192 44 39MB
French Pages 1112 [1145] Year 1966
STUDI E TESTI ------------ 226----------- -
CYRILLE VOGEL Professeur à l'Université de Strasbourg en collaboration avec
REINHARD ELZE Professeur à l’ Université Libre de Berlin
LE P O N T I F I C A L ROM ANO-GERM ANIQUE DU D I X I È M E SIÈCLE LE
TEXTE
I ( N N . I -X C V I I I )
Avec utilisation des collations laissées par
Mgr. M. Andrieu (f 1956)
C IT T À D E L V A T IC A N O BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA
1963
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
STUDI E TESTI ------------------------------------- 226-------------------------------------
CYRILLE VOGEL Professeur à l’ Université de Strasbourg en collaboration avec
REINHARD ELZE Professeur à l’ Université Libre de Berlin
LE P O N T I F I C A L ROM ANO-GERM ANIQUE DU D I X I È M E SIÈCLE LE
TEXTE
I (NN. I-XCVIII)
A vec utilisation des collations laissées par
Mgr. M. Andrieu
("j·
1956)
C IT T À D E L V A T IC A N O BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA
1963
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
IMPRIMATUR: Vicariata Civit. Vatic, die 16 Iamrarii 1963 t Fr. P etrus Canisius
van
L ierde , Ep. Porphyr.
Vir. Cm. Civ. Vai.
Ristampa anastatica
Tipo-Litografia Dini s.n.c. - Modena 1994
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
MICHAELI ANDRIE U Q.
Y IX . AN. L X X
M. IIII. D. V I DEP. Y I. NON. OCTOBR. MAGISTRO ET AMICO AUCTORES D. D. D.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
AVAN T-PROPOS
B ien que le nom de M g r. M ichel A n d rieu figure sur la page du titre, les deux auteurs qui signent cette édition sont obligés
d'en
revendiquer
l'entière
responsabilité.
D ès les années 1 9 2 2 -1 9 2 4 , M g r. A . A n d rieu
(f 2.10.1956)
avait décelé une fam ille de m anuscrits constituant les répli ques d'une im portante collection liturgique de nature hybride qu'il désigna sous le nom de
Pontifical romano-germanique
du X e siècle (M. A ndrieu , Immixtio et consecratio, Paris, 1924, p. 63, n. 5, avec la datation inexacte rectifiée ultérieure m en t: tout
Pontificial romano-germanique du X I e siècle, et sur
M. A ndrieu , Les Ordines romani du haut moyen âge,
I. Les manuscrits, Louvain, 1931, pp. 494-548). Tl comptait utiliser les loisirs que lui procurerait sa retraite pour en donner l'édition critique. C'est ainsi que dans la bibliographie figu rant en tête du recueil que ses am is et collègues souhaitaient lui offrir en hommage, et qui ne parut qu'après sa m ort, M . A n d rieu avait indiqué lui-m êm e que l'ouvrage était en pré paration
des
(Mélanges en l’honneur de Mgr. Andrieu. Revue
Sciences
religieuses ; volume
hors-série,
Strasbourg,
1956, p. 6). U n mal implacable allait l'em porter peu de tem ps après et mettait une fin brutale à ses projets. L a liasse de papiers relatifs à la com pilation rom ano-ger m anique qu'il a laissés (actuellement en dépôt à
Strasbourg,
Université. Bibl. Fac. théol. cath., X . 36) com prend environ 9 0 0 feuillets in -é °
(210 x 270 mm), rem plis au recto seule
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
vin
Avant-Propos
m ent et d ’une m anière très inégale, allant d ’un m inim um de deux lignes par page à u n m axim um d ’une colonne occupant la m oitié d ’u n feuillet. P ou r l’essentiel, on y trouve la trans cription du
Cassinensis 451, certaines parties du Bambergen-
sis lit. 53 et des collations effectuées su r divers tém oins d u R o m ano-germ anique. N ’y figurent pas les
Ordines, antérieurs à
la com pilation m ayençaise ou contem porains de celle-ci que les rédacteurs du pontifical du X e siècle ont accueillis dans leur travail. I l y manque surtout le volum ineux
Ordo L, vé
ritable pontifical enchâssé dans le Rom ano-germ anique, dont M g r. A n d rieu avait préparé une édition séparée pour la série des
Ordines romani. L es papiers ne contiennent aucun com
m entaire ou introduction d’aucune sorte, n i m êm e le plan défi n itif de la com pilation (agencement et succession des pièces), n i évidem m ent d’appareil critique élaboré.1 B a n s ces conditions il eût été peu honnête de faire endosser au savant historien du culte la responsabilité d ’une édition qu’il n ’a eu le tem ps n i de bâtir définitivem ent n i de m ener à son term e. Cet état de fait n ’enlève évidem m ent rien, est-il besoin que nous le soulignions ici, à la part prépondérante qui revient à l’ancien doyen de la Faculté de théologie catholique de Strasbourg. L e pontifical ro m ano-germ anique est son œuvre: il en a le prem ier décelé l’exis tence et m esuré l’im portance capitale pour l’histoire du culte chrétien ; il a aussi posé des jalons ferm es qui ont rendu possible l’édition critique de la com pilation m ayençaise. D eu x anciens disciples et am is du défunt se sont associés
1 Les papiers relatifs au pontifical romano-germanique laissés par le défunt se présentent donc dans un état entièrement différent de ceux qui ont trait à YOrdo L. Ce document vient de paraître dans la série des Ordines romani (M. A n d r ie u , Les Ordines romani du haut moyen âge. V. Les textes (OrdoL), Louvain, 1961 = Spieilegium Sacrum Lovaniense 29). Mgr. M. Andrieu avait fait parvenir à l’éditeur, bien avant que la maladie ne se déclarât, le texte critique avec commentaire, définitivement rédigé pour l’impression.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Avant-Propos
IX
pour établir le texte du pontifical. L 'u n d'eux lui succède dans son enseignem ent à Strasbourg; conform ém ent au désir expri m é par M g r. M . A n d rieu , le dossier des notes m anuscrites re latives au pontifical rom ano-germ anique lui fut transm is par la sœ ur du défunt, M lle. H élène A n d rieu
— dont nous nous
plaisons à souligner ici l'absolu désintéressem ent
— par l'in
termédiaire de S . E . le cardinal Albareda, alors préfet de la B i bliothèque Vaticane. I l s'est adjoint un collègue de V U niversité libre de B erlin que des travaux sur les Ordînes du couronnem ent im périal avaient de longue date m is en rapport avec le défunt. Fréquem m ent au cours des années d'après-guerre, M gr.
M.
A ndrieu leur faisait l'am itié à l'un et à l'autre de les réunir autour de lui pour quelques jou rs, soit à R om e lors d'un voyage d'études, soit à Strasbourg dans son modeste appartem ent de la rue du Faubourg N ational. Ils ont gardé le souvenir de ces entretiens
oit la franche cordialité n'excluait pas
l'atosterité
des propos. L a dernière réunion eut lieu au printem ps de l'an née 1956, à un m om ent où rien ne laissait prévoir la fin pro chaine-, personne ne prit au sérieux la recom mandation que leur fit l'ancien doyen de la Faculté de théologie
de
Strasbourg
de veiller à l'édition de la com pilation m ayençaise. M oin s de six m ois plus tard, la m ort de M gr. A n d rieu les mettait en de meure de se charger du travail. L'ouvrage qu'ils livrent aux historiens du m oyen âge est donc à la fois un hommage au liturgiste français disparu et aussi, hélas, un m ém orial. N ou s réitérons ici l'expression de notre gratitude à M a d e m oiselle H élène A n d rieu qui a bien voulu nous perm ettre d 'u tiliser les notes que lui avait laissées son frère. N ou s rem ercions également M lle. J .
Viélliard,
directrice
de l'In stitu t de Recherche et d'H istoire des T extes (P a ris), ainsi
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Avant-Propos
X
que les services techniques de cet organism e, pour Vaide précieuse qu'ils nous ont accordée en nous fournissant les photocopies des m anuscrits dont nous avons eu besoin. N otre gratitude enfin va à Son E m in en ce le cardinal A lb a reda, ancien préfet de la B iblioteca A postólica Vaticana qui a bien voulu accueillir ce travail dans la collection des
Studi e
Testi et qui, de cette m anière, en a rendu possible la p u blication. Ses conseils dont nous avons toujours p u apprécier la haute compétence ne nous ont jam ais fait défaut.
Strasbourg, le 2 février 1962.
o« v· et R* E.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
A. Ca r a c t é r ist iq u e s
g é n é r a le s d e l ’ é d it io n
Au début du volume consacré aux Tables détaillées du Pontifical romano-germanique figurera une introduction gé nérale relative à la compilation mayençaise ainsi que le sta tus quaestionis des travaux qui lui ont été consacrés. Nous pouvons donc nous contenter d’indiquer briève ment ici les caractéristiques de notre édition. 1. Le texte que nous présentons est celui du pontifical romano-germanique durant la seconde moitié du X e siècle, c. à d. dans sa physionomie la plus ancienne. Mais, il convient de l’ajouter immédiatement, nous n’identifions nullement ce texte ni avec l’original sorti du scriptorium de Saint-Alban de Mayence vers 950-963/964, ni même avec un archétype commun dont nos manuscrits ne seraient que des répliques inégalement fidèles. Ce prototype commun et unique, s’il a jamais existé comme un tout nettement délimité, est in saisissable pour nous, aucun manuscrit connu ou groupe de manuscrits ne pouvant être considéré comme cet original ou comme sa réplique immédiate. Plutôt que de nous livrer à des reconstructions hasardeuses — et inutiles — nous avons préféré nous en tenir à la tradition manuscrite effec tivement conservée. En matière cultuelle, la recherche de «l’original» n’offre d’ailleurs que fort peu d’intérêt. Il en va autrement, en effet, d’un document liturgique que du texte d’un auteur classique. Dans une œuvre littéraire, l’éditeur devra discerner la le çon primitive c. à d. celle qui est sortie de la plume de l’au teur. Cette recension primitive est seule authentique (si l’auteur n’a donné de son œuvre qu’une seule édition) et devra être retenue à l’exclusion de toutes les autres, qui ne peuvent être que des altérations du texte ou des interpola tions. Par contre, pour le document liturgique, l’authenti-
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
xn
Caractéristiques générales de l’édition
cité découle du fait que le texte a effectivem ent servi au culte, à un moment donné et en un lieu donné. Or, durant le haut moyen âge surtout, les rites se sont modifiés rapide ment et ont varié souvent d’une manière fort importante, non seulement dans le temps, mais d’une église à une autre, d’une région à une autre. Certaines cérémonies en usage à une époque donnée ont cessé d’être célébrées de la même manière et sont devenues archaïques, d’autres rites ont vu le jour, d’autres enfin se sont profondément trans formés. D’autre part, le cérémonial des églises chrétiennes, substantiellement le même partout, a accusé des différences notables dans son déroulement concret, d’un lieu à un autre à la même époque. H s’ensuit que pour une même action cultuelle, les ma nuscrits présentent fréquemment des recensions différentes, avec variantes, adjonctions ou réductions souvent impor tantes, qui cependant sont toutes authentiques parce qu’el les ont correspondu ou correspondent à un usage cultuel réel. Il convient donc de conserver soigneusement toutes les re censions données dans les livres d’Église, en les classant, bien entendu, suivant les manuscrits ou groupes de manus crits où elles figurent. Le Bomano-germanique du X e siècle fournit des exem ples nombreux de recensions divergentes pour un même rite (p. ex.: les rituels des ordinations et en particulier celui de l’évêque; le cérémonial ‘du sacre royal allemand, etc.) ou d’archaismes (p. ex.: deux rituels de la dédicace des églises dont un seul est encore en usage au moment où fut rédigé le Bomano-germanique). Deux ou même trois colonnes pa rallèles seront adoptées pour faciliter la lecture et, dans tous les cas, l’appareil critique recueillera soigneusement toutes les variantes. 2. Pour établir la teneur de la compilation mayençaise entre les années 950 et 1000 environ, les manuscrits suivants ont été retenus:
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Caractéristiques générales de l’édition
XXII
a) M ont-Cassen, Bibl. de l’abbaye, cod. 451 (= 0 ) B ome, Bibl. Yallicellane, cod. D. 5 (= D ) b) B amberg , Staatl. Bibl., cod. lit. 53 (= B ) E ichstaett , Archives de l’Évêché: Pontifical de Gondekar II (= G ) L ucques, Bibl. capit., cod. 607 (= L ) P istoie , Bibl. capit., cod. 141 (= K ) c) B ome, Bibl. Alessandrina, cod. 173 (= A ) P aris , B. N ., cod. lot. 820 (= P ) V endôme , Bibl. municipale, cod. 14 ( = V) d) V ienne (Autriche), Nationalbibl., cod. lat. 701 (= T ). Subsidiairement, et pour quelques parties seulement, ont été utilisés en outre: L ondres, Brit. Mus., Addit. 17004 (= J ) WOLFENBUETTEL, Herz.-August-Bibl., cod. 603 (= B ). Ces codices comptent parmi les meilleurs représentants des quatre groupes de témoins isolés par M. Andrieu (M. A ndrieu , Les Ordines rom ani , I. L es manuscrits , Louvain, 1931, pp. 526-545) sur un total d’environ 40 témoins. Le ma nuscrit de Pistoie 141, qui appartient au second groupe (Bamberg-Eichstaett) a été signalé par M. Andrieu, mais non analysé par lui (M. A ndrieu , op. cit., pp. 281-282). Il sera décrit complètement en tête du volume consacré aux Tables générales. La description du manuscrit de Wolfen buettel 603, voisin du Wolfenbuettel 530, a été donnée par M. Andrieu dans son édition de VOrdo L (cf. M. A n drieu , L es Ordines romani , t. V, pp. 4-14). Pour les au tres témoins énumérés plus haut, on se reportera aux études minutieuses de M. Andrieu (M. A ndrieu , L es Ordines ro m ani , 1.1, pp. 32-464, chaque codex ayant sa place dans l’ordre alphabétique). 3. Il ne fait pas de doute que l’ordonnance primitive du Bomano-germanique soit conservée le plus fidèlement dans le groupe I ( Cassinensis 451 et Vallicell. D. 5), pour les par ties du pontifical figurant dans ces deux témoins. Le carac
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
X IV
Caractéristiques générales de l’édition
tère archaïque de cette recension ressort d’un certain nom bre d’indices concordants (en voir le détail dans M. A n t v r t f j t , L es Ordines rom ani, t. I, pp. 527-532). Les conclusions du liturgiste français ont été mises en cause par C. E rdmann (Forschungen zur politischen Id een welt des Frühm ittelalters, Berlin, 1951, p. 52, n. 3) et déjà avant lui, mais avec des réserves, par P. E. Schramm (Z eit schrift d. S a vign y-S tift. f. Rechtsgeschichte. K a n . A b t. X X IV , 1935, p. 229, n. 2). Ce n’est pas le groupe I Mont-Cassin 451 et VallicelL D. 5 qui conserverait avec la plus grande approximation la physionomie primitive, mais le groupe II Bamberg-Eichstaett-Pistoie-Lucques. Dans ce dernier grou pe, en effet, les rituels de l’ordination épiscopale et du sacre royal allemand figurent dans une recension plus ancienne que dans le groupe Cassinensis 451- Vallicell. D. 5. Ce fait est certain et il en découle que, pour ces deux par ties au moins, le groupe I contient le remaniement et repré sente donc un stade postérieur. Faut-il en conclure que pour la disposition d'ensem ble des pièces du Romano-germanique, le groupe II soit plus proche de l’archétype que le groupe I? Nous ne le pensons pas. Les observations relatives à la con sécration épiscopale et au sacre royal allemand suffiraient certes à ruiner une hypothèse, à savoir que le Cassinensis 451 (et le Vallicell. D. 5) représenteraient l’archétype, voire l’original, ou en seraient des copies directes. Or cette hypo thèse n’a jamais été soutenue par personne; nous l’avons ici même expressément écartée. Entre l’original et le Cassi nensis, et les autres témoins, un certain nombre de tran scriptions ont été opérées; le manuscrit du Mont-Cassin porte des traces évidentes d’altération (place anormale de deux Benedictiones isolées en tête du texte, fusion en un seul tout incohérent de deux fragments des Ordines X II et III, entre autres). Mais l’on peut fort bien imaginer que tout en gar dant avec plus de fidélité qu’aucun autre témoin la disposi tion d’ensemble primitive, le groupe I ait accueilli un ou plusieurs titres sous une forme remaniée. Dans une collée-
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Caractéristiques générales de l’édition
xv
tion de l’ampleur du Romano-germanique, il serait pour le moins imprudent de juger de la physionomie générale à par tir d’éléments isolés; autre chose est la forme prise par tel ou tel rituel, autre chose l’ordonnance générale d’une collec tion. Il ne faudrait d’ailleurs pas se représenter « l’original» d’une compilation liturgique telle que le pontifical de Ma yence, d’une manière simpliste. Etant donné son importance — pour le volume et pour le rayonnement qu’il a eu im médiatement — plusieurs rédacteurs se sont certainement employés à confectionner notre pontifical, sous la direction ou avec l’approbation d’un dignitaire ecclésiastique, garant de l’entreprise, l’archichancelier de l’Empire lui-même se lon toute vraisemblance. Au fur et à mesure de la confec tion des codices, divers changements affectant telle ou telle pièce ont pu être opérés, sans que soit modifiée pour autant l’ordonnance générale. Rien ne s’oppose à ce que certains de ces remaniements aient été faits à Saint-Alban même: divers exemplaires du Romano-germanique, substantielle ment pareils mais divergents dans tel ou tel titre, ont pu sortir du scriptorium mayençais à peu près au même mo ment. La demande a été considérable dès les débuts: le succès rencontré par la collection, attesté par l’extraordinaire dif fusion du livre dont témoignent les codices conservés, im posait au scriptorium l’obligation de confectionner des exemplaires à une cadence accélérée. Plusieurs recensions peuvent donc être « originales » simultanément, tout en di vergeant entre elles. 4. Texte et ordonnance du Gassinensis 451 et du Vàllicéll. D. 5 doivent être nécessairement complétés par les deux séries fort longues des Benedictiones et des lu d icia D ei qui manquent dans les témoins du groupe I, mais que deux exem plaires appartenant au groupe II ont conservées (Eichstaett , Pontifical de Gondekar, ff. 131r-144v et B amberg lit. 53, ff. 128r-144v). Nous avons la preuve que Benedictio nes et lu d icia D ei étaient connus et en usage à Saint-Alban
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XVI
Lieu et date de la compilation
au moment de la rédaction du pontifical romano-germanique. En effet, les Benedictiones figurent dans le manuscrit de V ienne (Autriche), ÏTationalbibl., cod. lot. 1888, les I n dicia D ei dans le manuscrit de V ienne (Autriche), Nationalbibl. cod. lot. 701, tous deux originaires de Saint-Alban. Il ne s’agit donc pas de séries postérieurement insérées dans la compilation lors d’une transcription plus récente. Le Cassinensis 451 (groupe I) contient d’ailleurs, à une place qui n’est pas primitive, deux de ces Benedictiones (M ont-Cas sin 451, ff l v-2r); les autres auront accidentellement dispa ru d’un des modèles immédiats du G assinensis, lequel, on le sait, est transcrit d’un exemplaire mutilé. Concrètement l’ordonnance des titres de notre édition est donc conforme, sauf modifications minimes suggérées par le déroulement adopté dans d’autres témoins, à l’ordon nance du groupe I pour les nn. I - CLXX, à celle du groupe II (Bamberg-Eichstaett) pour les nn. CLXXI - COLVIII (voir, en attendant l’introduction générale, la synopse com parative donnée plus loin et C. V ogel, L e Pontifical rom anogermanique du X e siècle. Élém ents constitutifs, dans la R evue des Sciences religieuses, X X X II, 1958, pp. 113-167).
B. L ieu et date de la composition DU PONTIFICAL romano-germanique Que le scriptorium liturgique de Saint-Alban de Mayence soit la patrie du pontifical romano-germanique est un fait acquis depuis les travaux de Mgr. M. Andrieu consacrés à ce sujet; il est inutile d’y revenir (voir M. A ndrieu , L es Ordines rom ani, t. I, L es m anuscrits, Louvain, 1931, pp. 494-505). Divers indices, concordant entre eux, nous conduisent aux aimées 950-961 ou 963/964 pour la date de rédaction. En voici l’énumération:
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Lieu et date de la compilation
xvn
1. Le term inus ante quem non nous est fourni grâce à la présence dans le pontifical romano-germanique de Y Ordo L (= O r d o R om anus antiquus de Melchior Hittorp), élé ment primitif et organique de la compilation mayençaise. Cet Ordo peut être daté d’une manière assez précise des années proches de 950. Y figurent en effet des extraits du P seudo -A lcuin (v . 910), L ib er de d iv in is officii s , où sont utilisés des passages de BÉm d ’A uxerre (f v. 908), Eæ positio de celebratione m issae, et de B éginon de P rüm (f 915), D e synodalibus causis. Y figure aussi l’hymne sangallienne H u m ili prece (œuvre probable de Hartmann, moine de SaintGall f 925), mais dans la forme retouchée en usage à SaintAlban et conservée dans le Vindobonensis 1888, d’où elle passe dans Y Ordo L. Le cheminement et les retouches affec tant la pièce métrique H u m ili prece postulent une date pro che de 950, sans que l’on puisse remonter sensiblement plus haut (voir M. A ndrieu , op. cit., pp. 500-505). 2. Le term inus post quem non est suggéré, par un ensemble d’observations qui toutes nous conduisent à une même cé sure: a) l’âge de nos manuscrits (Lucques 607, Mont-Cassin 451, YaUieell. D. 5, Vienne 701 et 1817, entre autres) ou de leurs modèles immédiats, tous antérieurs à l’an 1000, b) les conditions particulières de la confection du Lucensis 607 à Lucques même, c) les ordinations de Léon V III et de Jean X III, en 963/964, conférées à Borne sur le mode romano-franc et suivant le cursus honorum clérical « gallican » inconnu à Borne, et d) peut-être, la rédaction de Y Ordo ad benedicendum regem du Bomano-germaUique en vue du cou ronnement d’Otton II en 961. Le terme post quem non se situe donc selon toute vraisemblamce aux environs des an nées 961 ou 963/964 (voir avec bibliographie des travaux particuliers, O. V ogel, P récisions sur la date et Vordonnance prim itive du pontifical rom ano-germ anique, dans Ephem erides liturgicae, L X X IV , 1960, pp. 145-162).2
2 ( 226 )
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
C. R è g les
p r a t iq u e s d e l ’ é d it io n
Elles sont conformes à la technique élaborée par Mgr. M. Andrieu et appliquée par lui dans les éditions de textes liturgiques. I. Le texte: a) Colonnes parallèles: Elles sont employées chaque fois que l’on se trouve en présence de deux ou plusieurs recensions d’un même passa ge ou d’une disposition nouvelle du formulaire euchologique, irréductibles entre elles. L’on s’est efforcé cependant d’être assez sobre dans l’emploi de ce procédé, pour ne pas aboutir à une juxtapposition du texte des différents ma nuscrits. L’appareil critique relève toutes les divergences. Les longues lignes seront reprises dès que le texte commun à, tous les témoins utilisés est atteint de nouveau. b) Crochets aigus < > Les crochets aigus signalent une enclave additionnelle propre à un ou plusieurs manuscrits méritant d’être conser vée dans le texte, c. à. d. quand cette enclave n’est pas seule ment une lecture vicieuse. Le ou les manuscrits en question sont évidemment indiqués dans l’appareil critique. c) Crochets droits [
]
Les crochets droits signalent un mot ou un groupe de mots ou parfois un groupe de lettres terminant un mot donné en abrégé, ne figurant pas dans les manuscrits, mais qui ont été restitués par les éditeurs. Ces crochets ne sont évidemment pas employés quand il s’agit d’une simple so lution de ligatures ou d’abréviations paléographiques.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Règles pratiques de l’édition
X IX
II. L’appareil critique. L’appareil critique se décompose en trois éléments: a) L'indication des m anuscrits (avec la foliation) ayant servi à l’établissement du texte figurant dans lé titre cor respondant, ainsi que Vénumération des éditions antérieu res où est reproduit notre texte (sans nous préoccuper de la qualité des éditions partielles et des variantes souvent con sidérables par rapport au texte par nous établi). Les renvois au Sacramentaire Gélasien dit primitif ( Vat. R eg. 316) ne si gnifient pas que le (ou les) rédacteurs du pontifical romanogermanique aient emprunté le passage en question directe m ent à ce vieux sacramentaire. Il est en effet pratiquement sûr que les emprunts au formulaire euchologique ont été faits soit à un livre du type « Gélasien du V I I I e siècle » soit à un exemplaire de la famille de YH adrianum (Grégorien) supplémenté. Les éditions du Gélasien dit ancien (V a t. R eg. 316) établies par Wilson (1894) et plus récemment par Mohlberg-Eizenhôfer-Siffrin (1960), avec les Tables de concordance correspon dantes (1959), donnent entière satisfaction. On déplorera par contre que le sacramentaire du type « Gélasien du V IIIe siè cle » (ou Sacramentaire de Pépin le Bref) n’ait pas encore trouvé d’éditeur (les éditions consacrées à cette famille ne reproduisent chacune qu’un seul manuscrit), et que le meil leur témoin de la lignée, le Gellonensis (P aris , B. N. cod. lot. 12048) soit toujours inédit, abstraction faite des Tables sy noptiques établies par P. de Pumet (B ïb l. E ph em erid. liturg ., IV, 1938, l*-333*). Nous renvoyons cependant, à la place voulue, aux exemplaires imprimés des Gélasiens du V IIIe siè cle, ainsi qu’au sacramentaire de Fulda (G ôttingen , Bibl. Université, cod. theol. 231 ; éd. G. R ichter -A. Schoenfelder 1912), un Grégorien gélasianisé de la renaissance ottonienne. b) L es variantes sont signalées le plus clairement possi ble par les abréviations latines usuelles (corr. = correctum ou corrector ou corrigit, suivant le cas; add. = additum ou
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XX
Règles pratiques de l’édition
addüur ; surprascr.
= suprascriptum ou suprascribit ( —unt)·, = om ittit ( —unt) ; in marg. — inm argine ; eras. = erasum, «te. L’emploi des crochets aigus dans l’appareil indique une addition propre à un ou plusieurs manuscrits, issue de la mê me main que l’ensemble du codex. Les leçons de Melchior Hittorp ( = H ittorp ) sont signalées aux endroits voulus, en raison de l’important exemplaire, perdu pour nous, que le doyen de Saint-Cunibert de Cologne avait sous les yeux. Le crochet droit ] dans l’appareil signale le mot, ou grou pe de mots, désigné dans le texte par un petit chiffre placé en exposant, dont la lecture varie dans un ou plusieurs ma nuscrits. Le mot ou groupe de mots qui suit, correspond à la variante des manuscrits indiqués par leur sigle. Par ex.: 1dominus ] deus A, signifie qu’au terme «dominus» du texte, correspond le terme «deus» dans le manuscrit A. Le crochet droit ] a été omis quand il ne pouvait y avoir de confusion sur la variante. Par ex.: dans le texte nous li sons linteum1, dans l’appareil ifintheum A, ce qui signifie que le terme linteum est écrit lintheum dans le manuscrit A. Les éclaircissements indispensables sont imprimés en caractè res cu rsifs pour éviter toute confusion avec les variantes des manuscrits composées en caractères normaux. c) L es rapports de dépendance im m édiate , soit avec les textes antérieurs soit avec le plus ancien des pontificaux rom ains succédant au Romano-germanique sont indiqués au dernier étage de l’appareil. Nous avons été très sobres dans les références, surtout en ce qui concerne les sources immédiates dont se sont servi les compilateurs de Saint-Alban. Ceci pour les raisons sui vantes. Une étude exhaustive des sources mises à contribu tion dans chaque titre, ainsi que du canal ou des intermé diaires réels, eut conduit dans la plupart des cas à composer de véritables dissertations. Il était impossible de nous en gager dans cette voie sous peine de voir enfler démesurément un ouvrage déjà volumineux et de retarder d’autant l’édi tion du texte qui doit rester le but essentiel de notre travail. om .
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Règles pratiques de l’édition
XXI
D’autre part, si le pontifical romano-germanique est le con fluent des usages liturgiques antérieures, il est aussi le point de départ de tous les pontificaux (et rituels) ultérieurs et l’ancêtre direct du livre épiscopal actuel. En d’autres ter mes, il est lui-même la source immédiate de ces livres litur giques. Pour indiquer la destinée d’un titre nous renvoyons au pontifical romain du X IIe s. où au premier des pontifi caux romains dans l’ordre chronologique où a passé le ti tre. Les renvois sont faits aux éditions de Mgr. M. Andrieu ( = A ndrieu ); à partir de ces documents, le cheminement ultérieur des pièces est facilement repérable grâce aux in dications fournies en note dans les éditions de Mgr. M. Andrieu. III. Cas s p é c i a l de Ordines romani f i g u r a n t le p o n t i f i c a l romano-germanique.
dans
On sait que la compilation mayençaise contient, dans ses témoins les plus anciens, des Ordines rom ani en grand nombre (Ordines III, V, V II, X , X II, X X II, X X X V I, X X X V II B, X X V III, X L I combinés avec X L II, X L V , X L V II, X L V III, L). Tous ces Ordines sont maintenant édités par Mgr. M. Andrieu. Xous avions donc le choix entre deux méthodes: ou bien renvoyer, quand apparaissait un Ordo dans le déroulement du pontifical romano-germanique, à l’édition de M. Andrieu, sans plus, ou bien rééditer VOrdo avec les témoins du Bomano-germanique utilisés pour l’en semble de notre texte. Le renvoi pur et simple aux éditions de M. Andrieu eût abouti à défigurer gravement la physionomie de la compi lation mayençaise et à en déséquilibrer le volume. La réédi tion était superflue puisqu’elle aurait doublé le texte publié par M. Andrieu sur des bases plus larges que l’assise manu scrite du pontifical du X e siècle. ÏTous nous sommes arrêtés à une solution intermédiaire, donhée ad eom m odum lectoris. XouS imprimons à l’endroit
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Eègles pratiques de l’édition
X X II
voulu, en petits caractères, le texte des ordines sans repren dre l'appareil critique, et sans commentaire; c’est évidem ment la recension donnée par les exemplaires du Romanogermanique qui a été retenue (et qui ne correspond donc pas nécessairement au texte établi par Mgr. M. Andrieu). Le pontifical de Mayence garde ainsi son volume intégral. Pour l’étude détaillée des Ordines, le lecteur devra évidemment recourir à la critica m aior dans la série des Ordines. h'O rdo L posait des problèmes particuliers. En effet, au moment où nous avons établi notre texte, l’édition de l’Ordo L effectuée par Mgr. Andrieu (Ordines rom ani, t. Y), et envoyée par lui, avant sa maladie, complètement rédigée au Spicilegium Sacrum Lovaniense n’avait pas encore paru. Pour les raisons données plus haut, VOrdo L, pièce d’une im portance capitale et partie authentique du Romano-germanique ne pouvait pas manquer dans notre édition. Nous avons donc établi le texte, indépendam m ent de l’édition de M. Andrieu, à partir de deux manuscrits majeurs: le Cassinensis 451 (appartenant au groupe I) et le P istoriensis 141 (groupe II), en recueillant, de plus, dans l’appareil critique, les variantes du texte de Hittorp. IV. Orthographe. Nous avons renoncé à unifier arbitrairement l’orthogra phe. Un même manuscrit présente souvent des graphies différentes pour un même mot. Ceci est vrai surtout pour les diphtongues -oe, -ae et la lettre -e. Nous transcrivons toujours la lettre -e cédillée par -ae. Pour les autres formes, nous suivons l’usage le plus courant dans l’ensemble des ma nuscrits. Si un passage n’est attesté que par un seul manu scrit, nous respectons fidèlement l’orthographe du témoin. Cyrille Y ogel , professeur à l'Université de Strasbourg,
en collaboration avec R einhard E lze , professeur à l'Université libre de Berlin.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Livres et articles cités
L is t e
X X III
d e s o u v r a g e s c it é s e n a b r é g é d a n s l e c o r p s d e l ’ é d it io n du
P o n t if ic a l
r o m a n o - g e r m a n iq u e
A m a t i G·., Bibliografía romana, B o m a , 1888.
AMF,T,T,T A., Spicilegium Cásmense complectens analecta sacra et pro fana, typis ArcMcoenobii Montis Casini, I, 1888. A n d rieu M., L 'Ordo romcmus cmtiguus et le « Liber de divimis officiis » de pseudo-Alcuin, dans la Revue des Sciences religieuses, Strasbourg, Y, 1925, p. 612-650. — , Melchior Eittorp et V« Ordo romanus cmtiguus », dans les Ephe merides liturgicae, X L V I (X. Ser. VI), 1932, p. 3-21. — , Immixtio et consecratio. La consécration par contact dans les do cuments liturgiques du moyen âge (Bibl. de Vlnstitut de droit ccmonique de VUniversité de Strasbourg, II), Paris, 1924. — , Les Ordinis Romani du haut moyen âge, t. I, Les manuscrits {,Spicilegium Sacrum Lovaniense 11), Louvain, 1931; t. II, Les textes. Ordines I -X II I (Spicileg. sacr. Lovcmien. 23), Louvain, 1948; t. III, Les textes. Ordines X IV -X X X IV (Spicileg. sacr. Lovcmien. 28), Louvain, 1956; t. V, Les textes. Ordo L (Spicileg. sacr. Lovanien. 29), Louvain, 1961. — , Le Pontifical Romain au moyen âge, t. I, Le pontifical romain du X IIe siècle (Studi e Testi 86), Città dei Vaticano, 1938; t. II, Le pontifical de la Curie romaine au X I I I e siècle (Studi e Testi 87), Città dei Vaticano, 1940; t. III, Le pontifical de Guil laume Durand (Studi e Testi 88), Città dei Vaticano, 1940; t. IV, Tables alphabétiques (Studi e Testi 99), Città dei Vaticano, 1941. Les éditions du P o n t if ic a l r o m a in au moyen âge seront citées sous le seul noni d’ A n d r i e u . Le contexte indiquera clairement de quel document liturgique il s’agit. Pour les éditions des Or d i n e s r o m a n i on ajoute au nom d’A n d r i e u la tomaison (A n d r i e u I, II, III, IV) suivant le cas; le contexte suffira à indiquer qu’il s’ agit d’un Ordo. A s s e m a n u s (A s s e m a n i ) J . A ., Codex liturgicus ecclesiae universae, 13 vol., Boma, 1749-1766. B a l u z iu s St., Capitularia regum Francorum. Additae sunt Marculfi monachi et aliorum formulae veteres et notae doctissimorum viro rum, 2 vol., Parisiis, 1677. — Cité dans l’édition de P i e r r e d e C h i n i a c , Nova editio auctior ac emendatior, 2 vol., Parisiis, 1780 ( = M a n s i , Concil., X V II B et X V III B).
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
X X IV
Livres et articles cités
B a r o n iu s C., Annales ecclesiastici denuo excusi et ad nostra usque tempora perducti, ed. A . T h e i n e r , 37 vol., Bar-le-Duc, 1864-1883. B a t if f o l P., Histoire du bréviaire romain, Paris, 3e éd., 1911.
B aeumer S., Histoire du bréviaire (trad. française par R. B iron ),
Paris, 1905. B lume Cl ., voir D reves G. M. B o e h m e r J. F., Regesta imperii, I. Unter den Karolingern (neu bear
beitet v. M u e h l b a c h e r ), 2e éd., t. I, Innsbruck. 1908. — , Regesta archiepiscoporum Maguntmensium, t. I, Innsbruck, 1877. B oretius A., Capitularia regum Francorum, t. I ( = MGH Leg. II, 1), Hannoverae, 1883; t. II (== MGH Leg. II, 2), ibid., 1897. B o u m a n C. A., Sacring and Crownmg (Bijdragen v. het Instit. v. middeleeuwse Geschiedenis d. R.-Univ. te Utrecht XXX), GroningenDjakarta, 1957. B r a c k m a n n A ., Germania pontificia, 3 v o l. ( = Regesta romanorum pontificum ed. P. F r . K e h r ), Berlin, 1910-1939. B r o w e P ., De ordaliis (Textus et documenta. Series theologica 4 et 11), Romae, 1932-1933. B r u n s H . T h ., Canones apostolorum et conciliorum saec. IV . V. VI. V II ( = Bibliotheca ecclesiastica d'1A . N e a n d e r t. L), 2 v o l., Berolini, 1839. d e W o r m s , Decretorum libri viginti, Parisiis, 1549 ( = PL CXL, 537-1066). C a g in P ., Le sacramentaire gélasien d'Angoulême, éd. d ip lo m ., A n -
B urchard
gou lêm e, 1918. C a s s a n d e r G., Ordo Romanus de Officio missae, Coloniae Agrippi
nae, 1561 (== G. C a s s a n d r i , Belgae theol. impp. Ferdinando I et Maximiliano I I a consiliis, opera omnia, Parisiis, 1616, pp. 87145). C o u s t a n t P., Epistulae Roma/norum pontificum et quae ad eos scripta sunt a s. Clemente usque ad Innocentium III, t. I (seul paru), Parisiis, 1721. D ie m a n d A ., Das Ceremoniell der Kaiserkroenungen von Otto I. bis Friedrich II. (Historische Abhandlungen hgg. v o n T h . H e ig e l u. H . G r a u e r t , 4), M ü n chen , 1894.
D obschütz (von) E., Das Decretum Gelasiamum de libris recipiendis
et non recipiendis (Texite u. Untersuchungen z. Geschichte d. altchristlichen Literatur 38,4), Leipzig, 1912. D reves G. M., Hymnographi latmi. Lateinische Hymnendichter des Mittelalters (Analecta hymnica medii aevi publiés par B lume Cl . et D reves G. M., t. L), Leipzig, 1907. D u e m m l e r E., Kaiser Otto der Grosse, Leipzig, 1876.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Livres et articles cités
XXV
— , Poetae latini aevi Carolini (MGH Poetae lat. med. aevi t. I-II), Weimar, 1881-1884. E c k h a r d J. G., Commentarii de rebus Franciae Orientalis, 2 vol., in 4°, Wirceburgi, 1729. E ic h m a n n E ., Der EaiserJcroemmgsordo « Ceneius I I », dans Miscellanea Fr. Ebrie, t. II, Rome, 1924, pp. 322-337. — , Die sog. Römische KönigsTtrönungsformel, dans Eistorisches Jahr buch, X LY, 1925, pp. 527-538. E l z e R., Ordines coronationis imperialis (Fontes iuris germa/nici an tiqui in usum scholarum ex MGH separatim editi IX), Hannoverae, 1960. E r d m a n n 0 ., Die Entstehung des Kreuszugsgedankens. ( Forschungen zur Kirchen-und Geistesgeschichte, Bd. 6), Stuttgart, 1935. — , Forschungen zur politischen Ideenwelt des Frühmittelalters, aus dem Nachlass des Verfassers hgg. von F r . B a e t h g e n , Berlin, 1951. E w a l d P . et H a r t m a n n L . M., Gregorii I. papae Registrum episto larum (MGH Epistolarum t. I-II), Berolini, 1887-1899. F a b r e P ., D u c h e s n e L . et G . M o l l a t ., Le Liber Censuum de Vfiglise romaine, t. I-III, Paris, 1905-1952. F e l t o e C. L., Sacramentarium Leonicmum, Cambridge, 1896. F is c h e r L ., Bernhardi card. et Latercmensis eccl. prioris Ordo officio rum ecclesiae Latercmensis (Historische Forschungen u. Quellen hgg. von J . S c h l e c h t 2 -3 ), München-Freising, 1916. F o e r s t e r H., Liber diurnus Romanorum pontificum, Bern, 1958. F ranz A., Das Rituale von S. Florian aus dem X II. Jh., Freiburg i. Br., 1904. — , Die kirchlichen Benediktionen im Mittelalter, 2 vol., Freiburg i. Br., 1909; r£6d. anastatique, Graz, 1960. — , Die Messe im deutschen Mittelälter, Freiburg i. Breisgau, 1902. F r e r e W . H., Pontifical Services with descriptive Notes and a liturgicäl Introduction, I. The Consecration of a Church (Alcuin Club Collection H I), London, 1901. — , Studies in the Early Romam Liturgy. I. The Kalendar (ACC X X V H I), London, 1930; II. The Roman Gospel-Lectionary (ACC X X X ), London, 1933; H I. The Römern Epistle-Lectionary (ACC X X X II), London, 1935. G e r b e r t M., Monumenta veteris liturgiae Alemamnicae, 2 vol., typis San-Blasianis, 1777-1779. G e o r g iu s D ., De liturgia Romani pontificis in solemni celebratione missarum, 3 vol., Romae, 1731-1744.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XXVI
Livres et articles cités
G ie s e b r e c h t (v o n ) W., Geschichte der deutschen Kaiserzeit, t. 1, 5e
éd., Leipzig, 1881. G r e g o r iu s I ., v o ir E w a l d -H a r t m a n n . H a d r i a n u m , v o ir L ie t z m a n n H .
