Hluvuko wa Hina, Tangha 2: Buku Ya Mudyondzisi 9780797441996, 0797441999

Citation preview

vO HA |

| Buku Ya Mudyondzisi

Tangha 2

Buku Ya Mudyondzisi

ZPH Primary School XiHlengwe Series EN

Xangani Promotion Association (Dhliwayo M, Chauke J, Makondo S naWatungwa J)

a

ZIDI

VPUBUSHERS (PPT LMD.

© ZPH Publishers (Pvt) Ltd

| P.O Box GD 510 | Greendale

l

| Harare, Zimbabwe | First published

2010

Xangani Promotion Association

Vahleti :

|

Madlome Steyn Khesani ~ Mephulangogaja Abel Hele Pikela Hebert Zumbo Patrick

Xivumbeko na nkhaviso : | Mathew Chikuse Lovemore Chinyanyu Mutshila :

Watson Mukutirwa

Nkhaviso wa khavhara:

Mathew Chikuse

ISBN :

978 0 7974 4199 6

a

Origination by:

printed by: PHOENIX PRINTERS All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior permission of the publishers.

Kavanyisa

«;

ee

Pheji

Muti wa tatana Baloyi..cctiveses:-ceessssnsercssnesens rrr

Mikio KA Hina mer o PS NRSC

NSRP.

cnn

Sr rear

ee

INES

oe

Pecans aibe nee

Firedtea.ed INTEL aa 2soonononapags oT PSOE Swifuyo swa le- mutini ......, saaa

ee

ee

ain

a

ve tO

Orace A E EEE IIR a eO Vutomi emutini wa tatana ChaUke .....wamaiu im

B~ nazo

Mitirho yo hambanahambana ........ws..wwzw zikazaa TZN Mikarhi ya ku hungala.......... WANAE SSS. vane 19 SWIFAMBISO. cn csivisenintomaressvannerreoe ai SPA

IA mapa kanya RET =22 =

Ku pfaliwa ka swikolo.............. iaa RODA EE OEE A EE EE 24 PIUKC1O Zrceee aaeeei EE TEEtrates 27

Miawu yale PAWEM aaa

Tatana NG

ua

Kokwahni. Maki UV

Sin gees easRODS 29

EE

kaa

E

erig 31

Matshamele ya VARI oeeie iEn R Boti Hlengani iia PIKETI: AU WAA ham Milawu ya vantima va lomu Zimbabwe eseese KUNIM Aa Ku vutisela pfula ........... AA BAD wa O E E EEE ES Timhaka ni maavanyiselo ya tona siisrisissseririnsissrinriade Ta vuvabyi....... PE EE E EA A MUAFAKA T AED AEO E aa kaama A hi tiveni tinguva ta lembe .............. sahii KAA wa Swiharhi ......2........ SASA E tut EPEA Eee E E

33 35 37 39 40 41 42 43 45 '47 49

Matlhelo ya misava ..........cscesecsnegtenssenssadibeacasvonsnendonqensnents hsa OF Tixaka ta swinyanyani ..................e Aaa

EAI TAA

Swiambalo swa vakhale .......csccesscssesssesenrsrsensstenetersneedecseranacnonens Pfuxeto 5............ E E ast E KAA Mujeko wa Zimbabwe .............s..vess KETE MOH NI WAWA MO T eg LINO AA Aa N ATAKIWA haa iwa Kokwana Hasani Tixakata Vuvabyi ata

53

55 59.. 61

64

wi ki,

Ta Ku Kaviselana ............s mm AU ER E

T 68-

Pfuxeto 6: Xikambelwana xa ku hela ka lembe. sessies

70

|

PY

an Manghenelo

Buku leyi yi na xikongomelo xa ku dyondzisa n’wana ku vulavula, ku yingisa, ku hlaya, na ku tsala Xichangana/Xihlengwe. Timhaka leti tirhisiwaka ku i humelerisa leswi nga ehenhla ti katsa: - © mahanyelo endyangwini -

mahanyelo eka matikoxikaya mahanyelo edoropeni

-

mahanyelo ya vanhu endyangwini vutomi exikolweni ni tin'wana ni tin‘wana.

