Kökler: Yay Çeken Kavimlerin Şafağı II [2] 9786254081675, 9786254081651

Citation preview

KOKLER YAY ÇEKEN KAVİ M L E Rİ N Ş AF A G .

.

I

DİL. ARKEOLOJİ. TARİH. ANTROPOLOJİ VE E T N O G RA F YA l Ş I G IN D A ALTAY HALKLARININ KÖKENİ

11. CiLT

ARKEOLOJİ

VE

TARİH

Hazırlayan

SERGEN ÇİRKİN

1

�

-

YAYIN NU:

ı

1741

KÜLTÜR SERİSİ:

973

T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIGI

SERTİFİKA NUMARASI: 49269 ISBN: 978-625-408-167-5 www.otuken.com.tr

1

978-625-408-165-1 [Tk]

otukenıaotuken.com.tr

ÖTÜKEN NEŞRİYAT A.Ş.® İstiklal Cad. Ankara Han 65/3 • 34433 Beyoğlu-İstanbul

Tel: [0212) 25103 50

•

[0212) 293 88 71 - Faks: [0212) 251 00 12

Editör: Göktürk Ömer Çakır Kapak Tasarımı: Ceyhun Durmaz Dizgi-Tertip: Mahmut Doğan Baskı ve Cilt: VİZYON BASIMEVİ KAGITÇILIK

MATBAACILIK VE YAY. SAN. T İC. LTD. $Tİ.

Beylikdüzü 0.5.8 Mah. Orkide Cad. No:1/Z

Beylikdüzü/İS TANBUL Tel: [0212) 671 61 51 Sertifika No: 52098 V\

ar

::ı cr­ c 1

N o N

İÇİNDEKİLER YAY ÇEKEN KAVİMLERİN ŞAFAGI VEYA ARKEOLOJİK KÖKLER EN ESKİ KÜLTÜRLERDEN TAŞ DEVRiNiN SONUNA: ALTAYLARIN BiR MiLYON YILI SERGEN ÇİRKİN

..................................................................... .................................................... ......

ENEOLITIK ÇAG'DAN TUNÇ ÇAGl'NIN SONUNA KUZEY ASYA'DA GÖRÜLEN GÖÇLER VE KÜLTÜR DÖNEMLERİ İLİ$KISİ ELVİN YILDIRIM . . . . .

.

........ .... ...... ............................. ............. ......... ............................ ........ ................

NEOLİTİK ÇAG'DAN ERKEN DEMİR ÇAGl'NA BAYKAL GÖLÜ ÇEVRESİNDEKi KÜLTÜREL ETKİLEŞiMLER ELVİN YILDIRIM . . .

.

............ ........... ............................... .................................................... ......... . .......

HUN ÖNCESİ MOGOLİSTAN ARKEOLOJİSİ ULZIİBAYAR SODNOM . .

.

.

.

. ...... ..... .................................................... ............ ........ ..................... .......

9

49

71 89

CiN KAYNAKLARINA GÖRE HUN ÖNCESİ ATALARIMIZ KONURALP ERCILASUN............................................................................................................... 1 25 ALTAY HALKLAR! VE ERKEN CİN ETKILESIMİ HAYRETTİN IHSAN ERKOÇ . .

.

.

........ ........ ............................. ............... ...........................................

157

YAY ÇEKEN KAVİMLERİN YÜKSELİŞİ ERKEN DEMiR ÇAGI VE İSKITLERIN KÖKENi SORUNU ILHAMİ DURMUŞ . . . . .

........ ......... .. .......... ..... ............................................................... . . .. . . . .............

GEÇ DEMİR ÇAGI VE SARMATLAR İLHAMI DURMUŞ

.

.

.

.

............................... ..... ............................. ........................ ...................

İSKIT - HUN SANATINDA TARİHSEL DEVAMLILIK YASAR ÇORUHLU . . .

.

,......... 239

.

................. ............. . . . ........... .................. ......................... ......... .....................

MOGOLLARIN GÖRÜSÜNE GÖRE MOGOLLARIN K ADİM ATALAR! ENKHBAT AVIRMED . .

.

.

. .

................................................................ .. ................ ......... .......... . . .........

ESKi ÇİN'DE HUN MİRASI TİLLA DENİZ BAYKUZU .

.

203

..... ....................................................................... ...................................

269 305 315

AYRILIKLAR, İTTİFAKLAR VE YENiDEN DOGU$ DoGU TÜRKISTAN'IN ESKi KAVİMLERiNDEN: YUEZHİ'LER VE TOHARLAR EGEMEN ÇAGRI MIZRAK . .

