236 nr 21 [atelier fotograficzne Edwarda Pierzchalskiego] 247 nr 39 250 nr 453 102-103 nr 48 247

364

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

nr 50 [narożnik z ul. Grabowskiego 2] 247 nr 56 249 nr 58 76-77 nr 60 76-77 Kasprowicza, ulica nr 10 169 nr 11 184 nr 13 153 Kazimierza Wielkiego, ulica nr 6 [narożnik z ul. Józefitów 2) 161 nr 16 [narożnik z ul. Józefitów 1] 88 nr 40/403 236 nr 543 159 nr 54b [narożnik z ul. Urzędniczą 59] 141 nr 58 81 Kielecka, ulica nr 28/30 277 Kobierzyńska, ulica nr 2 [Ludwinowska Fabryka Cegieł] 155 Kolberga, ulica nr 1 [narożnik z ul. Krowoderską 6ia] 64, 161 nr 3 64 nr 4 262, 264 nr 5 68 nr 6 153 nr 8 162 nr 10 86, 89 nr 11 65 nr 12 88 nr 13 162 nr 16 [narożnik z ul. Żuławskiego 8] 45-46 nr 17 80, 82 Koletek, ulica nr 1 248, 255 nr 3 248 nr 5 248 nr 7 135 nr 11 187 nr 21 [narożnik z ul. Smoczą 10] 253, 255 Kołłątaja, ulica nr 2-4 [narożnik z ul. Blich 5) 135 nr 3 96

nr 5 135 nr 10 249 nr 11 [narożnik z ul. św. Łazarza 1] 134 nr 12 134 nr 14 134 Komorowskiego, ulica nr 4 43 nr 9 220, 222 Konarskiego, ulica nr 5 151, 153 nr 13 250 nr 16 [narożnik z ul. Chopina 233] 215 nr 35 277 nr 38 [narożnik z ul. Lea 11] 68 nr 42 80, 81 nr 48 266, 268 nr 50 268 nr 52 266, 268 Konopnickiej, ulica nr 90 156 Kopernika, ulica nr 5 175-176, 181 nr 6 182-183,184 nr 15 191, 197 nr 23 55, 58 nr 25 54-55, 58,176,181 nr 27 175 nr 38 191 nr 40 191,197 nr 48 191,197 bez nr. [narożnik z ul. Westerplatte i ul. Zyblikiewicza; projekt Muzeum Narodowego] 120 Kordeckiego, ulica nr 1 [narożnik z ul. Dietla 5] 135 nr 2 135 nr 3 147 nr 4 135 nr 5 147 nr 6 169 nr 7 170 nr 8 169 nr 9 170

nr 10 169 Kossaka, plac nr 1 [narożnik z ul. Zwierzyniecką 31] 60, 64,137 nr 2 139,156 nr 3 [narożnik z ul. Morawskiego 2] 48-50 Kościelna, ulica nr 5 215 Kościuszki, ulica nr 1 [narożnik z al. Krasińskiego 4] 86, 88 nr 28 52 nr 30 45-46 nr 32 64,182 nr 45 157 nr 50 [narożnik z ul. Dojazdową 1] 88 nr 523 43, 202 nr 52b 43 nr 58 82 Krakowska, ulica nr 7 [narożnik z ul. Rabina Meiselsa 10] 135 nr 10 247 nr 12 150 nr 21 88 nr 23 249 nr 24 223 nr 26 45, 47 nr 30 249 nr 32 165 nr 36 165 nr 38 [narożnik z pl. Wolnica 2] 165 nr 41 [narożnik z ul. Skawińską 2; siedziba Izraelickiej Gminy Wyznaniowej] 131,135, 245 nr 49 167 nr 53 52 nr 57 112, 252, 255 Krakusa, ulica nr 7 [narożnik z ul. Limanowskiego 6-8 i ul. Węgierską 10-12-14] 242-243 nr 8 61, 65 Krasińskiego, aleja nr 4 [narożnik z ul. Kościuszki 1] 86, 88 nr 5 [narożnik z ul. Morawskiego 6] 166-167 nr 9 73-74, 260-261

INDEKS ADRESÓW

365

nr 10 182,184, 213, 215 nr 12 [narożnik z ul. Morawskiego 8] 88 nr 20 136 nr 22 136 nr 243 268 nr 246 268 nr 26 259 nr 30 208 nr 32 [narożnik z ul. Dunin-Wąsowicza 2] 100-101 Kraszewskiego, ulica nr 16 [narożnik z ul. Salwatorską 10] 189, 215 nr 28 242 Kremerowska, ulica nr 2 [narożnik z ul. Sobieskiego 8] 134 nr 8 95 nr 10 95 nr 14 134 nr 15 [narożnik z ul. Feldmana 2] 166,167 nr 16 135 Kronikarza Galla, ulica nr 3 235 nr 11 235 nr 19 235 nr 21 235 Krowoderska, ulica nr 6 [narożnik z ul. Fenna Sereno 16] 171 nr 26 209 nr 28 209 nr 61 [narożnik z ul. Szlak 14] 49-50 nr 6ia [narożnik z ul. Kolberga 1] 64,161, 202 nr 653 88 nr 66b 41, 223 nr 72 124, 218 nr 74 [narożnik z al. Słowackiego 25] 249 Królewska, ulica nr 5 [narożnik z ul. Józefitów 12] 250 nr 10 107 nr 52 45-46 nr 54 [narożnik z ul. Urzędniczą 47] 45-46 Królowej Jadwigi, ulica nr 19 [narożnik z ul. Jaxy Gryfity 2] 8 nr 29 70, 72, 78