Swidyondzo leswi kumekaka eka buku leyi tirhisiwaka hi n’wana swa pfuna n’wana leswaku a twisisa vutomi bya yena ni bya van’wana. Vana vatirhisa rirhimi ra vona leswaku va kota ku yingisana ka va twisisa, ku vulavulelana,

ku hlaya na ku tsala.

l

l

Ku vulavula: Ku vulavula ka pfuna vana leswaku: Va tirhisa rirhimi leri amukeriwaka endhawini nakambe ni vanhu lava _ . va vulavulaka na vona. Va tsaka ni ku tlanga ni van’wana. Va phofula leswi va ehleketaka.

Ku yingisa: Ku yingisa ku pfuna vana leswaku: -Va kota ku twisisa leswi vulavuriwaka hi van’wana, `~ . Va kota ku ecetela leswi vulavuriwaka,

-

Va kota ku tiva miehleketo ya van'wana,

-

Va kota ku xixima van’wana ni ku va nyika karhi wa ku vulavuld.

Ku hlaya: Ku hlaya ku pfuna vana leswaku: a) Va tiva vulongoxamarhito bya rirhimi. | b) Va kota ku tihungasa loko va hlaya mitsheketo/migaringeto leyi Sin tsakisaka. c) Va tsakela ku hlaya miehleketo ya van’wana.

Ku tsala: Ku tsala ku pfuna vana leswaku: va kota ku longoloxa marhito va karhi va phofula leswi nga

emiehleketweni ya vona.’

va dyondza vutshila bya matsalelo va kota ku hlamusela niiku tsala leswi hlayekaka.

Buku ya mudyondzisi hi yona yi nga ni nkoka hikuva yi nyika tindlela leti

mudyondzisi a faneleke ku landzelela loko a dyondzisa hikuva swi fambelana ni buku ya vana. A swi bohi leswaku mudyondzisi a landzelela hinkwaswo leswi nga ebukwini ya yena. Mudyondzisi u fanele ku engetela swin ‘wana ———— leswi a vonaka leswaku swi ta pfuna vana vayena.

Eka buku leyi, kavanyisa yin’wana ni yin’wana yi ni mavonele lama landzelaka - | swikongomelo swo dyondzisa kavanyisa. maendlelo yo dyondzisa xidyondzo. .swin’wana swo engetelela. == _ hlamuselo ya swivutiso-eka kavanyisa. swa ku yingisa na ku vulavula. swa ku hlaya. swa ku tsala. |

Eka buku leyi tirho wa vana wu tele. Swi le ka mudyondzisi ku vona leswaku u nyika tirho wu nga njhani eka vana va yena hi-ku tiva matirhele ya vona. - Endzhaku ka tlhanu wa tivhiki ku ni xikambelwana ku endlela leswaku mudyondzisi a vona matirhele ya yena ni ya vana va yena.

(KAVANYISA 1

erR

Muti wa tatana Baloyi Swikongomelo a) vana va ta kota b) vana va ta kota tivikana. c). vana va ta kota d) vana va ta kota

e)

ku vulavula ehehla ka midyangu ya vona. ku vulavula swilo leswi endlaku munhu a kota ku

ku tiva swivongo swa vona ni swa van'wanyana ku tirhisa mapeletwana va nga nyikiwa leswaku va vumba marhito hi Xichangana lexinene. b-, sw-, kvana va ta endla tlangu wa swivongo.

Swo vulavula ni ku yingisa - > Ku vulavula swa mindyangu ni miti yavona. -

ku vulavula swa swivongo swa vona.

' Mudyodzisi u ta rhanga a komba vana maendlelo se vana va

ecetela. Xikombiso. |

Mina hi mina “4 Nazi huma ka g Tatana va mina ni Ndzi nwana wa ( mativula, rikotswe, vumbirhi, yutiharhu. vumune, vutlhanu, vutsevu) eka ndyangu wa hina. . Hosiya minai Ndzisana ya mina i Mina ndzi yila ; Manana va mina va yila Py -

ya hlaya Vana va hlaya switatisi b-, k-, sw-. Vana va tirhisa makhadi ku vumba marhito hi mapeletwana. Vana va vulavula leswi va vonaka eka xifaniso. Vana va hlaya ndzima leyi va nga nyikiwa. Vana va vulavula leswi va nga hlaya. Mudyondzisi wa vutisa swivutiso leswi fambelanaka ni ndzimana leyi nga hlayiwa swo tsala. Vana va tatisa swivulwa hi marhito ji nga nyikiwa. Vana va tatisa swivulwa hi marhito ya vona swiyelanaka ni mindyangu ya vona. l

Vana va vumba marhito hi mapeletwana ma nga nyikiwa Vana va fanisa swilo ephepheni: poto, tatana, manana, swiyelo/ - nkukulo.