I. M., Amalarii ep. opera liturgica omnia, L. Introductio. Opera minora (Studi e Testi 138). Città del Yaticano, 1948; t. II. Liber officialis (Studi e Testi 139), Città del Yaticano, 1949; t. III. Liber de ordine antiphonarii. Eclogae de ordirne romano (Studi e Testi 140), Città del Vaticano, 1950. H e f e l e C. I. et L e c l e r c q H ., Histoire des conciles, t. I-V III (16 vol.), Paris, 1907-1921. H in s c h iu s P., Decretales pseudo-Isidorianae et capitula Angilramni, Lipsiae, 1863. H it t o r p M., De divinis catholicae ecclesiae officiis et mysteriis varii vetustorum aliquot ecclesiae patrum ac scriptorum ecclesiasticorum libri, Coloniae, 1568 ( = Magna Bibliotheca veterum Patrum, t. X , 1610 = Maxima Bibliotheca veterum Patrum, t. X III, 1677). Nous citons H it t o r p d’après les trois éditions: 1568; 1610; 1677. I s id o r i H is p a l e n s is ep., Etymologiarum sive Originum libri X X , recogn. W. D. L i n d s a y , 2 voi., Oxford, 1911. J a f f e P h . - L o e w e n f e l d S. - K a l t e n b r u n n e r F. - E w a l d P., Re gesta pontificum Romcmorum ab condita Ecclesia ad annum p. Gh. n. MGXCVIII, 2 v o i., Lipsiae, 1885. K n o e p f l e r A., Walafridi Strabonis liber de exordiis et incrementis quarumdam in observationibus ecclesiasticis rerum (V eroeffentlichungen aus dem KR. chen Seminar Muenchen 1), Muenchen, 1899. — , Rabani Mauri de institutione clericorum libri tres (ibid. 5), Muenchen, 1900. Liber diurnus, v o ir F o e r s t e r ; R o zebr e ; S i c k e l . L ie b e r m a n n E., Die Gesetze der Angelsachsen, Berlin, 1903-1916. L ie t z m a n n A., Das Sacramentarium Gregorianum nach dem Aachener Urexemplar ( = Hadrianum), Münster-Westf.; rééd. 1958. L i n d s a y W. M., v o ir I s id o r i H is p a l e n s i s . M a b il l o n J., Vetera Analecta, nova editio, 1 voi in-f°, Parisiis, 1733. — , Annales Ordinis s. Benedicti occidentalium monachorum patriar chae, 7 voi., Lucae, 1739-1745. — , De liturgia gallicana libri tres, Lutetiae Parisiorum, 1685 ( = PL L X X II, 99-448). M a b il l o n J. et G e r m a in M., Museum Italicum, t. I, Luteciae Pari siorum, 1687; t. II, (M a b il l o n seul) Musei Italici tomus secundus complectens antiquos libros rituales sanctae Romanae ecclesiae cum H
an ssens
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Livres et articles cités
X X V II
commentario praevio in Ordinem Romanum, Luteciae Parisiorum, 1689 ( = PL L X X V III, 851-1408). M ansi J. D ., Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Flo rentiae, 1759 et suiv. — Xous citons la reproduction anastatique par H. W elter , avec additions et suppléments, 54 vol. in-f°, Pa ris-Leipzig, 1903-1924. M artène E., De omtiquis ecclesiae ritibus libri tres, I e éd., 3 vol., in-4° Eouen, 1700-1702; 2e éd., 4 vol., in-f°, Anvers, 1736-1738; 3e éd., 4 vol., in-f°, Bassano, 1788. — Est citée ici l’édition dite de Venise imprimée à Bassano, en 4 vol., in-f°, 1788. M artène et D ur a n d , Thesaurus novus anecdotorum, 13 vol., Paris, 1717-1733. Men ARDUS H., Sancti Gregorii Magni romani pontificis liber sacra mentorum, 2 vol., in-4°, Paris, 1642 ( = PL L X X V III, 10-636). Metz R., La consécration des vierges dans l'Église romaine (Bibl. Inst, de Droit Canonique de Strasbourg IV), Paris, 1954. M etzger M. J., Zwei karolingische Pontifikalien vom Oberrhein, Frei burg i-Br., 1914. MGH = Monumenta Germaniae Historica. Missale Francorum, voir M ohxberg K. Missale gallicanum vetus, voir M ohlberg K . M ohlberg K ., Das fränkische Sacramentarium Gelasianum in alamannischer Ueberlieferung (Codex Sangallensis 348) (Liturgiegeschichtl. Quellen u. Forschungen 1/2), Münster i. Westf., 1918. M ohlberg K . - B aumstark A ., Die älteste erreichbare Gestalt des li ber Sacramentorum anni circuli der römischen Kirche (Cod. Paduensis D. 47) (Liturgiegeschichtl. Quellen 11/12), Münster i. Westf., 1927. M ohlberg - E izenhöfer - Slffrin, Sacramentarium Veronense (Cod. Veronensis L X X X V (80)) (Rerum Ecclesiasticarum documenta. Series maior. Fontes 1), Roma, 1956. — , Missale Francorum (Vat. Reg. lat. 257) (ibid. 2), Roma 1957. — , Missale Gallicanum vetus (Vat. Palat, lat. 493) (ibid. 3), Roma, 1958. — , Liber Sacramentorum Romanae aecclesiae ordinis anni circuli (cod. Vat. Reg, lat. 316 et Parisinus 7193) Sacramentarium Gelasianum (ibid. 4), Roma, 1960. M orinus L, Commentarius historicus de disciplina in administratione sacramenti paenitentiae tredecim primis saeculis in ecclesia occidendentali et hucusque in orientali observata in decem libros distinctus, Parisns, 1651. — , Commentarius de sacris ordinationibus secundum antiquos et recentiores Latinos, Graecos, Syros et Babylonios in tres partes distine-
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Livres et articles cités
X X V III
tus, Parisus, 1655; ed. nova, Antverpiae, 1695. — Ce dernier ou vrage est cité dans l’édition d’Anvers. M unies , Ch ., Les Statuta Ecclesiae Antiqua, Paris, 1960. M uratori L. A., Liturgia Romana vêtus, 2 vol., Yenetiis, 1748. PL = Patrologiae cursus complétas. Sériés latina aecur. J.-B. M ig n e . Pu niet (de) P., Le sacramentaire romain de Géllone, dans Bibl. Ephemerid. Liturg., IY, 1938, pp. l*-333* (inventaire détaillé des pièces et tables de correspondance). R aban M aur , voir K noepfler . R éginon de P rüm , voir W asserschieben . R ichter G. - Schoenfelder A., Sacramentarium Fuldense saeculi
X . Cod. th. 231 der Kgl. Universitätsbibi. Goettingen (Quellen und Abhandlungen z. Geschichte d. Abtei u. der Dioezese Fulda), Fulda, 1912. R ockinger L., Drei Formelsammlungen aus der Zeit der Karolinger (extrait des Quellen und Eroerterungen zur bayerischen und deut schen Geschichte YII), München, 1857. R ozière (de) E., Liber diurnus ou Recueil des formules usitées dans la chancellerie pontificale du Ve au X Ie s., Paris, 1869. — , Recueil général des Formules usitées dans l'Empire des Framcs du Ve au X e siècle, 3 vol., Paris, 1859-1871. Sacramentaire Gélasien du VIIIe siècle, voir Cagin ; M ohlberg . Sacramentarium Fuldense, voir R ichter -Schoenfelder . Sacramentarium Gelasianum, voir W ilson ; M ohlberg . Sacramentarium Gregorianum, voir Sacramentarium Gregorianum (cod. Paduensis) ou Sacramentarium Eadrianum ou Sacramentarium Gre gorianum suppl. Sacramentarium Gregorianum (cod. Paduen.), voir M ohlberg . Sacramentarium Hadrianum, voir L ietzm ann . Sacramentarium Gregoriamum supplément., voir Mén ar d ; W ilson . Sacramentarium Leonianum, voir Sacramentarium Veronense. Sacramentarium Veronense, voir F eltoe ; M ohlberg . Schmitz H. J., Die Bussbücher und die Bussdisciplin der Kirche nach hemdschriftlichen Quellen dargestellt ( = t. I), Mainz, 1883; t. II. Die Bussbücher und das kanonische Bussverfahren, Düssel dorf, 1898. Schramm P. E., Kaiser, Rom und Renovatio (Studien d. Bibi. Warburg X Y II, 1-2), 2 vol., Leipzig, 1929; vol. 1, 2e éd., Darmstadt 1957. — , HerrSchaftszeichen und Staatssymbolik (Schriften der MGH 13), 3 vol., Stuttgart, 1954-1956. — , Der König von Frankreich,.2 vol., Weimar, I e éd., 1939; rééd. avec compléments, 1960.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Livres et articles cités
X X IX
— , Die Ordines der mittelalterliehen Kaiserkrönung, dans Archiv f. TJrkundenforschung, X I, 1930, pp. 285-390. — , Die Krönung bei den Westfranken und Angelsachsen von 878 bis um 1000, dan s Zeitschrift f. Rechtsgeschichte LIY. Kan. Abt. X X III, pp. 117-242. — , Die Krönung in Deutschland bis zum Beginn des Salischen Hauses (1028), ibid., LY. Kan. Abt. X X IY , pp. 184-332. — , Die Krönung bei den Westfranken und den Franzosen, dans Ar chiv für TJrkundenforschung, X Y , 1938, pp. 3-55, et ibid., X Y I, 1939, pp. 279-286. S ic h e l ( v o n ) T h . E ., Liber diurnus Romanorum pontificum, Y in d o b o n a e , 1889. T r a n e r E r ., Anselmi Lucensis collectio canonum una cum collectione
minore, 1-2, Oeniponte, 1905-1915. T hiel A., Epistolae romanorum pontificum genuinae et guae ad eos scripta sunt a s. Hilario usque ad Pelagium II. t. I. A s. Hilario usque ad Pelagium I I (seul paru), Brunsbergae, 1868. T h o m a s iu s J.-M., Opera omnia, ed. A . F r . Y e z z o s i , 7 v o l., B o m a e , 1747-1754. V o g e l O., Le pontifical rommo-germanique du X e siècle. Éléments
constitutifs avec indication des sections imprimées, dans la Revue des Sciences religieuses, X X X I I, 1958, pp. 113-167. — , Précisions sur la date et Vordonnance primitive du pontifical romano-germcmique, dans les Ephemerides liturgicae, L X X IY , 1960, pp. 145-162. W aitz G., Die Formeln der deutschen Königs-und der römischen Kaiserkrönung (Abhandlungen d. k. Gesell, d. Wiss. z. Göttingen X V III), Göttingen, 1872. W alafrid Strabo , voir K noepfler . W arren F. E., The Leofric Missal as used in the Cathédral of Exe-
ter during the Episcopate of its first Bishop a. d. 1050-1072, Oxford, 1883. ' W asserschleben H., Regmonis abbatis Prumensis libri duo de synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis, iussu D. R. archiep. Trever. Rathodi ex diversis sanctorum patrum conciliis atque de cretis collecti, Lipsiae, 1840. — , Die Bussordmungen der abendländischen Kirche, Halle, 1851. W atterich J. M., Pontificum Romanorum qui fuerunt inde ab exeunte saec. IX usque ad finem saec. X I I I vitae ab aequalibus con scriptae, 2 vol., Lipsiae, 1862. W erminghoff A., Concilia aevi Carolini (MGH Legum sectio III. Concilia II), Hannoverae, 1906-1908.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XXX
Table comparative
W ilson H. A., The Gélasicm Sacramentary. Liber sacramentorum romcmae eeelesiae (Vat. Beg. 316), Oxford, 1894. —, The Benedietional of Archbishop Robert, London, 1903. —, The Gregorian Sacramentary under Charles the Gréai, (= Grég. suppl.), London, 1915. Nous citons simplement W ilson suivi de la pagination, le
contexte permettant de reconnaître facilement s’il s’agit du Gélasien ancien ou du Grégorien supplémenté par Alcuin. W interfeld (von) P., Poetae laiini aevi Carolmi (MGH Poet. lai. med. aevi IY, 1), Berlin, 1899. W olf von Glanvell Y ., Die Ka/nonessammlung des Kard. Deusdedit, I. Die Ka/nonessammlung selbst (seul paru), Paderborn, 1905. Z eumer K ., Formülae Merovvngid et Karolvni aevi. Accédant ordines iudiciorum dei (MGH Leg. Sectio Y. Formülae), Hannoverae, 1886.
T able comparative d e la succession des pièces DANS LES DIFFÉRENTS TÉMOINS MANUSCRITS du P ontifical romano - germanique
Tous les témoins du Pontifical romano-germanique du X e siècle qui ont été effectivement utilisés pour l’établissement du texte ne com portent pas tous les éléments et surtout ne les présentent pas dans le même ordre de succession. Comme il a été dit plus haut, le classement adopté pour la pré sente édition suit pour les titres I-C L X X l’ordonnance du Cassinensis 451, pour les titres CLXXI-CCLVHI l’ordonnance du Bambergensis lit. 53, sauf quelques rares exceptions qui ont permis d’inter caler à un endroit plus approprié, des séries empruntées aux autres témoins. En parcourant la table on se rendra facilement compte qu’il n’a pas été opéré de bouleversement arbitraire; les insertions se jus tifient par le déroulement adopté dans certains témoins du Romanogermanique. Aux témoins manuscrits du texte nous avons cru devoir adjoin dre l’édition de Melchior Hittorp (1568), qui reproduit un exemplaire du Romano-germanique irréductible aux autres groupes. Pour ne pas faire perdre à la table son caractère synoptique, il n’a pas été tenu compte des variantes, souvent considérables, exis tant d’un manuscrit à l’autre à l'intérieur d'un même titre.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Table comparative
XXXI
Dans notre table on trouvera donc: 1. La suite des titres de notre édition précédés des chiffres ro mains de I à CCLVIII. 2. En regard, dans les colonnes correspondant aux différents ma nuscrits, l’ordre de succession, en chiffres arabes, qu’occupe la pièce en question dans chaque codex. 3. Quand il y a lieu, un chiffre romain accompagne le chiffre arabe et renvoie au titre qui dans le manuscrit donné suit immé diatement; cette indication permettra un repérage plus facile de l’ordre de succession en vue d’une reconstruction éventuelle. 4. Les doublets sont repérables facilement en raison des deux chiffres arabes correspondant au même titre. Remarques: a) Le manuscrit de P akis, B. N. lot. 820, bien qu’il ait été utilisé pour l’établissement du texte, ne figure pas dans la table; il présente en effet une ordonnance identique à celle du ms. de V e n dôme , Bibl. mun. 14, dont il est la réplique. b) Le pontifical de Gondekar II (E ichstaett ) contient entre les ff. 108v (n. XCI: Qualiter episcopus réconcilié^, vel recipit excommunicatum) et 131r (n. C L X X X : Benedictio salis communie) deux feuil lets qui n’appartiennent pas au manuscrit primitif. Il n’en a pas été tenu compte. c) L e m s. d e L u c q u e s , B ib l. ca p it. 607 est in te rro m p u dans sa p a rtie p rim itiv e au b as d u f. 163v (n. C L X X X III: Maior benedictio salis et aquae ad pecora). X o u s a v on s arrêté la co m p a ra iso n à ce t en d ro it, la suite a pp arten an t à p lu sieu rs m ain s d u X I I e s. d) Dans le texte publié par Hittorp, à la suite de VOrdo processionis ( = Ordo X = n. XCV III du R.-Germanique) figurent deux pièces qui n’appartiennent pas au pontifical romano-germanique (Ordo I et Ordo VI). Il n’en a pas été tenu compte dans la numéro tation de l’ordre de succession. En raison de l’originalité et de l’importance du texte de Hittorp, l’ordonnance complète avec références aux titres correspondants du Romano-germanique sera donnée ici en appendice à l’édition. e) Les titres entre parenthèses ont été restitués par les éditeurs; ils ne figurent pas dans le texte manuscrit.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
L IT . 53
1 Ä O
¡4 O Ph
BAM BERG,
g w
4
4
67
12
5
5
68
13
III. P refatio
ad clericum faciendum .
6
6
69
14
IY . A d barbam tondendam.
7
7
70
15
É L É M E N T S C O N STITU TIFS D U P O N T IF IC A L R O M A N O -G E R M A N IQ U E
I. A d capillos tondendum. II. A d
puerum dum.
M O N T -C A SS IN
451
IO Ö
ä s
iS
g ·
Maior benedio· tio salis et aquae.
149
Benedictio salis ad oculorum dolorem.
150
C L X X X I.
C L X X X II.
Maior benedictio salis et aquae ad pecora.
78
Benedictio salis et panis ad salu tem hominum et ani malium.
79
109
Exorcismus salis et aquae contra fulgura.
80
110
C L X X X III.
C L X X X IV .
CLXXXV.
81
111
Contra gran-
82
112
Benedictio aquae cum ligno sanc tae crucis.
83
113
tempestate.
C L X X X V II.
dines. C L X X X V III.
r T .Y Y Y T Y
Oraiin nA
89
89
F IN
F IN
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply. „i.
151 C C X IV
pro
C L X X X V I.
Missa
108
«1
1 1/1
RES, B. >D. 17004
É L É M E N T S C O N ST IT U T IF S
o Ü)
ALEX. 1
IO T*
eo t-
co IO
,
IO
0 H fi -t ) O
p
è iw
Item benedictio do mus.
C X C I.
Benedictio ubi iacueris.
C X C II .
loci
Oratio in domo ancillarum Dei.
C X C III.
Oratio in sacrario.
C X C IY . C X C V.
Oratio in cymiterio.
C X C Y I.
Oratio in vestiario. In scriptorio.
C X C Y II.
C X C V III.
C X C IX . CC.
In dormitorio.
In refectorio.
In cellario. In coquina.
CCI.
C C II.
In hospitali.
In pirali vel ca minata.
C C III.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
155 166
C X C V III 159 160
C X C IX 157
ccm 16 1 162
C C IX 164
C C V II 168
CCX 158
CXCYI
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
In rum.
CCIV.
domo infirm o-
100
128
fi
1 ►
■
$ §
M. B. 167
CCII 101
129
CCVI.
102
130
CCVII. In 'pistrino.
103
131
165
C C V III. In lardario.
104
132
166
CCV. In area nova.
In horreo vel granario.
CCIV C C IX . In potionario.
105
133
163
CCI C C X. In introitu basilicae.
106
134
169
C C X I. Oratio post introi
10 7
135
170
tum basilicae. 171 B enedictio super capsellas et fustes et super eos qui cum hiswww.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply. CCLII lim ina ac suffragia
C C X II.
A D D . 17004
L IT . 5 3
iwg H
3
O O LUCQUES 6 0 7
DU PONTIFICAL
G
1
BAMBERG,
ÉLÉMENTS CONSTITUTIFS
MONT-CASSIN 4 5 1
»o
I
num .
Benedictio aquae pro segetibus contra vermes.
109
Benedictio aquae ad segetes contra ver mes.
109
Benedictio in cam po sive in agro quando agitur letania.
110
Item benedictio . frugum in agro.
111
Benedictio pri mitiarum.
112
Benedictio hole-
113
Ad omnia quae volueris.
114
Benedictio casei in sabbato sanctae paschae.
115
Benedictio pomo rum in festivitate s. Iohannis Baptistae.
116
Ad fructum no vae arboris.
117
Benedictio ad fruges novas.
118
Benedictio panis.
119
C C X IV a.
C C X IV b.
CCXV.
C C X V I.
C C X V II.
C C X V III.
rum. C C X IX .
CCXX.
C C X X I.
C C X X II.
C C X X III. C C X X IV .
ww.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions app
137
152
CLXXX 137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
53
LIT. BAM BERG,
D. 5
YALB.
K O M A N O -G E B M A N IQ U E
Ro m e ,
DU P O N T IF IC A L
M O N T -C A SS IN 4 5 1
É L É M E N T S C O N ST IT U T IF S
55 O
O ü «
3 ◄
2 «
« 5 O fl W
W
Benedictio panis ad eulogias dandi.
120
148
Benedictio uvae vel fabae.
121
149
Benedictio vini
122
150
123
151
Oratio ante, ci
124
152
Orationes super mensam in primo pul mento.
125
153
Oratio super fragmenta.
125
153
post
125
153
Benedictio pu tei novi.
126
154
Benedictio fon
127
155
CCXXV.
C C X X V I.
C C X X V II.
novi. C C X X Y III. C C X X IX .
bum.
Ad agape.
CCXXX.
C C X X X . a.
C C X X X . b.
cibum.
Oratio
C C X X X I.
C C X X X II.
www.torrossa.com - For non-commercial use negliby authorised users only. License restrictions apply. tis ubi aliqua ne/ntArt.
ww.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions appl
reperta.
CCXXXIV. Benedictio quo
129
157
130
158
131
159
ad
132
160
CCXXXVIII.
Benedictio incensi vel thimiamatis
133
161
C C X X X IX . Benedictio sa-
134
162
135
163
136
164
137
165
rum libet va8orum.
CCXXXV. Oratio pro an tidoto sumendo.
CCXXXVI. Oratio pro dim inutione sanguinis.
CCXXXVII.
Oratio
lavacrum.
bonis.
CCXL. Oratio in navi. CCXLI. B enedictio retium .
1
1
CCXLII. Benedictio civita tis contra gentiles.
CCXLIII. B enedictio vexilli
2
2
138
166
CCXLIV. Benedictio ensis
3
3
139
167
I
I
CCXL Y. Oratio pro exercitu.
140
168
CCXLYI.
Iudicium ferri ferven tis. B enedictio fer ri iudicialis.
141
169
CCXLVII. De iuditio a-
142
170
noviter succincti.
quae ferventis quomo do inventum sit.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
52 53
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply
CCXLVIII.
143
CCXLIX.
144
Benedictio aquae fluentis ad iu dAcium faciendum .
Exorcism us et benedictio panis et ca sei ad securitatem in d icii faciendam et ,ad inveniendum furtum .
CCL.
Indicium casei.
« O H ta M Oh
r— 4 B a
W
171
panis et
CCLII.
pH
HITTOBP
»— 4
LONDEES, B. A D D . 17004
i §
LUCQUES 607
BOMANO-GEBMANIQUE
M OQ d iv in it a s D . — ■ 8 p e r s o n a D .
25
24. 1 intueris G K L. — 2 Primum pontifex] Pontifex primum B. — 3 hos tium K . — 1 pro] superscr. C. — 5 alfabetum ] alphabetum K ; alfavetum C; alvetum, oorr. alfavetum C. — 6 Deinde] Inde B. — 7 salem C D . — 8 qu o niam B. — 9 sihi] om. Martène. — 10 portas B . — 11 salutis] om. Martine·, sa lutas, suprascr. salutis B . — 12 pro eo orare] pro eorare D . — 13 p o s t ... contra- 30 dere] om. Martène. —- 11 caticumenum B ; cathecumenum D K , — 15 uniri] v e niri D . — 18 hom o sit] hom it T . — 17 purificare G K L. — 18 dominus] om. M ar tène. — 19 esset G K L T. — 20 auriculas G. — 21 viciis L T . — 22 catezizatur G K L T; catezizantur B. — 23 autem B G L T V. 138. 1 inpositas L T V . — 2 Deus T . — 3 mereatur D . — 8 op- 30 tineat D T. — 6 dominum] suprascr. C. — 8 eiusdem B L V ; Eius dem] om. K. 139. 1 suptus] C D . — 2 crucem] ^ C D . — 3 sancti. Benedictus es7Deus cum 8 psalmo Mirabilis Deus 9 et cum Ghria. Item 10 alia antipliona. In velamento clamabunt sancti tui, domine u, alleluia, alleluia, dlleluia. 144. Postea quoque offeratur incensum versusque dicatur: Om nis 1 terra adoret te, Deus. E t 2 ita Kyrieleison3 et oratio dominica et io preces: Bene fundata est domus domini11. 1$. Bene fundata5 est super omnes colles. Dominus in templo sancto suo. Ijl. Dominus in caelo sedis eius. is Domus mea dicit dominus. Domus orationis vocabitur. Exultabunt sancti in gloria. T$l. Letabuntur6. Exultent iusti in conspectu Dei. 20 I}?. Et delectentur in 7 letitia. Pretiosa 8 in conspectu domini. 1^. Mors sanctorum eius. Letamini in domino et exultate iusti. 1$. Et gloriamini 9. 25 Iusti confitentur10 nomini tuo. 1$. Et habitabunt recti u. Fiat misericordia tua, domine. 1$. Quemadmodum speravimus 12. “ antiphonam. B K L T. — 8 in paee ... aeternum] om. C D. — *0 i adiungens] om. T ; cum G; adiungentes B K L V. 143 1 dicit C. — 2 antiphonam V. — 3 Sion K T. — 1 al tare Hittorp. — 5 dom ino ... dicentes] om. C D; d o mino] domini B L . — 6 hymnum K . — 7 es] om. V ; Benedictus es Deus] supraser. C; Benedictus ... psalmo] cum psalmo Bened. es Deus D . — 3 cum psal35 m o] veraus V ; suprascr. C: Benedictu es Deus. — 9 Deus B G K L ; Deus Intende K L ; (A lia .) Intende G T V. — 2 poposcim us] poscimus D. 25 25. 1 H ac] H anc C D. — 2 episcopus] suprascr. corr. T . — 2 benedictionis] benedictionibus K ; benedictionis verbis] benedictionibus verbum A V . — 4 ver bis] suprascr. corr.. T . — 6 1]!.] om. B G L . — 6 E t] U t T ; — ’ qui •(vos) G K L ; suprascr. D. — 8 venire] pervenire A B G K L T V . — 9 concilii] sinodi suprascr. corr. D. — j10 I?.] om. B G . — 11 repetetis V . — 12 I?.] om. B G L . —
30 is dignetur.] digneris, corr. dignetur C; om. A V ; cuius regnum et imperium sine fine permanet in secula seculorum. Arnen D add. in margine inferiori cum signo relativo. 26. 1 metropolitanis] metropolinis C; m etropolitano A V; metropolitanus K . — 2 pacis] om. T . — 8 cum ... Dei] om. A V. — 4 et amore] om. T. 35 27. 1 dicat iterum pontifex] episcopus dicit A ; episcopus dicat V. — 2 p on tifex] in pace T . — 8 E t ... omnibus] I?!. A V . — 4 respondentur K_. — 6 con ventus] eventus C D. — 6 absolvatur A V; absolvetur T.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
L X X X , 1-3
LXXX.
Item
ord o
qualiter
agatur
275
co n ciliu m
p rovin ciale L
1. Prima die et secunda et tertia omnes ante missam sequantur crucem1 cum letania2 et ita subscripto3 ordine 4 ingrediantur sinodum 5. 2. O rdo prim ae 1 diei.
5
° Hora convenienti, quando episcopo vel eius vicario visum 2 fuerit, om n es expellantur ab ecclesia; obseratis 3 foribus cunctis ad unam ianuam, per quam sacerdotes ingredi oportet, ostiarii4 stent. Et sella5 ponatur in medio et supra 6 eam sacrae reliquiae et plenarium cum stola ponantur 7. io 3. Deinde “ convenientes presbiteri1 omnes intersint2 et secun dum ordinationis suae tempus resident. Post hos ingrediantur diaco ni probabiles, quos ordo poposcerit3 interesse. Exinde introducantur laici bonae conversationis vel qui electione4 coniugali5 interesse meL X X X . M ss.: A , f. 54v-6 7 r; B , f. CS^eO··; C, f. 6 7 r-73''; D , f. 6 D -6 5 '·; G, f. 5 9 r-6 2 v; K , f. 7 7 r-82v; L , f. 95V-1 0 D ; T , f. 98^-101^; V , f. 53v-58''. É d .: H it t o r p , De div. cath. eccl. 170-176; éd. 1677, pp. 741 B -7 4 4 D .
off.,
15
éd. 1568, pp. 152-157; éd. 1610, col.
Titulus. 1 provinciale] provinciae T . 1. 1 crucem] © A . — 2 laetania L T . — 3 subscripta D . — 4 ordine] om. B . — 5 synodum D G T V. 2. 1 prim a T. — 2 visu m ] iussum A V . — 3 obseratis] obseratisque B G V ; obserratisqu e K L T. — 4 hostiarii A K V . — 6 sella pon atu r] p on atu r sella D . — 6 supra] super B K L . — 7 pon atu r, corr. p on an tu r A . 3. 1 presbiteri omnes] omnes presbiteri A V. — 2 intersint] om. B ; interim
20
25
assint K L; intrent T et Hittorp. — 3 poposceris D. — 4 eleccione T. — 6 coniu gali] concilii: cone. Toletan. —
L X X X . Voir les remarques faites au titre L X X I X . 2. a Hora convenien ti ... ostiarii stent.] Cf. Concilium Toletanum IV . (an. 633) c. IV (M an si , X , 617; B ru ns , 222-223): Hora itaque prima diei ante solis ortum eiiciantur om - 30 nes ab ecclesia, obseratisque foribus cuncti ad unam ianuam, per quam sacer dotes ingredi oportet, ostiarii stent. — H inschius , Decretales pseudo-Isidor., p. 364 (c. III). 3. a Deinde convenientes ... interesse meruerint.] Cf. Cone. Toletanum IV. (an. 633) c. IV (M ansi, X , 617; B runs , 222-223): E t convenientes omnes epi- 35 scopi pariter introeant et secundum ordinationis suae tem pora resideant. Post ingressum omnium episcoporum atque consessum, vocentur deinde presbyteri quos causa probaverit introire. Nullus se inter eos ingerat diaconorum. Post hos ingrediantur diaconi probabiles quos ordo poposcerit interesse, et corona facta de sedibus episcoporum, presbyteri a tergo eorum resideant. Diacones in 40 conspectu episcoporum stent. Deinde ingrediantur laici qui electioni concilii interesse meruerunt. — H inschius , Decretales pseudo-Isidor., pp. 364-365 (c. III).
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
276
Pontificale Romano-Germanicum
ruerint. Tunc ingrediatur episcopus si voluerit, vel si necessitas exigerit. Et si non aderit episcopus 6, 5 eius vicarius eadem faciat. 4. Prima die, quando episcopus vel eius vicarius sinodum1 in greditur, salutet ex omni parte non solum clerum2 sed et populum. 5 Et versus ad orientem mediocri voce dicat: Dominus vobiscum. lÿ.3 Et cum spiritu tuo. 5. Oratio 1. Deus, humilium 2 visitator, qui nos fraterna dilectio ne 3 consolaris, pretende societati nostrae gratiam tuam, ut per eos, in quibus habitas, tuum in nobis sentiamus adventum. Per. io 6. Tunc procedéns diaconus cum subdiacono, turibulo 1 et ceroferariis duobus, benedicente2 pontifice, legat evangelium in 3ambone: a Cum esset sero die illo4. 7. Eo autem descendente, dicat pontifex vel eius 1 vicarius: Sancta Maria et omnes samcti et electi Dei, intercedite pro nobis pecis caloribus ad dominum Deum nostrum, ut mereamur ab eo adiuvari, protegi2 et sanari3. Qui vivit et regnat in saecula saeculorum. Iÿ .4 Amen. 8. Postmodum duabus 1 vicibus dicat: Deus in adiutorium meum intende, clero 2 respondente: Domine ad adiuvamdum3 me4 festina. 20 Item tertio 6 dicat: Deus in adiutorium meum 6, clero 7respondente: Domine ad adiuvamdum, cum Gloria et Kyrie 8 eleyson et Pater nost er, cum precibus istis: Domine, ne memineris iniquitatum nostrarum9. Adiuva nos, Deus salutaris noster10. 25 Esto nobis, domine, turris fortitudinis u. Domine, exaudi orationem meam. Dominus vobiscum.
6 episcopus] tempus T. 4. 1 synodum A B D T V. — 2 cloerum B. — 3 1]!.] om. G. 30 5. i Oratio.] om. T; Oremus B S K L ; «(Sequitur) oratio V. — 2 humilium (m on tiu m ) 0 . — 3 dileccione T. 6. 1 turribulo T; ( e t ) turibulo Y. — 2 benedicente pontifice] om. A V. — 3 in ambone] om. A Y. — ■4 illo] illa D; illo (u n a ) G- L ; illo (u n a sabbatorum ) K. 7. 1 eius] om. D. — 2 protegi] om. T. — 3 sanari] salari, corr. salvari V. — 4 IJI.] 35 om. B; fi!. Am en.] om. G. 8. 1 duabus vicibus dicat] dicat duabus vicibus G. — 2 cloero B. — 3 adiubandum D . —- 4 m e festina] om. D G. — 6 tertium D . — 6 m eum ] om. G. — 7 cloero B L . — 3 K yrie eleyson] Kirieleisón K L ; Kyrieleison A G ; Kyrieleyson T ; K y rieeleison B . — 9 nostrarum (a n tiq u a ru m ) K V ; nostrarum] Cito anticipent B . —
10 i« noster, (fi/. Propter gloriam ) B V. — 11 fortitudinis, (fi). A fa cie.) A B V.
5. Sacram. Gélas. III, 74 (W ilson 284; M ohlberg 224). 6. » I oh . X X , 19.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
L X X X , 9-12
277
9. Oratio L Exaudi nos, Deus salutaris noster, et dies nostros in tua pace disponas 2, ut, a 3 cunctis perturbationibus liberati, tranquilla tibi servitute famulemur. Per. 10. Deinde pro universis ordinibus necnon pro statu papae et antistitis1 eiusdem sedis decantent psalmos istos2: a Miserere mei Deus 3. b Deus in nomine tuo. 0 Miserere mei Deus, miserere. d Deus misereatur nobis 4. e Deus in adiutorium meum. Pater5 noster, cu m 6 precibus istis: Sacerdotes tui, domine 7. Memento 8, domine, congregationis tuae 9. Salvos nos10 fac, domine Deus nosteru. U t12 confiteamur nomini sancto tuo. Adiutorium nostrum in 13 nomine domini 14. Domine, exaudi orationem meam. Dominus vobiscum. Oremus 15. 11. Oratiol. Omnipotens sempiterne Deus, cuius spiritu totum corpus aecclesiae sanctificatur et regitur, exaudi nos pro universis or dinibus supplicantes, ut gratiae tuae munere ab omnibus tibi gradibus fi deliter serviatur. Per. 12. Deinde1 dicat2 orationem3: Deus omnium fidelium pastor et rector, famulos tuos, quos pastores aecclesiae tuae praeesse voluisti, propitius respice·, da eis, quaesumus, verbo et exemplo quibus praesunt4 proficere 5, ut ad vitam una cum grege sibi credito perveniant sempiternam. Per.
5
10
15
20
25
9. 1 Oratio] Oremus B fi K L T. — 2 disponas] dispone D G L T V. — 3 aj om. A C D. 10. 1 antistitis] antistis, corr. antistitis C; antistis D. — 2 istos] om. A V. — 30 3 Deus (secundum m agnam ) K L . — 1 nobis] nostri A L ; om. T V. — 6 ( E t ) Pater B K L. — 6 cum precibus istis] capitulum A ; et preces V. — 7 domine] om. V; domine (indu an tu r) G K L; domine] induantur iustitiam. 1?. E t sancti A V. — 8 Memento] Memor est A V. — 9 tuae (dom ine. ]$. Quam ) A V. — 10 nos fac] fac nos A T V. — 11 noster. (1$. E t congrega) A V. — 12 Ut ... sancto 35 tuo] om. A V. — 13 in nomine domini] om. B. — 14 domini (q u i fe c it) A V. — 15 Oremus.] om. A V. 11. 1 Oratio.] om. G K L T. 12. 1 Deinde ... orationem] om. A ; adscr. in margine C; Alia V. — 2 dicit G. — 3 orationem om. B. — 4 praesint A B K L T V . — 8 proficere] ita praeesse: 40 Hittorp. 9. Sacram. Hadrianum 202, 55 (Lietzmann 120). 10. a Ps. L. — »P s. L III. — c Ps. L V I. — a Ps. L X V I. — e Ps. L IX . 11. Sacram. Hadrianum 79, 6 (Lietzmann 48).
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
278
5
10
15
20
Pontificale Bomano-Germanicum
13. His expletis, VII psalmos penitentiae 1 pro peccatis decantent cum precibus 2 istis: Kyrie3 eleyson. E t 4 Pater5 noster6. Ego dixi, domine, miserere 7. Convertere, domine, usquequo 8. Fiat9 misericordia tua, domine, super nos 10. Domine Deus virtutum, converte 11 nos12. Domine exaudi orationem meam. Dominus vobiscumr Oremus 13. 14. Oratio 1. Dies nostros, quaesumus, domine, placatus intende, pariterque nos et a peccatis absolve propitius 2 et a cunctis eripe beni gnus adversis. Per. 3 15. Post haec vero egrediantur1 omnes, exceptis presbiteris2 et ceteris 3 idoneis4 clericis. Factoque silentio, dicat pontifex vel eius 5 vicarius hanc 6 orationem ° palam 7: 16. Adesto1 nobis, quaesumus2, domine, sancte spiritus, peccati quidem inmanitate 3 detentis4, sed in nomine tuo specialiter aggrega tis. Veni ad nos et dignare illabi cordibus nostris. Doce nos quid5 aga mus, quo gradiamur ostende, quid6 efficiamus operare. Esto salus7 et suggestor et effector indiciorum nostrorum, qui solus cum Deo patre et eius 8 filio nomen possides gloriosum. Non nos patiaris perturbatores iustitiae esse, qui summae veritatis diligis aequitatem, ut in sinistrum nos 9 non ignorantia trahat, non favor inflectat, non acceptio muneris
13. 1 penitentiae] paenitentiales V. — 2 precibus istis] om. A. — 8 (c u m ) K y25 rielyson T; Kyrieeleison B K ; Kyrieleyson G. — 4 Et] om. D T. — 6 Pater noster]
suprascr. corr. V. — 6 noster ■(et precibus istis) A Y. — 7 miserere (m ei. B· Sana) A Y. — 8 usquequo. (B - Et deprecabilis) A V; usquequo] om. D T. — 9 Fiat ... super nos] suprascr. A . — 10 nos (Q uem adm odum ) V; nos (E t sicut spiritus) A. —· 11 converte nos] om. B K. — 12 nos. (fii. E t) A ; nos. (E t ostende.) V. — 30 13 Oremus] om. D T V. 14. 1 Oratio] om. A B G K L V . — 2 propicius L . — 3 Per.] om. C G T. 15. 1 egrediatur, corr. egrediantur T. — 2 prespiteris L. — 3 caeteris K. — 4 idoneis] om. V. — 5 eius] om. T. — 6 hanc orationem] orationem hanc A Y. — 7 palam] om. A V. 35 16. 1 (O rem u s.) Adesto A B K L T. — 2 quaesumus, domine] domine, quae sumus A. — 8 immanitate A. —■ 4 detentis, corr. detenti D. — 5 quid] quod A B. — 6 quid] quod A B V. — 7 salus] solus A D V. — 8 eius filio] filio eius T. — 9 nos] om. A D . — 1 * 5 4
40
14. Sacram. Hadrianum 202, 16 (Lietzmann 117). 15. a orationem palam]. Cf. Cone. Toletan. IV. (an. 633) c. IV (Mansi X , 617; B ru ns , 223): Statimque omnes in terra prostrabuntur et orantes diutius tacite cum fletibus atque gemitibus unus ex episcopis senioribus surgens orationem pa lam fundat ad dominum. — H inschius, Decretales pseudo-Isidor., p. 365 (c. III).