. . 353

............ ................................ ............... ................ ........................... .. ..

KIRGIZ ETNİK OLUŞUMU VE TARiHLERİNİN İLK DEVİRLERi SAADEITİN YAGMUR GÖMEÇ

.

........................................................................................ .............

TÜRKLERDE İLK BOY YAPILARI: TÖLÖSLER S A ADETTİN YAGMUR GÖMEÇ

373

................................................................. ... 387

...................................

KÖKEN BIRLIGİ AÇISINDAN ASYA VE AVRUPA HUNLAR! MUSTAFA GAZEL .

.................................................... ......................................................................

GÖK-TÜRK ÇAGINDA TÜRK BOYLAR! KÜRŞAT YILDIRIM

.

.

.................................................................................... ....... ............................

MOGOLİSTAN'DA GÖKTÜRK VE UYGUR DÖNEMLERiNE AiT ARKEOLOJİK BULGULAR BAITULGA TSEND . . .. ... ................................................... ...... .............

.......

....................................

399 41 3 443

KAO-CH'E BOYLAR! ERKİN EKREM............................................... :............................................................................... 483 UYGUR BOYU'NUN MENŞEİ ERKİN EKREM

...............................................................................................................................

SABİRLER ALİ AHMETBEYOGLU

................. ......................... .....

OGUR BOYLAR! ALİ AHMETBEYOGLU

.............. ....................................... ............................ ...

.

......... .................. ........... .............................. 587 .

.

AVARLARİN ATLI DEFİN ADETLERİNİN ORTA ASYA KÖKENLERİ CSİLLA BALOGH .. . . ... .. .......................

.................................... ........ .

ERKEN KIPÇAKLAR VE TATARLAR DİNÇER KOÇ·KÜRŞAT YILDIRIM

...

.............................. 593

................

........................... 623

.

.

.............................. ............................ ................ . . .... .................

ERKEN OGUZLAR HAYREITİN İHSAN ERKOÇ

.

..

523

.

..

.

..

681

. 719

........ ......................... . ......... ................. . ........ ........ . ................. ..

E N E S Kİ KÜLTÜRLE RDE N TAŞ DEVRİ NİN S O N U NA: ALTAYLARI N B İ R Mİ LYON Y I L I S E RG EN ÇİRKİ N*

PALEOLİTİK ÇAG Sibirya'da ilk arkeolojik kazı Messerschmidt tarafından 5-6 Ocak l 722'de Hakasya'da başlatıldı. Açtığı kazı çukurlarını çizimler ve ayrıntılı notlarla kaydeden Messerschmidt, Sibirya arkeolojisinin kurucu babası unvanını al­ mıştır. 1 Sibirya'da yürütülen ilk araştırmaların temelinde, bölgeyi yeni ele ge­ çiren Rus devletinin coğrafyayı tanıma ve Sibirya'nın hammadde kaynaklarını işletme arzusu vardı. Bu nedenle arkeolojik bulgulardan bahseden ilk kayıt­ lar, esasında maden ocakları veya doğa gezileri üzerine tutulmuş metinlerden ibaretti. Maden mühendisi I. Leibe'in l 767'de hazırladığı rapor, Altayların Pleistosen yatakları ve bu yataklardaki fosillerden söz eden ilk belgedir. Leibe bölgede bazı mamut fosilleri keşfetmiş ve bunları dönemin anlayışında siste­ matik sayılabilecek bir şekilde not etmiştir. XVIII. Yüzyılın son çeyreğindeyse meşhur botanikçi ve zoolog Peter Pallas Altayları ziyaret etti. Pallas, Altay mağaralarını inceleyen ilk bilim adamıdır. Notlarında hem arkeolojik bulgula­ ra, hem insan ve hayvan fosillerine yer verdi. Bu sayede Peter Pallas'ın notları, Altay mağaralarının jeoloj isi, paleontolojisi, arkeolojisi ve fiziki antropolojisi hakkında tutulan ilk bilimsel kayıtlar oldu. XIX. yüzyılda F.V. Gebler ve A.I. Kulibin gibi isimler, bir dizi amatör kazı yaparak çeşitli hayvan kemikleri rapor ettiler. Bilimler Akademisi Zooloji Müzesi'nin kurucusu F.F. Brandt 1 870 yılında, Altay mağaralarının "arkeolo­ jik" malzemelerini özetleyen ilk raporu çıkardı.2 Hemen ardından A.S. Uvarov ise mağaraların fosil kayıtlarını ilk kez bir araya getirdi. 1 2

Arkeolog, Ankara, [email protected] Messerschmindt, D.G. (1962). Forschungsreise durch Sibirien 1720-1727. Berlin: Akademie­ Verlag. Kungurov, A.L. ve Tsyro, A.G. (2006) . Istoriya Otkrytiya i İzucheniya Paleolita Altaya. Barnaul: Azbuka, 10-15.