366

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

nr 32b 69, 72 nr 37 36 Krupnicza, ulica nr 1 [narożnik z ul. Karmelicką 4-6] 236 nr 3 244, 249 nr 14 [narożnik z ul. Loretańską 1] 135 nr 22 136 nr 34 64 nr 40 79 Krzemionki, ulica nr 11 90 nr 35 [półkolonia Towarzystwa Opieki nad Siero­ tami Żydowskimi] 217, 219 Krzywa, ulica nr 10 65 nr 12 [narożnik z Rynkiem Kleparskim 1 laj 65 nr 13 [narożnik z Rynkiem Kleparskim 11] 134 Krzywda, ulica nr 31 155-156 Kujawska, ulica nr 10 81 nr 23 [narożnik z al. Grottgera 32] 171 nr 24 153 nr 26 [narożnik z al. Grottgera 323] 40 Kupa, ulica nr 2 [narożnik z ul. Warszauera 9] 113 nr 16 137,168,169 nr 18 169 Kurkowa, ulica nr 1 [narożnik z ul. Zygmunta Augusta 9] 95 Lasoty, plac nr 6 243 nr 7 243 Lea, ulica nr 1 [narożnik z pl. Inwalidów 3] 49, 51 nr 4 [narożnik z ul. Józefitów 23] 104 nr 53 [narożnik z ul. Józefitów 20] 64,137 nr 6a 68, 87, 88 nr 73 102,103 nr 11 [narożnik z ul. Konarskiego 38] 68 nr 15 184 nri6b 198

nr 18 [narożnik z ul. Urzędniczą 31] 89 nr 19 128, 178-179,181 nr zob 124, 218 nr 3óa 153 Lenartowicza, ulica nr 13 124,179, 217, 219 nr 15 [narożnik z al. Słowackiego na] 162 nr 16 [narożnik z al. Słowackiego 12] 64 nr 17 [narożnik z al. Słowackiego 14] 262, 264 nr 18 64 nr 19 87 nr 19 88 nr 20 161-162 Librowszczyzna, ulica nr 2 [narożnik z ul. Wielopole 16] 147 nr 9 [narożnik z ul. Zyblikiewicza 9] 134 Limanowskiego, ulica nr 6-8 [narożnik z ul. Węgierską 10-12-14 i ul. Kra­ kusa 7] 242-243 Lipowa, ulica nr 3 187 nr 4 170 29 Listopada, aleja nr 43C 40-41 nr 453 68 nr 45b 68 nr 45d 170 nr 47 170 nr 6ęa 170 Loretańska, ulica nr 1 [narożnik z ul. Krupniczą 14] 135 nr 3 135 nr 5 135 nr 7 [narożnik z ul. Studencką 13] 127 Lotnicza, ulica nr 4 201-202 nr 6 184 Lubelska, ulica nr na 140-141 nr i8a 74 nr 25 136, 218

Lubomirskiego, ulica nr 2 248 nr 23 165 nr 37 250 nr 45 244, 249 nr 47 244, 249 nr 49 244, 249 nr 51 [narożnik z ul. Borowickiej 9] 244, 249 Lwowska, ulica nr 273 159 Łobzowska, ulica nr 4 244, 248 nr 24 175 nr 33 141 nr 35 141 nr 37 141 nr 37b 140-141 nr 39 45, 47 nr 43 [narożnik z ul. Szlak 1] 64, 218 nr 44 [narożnikz al. Słowackiego i8a] 20,227-228, 236 nr 45 [narożnik z ul. Szlak 2] 64 nr 46 41 Łokietka, ulica nr 6 51 nr 6a 68 Madalińskiego, ulica nr 15 114 3 Maja, aleja nr 1 [Muzeum Narodowe] 20,118-121,124,126-127, 238 bez nr. [stacja transformatorowa w Parku Jordana)

127 bez nr. [Żydowski Klub Sportowy Jutrzenka] 102103 bez nr. [Stowarzyszenia Kolonii Ogrodniczej Mło­ dzieży Żydowskiej] 83, 253 Mała, ulica nr 2 [narożnik z ul. Zwierzyniecką 21] 247 Masarska, ulica nr 6-8 49-50,140 Matejki, plac