Vana va tsala swipeletelo swa vhiki. Tirho wo engetela Vana va tirhisa marhito ku vumba swivulwa: vuswa, swiyelo, sweka, buku, kereke, kaya, swakudya Tihlamulo

D. 1. Baloyi

2. Chingele(Xingele)

3. vuswa

guse

4. mune

E; Vana va dirowa swifaniso swa marhito ya nga nyikiwa.

F.

Vana va sungula hi ku dyondza marhito ka swipano se va ta tsala tibukwini mudyondzisi ka a vitanela. ; Swa swivongo Tihlamulo ti hambane ka n'wana na n'wana.

Tihlamulo ti hambane ka n'wana na n'wana. fenhe ONA 4. ndilo 5.

fenhe

'

KAVANYISA 2_ Xikolo xa hina Swikongomelo a) vana va ta kota ku hlamusela mayimele ya xikolo xa vona ni

tindhawu-tin’wana leti nga kusuhi na vona. | vana va ta hlamusela swikongomelo swa ku dyondza. vana va ta dyondza ku hlayisa na ku xixima xikolo ni tindhawu leti nga kusuhi na vona. vana va ta dyondza marito matshwa ka va tirhisa mapeletwana. vana va ta vula vanghana va vona lava va dyodzaka na vona.

Swo vulavula ni ku yingisa Mudyondzisi u nyika xikombiso a ri karhi a hlamusela ndhawu leyo a tivaka. Vana va vula tindhawu leti nga ekusuhi na vona va hlamusela swiyimo swa tona. Vana va vulavula ehehla ka xikolo xa vona. Va ri mitlaweni vana va vulavula hileswi va endlaku xikolweni ni ku hlamusela pfuno ya dyondzo. Vana va vulavula mitlangu leyi endliwaka exikolweni ni ku hlamusela leswi va endlaka ni vanghana va vona. Swo hlaya Vana va hlaya switatisi dy-, ts-, hl-, ng-. Vana va vumba marhito hi mapeletwana lama nga nyikiwa. Vana va vulavula lewsi va vonaka eka xifaniso.

Vana va hlaya ndzimana va hi mitlaweni. Vana va vulavula hehleni ka leswi va nga hlaya. Mudyondzisi wa vutisa swivutiso leswi fambelanaka ni ndzimana yi nga hlayiwa hi vana. Tirho wo engetela Vana va hlaya marhito eka makhadi ma nga vumbiwa hi switatisi | dy-, ts-, hl-, ng-. l l Vana va vumba marhito hi makhadi.

—

ee

AA

AA

Swo isala Vana va tatisa swivulwa swi nga nyikiwa. Vana va veka marhito ka vun’we bya vona. xikombiso: swikolo— xikolo. Vana va fanisa xikolo xa vona sl a, ivi vatsala vito ni muhlovo wa xona. a Vana va tsala marhito ya nga ni switatisi leswi landzelaka: sw-, dy-, hl-, ts-, ng.

Vana va tsala marhitofularha. Xikombiso: tatana — manana. Tirho wo engetela Vana va tsala swivulwa hi marhito ma nga nyikiwa. Kikolo, munghana, bolwa. À D.

Tihlamulo 1. Tsakani 2. Tatana Hlungwani 3. Kuhlaya/ kutsala/ kuyimbelela. 4. N’wana u n'wana na un’wana u nyika hlamulo ya yena. 5. mbirhi.

E. Vona marhito va nga ya dyondza ku suka ka tangha yosungula. kuya ka tangha leyi. F.

1. bolwa 3. Hlekani, Tiyani

- Tihlamulo G. 1. swikolo——xikolo 3. swiluva — xiluva 5. vatatana — tatana

_

2. Mugiviza, Samu 4. Mugiviza

2. vana —— n'wana 4. miti —— muti 6. vadyondzisi —— mudyondzisi

H. Swipeletelo Vana va tsala swipeletelo mudyondzisi ka a,vita nela.

©KAVANVYISA 3 Vuxaka Swikongomelo a) vana va ta kota ku hlamusela vuxaka bya le handle. ) vana va ta kota ku tiva mitirho ya vanhu va nga le ndyangwini. c) vana va kota ku tiva mitsheketo ni mitirho ya vona. d) vana va ta kota ku vulavula ni ku vumba marito matshwa ka va tirhisa switatisi kh-, ng-, hl-, kw-.