1O

l ı D » .!ı l' rl'» 'l"fJ>: > 'ı' 'l > .!ı : t'ı' 'lrl: l' X Y h : rf'AI: tJ'ı' H ) rl 'I > : J"t Yl1MI t"l"frl'S:hf'»'ı' J 'f rlt'lrl'�'ht: frl'l'S:: D>Jrlrl'X11': t l' .!ı'hh: t A > rf' X U'h>rl: rf'lrhl': » 'ı'JDD S : r A>rl'X�Ttf: ))M: r A>: f''rft'r A: t'ı') .. . trl)ll >.!ı: 'ı'Dfl'l)rl'lıt'c' ) ) : rl' Y l' � t A > f''l" f t Y rf' » f l' � 'ID>.!ı 'ı'J>H'I U'ı' .!ıH)tt'f .!ıl'I D > .!ı l'»M:f�'r T: » H U Y A l » h Y : l » J >.!ı:tX t 'r i h 6 tl' .!ı: 'hl'DI.\: > ! >'hl': tifYl'�t'f .!ı'hl'DIAt: rl H > • : rf' 'f l D • : U Y A t» J > .!ı: 'h > U > D t'h l' 'ı'J>: "l"Yf .\: l' > U '!ı: rl''rf Yr�IYl'ht'f .!ı: it .!ı: tJ 'ı' > 'r Y f .\ I Y l' h > i 'l > 'ı' J > : t 'f .!ı: 'hl'f: >i'I> 7 'lrlJ'ı' Drl'il 'l.!ı Tt1Jt'f .!ı: 'fit.ilk: t'l.!ı T rl' 'I' : f Y l' � T Hl ' l ı 'f 1 t .!ı t J 'ı' > : tir .!ı l'H.!ı: )rl'IH' J ) : ) rl O > ı : t'f .!ı : 'l''hl'f'hrl>• ...s tit.!ıtJ ll > .!ı l A ı )'ı' rll i t .!ıt)ll>.!ı 9

Gör.

2

1

J

AYRILIKLAR, iTTiFAKLAR VE vrn ı DEN OOGIJŞ

395

Kaynakça (1 978) . Derleme Sözlüğü. C. X. Ankara. (1986) . Moğolların Gizli Tarihi. (Çev. A. Temir) . Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. (1 988) . İbni-Mühenna Lilgati. A. Battal. (2. Baskı) . Ankara: TDK Yayınları. (2000) . Uygurlar ve Batı Yurttaki Başka Türk Halklarının Kıskaca Tarihi. (Çev. U. Seyrani) . Ayda, A. (1 992) . Etrüskler (Tursakalar), Türk İdiler. Ankara: Ayyıldız Matbaası. Baytur, E. (1 988) . "Çin'deki Eski Kaynaklarda Türklerin İ lk Ataları Ü zerine". Doğu Türkistan'ın Sesi, 5 (17). Bregel, Y. (2003) . An Historical Atlas of Central Asia. Leiden and Boston: Brill. Butanayev, V, Butanayeva, i. (200 1 ) . Hakasskiy İstoriçeskiy Folklor. Cahun, L. (1 8 9 6) . Introduction a I:Histoire de I:Asie. Paris: Armand Colin Et Cie. Chavannes, E. (1 903) . Documents sur les Tou-Kiue [Turcs] Occidentaux. Petersburg. Czegledy, K. ( 1 9 7 1 ) . "Göçebe Kavimlerin Doğudan Batıya Göçleri". (Çev. H.Z. Koşay) . Belleten, C. 35. De Guignes, J.M. ( 1 924) . Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Tatarların Tarih-i Umumisi. C. III. (Çev. H.C. Yalçın) . İ stanbul: Tanin Matbaası, 11-12; De Guignes, J.M. (1 924) . Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Tatarların Tarih-i Umumisi. C . II. (Çev. H.C. Yalçın) . İ stanbul: Tanin Matbaası. Drompp, M.R. (2005) . "Imperial State Formation in Inner Asia: The Early Turkic Empires (6 th to 9 th Centuries) " . Acta Orientalia, 58 ( 1) . Eberhard, W. ( 1 9 42) . Çin'in Şimal Komşuları. (Çev. N. Uluğtuğ) . Ankara: TTK Yayınları. Eberhard, W. ( 1 9 7 1 ) . Geschichte Chinas. Stuttgart: Kröner. Ecsedy, H. ( 1 9 68) . "Trade and War Relations Between the Turks and China in the Second Half of the 6 th Century ". Acta Orientalia, 2 1 . Ekrem, E. ( 1 995) . Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Kavimleri (M. Ö. 2 1 46318) . Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Ü niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Golden, P.B. (2002) . Türk Halkları Tarihine Giriş. (Çev. O. Karatay) Ankara: Karam Yayınları. Gömeç, S.Y. (20 1 2 ) . Türk-Hun Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi. Gömeç, S.Y. (20 1 5 ) . Türk Destanlarına Giriş. (2. Baskı) . Ankara: Berikan Yayınevi. Grousset, R. ( 1 9 80) . Bozkır İmparatorluğu. (Çev. R. Uzmen) . İ stanbul:

396

l. füil: ı t• •

•

!f.:,1;J:.j, 1 962: 3746.

s �:ll:i!Hı. «�tfkliHi!1�1 1Lı l!?il » , 1982: 2-3. • �3ti!l!!f�ı. «;ftfk.liHN• ılı �» . 1982: 25-28. ' JljtiiHı, «�t fk� � · lııl ı � » 1982: 67. s �it5G'ıi'fli�. lıli.'.tl1U&. «�HM:t�l» :.U: 6, :+:=:t�üif/ıi.PHl'2W1iie» 1 98 1 : 1 36b t.. 9 wt7G:ıi'f�. lıli.'.tl1iJl'2. «{ftkft fJYi'l :i!lıi.)) ::fi:� 15 m 23 1f., 198 1 : 25 1 .1-. . Kui-fang ve Kui-fang sonrası Türk boylar için bakınız ::EW.Wt:lt , ::E�t.:lt. , 1 959: 2893. 15 ,ll{ Jii.J füi , « ılı itıH�rlii» � 13 , .tiliJ: .t#!Jr5$5 ti'. Jt&U, 1 980: 463. 16 föUilı, «�t�.8*� 9=ı ılı lf.ll » , 1 982: 4. 1 1 �lftt!, «�>cM*» , �t:Jj{:9� � füf.ij, 1 978: 198 .t. ıs fü�, «�iftH!i» �ft+ , �t:Jj{: ı:fı lf!filf.ij 1 965: 2989. 1 9 «�itti ©>> i{fft + , 1 965: 298 1 .

AYRILIKLAR. ITIIFAKlAR VE YENiDEN DOGUŞ

485

bulunduğu ve bir kısmının da Han Sülalesi'nin kuzey sınırına ulaştığı anlaşılmaktadır. 23 1 yılında Ts'ao Ts'ao'nun '�i 15/< ( 1 55-220) kurduğu Wei

Sülalesi'ne (220-266) kuzey bölgelerinden Ting-ling beyi T ::;ı;: *. A. Erh­ ch'an'ın )r,fi\1 at hediye etmek için geldiği ifade edilmektedir. 20 220-280 yıllarını

kapsayan ve Yu Huan tEı � tarafından hazırlanan Wei-lüe �� adlı kitapta iki

çeşit Ting-linglerden bahsedilmektedir: Biri 60 bin savaşçı gücüne sahip ve K'ang-chü l>Fi.1* (Kengeris) ülkesinin kuzeyinde bulunan Ting-ling ülkesidir ki

T 4?- !l , bu Ting-lingler Hunların kuzeyinde ve Wu-sun fi f� Boyu'nun

batısında bulunan Kuzey Ting-lingler �tT 4?- diye bilinir. Diğer bir Ting-ling

kümesi ise B aykal Gölü'nün güneyinde asli Ting-lingler olup Wu-sun Boyu'nun batısındaki Ting-linglerden değildir. Bu iki boyun akrabalık ilişkileri vardır. 2 1 Yenisey bölgesinde de Ting-lingler vardı. 22 Aynca Wei Sülalesi'nin kuzeybatısında (bugünkü Kan-su Eyaleti 'nin batısında) Ting-ling T � Topluluğu da bulunmaktadır. 23 Batı Ting-linglerin Türk Bulgar devletinin kurucu unsurlarıyla akrabalık ilişkileri olabilir. 460'tan sonra Azak Denizi ile Karadeniz mıntıkasında bulunan bu zümre, Ogur, Onogur, Şaragur, Uturgur ve Kutirgur gibi adlarla anılmıştı. 24 Ting-linglerin bir kısmı Çin Seddi'nin güneyine inerek Çinlilerin bölgelerine yerleşmiş ve çoğu tarih sürecinde Çinlileşmişti.25 Chin Sülalesi S' ifJ.l (266-420) döneminde Ting-lingler Çin 'in bazı bölgelerine