INDEKS ADRESÓW

367

nr 2 229, 236 nr 6 163-165 Mazowiecka, ulica nr 1 [narożnik z al. Słowackiego 381 161 nr 3 161 nr 5a 89 nr 7 167 nr 8 171 nr 11 45, 47 nr z6a 82 nr i6b 82 nr 49 267 Metalowców, ulica nr 3 220, 222 nr 5 89 Michałowskiego, ulica nr 6 248 nr 8-10 244, 247 Mickiewicza, aleja nr 5 [narożnik z ul. Humberta 3 i ul. Krupniczą 33; Szkoła Przemysłowa] 99 nr 21 (Collegium Agronomicum uj] 99,191,197 nr 22 [Biblioteka Jagiellońska] 58,174-175,181, 231 bez nr. [projekt Studium Humanistycznego uj] 58 Miechowska, ulica nr 5b 205 Miodowa, ulica nr 9 [narożnik z ul. Bożego Ciała 5] 110 nr 12 168-169 nr 14 68 nr 15 247 nr 16 34 nr 17 34 nr 20 150, 278 nr 24 [synagoga Tempel] 145,147, 244-245, 247 nr 26 [szkoła Cheder Iwri i gimnazjum Tachkemoni] 274-275, 277 nr 27 [synagoga Kupa] 169,170, 240 nr 28a [narożnik z ul. Brzozową 17] 165 nr 30 [narożnik z ul. Brzozową 20/22] 95 nr 32 165 nr 41 [narożnik z ul. Szeroką 1] 95

368

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

nr 49 136 nr 55 [cmentarz żydowski] 36,38,62,63,65,70,108, 109,111,123,127,145-146,155, 214, 221, 239, 245, 247 Misiołka, ulica nr 3 21 Mitcry, ulica bez nr. [projekt hali targowej) 121, 127 Mogilska, ulica nr i3b 41 nr 43b 36 nr 49 68 nr 60 105-106 nr 673 157 nr 80 [fabryka A. Wandera] 217-218, 233, 236 Moniuszki, ulica nr 36 42 nr 38 153 nr 47 75 nr 49 75 Montelupich, ulica bez nr. [sąd garnizonowy i areszt] 99 Morawskiego, ulica nr 2 [narożnik z pl. Kossaka 3] 48-50 nr 3 [narożnik z ul. Syrokomli 11] 259 nr 4 161 nr 6 [narożnik z al. Krasińskiego 5] 166-167 nr 8 88,182 nr 10 184, 213, 215 nr 12 [narożnik z ul. Syrokomli 9] 245, 250 Morsztynowska, ulica nr 1 [narożnik z ul. Wielopole 32] 135 nr 3 [narożnik z ul. Bonerowską 14] 134 nr 4 136 Mostowa, ulica nr 8 [dom modlitwy] 249 Na Groblach, plac nr 9 [narożnik z ul. Straszewskiego 13; gimnazjum św. Anny) 191-192,197 Na Gródku, ulica nr 3 70, 72 Nadbrzeżna, ulica nr 3 153

Nadwiślańska, ulica nr i [narożnik z ul. Piwną 2] 133,136 Nicpołomska, ulica nr 4/5 91 Nowaczyńskiego, ulica nr 1 [Schronisko im. Brata Alberta] 119,121-122,127 Nowowiejska, ulica nr 8 88 nr 12 50 nr 30 36 nr 35 35-36 Nowy, plac nr 6 [narożnik z ul. Rabina Meiselsa 24] 165 nr 8 147 nr 11 [rzeźnia drobiu] 145, 254-255 Odrowąża, ulica nr 2 [narożnik z ul. Wrocławską 53) 74 Ogrodniczek, ulica [przedłużenie] bez nr. 266 Oleandry, ulica nr 4 [Miejski Dom Wycieczkowy] 116,118,127,182 Olszańska, ulica nr 11 40 nr 32 152-153 Orzeszkowej, ulica nr 1 [narożnik z ul. Dietla 13] 95 nr 2 249 nr 4 185-186 nr 6 95 nr 7 [drukarnia i redakcja Nowego Dziennika] 208,

274>277 nr 8 95 nr 9 [narożnik z ul. Paulińską 10] 242 nr 10 [narożnik z ul. Paulińską 12] 136 Parkowa, ulica nr 3 236 nr 15-17 119,127 Paulińska, ulica nr 2 [narożnik z ul. św. Stanisława 14] 169 nr 8 165 nr 10 [narożnik z ul. Orzeszkowej 9] 242 nr 12 [narożnik z ul. Orzeszkowej 10] 136