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
L X X X , 17-18
279
vel personae corrumpat, sed iunge nos tibi efficaciter solius tuae gra tiae dono, ut simus in te unum et in nullo deviemus a verro10, quatinus u, in nomine tuo collecti, sic in cunctis teneamus cum moderatione pietatis iustitiam12, ut et13 hic a te in nullo dissentiat sententia14 nostra et in futuro pro bene gestis consequamur praemia sempiterna, per omnia15 5 saecula saeculorum 16. 17. Tacentibus 1 tu n c2 cunctis, ex Niceno concilio fides catholica a diacono legatur: 0 Credimus in unum Deum patrem omnipotentem, omnium visinecnon et invisibilium factorem; et in unum dominum Iesum Chri- io filium Dei, natum ex patre junigenitum, hoc est3 substantia patris, Deum ex Deo, lumen de lumine, Deum verum de Deo vero, natum non creatum, omousion4, hoc est eiusdem cum patre substantiae, per quem omnia creata sunt, caelestia et terrena5, qui propter nos homi nes et propter nostram salutem descendit6 et incarnatus est7 et homo is factus est, passus est, et resurrexit tertia die, ascendit in caelum 8, ven turus 9 inde' indicare vivos et mortuos. Et in spiritum sanctum. Eos au tem qui dicuàt: erat tempus quando non erat et prius quam nasceretur non erat et quia10 nullis subsistentibus factus est aut ex alia substan tia 11 vel essentia, aut dicunt esse trepton, hoc est convertibilem aut mu- 20 tabilem filium12 Dei, hos anathematizat catholica et apostolica ec clesia. 18. Tunc 0 diaconus alba indutus, codicem 1 canonum in me dio proferens, capitula de conciliis agendis pronuntiet2, i d 3 est de de concilio Toletano II I I 0, aera4 X Y III3: 25 10 vero] te D. — 11 quatinus] quatenus B K L; qui sumus A V. — 12 iusticiam L T V. — 13 et] om. A V. — 14 sententia] scientia: Hittorp. — 16 omnia saecula saeculorum.] om. A B & L V. — 16 saeculorum. (A m e n .) D. 17. 1 Tacentibus tunc] Tunc tacentibus T et Hittorp. — 2 tunc] suprascr. A . — 3 ex] om. A C D T V. — 4 omousion] omusion B ; homousion D G . — 6 terrena] 30 terrestria A . — 6 descendit G. — 3 Christi] om. G. supraser. L. — 4 lege, corr. legere B. — 5 pronunciatur L. — 6 praedicationem J. — 7 aut legatio] autem latior V; assimilatio C. — 8 legatio] latio B G K L T ; latior J. 18. 1 os suum aperiens] aperiens os suum G. — 2 est locutus] locutus est G J K T. — 3 ita] itaque T. — 4 tribus, scilicet] scilicet, tribus J. — 6 in veteri 35 testamento] adscr. in margine G. — 8 aevangelium G; evangelio K. — 7 revocat T. — 8 Christus] om. C. — 8 loquebatur T. 19. 1 diacono J. 20. 1 itque] idque K ; itaque B D T . — 3 praecedentibus J. — 3 Eliam C. — 4 inluminantes K L. — 5 Christi] domini K L . — 6 inluminationem K L. — 7 ka43 ritatis D L.
18. 8 Matth . V, 2-3.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XCIY, 22-28
335
quis conetur predicare1 super id quod in propheticis, evangelicis et apostolicis repperit2 doctrinis. 22. Et turibulum1 ascendendo et descendendo semper praecedit evangelium p e r2 medium pulpitum, non tamen permanens d iu 3 in ambone tamquam evangelium, quia eius passio per turibulum4 si 5 gnata est in cruce. 23. Cum 1 autem legitur evangelium, baculi2 deponuntur de mani bus, ut a Iudeis3 dissentiamus, qui caput4 eius harundine5 percutie bant. ifon enim est6 baculus necessarius, id est humanum auxilium, dum, ipsum Christum presto habentes, eius vocem audimus. Cum io autem humano utimur auxilio, ante vel post evangelium, baculos manibus tenemus. Accedente enim ipso Christo, id est evangelio, baculos dimittimus, quia humano auxilio non egemus. 24. Capita quidem nostra, audito evangelio, ab omni velamine, a Iudeis dissentientes, detegimus, quia Christus proprium caput1 15 pro nobis spinea corona velatum habuit. 25. Diaconus autem evangelium legens ad meridiem versus si gnificat aecclesiam ferventem animo in amore 1 Dei elevatam esse in magno culmine virtutum. Unde dicitur in canticis canticorum: 0 « Indica m ic h i2, quem diligit anima mea, ubi pascas, ubi cubes in 20 meridie3 ». , 26. Postea namque, descendente diacono de ambone, fertur evan gelium primum episcopo aut presbitero ad osculandum, inde1 de: nique universo clero necnon et populo. Tunc tandem in suo con 25 ditur loco. 27. Cantatur quidem Credo in unum Deum patrem 1 omnipoten tem e t 2 cetera3, ut, quia audivit populus Christum in analogio4 praedicantem, ostendat qua credulitate eius suscepit5 doctrinam. 28. Quod autem offertorii caelebratur1 officium nulli aptius conve-2 8 7 6 5 4 3 1 30 21. 1 praedicare J. — 2 reperit G; reperii, corr. repperit C. 22. 1 turribulum B. — 2 per ... evangelium] superscr. C. — 3 diu] erasum T. — 4 turribulum B. 23. 1 Cum] Dum B G K L . — 2 baculi deponuntur] deponuntur baculi J. — 2 Iudaeis J. — 4 capud T. — 5 arundine C. — 6 est] om. K ; est baculus] ba 35 culus est quprascr. T. 24. 1 capud T. 25. 1 amore] timore, corr. amore G. — 2 mihi G J L . — 3 meridies D. 26. 1 inde] om. T. 27. 1 patrem omnipotentem] om. J T. — 2 et cetera] om. G. — 3 caetera J K L. — 4 analogio] id est in lecturio suprascr. D. — 5 susceperit: Hanssens. 40 28. 1 celebratur J. —
25. a C a n t . I , 6.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
336
Pontificale Bomano-Germanicum
nit quam his qui obviam Christo in 2 Hierasolimam3 properanti, sternentes vestimenta 4 sua in 5 via ramosque de arboribus frangen tes, exierunt. Turbae autem6 quae precedebant et sequebantur cla mabant: Osanna filio David, e t 7 reliqua. I lli8 autem 9 vestimenta 5 ramosque offerebant, nos vero panem et vinum, tunc nuncque cantu 10 caelebrato u. Ideoque illi haec agebant tunc, nosque modo, ut ostenda mus ita nos paratos esse pro fratribus morti succumbere, sicut Chri stus passus est pro nobis. 29. Quod primum quidem masculi offerunt, significat primitiio vam aecclesiam1 sub imperatoribus nondum Christianis multas iniurias passam2. 30. Exhinc enim offerunt mulieres, ecclesiam 1 designantes nunc 2 tranquilliorem3 vitam ducentem4. 31. Novissime vero sacerdotes et diaconi offerunt, sed solum ir> panem, significantes novissime plurima1 aecclesiam passuram sub Antichristo tormenta. 32. Ad ultimum vero arehidiaconus, aut quicumque vicis suae ordine legerit evangelium, complens orationem cunctorum infundensque aquam in calicem ex amula1 pontificis 2 offert, quod ad robu20 stionem in sacerdotes ac levitas pertinet, quia quo magis hic pati mur, eo amplius in futuro coronabimur. 33. Tunc demum, his ita gestis ac rite ordinatis, diaconi retro post episcopum stant et subdiaconi ante1 episcopum sed post al tare, u t 2 significent idem diaconi quod apostoli tempore passionis 25 fugientes ad horam retro steterunt, postmodum secuturi Christum p ost3 passionem. Subdiaconi autem ante4 episcopum stantes de signant eos qui, licet clam discipuli, tamen cum Christo perstite runt in passione, ex quibus erat Ioseph ab Arimathia et Nicho de mus 5 necnon et centurio confitens et omnis turba eorum qui, per30 cutientes® pectora sua, Christum plangendo revertebantur. Altare namque crux Christi accipitur.*3 0 4 5
2 in] om. B D 6 K L V. — 3 Hierosolimam D J L V; Ierosolimam G. — 4 vesti menta sua in via] in via vestimenta sua T . — 5 in via] om. J. — * autem] om. G. —· 7 et reliqua] om. G. — 3 Ille D. — 9 autem] enim G J T. — 10 canto corr. 35 cantu G; cantoque D. — 11 celebrato J. 29. 1 ecclesiam L. — 2 passuram, corr. passam G. 30. 1 aecclesiam J. — 2 nunc] tunc J. — 3 tranquillam C T. — ‘ ducentes, corr. ducentem K. 31. ‘ plurimam C. 40 32. 1 amula] ampulla V. — 2 pontifici J T V ei Hanssens. 33. 1 ante] om. D. — 2 ut] et D. — 3 post] eiusque T. — 4 ante] post suprascr. T. — 5 Nicodemus J. — 8 percudentes L.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XCIV, 34-39
337
34. Queritur 1 quoque cur, evangelio lecto, veniens subdiaconus ferat in brachio sinistro et non in dextro calicem et desuper corpo rale. Quod facile patet, si Christi misterium2 animadvertimus. Ipse namque subdiaconus in sinistro brachio calicem fert, significans presens brevèque3 tempus esse trium spatio 4 dierum, quo tulit ca- s licem Christus in passione, quia in sinistra presens 5 intellegitur6 vita. Linum autem per multas exercitationes ad suum pervenit cando rem. Sic 7namque Christus ipse, subdiaconus factus, portat corporale 8 super suum calicem, quia suorum passionem 9 sanctorum lineas ha bentium mentes, id est per multos labores candidas, super propriam io gestat passionem. 35. Patena1 namque crux sive sepulchrum accipitur. In dex tera. 2 enim aeterna intelligitur3 vita: patena4 ergo geritur in dex tera, quia per crucem eam significantem Christus ad aeternam rediit vitam. i« 36. Amulae quippe, cum quibus offerimus, nostram devotionem1 significantes puram 2, in calice suscipiuntur a diacono, quia idem 3 Christus, factus diaconus, ait4: “ Non veni ministrari a quoquam, sed ministrare, cum quis 5 inque suo calice, hoc est passione, ean dem devotionis nostrae suscipit puritatem6. 20 37. Oblata denique, corpus Christi designans, non nudis mani bus, sed fanonibus 1 multorum2 labore studiorum candidis offertur, quia Christus nonnisi a 3 mente, carnem cum vitiis4 et concupiscentiis crucifixam habente 5, suscipitur. 38. Post cantatum1 autem angelicum ym num 2, subdiaconi 25 post altare ante episcopum vultu stant inclinato, donec corpus 3 et sanguis domini consecretur et audiant: Nobis quoque peccatoribus. 39. Tunc, elevantes capita, pergunt1 parare vasa, a 2 quibus corpus 3 suscipientes sacratum teneant post diaconos4 stantes, do34. 1 Quaeritur J. — 2 mysterium B G L V . — 3 brevem que D. ■— 4 spacio 3U G J L ; spatium K ; spacium T. — 5 praesens J. — 6 intelligitur K L V. — 7 Sic] Sicut T. — 8 corporalem D. — 0 pasionem D. 35. 1 Patina V. — 2 dextra G. — 2 intellegitur B J T Y. — 4 patina V. 36. 1 devocionem J. — 2 purae Y-. — 3 idem Christus] Christus idem J. — 4 ait] dixit J. — 5 quis inque] quis T; quis in K L; is in V; quisque in: E a m 3 353 4 7 6 sens. — 8 puritatem] veritatem G. 37. 1 phanonibus D. — 2 multorum] multos, corr. multo B. —· 3 a mente] ante Y. — 4 viciis G L. — 5 habentem T. 38. 1 cantatum] cantum V. — 2 hymnum J K. — 3 corpus (C hristi) T. 39. 1 pergant V. — 2 a] om. Hanssens. — 3 corpus] om. J. — 4 diacones T; dia- 40 conum G. —
36. “ M a t ih . X X , 28.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
338
5
10
15
20
25
30
Pontificale Romano-Germanicum
nec ex eo populus vitae sumat confortationem aeternae quia, ut dictum est, subdiaconi Iesu notos significant, qui, conspicientes a longe sed perseverantes in passione, tamdiu steterunt quamdiu Chri sti 5 corpus sacratum et passum sentirent. Inde quidem6 parare aro mata perrexerunt, ut venientes ungerent7 Iesum. 40. Diaconi autem 1 apostolos 2, ut certum 3 est, significant, qui, quamquam ad tempus recessissent, unde post episcopum stant, tamen supplices orant quae4 in septem dominicis orationibus im pleantur 5, quia post resurrectionem promissum patris expectaverunt, donec septem ebdomadae, a pascha6 scilicet usque ad pentecosten, complerentur. 41. Consecrato autem corpore et sanguine Christi, post dia conos subdiaconi stant, quia apostolorum doctrinam1 et exempla noti eius, qui in consecratione corporis in cruce perstiterunt, post conversionem secuti sunt. 42. Cur angelicus ymnus 1 cantatur ante canticum2 speciale3? Quia m oris4 scripturarum et sanctorum patrum est primum glo riam laudesque Deo referre, deinde orationibus insistere. 43. Sex enim 1 sunt crucium2 ordines in Te igitur, quorum3 primum est ubi dicitur: et benedicas haec dona, haec munera, haec sa/ncta sacrificia illibata4, propter legem videlicet naturalem, id est, quod tibi non vis, alii5 n e 6 facias, quae fuit ab Adam usque ad 7 Moysen, quia, etsi ipsius temporis sancti patres non viderent8 cru cem Christi, cruciatum tamen carnis pro eius amore tulerunt. 44. Secundus quippe est ubi dicitur: Quam oblationem tu, Deus, in 1 omnibus, quaesumus, benedictam, e t 2 reliqua, ob legem p er3 Moysen datam. Sub ipsa enim sancti patres ob Christi desiderium eius cru ciatum 4 toleraverunt. 45. Tercius1 namque ipsius crucis2 est ordo, ubi narratur *: Et accipiens panem in sanctas ac venerabiles manus suas, propter pro-
6 Christi corpus] corpus Christi T. — 6 quidem] quidam J T. — 7 unguerent J T. 40. 1 autem apostolos] apostolos autem B. — 2 apostolos ut certum est] ut certum est apostolos G. — 3 certum] decretum T. — 4 quae] om. T. — 5 im 35 pleantur, corr. impletur T. — 6 pascha] paschalis D. 41. 1 doctrina T. 42. 1 hymnus K. — 3 canticum speciale] cantum specialem G K L V . — 3 spe cialem B J. — 4 moris] mos V. 43. 1 enim sunt] sunt enim D . — 2 cru cu m B D G K . — 3 qu orum ] quia T.
40 — 4 in libata B . — 5 aliis IC. — 6 n e] n on J G — 7 a d] om. T. — 8 videren t, corr. v id eru n t J.
44. 1 in omnibus quaesumus] quaesumus in omnibus G. — 2 et reliquia] om. G. - 8 per] om. T. — 4 crutiatum B. 45. 1 Tertius B J V. — 2 crucis] om. V. — 8 narratur] dicitur T. —
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XCIY, 46-51
339
phetarum preconia, qui fuerant4 a Samuele5 propheta usque ad Zachariam eiusque filium Iohannem, qui etiam unius6 manibus eum 7 accipiebant8. 46. Deinceps 1 vero sequitur quartus ubi subinfertur: Hostiam2 furam, hostiam sanctam, hostiam immaculatam 3, propter evangelium s quod Christus tempore su o4 vitam evangelizavit, quia, ipsis die bus cruciatum5 Christi ferentes, sancti6 eius corpus adunaverunt. 47. Quintus namque p o st1 sequitur2, ubi dicitur: Per quem haec, domine3, omnia semper bona creas, gentilium aecclesiam tan gens, quia, Christi corpus cumulantes 4 eius cruciatum perpessi sunt, io 48. Sextus quidem ordo sequitur quando profertur: Per ipsum, et cum ipso et in ipso, propter plenitudinem in 1 seculi2 fine gentium et omnis Israhel3 salutem, qui, complentes simul Christi corpus, maxime Christi crucem4, h o c 5 est cruciatum, patientur6. 49. Senarius enim numerus, partibus suis computatus, primus is perfectus1 est sine altero. Quinque ordines crucum 2, qui sunt3 ante sextum, quando cu m 4 oblata5 calix tangitur, quinque sunt saeculi aetates usque ad Christi adventum. Sextus quippe ordo sexta est aetas, a 6 Christi adventu 7 usque in finem 8 saeculi. 50. Quod autem diaconus, calicem tenens exaltatum coram 20 pontifice4, ponit in altare 2, significat Ioseph Christi corpus de cru ce deponentem et in 3 monumento suo recondentem. 51. Quod enim Christi corpus in altari permanet1 donec tres compleantur orationes, id est Preceptis salutaribus et ipsa oratio 2 dominica et Libera nos, quaesumus, domine, e t 3 reliqua, significat 25 corpus tribus diebus in sepulchro quievisse. Post tres autem orationes de altari corpus Christi aufertur, quod pro sepulchro in h a c4 signi ficatione accipitur, quia post tres dies corpus Christi de sepulchro surrexit.*4 1 0 5 9 8 7 6 4 fuerunt D . — 5 Samuelae K; Samuhele J T. — 6 unius] corr. in suis J; vi- 30 vus D ; vivis B T V et Ilanssens. — 7 eum] om. T. — 8 accipiebat B J L V. 46. 1 Deinceps] Deinde T. — 2 Hostiam puram] om. C D V. — 8 inmaculatam B J K T V. — 1 suo vitam] suae vitae: Hanssens. — 6 cruciatu G. — 8 sancti] om. G. 47. 1 post] ordo D. — 2 sequitur] prosequitur V. — 3 domine omnia] om - 35 nia domine D J. — 4 cumulantes] emulantes T. 48. 1 in] superscr. C. — 2 seculi fine] fine seculi T. — 3 Israel B G J K L V; Israelis T. — 4 crucem] om. J. — 6 hoc est ... patientur.] om. T. — 6 pacientur G J. 49. 1 p erfectu s] effectu s T . — 2 cru ciu m J T . — 3 sunt] fiunt B G J L V. 40 — 4 cu m ] om. D. — 6 ob la ta ] ob la ta m C G. — 8 a] ad D. — 7 a d ven tu m D. —8 finem saeculi] saeculi finem G J K L T .
50. 1 pontificem B C Y . — 2 altari G. — 3 in] om. V. 51. 1 permanet] pertinet K. — 2 oratione G. — 8 et reliqua] om. G. — 45 4 hac] om. T.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
340
5
10
15
20
25
Pontificale Bomano-Germanicum
52. Quod autem acolitus tenet patenam1 in sindone2 paratam Mchodemo convenit, qui, ferens mirram3 et aloe 4 quasi libras cen tum, accepit cu m 5 Ioseph6 corpus Christi et u n x it7 eum. Ideoque paratam 8 tenet acolitus 9 patenam10, ut, quacumque hora iuxta ordinem voluerit11 diaconus de altari domini corpus auferre, parata habeat12 vasa. 53. Quid est autem quod subdiaconus corpus suscipiens 1 Christi a diaconis e t 2 ab angelo, qui verba Christi annuntiat3, discipulis4 primums, id est presbiteris, defert ad frangendum, postea vero populo ad communicandum, nisi quod mulieres, in subdiacono significa ta e6, ab angelis suscipientes resurrectionem Christi, discipulis de tulerunt? 54. Quod autem subdiaconi quiescunt, dum oratio canitur1 dominica, significat mulieres quae sabbato siluerunt. Sabbatum enim septima dies est. 55. Sic et septem petitiones 1 in oratione dominica complentur. Prima petitio2 est: Pater noster, qui es in caelis sanctificetur nomen tuum, in qua petimus sapientiam3 caelestem4. 56. Secunda quidem est1 petitio 2: Adveniat regnum tuum, ubi petimus e t 3 intellectum credulitatis, quia per credulitatem4 veni mus ad intellectum, qui in regno plenius dabitur futuro, quando, non iam per speculum in enigmate, sed facie ad faciem videbimus et intellegemus5. 57. Tertia vero petitio 1 e st2: Fiat voluntas tua, sicut in caelo et in terra. Tertium donum 3 quippe4 petimus, id est consilium5, ut, velut6 Dei providentia in caelestibus omnia per consilium7 re guntur, ita et nostrae mentes ab eius consilio, in terra corporis de gentes, mereantur 8 dirigi.5 7 6 4 3 2
52. 1 patinam V. — 2 sy n d on e V. — · 8 m yrram B D J V . — 4 alvem C. —
30 6 cu m ] enim V . — 6 Y osep h K . — 7 u n x it] u n cx it C. — 8 paten am C. — 8 a co litu s] om. C. — 10 p atinam B ; paratam C. — 11 v olu erit diacon u s] diacon u s v o luerit V . — 18 h abeat vasa] vasa habeat J.
53. 1 suscipiens Christi] Christi suscipiens G. — 2 et] id est G. — 8 annun35 ciat L T. — 4 discipulis primum] primum discipulis G. — 5 primus D. — 8 si gnificatae] significante V. 54. 1 canitur dominica] dominica canitur G. 55. 1 peticiones J L. — 2 peticio L V. — 8 sapientia C D. — 4 caelestem] divinam G. 10 56. 1 est petitio] peticio est T. — 2 peticio L T V . — 8 et] om. B G J K ei Hanssens. — 4 credutatem D. — 8 intelligimus corr. intelligemus V; intellege mus oorr. intelligimus J; intellegimus B D T ; intelligemus G K L . 57. 1 p e ticio L T V . — 2 est] om. T . — 8 don u m qu ippe] q u ip p e d on u m G. — 4 q u ip p e p etim u s] petim u s q u ip p e V . — 5 con ciliu m D . — 8 v elu C; velud 15 D . — 7 con ciliu m D . — 8 m eream ur V.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XCIY, 58-62
341
58. Quarta est petitioh Panem nostrum cotidianum2 da nobis hodie. In hoc vero fortitudinem petimus, cui panis convenit. Unde canitur: “ panis ;vivus qui de cado descendit 6 cor hominis confirmat. 59. Quinta est: Et dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimitti mus debitoribus nostris. In hoc vero post fortitudinem petimus scien- s tiam. Merito huic petitioni1 scientia obviat2, quia quisquis scientia fruitur3 scit quia4 iustitia5 puniat et misericordia dimittat. 60. Sexta est: Et ne nos inducas in temptationem. Sextum nam que petimus donum, id est pietatem, ut, quando trahimur a nostra fragilitate1 usque ad inmundam2 cogitationem, ne nos dimittat io divina pietas induci a d 3 usque4 peiorem voluntatem et pessimam operationem, sive5 a 6 suggestione usque ad delectationem et con sensum. 61. Septima est: Sed libera nos a malo, quae vero D e i1 timori congruit. Timeamus ergo, fratres dilectissimi, dominum velut servi is et diligamus ceu 2 filii patrem, non praesumentes eius voluntatem preterire, et ipse liberabit nos a timore nocturno et ab omni malo, scilicet carnis delicto 3 vel diabolico incursu, seu ab homine4 pravo. 62. His ergo septem1 petitionibus 2 septem diaconi conveniunt. Quare pares diaconi altari non ministrant3? Quia im par4 numerus 2 « dividi non potest. D eus5 enim divisionem6 aecclesiae non 7 vult, sed unitatem 8 individuam. Unus enim diaconus altaribus9 mini strat 10, quia discipulus unus, adolescens quidem, i d 11 est Iohannes, amictus sindone super nudo, caeteris fugientibus, sequebatur Chri stum. Tres autem ministrant, quia Christus ascendens in montem 25 ad transfigurandum tres secum duxit, Petrum scilicet, Iacobum et Iohannem. Quinque sufficiunt propter quinque quos secum du xit dominus, quando resuscitavit12 puellam, tres prefatos et patrem5 2 1 0 6 9 8
58. 1 peticio L V. — 2 cottidianum B. 59. 1 peticioni L. — 2 obviat] om. V. — 3 fruitur] perfruitur B. — 4 quia] 30 corr. qui et J. — 6 iusticia L V. 60. 1 fragilitatem D. — 2 immundum J G. — 8 ad usque] usque ad J. — * us que D. — 5 sive ... consensum.] om. T. — 6 a suggestione] ad suggestio nem D G K L V. 61. 1 Dei timori] timori Dei J. — 2 ceu] ut G. — 3 delicto] delectatione 35 V. — 4 omine, corr. homine T. 62. 1 septem p etition ib u s] om. J. — 2 p eticion ibu s L V . — 8 m inistrant] serviu n t G. — 4 in par L. — 6 D eus] N on G. — 6 division em aecclesiae] aecclesiae division em V . —· 7 n on ] D eu s G. — 8 u nitatem in d ivid u a m ] in d iv id u a m u n ita tem G. — 8 altaribus m inistrat] m inistrat altaribus K L . — 10 m inistrant 40 D . — 11 id est] om. V . — 12 su scitavit C G. —
58. » I oh. VI, 41. — »Ps. CUI, 16.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
342
Pontificale Bomano-Germanicum
et matrem puellae. Septem demum obsequuntur1S, ob illos septeip quibus dominus post resurrectionem piscantibus s e 14 manifestavit. 63. Quot autem diaconi1, tot debent esse subdiaconi, ne in ob sequio sacerdotis, vice Christi fungentisa, ministrorum numerus varietur. Acoliti namque ministri sunt luminis. 64. Quod panis in vinum mittitur dicendo: Pax domini sit semper vobisoum, ostendit animam Christi, pacificatis cunctis in caelo et in terra, ad eius corpus redisse. 65. Quae vero postea celebrantur, id est osculatio, significans pacem cum salutationibus, et laudes cleri1 populique dicentis : « Qui resurrexisti2 Agnus Dei, consecratus8 et vivificatus4, qui tollis peccata mundi, moriens et resurgens in corpore tuo, miserere nobis », significant5 illa salutationis et pacis verba, quae Christus fecit discipulis suis, postquam resurrexerat. 66. Et fractio1 oblatarum fractionem2 significat illam quam dominus in Emmaus8 duobus fecit. 67. Denique orantes canunt1 postcommunionem cantores, ut ostendant Christum in populo, eius corpore et sanguine corrobo rato, manere. 68. Exhinc a presbitero postulatur populo 1 aeterna benedictio, quia Christus coram discipulis manducans et bibens, cum resurre xisset a mortuis, reliquias eis dedit, elevatisque manibus ipsis bene dixit e t 2 reliqua. His enim discipulis data benedictio intellegitur8 perennis 4. 69. Episcopus, autem, h is1 ita gestis, ad propria redit, quia Christus, omnibus ex ordine completis, ad caelos ascendit. 70. Tunc demum a diacono dicitur: Ite missa est, id est: Ite cum pace in domos vestras, quia transmissa est pro vobis oratio ad do minum et per angelos, qui nuntii1 dicuntur, allata est in divinae conspectu2 maiestatis. Respondens autem populus, Deo gratias dicit, quia apostoli post ascensionem, adorantes Iesum, regressi sunt in Hierusalem8 cum gaudio magno. Et erant semper in templo laudantes Deum et benedicentes dominum.6 0 9 8 *7 3 18 obsecuntur B G. — 14 se] supraser. corr. V. 63. 1 diaconi B D 6 J K T . — 2 fungentes T. 65. 1 cloeri B. — 2 surrexisti K T ; resurrexisse C D . — 8 consecratur D . — 4 vivificatur D . — 5 significat G. 66. 1 fraccio T. — 2 fraccionem T. —- 8 Emaus B G. 67. 1 canunt] cantant B D G K L. 68. 1 populo] supraser. G. — 2 in C D . — 8 intelligitur G K L V ; intellegi tur, corr. intelligitur J. — 4 perhennis K L T. 69. 1 his] om. D. 70. 1 nuncii G L. — 2 conspectum B G J L T ei Hanssens. — 8 Ierusalem G.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XCY, 1-3
343
XCV. Item 1 alia expositio 2 totius3 missae ex 4 concordia divina rum 5 scripturarum.
1. Introitus1 missae quare dicitur? I}/.2 Eo quod per eum introitur ad eius officium. I n t.3 Versus eius quare cantatur? I$/.4 Eo quod p er5 eum re- 5 vertitur6 ad introitum. Int.7: Gloria cur cantatur? 1^.3 Ut ostenda tur habere patrem et filium et spiritum sanctum aequalem gloriam *, coeternam maiestatem, in principio et nunc et semper et in secula seculorum, id est in 10 praeterito et praesenti et futuro tempore. 2. In t.1 Kyrie2 eleison quam ob rem celebratur? I}1.3 U t 4 pater, io qui tradidit unicum filium suum pro nobis, eruat nos a paenis5inferni. I n t .8 Christe 7 eleison quare cantatur? IJ/.3 Ut filius9 Iesus10 Christus dominus noster una cum patre Uberatis nobis a penis u perpetuis det vitam aeternam, ut ipse ait: 0 Volo, pater, ut ubi ego sum, 6 illic sit et minister meus. K yrie12 domine, eleyson 13 miserere interpretatur14; is K yrie15 eleisondomine miserere; Christe eleyson, Christe miserere. 3. In t.1 Gloria in excelsis Deo, utquid cantatur? 1$.2 Ut osten datur, Christo nato, Gloria in excelsis esse angehs, qui numquam peccaverunt nec discordiam cum Deo habuerunt, et pax a Christo XCV. M ss.: B , f. 80*-81*; C, f. 92v-94*; D , f. 80*-81*; G, f. 10*. 12*; J., 20 f. 117r-119v; K , f. 15*-17r; L , f. 15*-22*; T , f. 84*-85*. Ë d .: J. M. H a n s s e n s , Amalarii ep. op. liturg. omnia, t. I I I , pp. 317-321 (d’ après sept manuscrits, dont six exemplaires du Romano-germanique: B a m b e r g , Lit. 53; E i c h s t a e t t , Pont, de Gondekar; L u c q u e s 607; M u n i c h 3909, 14690; R o m e , Vallicell. D . 5). — J. M . H a n s s e n s , Le premier commentaire 25 d’Amalaire, dans les Ephemerides liturgicae, X L I V (Nov. Ser. IV ), 1930, pp. 4246 (d’après six manuscripts, dont quatre exemplaires du pontifical Romanogermanique: B a m b e r g , Lit. 53; E i c h s t a e t t , Pont, de Gondekar; M u n i c h 3909 et 14690). — Cf. F r a n z , P ie Messe, pp. 410-412.
Titulus. 1 Item] Incipit B G K L. — 2 exposicio T. — 8 totius] om. G K 30 L . — 4 ex ... scripturarum.] om. B G K L . — 6 divinarum scripturarum] scriptu rarum divinarum D T. 1. 1 Introitus J T. — 2 R/.] om . D G K L . — 8 Int.] om . B G K L . — 4 R!.] om . B G K L. — 6 per eum] om . T. — 6 revertimur T. — 7 Int.] om . B G K L . — 8 Ri.] om. B G K . — 9 gloriam] om. D . — 10 in] om. Hanssens. 35 2. 1 Int.] om. B G K L . — 2 Kyrie eleyson B L T ; Kyrieleyson G; Kyrieleison J. — 8 R/.] om. B G K L . — 4 Ut] E t K . — 6 poenis B T; penis C. — 8 Int.] om. B G K L . — 7 Christeleison J; Christe eleyson B L K . — 8 R!.] om. B G K L . — 9 filius T . — 10 Iesus Christus dom inu s n oster] dom inu s n oster Iesus Christus B . — 11 poen is B K L T . — 12 K irie J . — 18 eleison J. — 14 in ter- 40 preta tu r] su p ra scr. G. — 16 K y rie eleyson K T ; K yrieleison J. 3. 1 Int.] om. B G K L . — 2 R/.] om. B G K L T . —-
XCV.
2. » I o h .
XVII,
24. —
* Ioh.
XII,
26.
26 ( 226 )
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
344
Pontificale Romano-Germanicum
Iesu in omnibus facta hominibus bonae voluntatis, q u i3 usque ad nativitatem Christi, propter sua peccata discordiam cum Deo 4 et cum angelis habuerunt. 4. In t.1 Oratio quare dicitur? Ij/.2 Ab orando, eo quod per ipsam 3 5 orantur bona populo. Int. 4 Collecta unde nuncupatur? Eo 6 quod colligitur populus in unum. 5. Epistola1 quare dicitur? U t 2 ostendat per evangelium Chri stum prope venturum. Epistola enim supramissa3 dicitur, eo quod sit missa ab apostolis super legem Moysi, psalmos, prophetas 4 et io evangelium. Significat autem Iohannis prophetiam, qui Christum prope nuntiabat5 adesse. 6. Responsum1 quare dicitur? A 2 respondendo, eo quod imi inchoanti unitur, ut laudem universus referat populus dom ino3. AI enim dicitur « laus tibi, benedicte»; le « laus tibi, aeterne », lu is « laus tibi, lux lucis »; ia « laus tibi, illuminatio 4 lucis». Vertitur ad Alleluia. 7. Evangelium1 quare dicitur? U t 2, velut Christus post legem, prophetas e t 3 psalmos ore suo predicavit, ita p e r4 epistolam, res ponsorium et Alleluia per ipsum populo eius predicatio8 annun20 tiatur6. Evangelium namque « bonum nuntium » 7 dicitur, quod annuntiat8 nobis in 9 futuro vitam post mortem, requiem post la borem, regnum10 post servitium; « bona annuntiatio » u, eo quod annuntiet nobis nativitatem Christi, imperet12 passionem13, sepul turam, resurrectionem, in caelum ascensionem, in fine mundi ad 25 iudicandum eius adventum. 8. Cur1 duae candelae precedunt evangelium? Propter 2 gemi nam dilectionem, Dei videlicet et proximi, sive propter duo testa menta quibus illuminatur3 genus humanum, seu4 propter duos resurrectionis testes, id est Moysen et Heliam5. 30 s qui usque] usque quia J. — 4 Deo {habuerunt) T. 4. 1 Int.] om. B 6 K L . — 1 1]!.] om. B S K L . — 3 ipsum B. — 4 Int.] om. B G K L . — 3 {R .> Eo J T. 5. 1 { I n t .) Epistola J T. — 3 {I}f.) Ut J T. — 8 supramissa] supermissa J. — 4 {et> prophetas G. — 3 nunciabat L. 35 3. i { I n t .) Responsum J T. — 2 {R .> A J T . — 8 domini B C D G K L. — 4 inluminatio B. 7. 1 { I n t . ) E van geliu m J . — 2 { R . ) U t J . -— 8 et] om . T . — 4 per] p o s t J et Hanssens. — 3 p raedica tio T . — 8 an n uncietur G L T ; ad nu ntiatur B J. — 7 n un cium G L T . — 8 annunciat G L T . — 8 in fu tu ro] suprascr. C. — 10 regnum 10 post servitium] post servicium regnum T. — 11 adnuntiatio J; annunciatio G L . — 12 imperet] imperat G; impetret J; insuper et: Hanssens. — 13 passionem {Christi) J. 8. 1 {I n t ..) Cur D J. — 2 { ! ? .) Propter D J. - 8 inluminatur B. — 4 seu] sive G. — 3 Eliam C V.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XCY, 9-12
345
9. Cur1 duae, quae2 praecedunt evangelium, lecto extinguuntu r3 candelae? Quia 4, Christo5 loquente, doctores valent ecclesiam6 illuminare7. Tacente autem illo, id est recedente spiritu sancto, candelae, id est doctores, aecclesiam illuminare nequeunt. Ideoque, perlecto evangelio, candelae extinguuntur8. Etenim candelae doc 5 tores aecclesiam illuminantes 9*1 2 significant. 10. Offerentibus 1 hominibus, cur cantus caelebratur? IJt2 osten datur debere gratias et laudes Deo referre homines, dum manibus ceterisque membris3 agere satagunt opera, quibus valeant4 ei pla cere. 10 11. Quod autem episcopus aut sacerdos sedet in officio missae tribus1 horis, i d 2 est dum, epistola legitur et responsum cantatur et AUeluia, significat tres dies quibus in templo dominus sedit3 duo decim annorum Hierusolimis4 in ° medio doctorum audiens et in terrogans illos. Sedens namque episcopus versus est5 ad populum, 15 ut ostendatqr potestas ei data a Deo, ut possit superspeculari et superintendere, qu i6 humiliter stet in aecclesia quive superbe7, quia, episcopo animae sunt sive presbitero commissae. Ex omnibus enim illis redditurus est rationem. 12. Prima enim 1 oratio super corpus Christi futurum secreta 20 dicitur et secrete cantatur, quia d e 2 gentilibus, qui erant venturi in corpus Christi, antequam idem consecraretur in· cruce, secrete et mistice3 , prophetabatur. Si Christus solitudinem quesivit4 in oratione, quanto magis nos oportet quaerere5 et tacite orare, qui undique circumdamur tumultibus vitiorum et mansuetudine6 25 saeculi. Utile est enim omnem orationem specialem sacerdotum secretam esse, ut non cogitent7 quomodo placeat8 compositio oris populo, sed solummodo pensent qualiter mens placere possit soli Deo quem orant. 30 9. 1 < In t.) Cur D J. — 2 quae] superscr. C. — 3 {con festim ) extinguntur B D G J K L T; extinquuntur C. — * < E ·) Quia D J. — 5 Christo loquente] lo quente Christo J. — 8 aecclesiam T. — 7 inluminare B. — 8 extinguntur B D K L ; extinquuntur C. — 8 inluminantes B. "1 0 . 1 Ut J. — 4 qui in] quia in B G K L; quia J; in anima, corr. animae J. — 6 spiritales] bis repet. B J; spirituales G K L. — 6 spiritualia G K L. — 7 vita aeterna D. — 3 Concilio1 Toletano V Cap. X V III2. Post orationem dominicam et coniunctionem panis et calicis benedictio in populum sequatur1 et tunc demum corporis et san guinis 2 sacramentum3 sumatur, eo videlicet ordine, ut sacerdos et 5 levita ante altare communicent, in choro clerus, extra chorum po pulus 4.
XCVII. Hic incipit qualiter quaedam orationes et cruces in Te igitur agendae sunt. ( = Ordo VII, nn. 6-26, rec. brevior). Ad commodum lectoris tantum, utque integrior conspectus Pontifiio calis Bomamo-germanici suppeditetur, exhibemus infra textum Ordinis VII, nn. 6-26, prout a M. Andrieu evulgatus est (M. A ndbieu , Les Or dines Eomani, t. II, pp. 295-305), omissis tamen critici apparatus lec tionibus, ad quas studiosum lectorem remittimus. 1. [6]. Te igitur, clementissime pater usque habeas et benedicas. Hic is signat oblationem et calicem tribus vicibus, non tamen sub una cruce, sed separatim singulis singulas faciens cruces: Haec dona, haec munera, haec sancta sacrificia inlibata, usque: 2. [7]. Memento domine, famulorum famularumque tuarum. Hic no mina vivorum memorentur, si volueris, sed non dominica die, nisi cae2o teris diebus. Et omnium circumadstantium usque: Cosmae et Damiani. 3. [8]. Si fuerit natale sanctorum, hic dicat: Sed et diem natalicii beati*2 0 3 5
XCVI. Mss.: B, f. 81»; (', f. 94r; D, f. 81»; G, f. 11»-12>; J, f. 119»; K , f. 17'; L, f. 20»; T, f. 85». Éd. : Cone. Toletanum I V (an. 633) c . 18; B runs , Oanones, p p . 2 2 8 -2 2 9 . 25 Titulus. 1 c o n c ilio J T; c o n c ilio ... X V II I] om. B. — 2 X V III] X C III D K L; c a p it u lo X C III G (in margine) et J. 1 sequitur G. — 2 sanguinis B G J K L ei Bruns. — 3 sacramentum] consecramentum D. — 4 populus] populi D. XCVII. Mss.: A, f. 49'-50»; B, f. 75'-75»; C, f. 94'-95··; D ,f. 8 1 '-8 2 '; G, f. 6»-7r; 30 J, f. 119»-121r; K, f. 9»-10»; L , f. 1 3 '-1 4 '; T, f. 85»-86'; V, f. 70»-71». — Autres mss. dans A n d rie u , Les Ordines Romani, t. I, p. 6. ï d . : H ittorp , De div. cath. eccl. off., éd. 1568, p. 588; éd. 1610, col. 1177-1178; éd. 1677, p. 750. — B aluze , Capital., t. II, col. 1366-1368 (d’ après Sangall. 446). — M é n a r d , Sacr. Grég. Rot. 88 (d’après Parisinus 820); PL, L X X V I I I , 283:;5 284. — Mabillon , OrdoXV; Mus. Ital. t. II., pp. 559-560 (début) et 61-62 (d’après Alexandrinus 173); PL. L X X V I I I , 1380, 983-984. — G iorgi , De lit. rom. pont., t. III, pp. 365-370 (d’après Vat. lat. 1147 avec collation des eodd. Vat. 1146 et 1148). — Ge r be rt , Monum., t. II, pp. 165-166 (d’ après un ms. de Saint-Biai se). — A n d rieu , Les Ordines Romani, t. II, pp. 296-305 (Ordo V II, nn. 6-26).