yerleşmeye başlamıştı. 3 1 6 yılında Ting-linglerin liderlerinden Ting-ling Ti Shu T � � füı1 sonraki Chao Sülalesi 'ne q� Mi (3 1 9-3 5 1 ) karşı Chung-shan ı:j:ı Llı

bölgesinde (bugünkü He-pei Eyaleti Ting-chou şehri iiiJ �t ıı 55:'. 1+1 rtl ) isyan

çıkarmıştı. 26 Burada Ting-linglerin Çin bölgelerinde boyun totemi olan Ti � karakterini soyadı olarak kullandığı anlaşılmaktadır. 27 35 1 yılında Ti Shu, Sonraki Yan Sülalesi 'ne q��€ (384-407) teslim olmuştu.28 Bu tarihten sonra Çin

20 ���. «=�.t: · tll ';� » :'fl:= ,�t}j(: rp �ı!l!JJ;;j , 1 959: 98. 21 «= l�tt » :'fl:=+ !!lk:f't .Z. Ul!miHLG J-�f.-0 , 1 959: 862, 863. 22 urr r.!fW> 11;= s + t r , �t;;(: r�ı � �i f.;j, 1 973: 1 846- 1 848. 42 Çin tarihinde Sonraki Han Sülalesi'nin (25-220) yıkılışından Sui Sülalesi (58 1 -6 1 8) kuruluncaya kadar çok hakimiyetli bir karmaşık dönemi yaşamıştı. 220-280 yılları arasındaki tarihi San-kuo =:mı (Üç Ü lke); 265-420 yılları arasındaki tarihi Liang Chin jllj ;� ( İ ki Chin Sülalesi); 304-439 yılları arasındaki tarihi Wu-hu Shih-liu Kuo TtNI+td.Iil (Beş Hulu Hakimiyeti ve Onaltı Hakimiyeti), ve 420-589 yılları arasındaki tarihi Güney-Kuzey Sülaleleri wJ�t?Jl olarak adlandırılmıştır. Özellikle İ ki Chin Sülalesi'nden sonra Çinli nüfus güneye göç etmeye başlamıştı ve Beş Hulu Hakimiyeti (yani beş yabancı: Hunlar, �ti l.fx, Hsien-piler @.1H� , Chieh ffıl. Ti f-\; ve Ch'iang jg) dönemlerinde Güney Çin ile Kuzey Çin arasında ayrışmalar başlamıştı, Güney-Kuzey Sülaleleri döneminde ise Güney Çin ile Kuzey Çin kavramı oturmaya başlamıştı. Kuzey Sülaleleri (439-58 1) Kuzey Wei Sülalesi �t� (386-534) , Doğu Wei Sülalesi 3j� � (534-550), Batı Wei Sülalesi iLG� (535-557), Kuzey Ch' i Sülalesi :!tir (550-577) v e Kuzey Chou Sülalesi �tmJ (557-5 8 1 ) tarafından oluşmaktadır, esasen T'uo-pa kökenlileri kurmuş olan hıikimiyetlerdir. Güney Sülaleleri (420-589) ise Sung Sülalesi * (420-479), Ch'i Sülalesi 1f (479-502), Liang Sülalesi m (502-557) ve Ch'en Sülalesi ııtı: (557-589) tarafından oluşturulmaktadır.