Swo vulavula ni Vana va vula Vana va vula tshamaka na

ku yingisa vanhu lava tshamaka na vona. vuxaka lebyi nga kone exikarhi ka vanhu lava vona.

-

Vana va boxa vuxaka byale handle va ka va pfuni-wa hi

-

mudyondzisi. Vana va endla tlangu wa vuxaka — “A hi yeni mwana mhari.” Vana va endla mitsheketo un’wana ni-un’wana va n’wana va yingisile.

Swo hlaya | Vana va hlaya switatisi kh-, ng-, hl-, kw- ni mapeletwana. Vana va vumba marhito hi mapeletwana lama nga nyikiwa. Vana va hlamusela xifaniso xi nga bukwini ya vona yo hlaya bolwa, kokwana N’wa-MudanisiVana va hlaya tibuku va hi vambirhimbirhi. - ~ Mudyondzisi u ta vutisa swivutiso. Tirho wo engetela Vana va hlaya marhito evhiki eka khumbitsalelwa. Vana va hlaya ndzimana — Kokwan/ N'wa-Mudanisi. Swo tsala

Ku vumba marhito - - Mudyondzisi u tsala switatisi eka khumbitsalelwa kh-, ng-, hl-,

-. -

kw-. Mudyondzisi u endla mipfu mawulo leyi yi nga tsaliwa. Vana va ecetela mipfumawulo ya mapeletwana. Mudyondzisi u vumba marhito a ka a tirhisa mipfumawiulo.

5

—

oS

eR

ee

Vana va vumba marhito va hi mitlhaweni. Vana va tsala eka tibuku ta vona. Mudyondzisi u hlamusela xiyimo xa kokwana.a tlhela a endla xifaniso eka kumbitsalelwa. Vana va hlamusela swiyimo swa vakokwana va vona va tlhela va endla swifaniso etibukwini ta vona.

Mikhuva yo lulama mudyondzisi u hlamusela leswaku mikhuva i xini, a tlhela a

nyika vana vana vana D.

ni va va va

xikombiso. nyika swikombiso swa mikhuva. hlaya mikhuva leyi nga eka xitsalelo. tsala etibukwini ta vona.

Twisiso

|

Tihlamulo

|

1.

N’wa-Mudanisi.

I

3.

madyambu

2. l

|

kokwana

4.

Kokwana N’wa-Mudanisi

;

|

F.

Vulani wa vhaka

|

-

mudyondzisi u hlaya ndzimana vana va hlaya un’weun’we vana va tatisa swivulwa swi nga nyikiwa

|

©

Tihlamulo 1. sesi 3. mwingi

| |

G. 1. kokwani 4. swiharhi

|

7. hlovo

l ' `

2. 4.

Chiredzi tukulu

2. 5.

nwingi vanhu

.

3. N’waMudanisi 6. fenhe

( KAVANYISA4 | Yindlu ya hina Swikongomelo

vana va ta kota ku- vula laha va humaka kona. vana va ta kota ku vula tindlu leti nga mitini ya vona va vula makamara lawa ti nga na wona. vana va ta kota ku vula swibya swahombe ni swi tsongo leswi kumeka ka eka makamara. vana va ta kota ku tsala marhito matshwa ka va tirhisa mipfumawulo: mb-, tl-, dl-.

Swo vulavula ni ku yingisa ' mudyondzisi u hlamusela ndhawu leyi a humaka vana va yingisile mudyondzisi u vula tindlu leti nga emutini wa yena ni makamara ya kumekaka mudyondzisis a vula makamara lama nga na wona ni ku vula vito ra kamara yin’wana ni yin’wana. vana va famba eka yindlu leyi nga kusuhi ni xikolo va kambiwa makamara Vana va vula leswi va vonaka ngopfungopfu swibya leswi kumaka eka kamara yin’wana yi ni makamara mangani ni ku vula swibya leswi kumekaka eka kamara yin'wana ni yin’wana. vana na fanela ku vutisa swivutiso ku nga na leswi va nga

twisisiki. n’wana un’we loyi a nga tlhariha u ta vula mhaka ya yindlu ya yena leswaku yi ni makamara mangani ni kuvula swibya leswi kumekako eka kamara yin’wana ni yin’wana. mudyondzisi u ta komba vana swifaniso swa swibya, vana va - yula kamara leyi kumekaka swibya leswi. Xikombiso.

masofa — kamara ya ku ti hungata Tafula — kamara ya kudyela.

|

Swa ku engetela Mudyondzisi u fanele ku dyondzisa vana swibya leswi tirhisiwaka matikoxikaya onge ndzala, mbita na swotano.