nr 14 165 nr 16 185,187 nr 18 73 nr 20 165 nr 22 165 nr 24 165 nr 26 165 nr 28 [łaźnia rytualna] 133 nr 30 135 nr 32 [narożnik z ul. Augustiańską 5] 135 Pawia, ulica nr 12 [narożnik z ul. Worcella 11] 124, 218 nr 18 157 Pawlikowskiego, ulica nr 3 45-46 nr 4 45-46 nr 6 82 nr 7 209 nr 8 266 nr 9 60, 65 nr 10 266, 268 nr 12 151,153 nr 16 128,173,178,181 Pędzichów, ulica nr 2 [narożnik z ul. Długą 31] 130,132,135 nr 25 [narożnik z ul. Szlak 40] 233, 236 Pijarska, ulica nr 1 [Powiatowa Komunalna Kasa Oszczędności] 209 Piłsudskiego, ulica nr 9 244, 248 nr 11 244, 248 nr 30 244, 248 nr 38 134 Piwna, ulica nr 2 [narożnik z ul. Nadwiślańską 1] 133,136 Płaszowska, ulica nr 7 164 Podbrzezie, ulica nr 3 [Żydowskie Towarzystwo Szkoły Ludowej i Średniej] 266, 268 nr 5 82

INDEKS ADRESÓW

369

nr 6 49-50 nr 8-10 [Żydowskie Towarzystwo Szkoły Ludowej

nr 7 151,153 nr 9 73

i Średniej] 26, 60, 64,126, 265-266, 274, 277 nr 12 [narożnik z ul. Brzozowi) 3/5; Żydowskie Towarzystwo Szkoły Ludowej i Średniej] 136

nr 18 90 nr 28 107 nr 29 100-101 nr 30 74 nr 31 [narożnik z ul. Fałata 6] 100-101 nr 35 64 bez nr. [narożnik z ul. Fałata; projekt Miejskiego

Podgórska, ulica nr 12 134 nr 31 [tzw. gęsiarnia] 108,111 Podzamcze, ulica nr 3 150 nr 20 244, 247 nr 22 244, 247 nr 28 [narożnik z ul. Powiśle 12] 244, 249

Przemyska, ulica nr 1 [narożnik z ul. Starowiślną 78] 166 nr 3 [Żydowski Dom Akademicki] 40, 211-212, 215,

Pomorska, ulica nr 6 65 nr 8 87, 89 bez nr. [projekt Miejskiego Domu Wycieczko­

268,270-272 nr 4 72, 277

wego] 118,126

Poselska, ulica nr 20 84 Powiśle, ulica nr 1 [narożnik z ul. Zwierzyniecką 34] 245 nr 12 [narożnik z ul. Podzamcze 28] 244, 249 Powroźnicza, ulica nr 6 [narożnik z ul. Barską] 250 Powstańców Wielkopolskich

Przemysłowa, ulica nr 2 158 Przystanek, plac nr 1 [fabryka mebli Stefana Iglickiego / fabryka wyrobów czekoladowych i waflowych Helvetia 74> 85

Pułaskiego, ulica nr 12 169,198, 240

Puszkarska, ulica nr 7/9 155-156

Rabina Meiselsa, ulica

bez nr. [narożnik z ul. Limanowskiego; projekt remizy strażackiej] 122,127

nr 2 [narożnik z ul. Augustiańską 6] 95

Praska, ulica

nr 8 135 nr 9 249 nr 10 [narożnik z ul. Krakowską 7] 135 nr 13 [narożnik z ul. Bożego Ciała 15] 165

nr 52 231, 236

Prądnicka, ulica nr 8 233, 236

nr 31141 nr 34 145 nr 65 109,111 nr 70 205 nr 80 [kaplica Najświętszego Serca Jezusa] 117,126 Prochowa, ulica nr 11141 Prusa, ulica nr 6 205 nr 6a 205

370

Domu Wycieczkowego] 118,126

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

nr 4 249

nr 16 165 nr 18 [narożnik z ul. Bożego Ciała 13] 107,112-113 nr 20 [narożnik z ul. Bożego Ciała 16] 165 nr 22 165 nr 24 [narożnik z pl. Nowym 6] 165 Racławicka, ulica nr 18 36 Radziwiłłowska, ulica nr 8 110 nr 8b 111

nr 17 245 nr 27 98 Rajska, ulica nr 18 [narożnik z ul. Szujskiego 11] nr 20 165 Rakowicka, ulica nr 2 [narożnik z ul. Lubicz 26] 249 nr 3 111 nr 12 [narożnik z ul. Topolową 14] 245 Reformacka, ulica nr 1 [narożnik z pl. Szczepańskim 5, Komunalna Kasa Oszczędności Powiatu Krakowskiego) 20, 229-230,235

Rejtana, ulica nr 15 [narożnik z ul. Warneńczyka 10] 241-242 Retoryka, ulica nr 10 245 nr 11134 nr 136 65 nr 18 64 nr 20 266-267 nr 22 102 nr 26 157

Reymonta, ulica nr 18 [Towarzystwo Przeciwgruźlicze] 120,122,127 Rynek Główny nr 5 [narożnik z ul. Sienną 2] 136 nr 11 209, 214 nr 34 [Pałac Krzysztofory] 174,181 Rzemieślnicza, ulica nr 5/7 154,156 bez nr. [narożnik z al. Skrzyneckiego 12; Szkoła Rzemiosł] 231