488

KOKLER • YAY ÇEKEN KAViMLERiN ŞAFAGI il: ARl(EOLOJI VE TARİH

Tarihi m�:Jl gibi eserlerde Ch'i-Ie ve Kao-ch'e adı daha çok Ting-ling olarak

karşılanmaktadır.43 Bu durum söz konusu boyların ayırt edilmesini ve boylar arasındaki karmaşık ilişkilerin aydınlatılmasını zorlaştınnaktadır. Bazı araştırmacılara göre, Ting­ Iingler öteden beri Çinlilerin o topluluğuna verilen addır; Ch ' i-leler ise Batı Chin Sülalesi 'nin iffi {1fr (266-3 1 6) başlangıç döneminde Çin Seddi ötesinde � 5'� yaşayan toplulukların (Çinli olmayan) adlandırılmasıdır. Kao-ch 'e boyları Çinlileşmiş Hsien-piler ve Kuzey Sülalelerindeki Çinlilerin adlandırılmasıdır. Güney-Kuzey Sülaleleri (420-589) m�t.fR döneminde, Onaltı Sülaleler (304439) +- ı\ OOll döneminden önce Çin Seddi'nin güney bölgelerine göç edip yerleşen Ch 'i-le boyları Ting-ling olarak adlandırılmışlar, diğer Çin Seddi 'nin güney bölgelerine göç edip yerleşen boylar ise Kao-ch'e veya Ch'i-le adlarıyla adlandırılmıştır. Güney Sülaleleri m � (420-589) aynın yapmadan, Kuzey Sülalelerinin �t� (386-5 8 1 ) Kao-ch'e ve Ch'i-le veya Ting-ling diye ayırdığı

boylan tamamen Ting-ling ile adlandırmıştır. 44 Bu tespitler de söz konusu boyların durumunu yani boylar arasındaki ilişkileri ve farklılıklan açıklayamamıştır. Çin kaynaklarındaki Kao-ch'e boylarının dili Hun diline beziyordu ancak az bir fark vardır. 45 Çin kaynaklarına göre, Kuzey Hunları Ch'an-yü Boyu'na mensuptu ve Wu-su ,t!şfi- boylarının (Balkaş Gölü 'nün güneydoğusu ile İli Nehri

Havzası arasında) kuzeybatısında bulunan Yüeh-pan ülkesinin 'tft f� Wil gelenekleri ve dili de Kao-ch'e boylannınkilerle aynıydı.46 Bu örnek yukarıdaki ifadeyi doğrulamaktadır. Ancak aynı Kao-ch'e Topluluğu'ndan olup dillerin olduğu durumlar da vardır. Yani Kao-ch'e Topluluğu içinde Türkçe konuşmayan boylar da vardır. Çin kaynaklan yurdunu Çin Seddi 'nin kuzeyine bağlayan Eftalitler !Yiftlll WiJ Sülalesi'nin Büyük Yueh-ch'iler türünden fUm olduğunu ve

Kao-ch'e Topluluğu'nun bir başka boyuna _gıj fm

mensup olduklannı

belirtmektedir.47 Eftalitlerin dili Juan-juan, Kao-ch'e ve çeşitli Hu'lardan � ;!ijj farklıdır.48 Töre (yasalar) ve gelenekleri Gök Türklere benzemektedir.49

43Pı-0�7Jfl. UUJ1�*ti.t» , 1 983: 4. 44ffl!��. «tl��*?i.t» , 1 983: 7-8. 45 � ı&, «�fil)) ;i§ J 03 , 1 974: 2307; «�t�)) ;i§ 98 n+ , jt)j(: r.ıı�=i!J )iij , 1 97 1 : 9 1 8.

49 «JJJ.=m>

so fM1İİZ, «rMB flın�iOC.:f1 3e)) (·l'Mw ��). jtJ?.:qotif-�/iii 2006: 2 1 l ; tMfüZ, «HH!f:HIJIH\i ic. t!.t �.6/-i..f-)) (JUlHtHf.i..f.), jt:fıt: :!f.:?iBı±ıJ\&t±, 200 1 : 1 50. sı Eski adı Tirabhukti bugünkü adı Tirhut. tMftjZ., «iiHEHbofüC.��)) Cl'M int!t�). 2006: 226, it

75.