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XCVII, 4 (9) - 14 (21)
349
Illius celebrantes et omnium sanctorum tuorum, usque: Per Christum domi num nostrum. 4. [9]. Hic inclinat se usque ad altare dicens: Hanc igitur oblationem usque iubeas grege numerari. Per Christum dominum nostrum. 5. [10-12], Hic erigit se sursum. Oblatam solam, hic benedicit: Quam 5 oblationem tu, Deus, in omnibus, quaesumus, benedictam, ascriptam, ra tam, rationabilem, acceptabilemque facere dignare. Hic ambo signat, id est, oblata et calicem: ut nobis corpus et sanguis, usque: tibi gratias agens benedixit, fregit, dedit discipulis suis dicens, usque: item tibi gra tias agens benedixit. io 6. [13]. Hic quatuor vicibus solam oblatam signat, in quinta vice super calicem solum crucem faciens: hostiam puram, hostiam sanctam hostiam immaculatam, panem sanctum vitae aeternae et calicem salutis perpetuae, 7. [14-15] usque: immaculatam hostiam. Hic inclinat se iterum iuxta i* altare, dicens: Supplices te rogamus, omnipotens Deus. Hic orat apud se quod voluerit. 8. [15], Deinde dicit: iube haec perferri per manus, usque: in conspectum. Hic se erigit, haec verba dicens: ut quotquot ex hac altaris participatione, usque: Per Christum. 20 9. [16]. Hae orationes duae dicuntur, una super dypticios, altera post lectionem nominum, et hoc cottidianis vel in agendis tantummodo die bus: Memento etiam, domine, et eorum nominum qui nos praecesserunt cum signo fidei et dormiunt in somno pacis. Et recitantur. Deinde postquam recitata fuerint, dicit: Ipsis, domine, et omnibus in Christo quiescentibus 25 locum refrigerii, lucis et pacis ut indulgeas deprecamur. Per Christum do minum nostrum. 10. [17-18]. Nobis quoque peccatoribus, usque: sed veniae, quaesumus, largitor admitte. Per Christum dominum nostrum. Hic archidiaconus eri gens se venit et, involvens calicem mappula, levat illum contra domnum 30 papam. 11. [18]. Per quem haec omnia, domine, semper bona creas. Hic ambo signat, id est oblatam et calicem, tribus vicibus, singulis singulas faciens cruces: sanctificas, vivificas, benedicis et praestas nobis. Hic levat domnus papa oblatas duas usque ad oram calicis, et tangens eum de oblationibus, 35 tenente illum archidiácono: Per ipsum et cum ipso et in ipso est tibi Deo patri omnipotenti, in unitate spiritus sancti, omnis honor et gloria. Tunc dicit in altum: Per omnia saecula saeculorum. Resp.: Arnen. 12. [19]. Tunc reponit oblatam in altari et dicit in altum: Oremus. Deinde dicit: Praeceptis salutaribus moniti usque: Sed libera nos. *o 13. [20]. Tunc dicit domnus papa, interveniente nullo sono, hanc orationem: Libera nos, quaesumus, dominé, úsque: Petro, Paulo atque An drea, Hic nominatim quales voluerit sanctos vel quantos commemorat, de inde infert cum omnibus sanctis, da propitius pacem usque: Per omnia sae 45 cula saeculorum. Amen. 14. [21]. Deinde dicit: Pax domini sit semper vobiscum. Resp.: Et
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
350
Pontificale Romano-Germanicum
cum spiritu tuo. Deinde dat pacem altari vel patenae, et sic populus dat sibi pacem. 15. [22]. Dum vero domus papa dicit: Pax domini sit semper vobiscum, non mittit partem de Sancta in calicem, sicut caeteris sacerdotibus 5 mos est. Dum confringunt Agnus Dei dicit. 16. [23]. Et expleta confractione, quando communicat domnus apostolicus, partem sibi mordet et reliquam in calicem mittit, faciens crucem de ea tribus vicibus super calicem, nihil dicens. 17. [24]. Et sic confirmatur de calice, tenente calicem archidiácono, io 18. [25]. Quando vero domnus apostolicus descendit ab altari, inci pit communicare populus et dicitur antiphona ad communionem. 19. [26]. Et expleta communione et antiphona tunc surgit domnus papa et, veniens ad altare, salutat altius dicens: Dominus vobiscum. Resp.: Et cum spiritu tuo. Deinde dat orationem: Quod ore sumpsimus, domine, is mente capiamus et de munere temporali fiat nobis remedium sempiter num. Per.
XCVIII. Ordo processionis, si quando episcopus festivis diebus missam celebrare voluerit, ita ut ab antiquis patribus occidentalium institutione est constitutus, hic adesse cernitur scriptus. (= OrdoX). 20
Ad commodum lectoris tantum, utque integrior conspectius Ponti ficalis Roma/no-germanici suppeditetur, exhibemus infra textum Or dinis X prout a Michaele Andrieu evulgatus est (M. A n d r i e u , Les Ordines romani, II, pp. 351-362), omissis tamen critici apparatus lec tionibus, ad guem studiosum lectorem remittimus.
25
1. Postquam prima hora celebrata fuerit in conventu fratrum, qui apud quosdam capitulum nuncupatur, a decano vel cantore singuli ad missam ministeria acturi destinandi sunt. 2. Et cum tintinnabulum ad tertiam sonuerit, omnes simul fratres in chorum oi’dinatim convenire debent, humeralibus et albis, apud quos®o dam autem casulis induti. 3. Sed processionem coram episcopo acturis a custode aecelesiae in sacrario ornamenta praebenda sunt: presbiteris duobus, qui episcopum ducturi sunt, cappae: diaconis stolae et dalmaticae; subdiaconis vero XCVIII. M ss.: A , f. 67^-74*; B, f. 72*-75>·; C, f. 95^-98''; D , f. 82>--84v; (j, f. 4V-6V; J, p. 205-214; L , f. 9r-12v; T , f. 79r-81r. V, f. 63r-66r. — Autres m s s . d a n s A n d r i e u , Les Ordines Romani, t. I, p. 7. É d . : C a s s a n d e r , Ordo rom., f . 10r-16r. — H i t t o r p , De div. cath. eccl. off., é d . 1568, p p . 6-9; é d . 1610, e o i . 7-10; é d . 1677, p p . 659-661. — M a b i l l o n , Ordo V I; Mus. Ital., t . II, p p . 70-76; P L , L X X V I I I , 889-994. — H . A . W i l s o n , The Bene40 dictional of. Archb. Robert, p p . 61-65 ( d ’ a p r è s R o u e n , cod. 369). — A n d r i e u , Les Ordines Romani, t. II, p p . 351-362 (Ordo X ).
35
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XCVIII, 4-14
351
sibi congruae vestes, quae apud quosdam subdiaconiles nominantur, et mappulae in sinistra manu ferendae; acolitis candelabra et turibula por taturis casulae. 4. His cum induti fuerint, acolitis candelabra portantibus, subdiaconibus, archidiácono qui evangelium fert in medio stante, extra sacra 5 rium sive intra, ubi se pontifex parat, retro acolitis ordinatim standum est. 5. Duo autem presbiteri, ita ut ad missam, excepto quod cappis indu ti sunt, vestiti, una cum septem diaconis coram episcopo stantes, mi nistrent ei, cantantes cum illo VII paenitentiales psalmos cum letanía. 6. Tertia vero a fratribus impleta, procedunt diaconi de sacrario, io dividentes se in duas partes, IIIIor ad dexteram et III ad sinistram et tunc procedat episcopus stetque extra chorum, sic prope adeo ut can tori manu innuere valeat; cui etiam silendum est usquequo episcopus cantare iusserit. 7. Dehinc, innuente episcopo, cantetur introitus et pontifex, a cus 15 tode aecclesiae, qui alba indutus esse debet, incensum accipiens, ponat in turibulum et, archisubdiacono apportante evangelium complicatum, osculetur: quo tamen a plerisque revoluto, illud evangelium, quod illo die legendum est, osculatur. 8. His impletis, cum psalmus cantatur, innuente episcopo, proce 20 dant acoliti cum candelabris, primum unus, tunc duo et duo, et subdiaconi similiter; protinus diaconi secuturi et sic procedat sacerdos in cho rum, ducentibus eum duobus presbiteris, quos cappis iam ante prediximus esse indutos, sive, ut alii volunt, diaconibus. 9. Apud quosdam autem in hac processione, aliis subdiaconis prece- 20 dentibus, ille qui lectionem lecturus est cum evangelio, retro diaconos, episcopum precedit, coram quo duo acoliti cum candelabris unusque cum turibulo antecedunt: quibus utique in hoc consentiendum esse vo lumus. 10. Igitur ut omnis processio in chorum venerit, acoliti cum cande 30 labris se dividant, IIIIor scilicet in dexteram et III in sinistram, simili que modo subdiaconi faciant. 11. Subdiaconi autem, protinus ut in chorum venerint, quasi quadam linea porrecti usque ad altare progredientes, simul se inclinent coram eo atque, evangelio superposito, IIIIor in dextro eius cornu et III con 35 sistant in sinistro. 12. Pontifex igitur, postquam in medietatem chori perducitur, pres biteris qui eum ducebant, sive diaconibus, manus eius osculantibus pro priaque repetentibus loca, inclinans se Deum pro peccatis suis deprecetur. 13. Tunc erectus primum presbiteris duobus, deinde diaconis per 40 ordinem omnibus pacis oscula dabit. 14. In quibusdam enim locis usus est et consuetudo ut, his finitis, minister cum turibulo subdiaconum evangelium portantem antecedat ad altare, coram illo incensum ponens, et subdiaconus desuper evangelium deponens revertatur. In aliis vero non incensum ad altare portatur, an 45 tequam oblationes altari superponuntur.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
352
s
io
is
io
25
30
35
«
*5
Pontificale Romano-Germanicum
15. Igitur, his peractis, cum Gloria, innuente episcopo, cantatibur, a sepedictis presbiteris in superiorem ducendus est gradum, non omnino ad altare. 16. In quo etiam loco gressus figendus est usquequo presbiteri primo, et tunc duo et duo diacones, altaris cornua osculentur et novissime archidiaconus solus. 17. Sed continuo ut episcopus in altiora scandere inceperit, subdiaconis, qui prius iuxta altare stabant, choro Gloria patri canente, ad pro pria loca revertendum est et IIIIor in dextro choro, tribus in sinistro standum erit. 18. Quibus ita finitis, item versus a choro cantandus est et ponti fex usque in medietatem altaris ducendus, ubi, se altari inclinans, evangelium osculetur et sic demum dextro cornu altaris ubi etiam sibi sedes parata est, osculum ferat. 19. Tunc alius presbiter proprium repetat locum, alius autem librum episcopo porrigat atque revolvat et diaconi IIIIor in dextro, III in si nistro altaris cornu consistant. 20. Peracto itaque introitu, innuente episcopo, cantandum est Kyrieleyson, sine cuius insinuatione cantorem nihil canere licebit. 21. Et tunc acoliti candelabra in inferiori gradu, quasi quodam filo per rectam lineam ponant, vel, ut quidam volunt, in modum crucis. 22. Igitur, cum Gloria in excelsis Deo percantabitur et pontifex se ad populum Pax vobiscum dicturus convertit, diaconi simul cum eo se conversuri sunt. 23. Cumque collecta finierit, lectio legatur et, sedente episcopo, accedat archidiaconus et, genu flexo ante eum, regat vestimenta illius et, prebens se ad pedem, revertatur. 24. Finita vero lectione, illis qui gradalem et Alleluia cantaturi sunt, iuxta pulpitum, in inferiori gradu standum est. 25. Cum autem omnia usque ad evangelium impleta fuerint, accedat princeps aecclesiae ad episcopum, pixidem in qua thus habetur in manu ferens, sequente acolito qui turibulum portat, et, imposito in illud in censo ab episcopo, et subdiacono in dextra parte altaris diaconum prestolante, accedat diaconus ad altare, Deum his verbis adoraturus: Domine, labia mea aperies et os meum annuntiabit laudem tuam. 20. Et, adorato altari, genuflectens ante episcopum, accipiat ab eo benedictionem et, prebens se ad pedem eius, adhibente manum episcopo, osculetur eam et, protinus ad altare progrediens, sumat evangelium con tinuo lecturus. 27. Candelabra autem ferentes infra pulpitum, contra diaconum, stare debent. Sed ille qui turibulum tenet iuxta eum stet in sinistra parte, usquequo evangelium perlegatur. 28. Ut autem diaconus legere incoeperit, duo acoliti involuti in sa crario a custode aecclesiae sacra vasa accepturi sunt et ea in chorum portaturi; et alter, cum calice corporali cooperto et vino cum aqua mixta infuso in dextra parte, alterque cum patena in sinistra parte erit.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XCVIII, 29-41
353
29. Itaque, perlecto evangelio accipiat subdiaconus pulvinar et evangelium a diacono, eumque precedat; coram quo etiam unus cum turibulo et YII acoliti cum candelabris usque ad altare antecedant. 30. Quo cum pervenerint, episcopus, accepto odore incensi et evan gelio deosculato, ad predicationem per manus presbiteri et archidiaconi 5 perducendus est. 30. Quo cum pervenerint, episcopus, accepto odore incensi et evan gelio deosculato, ad predicationem per manus presbiteri et archidiaconi perducendus est. 31. Et interina, dum sermonem facit ad populum, subdiaconus, circum io eundo fratribus, evangelium apportet, ab omnibus ordinatim deosculan dum. 32. Sin autem episcopus predicare noluerit, alta voce incipiat canere Credo in unum, Deum, et ita omnis chorus, incipiens patrem omnipotentem, 15 ad finem usque perducat. 33. Diaconus vero, statim ut a pulpito gradum ad altare ascenderit, accipiens corporale ab acolito, alio se adiuvante diacono, super altare distendat; quod utique linteum ex puro lino contextum esse debet, quia sindone munda corpus domini legitur involutum in sepulchro, et tantae 20 quantitatis esse debet, ut totam altaris superficiem capiat. 34. Archisubdiaconus quippe ut evangelium ab omnibus clericis deos culatum super altare deposuerit, accipiens calicem ab acolito, archidiá cono apporter vinum, per colum, quod in sinistra manu romanus ordo archisubdiaconum auriculari digito ferre iubet, purgandum. 35. Quod utique vas, in id opus aliquo metallo formatum, in medio 25 sui plurima quasi acus foramina ad excolandum vinum ostendit; et illud archisubdiaconus, per totum missae officium, in sinistra manu, illo quo prediximus digito, anulo suspensum portaturus est. 36. Quibus ita peractis et símbolo finito, dicat pontifex ad populum una cum illo diaconis, ut praefati sumus, conversis: Dominus vobiscum, 30 et Oremus. 37. Et tunc illo innuente, offertorium cantetur a choro. 38. Et ille a presbítero et archidiácono ad locum, ubi oblationes a fidelibus laicis, sive viris sive feminis, offeruntur, easdem accepturus ducatur, precedentibus coram eo subdiacono cum calice et acolito cum 35 patina. 39. Quo cum pervenerit, diaconus, a subdiacono calicem accipiens, omnibus qui oblationes obtulerunt, eisdem ab eo acceptis et in patinam impositis, manum suam cum calice ad osculandum praebeat, et illum ite 40 rum subdiacono det ad portandum. 40. Ille autem cum presbítero episcopum ad altare reducat, simili ter ut ante precedentibus ipsis cum calice et patina. 41. Ubi cum ventum fuerit et episcopus sedem petierit, antecedant duo acoliti cum manutergio et, genuflexo ante eum, totum illi sinum eodem cooperiant, ne lavans manus aqua casulam spargat; tercius autem 45
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
354
s
io
is
20
25
30
35
io
45
Pontificale Romano-Germanicum
acolitu8 , aquam illi ministraturus, in medio duorum genua flectat co ram eo. 42. Quod ideo ab antiquis patribus decretum fertur, ut pontifex, qui tunc caelestem panem accepturus est, a terreno pane, quem iam a laicis accepit, manus lavando expurget. 43. Lotis autem manibus, surgat episcopus, ut accipiat oblationes a duobus presbiteris et diaconibus et ab omnibus clericis, quos non tam patrum instituta iubent, quam proprium arbitrium immolare suadet. 44. Quas cum acceperit atque altari superposuerit, apportante sibi archidiácono oblatas in patina a nullo immolatas, accipiat ex illis quan tum sibi sufficere videatur et alias archidiácono restituat, quae ille custo di aecclesiae ad observandum committat. 45. Igitur oblatione altari superposita·, accipiens diaconus calicem ab archisubdiacono super altare continuo ponat. 46. Tunc episcopus benedicens hostias et dicens: Veni, sanctificator omnipotens, aeterne Deus, benedic hoc sacrificium tibi praeparatum, qui vivis et regnas in saecula saeculorum, convertat se et sumat incensum a custode aecclesiae, ponensque in turibulum offerat illud altari detque archidiácono. 47. Ille vero, postquam hoc commendaverit acolito, eat in locum suum, scilicet in medio diaconorum, qui omnes coram altari retro episcopum per rectam lineam stare debent. 48. Tunc episcopus dicat, ad populum conversus: Orate pro me. Hoc cum dixerit, subdiaconi eant retro altare et, ibi stantes cantaturi sunt XY gradus, et diaconi coram altari similiter. 49. Apud quosdam autem usus obtinuit subdiaconos in choro stare usquedum Sanctus canatur et, hoc finito, eos coram altari retro diaconos aliquot gradibus infra consistere et tunc, retro subdiaconos, acolitum patinam et fistulam habentem inferius stare. 50. Ergo, cum dictum fuerit Sanctus, veniant tres acoliti aquam diaconis ministraturi. 51. Qui, cum loti fuerint et archidiaconus cum episcopo calicem le vaverit et ille dixerit: Per omnia saecula saeculorum, in aliquibus locis, subdiaconis in priorem locum euntibus, diaconi ibi persistunt usquedum Pater noster cantabitur et sic demum omnes revertuntur. 52. Cumque episcopus Pater noster finierit, accipiens archisubdiaconus patinam ab acolito offerat eam archidiácono. 53. Ille autem, ut episcopus dicit: da propitius pacem, patinam illi accommodans, humerum eius osculetur. 5 4 . Statimque episcopo dicente: Per omnia saecula saeculorum, accipiat benedictionalem librum et conversus ad populum dicat: Humiliate vos ad benedictionem. Et, clero respondente: Deo gratias, porrigat episcopo librum. 55. Expleta autem benedictione, veniens presbiter accipiat pacem ab episcopo, eandem caeteris oblaturus. 56. Diaconus vero, sumens calicem et patinam ab altari, subdiacono patinam porrigat, quam ille acolito ad tenendam prebeat.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
355
XCVIII, 57-68
57. Ipse autem diaconus tenens calicem et fistulam, stet ante episco pum usquedum ex sanguine et corpore Christi quantum voluerit sumat, et sic calicem et fistulam subdiacono commendet. 58. Quo protinus in sinistrum cornu altaris pergente, acolitus ibi 5 cum patina coram episcopo consistat. 59. Presbiteri ergo et diaconi, osculando episcopum, corpus Christi ab eo manibus accipiant, in sinistra parte altaris communicaturi. 60. Subdiaconi autem, osculando manum episcopi, ore accipiant corpus Christi ab eo. 61. Postquam vero diaconi in sinistro cornu altaris de sanguine io Christi communicaverint, venientes subdiaconi ordinatim accipiant san guinem Christi ab archidiácono, manum eius osculantes. 62. Et eidem archidiácono nimis caute procurandum est ne quid in calice aut patina sanguinis vel corporis Christi remaneat. 63. His ita peractis, duo diaconi complicantes corporale ponant super 15 calicem, fistula in eo adhuc remanente. 64. Interim autem cantetur Agnus Dei et quae tunc canenda sunt. 65. Dehinc omnes iam cum communicaverint, acolitus qui patinam portat, in sinistram altaris partem pergens, cum subdiacono consistat. 66. Sedente vero episcopo, secundum predictum ordinem tres aco- 20 liti, genuflexi ante eum, aquam manibus ministrent. 67. Lotis autem manibus, surgente episcopo, convertente se ad po pulum et dicente: Dominus vobiscum, subdiaconus cum calice et acolitus cum patina una cum diaconibus se conversuri sunt. 68. Cumque episcopus collectam finierit et diaconus Ite missa est et 25 clerus Deo gratias dixerit, duo diaconi, accipientes manus episcopi, et subdiaconus cum calice et acolitus cum patina eum antecedentes, ut prediximus, intrantem, ita exeuntem cum omni processione ad sacrarium reducant.
F in d ii t o m e
I
du
P o n t if ic a l r o m a n o - g e r m a n iq u e d u
X IIe
s ié c l e
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
T ABL E DES M A T IÈ R E S
TOME
I (Studi e Testi 2 2 6 ) ........................................
359-363
TOME n (Studi e Testi 2 2 7 ) ........................................
364-369
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
TOMB I STU DI E T E S T I 226
. .........................................................................................
vn-x
Ca r a c t é r is t iq u e s g é n é r a l e s d e l ’ é d i t i o n ............................
x i -x v i
A v a n t -p r o p o s
L i e u e t d a t e d e l a c o m p o sit io n d u P o n t if ic a l r o m a n o G E R M A N I Q U E ......................................................................................................
X V I-X V H
xvm-xxn
R è g l e s p r a t iq u e s d e l ’ é d i t i o n ............................................................ L is t e d e s o u v r a g e s c it é s e n a b r é g é d a n s l e co r p s d e l ’ é d i t i o n ...........................
xxn-xxx
T a b l e c o m p a r a t iv e d e l a su c c e s s io n d e s p iè c e s d a n s l e s DIFFÉRENTS TÉMOINS M A N U S C R IT S ......................................................
XXX
TEXTE PONTIFICALE ROMANO-GERMANICUM SAECULI DECIMI
E x p l ic a t io n d e s s i g l e s ..............................................................................
2
Nota: 1. Successio titulorum ab editoribus ordinata est. 2. Formulae titulorum e codicibus desumptae sunt, exceptis his inter notas [ ] positis, quas supplevimus. 3. In titulo X C IX ( = Ordo L = Ordo Romanus antiquus), ut facilius dilucidetur, indicantur etiam subdivisiones partium, ad fidem codicum.
I. II. III. IV. V.
Ad capillos tondendum........................................................ Oratio ad puerum tonsorandum............................................. Prefatio ad clericum faciendum......................................... Oratio ad barbam tondendam................................................ Denuntiatio mensis primi, quarti, septimi et decimi . . .
3
4 4-6 6-7 72 7
27 (226)
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
360 VI. Vil. VIII. IX. X. XI. XII. XIII. XTV. XV. XVI. XVII. XVIII. X IX . XX.
X X I. X X II. X XIII.
XXIV. XXV. XXVI. XXVII. XXVIII. X X IX . XXX. X X X I. X X X II. X X X III.
Table des matières
Item invitatio plebis de ieiunio mensis primi, quarti, septimi et decimi......................................... 7 De quatuor temporibus ieiuniorum primi, quarti, septimi et decimi mensis [ = Ordo xxxvn b ] . 8-9 Item de quatuor temporibus ieiuniorum quando sunt duodecim lectiones [ = Ordo x x x v m ]............... 9-10 Caput de canone Calcedonense.......................... 10 Capitulum sancti Gregorii papae...................... 10 Capitulum Zosimi papae.................................. 10-11 Capitulum Leonis papae.................................. 11 Capitulum Clementis papae de oblationibus altaris. De pallis...................................................... 12 De officiis septem graduum Ysidori capitula . . . 12-13 Ordo qualiter in romana aecclesia sacri ordines fiunt [i. e. psalmista, ostiarius, lector, exorcista, acolytus] 13-19 Ordo qualiter in romana ecclesia presbiteri, diaconi vel subdiaconi eligendi sunt...................... 20-36 Orationes pro ipsis ad m issam ...................... 36-37 Item missa in natali consecrationisdiaconi . . . . 37-38 Item in natali consecrationis presbiteri qualiter sibi missas caelebrare debet............................. 38 Consecratio sacrae virginis quae in Epiphania vel in alvis paschalibus aut in apostolorum natalitiis celebratur................................................... 38-46 Item missa in natali virginum......................... 47-48 Ordinatio abbatissae canonicamregulamprofitentis 48-51 Consecratio virginum quae a seculo conversae in do mibus suis susceptum castitatis habitum privatim observare voluerint.................................... 51-54 Ad diaconam jaciendam................................. 54-59 Consecratio viduae quae fuerit castitatemprofessa . 59-62 Ordinatio abbatis............................................... 62-69 Missa pro abbate............................................... 69-70 Ordo ad faciendum monachum......................... 70-72 Ordinatio monachi............................................ 72-74 Aliae orationes pro monachis......................... 74-75 Orationes et preces pro monachisadmissam. . . . 75-76 Ordinatio abbatissae monasticam regulamprofitentis . 76-82 Ordo romanus ad dedicandam ecclesiam [Combinaison. de 1’ O rd o
XXXIV. XX XV . XXXVI. XXXVII. XXXVIII.
xli
et x i n ]
..............................
82-89
Item benedictio basilicae n o v a e ..................... 89 Quid significent duodecim candelae.................. 90-121 Canon de aedificanda ecclesia........................... 122-123 De oratorio....................................................... 123 Denuntiatio cum reliquiae sanctorum ponendae sunt 123-124 in atrio
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Tome I X X X IX . XL.
361
[Preparatio episcopi ad divinum officium] . . . . 124 Ordo ad benedicendam ecclesia m ......................................... 1 2 4 -1 7 3 In clu d u n tu r in h o c titu lo variae ben ediction es v e stium sacrarum et sacrae supellectilis:
Benedictio tabulae (nn. 6 6 -7 0 )................................................... Item benedictio basilicae novae (n. 7 2 ) ................................. Benedictio linteaminum (n. 7 4 ) ............................................... Item benedictio linteaminum et aliorum quae opus fuerit sacro ministerio (nn. 7 5 - 7 6 ) ............................................. Benedictio ad omnia vasa, linteamina et instrumenta in usum ecclesiae (n. 77).......................................................... Benedictio ad omnia ornamenta in usum ecclesiae vel al taris (n. 7 8 ) ........................... Item benedictio vestimentorum sacerdotalium sive levitarum atque sequentis ordinis ministrantium (n. 79) . . . . Benedictio ad albas, planetas, stolas et cingulos (n. 80) . Benedictio stolarum (nn. 81-82)................................................... Benedictio corporalis (nn. 8 3 - 8 5 ) ............................................... Benedictio eucharistialis i. e. vasculi in quo eucharistia reconditur (nn. 8 6 - 8 7 ) ........................................................ Benedictio patenae (nn. 8 8 - 9 1 ) ................................................... Praephatio calicis (nn. 92-95) Benedictio crucis [ ligneae] (nn. 9 6 - 1 0 4 ) ................................ Benedictio crucis metallizatae (n. 1 0 5 )..................................... Benedictio turibuli (nn. 106-107) ...................................... Benedictio incensi vel thimiamatis(nn. 108-110) . . . . Praephatio consecrationis capsarum (nn. 111-115) . . . Praephatio ciborii i. e. umbraculialtaris (nn.116-117) . Item praephatio minoris vel itinerarii cyborii (nn. 118-119) Praephatio tabulae itinerariae (nn.1 2 0-122)...........................
148 150 150-151 151 151-152 152 152-153 153 153-157 154-155 155 155-156 156-157 157-160 160-161 161-162 162 163-165 165-166 166 167
Orationes ad missam in dedicatione .....................1 7 4 -1 7 5 Item alia m i s s a .................................... 1 7 5 -1 7 6 X L III. I n dedicatione novae ecclesiae ad missam pro condi toribus ................................................................. i . . . 1 7 6 -1 7 7 X L IV . M issa in dedicatione basilicae quam conditor [non] de dicatam re liq u it ............................... ......................................1 7 7 -1 7 8 XLY. M issa pro dedicationeloci illius ubi prius fuerit synagoga 178 X L Y I. M issa in agenda conditoris e c c l e s i a e ............. 179 X L V II. I n dedicatione d it a r i s ...................................................1 7 9 -1 8 0 X L Y T I I . Benedictio super munus quod quis ecclesiae offert honoris 1 8 0 -1 8 1 X L IX . M issa in anniversario dedicationis ecclesiae] . . . . 1 8 1 -1 8 2 L. Reconciliatio violatae e c c l e s i a e ............................... 1 8 2 -1 8 5 L I. Ordo ad benedicendum ecclesiae s i g n u m ........... 1 8 5 -1 9 0 L II. Ordo in dedicatione b a p tis te r ii ............................... 1 9 0 -1 9 1 L III. M issa in dedicatione b a p t i s t e r i i .......................... 1 9 1 -1 9 2 L IV . Consecratio c y m i t e r i i ................................................... 1 9 2 -1 9 3 X L I.
X L II.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
362
Table des matières
L X II.
Consecratio loculi vel se p u lch r i ...............................................1 9 3 -1 9 4 Decretum quod clerus et populus firmare debet de electo e p i s c o p o ............................................ 194*195 Item subscriptio episcoporum in electionem episcopi 195 E x concilio Africano quarto capitulum I . . . . 1 9 6 -1 9 7 Epistola v o c a t o r i a .................................................................. 1 9 7 -1 9 8 Qualiter episcopus debeat ordinari ex concilio N iceno capit. I I I I ............................................................ 198 Qua die ordinetur ep is c o p u s ............................................. 1 9 8 -1 9 9 Ordinatio episcopi [i. e. in th r o n is a t io p o s t e le c ................................................................................
1 9 9 -2 0 0
L X III.
[Ordinatio episcopi ] : .............................................................
2 0 0 -2 2 6
LV. LVL L Y II. L V III. L IX . LX. L X I.
t io n e m ]
Incipit examinatio in ordinatione episcopi secundum G a l l o s .............................................................. 200-205 Qualiter episcopus in romana ecclesia ordinetur . . .
205-226
A p p e n d i x . I n Christi nomine incipit ordo ad vo
L X IY . LXY. L X Y I. L X Y T I. L X V III. L X IX . LXX. L X X I.
candum et examinandum seu consecrandum electum episcopum [ = O r d o x x x v b ] . . . . Orationes istae dicendae sunt a domno papa super archiepiscopum ante p a lliu m ................................... Formata episcopo d a n d a ................................................... Edictum quod dat pontifex episcopo cui benedicit M issa in ordinatione e p i s c o p i ......................................... M issa episcopi pro se in die ordinationis suae a n n iv e r s a r io ...................................................................... In natalicio episcopi si infirmus aut absens fuerit , qualiter presbiter missam celebrare debeat pro eo Item alia missa in natalicio e p is c o p i .......................... Ordo qualiter ordinetur romanus pontifex [ = O r d o XL
L X X II.
L X X III. L X X IV . LXXV. L X X V I.
L X X V II. L X X Y T II. L X X IX .
b
2 2 6 -2 2 9 2 2 9 -2 3 0 2 3 0 -2 3 1 2 3 1 -2 4 0 2 4 0 -2 4 1 2 4 2 -2 4 3 2 4 3 -2 4 4 244
] .......................................
245
Incipit ordo ad regem benedicendum quando novus a clero et populo sublimatur in regnum . . . .
2 4 6 -2 5 9
A p p e n d i x 1 ..................................................................................
2 5 9 -2 6 1
A p p e n d i x I I ...............................................................................
261
Sequitur ordo missarum si in feria evenerit sed melius et honorabilius die dominico ....................... Item alia missa pro r e g e ................................................... In cipit ordo romanus ad benedicendum imperato rem quando coronam accipit [ = O r d o x l v ] Item missa pro eodem imperatore. Item benedictio ad ordinandum imperatorem secundum occiden tales [ = O r d o x l v i i ] ............................................. M issa pro imperatore [ = O r d o X L v m ] . . . . . Benedictio r e g i n a e .................................................................. Ordo romanus qualiter concilium agatur generale .
2 6 2 -2 6 3 263 2 6 3 -2 6 4
2 6 5 -2 6 6 2 6 6 -2 6 7 2 6 7 -2 6 9 2 6 9 -2 7 4
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
363
Tome I
LXXX. LXXXI. LX X X II. LXXXIII. LXXXIY. LXXXY. LXXXYI. LXXXVII. LXXXYIII. L X X X IX . XC. XCI. XCII. X O III.
XCIV.
xcv. XCVI. XCYII. XCVIII.
Item ordo qualiter agatur concilium provinciale. Expositio octo vestium Aaron primi pontificis . Incipit sermo de eadem re tempore synodi ad epi scopos ........................................................... Alius serm o........................................................ Sermo tertius .................................................... Qualiter episcopus excommunicare infideles debeat Item alia excommunicationis allocutio . . . . . Item alia excommunicatio .................................. Item alia terribilior excommunicatio.................. Excommunicatio brevis......................................... Excommunicatio Leonis pa p a e.......................... Qualiter episcopus reconciliet vel recipiat excommunicatum.................................................... Ordo processionis ad ecclesiam sive missam secun dum Romanos [O r d o v ] .............................. Ordo missae a sancto Petro institutus cum exposi tione su a ...................... ... ............................. Incipit expositio totius missae ex concordia scrip turarum divinarum. . . . . . . . . . . . Item alia expositio totius missae ex concordia divi narum scripturarum..................................... Ex concilio Toletano V° capitulum XVIII . . Incipit qualiter quaedam orationes et cruces in Te igitur agendae sunt [ = O rd o vn, n. 6-26]. Ordo processionis si quando episcopus festivis diebus missam celebrare voluerit ita ut ab antiquis patribus occidentalium institutione est constitutus hic adesse cernitur scriptus [ = O rd o x] . . . .
275-291 292-300 300-302 303-306 307 308-311 311-312 313 313-314 314 315-317 317-321 321-328 329-
300
330-
342
343-347 348 348-350
350-355
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Table des matières
364
TO M E I I STU D I E T E ST I 227
X C IX .
I n Christi nom ine in cip it ordo catholicorum librorum qui in ecclesia rom ana p on un tu r [ = O r d o L = Ordo rom anus antiquus de reliquis an n i totius officiis ac m in isteriis ] : ........................................................................... I n vigilia natalis d o m i n i ................................................................. Item ordo in vigilia natalis sancti S te p h a n i ........................... Ordo in vigilia natalis sancti Iohannis Evangelistae . . . Ordo in natali I n n o c e n t u m ............................................................ Ordo in octavis d o m in i ...................................................................... Item ordo in vigilia T h e o p h a n ia e ............................................... Item ordo in octavis T h e o p h a n ia e ............................................... Ordo in purificatione sanctae M a r i a e ......................................... Ordo in cathedra sancti P e t r i ........................................................ Denuntiatio mensis primi, quarti, septimi et decimi . . . Item invitatio plebis de ieiunio mensis primi, quarti, septimi et d e c i m i ........................................................................................ Denuntiatio ieiuniorum primi, quarti, septimi et decimi mensis D e quatuor temporibus ieiuniorum primi, quarti, septimi et decimi m e n s i s ............................................................................... De p a r r o c h ia n is .................................................................................... Ordo in septuagesima p a s c h a e ........................................................ Ordo in annuntiatione sanctae M a r i a e ...................................... Ordo feria quarta in capite i e i u n i i .............................................. Ordo in quarta ebdomada quadragesimae et in quarta feria . Incipit ordo vel denuntiatio scrutinii ad electos quod tertia ebdomada in quadragesima, secunda feria, initiatur [O rdo
x i]
....................................................................................
Missa ebdomada quarta quae pro secundo scrutinio cele bratur ............................................................................................ Oratio ad missam ebdomada quinta quae pro scrutinio tertio celebratur in apertione a u r i u m ................................. Incipit ordo a dominica mediana usque in octavas paschae de officiis divinis diebus et n o c t i b u s ................................. Ordo de sabbato ante p a l m a s ........................................................ Ordo de die p a lm a r u m ...................................................................... Item alter ordo de die palm arum ................................................... Item ordo in die p a lm a r u m .............................................. D e feria quarta ebdomadae m a io r is .............................................. D e officiis divinis a cena domini usque in octavas pente costes. Feria quinta maioris eb d o m a d a e ............................ Ordo [Reconciliatio paenitentis ] ................................................... Item o r d o ................................ D e consecratione principalis c h r is m a tis ..................................... Incipit exorcismus olei quo unguendi sunt cathecumeni .
1-1 4 1 1-3 3 3 3 4 4-5 5 5-10 10 10-11 11 11 11-12 12-13 13 14 14-23 23-24
24-29 29-30 30-40 40 40 40-51 51-52 53-54 55-56 56-58 58-67 67-71 71-75 75-77
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Tome II
|
C. 01. C II. C H I. C IY . CY. C V I. C V II. C V III. C IX .
A d vesperum in cena d o m i n i ................................................... Ordo in nocte p a ra scev e ................................................................. Orelo cie sexta feria p a r a s c e v e ................................................... Ordo de sabbato sancto in n o c t e ............................................... Item ordo de sabbato sancto in d i e .......................................... Ordo de vigilia in nocte sancti p a s c h a e ................................. Item ordo in die sancto p a s c h a e ..................................... .... · Item secundum R o m a n o s ............................................................. Item ordo in eodem die sancto ad vesperam et usque in octavas p a s c h a e ...................................................................... D e sabbato infra a l b a s ................................................................. De observanda unctione c h r is m a tis .......................................... D e octo officiis n eo p h ito ru m ........................................................ De versibus gradalibus infra a l b a s .......................................... Ordo de octavis p a sch a e ................................................................. De letanía m a i o r e ........................................................................... D e letanía m i n o r e ........................................................................... Ordo in inventione sanctae c r u c i s .......................................... Ordo in vigilia ascensionis d o m in i .......................................... D e sabbato someto in vigilia p en tecostes ................................. Ordo in nocte p e n te c o s te s ............................................................. Ordo de octava p en teco stes ............................................................ D e ieiunio quatuor t e m p o r u m ................................................... Item de ieiunio p e n t e c o s t e s ........................................................ Ordo in natali sancti Iohannis B a p t is ta e ............................ Ordo in natali sancti P e t r i ........................................................ Ordo in natali sancti P a u l i ........................................................ Ordo in dominica prima mensis a u g u s t i ............................ Ordo in assumptione sanctae M a r i a e ...................................... Ordo in dominica prima mensis s e p te m b r is ....................... Ordo in nativitate sanctae Mariae . ..................................... Ordo in exaltatione sanctae crucis ........................................... Ordo in dominica prima mensis o c t o b r i s ............................ Ordo in dominica prima mensis n o v e m b r is ........................ Ordo in dominica prima decembris de adventu domini . .