Ku vulavula leswi endliwaka hi Muggivela ni Soto. Swo hiaya -

. > p

-

|

|

-

Vana va hlaya switatisi mb-, tl-, dl-, leswi nga tsariwa eka

kumbitsalelwa. Mudyondzisi a pfuna vana ku vumba marhito lama nga ni mipfumawulo leyi va nga hlaya. Vana va vula leswi va vonaka eka xifaniso Vana va vula laha ku hlayisiwaka swibya leswi kumekaka makaya leswi nga eka xifaniso. Vana va vula leswi va vonaka eka xifaniso. Vana va hlaya ka va pfuniwa hi mudyondzisi ku hlaya leswinene. Mudyondisi u vutisa leswi va twisisileke ka ndzimana leyi va nga hlaya.

Swo engetela Mitlangu yo hlaya ku njova makhadi a nga na marhito lama nga ni mipfumawulo leyi va nga endla ng-, sw-, hl-, dy-, mb-, dl-, tl.

-

vana va njova hi xinjovo lexi xi nga ni nkoka —simbi. Makhadi lama faneleke ku va ni xisimbana lexi to kokisa simbi. - - ku vumba swin’wana leswi landzelaka mbita, joko, rhediyo televhixini kumbe joko. ;

Swo tsala no hlaya A. Twisiso - |Mudyondzisi u vutisa vana leswi va vonaka eka xifaniso. vana va vula leswi va vonaka va tlhela va vula laha swi kumekaka ha kona. Mudyondzisi u hlaya kahle ndzimana vana va yingisile. vana va hlaya ndzimana va tsala xikambelatwisiso. vana va hlawula rhito leri tatisaka xivulwa leswaku xi amukeleka Xikombiso: Khixi/Xitanga iyindlu ya ku swekela.

AA

aa

vana vatsala swipeletelo hikulalamisa marhito ya nga nyikiwa. . Kuhlaya,

vana va hlaya ndzima va nga kanakani na kambe ka va yi twisisa. 4 mudyondzisi u pfuna vana laho va nonohe liwako kona. . 1. swekela

2.

tshama

3.

tlhanu

4.

televhixini

. Tatisa

mudyondzisi a pfuna vana ku hlaya swivulwa leswi nga ebukwini ya vana. ; vana va tatisa swivulwa ebukwini ya ku tsalela ka va tirhisa marhito lama nga nyikiwa. l

1. ndyelo

2. xihlambelo

,

3.televhixini

AI

(i) vana va dirowa swilo leswi landzelaka ephepheni/ eka buku ya ku tsalela : televhixini, komichi/bikiri, xihloka, xitulu. Va

nga ha vumba swin’wana swa kona hi lidaka (ii) Ku vumba marhito - vana va hlaya switatisi leswi nga ebukwini. - vana va vumba marhito ka va pfuniwa hi mudyondzisi. .

manana, yindlo, rhediyo, masofa, xitanga, tafula

.

Vana va

vulavula

hi mitirho ya leswi — ndzilo, mbita, ndyelo, kombe, joko,

rinlelo, xihloka, tshuri, musi, rhediyo, televhixeni, xitulu, dulu.

mudyondzisi a a lave eku swivula yini xidyondzo xingase sungula.

_KAVANVISA 5 Swifuyo swa le mutini Swikongomelo a) vana va ta kota ku vula swifuyo leswi vanhu va fuyaka. b) vana va ta kota ku boxa tindhawu leti swifuyo swi tshamaku

kona. c) vana va ta vula vana va swifuyo ni tirho wa swifuyo. d) vana va ta tiva leswi va faneleke ku lunghisela loko va lava ku ; vhaka /endza. e) vana va ta kota ku hlaya marhito ya nga ni switatisi leswi landzelaka: pf-, n’w-, rh-.