Bazı nüshalarda Ch'i-ch'in !lii !!b , Ch'i-le ili.lr�J olarak yazılmaktadır. BakınıdM1tiZ. , WHlBDnı .ila'. ic.tflf\e)) (fM W ffl f\e), 2006: 226, it 76. Yani Ch'i-le doğru okunuşu olacaktır. Chavannes, 1903: 404, no5. 13fM!tİZ, «r'6 1lB{llJ M[ ic.fQ�)) ' 2006: 21 I; tM !tİZ , «IB-l!ll flJDliic.trlff..6/-if)) ' 2001 : 1 50. 14 Kao-ch'ang Devleti (502-640) için bakınız Ekrem, E. (2007). "Kao-Ch'ang Devleti: Kuruluşu ve Yıkılışı". Hacellepe Üniversitesi Tiirkiyat Araştınııaları, Cilt, Sayı 7, Sayfa 5-32. ss �::h:: ılı , «ıJını!J!.st:WF,-ı» , �1H*1:1'r{.'.J-=M±, 1 986: 121- 126. 16 Bazı nüshalarda Ch'i-ch'in $İ/®, Ch'i-le !lii !filJ olarak yazılmaktadır. ;t:MtiZ., «rhllI:lflııı li iC.� �)) , 2006: 234, f;I: 140. Yani Ch'i-le doğru okunuşu olacaktır. Ayrıca bakınız Chavanncs, 1 903, 416, no. 1 . 51thmz. «�µB fhıı M ic.�f\e» 2006: 2 1 J; ;t:� ttiz, «�ııa flıDili iC.trtff�i�)> 2001 : 1 53. ss oıtm» ;fiı-s= , 1974: 2280; «jt.sl:>) �tvt--t; :{J:J\ 1 · 114 , 1 974: 3285. f,I �f.'.J ;'i)ı .:t!: fi l · , 1 97 1 : 908. /./, l( fi/)f;'} )) :{!; · (j }L l · °fi. , 1 975: 5 1 95. ,,, cnı; JE, « fi fi{\'.�)) :{!; (j : ·ı · }\. . 1 976: 1 84 1 . '·' � i-Jli1İlı .{;: 1 03 .-:ı:.'i •ll1�1J;.. . 1 974: 23 1 3 . '1' "i-Jt ı,�i. � ıri. '.l� il :{!;-t 1 - JL "�ttk· M!lill{'!J:.., .ıtJ;\: ı j 1 1ı'� ı1f}..), 1 975: 1 986. ;•, 11 flifi11.'. '.J.! ;ı :/.� · (i : 1· t "'1H�J�ıH�Jf:ti !IUH!1J:.>, 1 976: 1 827. 1 1 � �;z;, 1i 11 1.;; · ı'i :..- ı 1qJıJ.· l/'i �H.1H1.1J_.., 1 974: 22ııo; «.lt '.1.! lı :/.�JL 1 · 1..;.-: ııı;ı& :•tl:ııi f!.IJ >. 1 974: 3233. Mitolojisi (Kaynakları

.

··

. .

AYRILIKLAR, IITIFAKLARVE YENiDEN OOGUŞ

491

topluluklar birer urug gibi yazıldıysa da diğer kaynaklarda boy olarak kaydedilmektedir. Burada urug olarak ifade edilenler diğer belgelerde boy olarak tanımlamaktadır.

Ti uruğu � ı;.\;;

:

Kızıl Tilerden neşet ettiğine yukarda değinmiştir. Çin

kaynaklarında bazen Ti � şeklinde yazılmaktadır ve Kao-ch'e boylu olanlar bu ismi soyadı olarak kullanmaktaydı. Özellikle Güney-Kuzey Sülaleler döneminde (420-589) Çin bölgesine yerleşen Kao-ch'e boylular Ti m soyadım kullanmıştı. Bazı araştırmacılar Wei Sülalesi Tarihi'nde (55 1 -554 tarihleri arasında yazılmıştı) geçen K'u-ti Tıl! �:k Boyu'nun72 da Kao-ch'e Topluluğu'na mensup olan Tilerden olduğunu ileri sürmektedir.73 Araştırmacılara göre Kao-ch'e Topluluğu'nda yer alan Ti Boyu f)c ı;.\;; , Ting-ling Topluluğu'ndaki Ti Boyu W � ile aynıdır. İki toplulukta da aynı boylar yer almasına rağmen Ting-ling ile Kao-ch'e biraz faklıdır, Ting-ling daha sonra Kao-ch'e Topluluğu'na dahil edilmiştir.74

Yuan-he urugu t{ � � : Yuan-he :l&�.l. aslında bir boy olarak gözükmektedir. 389 yılının birinci ayında Wei Sülalesi (386-534) Kao-ch'e Topluluğu'na mensup boylara saldırı düzenlemişti. 390 yılının üçüncü ayında Wei Sülalesi Orhun nehri JHU!J!7ftJ çevresinde yaşamakta olan Kao-ch'e Topluluğu'na mensup Yuan-he Boyu 'na 5�UZ. f.-1� saldım1ış ve büyük bozguna uğratmıştı. 75 Tzıı-clıilı T'ung-chien'de �iliif!i� yapılan bir açıklamaya göre Orhun Nehri'nin ımmI�J.