365 77-85 85-86 86-93 93 93-112 112-113 113-114 114-116 116-117 117-118 118 118 118 118-119 119 119-131 131 131 132-134 134-135 135 135 135-137 137 137 137 138 138-140 140 140 140 140 140 141
H a ec su nt quae a rom ana sede a c c e p i .................... ' . . 141 [Ordo de Quadragesim a = O r d o x x n , n. 1 -1 5 ] . . 1 4 1 -1 4 3 [S u pplem en tu m secundum ad O rdinem I m issae... p a pulis = O r d o r a , n. 4 -6 ] . ......................................... 1 4 3 -1 4 5 [Ordo antiphonarum = O r d o x i i ] ...................... 1 4 5 -1 4 8 D e gradibus rom anae ecclesiae [ = O r d o x x x v i ] . . 1 4 8 -1 5 1 E xorcism u s salis ad spargendum in d o m o .......1 5 2 -1 5 4 B en ed ictio aquae ad reconciliandos penitentes in cena d o m in i .......................................................................................... E x authentico libro sacram entorum sancti G regorii papae. In c ip it ordo ad baptizandum in fan tes . . Item benedictio aquae ad albas deponendas . . . . Ordo ad baptizandum i n f i r m u m ........................... 1 6 5 -1 6 6
154 1 5 5 -1 6 4 1 6 4 -1 6 5
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Table des matières
366 CX. C X I. C X II. C X III. C X IY . CXY. C X V I. C X V II. C X V III. C X IX . CXX. C X X I. C X X II. C X X III. C X X IV . CXXV. C X X V I. C X X V II. C X X V III. C X X IX . CXXX. C X X X I. C X X X II. C X X X III. C X X X IY . CXXXV. CXXXYT. C X X X Y T I. C X X X V III. C X X X IX . CXL. C X L I. C X L II. C X L III. C X L IV . CXLV.
Ordo ad catecuminum ex pagano faciendum . . 1 6 7 -1 7 2 verbis grecis baptisterii quomodo vertantur in latinum.................................................... 1 7 2 -1 7 5 Sancti Athanasii Alexandrini episcopi expositio fidei catholicae............................................. 1 7 5 -185 Incipit symbolum apostolorum.................. 1 8 5 -1 9 0 Impositio manuum super energuminum catezizatum................................................................ 1 9 0 -192 Ad succurendum his qui a demonio vexantur . 1 9 3 -205 Item orationes et exorcismi super eum qui a de monio vexatur............................................. 2 0 5 -2 0 8 Item exorcismus unde supra............................... 2 0 9 -211 Exorcismus sancti Ambrosii........................ 2 1 1 -216 Exorcismus sancti Martini episcopi super eos qui a demonio vexantur.............................. 2 1 7 -220 D e ieiunio daemoniacis imponendo.......... 220-221 Missa super daemoniacum......................... 221 Item alia m issa........................................ 222 Oratio super liberatum a dem onio.................... 2 2 2 -2 2 4 Reconciliatio rebaptizati ab heréticas................ 2 2 4 -2 2 5 Oratio super eos qui morticinum comederunt . 225 Benedictio cum impositione manuum super eos qui de diversis heresibus veniunt............... 226 Reconciliatio cum impositione manuum redeun tis a paganis............................................. 226 Pro fratribus in viam dirigendis.............. 2 2 7 -2 2 8 Item benedictiones pro iter acturis........... 2 2 8 -2 2 9 Pro redeuntibus de itinere.................................. 229 Pro supervenientibus fratribus.......................... 230 Pro salute unius vivi.......................................... 230 Pro una femina................................................. 231 Pro salute vivorum............................................. 231 Pro infirmo........................................................ 2 3 2 -2 3 3 Qualiter sacerdotes suscipere debeant penitentes more solito.................................................... 2 3 4 -2 4 5 Missa post confessionem.......................... 245 Missa pro infirmo de cuius salute desperatur . . 2 4 5 -2 4 6 Ordo ad visitandum et unguendum infirmum . 2 4 6 -2 5 6 Missa pro infirmo..................................... 256 Oratio pro reddita sanitate...................... 257 Item ad consignandum hominem sanum sive infirmum.................................................... 2 5 7 -2 5 8 Ordo ad unguendum infirmum.................. 2 5 8 -2 7 0 Item ordo penitentis ad mortem.............. 2 7 0 -2 7 5 Item reconciliatio penitentis ad mortem . . . . 2 7 5 -2 7 7 De
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Tome II C X L Y I. C X L V II. C X L Y III. C X L IX . CL. O L I. O L II. C L III. C L IY . CLV. C L V I.
OLVII. C L V III. C L IX . OLX. O L X I. C L X II. C L X III. C L X IV . CLXV. C L X V I. O L X Y T I. C L X Y T II. C L X IX . CLXX. C L X X I. C L X X II. C L X X III. C L X X IV . CLXXV. CLXXYT. C L X X V II. C L X X V III. C L X X IX . CLXXX. C L X X I. C L X X X II. C L X X X III. C L X X X IV .
367
Missa quam sacerdos pro sibi confesso canere debet ............................................................ 277-279 Item alia missa................................................. 279 Missa pro infirmo qui proximus est morti . . 280 Incipit obsequium circa morientes vel qualiter agatur circa infirmum morte detentum . . . 281-305 Missa in die depositionis defuncti................... 305-307 Missa pro defuncto......................................... 307-309 Missa in cimiteriis......................................... 309-310 Missa pro episcopo defuncto............................... 310-311 Missa pro sacerdote defuncto..................... 311 Missa unius defuncti............................................. 311-312 Alia missa unius defuncti.............................. 312 Missa pro congregatione .......................................312-314 Missa plurimorum defunctorum....................... 314 Item alia missa [defunctorum] .......................... 315 Missa in die depositionis tertio, septimo et tricesimo............................................................ 315-317 Missa in anniversario unius defuncti . . . . 317-318 Missa in anniversario............................... 318 Missa pro episcopo defuncto........................... 319 Missa pro sacerdotedefuncto................................ 319-320 Missa pro defuncta femina.............................. 320 Missa plurimorum defunctorum....................... 321 In agenda conditoris ecclesiae.......................... 321-322 In vigilia defunctorum sermo sancti Augustini episcopi........................................................ 322-323 Item lectiones sancti Oregorii in vigilia defun ctorum ........................................................ 323-327 Sermo beati Cecilii Cypriani episcopi . . . . 327-330 Oratio cum in aliquod opus ordinantur fratres 330 Oratio cum absolvuntur..................................... 330-331 Oratio ad mandatum......................................... 331 Oratio super eos qui ipsum mandatum adim pleverunt ..................................................... 331 Oratio super ebdomadarios de coquina egredientes 331 Oratio pro his qui ingrediuntur [in coquinam] 332 Oratio pro ebdomadario lectore . ....................... 332 Oratio in monasterio......................................... 332 Oratio in a tr io ................................................. 332 Benedictio salis communis.............................. 333 Incipit maior benedictio salis et aquae . . . 333-341 Benedictio salis ad oculorum dolorem............... 341-342 Incipit maior benedictio salis et aquae ad pecora 342-350 Benedictio panis et salis ad salutem hominum 351
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
368 CLXXXV. C L X X X Y I. C L X X X V IL . C L X X X V III. C L X X X IX . CXC. C X C I. € X C II. C X C III. C X C IV . CXCY. C X C Y I. C X C V II. C X C V III. C X C IX . CC. €01. C O II. C C III. C C IV . CCY. C O V I. C C V II. C C V H I. C C IX . OCX. O C X I. C C X II.
C C X III.
OCXIVa . CCXIVb . CCXY. C C X V I. C C X V II. C C X Y T II. C C X IX . CCXX. C C X X I. C C X X II. C C X X III. C C X X IY . CCXXV.
Table des matières
Exorcismus salis et aquae contrafulgura . . . 3 5 1 -3 5 2 Missa pro tempestate.................................. 3 5 2 -3 5 3 Contra grandines.......................................... 353 Benedictio aquae cum ligno sanctae crucis . . 3 5 3 -3 5 4 Oratio ad visitandos fratres....................... 354 Benedictio dom us...................................... 3 5 4 -3 5 5 Item benedictio dom us.............................. 355 Benedictio loci ubi iacueris....................... 355 Oratio in domo ancillarum d e i ............... 356 Oratio in sacrario...................................... 356 In cymiterio................................................. 356 Oratio in vestiario...................................... 356 In scriptorio..................................................... 357 In dormitorio..................................................... 357 In refectorio........................................................ 357 In cellario......................................................... 357 In coquina......................................................... 358 In hospitali........................................................ 358 In pirali vel caminata...................................... 358 In domo infirmorum.......................................... 359 In area nova..................................................... 359 In horreo vel granario...................................... 359 In pistrino......................................................... 360 In lardario......................................................... 360 In potionario..................................................... 360 In introitu basilicae.......................................... 3 6 0 -3 6 1 Oratio post introitum basilicae................... 361 Benedictio super capsellas et fustes et super eos qui cum his limina ac suffragia sanctorum apostolorum petituri su n t.......................... 362 Benedictio seminum.................................. 363 Benedictio aquae pro segetibus contravermes . 363 Benedictio aquae ad segetes contravermes , . 3 6 3 -3 6 7 Benedictio in campo sive in agro quando agitur letania............................................... 367 Item benedictio frugum in agro............... 368 Benedictio primitiarum............................. 368 Benedictio holerum.................................... 368 Ad omnia quae volueris.......................... 369 Benedictio casei in sabbato sancto paschae . . 369 Benedictio pomorum in festivitate sanctiIohannis Baptistae........................................ 369 Ad fructum novi arboris.......................... 370 Benedictio ad fruges novas ............................... 370 Benedictio panis....................................... .. 370 Benedictio panis ad eulogias dandi.......... 3 7 0 -3 7 1
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Tome II
Benedictio uvae vel fabae.................................. Benedictio vini n o v i......................................... C C X X V II. Ad agape........................................................... C G X X Y III. Oratio ante cibum............................................. C C X X IX . Orationes super mensam.................................. CCXXX. Benedictio putei novi......................................... C C X X X I. Benedictio fontis ubi aliqua neglegentia evenerit C C X X X II. Super vascula in antiquis locis reperta . . . . C C X X X III. Benedictio quorumlibet vasorum...................... C O X X X IY . Oratio pro antidoto sumendo.......................... CCXXXY. Oratio pro diminutione sanguinis................... C C X X X Y I. Oratio ad lavacrum......................................... C C X X X Y II. Benedictio incensi vel thimiamatis................... C C X X X V III. Benedictio saponis............................................. C C X X X IX . Oratio in navi.................................................... CCXL. Benedictio retium ad capiendos pisces . . . . C C X L I. Benedictio civitatis contra gentiles................... C C XL II. Benedictio vexilli bellici..................................... C C X L III. Benedictio ensis noviter succincti...................... C C X L IV . Oratio pro exercitu............................................ CCXLY. Iudicium ferri ferventis..................................... CCXLV I. De iudicio aquae ferventis quomodo inventum sit CCXLV II. Benedictio aquae fluentis ad iudicium faciendum . CCXLV ili. Exorcismus et benedictio panis et casei ad securi C C X L IX . tatem iudicii faciendum et ad inveniendum furtum ............................................................ Iudicium panis et c a s e i..................................... CC L. Item iudicium panis et ca sei.............................. C C L I. Benedictio aquae frigidae ad iudicium faciendum C C L II. [Benedictio nuptialis']............................................ C O L U I. Item actio nuptialis ad annualem diem nuptiarum C C L IV . Oratio in natali genuino..................................... CCLV. Oratio pro parturiente......................................... CC L V I . Oratio ad missam pro sterilitate mulierum . . . CC L V I I . Item pro sterilitate mulierum.............................. CC L V i l i . C C X X V I.
Ordonnance du pontifical romano-germanique publié par Melchior Hittorp............................................................
369 371 371 372 372 373 374 3 7 4 -3 7 5 375 375 376 376 376 376 377 377 377 378 378 379 380 3 8 0 -3 8 1 3 8 2 -3 9 3 3 9 3 -3 9 4
3 9 4 -3 9 7 397-
398
398-
399
4 0 0 -4 1 4 4 1 4 -4 1 7 3 1 7 -4 1 9 419 419 420 4 2 0 -4 2 1
A p p e n d ic e .
4 2 2 -4 3 2
T a b l e d e s m a t iè r e s d e t o m e I ............................................................
3 5 9 -3 6 3
T a b l e d e s m a t iè r e s d u t o m e I I
3 6 4 -3 6 9
.......................................................
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
STUDI
E TESTI
----------------- 2 2 7 -----------------
CYRILLE VOGEL Professeur à l’ Université de Strasbourg en collaboration avec
R E IN H A R D E L Z E Professeur & l'Université Libre de Berlin
LE P O N T I F I C A L ROM ANO-GERM ANIQUE DU D I X I È M E SIÈCLE LE
TEXTE
II (N N. X C IX -C C L V III)
Avec utilisation des collations laissées par Mgr. M. Andrieu ( f 1956)
CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA
1963
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
STUDI E TESTI ----------------- 2 2 7 -----------------
CYRILLE VOGEL Professeur à l’ Université de Strasbourg en collaboration avec
R E IN H A R D E L Z E Professeur à l’ Université Libre de Berlin
LE P O N T I F I C A L R O M A N O -GERMANIQUE DU D I X I È M E SIÈCLE LE
TEXTE II
(N N . X C IX -C C L V III)
Avec utilisation des collations laissées par Mgr. M. Andrieu ( f 1956)
CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA
1963
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Ristampa anastatica Tipo-Litografia Dini s.n.c. - Modena 1994
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XCIX. In Christi nomine incipit ordo catholicorum librorum qui in ecclesia romana ponuntur ( = Ordo L).
[Ordo 1 romanus antiquus de reliquis anni totius officiis ac ministeriis]. Editio Ordinis L a Michacle Andrieu in serie Lovaniensi Ordinum Romanorum optime procurata (M. A n d r ie u (t), Les Ordines rom a ni, V, Louvain, 1961, pp. 83-365) iteranda non est. Gum autem Ordo L elementum authenticum sit et pars essentialis Pontificalis romano-germa nici, haud dubio in scriptorio ad Sanctum Albanum Moguntinae civitatis conscriptus, textum huius Ordinis integrum hic nccesse esse referre nemo non videt. Quapropter, editione a M . Andrieu curata omnino seposita, collationem textus propriam curavimus, adhibitis duobus tantum codicibus, sed maximi momenti, Gassinensis 451 videlicet (M o n t e -C a s s in o , Bibi, abbat., cod. 451, ff. 98v-160r) et Pistoriensis 141 (P is t o ia , Bibi, capit., cod. 141, ff. 88y134°, a M . Andrieu praetermisso), variantibus lectionibus e Hittorpiana editione adiunctis. Ad diligentiorem pervestigationem Ordinis L, studioso lectori ad edi tionem Michaelis Andrieu recurrendum esse omnino liquet.
1. In vigilia natalis domini. Leguntur lectiones tres de Esaia p r o pheta. Prim a lectio sic continet in capite: Primo tempore relevata est terra Zàbulon et terra Neptalim, usque: Curvemini sub vinculo et cum interfectis cadetis. Super omnibus his non est aversus furor eius sed
XCIX. Mss.: Comme il a été dit. plus iiaut, ont été retenus pour ce titre C, f. 98v-160r et K, f. 88v-134r. — Autres manuscrits dans M. A n d rie u , Les Ordines Romani, I, pp. 26-27. Éil.: II ittorp , De div. cath. eccl. off., éd. 1568, pp. 19-85; éd. 1610, col. 2194; éd. 1677, pp. 666-702. — G er b e r t , Monum., t. II, pp. 186-224 (d’ après Vindob. 1817), pp. 27-29, et 76-79 (extraits; d ’après Vindob. 1830); P L , 138, 983-987; 1063-1068 (extraits du Vindob. 1830, d ’après G e r b e r t ). — A n d r ie u , Les Ordines Romani, t. V Louvain, 1961, pp. 83-365. Titulus. 1 Ordo Romanus antiquus de reliquis anni totius officiis ac m i nisteriis] Titulus a Melchiore Eittorp excogitatus, quamvis imperfectus, ab om nibus fere receptus est.
XCIX. Le compilateur de 1'Ordo L a incorporé dans son travail, en les am al gamant de manière souvent déconcertante, entre autres, l’Ordo X I I I (Ordo li brorum catholicorum), 1’Ordo X I {Ordo baptismal) et 1’ΟηΖο X X X V I I (Ordo des Quatre-Temps), ainsi que des passages du pseudo-A i.cu in , Liber de divinis offi ciis (P L , 101, cc. 1173-1286 antérieur à 910), de R éginon de P rüm (t 915),
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
2
Pontificale Rom ano-G erm anicum
adhuc mcmus eius extenta. Secunda lectio sic continet in capite: Con solamini, popule meus, dicit deus vester, usque: Quia manus domini fecit hoc et spiritus eius creavit illud. Tertia lectio sic continet in ca pite: Consurge, consurge, induere fortitudine1 brachium domini, us5 que: Quia quibus non erat narratum de eo viderunt, et qui non audie runt contemplati sunt. P ostea leguntur omeliae sanctorum patrum ad ipsum diem pertinentes. 2. R om an i hanc n octem ita celebrant. Prim a die vigiliae natalis dom ini hora nona canunt missam ad sanctam Mariam. Qua expleta, io canunt vespertinalem sinaxim. D ehinc vadunt ad cibum . 3. In ° crepusculo noctis intrat apostolicus ad vigilias in praefa tam ecclesiam. Tam en non cantant ibi in introitu, sed expletis vigiliis et m atutinis sicut in antiphonario continetur, ibidem canunt prim am missam in nocte. Qua expleta, vadunt ad sanctam Anastasiam is canere aliam missam de nocte. D ehinc pergunt ad sanctum Petrum , u t ibi vigilias celebrent, ab eo loco ubi invenerint eos psallere qui ibidem excubant. Ipsi enim intrant ad vigilias solito tem pore in processu noctis, et canunt invitatorium et prosequuntur ordinem antiphonarii. U n d e 1 etiam dupla officia in rom anorum antiphona20 riis hac n octe describuntur. V igilia e6 vero quae a pastoribus hac nocte custodiebantur in quatuor dividuntur, scilicet leges quatuor signifi cantes, prim am naturalem, secundum m osaicam , tertiam propheta1. 1 fortitudinem C. 3. 1 Unde ... antiphonariis] auprascr. C. — 2 4 0 *3 5 25 Iiibri duo de synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis (éd. W asserschleben , 1840; P L , 132, cc. 186-400), ainsique la com position métrique Humili prece, dans la version de Saint-Alban qui est un remaniement de la recension sangallienne. Sur ces différents points, voir, en plus de l’édition critique de YOrdo L par M. A n d rieu (dans le Spicilegium Sacrum Lovaniense), M. A n d r ie u , L ’Ordo Romanus 30 antiquus et le Liber de divinis officiis du pseudo A lcuin (Revue des Sciences reli gieuses, v. 1925, pp. 642-650), du même, Melchior Hittorp et l’Ordo romamus antiquus (Ephemerides liturgicae, X L V I, 1932, pp. 3-21), et Les Ordines Romani, t. I, pp. 500-506. Les renvois que nous faisons ci-dessous signalent 1. les textes de YOrdo L 35 qui ont passé dans le Pontifical romain du xn® siècle et 2. les principales sour ces auxquelles a puisé le compilateur de YOrdo L. Étant donné que l’édition de YOrdo L ne figure ici que pour en marquer l’im portance dans l’ensemble de la compilation romano-germanique de Mayence et n’ a été établie que sur deux mss. (le Gassinensis 451 et le Pistoriensis 141), pour une étude approfondie on 40 se reportera à l’édition définitive mise au point par M. Andrieu dans la série des Ordines Romani du Spicilegium Sacrum Lovaniense. 1. Ordo X I I I B , 14 ( A n d r i e u II, 5 0 1 ). 2. R om ani ita celeb ra n t... ad cibum; cf. P s.-A lcuin I (PL, 101, 1175 D). 3. a In crepusculo noctis... describuntur; c/. P s .-A l c u in I(P L , 101,1175 D -l 176 45 A). — 6 Vigiliae v e r o ... a fidelibus manditur; cf. P s.-A lcuin I (PL, 101,1175 B-C).
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
XCIX, 4-7
3
rum , quartam n ovi testam enti in qua pastoribus, id est ecclesiasticis doctoribus, apparuit E t nos cum pastoribus vigilare debem us ut m ere am ur illud suavissimum harm onicum q u od hac nocte prim o can ta tum est audire: Gloria in excelsis Deo. Unde 2 etiam sanctus Telesp h o ru s e papa pervigiles nos malens fore, missas celebrare fecit, scilicet 5 recordatione nativitatis Christi seu concentus angelici. A lia vero missa que sequitur signat novam lucem gaudii qua per incarnati verbi m isterium perfundim ur seu propter visitationem pastorum ad presepe dom ini in quo invenerunt panem vivum qui cotidie a fidelibus m anditur. u> 4. Item 1 ordo in v ig ilia 2 natalis sancti Stephani. In ipsa n octe leguntur lectiones tres de A ctibus A postolorum . Prim a lectio sic continet in capite: In diebus illis, crescente numero discipulorum, usque: Factum est autem magnum gaudium in illa civitate. P ostea le guntur om eliae sanctorum patrum ad ipsum diem pertinentes. is 5. Ordo 1 in vigilia 2 natalis sancti Iohannis evangclistae. L egu n tur lectiones I I I de A pocalipsi, a capite libri usque: Quia tu creasti omnia et propter voluntatem tuam erant et creata sunt. Postea legun tur om eliae sanctorum patrum ad ipsum diem pertinentes. 6. Ordo 1 in n a ta li2 Innocentum . Leguntur lectiones I I I de apocalipsi ubi dicit: Et vidi in dextera sedentis super thronum, usque: Et facta sunt tonitrua et voces et fulgura, et terre motus factus est magnus. E t postea leguntur sermones sanctorum patrum ad ipsum diem pertinentes.
20
7. Ordo 1 in octavis dom ini. Sim iliter leguntur lectiones quae in vigilia natalis dom ini et, si fuerint, om eliae ad ipsum diem pertinen tes.
25
2 Unde] Inde C. 4. 1 rtem ordo] om. 0. Item ] om. Flittorp. In margine, manu recentiori ad ditur in codice C: Ordo in natali s. Stephani protom artyris. — 2 vigilia nata- 30 lis] natali Hittorp. 5. 1 Ordo] om. C; sed in marg. add. manu recentiori. — 2 vigilia natalis] na tali: Hittorp. 6. 1 Ordo] om. C; sed. in marg. add. manu recentiori et sic deinceps in codice 0. — 2 natali (sa n ctoru m ) Hittorp. 33 7. 1 Ordo] om. C.
c Telesphorus] Cf. Liber Pontificalis, e d . D u c h e s n e , I, 129; A m a l a i r e , De eccl. off., I l l , 41 ( P L , 105, 1159; I I a n s s e n s II, 3 77). 4. Ordo X III B , 15 ( A n d r i e u II, 5 0 1 ). 40 5. Ordo X I I I B , 10 ( A n d r i e u II, 5 0 1 ). 0 - 7 . Ordo X I I I B, 1 7 -1 8 ( A n d r i e u II, 5 0 2 ).
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
4
Pontificale Bomano-Germanieum
8. Ordo l. Iesus octa va die circum cisus e s t 2. H aec vero circum cisio nichil aliud est nisi abscisio in carne preputii secundum quod a dom ino in lege preceptum est: Circumcidetura ex vobis omne mascu linum, et infans octo dierum circumcidetur in vobis. Sed quia vetera 5 transierunt et ecce facta sunt om nia nova, oportet vos circum cidi non carne sed spiritu, u t deponam us veterem hom inem cum acti bus suis, et induam ur novum qui secundum D eum creatus est. H ae vero octavae ideo reverenter celebrantur, quia in hac die adventum hom inum ad Christum celebramus et in nativitate eiusdem adven io tum illius ad homines. Sed quia im periti homines, secundum de m entiam gentilium , hunc diem K alendarum ianuariarum a principe suo Ian o quem pro deo colebant ita vocatum , multis diabolicis spur citiis sacraverunt, statuit universalis ecclesia ieiunium publicum in isto die fieri, quatinus his calam itatibus auctor vitae finem im po15 neret. Sed quia, dom ino largiente, haec a fidelibus pro nichilo haben tur, in eisdem Kalendis nichil aliud novi presum endum est excepto qu od octavae dom inicae cum exim io cultu celebren tu r3.
20
25
30
9. Item 1 ordo in vigilia theophaniae. Leguntur tres lectiones de Esaia. Prim a lectio sic continet in capite: Omnes sitientes venite ad aquas, usque: Erit dominus nominatus in signum aeternum quod non auferetur. Secunda lectio sic continet in capite: Surge, illuminare, us que: In tempore eius subito faciam istud. Tertia lectio sic continet in capite: Gaudens gaudebo in domino, usque: Oculus non vidit, Deus, absque te quae preparasti expectantibus te. E t postea leguntur omeliae sanctorum patrum ad ipsum diem pertinentes. 10. Solem nitas 1 haec sacratissima quae a Graecis Theophania sive E piphania nuncupatur, latine A pparitio sive 2 ostensio vel m anife statio interpretatur. Expletis nam que Christus quasi tringinta anno rum curriculis, venit in Iordanem ad Iohannem , ut baptizaretur ab eo, anno videlicet quinto decim o im perii Tiberii Caesaris, Valeriano 8. 1 Ordo] om. C et Hittorp. — 2 est] om. K. — 3 celebrentur.] Post octavas vero usque in theophania, sive nocte sive die, omnia de quotidianis add. Hittorp. 9. 1 Item ordo] om. C; Item ] om. Hittorp. 10. 1 Sollempnitas C. — 2 sive] seu C.
35
8. Iesus octava die circumcisus est: P s .-A lcuin III (PL, 101, 1176 C - D); Haec vero circumcisio ... circumcidetis in vobis: Ps. A lcuin II (PL, 101, 1176 A B ) ; Sed quia vetera transierunt... carne non spiritu: Ps. A lcuin II (PL, 101, 1176 B - C); Sed quia imperiti homines ... cultu celebrentur: Ps. A lcuik IV (PL, 101, 1177-1178 C B) — » G e n . X V II , 10-12.. 40 9. Ordo X I I I B, 19 (A ndrieu II, 502). 10. Solemnitas haec ... interpretatur: P s .-A lcuin , V (PL, 101, 1178 B); Expletis namque Christus ... Asiatico consulibus, P s .-A lcuin V I (PL, 101, 1179 C) . -
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
5
XCIX, 11-13
et A siatico consulibus. ° N ec h oc pretereundum est, q u od secunda nativitas Christi to t illustrata misteriis, honoratior sit quam prim a. T un c tantum m odo natus est, et angelus pastores affatus est, hodie vero a magis cum m uneribus est adoratus. H odie cum in iordanicis aquis tingueretur, filius dilectus a patre est vocatus de caelo et spi 5 ritus sanctus in specie colum bae super eum visus est, n ecnon per baptism i sacram entum caput draconis est contritum . H od ie ex aqua vinum factu m est, eidem que caelesti sponso ecclesia coniuncta est, insuper et quinque m ilia hom inum ab eo refecta sunt. E t idcirco M anifestatio interpretatur quia in his manifestare se hom inibus di 10 gnatus est. 11. Q u od a u te m 1 in hac festivitate nem o presum at baptizare, sanctus L eo papa in decretalibus proh ibet ita: ° Si quis autem E p y phaniae festivitatem quae in suo debito honore veneranda est, ob h oc existim at habere privilegium baptism atis, sciat illius baptism i 15 aliam gratiam , aliam fuisse rationem , nec ad eam pertinuisse v ir tutem qua per spiritum sanctum renascuntur. D om inus non indi gens rem issione peccati n ec rem edio renascendi, sic v olu it b a p ti zari q u om odo et circum cidi. Sed tu n c regenerationis potentiam sanxit, quando de latere illius profluxerunt sanguis redem ptionis 20 et aqua baptism atis. U nde in baptizandis electis qui secundum apostolicam regulam et exorcism is scrutandi et ieiuniis sanctificandi et frequentibus sunt predicationibus im buendi, duo tantum tem pora, id est pascha et pentecostes esse servanda, ex cep to p ro m or tis periculo, in persecutionis angustiis et in tim ore naufragii. Per 25 triduanam enim sepulturam im itatur trina dim ersio et ab aquis le v a tio instar est resurgentis de sepulchro. 12. It e m 1 Ordo 2 in octavis theophaniae. Leguntur lectiones quae et in theophania vel sermones ad ipsum pertinentes. D ehinc usque 30 ad septuagesim am pon u n t epistolas beati Pauli apostoli. 13. O rd o 1 in
purificatione
sanctae
Mariae.
L eguntur
Cantica
11. 1 autem] vero C. 12. 1 Item ] om. Hittorp. — 2 Ordo] add. in margine C. 13. 1 Ordo] add. in margine C. a Nec h oc praetereundum e s t ... dignatus est: P s. A lcuin V I (PL, 101, 1180 B-O). 35 11. Quod autem in hac festivitate ... est de sepulchro, P s,-A lcuin V I (PL, 101, 1180 C -l 181 A ). — a L éon I, Ex. X V ad episcopos per Siciliam constitutos, VI (PL, 54, 701-702) (nombreuses modifications). 13-14. De hac festivitate ... Exaudi quaesumus, P s.-A lcuin V II (P L , 101, 10 1181 A-C). 12. Ordo X I I I B, 20-21 (A n d rieu II, 502). 13 (d éb u t). Ordo X I I I B , 22 (A n d r ie u II, 502). —
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
6
Pontificale Komano-Germanicum
Canticorum, sive om eliae ad ipsum diem pertinentes. “ D e hac festi vitate id est y p p a p a n ti2 dom ini et aliis festivitatibus sanctae M a riae, in gestis pontificalibus legitur quod Sergius papa praeceperit laetanias fieri in die presentationis dom ini in tem plo. Ita enim scrip5 tum est: bU t in diebus annuntiationis dom ini, dorm itationis ac na tivitatis sanctae dei genitricis Mariae et sancti Sym eonis quod y p p a panti dicitur grece, cum laetaniis exeant a Sancto A driano et ad Sanctam M ariam populus occurrat. c Ipsa ergo die aurora ascenden te, praecedit om nis clerus et populus cum laetaniis et antiphonis io ad ecclesiam santi Adriani, expectantes pontificem . Ingressus p o n tifex in sacrarium induit se vestibus nigris et clerus similiter. D ein de ex iussu pontificis inchoat scola antiphonam : Exurge domine, < adiuva3 nos>, cum psalm o Deus auribus nostris. B t egreditur p o n tifex de sacrario cum ministris, annuens prim o scolae ut dicant Glo15 riam. D einceps vadit ad altare et orat usque ad expletionem Gloriae. P ost orationem , osculato altari, et diacono similiter, hinc inde, dicit scola versum : Opus quod operatus es in diebus eorum et in diebus a/ntiquis. A ntiphona expleta, stans pontifex ante altare dicit: Domi nus vobiscum et Oremus. E t diaconus dicit: Flectamus genua, si ta20 men infra sexagesim am evenerit. 14. S e q u itu r1 oratio. E ru di2, quaesumus, domine, plebem tuam et quae extrinsecus annua tribuis devotione venerari, interius assequi gratiae tuae luce concede Per. 15. T unc exorcizetur sal et aqua ad respergendos e x in d e 1 ce25 reos. P ostea dicantur hae sequentes orationes in benedictione eorum : Pretiosa est in conspectu domini. R esp.: Mors sanctorum eius. Sequi tur sacerdos et dicit: 16. Sancta Maria, mater domini nostri Iesu Christi et virgo per petua, cum omnibus sanctis intercedere digneris pro nobis peccatoribus, 30 ut mereamur ab eo adiuvari et exaudiri, qui in trinitate perfecta vivit et regnat Deus per omnia saecula1 saeculorum. R esp.: Arnen. 17. B enedictio cerae l. Benedic, domine Iesu Christe, hanc crea2 ypopanti C. — s adiuva nos] deest in K. 14. 1 Sequitur oratio] Oratio ad collectam C et Hittorp. — s Erudi] Exaudi: 35 Hittorp. 15. ‘ exinde] deinde C. 16. 1 saecula ... Am en] om. C. 17. 1 cerei K . — “ De hac festivitate ... occurrat: P s .-A lcuin V II (PL, 101, 1181 A). — b U t... io occurrat: Liber Pontificalia (D uchesne I, 376). — 0 Ipsa ergo die ... evenerit: cf. Ordo X X , 1-6 (A ndrieu III, 235-236). 14. Sacram. Oelasien du V I I I e s.; cf. P. Oagin , Le sacramentaire d’ Angouleme, n. 201. — Pontif. rom. X I I e s., X X V I I , 10 (A n d rie u 208).
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
7
XCIX, 18-21
luram cerae supplicantibus nobis et infunde ei per virtutem sanctae crucis tuae benedictionem caelestem, ut qui eam ad repellendas tenebras humano generi tribuisti, talem signaculo sanctae crucis tuae fortitu dinem et benedictionem accipiat, ut in quibuscumque locis accensa sive posita fuerit, discedat diabolus et contremiscat et fugiat pallidus 5 cum omnibus ministris suis de habitationibus illis, nec praesumat am plius inquietare vel illudere servientes tibi. Qui cum Deo patre 2. 18. Alia. Supplices quaesumus te, domine, ut emittas samctum ange lum tuum Raphaelem, ut qui evulsit et reppulit a Tobia et Sara daemo nem mortiferum eos infestcmtem, per huius cerae sanctificationem conterat io illum et disperdat de cunctis habitationibus colentium Deum, de basi licis, de domibus, de angulis, de lectulis, de refectoriis, de universis locis in quibuscumque famulantes deo habitcmt et requiescunt, dormiunt, vigilm t, ambulant et consistunt, nec audeat ille malignus amplius in quietare vel pavores immitere super illos quos sancti chrismatis tui is unctione fecisti esse munitos. Per. 19. Alia. Benedico te, cera, in nomine sanctae trinitatis, ut sis ubi que diaboli effugatio atque omnium contubernalium suorum. extermi natio, adiuvante eadem, sa/ncta et individua trinitate quae in unitatis essentia vivit et regnat Deus p er 1omnia. 20 20. I t e m 1 alia. Domine, sancte pater, omnipotens aeterne Deus, qui omnia ex nichilo creasti et iussu tuo per opera apum hunc liquorem ad perfectionem cerei evenire fecisti, et qui hodierna die petitionem iusti Symeonis implesti, te humiliter deprecamur ut has candelas ad usus hominum et sanitatem corporum et animarum sive in terra sive 2 5 in aquis per invocationem tui sanctissimi nominis et per intercessionem sanctae Mariae semper virginis, cuius hodie festa devote celebrantur, et per preces omnium sanctorum tuorum bene ©2dicere et sanctificare digne ris, et huius plebis tuae, quae illas honorifice in manibus desiderat por tare teque cantando laudare, exaudias voces de caelo sancto tuo et de sede 30 maiestatis tuae, et propitius sis omnibus clamantibus ad te quos redemi sti pretioso sanguine filii tui. Qui tecum vivit3et regnat Deus in unitate. 21. ' A lia. Omnipotens sempiterne Deus, qui hodierna die unigeni tum tuum ulnis sancti Symeonis in templo sancto tuo suscipiendum praesentasti, tuam supplices deprecamur clementiam, ut has candelas 35 quas nos tui famuli in tui nominis magnificentia suscipientes gestare 2 patre] 19. 20. Hittorp. 20. 21.
om. K. 1 per omnia] om. K. 1 Item alia] om.·, sed in margine add. Benedictio cerei C; Benedictio cerei — 2 >$|] om. C. — 3 v i v i t ... unitate] om. C. 40
Pontif. rom. X I I e s., X X V I I , 2 (A nd rieu Ibid., X X V I I , 3 ( A n d r i e u 2 0 6 -2 0 9 ).
2 0 6 ).
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
8
5
10
15
20
25
30
35
Pontificale Eomano-Germanicum
cupimus luce accensas, benedicere et sanctificare atque lumine super nae benedictionis accendere digneris, quatinus eas tibi domino Deo twstro offerendo digni et sancto igne tuae dulcissime caritatis succensi in templo sancto gloriae tuae representari mereamur. Per dominum 1. 22. Alia. Domine Iesu Christe, lux vera qui inluminas omnem hominem venientem in hunc mundum, effunde benedictionem tuam super hos cereos et sanctifica eos lumine gratiae tuae et concede propi tius, ut, sicut haec luminaria igne visibili accensa nocturnas depellunt tenebras, ita corda nostra invisibili igne, id est spiritus sancti splen dore, illustrata, omnium vitiorum cecitate careant, ut purgato mentis oculo ea cernere possimus quae sunt tibi placida et nostrae saluti sint utilia, quatinus post huius seculi caliginosa discrimina ad lucem in deficientem pervenire mereamur. Per te, Christe Iesu, salvator mundi qui in trinitate perfecta vivis et regnas Deus per omnia secula secuto rum. Arnen. Dominus vobiscum. R esp.: Et cum spiritu tuo. Sursum corda. R esp.: Habemus ad dominum. Cratias agamus domino Deo no stro. R esp.: Dignum et iustum est. 23. P refatio. Vere dignum et iustum est aequum et salutare, nos tibi Deo omnipotenti rerumque omnium creatori laudes assiduas per sonare et munificentiae tuae indefessas semper gratas persolvere, qui inter caeteras mundanae conditionis creaturas de liquore aerio per apum efficaciam cerei pretiosam fieri voluisti substantiam, ut tibi inde debiti honoris famulatus existeret et nobis usus necessarius proveniret. Proin de inmensam clementiam tuam, domine, suppliciter obsecramus, ut super has candelas benedictionis tuae munus infundas, ut omnes eas in Christi vicem manibus portantes eiusdem sacri tui spiraminis gra tia, qua beatus Symeon repletus fuerat, imbui mereantur, qui hodierna die unigenitum tuum dominum nostrum lesum Christum, lumen ae ternum, a parentibus in templo praesentatum, in ulnas suas accepit ac revelante spiritu sancto ita propheta/ndo benedixit: Nunca dimittis servum tuum, domine, secundum verbum tuum in pace. Quia viderunt oculi mei salutare tuum, quod tibi aeterno patri sanctoque spiritui coae ternum coaequale vivit et regnat in secula secutorum. R e s p . 1 Arnen. 24. Qua finita d icit sacerdos hanc orationem : Omnipotens sem piterne Deus, qui per Moysen famulum tuum purissimum olei liquo rem ad luminaria ante conspectum tuum iugiter concinnanda praepa21. ’ dominum]/)»).. K. 23. 1 Resp.: Amen] om. K.
40
22. Pontif. rom. X I I e X X V I I , 4 (A nd rieu 207). 23. » L u e . II, 29-30. 24. Pontif. rom. X l l e s., X X V I I , 5 (A ndrif .u 207).