Rzeszowska, ulica nr 1 [narożnik z ul. Starowiślną 64] 208 nr 3 73 nr 4 66,100-101 nr 6 101 nr 7 [narożnik z ul. Halicką 8] 157 nr 8 [narożnik z ul. Halicką 7] 68, 167

Rzeźnicza, ulica nr 3 82

nr 20 [Polskie Zakłady Gumowe] 42,148, 233, 236 nr 28 [rzeźnia miejska] 218 Salwatorska, ulica nr la [narożnik z ul. Filarecką 16] 152-153 nr 4 40 nr 10 [narożnik z ul. Kraszewskiego 16] 189, 215 Sandomierska, ulica bez nr. [przystań wioślarska Towarzystwa-Wodno-Narciarskiego]

Sarego, ulica nr 2 [narożnik z ul. św. Gertrudy 11] 133,136 nr 3 113 nr 5 149-150 nr 8 81 nr 15 95,113 nr 17 86, 89 nr 19 110 nr 21 244, 250 nr 22 266-268 nr 23 244, 249 nr 24 265, 267 nr 25 244, 249 nr 26 265, 267

Sarnie Uroczysko, ulica bez nr. [willa Władysława Bastera) 63, 65 Semperitowców, ulica nr 17 141 Senatorska, ulica nr 1 [wodociąg miejski] 90 nr 7 [narożnik z ul. Filarecką 2] 235 Siemiradzkiego, ulica nr 3 108,111 nr 11 245 nr 12 248 nr 2oa 65

Sienkiewicza, ulica nr 1 [narożnik z pl. Inwalidów 7-8/al. Słowackiego 2-2a] 227, 229, 235 nr 2-2a 225 nr 3b 87-88 nr 6-8 259 nr 9 [narożnik z ul. Lenartowicza 20) 161-162

INDEKS ADRESÓW

371

nr 18 60, 64 nr 27 [narożnik z al. Grottgera 8] 55, 58 Sienna, ulica nr 2 [narożnik z Rynkiem Głównym 5] 136 Skawińska, ulica nr 2 [narożnik z ul. Krakowską 41; siedziba Izraelickiej Gminy Wyznaniowej] 131,135,145, 245 nr 8 [szpital izraelicki] 62,70,123,138-139,146-147, 186, 253 nr 11 136,158 nr 20 40 nr 22 40 nr 23 169 nr 25 46 nr 31 [Stowarzyszenie Bcjt Lechem] 208-209, 221 Skłodowskiej-Curie, ulica nr 2 [narożnik z ul. Westerplatte 8] 150 nr 4 244-245 nr 5 150 nr 7 245 nr 9 243, 245, 248 Skrzyneckiego, aleja nr 12 [narożnik z ul. Rzemieślniczą; Szkoła Rze­ miosł] 231 Słowackiego, aleja nr 2-23 [narożnik pl. Inwalidów 7-8 i ul. Skienkiewicza 1] 227, 229, 235 nr 4 166-167 nr 8 235 nr na 162 nr 12 [narożnik z ul. Lenartowicza 16) 64 nr 14 [narożnik z ul. Lenartowicza 17] 262, 264 nr 153 161 nr 16 202, 205 nr 18 161 nr i8a [narożnik z ul. Łobzowską 44] 20, 227-228, 236 nr 21114 nr 24 [narożnik z al. Grottgera 1] 60-61, 65 nr 25 [narożnik z ul. Krowoderską 74] 249 nr 26 60, 65,179 nr 28 238, 240

372

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

nr 3159 nr 33 88 nr 35 88 nr 37 [narożnik z ul. Żuławskiego 18] 161 nr 38 [narożnik z ul. Mazowiecką 1] 161 nr 40 91 nr 41157 nr 43 89, 203 nr 45 [narożnik z ul. Długą 88] 39-41 nr 50 57-58 nr 56 [narożnik z ul. Śląską 2] 49-50, 182, 202 nr 58 [narożnik z ul. Śląską 1] 60, 65,100-101 nr 60 136 Smocza, ulica nr ąa 89 nr 8 254-255 nr 10 [narożnik z ul. Koletek 21] 253, 255 Smoleńsk, ulica nr 3 162, 219, 239 nr 5 65 nr 7 127 nr 25 136 nr 27 [narożnik z ul. Retoryka 11] 134 nr 33 150 Smolki, ulica nr 10 86, 88 nr i2a 86, 88 nr i2b 86, 88 nr 12C 86, 88 nr i2d 220, 222 Sobieskiego, ulic3 nr 2 [narożnik z ul. Batorego 9] 65 nr 4 258 nr 8 [narożnik z ul. Kremerowską 2] 134 nr 9 [gimnazjum m. Jana iii Sobieskiego] 191,197 nr 22 107 Spokojna, ulica nr 5 153 nr 13 45, 47 nr 15 45, 47 nr 17 45, 47 nr 16 157