- Swo vulavula ni ku yingisa ÃŘŘÃõÁ eee eC ~S-

-

—

Mudyondzisi u ta komba vana swifaniso swa swifuyo. Vana va ta boxa mavito ya swifuyo ni tindhawu leti swifuyo swi tshama hakona. Vana va vulavula va hi tlhanutlhanu mitirho ya swifuyo leswi va nyikiweke. Vana va ta ecetela machayelo ya swifuyo.

Swo hlaya Mudyondzisi u ta hlaya mapeletwana ya vhiki.

5

5

Vana va hlaya va hi vambirhimbirhi.

|

-

Mudyondzisi u ta pfuna vana ku hlaya. Vana va vumba marhito ya nga ni switatisi pf-, n’w-, rh-. Mudyondzisi u hiaya ndzimana “Swifuyo swa le mutini”. Vana va hlaya endzhaku ka mudyondzisi. Vana va hlaya hi voxe. Vana va vulavula hi timhaka ta kuvhaka. Vana va hlaya ndzimana “E”.

| | | |

Tirho wo engetela |

-

_

Vana va ta hlaya tirho eka makhadi. Vana va ta hlaya tibuku ta vona ka tindzima na leti va nga suk ka tona.

10

Swo tsala Tatisa swivulwa leswi hi marhito a nga hasi. Tihlamulo

C.

4. D.

j

-vana tatisa swivulwa hi marhito a nga nyikwa. Xikombiso. Vulani u tsakela masi. 1. -tihomu 2. timbuti 3. kurhima

tikavi

5..

rhole

l

Vana va tatisa swivulwa swi nga nyikwa. Xikombiso. Tihomu ti hi nyika 1. masi 2. timbuti 3. 5.

Vulani xivaleni

4. 6.

tatanana masi

manana

E. Nyika vana swifaniso swa vana va swifuyo - | Mudyondzisi.ni vana va vula vana va swifuyo swo hambanahambana. Vana va nyika mavito a vana va swifuyo swi nga nyikwa. Vana va tsala vana va swifuyo va nga nyikwa. 1. rhole 2. ximbutana 3. xihukwana 4. ximbyanyana 5. lisana

F.

Ku tatisa swivulwa

-

Vana va hlaya ndzimana ya F.

-

Vana va vulavula ehenhla ka leswi va nga hlaya. Vana va tatisa swivulwa leswi va nga nyikwa hi marhito a sukaka eka ndzimana va nga hlaya. kokwana | 2. Dumela 3. xiphongo xiphongo 5. Zaka l

1. 4. G.

Maletere makulu.

-

Vana va hlaya nongonoko wa maletere //mipfumawuilo tsena.

-

a

Vana va vulavula hi nkoka wa maletere mankulu ni tindhawu leti ma tirhaka kona. Vana va vekela maletere makulu laha ku faneleke ke marhito ni swivulwa swi nga nyikwa. ” Xikombiso: Vu/an; Vonani, Dumela.Zaka yile kusihi ni doropa ra Chiredz/. 11

(

=a

Tihlamulo 1. Vulani

H. -

1.

l 2. Vonani

3.Dumela

4. Zaka

5. Zaka, Chiredzi.

Nyika xa xisati xa leswi landzelaka. Mudyondzisi ni vana va vulavula hi swa xinuna ni swa xisati. Vana va boxa swa xisati swa marhito ya anga nyikwa. 1. tswele 2. phaha/mbaha 3. manana 4. boti : 5. thokazi Vana vatlanga tlangu wa “Mukulukujelengwa’.

ana.

12

KAVANVYISA6 Pfuxeto 1 Swikongomelo Vana va ta kota ku pfuxeta ka va twisisa, va nevarna ku tsala leswi va nga dyondza ka tivhiki leti nga hundza. Leswi swi katsa: i a) mavito a vona, mavito ya mindyangu ya vona, leswaku vangani endyangwini ya vona, swivongo swa vona leswaku va huma kwihi. b) swibya swi longetiwa eka makamara yo hambanahambana, mavito ya swibya na mavito ya makamara laha ya longetiwa hakona. c) ku vulavula na ku tsala ka va veka vunyingini.

A.

Mudyondzisi wa vutisa vana swivutiso leswi landzelaka:

1. Vito ra wena i mani?

.