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
9
X CIX , 25-27
rari iussisti, benedictionis tuae gratiam super hos cereos benignus in funde, quatinus sic administrent lumen exterius, ut, te doncmte, lumen spiritus sa/ncti nostris non desit mentibus interius. Per \
25. Tunc aspergantur cerei cum aqua benedicta et thure adoleantur et illuminentur et interim canatur a clero antiphona: Hodie beata virgo Maria puerum lesum . Post hoc accipiunt omnes singulos cereos de manu pontificis vel editui, et sacerdos dicit hanc orationem: 26. Omnipotens, sempiterne Deus, qui unigenitum tuum ante tem pora de te genitum sed temporaliter de Maria virgine incarnatum, lumen verum et indeficiens, ad depellendas humani generis tenebras et ad incendendum lumen fidei et veritatis in mundum misisti, concede pro pitius, ut sicut exterius corporali, ita etiam interius luce spirituali me reamur irradiari. P e r1 eundem.
a
io
27. Oratione hac expleta, elevatis sanctorum reliquiis et vexil lis, clerus circumeat ecclesiam et inchoat scola per viam primam ia antiphonam: Ave, gratia plena Dei genitrix virgo b C
Adorna thalamum 2, et3aliae processionales quae huic festi vitati conveniunt. ° Cum autem appropinquaverint foribus ec clesiae, stent per ordinem et distincte moroseque cantent an tiphonam in atrio: Responsum *
K Alia antiphona: Adorna
tha lamum tuum Syon. Responsum accepit Symeon. 20
24. 1 Per.] om. K. 25 26. 1 Per eundem] om. K. 27. 1 virgo :.-:- ·
·■-r.
cruces - depraedator chrismatis (catechumenis): II, 171, h . - d. salem be nedictum (catechumenis): II, 168, is. - d. siliquas decem (infantibus baptizatis in Sab bato Sancto)·. II, 107, 3o. - d. stolam candidam et chrismale (infantibus baptizatis in Sabbato Sancto): II, 107, 30. - d. viaticum: II, 281, is. Dathan et Abiron: I, 315, is. David: I, 101, 9. decantare quasi canonem: II, 98, 4. - decant, infirmis lau des vespertinales et matutinales: II, 266, 6. decanus: I, 350, 2 5 . december. - Cf. mensis, decimae: I, 169, 2 0 ; II, 240, 2 1 . decorari omni lumine: II, 56, 7 . decreta seniorum: II, 239, 1 7 . decretum quod clerus et popu lus firmare debet de electo episcopo: I, 194, 4 . dedicare altare: I, 171, benedicere.
4.
- Cf.
dedicatio altaris; cf. missa. dedic. baptisterii; cf. ordo. dedic. basilicae vel ecclesiae novae; cf. missa. - dedic. ecclesiae; cf. ordo ad dedi candam ecclesiam, deesse (non) a ministerio ponti ficis (in Pasclia): II, 115, 1 3 . defensor ecclesiae: I, 11,
13.
defensores regionis: I, 322, 1 ; II, 115, 1 9 . - def. regionum om nium: II, 115, 7 . deferre oblationes: I, 22, 4 . def. oleum catechumenorum (in Cena Domini): II, 72,
171
. - def. oleum chrismale (in Cena Domini): II, 71, 3 4 . def. oleum neophytorum (in Cena Domini): II, 72, 1 . defuncti (-a, -us). - Cf. corpus; missa; officium, 1
deintus (de intus): I, 132, 2 . delatura iniusta: II, 238, 3 4 . deliciosum. - Cf. manducare, demon, demonium. - Cf. dae mon; daemonium, denarii novem ad pensam (in ordaliis): II, 397, 2 . - Cf. pen sare. denuntiatio ieiuniorum mensis I. IV. VII. et X .: II, 11, 1 1 . - denunt. mensis I. IV. VII. et X .: I, 7, s; II, 10, 2 6 . denunt. cum reliquiae sanc torum ponendae sunt in atrium: 1 , 123, 1 4 . - Cf. ordo. Deo dicata (virgo): II, 237,
28
.
Deo gratias post Ite missa est, quid significat: I, 342, 3 0 . deosculari crucem (in Parasceve): II, 91, 3 . - Cf. oscu lare (-i). deponere albas: II, 117, 3 0 ; II, 164, 2 8 . - dep. arma: I, 247, 20. dep. baculum (in con fessione): I, 335, 7 ; II, 14, 24. dep. cereum in fontes (in baptismo sine scrutiniis): II, 162, 3 7 . - dep. cereum benedictum in fontem (in Sabbato Sancto): II, 104. 5 . dep. comam: I, 4, 1 3 ; 6, 2 . dep. in sepulchrum: II, 301, e. depositio. -
Cf. dies; missa,
depraedator: I, 313,
23
.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
172
In dex rerum
deprecari testimonium divinum (in ordains): II, 393, 3. deridere alterum: II, 240, 2 9 . descendere ad fontes (in vigilia Pentecostes): II, 133, 1 . - Cf. fontes; scendere, desiderium saeculare: I, 4, ie. designatus. Cf. episcopus; princeps. desponsata. - Cf. adulterium cum desponsata, detrahere hominem ad senio rem vel parentes propter in vidiam: II, 238, u. dexter. -
Cf. angulus,
diacona: I, 59, e. - Cf. benedi cere; diaconissa; missa; or do; velamen. diaconi (-es): I, 13, 5 ; II, 148, 25. - diae, quid significant: I, 331, 9 . - diae, quattuor (in apertione aurium): II, 31, 1 3 . - diae, septem (in Cena Domini): II, 67, 1 3 . diae, septem, quid signifi cant: I, 331, 1 . - diae, in missa, quid significant: I, 336, 2 2 ; 338, 6 ; 341, 1 9 . diae, ordinandi: II, 12, 2 7 . diae, probabiles (in concilio provinciali): I, 275, 1 3 . - Cf. benedictio; consecratio; dia conus; ordinatio; praefatio, diaconia: I, 322,
5.
diaconissa: I, 54, Cf. diacona.
27;
diaconium. -
- Cf. pater, II, 150, 8. -
Cf. benedictio,
diaconus: II, 240, 2 3 . - diae, (in concilio provinciali): I, 276, 1 0 ; 280, u ; 291, 1 3 . diae, novicius (recenter ordinatus):
II, 149, 4 0 . - diae, clausus, reclusus in ecclesia (in de dicatione): I, 83, 4 ; 131, 8. diae, dat sanctam commu nionem (paenitentibus): II, 14,. is. - diae, ex parte paenitentium: II, 60, 3 2 . - diae, suscipit (fideles) ad paenitentiam: II, 14, 2 3 . - Cf. dia coni; ministrare; ordinare. Saepissime cum formulis: Flectamus genua, et aliis. diadema regni et sacerdotii (baptizati): II, 175, 1 0 . Cf. imponere. dicata Deo (virgo): II, 237, 2 8 . dicere Ave (excommunicato): I, 313, 9 . - dic. benedictiones (super infirmum); II, 269, 2 0 . - dic. orationes (sup. in firm.): II, 269, 2 0 . - dic. po pulo ut det locum: I, 17, 27. dic. verba turpia quae risum movent: II, 240, 2 6 . diebus (in) festis. - Cf. concum bere. dies abstinentiae (Rogationes): II, 120, 7 . - d. baptismales sex: II, 118, 3 3 . - d. brevio res: II, 57, 2 5 . - d. consecra tionis ecclesiasticorum ordi num: I, 198, io. - dies depo sitionis I I I . V II. et X X X : II, 315, 1 3 . - d. depositionis defuncti: II, 305, is. - d. flo rum (d. Palmarum): II, 40, 25. d. indulgentiae (in cone, provinciali): I, 291, 5 . d. longiores: II, 57, 2 5 . - d. neophytorum (octo vel sep tem): II, 99, 3 3 ; 134, 3 0 . - d. nuptiarum: II, 418, 1 1 . - d.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
- :-ΐ'Î
T
v
Ç
deprecari - dominica nuptiarum annualis: II, 417, 7. - d. Osanna (d. Palmarum): II, 40, 2 6 . - d. (ordina tionis episcopi): I, 198, is. d. Palmarum: II, 40, 2 5 ; cf. d. florum; d. Osanna; d. R a morum; ordo. - d. Paschae: II, 110, 2 9 ; cf. ordo; Pascha. - d. pascales sex: II, 118, 25. - d. quinquagesima post Pascha: II, 135, 7 ; cf. quin quagesima. - d. quinqua ginta post resurrectionem Domini: II, 135, 8. - d. quin quaginta (a Sabbato Sancto usque ad octavas Pentecostes): II, 118, 2 6 . - d. Ramorum: II, 40, 2 6 ; cf. d. florum; d. Osanna; d. Palmarum . - d. resurrectionis dominicae: II, 114, 2 9 . - d. Rogationum: II, 119, 3 0 . differentia in personis (Trinita tis): II, 176, 7 . digamus (ad clerum non admit titur): I, 11, 12. digitus (-i): I, 104, 1 . - digit, episcopi {in ordinatione epi scopi): I, 222, 1 6 . - digit, pre sbyterorum tangunt aures et nares catechumenorum: II,
23, 12. dignius. - Cf. proficere. diiudicare (in confessione): II, 15, 1 1 . diminuì ione (pro) sanguinis. Cf. oratio. dimittere (non) populum de ec clesia (in vigilia Paschae): II, 236, 8 . dimittere incesta: II, 236, 8. disciplina animadversionis: II,
^
T
r
;
173
115, 1 5 . - discipl. ecclesia stica: I, 271, 1 3 . discooperire sancta (in altari)i II, 76, is. discordia: II, 274, 4 . discretio inter paenitentes: II, 15, is. discutiendus (in ordaliis): II, 399, 1 4 . dives: II, 241, 1 0 . - divites (in confessione): II, 18, 1 5 . dividere aquas in modum cru cis (in benedictione fontium, in Sabbato Sancto): II, 103, 1 3 (crux prima); 103, 2 7 (crux secunda); 103, 3 3 (crux ter tia); 161, 24 (in baptismo sine scrutiniis). - divid. (chrisma vel oleum) per presbyteros (in Cena Domini): II, 7 7 , 2 . - divid. oblatas: II, 76, 1 9 . divid. panem et caseum (in ordaliis): II, 394, ie. doctor universalis Ecclesiae (id est episcopus): I, 218, 3 4 . Doctrina et Veritas (scriptum in rationali iudicii): I, 3 0 2 , 1 4 . documenta fidei propriae: I, 11, 9 . dolor (ubi imminet); cf. unctio. - dol. oculorum: II, 341, 26; 342, 6; cf. aqua; benedictio ad dol. oculorum. dominica (dies ordinationis epi scopi): I, 199, 1 . - dom. post Albas: II, 117, 2 7 ; 119, 4 . dom. de Adventu Domini: II, 140, 2 7 ; 145, 2 1 . - dom. indulgentiae (dies Palmarum): II, 40, 2 4 . - dom. me diana; cf. ordo. - dom. pri ma mensis Augusti: II, 135,6;
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
174
In dex rerum
cf. ordo. dom. prima mensis Septembris: II, 138, 3; cf. ordo. - dom. prima mensis octobris; cf. ordo. dom. prima mensis novembris; cf. ordo. - dom. prima decembris de adventu D o mini; cf. ordo. - dom. octava Paschae: II, 147, π. - dom. quinta de passione Domini: II, 40, s. - dom. quadrage simae; cf. Quadragesima. dom. sancta {Pascha): II, 147, 9 . dominus: II, 241, 1 0 . Dominum (per) nostrum Iesum Christum. - Saepissime in fine orationum. domnus apostolicus: I, 8 , 2 9 {in ordinationibus sacris)·, 205, 3 3 ; II, 12, 1 0 ; cf. apostolicus. - domn. m etropolitans; cf. metropolitans. domus ancillarum Dei: II, 356, 1. - dom. dominica {eccle sia): I, 90, 1 ; 91, 1 1 . - dom. infirmorum: II, 246, 1 1 ; 359, I. Cf. benedictio; effrac tura. donare denarios novem ad pen sam {in ordaliis): II, 397, 2 . donatio (ecclesiae): I, 122, e. Dormitatio S. Dei genitricis Mariae: II, 6, 6. dormitorium. - Cf. oratio, dos ecclesiae: I, 122, 5 . draconarii. - Cf. milites, ducere choros: II, 120, 4 . - duc. hominem alienum Christia num in captivitatem: II, 239, 2 . - duc. in periurium: II, 237, 1 9 . - duc. in reli
gione unum diem: II, 118, 33. - duc. servum Christia num in captivitatem: II, 239, 2 . - duc. stolam post tergum subtus dextram alam: II, 141, 1 0 . duces duodecim: I, 90, 6.
E e-. - Cf. ae-; oe-. ebdoma (-ada). - Cf. hebdoma (-ada). ebrietas: II, 120, 2 ; II, 239, 6. ecclesia: I, 321, 2 5 . - eccl. civi tatis (eccl. urbana): I, 10, 6. - eccl. illuminata (in Cena Domini): II, 58, 3 4 . - eccl. maior {cathedralisi): I, 269, 1 »; II, 55, 5 ; 86, 2 8 ; 116, 30 {S. Iohannis in Laterano). eccl. martyrii {martyrion): I, 10, 6. - eccl. monasterii: I, 10, e. - eccl. nova: I, 82, 17. eccl. possessionis {eccl. ruralis vel patroni): I, 10, 6. - eccl. presbyterorum {tituli romani): II, 90, 2 3 . - eccl. primitiva: II, 135, 2 4 . - eccl. statuta infra urbem: II, 55, 4. Cf. aperire; canon; cla ves; consecratio; currere; do mus dominica; dos; effrac tura; mos eccl. gallicanae; ordo; ostium; reconciliatio eccl. violatae; regia; romana eccl.; sanctificare; taberna culum. econtra: I, 132, 3 . edictum datum episcopo bene dicto: I, 231, 7 . edilis: II, 54, 2 1 .
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
dom inica - episcopus
edituus. - Cf. aedituus, efferre reliquias (ex violata ec clesia): I, 182, 9. - Cf. ferre, efficaces, id est effectivae: II, 172, is. effractura domorum: II, 237, 22. effr. ecclesiarum: II, 237, 2i. Efraim. - Cf. Ephraim. effundere aquam: I, 13, i; 17, 2 8 (in ministerio). eff. (in vas aureum) de oleo sancto et de chrismate (in Sabbato Sancto): II, 101, 2 0 . - Cf. fundere. egredi (cum defuncto): II, 2 8 6 , 1 . egritudo. -
Cf. aegritudo,
eicere ab ecclesia (paenitentes): II, 21, is. - eie. malum: II, 235, 2 9 . electa (abbatissa): I, 48,
15
; 77, 2 .
electi: I, 16, 2 . - electi (bapti zandi): II, 29, is; cf. ordo, electio concilii (provincialis): I, 275, ii. - elect, episcopi: I, 195, 1 5 ; 199, e. electus, id est a Deo coronatus: II, 172, 6. - Cf. episcopus. Eleazar: I, 33,
23
.
eleemosyna. nere.
Cf. dare; impo
elevare corpus (defuncti): II, 297, 1 9 . - elev. a fonte (in fantes in Sabbato Sancto): II, 106, 37-38. - elev. reli quias in feretro: I, 131, 1 . Cf. levare. eligere (ordinare): I, 20,
5
.
eligi ex cardinalibus: II, 150,
44
.
ellinistin (graece) (in apertione aurium): II, 35, 2 7 .
175
emendare (ieiunare): II, 241, 7 ; 241, 1 4 (victu). energumenus: II, 81, 1 . - energ. catechizatum (super) impo sitio manuum: II, 190, 2 2 . energ. est homo a daemonio vexatus aut exagitatus: II, 172, 2 0 . ensis (regis): I, 255, 2 1 ; 256, 1 3 . ensis noviter succinctus; cf. benedictio. - Cf. accipere. ephod, id est superhumerale: I, 294, 1 0 . Ephraim: I, 99, 2 0 . Epiphania: I, 38, 2 7 . - Cf. Theophania. episcopalis baculus; cf. baculus. - episcop. bannus; cf. bannus. episcopi benedicuntur nocturno tempore: II, 150, 1 3 . - ep. cooperatores (in ordinatione ep.): I, 212, 1 0 . - ep. duo (in benedictione regis): I, 246, 3. 9. ep. duo (in ordinat, ep.): I, 207, 1 0 ; 214, 2 7 ; 216, 20. ep. qui adsunt (in or dinat. ep.): I, 216, 2 3 . - ep. totius provinciae (in ordi nat. ep.): I, 205, 1 0 . - ep. tangunt caput episcopi (in ordinat, ep.): I, 216, 2 3 . - ep. tres (in ordinat, ep.): II, 151, 1 2 . episcopus: I, 13, 9 . - ep. (in concilio provinciali): I, 276, 1 ; 285, 2 6 . - ep. consecratus: I, 220, 9 . - ep. designatus: I, 214, 2 6 . - ep. electus: I, 194, s; 198, 1 ; 205, is; 207, 7 ; 212, 1 1 . - ep. examinatus: I, 205, 7 . - ep. unus fundit
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
176
In dex rerum
benedictionem (in ordinat, ep.): I, 216, 2 2 . - ep. instruc tus: I, 205, 8. - ep. iunior: II, 59, 2 . - ep. qualiter ordi natur in romana ecclesia: I, 205, 1 3 . - ep. primus, secun dus (in benedictione regis)·. I, 250, 3-19. - ep. sedit in offi cio missae: I, 345, 1 1 . - ep. vocatus: I, 197, 1 9 . - Cf. cer vix; edictum; electio; for mata; metropolitanus; mis sa; natalitium; ordinare; or dinatio; ordinatio (inthronisatio); permissio; subscrip tio; vicarius apostolorum. epistola, quid significat: I, 333, 6; 344, 7 . - Saepissime in initio lectionum. Epistola Anastasii papae (Epist. I ad Anastasium Augustum, ann. 496, c. 8; M a n s i , Y I I I , 191): II, 82, is. - Epist. vo catoria (inauthentiea; Liber diurnus, ed. de R o z iè k e s , formula C Y II, 247-248): I, 197, 16. epistolae canonicae (N. T.): II, 118, 3 1 . - ep. continentes modum excommunicationis: I, 311, 1 2 . eptaticum (Heptateuchum: Gn, Ex, Lev, Nm , Ht, Jos, Beg.): II, 13, 3 ; 148, 1 0 . equitare (non) diebus Rogatio num: II, 120, 3 . - equit, (non) in letama Maiori: II, 119, 28. erigere signum super incensorium: I, 190, 4 . erubescere coram sacerdote (in confessione): II, 242, 2 .
escarius: II, 240, t. esse (non) in sua potestate: II, 18, i6. - esse (numquam) sine paenitentia: II, 239, 3 0 . eucharistia: I, 13, 1 9 ; II, 265, 2 9 . - Cf. perceptio. - Saepis sime. eucliarestiale id est vasculum in quo eucharistia reconditur: I, 155, 6 . Eugenius (s.): II, 382, 1 0 . eulogiae: II, 370, 2 0 . evangelium (liber lectionum): I, 27, 1 5 ; 51, 1 ; 246, 1 1 ; 270, 2 2 ; 322, 1 5 ; 323, 1 4 ; 324, 2 5 ; II, 48, 8; 87, 1 ; 382, is. - evang. (latus euangelii): II, 1 1 7 , 1 0 . evang. complicatum (liber evang. clausus): I, 351, 1 7 . evang. super linteum (acci pere): II, 32, 36. - evang. (ad Mandatum): II, 77, 2 3 . evang. (in missa): I, 352, 38 . - evang. in portatorio: II, 51, 3 2 . - evang. (quid si gnificat): I, 333, 29- 30; 344, 1 7 . - evang. intelligitur Chri stus: II, 51, 3 2 . - Cf. can delae; codex evangeliorum; dare; imponere; liber evan geliorum. - Saepissime in initio lectionum. evocare canonice: I, 312, 2 . Cf. vocare, evomere: II, 220, is. Exaltatio S. Crucis (festum): II, 140, 1 9 . - Cf. ordo in Exalt, examen (in ordaliis): II, 384, 2 9 . examinatio in ordinatione epi scopi secundum Gallos: I, 200, 1 1 ; 207, 1 6 . examinatus. - Cf. episcopus.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
episcopus fundit bened. -
excludere a liminibus sanctae matris ecclesiae: I, 313, e. exclusio 123,
(excommunicatio):
I,
i3 .
excommunicare infideles (qua liter episcopus excom. infid. debeat): I, 308, i. - Cf. ana thematizare. excommunicatio: I, 311, 2 2 . excom. canonica: 1 , 123, 1 2 . excom. brevis: I, 314, 2 1 . excom. Leonis papae (di recta in Franciam): I, 315, 1. 30. excom. (prima): I, 308, 1 . - excom. (secunda): I, 313, 1 . - excom. (tertia) terribilior: I, 313, 2 0 . - ex com. allocutio: I, 311, 22 (prima); 313, 1 (secunda). excom. ferrum: I, 310, 3 . excom. (formula): I, 310, 4 . - excom. modus: I, 311, 1 2 . Cf. epistolae; excommuni care; explanare. excommunicatus (reconcilian dus): I, 317, 1 5 . - Cf. abso lutio; communicare; intro ducere. excubiae ecclesiae: I, 106,
4.
excutere ignem de lapide foris basilicam (in Cena Domini): II, 57, 2 6 . - excut. lumen de silice vel christallo (in Cena Domini): II, 94, 2 9 . exercitu (pro). -
Cf. oratio,
exhortari infirmum: II, 270,
12.
exhortatio ad populum (in or dinatione episcopi): I, 215, 3. - Exhort, (pars Edicti quod dat pontifex episcopo): I, 237, 2 3 .
exorcism us salis
177
exire de corpore: II, 2 8 1 , 5 . - ex. foras (in scrutinio): II, 25, 3 0 . exitus. -
Cf. propinquare,
exorcismus aquae: II, 334, 2 2 ; 336, 2 4 ; 338, 2 5 . - exorc. aquae (in benedictione signi ecclesiae): I, 186, 2 2 . - exorc. aquae (in dedicatione eccl.): I, 129, 19; 138, 5 . - exorc. aquae (ad pecora): II, 344, 25. exorc. aquae (ad spargend. in domo): II, 153, 1 . exorc. aquae (ad succurren dum ei qui a daem. vexa tur): II, 195, 7 . - exorc. s. Ambrosii (super eum qui a daem. vexatur): II, 211, is; 213, 2 2 (alius). - exorc. flo rum et frondium: II, 42, 2 4 ; 53, 30 (frondium). - exorc. s. Martini ep. (super eos qui a daem. vexantur): II, 217, I. exorc. olei catechume norum (in Cena Domini): II, 75, i9. 2 5 . 3 6 . - exorc. olei chrismalis (in Cena Domi ni): II, 73, 3 6 ; 74, 3 . - exorc. olei infirmorum (in Cena Domini): II, 70, 8. - exorc. panis et casei (in ordaliis): II, 395, 3 4 . - exorc. salis: II, 336, s; 337, 7 . - exorc. salis (in bened. signi eccl.): I, 185, 1 5 . - exorc. salis (in dedicat, eccl.): I, 84, 6; 129, 4 ; 137, 4 . - exorc. salis (ante missam): II, 334, 1 1 . - exorc. salis (ad pecora): II, 343, 2 3 . - exorc. salis ad spargendum in do mo: II, 152, 1 . - exorc. salis (ad succurrendum ei qui a daem. vexatur): II, 193, 1 9 . -
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
178
In dex rerum
exorc. salis et aquae (in P u rificatione Mariae): II, 6 , 2 4 . - exorc. sal. et aq. contra fulgura: II, 351, 1 3 . - exorc. super eum qui a daemonio vexatur): II, 205, 1 . - exorc. (alius) sup. eum qui a daem. vex.: II, 209, 1 . - exorc. et benedictio panis et casei ad securitatem iudicii facien dam et ad inveniendum fur tum: II, 394, 1 3 . - Cf. libellus, exorcista: I, 11, 5 ; 12, 1 5 . - Cf. ordinatio; praefatio, exorcizare id est adiurare: II, 172, 8. - exorciz. hominem discutiendum (in ordaliis): II, 391, 1 5 . - exorciz. panem et caseum (in ordal.): II, 394, 2 1 . exorcizatus, quid est: II, 175, 16. - exorciz. oleum, id est sacratum: II, 172, 1 2 . expendere palmas et ramos pu blice: I, 54, 6. explanare excommunicationem populo: I, 311, 4 . expositio fidei catholicae s. Athanasii Alexandr. ep.: II, 176, 2 0 . - expositio (missae a s. Petro): I, 329, 1 . - expos, totius missae ex concordia scripturarum divinarum: I, 330, 3 (prima); 343, 1 (se cunda). - expos, octo ve stium Aaron primi pontifi cis: I, 292, 1 . exspectare pro foribus (in aper tione aurium): II, 39, 1 2 . exspoliare altaria (in Cena D o mini): II, 77, 1 7 . exsufflare (cur?): II, 173, 1 0 . -
exsuffl. in faciem (catechu meni) tribus vicibus: II, 25, 5 ; 167, 9 . extendere pedes in occidentem. - Cf. pedes infantis, extergere altare (in dedicat. eccl.): I, 144, 4 . - exterg. si gnum: I, 189, 1 2 . extinguere ignem (in Parasceve): II, 90, 1 6 . exuere vestimenta (monachus): I, 71, 6. - exuere vestim. (in ordaliis): II, 412, 2 9 . Ezechiel: I, 9 0 , 2 1 ; 111, 3 . F faba. - Cf. benedictio, fabricare altare: I, 122, 9 . facere abortum: II, 238, 4 1 . fac. aquam benedictam (in ordaliis): II, 403, 1 3 . - fac. catechumenum: II, 167, 5 . fac. clericum: I, 4, 1 2 . - fac. collectam (in Quadragesima): II, 143, 1 0 . - fac. confessio nem puram: II, 221, 2 . - fac. per consuetudinem: II, 241, 6. - fac. incensum: I, 145, 1 . - fac. missas sacras: I, 123, 7. fac. de oleo crucem in tus pectus et scapulas, cur?: II, 174, 3 . - fac. aliquid pa ganitatis: II, 239, 3 1 . - fac. sermonem ad populum: I, 215, 3 (in ordinat, episcopi); II, 42, 1 9 (in die Palmarum). - fac. serm. de confectione chrismatis (in Cena Domi ni): II, 73, 1 6 . - fac. signum crucis de chrismate cum pol lice in vertice (in baptismo sine scrutinio): II, 163, 2 1 .
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
exorcism us - feria secunda
facere crucem: (in Sabbato Sancto). - fac. cr. cum oleo inter scapulas et in pectore infantium (ante baptismum): II, 106, 1 3 . fac. cr. de chrismate in ver tice infantis (in baptismo): II, 107, i. 1 2 . - fac. cr. cum pollice in frontibus (in bap tismo): II, 93, 23. - fac. cr. tincto pollice in chrismate in frontibus (in confirma tione post bapt.): II, .109, 27. (in baptismo cum scruti niis). - fac. cr. super femi nas: II, 27, 2 8 (acolytus); 28, 9 (presbyter). - fac. cr. super masculos: II, 27, 3. - fac. cr. in frontibus: II, 26, u ; 25, 5 (cum pollice). - fac. cr. in frontibus feminarum: II, 26, 22. - fac. cr. in frontibus puerorum: II, 27, 2 1 (acoly tus)·, 27, 3 5 (presbyter). (in baptismo sine scruti niis). - fac. crucem (super aquam): II, 161, 2 4 (crux pri ma); 162, 9 (cr. secunda); 162, 1 5 (cr. tertia). - fac. cr. in frontibus: II, 155, 1 9 ; 157, 7 ; 158, 2 4 ; 159, 5 . 1 5 . fac. cr. super masculos: II, 158, i. - fac. cr. cum pollice: II, 160, 2 3 ; 163, 2 1 (de chrismate, in vertice). - fac. cr. in fron te tincto pollice in chrismate (in confirmatione post bap tismum): II, 14. - fac. cr. in fronte (catechumeni): II, 167, 1 1 ; 168, 2 8 . - fac. cr. in pec tore (catech.): II, 167, 1 4 . (ad sublevandum infir
179
mum). - fac. cr. in loco ubi dolor: II, 260, 3 . - fac. cr. in aurium summitate exte rius et interius: II, 260, 5 . fac. cr. in collo: II, 260, 2 . fac. cr. in gutture: II, 260, 2 . - fac. cr. in labiis: II, 260, 5. fac. cr. in manibus ex ternis: II, 260, e. - fac. cr. in naribus intus et foris: II, 260, 4 . - fac. cr. in oculorum superciliis: II, 260, 4 . - fac. cr. in pectore: II, 260, 2 . fac. cr. inter scapulas: II, 260, 2 . - fac. cr. in quinque sensibus: II, 260, 3 . fac. cr. de aqua cum pol lice (in dedicat, eccl.): I, 141, 1 . - fac. cruces de chrismate: 1, 86, 4 (in dédie, eccl.): I, 86, 4. fac. cr. digito suo (in dédie, eccl.): I, 84, is. - fac. cr. super sepulchrum: II, 304, 3 5 . facies. - Cf. sufflare, faenum tectorum: I, 96, is. falsum testimonium. - Cf. testi monium. fanones: II, 52, 1 4 . femina (pro). - Cf. orationes, feminae (baptizandae): II, 93, 2 0 ; II, 155, 2 . - fem. infantes (in apertione aurium): II, 36, is. 2 6 . - fem. infantes ad si nistram partem (in scruti niis): II, 24, is. feminalia: I, 292, 2 0 ; 299, 7 ; 307, 23. femin. linea: I, 301, 5 . feretrum (cum reliquiis in dedic. eccl.): I, 131, 1 ; 134, 1 ; 168, 2 . 14 ; 170, 5 . feria secunda Paschae: I, 38,
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
180
In dex rerum
4i. - fer. see. per Quadrage simam: II, 143, 2 . feria quarta: I, 7, io. is; cf. quar ta fer. - fer. quarta in ca pite ieiunii: II, u , io. - fer. quarta per Quadragesimam: II, 143, 2 . - fer. quarta heb domadae maioris; cf. ordo, feria quinta maioris hebdoma dae: II, 56, s; cf. Cena (in) Domini. - fer. quinta per Quadrag.: II, 143, 6. feria sexta: I, 7, ii. is. - fer. sexta in Parasceve: II, 58, 3 4 ; cf. ordo. - fer. sexta per Quadrag.: II, 143, 2 . ferre aliquid pecuniae in eccle siam contra directum: II, 238, 3 1 . - ferre corpus de functi in ecclesiam: II, 286, 9 . - ferre turibula ad nares: I, 325, 3 . ferre (auferre) causas (res) alio rum: II, 240, 2 7 . - ferre caus. fortiorem valentem solidos 100 vel 40: II, 237, 2 3 . - ferre quadrupedia: II, 237, 2 2 . ferre res alienas: II, 238, 2 0 . ferrum (in ordaliis): II, 387, 5 ; 389, 2 8 . - ferr. fervens, iudiciale; cf. benedictio; iudicium; ponere. festis (de) sanctorum qualiter apud Romanos celebrantur: II, 147, 3 3 . - Cf. ordo antiphonarum. festivitas annua: I, 7 , 9 . - festiv. neophytorum: II, 135, 2 2 . festivitate (in) s. Iohannis Bap tistae. - Cf. benedictio, fides catholica ex Mcaeno con cilio: I, 279, 6.
figere crucem publice: I, 122, 2 . filia. - Cf. mittere; occidere, filius Dei (id est baptizatus): II, 83, 3 4 . - fil. diaboli: II, 83, 33. fil. nobilium: II, 148, 20. - fil. in utero ante (vel post) conceptum: II, 239, 28. Cf. mittere; occidere, finis psalmorum: II, 56, fiscus: I, 123, fistula: I, 354,
9
14.
. 29;
355,
1.
flectere genua: II, 198, 1 2 ; 241, 1 6 ; 259, 1 . fleet, gen. sae pius (in paenitentia): II, 15, 13. fleet, (non) genu pro Iudaeis: II, 87, 38. - Saepis sime in formula Flectamus genua. flores: II, 52, 1 . - Cf. exorci smus; prosternere, fons (aqua) in missa: I, 325, 3 1 . f. pollutus; cf. benedictio, fontes (in (in is.
-
(baptisterium): II, 101, is Sabbato Sancto)·, 117, 11 die Paschae)·, 161, 1 ; 169, - Cf. oratio; praefatio,
fontes (ad). -
Cf. vota,
fores ecclesiae: I, 131,
10
.
formata (in ordinat, ep.): I, 226, 1 ; 230, π (episcopo danda), formaticus.
-
fornacem (in). -
Cf. manducare, Cf. mittere,
fornicatio: II, 274, 1 . - forn. (sodomitica): II, 238, 5 (cum consanguineis); 238, 4 (cum fratre); 238, 5 (cum patre); 238, 5 (cum pecoribus), fractio oblatarum, quid signicat: I, 342, 1 5 . - fr. panis in missa, quid significat: I, 347, 6.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
181
feria secunda - gradalis liber
fractione (in): II, 308, 29 (Hanc igitur). Francia. - Cf. excommunicatio Leonis papae. frangere hostias (in missa): I, 327, 2 1 . - fr. oblatas: II, 71, 2 4 ; 76, 1 9 . frater. - Cf. fornicatio; odisse, fratres absolvere (post labo rem): II, 330, 2 6 . fratres. - Cf. supervenientes, fratribus (pro) in viam dirigen dis. - Cf. orationes, frondes: II, 52, 2 . - Cf. benedic tio; exorcismus. fronte (in). - Cf. facere crucem; signare. fructus; cf. aqua fontis. - fr. novae arboris; cf. benedic tio. - fructus novi: I, 12, 1 4 ; cf. benedicere. fruges in agro; cf. benedictio. fr. novae; cf. benedictio. frug. (ad) conservandas; cf. letama. frumentum: II, 150, 4 . fugere peccata confessa: II, 236, 9 . fugitivus (paenitens): II, 236, 3. fug. non licet paenitentiam agere: II, 236, 4 . fulgura: II, 119, 1 0 . - Cf. sal et aqua contra fulgura, fumare caldariam (in ordaliis): II, 390, 1 6 . - fum. urceolum tam subtus quam in circuitu (in ordal.): II, 390, is. fundere aquam ad basim altaris (in dedicat, eccl. ) : I, 144, 3 . fund, benedictionem (in or dinat. ep.): I, 216, 2 2 . - fund, chrisma intra fontes (in Sab
bato Sancto): II, 104, 2 2 . fund, de oleo sancto atque chrismate in fontem (in bap tismo sine scrutiniis): II, 163, 7. - Cf. effundere, furantis modum (in): II, 87, 2 1 . furto (de). - Cf. habere aliquid; inquisitus; insimulari, furtum: II, 274, 1 (violare sepulchra propter) - furt. capi tale: II, 237, 2 1 . - furt. mi nus: II, 237, 2 4 . - furt. re rum sacrarum: II, 274, 3 ; cf. sacrilegium. - furt. (ad) in veniendum; cf. benedictio; exorcismus et benedictio pa nis et casei, fusca. - Cf. pianeta, fustes. - Cf. benedictio; dare.
G gallicana ecclesia; gallic, mos. Cf. mos. Gallos (secundum) examinatio episcopi. - Cf. examinatio, gemma. - Cf. lapis, gentiles (contra) benedictio: II, 378, 1 . gentilis, id est ethnicus, paga nus: II, 172, 1 9 . - gent, homo (paganus): II, 167, 2 . genu, genua. - Cf. flectere, gerere paenitentiam: II, 59, 1 7 . gerulus: II, 403, 1 1 . Gloria in excelsis Deo, quid si gnificat: I, 332, 8; 343, 1 7 . glosae baptisterii (expositio bap tismi): II, 172, 3 0 . gradales. - Cf. versus, gradalis liber: II, 120, 1 1 . - Cf. responsorius.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Index rerum
182
gradibus (de) septem ecclesia sticis: I, 4, 32. - grad, (de) romanae Ecclesiae; cf. ordo, gradus ecclesiastici: I, 4, 3 3 ; 10, 5 ; 10, 8; 11, 9 . Cf. officia, gradus descensionis (in ambo ne): I, 324, 2 3 . gradus X V cantare (in missa): I, 354, 2 3 . gradus trinus peccati: II, 175, 1 . graece. - Cf. symbolum. Graeci (in ordinat, presbyteri vel diaconi): I, 28, is. - Gr. sanctificant ieiunio sexage simam: II, 4, 2 6 ; 13, 24. graeco (de). - Cf. bibere, graecum alphabetum. - Cf. al phabetum, grana. - Cf. ardere, granarium. - Cf. ordo, grandines: II, 353, 8. greci. - Cf. graeci. gregoriana. - Cf. oratio. Gregorii (s.) papae Epistola (Ep. I X , 218; E Wald - H artmann , Registr. II, 206): I, 10, 3 0 . Greg. pp. urbis Eomae liber sacramentorum: II, 155, 1 . Gregorius papa: II, 119, ie. Cf. capitulum; lectiones, gremium ecclesiae: II, 61, 1 1 . grem. (in) eccl.; cf. paenitens. gustare (non) anguillam: II, 221, 6. - gust, (non) de ullo genere bestiarum vel vola tilium: II, 221, 6. - gust, me dicinam salis: II, 168, is. gust, (non) trincam: II, 221, 5.
guttur infirmi: II, 260, unctio.
2
. - Cf.
H habere iracundiam: II, 235, 3 0 . hab. aliquid de furto: II, 235, 2 6 . - hab. aliq. de malo ingenio: II, 235, 2 6 . - haberi pro pagano: I, 309, 1 9 . habitus; cf. imponere. - habit, castitatis; cf. observare. habit, religionis: I, 4, 1 5 ; 5, 7 ; 39, 2 3 ; cf. observatio. - ha bit. saecularis: I, 5, 1 6 . Hadrianus. - Cf. Adrianus. Haebraorum pascha: II, 13, 1 2 . haereses: II, 226, 1 . - Cf. venire de haeresibus. haereticis (ab). - Cf. rebaptizatus. haereticus: I, 10, 1 5 . halare super ampullam (in con secrat. chrismatis et olei in Cena Domini): II, 73, 3 5 ; 74, 1 (hai. ter); 75, 22 (hai. ter, sed tacite in ampull. cum oleo catechumenorum), hebdomada maior: II, 51, 2 4 ; 52, 3 5 ; 55, 1 ; 56, 5 . - hebd. novem ante Pascha: II, 13, 16. hebd. prima, secunda, tertia, quarta (mensis ieiuniorum): I, 8 , 1 2 - 2 0 . - hebd. Paschae: II, 111, 2 6 ; 164, 2 5 . - hebd. Pentecostes: II, 164, 25. - hebd. prima Quadrage simae: II, 136, 1 1 ; 137, 1 4 . hebd. tertia Quadrag.: II, 24, 6. - hebd. quarta Qua drag.: II, 23, 4 . - hebd. san cta: II, 136, 2 9 . - hebd. paenitentiae; cf. sabbato (in), hebdomadarii: II, 331, ie. hebes paenitens statim recon cilietur: II, 14, 1 7 .
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
183
gradibus (de) - ieiunium
Hebraei. - Cf. Haebraeorum. berbae: II, 79, 2 0 . - herb, (ad maleficium): II, 239, 2 1 . herbulae. - Cf. manducare (non), hereticus, hereses. - Cf. haere ticus; haereses. Hesychius Salonen, episcopus: 1, 20, 3 9 .
hymni (in benedictione regis): I, 259, 9 . hymnus (in unctione infirmi): II, 263, 2 7 . - Cf. angelicus. Sae pissime in initio hymnorum.
Hierusalem: I, 111, 2 ; 116, 2 ; II, 13, 17. - Hierus. (ad); cf. orationes sollemnes,
lacere (dormire): II, 355, 2 1 . iac. in ecclesia (corpus de functi): II, 297, is. - iac. prostratum aliquantisper (in confessione): II, 18, 3 . iacinthus: I, 293, 1 3 ; 298, 13 (iac. variatus); 301, 2 0 ; 307, 7 . Iacob: I, 99, is; 111, 2 2 . iactare casulas vel cappas: II, 47, 2 0 ; 54, 1 7 . - iact. ramos: II, 47, 24 (ram. palmarum); 54, 2 2 . Ianuariarum kal. dies: II, 4, 1 1 . Ianuariis calendis (in): II, 239,
historialiter: I, 300, holera. -
23.
Cf. olera,
homicida: I, 313,
23.
homicidium: II, 237, 1 3 ; 274, 1 ; cf. velle. - homic. casu fac tum: II, 237, 1 3 . - homicid. per iussionem domini: II, 237, 1 4 . - homicid. volens factum: II, 237, 1 3 . - homi cid. in publico factum: II, 237, 1 4 . - homicid. pro vin dicta parentum: II, 237, 1 4 . homines mittendi in aquam (in ordaliis): II, 401, 5 . - hom. qui pro aliis inmittuntur in aquam (in ordal.): II, 411, 3 5 . homo alienus captivus: II, 239, 2. Cf. detrahere; gentilis; infirmus (daemoniacus); per cutere. - hom. cui culpa ob ici tur; cf. adiuratio. honor ecclesiae: I, 180, 1 2 . hon. ecclesiasticus: 1 , 169, hora prima: I, 350, tertia: I, 350, 2 8 . horreum. -
-
hora
Cf. oratio,
hospitale. hostiae. -
25.