nr 20 157 nr 24 89 Stachowicza, ulica nr 14 169 nr 12 88 Staromostowa, ulica nr ja 259 Starowiślna, ulica nr 18 96 nr 22 [narożnik z ul. Dietla 78] 161, 261 nr 27 [narożnik z ul. Dietla 76J 113 nr 28 169 nr 32 143-144,146

nr 34 142,146,150 nr 36 245 nr 37 247 nr 40 [narożnik z ul. Berka Joselewicza 24] 245 nr 44 247 nr 47 [narożnik z ul. Berka Joselewicza 13] 113 nr 52 [narożnik z ul. Miodową 49] 136 nr 55 38 nr 57 68 nr 60 104 nr 64 [narożnik z ul. Rzeszowską 1] 208

nr 65/67 208 nr 66 169 nr 72 156 nr 77 208 nr 78 [narożnik z ul. Przemyską 1] 166 nr 81 137 nr 82 38, 40 nr 83 45-46 nr 84 38, 41

nr 86 38, 41 nr 933 170 nr 936 [narożnik z ul. św. Wawrzyńca 34] 170 nr 95 [narożnik z ul. św. Wawrzyńca 35] 107 nr 97 107

bez nr. [żydowski dom noclegowy] 210, 214 bez nr. [Wystawa Metalowa] 144,146

Staszica, ulica nr 14 [narożnik z ul. św. Teresy 5] 244, 249

Stradomska, ulica nr 15 [kino Warszawa] 52 nr 23 245 Straszewskiego, ulica nr 7 270, 272 nr 10 215 nr 13 [narożnik z pl. Na Groblach 9, gimnazjum im. św. Anny] 191-192,197 nr 24 [atelier fotograficzne „Artur”) 247

nr 25 135 Strzelecka, ulica nr 3-5 [projekt Zakładu Higieny uj) 176 Studencka, ulica nr 7 247 nr 9 247 nr 12 [szkoła realna] 191,197 nr 13 [narożnik z ul. Loretańską 7] 127 Syrokomli, ulica nr 5 166 nr 9 [narożnik z ul. Morawskiego 12] 250, 245 nr 11 [narożnik z ul. Morawskiego 3] 25 nr na 215 nr 14 88 nr 18 43 nr 193 88 nr i9b 57-58 nr 20 [narożnik z ul. Ujejskiego 2] 66-68 nr 23 57-58 nr 28 [narożnik z Dunin-Wąsowicza 4] 72 Szczepański, plac nr 5 [narożnik z ul. Reformacką 1; Komunalna Kasa Oszczędności Powiatu Krakowskiego] 20, 229-230, 235

Szeroka, ulica nr 1 [narożnik z ul. Miodową 41] nr 6 245, 248 nr 18 34 nr 19 34 nr 40 [synagoga Remu i stary cmentarz] 91,122-123 Szewska, ulica nr 17 217, 264

INDEKS ADRESÓW

373

św. Agnieszki, ulica nr 5 208 św. Benedykta, ulica nr 3 164, 248 św. Bronisławy, ulica nr 26 147 Św. Ducha, plac bez nr. [dworzec autobusowy] 20, 55, 58, 213 św. Filipa, ulica nr 11187 nr 13 ni, 113 św. Gertrudy, ulica nr 11 [narożnik z ul. Sarego 2] 133,136 nr 15 113 nr 26 216 św. Jana, ulica nr 18 101 Św. Krzyża, ulica nr 17 62-63, 65 nr 21 (narożnik z ul. św. Marka 33] 60-61, 65 św. Łazarza, ulica nr 1 [narożnik z ul. Kołłątaja 11] 134 nr 8 [narożnik z ul. Bujwida 1] 160, 217-218 nr 11 89 nr 12 68 św. Marka, ulica nr 8 229, 232, 236 nr 18 [narożnik z ul. Floriańską 28] 238-239 nr 33 [narożnik z ul. Św. Krzyża 21] 60-61, 65 nr 35 40 nr 37 63 św. Sebastiana, ulica nr 10 135, 249 nr 17 113 nr 19 113 nr 20 36-38,112-113,169-170, 240 nr 22 36, 38,112-113 nr 25 247 nr 26 [narożnik z ul. Dietla 77] 169, 240 nr 30 36, 38,112-113 nr 36 [narożnik z ul. Jerka Joselewicza 10) 184,252,