oluşturduğu Orhun vadisi /füfıP.�. Kao-ch'e Topluluğu'nun Yuan-he Boyu'nun

:a�fü� asıl oturduğu bölgesidir.7'' Bu belgelerle Yuan-hu Boyu ilk defa yazılı kaynaklarda zikredilmiştir. 390 yılının üçüncü ayında sefere çıkmış olan Wei Sülalesi hükümdarı T'ai-wu-ti :i\il�·ii'i (T'uo-pa T'ao HiM.&:�t, 423-452) Orhun nehrine Hl!}i!!i·f-j. ulaşmış ve Kao­

ch'e Topluluğu'nun Yuan-he Boyu'na -.ii{ f.:l: ım baskın düzenlemişti. Bu saldırıda Yuan-he Boyu'nu bozguna uğratmış ve 200 binden fazla esir, at, inek ve koyunu ele geçirınişti.77 403 yılının onuncu ayında Wci Sülalesi Generali Yi Wei *'FH fJl

ıi1'/ 20 bin atlı birlikle kuzeye doğru Kao-ch 'c boyların kalıntı türlerden fi.� H!

Yuan-hc Wu-p ' in'c � f.:l. .ı:.� Jı=fi

(Yuan-hc Boyu'ndan \Vu-p'in) baskın

U!ı ,11)> & · ı'I · I · � l� 11 11

..

. .... .

,

.iL

492

KOKLER • YAY ÇEKEN KAViMLERİN ŞAFAGI il. ARKEOLOJi VE TARİH

düzenlemişti. On birinci ayda onları mağlup etmişti. Wei Sülalesi hükümdarı T'ai-tzu ft 7-c :f.11 (386-409) döneminde kuzeyden gelen boyları bölgelere

dağıtarak yönetmeye çalışmıştı. Ancak Kao-ch 'e boyları cesur ve sağlam olduklarından onlara hizmet ettiıınek zordu, bu nedenle onları bağımsız ayrı boylar _gıj � $ Wf. olarak serbest bırakmıştı. 78 Bu Yuan-he Boyu Orhun bölgelerinde ikamet eden ve Juan-juanlann saldırısıyla kuzeyden güneye kaçan boylar olabilir. 498 yılının sekizinci ayında Kuzey Wei Sülalesi hükümdarı Wen­ ti �tft�Jt1jr (47 1 -499) Güney Ch'i Sülalesine itjp;f (479-502) saldırmak için

Kao-ch'e boyların da katılmasını istemişti. Kao-ch'e boyları bu sefere katılmak istememişler ve kuzeye doğru kaçmak için Yuan-he Shu-che � f.il:1ıH='M· (Yuan­ he Boyu'ndan Shu-che) lideri seçilmişti. Wei Sülalesi hükümdarı peşine bir birlik sevketmiş ve Kao-ch'e boylarını mağlup etmiştir. Ardından Kao-ch'e boylarına adam göndererek Yuan-he Shu-che'nin gönlünü almaya çalışmıştı. Yuan-he Sim-ehe Juan-juanlara sığınmış olmasına rağmen Wei Sülalesi 'nin teklifini kabul ederek Wei Sülalesi'ne bağlı kalmıştı.79 Buradaki Yuan-he Boyu Wei Sülalesi emrine girmiş ve Orhun bölgesinde değil Ordos bölgesinde iskan edilmiş boylar olabilir. T'ang Sülalesi Tarihi'ne göre Yuan-he, Sui Sülalesi döneminde (58 1 -6 1 8) Wei-he �#.:.Z: diye adlandırmış ve sonradan Hui-he §1 #.:.Z: (Uygur) olarak adlandırmıştır.80

Hu-Iü urugu fM· W fX;, Juan-juanların lideri She-lun f± ılıüalf±fnf (402-4 1 0) ve

adanılan ile 403 yılında Gobi Çölü'nün kuzeyindeki Kao-ch' e boylarının topraklarına gelerek yerleştiği bir olay ile anılmaktadır. Kao-ch'e Topluluğu'nun Hu-lü Boyu 1W W $ lideri Pei-hou-li fü f� fıj She-lun 'u kovmak için karşı saldırıya geçmişti, önce başarmış ve sonra da kaybeden Pei-hou-li, adamları ile Wei Sülalesi'ne sığınmıştı. Bölgede Hunlardan kalma boyları dahil bölgedeki bütün boylan hakimiyeti altına alan She-lun güçlenmeye başlamış ve kağanlığını ilan etmişti. 8 1 Araştırmacılara göre bu Hu-lü Boyu Orhun ve Tuğla Nehri arasında yaşamaktadır.82

78 «�ill » �-a.=: , 1974: 3272; H 'i nt3i!HU ?.il ı 1 3 !H;