Cf. oratio,
Cf. frangere,
humerus dexter: I, 34, hyacinthus. -
19.
10 .
Cf. iacinthus.
I
31.
lanus (deus): II, 4, 1 2 . iaspis lapis: I, 304, 1 8 . icona deposita in gradibus S. Mariae (Minoris, Eomae): II, 138, 1 1 . idoneus, id est probatus, mo destus: II, 172, 8. ieiunare pro ordinandis: II, 135, 20. ieiunium, ieiunia: I, 7, 1 7 . - ieiun. daemoniacis imponen dum: II, 220, 6. - ieiun. festi vitas: I, 7, 9 . - ieiun. usque ad horam nonam: II, 136, 1. ieiun. in largitione sa crorum ordinum: II, 135, 23. ieiun. mensis I. IV. V II. et X .: I, 7, ie; 8, 1 ; 11, 5. ieiun. primum, secun-
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Index rerum
184
dum, tertium, quartum (i. e. ieiun. I. IV . V II . et X . men sis): I, 8, 13 - 19 ; II, 11, 2 7 ; 12, 2 ; 13, 2 9 . ieiun. Penteco stes: II, 135, 34; 136, 8. - ie iun. publicum (in Circumci sione Domini): II, 4, 1 3 . ieiun. Quattuor Temporum: I, 9, 4 ; 198, 20 (dies ordina tionum); II, 135, i 9 . - ieiun. (sexagesimum): II, 13, 2 4 . Cf. capite (in); contemnere; denuntiatio; imponere; re laxare; terminus; varietates, ieiunus (-i): I, 281, 10 (in condì, provinciali)·, II, 414, is (in ordaliis). - ieiun. corpus an te communionem, quid si gnificat: I, 347, 1 2 . - ieiun. permanere (a Cena Domini in Sabbatum Sanctum): II, 79, is.
ecclesiam (in Cena Domini): II, 58, 3 4 . illusiones: II, 119, 1 0 (diaboli cae); 383, 1 9 (daemoniacae), imbecillitas corporis: II, 18, 9 . imbutus, id est eruditus et doc tus: II, 172, 7. imminere, id est adcrescere et exaltari: II, 172, 1 1 . immissio manus (in ordaliis): II, 392, 2 5 . immittere in aquam (in orda liis): II, 406, 2 5 ; 408, 40; 409, 5 ; 411, 3 5 . Cf. mittere, immixtio panis in vinum, quid significat: I, 342, e; 346, 2 8 . Cf. commixtio; consecratio, immolare. - Cf. oblatae a ne mine immolatae, immutari in vultu: I, 4, 1 7 . impedimentum mundanum: I, 4, 16.
Ierusalem. - Cf. Hierusalem. ignavia (in confessione): II, 15, 8. ignis (in ordaliis): II, 383, i6. ign. accensus in Cena D o mini: II, 58, 1 1 . - ign. an terior: II, 99, 9 . - ign. con tinuus (usque in Sabbatum Sanctum): II, 58, 1 9 . - ign. novus (in Cena Domini): II, 58, 1 7 ; 99, 8 (ign. nov. et be nedictus, in Sabbato Sanc to). - ign. et thimiama, thus et myrrha: I, 190, 4 . - Cf. benedicere; benedictio; ex cutere. ignominia saecularis habitus: I,
imperator quando coronam ac cipit: I, 263, 1 4 . - Cf. bene dictio; consecratio; corona; missa; oratio; ordinare; pro missio; unguere,
5
,
37.
ignorantia mundi: I, 5,
17.
illuminare cereum (paschalem) de igne novo: II, 97, 1 0 . - ili.
imponere anulum digito (in or dinat. episcopi): I, 2 2 2 , 1 6 . imp. cilicium: II, 21, 1 1 . imp. coronam capiti regis: I, 257, 1 0 . - imp. diadema in capite (imperatoris): I, 264, 2 6 . - imp. eleemosynam: II, 241, 1 6 . - imp. evangelium: I, 10, 1 ; 21, 3 0 . - imp. habitum sacrae religionis: I, 5, 7 . - imp. ieiunium: II, 241, 1 4 . imp. manum (manus) (in ordinationibus): I, 29, 1 2 . 1 7 . 32; 32, 8 ; II, 149, 33; 150, 38. -
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
ieitmium secundum - indicare
imp. manum (in ordains): II, 397, 3. imp. manum (manus) su per caput abbatis: I, 64, is. imp. man. sup. cap. abba tissae: I, 78, 2i; 80, 6 . - imp. man. sup. cap. (catechume ni): II, 167, 17; 169, l. 9. imp. man. sup. cap. cate chumenorum, cur?: II, 175, 17. - imp. man. super infir mum: II, 259, i 2 . (in scrutiniis). - imp. ma num super capita: II, 25, 7; 26, 23. - imp. man. sup. ca pita puerorum et femina rum: II, 27, 2 3 ; 27, 2 8 ; 28, i. imp. man. super infantes: II, 26, is; 27, 3. - imp. man. super feminas: II, 28, 9. (in baptismo in Sabbato Sancto). - imp. manum su per capita (baptizandorum): II, 43, 23; 94, u. - imp. man. super infantes baptizatos ad confirmationem: II, 108, 2 1 ; 109, 1 5 . (in baptismo sine scruti niis). - imp. man. super ca pita: II, 159, 6. 1 7 . - imp. man. sup. feminas: II, 157, 2 4 ; 158, 1 7 ; 158; 3 2 . - imp. man. sup. masculos: II, 157, 9 ; 158, 5 . imp. mitram (baptizatis): II, 163, 2 6 . - imp. orationem (paenitenti): II, 241, i6 . imp. paenitentiam: II, 241, 13. - imp. (non) paeniten tiam infirmo: II, 270. 9 . imp. medietatem paenitentiae: II, 18, 1 6 . - imp. sep
185
tem psalmos paenitentiales: II, 18, 1 7 . - imp. regnum (papae): II, 151, 3 2 . - imp. velamen (viduae): I, 59, 1 5 . imponere. - Cf. ponere, importunitas bellorum. - Cf. letama. imposita manu. - Cf. manu ele vata. impositio manus (manuum): I, 22, 7 ; II, 118, e. - imp. man. super caput abbatis: I, 67, 1 7 . - imp. coronae (reginae): I, 269, 1 . - imp. man. super energumenum catechizatum: II, 190, 2 2 . - Cf. irrita, impositoria (cum) manu. - Cf. benedictio. incedere discalciatis pedibus (in diebus Rogationum)·. 11,120,3. incendium: II, 274, 2 . incensum: I, 51, 1 ; 85, 2 1 - 2 5 ; 109, 2 1 ; 111, 7 ; 114, 2 1 ; 144, s; 172, 8; 223, 1 3 ; 247, 1 ; 322, 31. - Cf. benedicere; bene dictio; facere; odor; offerre; portiones tres, incensorium: I, 190, 3 . incentiva diabolica. - Cf. libe rare. incesta. - Cf. dimittere, incestuosus: II, 236, 7 . incidere capillaturam: I, 3, 2 3 . incisio secunda, id est lectio sexta: II, 150, is. inclinare se ante sacerdotem: II, 14, 2 6 . incrementum boni operis: I, 5, 1 . incursus bestiarum malarum: II, 119, 3 2 . incursus mensis sollemnis: 1 ,7 , 1 0 . indicare abstinentiam (in con-
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
186
Index rerum
fessione): II, 18, 7. - ind. cantori: I, 206, i. - ind. ob servantiam (in confessione): II, 18, 7. - ind. paenitentiam: II, 15, 38; 274, n. indumenta diaconilia: II, 149, 36. - ind. (h)iacynthina: I, 116, is. - ind. pontificalia: II, 151, 5. - ind. religionis: 1, 41, 7. - ind. rubra: I, 116, i6. - ind. scutulata: I, 116, i9. - ind. viduae: I, 61, 6. inebriare aliquem: II, 239, 8. inebr. per odium: II, 239, 9. infantes egrediuntur foras (in apertione aurium): II, 39, 5. inf. mortuus ante bapti smum: II, 239, 29. - Cf. acci pere; bibere (ut infantem non possis fiabere); cateehizare; opprimere; paraphonistae; scribere; signare; te nere; vocare, infantia: I, 4, 3. inferre in aquam (in baptismo, in Sabbato Sancto): II, 106, 27. infernum: II, 241, u. infirmus (-i): II, 80, 3 7 ; 741, 1 1 . infirmis (pro) psalmi: I, 283, 1 0 . - inf. liomo (i. e. daemo niacus): II, 220, 1 6 . - inf. a daemonio vexatus: II, 193, 2. - Cf. absolutio; aures; baptizare; collum; consigna re; decantare; dicere; domus; facere crucem; guttur; im ponere manum; interrogare; labia; locus ubi dolor; ma nus; missa; nares; orationes; ordo; pectus; perungere; sca pulae; supercilia oculorum.
ingenium malum: II, 235, 2 6 . Cf. pollutus; vovere, ingredi ecclesiam (ad confiten dum): II, 20, 1 6 . inhabitator mansuetudinis: I, 3, 9 . initium s. evangeli! (in apertio ne aurium): II, 32, 1 (s. M at thaei); 33, 9 (s. Marci); 33, 2 9 (see. Lucam); 34, 2 3 (see. Iohannem). - Saepissime in initio lectionum. inungere oleo sancto et bene dicto tabulam super altare: I, 147, 2 2 . - Cf. ungere, iniuria: I, 71, 9 . - iniur. ordi nantis: I, 20, 9 . Innocentes ss. - Gf. hiatalis, inquisitus (in ordaliis): II, 382, 1 5 ; II, 382, 1 5 (de adulterio); 382, 1 5 (de furto); 382, 1 5 (de luxuria). - inq. de peccatis (in confessione): II, 273, 3 2 . insimulari de furto: II, 394, 1 9 . instituta canonica: I, 313, 2 1 . instruere de auctoribus et ini tiis quattuor evangeliorum (in apertione aurium): II, 23, 1 4 . instructio ad paenitentem: II, 270, 4 1 . instructus. - Cf. episcopus, instrumenta altaris: I, 134, 2 . Cf. benedictio, intentio animi: II, 18, 8. intermittere de se: II, 55, is. interpretari: I, 13, 9 . interrogare (in ordaliis): II, 400, 15. inter, catechumenum: II, 167, 7 ; 170, 2 3 . - interr. graece (masculum, in apert. aurium): II, 35, 2 5 . - interr.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
indicare - Iordanis
infirmum: II, 166, 15 (inf. baptizandum); II, 270, i. interr. latine (masculum, in apert. aurium): II, 36, 2 1 . interr. nomina (in confirma tione, in Sabbato Sancto): II, 109, 2 7 . - interr. paenitentem: II, 235, 12 (de fide); 241, 5 26; 242, 4 . interrogatio (baptizandi in bap tismo sine scrutiniis): II, 155, 5 ; 163, 1 5 . — interr. de credu litate (in Sabbato Sancto): II, 105, 3 9 . - interr. episcopi (in ordinatione): I, 201, 1 9 ; 208, 1 2 . - interr. episcopi de observatione sacri velami nis: I, 44, 1 . - interr. paenitentis: I, 15, 29 (de trinitate, de resurrect., de venia erga alios); 235, 2 0 ; 237-240. - in terr. (presbyteri electi): I, 29, 1. - interr. (regis): I, 248, interscapilium. - Cf. tangere, intimare causam (in concilio ge nerali): I, 271, 1 9 . intinguere (baptizare): II, 106, 23 (semel); 172, 6. Cf. tinguere. intrare in canonem tacite (epi scopus solus intr.): I, 326, 8. - intr. in consecrationem chrismatis principalis: II, 73, is. - intr. in cubiculum (ante confessionem): II, 234, 5 . introducere excommunicatum in ecclesiam: I, 318, 4 . introitus antiphona: I, 8, 2 3 . intr. basilicae; cf. oratio. intr. imponere: I, 9, 2 4 . intr., quid significat: I, 330, 12; 343, 1 . - Saepissime in
187
initio antiphonarum ad in troitum. invasor possessionis ecclesiae: I, 313, 2 2 . Inventio S. Crucis (festum). Cf. ordo. invidia: II, 238, 1 5 ; 274, 4 . invitare canonice: I, 308, 2 2 . invitatio ordinandorum: I, 14, is. - invit. plebis de ieiunio mens. I. IY . V II. et X .: I, 7, 1 6 ; II, 11, 5 . invitatorium: II, 2, is. invocare nomen (baptizando rum): II, 160, 2 3 . - invoc. sanctam trinitatem (in bap tismo, in Sabbato Sancto)i II, 106, 2 3 . invocatio septiformis gratiae Spiritus Sancti (post bapti smum): II, 108, 2 3 . involuta manus. - Cf. manus, 1 7 . iocus: II, 240, 3 0 . lohannes Baptista: II, 4, 2 9 ; cf. Nazarenus. - loin. Bapt. (s.) natalis: II, 137, 2 2 . - Ioh. Bapt. (s.) festum: II, 369, 10. Cf. terminus. Iohannem (ad) (Saint-Jean de Latran, Rome): II, 116, 3 9 (in ecclesia maiori); 119, is. - Ioh. (ad) missa: II, 134, 12. - Cf. statio ad. lohannes apostolus et evange lista: I, 97, 4 . - Cf. Apoca lypsis; vigilia. Iohannis et Pauli (SS.) eccle sia (titulus SS. Iohannis et Pauli, vel Byzantis, vel Pammachii, ad Coelium, Romae): 11, 119, 2 0 . Iordanis flu m e n : II, 4 , 29.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
188
Index rerum
Ioseph: I, 99, is (et saepissime). Iosephus (Flavius Iosephus): I, 295, e. ira. - Cf. retinere, iracundia. - Cf. habere, ire in circuitu ecclesiae: I, 84, 2 3 . - ire in fines, causa officii (visitatio pastoralis episcopi): I, 290, 5 . irrita impositio manus, in ordi nationibus absolutis: 1 , 10, 8 . Isidorus: II, 83, n. - Cf. capi tula. Israel filii: I, 296, u. Ite missa est, quid significat: I, 342, 2 7 . Ithamarus: I, 33, 2 3 . itinerarium ciborium. Cf. praefatio. itineris causa reconciliatio: II, 14, 1 6 . iubilatio, id est sequentia: I, 324, 1 2 . ludas proditor: I, 315,
16.
ludaeis (pro) oratio: II, 55, 1 3 . iudex: II, 240, 8. iudicare: I, 13, 9 . - iud. tortum: II, 240, 1 2 . iudices: I, 284, e. iudicium (ordalium) aquae fer ventis quomodo inventum sit: II, 382, 1 . - iud. ferri ferventis: II, 380, 1 3 . - iud. panis et casei: II, 397, 1 9 ; 398, is (aliud). - iud. (Leo nis I I I . papae): II, 382, 9 . iud. probatum: II, 382, 1 4 . Cf. aqua ad iud. faciendum; aqua frigida; missa; oratio, iudicium (-ia) (in paenitentia): II, 14, 2 1 . - Cf. praestolari; recipere.
iunceus calamus: I, 298, 9 . iungi in consortio (excommunicati): I, 313, 1 1 . iussio presbyteri: I, 14, 2 4 . iussionem (per) domini. - Cf. homicidium; periurium. Iuvavensis ecclesia (Salzbourg, Autriche): I, 208, 3 9 . iuvenilis aetas: I, 4, 5 . iuvenis: II, 241, 1 2 .
J J. -
Cf. I.
K K. -
Cf. C (in fine).
L labia infirmi: II, 260, s. - Cf. unctio. lac. - Cf. benedictio, lactari infantes non prohiben tur (post baptismum, ante communionem): II, 163, 3 1 . - lact. (non) sine summa ne cessitate (post baptismum): II, 111, 2 4 . laetania. - Cf. letama. laici (in concilio provinciali): I, 284, 1 - 4 ; 275, 14 (laici bonae conversationis). - Cf. con sensus; pueri. lamina (lammina) aurea: I, 292, 2 1 ; 301, 4 ; 307, 2 1 . lampas, lampades (-a) septem: II, 57, 2 ; 58, 2 0 . 27 (in Cena Domini)·, 97, 5 (in Sabbato Sancto). languidus (i. e. a daemonio vexatus): II, 198, 1 2 ; 259, 1 . languor. - Cf. oleum ad.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Ioseph -
lapides duodecim: I, 296, i; 303, 14; 307, 3. lapis. - Cf. achates; amethistus; berillus; carbunculus; chrisolitbus; (h)iacintbus; iaspis; ligurius; onichinus; saphirus; sardius; sardonicus; smarag dus; topazius. lardarium. - Cf. oratio, lardum super unam noctem coc tum: II, 220, i3. largitio sacrorum ordinum (or dinatio): II, 1 3 5 , 2 3 . largitor consecrationum: I, 9, 3 0 . Lateranense palatium. - Cf. pa latium; patriarchium. Lateranos (apud). - Of. Lauren tio S. (in). latine (in apertione aurium): II, 36, 2 3 . - Cf. symbolum, laudem (in) Salvatoris: II, 4 9 , 2 2 . laudes: I, 168, 1 (in dedicatione ecclesiae)) 216, 4 (in ordina tione episcopi). - Cf. cla mare; laus.
L eo papa
189
dicta); II, 284, 2 3 . - lav. m a nus: I, 325, 2 4 (in missa)·, I, 223, 1 3 (in ordinat, episc.). lav. manum de sapone (in ordaliis): II, 392, 2 2 . - lav. pedes (in Mandato): II, 77, 27 (ped. discipulorum); 77,
28 (mutuatim). - lav. signum (ecclesiae): I, 188, 21. lectio (lectiones): II, 100, 9 (in Sabbato Sancto). - lect. una: 11, 135, 2 7 . - lect. duo in apertione aurium: II, 30, 2 1 ; 135, 2 5 . - lect. tres in vigilia ïfatalis Domini: II, 1, 1 9 . lect. quattuor: II, 135, 2 7 . lect. sexta; cf. incisio. - lect. novem (in Cena Domini): II, 56, 2 7 . - lect. duodecim: I, 8, 2 3 ; 9 , 1 3 ; 13, 2 4 ; 20, 9 ; II, 12, 7 ; 135, 2 0 ; 135, 3 2 . lect. s. Gregorii in vigilia defunc torum: II, 323, 1 9 . - lect. (in vigilia Pentecostes): II, 133, 1 . - Cf. cantare.
lector: I, 11, 4 ; 12, 1 3 ; 324, 6; II, Laurentio 8. (in) apud Latera 56, 1 6 . - lect. hebdomada nos (oratorium in palatio rius: II, 332, e. - lect. usque Lateranensi, Sancta Sancto ad vigesimum aetatis an rum nuncupatum): II, 138, 6. num: I, 11, 2 . - Cf. ordina laurus (arbor): II, 150, 1 0 . tio; praefatio. laus ehrismalis mysterii (in Ce na Domini): II, 72, is. - laus legere brevem: II, 149, 7 ; 149, crucis (in Parasceve): II, 90, 25 (br. advocationis); 150, 26. - laus sancti Paschae: II, 3 1 . - leg. ei qui praedicat: I, 113, it. - laus (pontificis): 12, 1 3 . - leg. super infirmum II, 150, 7 ; 151, is. 3 0 . hominem (i. e. daemonia lavacrum, id est baptismum: II, cum): II, 220, 1 6 . 172, 4 . - Cf. oratio, legitimum baptismum: II, 110, 21. lavare altaria et parietes sive legumina: II, 79, 2 0 . pavimenta (in Cena Domi ni): II, 5 7 , 2 0 . - lav. (corpus): Leo papa: II, 5 , 1 3 . - Leon, papae oculi (eradicati): II, 382, 4 . II, 220, 20 (cum aqua bene-
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Index rerum
190
- Cf. capitulum; excommu nicatio; lingua.
letama (-ae): I, 8,
3 5 ; 9, 2 1 ; 14, u ; 21, 2 0 ; 28, 2 1 ; 41, 14; 42, 9 ; 48, 1 6 ; 51, 19; 55, 6 ; 60, 1 0 ; 63, 2 ; 82, 1 0 ; 83, 1 2 ; 95, 2 6 ; 157, 1 3 ; 168, 1 ; 182, 2 1 ; 185, η ; 216, π; 248, 2 ; 264, ιβ; 270, i; 290, 7 ; 323, 3 1 ; II, 12, 3 1 ; 40, 2 9 ; 61, 1 5 ; 101, 2 1 ; 110, 3 3 ; 119, is; 138, 9 ; 140, 1 7 ; 141, 17; 142, is; 143, 1 5 ; 149, 1 ; 150, 36; 161, 1 ; 169, is; 193, 1 7 ; 271, 1 ; 281, 5 ; 282, 2 ; 333, 1 9 ; 342, is; 384, 3 2 ; 406, 3 0 . let. (cum textu invocatio num): I, 124, is; 134, s, II, 127-130; 247, 1 ; 385, ιβ. -
let. (in agro vel in campo): II, 367, 2 7 . - let. ad fruges conservandas: II, 119, 2 6 . let. pro importunitate bello rum: II, 119, 2 5 . - let. ma ior: II, 119, 1 2 ; 143, is. - let. minor; cf. ordo. - let. norica: II, 133, 3 . - let. quina (-ae), id est quinquies repetita(-ae): II, 108, 3 1 ; 109, 9. let. (in Rogationibus): II, 120, 26; 127-130. - let. septena, id est septem vices repetita: II, 108, 3 0 ; II, 109, 4 ; 119, 1 7 . let. terna: II, 101, 1 9 . - let. tertia, trino ordine: II, 110, 2 3 . - Cf. or do; septimo calendas Maias. letama (processio) ancillarum Dei: II, 119, 2 0 . - let. cleri corum: II, 119, is. - let. fe minarum eoniugatarum: II, 119, 2 2 . - let. infantium: II, 119, 2 4 . - let. monachorum:
II, 119, 2 0 . - let. pauperum: II, 119, 2 4 . - let. viduarum: II, 119, 2 3 . - let. virorum: II, 119, 1 9 . levare (defunctum) de ecclesia: II, 299, is. - lev. reliquias (in feriis Rogationum): II, 120, 2 1 . - Saepissime in for mula Levate, post Flectamus genua. - Cf. elevare. Levi filii: I, 26, 8. levitae (i. e. ordinandi): I, 2 4 , 1 2 . libellus (exorcismorum): 1 , 17, 5 . liber, libri: 1 , 12, 1 2 . - libr. quat tuor evangeliorum (in aper tione aurium): II, 31, 1 3 ; cf. initium. - lib. officiorum: I, 271, 1 5 . - libr. ordinationis: I, 207, 1 2 . - libr. Sacramen torum: I, 9, 4; II, 55, e; 87, 36; 155 , 1 (authenticus s. Gregorii papae). - Cf. aperire; benedictionalis; gradalis; saeramentarium; sacramentorium. Libera nos, quaesumus, Domi ne (post Pater noster), quid significat: I, 346, 2 1 . liberare de incentivis diaboli cis: II, 221, 1 0 . liberatum (super) a daemonio. - Cf. oratio, libra auri: I, 123, 1 2 . lignum S. Crucis. - Cf. bene dictio. ligurius lapis: I, 305, 1 . limina apostolorum: II, 362, 2 . Cf. petere. liminare: I, 92, ie; 168, 4 . - Cf. percutere. lineus (-is): I, 305, 3 . - line, urina: I, 305, 2 .
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
letam a - maleficium
inea stricta: I, 292, i9. - Cf. camisia. linere. - Cf. linire, lingua Leonis papae (eradica ta): II, 382, i. - ling, igneae: I, 91, 6. - Cf. signare ad linguam. linire, id est ungere: II, 172, 1 4 . - lin. baptizatum: II, 84, si. - lin. de chrismate in cere bro (infantem baptizatum): II, 166, i6. - lin. tabulam cum calce (in dedicat, eccle siae),: I, 88, 2 i; 171, is.
191
iaces: II, 355, 2 1 . - loc. ad vomeres ponendos (in or dal.): II, 389, 2 7 . logion, id est rationale: I, 2 9 4 , 1 3 . longum (in) et latum: I, 85, 7 . Lucas: I, 99, 1 0 . lucernae (in excommunicatione): 1, 310, 2 9 . - lucern. per do mos: II, 138, 1 0 . - Cf. con culcare. lugere in sacco et cinere (in die bus Rogationum): II, 120, 1 . lumen excussum de silice vel christallo (in Cena Domini): II, 94, 2 9 . - lum. non porta tur (ante Evangelium, in noc te Sabb. Sancti): II, 111, 6. lumina X X I Y (in Cena Domi ni): II, 5 6 , 2 9 . luminaria: I, 13, is; 120, 2 9 ; 131, 2 . - lumin. L X X I I (per tres noctes tridui sacri): II, 56, 31. Cf. accendere. lustrari: I, 105, 1 4 . lux matutina (in Pascha): II,
linteamen, linteamina: I, 12, 8; 23, 3; 87, ai ; 116, 7; 150, 15; 163, 25. - Cf. benedictio, linteum: I, 85, 2 0 ; 86, 36; 109, 1 ; 353, is. - Cf. accipere; se dere. lintheum. - Cf. linteum, linum (textile): I, 307, 7 . liquor in quo mustella et mus. Cf. bibere. litania. - Cf. letama, 112, is. litterae commonitoriae: I, 308, luxuria (de). 2 i. - l i t t . (reconciliationis excommunicatorum): I, 318, 7 . loculus: I, 193, 1 7 . locus crucifixi (in S. Ioh. in La terano): II, 116, 3 1 . - loc. examinis (in ordaliis): II, 384, 2 9 . - loc. ad ferrum por tandum (in ordal.): II, 389, 28. loc. ignis in atrio (in ordal.): II, 383, 1 6 . - locus (infirmi) ubi dolor: II, 260, 3. loc. (paenitentiae): II, 59, 1 7 . - locus (reliquiarum) altaris: I, 144, 2 . - loc. ubi homines probantur (in orda liis): II, 403, 8. - loc. ubi
Cf. inquisitus.
M magister scolae: II, 110, 2 4 . maior; cf. hebdomada. - maior benedictio; cf. benedictio, maiores domus civitatis: I, 322, 4. Cf. obedire. mala punica: I, 247, 9. maledicere pauperem: II, 2 4 0 , 2 9 . maledictiones episcopi in excommunicatum: I, 314, s; 315, 1 2 . maleficium (ad vitandam pro lem): II, 239, 2 1 .
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Index rerum
192
malo (de) ingenio. - Cf. habere, malta de calce et tegula, cum aqua benedicta: I, 85, is; 144, i. Mamertus, Viennen. episcopus: II, 119, 32. manare, id est fluere: II, 172, is. Manasse: I, 99,
20.
manutergium: I, 22, 9 ; 328, 1 4 ; 353, 44. mappula: 1 ,23,36; 1 5 3 , 2 6 ; 3 2 2 , 2 3 . Marcelli (S.) ecclesia (titulus Marcelli, Bomae): II, 119, 1 9 . Mariae (S.) domus: I, 14, is. S. Mariae responsorium; cf. responsorium.
Mariam (S.) Maiorem (ad) (B o mae): II, 2, 9; 6, 8; 10, 1 8 (atrium); 114, 3 0 ; 138, 1 5 ; mancipare militiae divinae. 140, is. - Cf. statio. Cf. militia divina, Mariam (S.) Minorem (ad) le manducare deliciosum: II, 240, tama: II, 138, 9 . 33. mand. formaticum (in Mariam (S.) ad praesepem (ad) Pascha)·. II, 111, 3 1 . - mand. (S. Maria Maior, Bomae): (non) herbulas: II, 220, 2 2 . II, 148, 2 9 . mand. ante horam: II, 240, maritus. - Cf. sanguis; semen. 32. mand. morticinum aut Martini (S.) monasterium (B o a bestiis dilaceratum: II, mae): II, 150, 1 6 . 239, 1 2 . - mand. (non) olera: Martini (S.) exorcismus: II, II, 220, 2 2 . - mand. ova (in 217, 1 . Pascha): II, 111, 3 0 . - mand. Martius. - Cf. mensis. sanguinem hominis vel pe martyrium: I, 100, 6. - Cf. ec cudis: II, 239, 1 0 . clesia. manicae: I, 212, 1 6 . - man. in masculus, masculi (baptizandi): dui: I, 214, &. II, 93, 2 0 ; 155, 2 . - masc. in mandatum (in Cena Domini): I I , 77, 2 1 . - Cf. oratio; preces,
mansionarius: I, 133, 2 0 ; 322, 5 ; II, 58, i s (ecclesiae); 58, 36; 115, 2 1 . manus elevata et imposita (in confirmatione baptizatorum, in Sabbato Sancto): II, 108, 2 1 ; 109, 1 5 . man. infirmi: II, 260, 6. - manus regis: I, 252, 2 5 . - man. (virginis) in voluta: I, 39, e. - Cf. conse cratio; immissio; imponere; impositio; lavare; mittere; pollutus; ponere; recipere; sigillare; unctio; ungere (un guere).
fans (in apertione aurium): II, 35, 2 3 ; 36, 1 9 . - masc. ad partem dextram (in scruti niis): II, 24, 1 6 . - Cf. tenere. massarius: II, 240, 6. matrinae: II, 26, 1 2 ; 93, 1 9 ; 105, 1 9 ; 106, 2 0 . 38. Matthei benedictio super virgi nem: I, 45, 1 . matutinales antiphonae. - Cf. antiphonae. matutini: II, 57, 5 . - Cf. lux. medela, id est medicina: II, 172, 19. medere putredinem: II, 258, 1 2 .
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
malo (de)
miscere
193
mediana. - Cf. dominica, medicamenta (paenitentiae): II, 18, i3. medicina salis: II, 168, is. medium Paschae, quod est feria quarta paschalis hebdo madae: II, 13, 8. mei. - Cf. benedictio, melodi infantes: II, 117, 7. melotes {monachi): I, 71, is. membra. - Cf. sigillare, mensam (super). - Cf. orationes,
metropolitanus: I, 147, 1 2 ; 254, 1 ; 255, 2 3 ; 256, u ; 257, 1 0 . metropolit. sanctae sedis ca tholicae: I, 197, 2 0 . - metro polit. (in concilio generali): I, 270, 3; 271, 2 3 ; 273, 2 0 . metropolit. (in ordinat, epi scopi): I, 205, 1 1 - 1 4 . - metro polit. (in benedict, regis): I, 248, 2 1 ; 252, 1 0 ; 258, π. militare domino: I, 195, 9 . milites draconarii, id est qui si
mensis (menses) I. IY . V II. et X .: I, 13, i3; 20, 7. - mens, primus: I, 8, 1 2 . - mens, quartus: II, 135, 3 5 . - mens. Martius: I, 9, 1 1 . - mens. Iunius: II, 136, 8. - mens. Sep tembris: I, 9, 1 2 ; II, 137, 1 9 ; 140, 1 3 . - mens. Octobris: II, 140, 2 3 . - mens. Xovembris: II, 140, 2 5 . - mens. December(-ris): I, 9, 1 3 ; II, 137, 2 0 ; 141, 1 . - Cf. denuntiatio; in cursus; invitatio; Quattuor tempora. mensula ante altare (in ordaliis): II, 394, 2 0 . mentiri: II, 240, 2 9 . mergere (in baptismo, in Sab bato Sancto): II, 106, 2 9 . meridiem (ad) versus: I, 324, 36; 335, 1 7 (quid significat). merid. pars virorum (in ec clesia): I, 324, 36. mersione trina, terna. - Cf. bap tizare; submersio trina.
gnum portant: II, 115, 36. militia divina: I, 11, 4 . ministeria ecclesiastica: I, 11, 1 . - minist. missae: II, 150, 4 . minist. dupliciter dividun tur (in Pascha): II, 115, 1 6 . ministerialis (officium): II, 240, 6. ministerium (officium): II, 240, 5 . ministerium: I, 24, 3 . - Cf. ef fundere aquam, ministrantes. - Cf. ordo sequens, ministrare: I, 10, 9 . - ministr. ad altare: I, 13, 5 ; 24, 2 7 ; II, 86, 3 3 (non ministr. nudis pedibus). - ministr. aquam et vinum: I, 13, 1 8 - 1 9 . - mi nistr. diacono: I, 13, 5 .
Merulanas locus (ad S. M. Ma iorem, Romae): II, 115, 1 . metallizata crux: I, 160, 8. metonimice: I, 91, 1 1 . metropolis: I, 194, 1 .
ministratio altaris: I, 13, 4 . minor benedictio. - Cf. bene dictio minor. minora peccata: II, 240, 2 5 . miscere balsamum cum oleo (in Cena Domini): II, 73, 2 0 . mise, ceram cum oleo (in Sabbato Sancto): II, 9 9 , 1 3 . mise, chrisma novum cum veteri (in Cena Domini): II, 77, 1 . - mise, chrisma cum aqua (in baptismo sine scru tiniis): II, 163, 1 1 . - mise.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
194
Index rerum
sal cum cinere (in dedicat, ecclesiae)·. I, 84, 1 4 ; 139, x9. Cf. commiscere. miscitare chrisma cum aqua (in Sabbato Sancto): II, 104, 3 5 . - Cf. commiscere; miscere. missalia. - Cf. vestimenta. missa pro abbate: I, 69, 1 1 . m. annualis; cf. m. in anni versario unius defuncti. m. in benedictione aquae ad segetes contra vermes: II, 365, 2 4 . - m. in benedict, salis et aquae ad pecora: II, 342-343. - m. in bened. sa lis et aquae: II, 335, 9 . m. in Cena Domini: II, 67, 1 6 ; 76, 2 7 . - m. pro mul tis causis celebratur: I, 329, 3. - m. in eimiteriis: II, 309, 9 . - m. in agenda conditoris ecclesiae: 1 , 179, 1 . - m. con ditoris ecclesiae: II, 321, 1 7 . - m. pro conditoribus, in dedicat, novae ecclesiae: I, 176, 1 0 . - m. post confessio nem: II, 20, 2 7 ; 245, 7 . - m. pro congregatione (fratrum qui ex hoc saeculo transie runt): II, 312, is. - m. in consecratione virginis: I, 53, 1 1 . m. super daemoniacum: II, 221, 1 1 ; 222, 1 ; 222, 2 8 . m. in dedicatione altaris: I, 179, 1 5 . - m. in dedicat, baptisterii: I, 191, 1 1 . - m. in dedicat, basilicae quam conditor non dedicatam re liquit: I, 177, is. - m . in de dicat. ecclesiae: I, 174, 1 ; 175, 1 0 . - m. in anniversario
dedicat, ecclesiae: I, 181, 5 . - m . pro dedicat, loci illius ubi prius fuerit synagoga: I, 178, 6. - missa unius de functi: II, 311, 1 5 ; 312, 8. m. in anniversario unius de functi: II, 317, 8; 318, 1 6 . m. pro defuncto: II, 297, 1 9 ; 307, is. - m. pro defuncto episcopo: II, 310, 2 0 ; 319, 1 . m. pro defuncta femina: II, 320, 1 2 . - m. pro defuncto sacerdote: II, 311, 4 ; 319, is. - m. defunctorum plurium: II, 314, 1 3 ; 315, 1 ; 321, 1 . m. in die depositionis unius defuncti: II, 305, is. - m. in die depositionis tertio, sep timo et trigesimo: II, 315, 1 3 . - m. ad diaeonam conse crandam: I, 54, 1 4 . m. episcopi pro se in die ordinationis suae anniversa rio: I, 242, 1 . m. hebdomadae quartae, quae pro secundo scrutinio celebratur: II, 29, 3 4 . - m. in feria quarta hebdomadae maioris: II, 55, 1 9 . - m . heb domadae quintae quae pro scrutinio tertio celebratur, in apertione aurium: II, 30, 15; 39, 9 . - m . in honore omnium Sanctorum, calen dis Novembris: II, 140, 2 9 . m. in ieiunio Quattuor Temporum: II, 136-137. m. pro imperatore: I, 264, 3 3 ; 266, 9 (Ordo X L V I I I ) . m. pro infirmo: II, 256, 7 ; 280, 1 (qui proximus est morti); 245, 2 3 (de cuius sa-
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
m is c e r e sa l -
lute desperatur). - m. in iudicio panis et casei: II, 397, 2 2 . - m. in iudic. aquae ferventis: II, 383, 2 1 . - m. in iudic. aquae frigidae: II, 400, 5 ; 401, 9 . - m. cur ite ratur quotidie: I, 329, 1 3 . m. pro monachis: I, 75, 2 α. m. tres in nocte Natalis Domini: II, 2, 1 4 (ad S. M a riam Maiorem); 2, 14 (ad S. Anastasiam); 3, e (m. ter tia). - m. tres in Natali S. Iohannis Baptistae: II, 137, 1 4 . - m. in natalicio episcopi, si infirmus aut ab sens fuerit, qualiter celebra ri debeat pro eo a presby tero: I, 243, 1 7 . - m. alia in natalicio episcopi: I, 244, 9 . - m. in natali consecrationis presbyteri: I, 38, 1 1 . - m. in nat. consecr. diaconi: I, 37, i6. - m. in nat. viduae: I, 62, 6. - m. in nat. virginum: l, 47, 1 ; 53, 3 0 (virg. conse cratae). m. officium: I, 39, 1 3 . - m. in ordinatione episcopi: I, 205, 3 5 ; 240, 9 . m. papalis: II, 143, 3 0 . m. publica: I, 89, 1 1 ; 173, 2 3 ; II, 134, ii. - m. in die Pal marum: II, 47, 7; 51, 2 0 ; 52, 30. m. in Paraseeve: II, 87, 6. - m. in die Paschae: II, 144, 2 0 . - m. in vigilia Pentecostes: II, 134, 1 1 . m. in feria quarta initii Quadragesimae: II, 142, 2 2 . m. pro rege: I, 263, 3 ; cf. ordo missarum.
m itt e r e
195
m. in Sabbato Sancto (in nocte): II, 1 1 0 , 3 3 . - m. quam sacerdos pro sibi confesso canere debeat: II, 227, 2 6 ; 279, 1 4 . - m. in scrutinio: II, 29, 6. - m. ad sponsas bene dicendas: II, 415, 1 . - m. pro sterilitate mulierum: II, 420, 1 . 25 . - m. species quat tuor: precatio, oratio, po stulatio, gratiarum actio: I, 332, 2 0 . m. pro tempestate: II, 352, 2 7 . missa. - Cf. audire; canon; can tare; celebrare; expositio; mysteria; oratio ad missam; ordo. missarum sollemnia celebrare: I, 8 , 33. missus senioris: II, 382, 1 7 . mitra. - Cf. tiara. mittere in calicem de Sancta: I, 327, 8. - mitt, in cathedram (inthronizatio): I, 199, 1 3 . mitt. chrisma in caput (in ordinat, episcopi): I, 218, 1 6 . - mitt. chr. super altare: I, 86, 1 ; 171, 2 3 (per cornua al taris). - mitt. chr. in fron tem (in Sabbato Sancto): II, 101, 1 7 ; 104, 1 9 . - mitt. chr. in fronte in modum crucis (in baptismo catechumeni): II, 170, 2 0 . - mitt. chr. in frontem (in baptismo infir mi): II, 166, 1 4 . - mitt. coro nam auream super caput (imperatoris): I, 265, 3 0 . mitt. ferrum in ignem (in ordaliis): II, 385, 1 5 . - mitt. filium aut filiam supra tecta,
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
196
I n d e x re ru m
pro sanitate: II, 240, 1 . mitt, hominem in aquam frigidam (in ordaliis): II, 400, 2 . - mitt, in manus: I, 46, 2 2 . - mitt, manum in aquam (in ordaliis): II, 393, i. - mitt, oleum super al tare (in dedicatione): I, 85, 2 i; 85, 2 6 ; 144, π. - mitt, sal in aquam (in dedicat, eccle siae): I, 130, i4. - mitt, sal in aq. (ad succurrendum ei qui a daemonio vexatur): II, 197, 5. - mitt, sal in ora infantium (in scrutiniis): II, 25, 2 8 . - mitt, de sale in ora infantium (in baptismo sine scrutiniis)·. II, 156, 2 5 . - mitt, velamen (super caput vir ginis): I, 52, is. modum (in) furantis: II, 87, 2 1 . modus culpae: II, 18, 8. - mod. paenitentiae (pro infirmo): II, 270, 8. Moguntina ecclesia (Mainz, A l lemagne): I, 208, 3 9 . mollis: II, 241, 2 . monacha: II, 240, 2 3 . monachus: II, 240, 2 3 . - Cf. missa; orationes; ordinatio; ordo; paenitens; velamen; vestimenta. monasteriis (in) in Sabbato Sancto: II, 112, 3 . monasterium: I, 50, 3 0 ; 81, 17 (m. abbatissae); II, 59, 2 . Cf. ecclesia; oratio, monere paenitentes (in reconci liatione): II, 67, 3 . monetarius: II, 240, 7 . monialis virgo: I, 39, 9 . - Cf. corrumpere.
morientes (circa). - Cf. obse quium. morose: II, 9, 2 3 ; 110, 2 7 . - mo rosius: II, 260, 1 0 . mortieinium. - Cf. comedere; manducare; videre, mortuus homo. - Cf. ardere grana; venire ad mortuum, mos gallieanae ecclesiae: II, 119, 3 1 ; 141, π (m. gallieanus). m. noster (gallieanus): II, 141, 1 7 . - m. primitivae ec clesiae (ieiunandi): II, 1 3 5 , 2 4 . movere risum: II, 240, 2 6 . Moyses: I, 33, 2 1 ; 106, 4 ; 292, 2 ; II, 84, 1 1 . mucro irae caelestis: II, 119, 1 6 . muliercula: II, 120, 4 . mulieres (in concilio provin ciali): I, 2 8 4 , 1 . multifarium opus, id est polimicum: I, 295, 1 9 . mundus. - Cf. abrenuntiare, munus honori ecclesiae obla tum: I, 180, 1 2 . mus: II, 239, u. mustela: II, 239, 1 4 . mutare vestimenta (sacerdota lia): I, 322, i4. - mut. vo cem (in recitatione): II, 104, 1 ; 162, 2 3 . myrra: I, 190, 4 . mysteria (missa): I, 54, 2 ; 59, 6. - myst. divina: I, 2 7 1 , 1 3 . myst. vestium (pontificis): I, 294, 4 ; 301, 1 3 . mysterium ehrismale: II, 72, 1 4 . mysticum Pascha. - Cf. Pascha.