255

374

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

św. Stanisława, ulica nr 2 [narożnik z ul. Dietla 1] 135 nr 4 135 nr 8a 45-46 nr 8b 68 nr 10 [Wyższe Kursy Nauczycielskie Bajs Jaków] 182,186, 207-208 nr 12 147 nr 14 [narożnik z ul. Paulińską 2] 169 św. Tomasza, ulica nr 2 278 nr 21 [narożnik z ul. Floriańską 15] 223 nr 34 [projekt Domu na Słupach] 62 św. Wawrzyńca, ulica nr 11 [narożnik z ul. Gazową 1] 113,184 nr 20 244 nr 3ib 153 nr 32 170 nr 34 170 nr 35 107 nr 38 141 nr 39 160 nr 40 [narożnik z ul. Halicką 18] 40 nr 41 184 bez nr. [żydowski dom noclegowy] 210, 214 Świętokrzyska, ulica nr 4 141 nr 6 224 Tarłowska, ulica nr 5 [narożnik z ul. Tenczyńską 1] 250 Tatarska, ulica nr 3-5 169 Tenczyńską, ulica nr 1 [narożnik z ul. Tarłowską 5] 250 Tkacka, ulica nr 2 151 nr 3 268 nr 5 268 Topolowa, ulica nr 14 [narożnik z ul. Rakowicką 12] 245 nr 17 113 nr 33 72

nr 36 255 nr 48 108,111 Tyniecka, ulica bez nr. [przystań wioślarska Żydowskiego Klubu Sportowego Makkabi] 61-62,166 Ujejskiego, ulica nr 2 [narożnik z ul. Syrokomli 20] 66, 68 nr za 68 nr 5 215 nr 10 68 nr 12 [narożnik z ul. Włóczków 19] 69 nr 13 76-77 Urzędnicza, ulica nr 11 81 nr 12 58 nr 15 124 nr 23 133,136 nr 25 205 nr 27 45, 47 nr 29 80-81 nr 31 [narożnik z ul. Lea 18] 89 nr 35 102-103 nr 36 74 nr 37 170 nr 38 167 nr 40 167 nr 41 68 nr 42 184 nr 43 40 nr 44 38, 40 nr 45 40 nr 46 38, 40 nr 47 46 nr 48 68 nr 51141 nr 54 65 nr 55 268 nr 57 268 nr 59 [narożnik z ul. Kazimierza Wielkiego 546] 141 nr 60 107 nr 62 107

Warneńczyka, ulica Nr 10 [narożnik z ul. Rejtana 15] 241-242 Nr 14 242-243 Warszauera, ulica nr 2 [narożnik z ul. Estery 6] 96,113 nr 8 [synagoga Kupa] 169-170, 240 nr 9 [narożnik z ul. Kupa 2] 113 Warszawska, ulica nr 14 157 nr 16 157 nr 18 157 nr 20 [narożnik z ul. Szlak 75] 64 bez nr. [koszary im. Króla Sobieskiego) 127 Wenecja, ulica nr zb 40-41 nr 3 266, 268 nr 5 266, 268 nr 7 266, 268 nr 9 266, 268 Westerplatte, ulica nr 8 [narożnik z ul. Skłodowskiej-Curie 2] 150 nr 20 [narożnik z ul. Wielopole 2, Poczta] 226,235 bez nr. [narożnik z ul. Kopernika i ul. Zyblikiewicza; projekt Muzeum Narodowego] 120 Węgierska, ulica nr 10-12-14 [narożnik z ul. Limanowskiego 6-8 i ul. Krakusa 7] 242, 243 Wielicka, ulica nr 114 [Fabryka Kabli] 218 bez nr. [projekt remizy strażackiej] 122,127 Wielopole, ulica nr 2 [narożnik z ul. Westerplatte 20; Poczta] 226,235 nr 9 146 nr 13 113 nr 16 [narożnik z ul. Librowszczyzną 2] 103,147 nr i8b 86, 89 nr 22/24 136 nr 26 135 nr 32 [narożnik z ul. Morsztynowską 1] 135 bez nr. [Wystawa Metalowa] 144,146 Wietora, ulica nr 2 169

INDEKS ADRESÓW

375

nr 4 169 nr 6 169 nr 7 [szkoła Ognisko Pracy] 198, 220-222 nr 11 [projekt żłobka i ochronki Ochrony Dzieci Wyznania Mojżeszowego] 242-243 nr 13-15 [Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczne] 91, 213, 215, 217 Wiślisko, ulica nr 3 45-46 nr 5 66 nr 6 190, 264 nr 8 190, 264 nr 10 190,264 nr 12 190,264 Włóczków, ulica nr na 268 nr 16 153,157 nr 19 [narożnik z ul. Ujejskiego 12] 69 Wodociągowa, ulica nr 28 125, 127,170 Wolnica, plac nr 2 [narożnik z ul. Krakowską 38] 165 nr 3 165 nr 4 165 nr 5 108,111 Worcella, ulica nr 9 124, 218 nr 11 [narożnik z ul. Pawią 12] 124, 218 Wrocławska, ulica nr 51 [narożnik z ul. Odrowąża 2] 74 nr 9 [narożnik z ul. Friedleina 1] 147 nr na 77 nr 12 [narożnik z ul. Cieszyńską 20 i ul. Śląską 20] 141 nr 14 140 nr 91 [Urząd Liniowy nr 8] 90 Wrzesińska, ulica nr 1 [narożnik z ul. Dietla 97] 244, 248 nr 2 [narożnik z ul. Dietla 99] 244, 249 nr 3 244, 248 nr 5 244, 248 nr 6 244, 247

376

LEKSYKON ARCHITEKTÓW I BUDOWNICZYCH...

nr 7 244, 248 nr 8 244, 247 nr 9 244, 247 nr 10 244, 247 nr 11 244,247 Wszystkich Świętych, plac nr 3/4 [Magistrat] 115,117,126, 231 Wygoda, ulica nr 5 135 nr 6a 170 nr 6b 51 Wygrana, ulica nr 4 88 Wyspiańskiego, ulica nr 7 100-101 Zabłocie, ulica nr 33 [przetwórnia asfaltu Colas] 270, 272 Zaleskiego, ulica nr 16 187 nr 26 169 nr 32 35-36 nr 34 35-36 nr 42 137 Zamoyskiego, ulica nr 1 [narożnik z Rynkiem Podgórskim 6] 150 nr 3 150 nr 20 40 nr 22 40 nr 61 41 nr 69 40 Zbożowa, ulica nr 2 213, 215 Zwierzyniecka, ulica nr 11244 nr 17 164-165 nr 31 [narożnik z pl. Kossaka 1] 64,137 Zyblikiewicza, ulica nr 9 [narożnik z ul. Librowszczyzna 9] 134 nr 11 134 nr 12 38 nr 14 137 nr 15165

bez nr. [narożnik z ul. Westerplatte i ul. Kopernika; projekt Muzeum Narodowego] 120

Zygmunta Augusta, ulica nr 9 [narożnik z ul. Kurkową 1] 95 Żuławskiego, ulica nr 3 82 nr 4 104 nr 5 208 nr 6 107 nr 7 82 nr 8 45-46 nr 8a [narożnik z ul. Kolberga 17] 80, 82 nr 9 127 nr 10 66,100-101 nr 12 66,100-101 nr 14 66, 100-101

nr 16 87, 89 nr 18 [narożnik z al. Słowackiego 37] 162

© copyright by Barbara Zbroja, 2023 © copyright for contemporary images by Mariusz Bembenek, 2023 © copyright for this edition by Wydawnictwo Wysoki Zamek, Kraków 2023

Na okładce wykorzystano fotografię autorstwa Józefa Wandzilaka z drugiej połowy lat czterdziestych dwudziestego wieku (ze zbiorów Macieja Wandzilaka) REDAKCJA

Jacek Tokarski KOREKTA

Elżbieta Wołoszyńska-Wiśniewska indeksy

Kinga Siembab, Piotr Wożgin PROJEKT OKŁADKI, OPRACOWANIE GRAFICZNE

tuPałejko, www.tupalejko.pl SKŁAD

Iwona Tokarska DRUK I OPRAWA

Drukarnia Totem, Inowrocław WYDAWNICTWO WYSOKI ZAMEK

ul. Dzielskiego 2 lok. 225, 31-420 Kraków Zapraszamy do naszej księgarni internetowej: www.wysokizamek.com.pl isbn

978-83-966500-2-3

Publikacja dofinansowana ze środków Związku Krakowian w Izraelu PARTNER WYDANIA

□

ARCHIWA PAŃSTWOWE

ARCHIWUM NARODOWE W KRAKOWIE

Leksykon architektów i budowniczych pochodzenia żydowskiego w Krakowie w latach 1868-1939 to pierwsza taka publikacja w Polsce. Znajdą w niej Państwo 91 biogramów oraz informacje o przeszło tysiącu obiektów. Praca powstała w oparciu o źródła archiwalne, poszerzone o informacje od rodzin przedstawio­ nych osób i jest efektem dwudziestoletnich zainteresowań autorki dziedzictwem krakowskich Żydów. Leksykon to książka nie tylko o architekturze, lecz rów­ nież o ludziach, których dokonania w istotny sposób wpłynęły na współczesny obraz Krakowa.

Niniejsza praca jest konsekwentną kontynuacją i ważnym rozszerzeniem dotychczasowych pionierskich badań archiwalnych i opracowań autorki, która dała się już poznać jako wnikliwy badacz historii krakowskich Żydów przełomu xix i xx wieku, a zwłaszcza wkładu społeczności żydowskiej w budowanie nowo­ czesnego Krakowa. (...) Praca Barbary Zbroi imponuje jak w poprzednich jej publikacjach zarówno rzetelnością przeprowadzonej kwerendy archiwalnej, jak i wnikliwością badawczą. Widać przy tym wyraźne dążenie do maksymalnego przekazania nieznanej dotychczas wiedzy zarówno o społeczności żydowskiej Krakowa, jaki o samym mieście. Znana już dobrze z jej poprzednich prac „detek­ tywistyczna żyłka” autorki umożliwiła uzyskać liczne unikalne relacje i materiały od rozsianych po całym świecie rodzin żydowskich architektów i budowniczych.

FRAGMENT RECENZJI PROF. DR HAB. JACKA PURCHLI

PARTNER WYDANIA:

n

ARCHIWA PAŃSTWOWE

ARCHIWUM NARODOWE W KRAKOWIE