N nares (infirmi): II, 260, tangere; unctio.
4.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
- Cf.
m itte r e -
Natale (-is) Domini: II, 2, 8 . (quomodo Romani cele brant); 12, 4 ; 145, 3 2 ; cf. vi gilia. - N at. Innocentium: II, 3, 2 0 . - N at. s. Iohannis Baptistae; cf. ordo. - Nat. s. Pauli; cf. ordo; Pauli s. N at. s. Petri; cf. ordo; Petri s. - nat. consecrationis dia coni; cf. missa. - nat. con secrat. presbyteri; cf. missa. - nat. nuptiarum; cf. dies; oratio. - nat. viduae; cf. missa. - nat. virginum; cf. missa. natalis. - Cf. nativitas. natalitia(-ium) Apostolorum: I, 38, 27. - natal, episcopi: I, 243, ii. Nativitas secunda Christi (Theophania): II, 5, i. - Nativit. Domini: II, 141, 2 . - Nativit. s. Mariae: II, 6, 6; 140, 1 6 ; cf. ordo. nativitas. - Cf. natalis, navi (in). - Cf. oratio. Nazarenus ex utero matris (Iohannes Baptista): II, 137, 2 7 . necare partus: II, 239, 2 6 . neglegens: II, 240, 2 8 . neglegentia (negligentia) (in fonte aquae): II, 374, is. negl, de sacrificio: II, 238, is. negotiator: II, 240, 6. negotium: II, 140, 1 3 . neophyti: II, 118, 7 . - Cf. cerei; commemoratio; oleum. Nicaenum concilium. - Cf. con cilium; fides catholica, noctes baptismales: II, 134, 2 9 . nox sancti Paschae: II, 112, 1 5 . - noxPentecostes; cf. ordo.
n u tr ir i
197
nocturnum: II, 56, i6.
33.
nomen christianitatis: II, 110,
21.
nomina electorum (i. e. bapti zandorum) recitantur post Hanc igitur {in missa, in scrutinio)·. II, 29, is. - nom. qui de furto insimulantur {in ordaliis): II, 394, 1 9 . nom. ordinandorum: I, 14, 3. - nom. sanctorum quie scentium in ecclesia: I, 169, 23. nom. virorum ac mu lierum qui infantes suscep turi sunt {in scrutiniis) re citantur in canone missae: I, 29, 1 2 . - nom. duodecim patriarcharum: I, 307, 4 . nominare infantes {in baptismo, in Sabbato Sancto)·. II, 107, 14. - nom. paenitentes; cf. paenitentes. norica. -
Cf. letama,
notarius, notarii: II, 101, 115, 1 (regionarius); 117, 240, s.
23; 19;
Novembris calendis (in): II, 140, 27. - Cf. mensis, novitius: I, 71, 6 nox. -
.
Cf. noctes,
nubere retro 238, 2 .
cum
uxore:
nuda ampulla: II, 75,
16
nudare altare: II, 92,
23.
II,
.
numerus septenarius: I, 104, 1 4 ; II, 40, 1 . - num. septen., qui narius et ternus: II, 141, is. nuptialis. - Cf. actio; benedic tio; dies. nutriri in cubiculo: II, 148, 2 0 . nutr. in scola cantorum: II, 148, 1 9 .
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
I n d e x re ru m
198
Ο oblata, oblatae (in Cena Do mini): II, 71, 24. - obi. a nullo immolatae (in missa): I, 354, io. - obi. integrae: II, 149, 4 3 . - obl., quid si gnificant: I, 337, 2 i. - Cf. communicare; dividere; fran gere; rumpere; servare. oblationarius: I, 325, 38. oblationes: I, 22, 16; 325, 11. obl. altaris: I, 12, ι. - obl. (baptizandorum) septem: II, 40, 3 . - obl. ecclesiarum: I, 169, 2 0 . - obl. parentum (in apertione aurium): II, 39, 7. - obl. a parentibus vel ab bis qui (baptizandos) su scepturi sunt (in scrutiniis): 11, 29, 4. - obl. reliquas in patena (in missa): I, 327, 12 . - obl. superfluae: II, 144, 3 5 . - Cf. confringere; defferre. oblivio (in confessione): II, 15, 8. oboedire maioribus: II, 241, i. obsequium circa morientes: II, 281, i. observare habitum castitatis privatim: I, 51, 5. - obs. ru gam: II, 115, 38. observantia competens: I, 7, i2 . - observ. perpetua reli gionis habitus: I, 51, ιβ. observ. sacri velaminis: I, 44, 2. occidens: I, 97, io. - Cf. pedes infantis; versus ad. occidentales (secundum) ordi natio imperatoris: I, 2 6 5 , 2 . occidentalis. nister.
Cf. angulus si
occidere filium aut filiam: II, 239, 2 7 ; 239, 2 8 (in utero, ante vel post conceptum). occid. cum potione: II, 239, 23. occid. (non) quicquam: II, 220, 23. - occid. servum: II, 237, 1 5 . occultum nihil remaneat (in confessione peccatorum): II, 17, 3 1 . occupationis causa reconcilia tio. - Cf. reconciliatio, octavis (in) Domini: II, 3, 2 0 ; 146, 1 1 . - octav. (in) Pa schae: II, 40, e; 99, 2 9 ; cf. do minica; ordo. - octav. (in) Pentecostes: II, 134, 3 2 ; 135, 2 1 ; 137, 1 ; cf. ordo. - octav. (in) Theophaniae: II, 5, 2 8 ; 146, 2 1 . oculi. - Cf. supercilia; unctio. odisse: II, 238, 1 2 . odium: II, 241, 2 ; 274, 4 . - Cf. inebriare per odium, odor incensi: I, 160, 1 . odorare fumo myrrae: II, 3 9 0 , 1 5 . oe-. Cf. ae-; e-. offerre: I, 3, 7 ; 13, 1 0 . - off. in censum: I, 145, 1 3 . - off. in fantes levatos a fonte uni presbytero (in baptismo, in Sabbato Sancto): II, 106, 3 9 . - off. ad manus episcopi: I, 46, 9 7 . offertorium: I, 325, 1 2 ; 335, 2 9 30 (off. in missa, quid signi ficat); 345, 7 ; 353, 3 2 ; II, 111, 7 (off. non cantatur). - Sae pissime in initio cantus of fertorii. offertorium (linteum sacrum, in missa): I, 325, 4 2 .
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
o b la t a -
o r a tio c u m a b s o lv u n t u r
officium, officia clericorum de singulis Y I I ordinibus: I, 12, 3 3 . - off. cantandi: 1 , 14, 2 3 . off. defunctorum: II, 287297. - off. divinum; cf. prae paratio. - off. Y I I graduum: I, 12, 1 0 . - off. maius: II, 51, 2 5 . - off. ac ministeria totius anni; cf. ordo romanus an tiquus (Ordo L). - off. octo neophytorum usque ad Pen tecosten; cf. ordo. officium. - Cf. consummare. olera. - Cf. benedictio; mandu care. oleum: II, 150, 4 ; cf. facere cru cem; mittere. - ol. ad cate chumenos unguendos (in Cena Domini): II, 59, 8. ol. ad unguend. cateehum. et neophytos: II, 83, 5 . - ol. catechumenorum; cf. defer re; exorcismus; halare; sa lutare. - ol. chrismale: II, 73, 36; cf. deferre; exorci smus. - ol. principalis chri smatis: II, 83, 5 . - ol. exorcizatum (in coronatione im peratoris): I, 264, 1 7 . - ol. pro infirmis (in Cena Do mini): II, 59, 8 . - ol. pro in firm. et pro populo: II, 83, 4. ol. ad unguendos tam infirmos quam energumenos (in Cena Domini): II, 70, 4. ol. infirmorum; cf. be nedictio; exorcismus. - ol. ad omnem languorem; cf. benedictio. - ol. neophyto rum; cf. deferre. - ol. sa crum (in bened. reginae): I, 268, 2 1 . - ol. sanctificatum
199
(in bened. regis): I, 252, 1 1 ; cf. crux; perungere; ungere. - ol. sanctum: I, 35, 1 7 ; 188, 2 2 (in bened. signi eccl.)·, cf. ampullae; inunger; tangere; ungere. olivae: II, 52, 2 . - Cf. benedictio. omnia (ad). - Cf. benedictio. Omnium Sanctorum (festivitas): 11, 140, 2 9 . oniches, graece ungues dicun tur: I, 306, e. onichinus lapis: I, 295, 4 ; 302, 1 ; 306, 7. onix gemma. - Cf. onichinus lapis. operimentum super caput: I, 324, 3 5 . opprimere infantem (proprium vel alium) ut moreretur: II, 239, 1 9 . opprobrium: I, 71, 9 . opus. - Cf. multifarium; polimicum. ora altaris: II, 71, 2 9 . orare pro moriente: II, 283, 1 ; 284, 8. - or. stantes: II, 135, 9. orare, oremus: saepis sime in initio orationum. orarii in confessione (S. Petri in Vaticano): II, 149, 3 4 . or. super altare positi: II, 1 2 ,
29.
orarium: I, 28, 2 2 ; 153, 1 3 ; II, 12, 2 7 ; 150, 2 5 (or. breve). orar, in collo diaconae: I, 54, 6; 56, 2 1 . - Cf. reflectare. oratio (orationes) abbatis in modum praefationis: I, 64, 16. orat, (absolutoriae, in Cena Domini): II, 61-65. orat, cum absolvuntur (post
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
200
I n d e x re ru m
laborem): II, 330, 2 6 . - orat, ad accelerandum; cf. orat, (consecrat, capsarum). orat, ad agape: II, 372, i. orat, ad altare dedicandum post impositas reliquias: I, 271, i. - orat, pro antidoto: II, 376, i. - orat, super ani malia: II, 350, 8. - orat, in area nova: II, 359, 7. - orat, in atrio: II, 332, i6. - orat, in introitu basilicae: II, 360, is. - orat, post introitum basilicae: II, 360, is. orat, in caminata: II, 358, i7. - orat, ad catecbizandos infantes: II, 93, 2 4 . - orat, in cellario: II, 357, n. - orat, ad chrismatis benedictionem consummandam: II, 81, 2 8 . orat, ante cibum: II, 372, 19. orat, in cimeterio: II, 356, 1 3 . - orat, (collecta), quid significat: I, 344, 4 . orat, post confirmationem: II, 110, 3 . - orat, consecra tionis abbatissae, in modum praefationis: I, 49, 8. - orat, consecrat, altaris: 1 , 147, 1 . orat, in consecrat, basilicae: I, 142, 8. - orat, consecrat, capsarum ad accelerandum: I, 165, 1 . - orat, consecrat, caps, in transcursu: I, 165, 15. orat, (in coronatione imperatoris): I, 264, 9 (pri ma); 264, 9 (secunda). - orat, in coquina: II, 358, 1 . - orat, ad crucem (in Parasceve): II, 91, 5 (in prima genuflexione); 91, 19 (in secunda genufl.); 91, 31 (in tertia ge-
nufiex.). - orat, et cruces in Te igitur (Ordo V I I , 6-26): I, 348, 7 . orat, super eum qui a dae monio vexatur: II, 205, 2 1 . orat, diaconae: I, 55, 7 . orat, pro diminutione san guinis: II, 376, 8. - orat, do minica: I, 326, 3 7 (cum em bolismo, in missa)·, 340-341 (quid significat); 346, 2 1 (in missa)·, II, 28, 2 0 (in confes sione); 165, is (in baptismo infirmi); cf. percipere; prae fatio; tenere; saepissime in initio formulae Pater noster. - orat, in domo infirmorum: II, 359, 1 . - orat, in domo ancillarum Dei: II, 356, 1 . orat, in dormitorio: II, 3 5 7 , 5 . orat, pro exercitu: II, 380, 1 . orat, pro femina: II, 231, . - orat, super ferrum (in ordaliis): II, 389, 3 3 . - orat, super fontes (in Sabbato Sancto): II, 102, 1 0 . - orat, ad visitandos fratres: II, 354, 1 0 . - orat, cum in ali quod opus fratres ordinan tur: II, 330, 1 7 . - orat, pro fratribus supervenientibus: II, 230, 1 . - orat, pro fra tribus in viam dirigendis: II, 227, 1 . I
orat, gregoriana: I, 290, ; 290, 4 1 (gregorialis). orat, in granario: II, 359; 1 9 . orat, pro hebdomadario lectore: II, 332, e. - orat, super hebdomadarios de co quina egredientes: II, 331, ie.
26
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
'
ir ·· ------- «" ·*~ Ύ 'VFVW»:
.. J
oratio - ordinandi - orat, pro his qui ingre diuntur: II, 332, i. - orat, in horreo: II, 359, i9. - orat, in hospitali: II, 358, io. orat, pro imperatore: II, 55, ii. - orat, pro infirmo: II, 232, i. - orat, pro ipsis (presbyteris vel diaconibus) ad missam: I, 36, 8. - orat, eum invocatione septifor mis gratiae Spiritus Sancti (in confirmatione, in Sabbato Sancto): II, 208, 23; 109, n. orat, ante iudicium: II, 380, 22
.
orat, in lardario: II, 360, e. - orat, ad lavacrum: II, 376, i4. - orat, super libera tum a daemonio: II, 222, 1 2 . orat, ad mandatum: II, 331, 0 . - orat, super eos qui mandatum adimpleverunt: II, 331, 1 0 . - orat, in medio ecclesiae (in dedicatione eccl.y. I, 149, is. - orat, su per mensam: II, 373, 1 . orat, pro monachis: I, 74, 2 5 . - orat, in monasterio: II, 332, 9 . - orat, super eos qui morticinium comederunt: II, 225, 2 0 . orat, in nuptiarum natali: II, 419, 1 3 . - orat, in navi: II, 377, e. orat, a domino papa su per archiepiscopum ante pallium: I, 229, 5 . - orat, pro parturiente: II, 419, 1 9 . orat, patenae consecrandae: I, 156, 1 . - orat, in pirali: II, 358, 1 7 . - orat, in pistri no: II, 360, 1 . - orat, super
—
T.
■ ■ ».-■
201
populum: II, 143, 4 . - orat, in potionario: II, 360, 1 2 . orat, pro rege Francorum: II, 55, 1 3 . - orat, pro redeun tibus de itinere: II, 229, 1 0 . orat, in refectorio: II, 3 5 7 , 1 2 . orat, in sacrario: II, 356, 7. orat, pro salute unius vivi: II, 230, 8. - orat, pro salute vivorum: II, 231, 7. orat, pro sanitate reddita: II, 257, 1 . - orat, in scripto rio: II, 357, 1 . - orat, ante sepulchrum: II, 300, 2 . orat, sollemnes: II, 55, 5 . 1 0 . - orat, sollemnes in quar ta feria (maioris hebdoma dae): II, 87, 3 7 . - or. sollemn. ad Hierusalem (S. Crue. Hierusal., Romae, in Parasceve): II, 87-90. orat, tabulae super reli quias: I, 171, 1 3 . - orat, ante tentorium: I, 128, 1 9 . - orat, post ingressum tentorii: I, 129, 1 . orat, in vestiario: II, 356, 17.
oratio. - Cf. benedictio; cele brare orationem; consecra tio; imponere; praefatio. Saepissime in initio formu larum orationum. oratorium: I, 123, 5 ; II, 55, 8; 57, is (oratoria); 57, 2 7 ; 87, 3 ; 150, 1 9 . orbis, id est totus mundus: II, 172, 16. ordeaceus. -
Cf. hordeaceus,
ordinandi ante altare prostrati: 11, 12, 3 1 . - Cf. invitatio.
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
202
Index rerum
ordinandus episcopus: I, 207, 5. - Cf. cathedra, ordinare: I, 13, 2 0 ; 10, 4 (ord. absolute). - ord. diaconum: I, 10, 5 . - ord. episcopum: I, 198, 2 0 ; 205, 1 3 ; cf. dies. ord. imperatorem: I, 265, 1. ord. in opus: II, 330, 17. - ord. presbyterum: I, 10, i. - ord. regem: I, 261, 8. - Cf. eligere; ordo, ordinatio abbatis: I, 62, 8 . - ord. abbatissae canonicam regu lam profitentis: I, 48, 1 1 . ord. abbatiss. in domo sua: I, 5 0 , 2 4 . - ord. abbatiss. mo nasticam regulam profitentis: I, 76, 2 0 . - ord. acolyto rum: I, 17, 2 0 . - ord. dia coni: I, 20, 5 ; 24, 1 . - ord. episcopi: I, 200, 9 ; 199, 5 (intronisatio). - ord. exor cistarum: I, 17, 4 . - ord. lec torum: I, 15, 2 0 . - ord. mo nachi: I, 72, 1 2 ; cf. bapti smus secundus. - ord. ostia riorum: I, 15, 4 . - ord. pre sbyteri: I, 20, s; 28, 1 6 . 2 0 . ord. publica: II, 148, 2 5 . ord. subdiaconi: I, 19, 2 1 . 2 3 ; 2 0 , 5 ; 2 2 , 6 . Cf. benedictio; largitio; libri; missa; ordo, ordinator (in ordinat, episcopi): I, 207, 5 ; 215, 1 ; 216, is. 2 3 ; 221, 2 3 . - ordinat, (in bene dictione regis): I, 256, 2 0 . ordines Y I crucum (in canone missae): I, 326, 1 2 . - ord. V II (clericorum): I, 12, 3 4 . ord. ecclesiastici: 1 , 198, 1 9 . ord. IV lapidum: I, 296, 5. ord. (pontificis): I, 173, 2 0 . -
ord. sacri: I, 8, 2 5 ; 38, 2 9 ; 89,. 6; II, 12, 8; cf. consecratio. ord. universi (cleri): 1 ,277, 4 . Ordo (ordines) Romani (in Pon tificali Romano-germanico). Ordo III, nn. 4-6 (Supple mentum secundum ad Ordi nem I missae papalis): II, 143, 2 0 . - Ordo Y (Ordo pro cessionis ad ecclesiam sive missam secundum Eom anos): I, 321, ιβ. - Ordo V II, nn. 6-26 recensio brevior (Qualiter quaedam oratio nes et cruces in Te igitur agendae sunt): I, 348, 7 . Ordo X (Ordo processionis si quando episcopus festivis diebus missam celebrare vo luerit ita ut ab antiquis pa tribus occidentalium insti tutione est constitutus, hic adesse cernitur scriptus): I, 350, 1 7 . - Ordo X I I (Ordo antiphonarum): II, 145, 1 4 . Ordo X X I I , nn. 1-15 (Ordo de Quadragesima): II, 141, 20. Ordo X X X Y B (Ordo ad vocandum et examinan dum seu consecrandum elec tum episcopum): I, 226, is (pars romana)·, 228, 7 (pars romano-germanica). - Ordo X X X YT (Ordo de gradibus romanae ecclesiae): II, 148, 1 2 . - Ordo X X X V I I B (Or do Quattuor Temporum): I, 8, 2 . - Ordo X X X V I I I (Or do de Quattuor Tempori bus): I, 9, 4 . - Ordo X L B (Ordo qualiter ordinetur romanus pontifex): I, 245, 1 . -
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
ordinandus episcopus
Ordines X L I et X L I I (Or do romanus ad dedicandam ecclesiam; dispositio romano germanica): I, 82, 7. - Ordo X L Y (Ordo romanus ad be nedicendum imperatorem quando coronam accipit): I, 263, a . - Ordo X L Y I I (Be nedictio ad ordinandum im peratorem secundum Occi dentales): I, 265, i. - Ordo X L Y I I I (Missa pro impera tore): I, 266, 9. - Ordo L (Ordo romanus antiquus de reliquis anni totius officiis ac ministeriis, sive Ordo ca tholicorum librorum qui in ecclesia romana ponuntur): II, 1, 1. Ordo (ordines) romano-germa nici. - Ord. de Adventu Domini, cf. O. in dominica prima decembris. - O. infra Albas; cf. O. de Sabbato Sancto infra Albas; O. de versibus gradalibus infra Albas. - O. in Annuntia tione s. Mariae: II, 14, i. - O. antiphonarum; cf. O. (romanus) X I I . - O. Ascen sionis (in vigilia); cf. O. in vigilia Ascensionis. 0 . in Assumptione s. M a riae: II, 138, 4. O. baptismi in Sabbato Paschae: II, 112, 1 4 . - O. in Sabbato Pentecostes: II, 112, i3 . - O. ad baptizan dum infantes ex libro Sa cramentorum S. Gregorii pa pae urbis Romae: II, 155, 1. - O. baptizandi catechu-
Ordo a dominica
203
menum ex pagano; cf. O. ad catechumenum. - O. ad bap tizandum infirmum: II, 165, e. - O. in dedicatione bap tisterii: I, 190, 2 i. O. ad capillos tondendum: I, 3, i. - O. in capite ieiunii cf. O. in feria quarta in cap. ieiun. — O. qualiter eatechizantur infantes {in Sabbato Sancto): II, 93, is. - O. ad catechumenum faciendum: II, 167, i. - O. in Cathedra s. Petri: II, 10, 2 4 . - O. ca tholicorum librorum qui in ecclesia romana ponuntur (Ordo romanus antiquus); cf. Ordo (romanus) L. - O. cerei benedicendi infra Civi tatem romanam {in Sabbato Sancto): II, 99, 1 1 . - O. cerei benedicendi in forensibus ci vitatibus {in Sabbato Sancto): II, 99, 1 0 . - O. romanus qua liter concilium agatur gene rale: I, 269, 1 2 - 1 3 (prima dies); 271, 2 7 (altera dies); 272, is (tertia dies). - O. qualiter agatur concilium provinciale: I, 275, 1 - 5 (pri ma dies); 2 8 1 , 1 3 (altera dies); 284, 9 (tertia dies); 285, 20 (quarta dies). - O. ad con signandum hominem sanum sive infirmum: II, 257, 9 . O. ad diaconam facien dam: I, 54, 5 . - O. qualiter diaconi eligendi sunt; cf. O. qualiter in romano ecclesia presbyteri. - O. a dominica mediana usque in octavas Paschae de officiis divinis,
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
204
Index rerum
diebus et noctibus: II, 40, 6. - O. in dominica prima mensis Augusti: II, 138, i. Ό . in domin. prima mens. Septembris: II, 140, i3. - O. in domin. prima mens. Octo bris: II, 140, 23. - O. in do minica prima mensis N o vembris: II, 140, 25. - O. in domin. prima mens. Decem bris de Adventu Domini: II, 141, i. O. ad ecclesiam dedican dum (Ordines romani X L I et X L I I , in dispositione ro mano-germanica): I, 82, 7. O. ad ecclesiam benedicen dam: I, 124, is. - O. ad epi scopum vocandum et exa minandum seu consecran dum; cf. O. ad vocandum et examinandum. - O. in E xal tatione S. Crucis: II, 140, i9. O. in feria secunda, hebd. tertia, in Quadragesima; cf. 0 . vel denuntiatio scrutinii. - O. in feria quarta in capite ieiunii: II, 14, io. - O. in fe ria quarta et in quarta heb domada Quadragesimae: II, 23, i. - O. de feria quarta hebdomadae maioris: II, 54, 1. - O. in feria quinta maio ris hebdomadae: II, 56, s (ordo primus); 58, 17 (ordo secundus); 67, 5 (ordo ter tius). - O. de feria sexta Parasceves: II, 86, i9. O. de gradibus romanae ecclesiae; cf. O. (romanus) X X X V I. O. in s. Iohannis Bapti
stae natali; cf. O. in natali. O. romanus ad benedicen dum imperatorem quando coronam accipit; cf. O. (ro manus) X L V . - O. (bene dictio) ad ordinandum im peratorem secundum occi dentales; cf. O. (romanus) X L V II. - O. (missa) pro im peratore; cf. O. (romanus) X L V III. - O. ad infirmum visitandum et unguendum: II, 246, io. - O. ad infirmum unguendum: II, 258, 7. - O. qualiter agatur circa infir mum morte detentum: II, 281, 2 . - O. in Inventione S. Crucis: II, 131, 2 3 .
O. de letania maiore: II, 119, 11. - O. de let. minore: II, 119, 3 0 . - O. in let. m i nore et in maiore: II, 120, u . O. maioris hebdomadae; cf. O. de feria quarta maior, hebd.; O. in fer. quinta m a ior. hebdom. - O. in s. M a riae Annuntiatione; cf. O. in Annuntiatione. - O. in s. Mariae Assumptione; cf. 0 . in Assumptione. - O. in s. Mariae Nativitate; cf. O. in natali. - O. in s. Mariae Purificatione; cf. O. in Puri ficatione. - O. missae papalis supplementum; cf. O. (romanus) I I I , nn. 4-6. - O. missarum si (benedictio re gis) in feria evenerit, sed melius et honorabilius est die dominico: I, 260, 3 9 ; 262,
1. - O. missae a s. Petro institutus cum expositione
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
Ordo - Ordo in feria quarta
sua: I, 329, i. - O. missae; cf. O. processionis ad eccle siam; O. processionis si quan do episcopus. - O. ad mona chum faciendum: I, 70, 3. O. in natali s. Iohannis Baptistae: II, 137, 2 2 . - O. in natali s. Pauli: II, 137, 34. O. in natali s. Petri: II, 137, 2 8 . - O. in Nativi tate s. Mariae: II, 140, ie. O. de octavis Paschae: II, 118, 3 0 . - O. de octava Pen tecostes: II, 135, 4. - O. de officiis divinis a Cena D o mini usque in octavas Pen tecostes: II, 56, 4 . - O. de octo officiis neophytorum: II, 1 1 8 , 7 . - O. qualiter quae dam orationes et cruces in Te igitur agendae sunt; cf. Ordo (romanus) V II, nn. 626 (recensio brevior). - O. qualiter in romana ecclesia sacri ordines fiant (psalmi stae, ostiarii, lectoris, exor cistae, acolyti): I, 13, 1 1 . O. qualiter ordinetur roma nus pontifex; cf. O. (roma nus) X L B. O. paenitentiae; cf. O. qualiter sacerdotes suscipe re debeant. - O. paenitentis ad mortem: II, 270, 2 0 . - O. de die Palmarum: II, 40, 2 4 ; 51, 2 7 (O. secundus de quo in quibusdam ordinum co dicibus); 53, 1 (O. tertius); cf. O. de sabbato ante Pal mas. - O. de nocte Parasceves: II, 85, 3 7 ; cf. O. de feria sexta Parasceves. - O. in die
205
sancto Paschae: II, 113, 6; 114, 2 9 (secundum romanos);. 116, 2 8 (ad vesperum et us que in octavas Paschae). O. sancti Paschae in nocte;, cf. O. de vigilia in nocte. O. de Paschae octavis; cf. 0 . de octavis. - O. in Pa schae sabbato; cf. O. bap tismi in sabbato. - O. in s.. Pauli natali; cf. O. in natali. - O. Pentecostes in nocte: II, 134, 17; cf. O. de Sabbato Sancto in vigilia Penteco stes; O. de octavis Pente costes. - O. in Pentecostes, sabb.; cf. O. baptismi in sab bato Pentecostes. - O. in s. Petri Cathedra; cf. O. in Cathedra s. Petri. - O. in s. Petri natali; cf. O. in na tali. - O. qualiter in romana, ecclesia presbyteri, diaconi vel subdiaconi eligendi sunt: 1, 20, 4 . - O. processionis ad ecclesiam sive missam se cundum romanos; cf. O. (ro manus) V . - O. processionis,, si quando episcopus festivis diebus missam celebrare vo luerit ita ut ab antiquis pa tribus occidentalium institu tione est constitutus; cf. O. (romanus) X . - O. in Pu rificatione s. Mariae: II, 5 , 3 1 . O. in Quadragesima, hebd. tertia; cf. Ordo vel denun tiatio scrutinii ad electos quod tertia hebd. - O. de Quadragesima: II, 141, 2 0 ; cf. O. (romanus) X X I I , nn. 1-15; O. in feria quarta in
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
206
Index rerum
quarta hebdomada. - O. de Quattuor Temporibus; cf. O. (romanus) X X X Y I I B et 0 . (romanus) X X X V I I I . O. ad regem benedicen dum quando novus a clero et populo sublimatur in re gnum: I, 246, i; 259, 1 2 . - O. qualiter rex ordinari debeat: 1, 261, 8. - O. romanus anti quus de reliquis anni totius officiis ac ministeriis; cf. O. (romanus) L. O. de Sabbato sancto in fra Albas: II, 117, 2 9 . - O . de sabb. ante Palmas: II, 40, 1 6 . - O. de Sabb. Sancto: II, 93, 5 (in nocte); 93, 1 5 (in die); cf. O. de vigilia in noc te S. Paschae; O. qualiter catechizantur infantes. - O. de sabb. sancto in vigilia Pentecostes: II, 132, 1 . - O. qualiter sacerdotes suscipere debeant paenitentes more solito: II, 234, 1 . - O. vel denuntiatio scrutinii ad elec tos quod tertia hebdomada in Quadragesima, secunda feria, initiatur: II, 24, 5 . O. in Septuagesima Paschae: II, 13, 3 . - O. ad signum eccl. benedicendum: I, 185, 1 0 . O. qualiter subdiaconi eli gendi sunt; cf. O. qualiter in eccl. romana presbyteri. O. de versibus gradalibus infra Albas: II, 118, 1 4 . - O . in Vigilia Ascensionis D o mini: II, 131, 2 6 . - O . de vi gilia in nocte Sancti Pa schae: II, 112, is. - O. in vi
gil. Pentecostes; cf. O. de sabb. sanet, in vigilia Pen tecostes. - O. ad vocan dum et examinandum seu consecrandum electum epi scopum; cf. O. (romanus) X X X V B. Ordo, ordines. - Cf. benedictio; consecratio; coronatio; prae fatio; quomodo fiat in m o nasteriis. ordo canonicus [regula)·. II, 259, 14.
ordo clericatus: I, 11, 1 4 ; II, 55, 7 (clericorum). - ordo pri mus (episcopatus): I, 230, 22. o. sequens ministran tium: I, 152, 2 0 . - Cf. con sensus. ore accipere Corpus Domini: I, 355, s. oriens: I, 97, 1 5 . - orienti (ab) in dedicat, eccl.: I, 83, 1 9 . orienti (ab) in occidentem per mediam ecclesiam (posi tio cereostatorum in missa): I, 323, 4 1 . - orientis pars (ec clesiae): I, 141, 1 1 . - orient, (ad) versus: I, 276, 5 ; II, 12, 3 4 ; 73, 1 . 1 7 ; 142, 12 (se regere ad); 143, 8 (inclinati ad). orientalis plaga. - Cf. vertere. origo, id est initium: II, 172, 1 6 . ornamenta ecclesiae: I, 87, 2 1 . Cf. benedictio. orphanus: II, 240, 8. os. - Cf. ore accipere. - os frac tum (alicuius); cf. percutere hominem. osculare (-i): II, 412, 3i (crucem Domini, in ordaliis); 412, 30 (evangelium, in ordal.). -
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
■· " Γτϊ * « « Γ
' - ” ·-. γϊ-,Γ · ^ - · ·, ΐ * - ν ψ · Ύ "·
: T--W « '
.» »
ί
ordo - pallae ose. excommunieatum: I, 313, 9. - ose. humerum epi scopi (in missa): I, 354, 39. ose. pedem pontificis: II, 150, io. - ose. presbyteros: I, 36, e. - ose. se mutua ca ritate (in nocte Paschae): II, 112, 1 9 . osculatio in missa, quid signi ficat: I, 342, 9; 347, 3. osculum (-a): I, 223, s (datum, in ordinat, episcopi); 259, 7 (pacis, datum regi)·, 274, is (pacis, in conc. generali). Cf. dare; osculatio, ostiarii: I, 12, n ; 275, 8 (in con cilio provinciali). - Cf. ordi natio; Ordo qualiter in ro mana ecclesia sacri ordines fiant. Ostiensis episcopus: I, 264, it . ostium: I, 15, 9; 83, i; 87, 2 6 ; 94, s; 131, 7. 1 6 ; 132, n ; 168, 3; 169, 1 7 ; 247, 4 ; II, 382, 2 2 . Otto I I I : II, 140, 1 1 . ova. - Cf. manducare. P pactisi (de). - Cf. bibere, paenitens (paenitentes): I, 11,
12 (ad clerum non admitti); 14, 2 5 (clericus, laicus, mo nachus paenit.): II, 15, 1 0 - 1 6 (aetas); 17, 33 (paenit. flexis genibus); 135, 1 7 (proprie nominati, in paenit. publi ca). - paenit. in atrio eccl. eminus (in reconciliat.): II, 59, 1 9 . - paenit. colloquitur cum sacerdote de vitiis: II, 15, e. - paenit. egreditur de loco ubi paenitentiam gessit
«
·
.
Γ
,
·1
207
(in Cena Domini): II, 59, 1 7 . - paenit. inclinat se ante sa cerdotem: II, 1 4 , 2 6 . - paenit. moneantur ab episcopo (in reconciliatione): II, 67, 3 . paenit. praesentatur gremio ecclesiae (in Cena Domini): II, 59, is. - paenit. producit gemitus, suspiria, lacrimas: II, is, 2 . - paenit. prosternat se in terram: II, 18, 1 . - pae nit. redduntur episcopo (in reconciliatione): II, 61, 9. paenit. restituuntur gremio ecclesiae: II, 61, 1 1 . - paenit. sedet contra sacerdotem: II, 15, e. - paenit. usque ad me dium atrii pavimentum solotenus veniant (in reconci liatione): II, 60, 36. - Cf. ab solutio; ordo; reconciliatio; suscipere. paenitentiam agere: II, 236, 4 . paenit. annualis: II, 14, is. paenit. (canonica): I, 308, 2 3 ; 317, 2 3 (iuxta canones). paenit. districta: I, 123, 1 0 . paenit. purget peccata: II, 241, 2 2 . - paenit. quadragesimalis: II, 14, is. - Cf. age re; confessio; dare; indicare, paenitere: II, 241, 1 9 . paganis (a). - Cf. redire, paganitas. - Cf. facere aliquid, paganus. - Cf. haberi, pagus: I, 21, 1 1 . palatium Lateranense: II, 138, 16; 140, 2 1 . - Cf. patriarchium. pallae: I, 12, 1 ; 22, 2 0 ; 39, 6 (p. altaris). - pali, corporales: I, 12, 7 ; 23, 1 .
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
208
In d e x reru m
pallia (ornamenta viarum)·. II, 150, ii. - Cf. pallium,
parafonista. - Cf. paraphonista. paranymphi (in actione nup tiali): II, 414, 2 4 . palliola: I, 247, 2 2 . paraphonistae infantes: II, 41, pallium: I, 229, 5 (archiepisco 3 3 ; 47, 14; 48, 3; 117, 5. pi); 247, 19 (principis); 256, Parasceve: II, 51, 2 3 ; 52, 3 3 ; 147, 1 3 (regis); 322, 2 1 (in missa); 3. Cf. feria sexta; ordo, II, 151, 1 5 (pontificis), paratorium: I, 327, 46. palmae: II, 52, 1 . - Cf. benedic parentes: II, 164, 2 6 . - par. tio; dare; iactare; praefatio. egrediuntur foras (in aper Palmarum dies: II, 146, 4 1 . tione aurium): II, 39, 5. - par. Palm, sabbatum (ante): II, offerunt virginem: I, 39, 5 . 40, i6. - Cf. missa; ordo, parietes: I, 84, 2 3 ; 113, is; 145, pan, lingua graeca dicitur « om 4. Cf. altaria, ne »: I, 303, 2 0 . parrochia: I, 30, 1 . panis coctus tertia die: II, 220, parrochianus (-i): I, 8, 2 7 ; 8, 2 9 1 3 . - pan. et caseus (in orda(clerici); 318, β; II, 12, 9 liis): II, 394, 1 3 . - pan. ad (clerici). eulogias; cf. benedictio. parsimonia: II, 51, 2 5 ; 52, 36 . pan. hordeaceus (in ordal.): partes novem: II, 240, 2 3 . II, 397, 2 0 ; 394, 1 5 (siccus). partus. - Cf. necare, pan. propositionis: I, 12, 3 ; particula (oblatae ruptae) super 22, 1 7 . - pan. sanctificatus: altare (in missa): I, 327, 1 1 . II, 93, 1 . - pan. cum sale et parturiente (pro). - Cf. oratio. aqua benedicta factus: II, Pascha: II, 143, 1 5 . - Pascha 220, 1 0 . - pan. et sal ad sa (a) usque ad octavas: II, lutem hominum et anima 113, 3 . - Pascha petitum vel lium: II, 351, 1 . - pan. sub competentium (dies Palmacinericius frigidus: II, 220, rum): II, 4 0 , 2 6 . - Pascha m y 10. - pan. et vinum (in mis sticum Hebraeorum: II, 13, sa) cum fanonibus candidis: 12. Cf. laus; medium; ordo, I, 325, 1 3 . - Cf. benedicere; passione (de) Domini, dominica benedictio; iudicium panis, (quinta Quadragesimae): II, pannus chrismatis: II, 171, u. 40, 8 ; 118, 2 4 ; 146, 38 . papa. - Cf. apostolicus; domPassio Domini (lectio liturgica): mus; imponere (regnum); II, 87, 2 1 . missa (papalis); oratio (ante passio (vexatio a daemonio): II, pallium); Ordo (Ordines ro 193, 5 . mani); pallium, pontificalis; Passiones sanctorum (lectiones praesul; primas; sella (apo liturgicae): II, 148, 7 . stolica); status. Paraclitus septiformis: II, 83, paradisus: II, 241, 2 5 .
12
.
patena: I, 325, 7 ; 326, 4 5 ; 327, 2 1 ; 337, 12 (quid significat);
www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.
ΊΓ·* ■