2. Un’wana wa mani? 3. Ule ka tangha mani? 4. Vito ra xikolo xa wena ni mani? Vana va hiamusela/ vulavula leswi nga vutisiwa hi mudyondzisi. Tihlamulo: Tihlamulo tihambane. 4 mbirhi

B. -

AAA Mudyondzisi u tsala mapeletwana lama nga endliwa ma katsaka: b-, kh-, sw-, rh-, hl-, tl-, dl- ni man’wana. vanava hlaya mapeletwana va vumba marhito va hi vambirhimbirhi.

-

Vana va hlaya marhito ma nga vumbiwa hi vona.

-©

Mudyondzisi u vitanela marhito vana ka va tsala ebukwini.

£ -

C. Swotala/vunyingi -

Mudyondżisi wa pfuna vana ku vula swilo leswi va vonaka. Hiku tirhisa mabuku ya ku halya kumbe ku tsalela, mudyondzisi u hlamusela vunyingi bya swilo. Vana va nyika vunyingi bya swilo leswi va tivaka. Vana va hlaya marhito lama nga tsaliwa ebukwini ya ku hlaya. Vana va tsala vunyingi bya marhito lama nga nyikiwa. 13

-g Tihiamulo

1. madokodela

|

5. switulu

_

9. vuswa . D.

;

2. tibuku 6. swikolo

3. vafana 7. tihomu

4. vanhu. —

8. timbuti

10. mati

l

Swilo

Vana Vana Vana Vana

va va va va

vula leswi nga eka xifaniso. vula laha ku tsamaka $wilo leswi. vula tirho wa leswi swilo va nga vula. tsala marhito ya swilo ebukwini.

Marhitofularha Vana va hlaya marito lama nga tsaliwa eka khumbitsalelwa. Mudyondzisi u nyika xikombiso xa marhitofularha. Vana va vula marhitofularha va ri vanharhunharhu.

Vana va nyika maritofularha ya maritho lama nga nyikiwa ebukwini. manana hleka teka .

2. boti

©

6. kusuhi

3. mbaha

4. kuku

7. yima

8. koma

10. etlela

Mitirho emutini Mudyondzisi u vutisa vana leswi va tirhaka loko va ri makaya. Vana va hlaya ndzimana va ri vanharhunharhu ivi un’we loyia kotaka ku hlaya a hlayela van’wana. Mudyondzisi u vutisa swivutiso ku vona leswaku va twisisileke ndzimana. Muggqivela, Soto 2. tihomu. swiyela livala ` 4. na’ Tihlamulo tihambane.

14

( KAVANYISA 7 | Vutomi emutini wa tatana Chauke Swikongomelo vana va ta kota ku vulavula mitirho ya vamanana, aiat ni vana emutini vana va ta kota kuvulavula mitirho leyi va tsakelaka ku ta endla loko va kula vana va ta kota ku hlaya swo kala nkanakano.marhito ya nga ni mipfumawulo leyi landzelaka: ts-, vh-, tw-, nw-. Swo vulavula ni ku yingisa Vana va ta boxa mavito ya vanhu lava tsamaka emutini

Vana va vulavula mitirho leyi endliwaka hi vamanana, vatatana

ni vana emutini va hi mitlaweni Vana va ta vula mitirho leyi va lava ku ta endla loko va kula. Swo hlaya Vana va hlaya switatisi: ts-, vh-, tw- hi mipfumawulo. Vana va aka marhito hi mapeletwana Vana va hlaya marito ya nga ni mapeletwana va hi vambirhimbirhi. Vana va boxa leswi va vonaka eka xifaniso xa. Vana va hlaya marhito ya vhiki . Vana va hlaya ndzimana ya ‘Aihanyo ndyangwini” Tirho wo engetela Mitlangu yin’wana ni yin’wana leyi mudyondzisi a yitsakelaka leswaku vana va pfuxeta marhito lama nga hlayiwa endzhaku.

Swo tsala D.

|!

Swoendla: Twisiso vana va tatisa swivulwa hi marhito lama sukaka ka ndzimana

leyi va nga hlaya.

Tihlamulo:

2.xihloka

1. vatirhi 15

3. aka

|

£.

Vun’we na vunyingi.

a.

vana va vulavula hi vunyingi bya marhito yo hambanahambana. Vana va tsala vunyingi bya marhito lama nga nyikiwa.

Tihlamulo:

1. mitirho

A

2. masiku

3. timbuti

4. misinya

5. vafana.

F.

Ku vumba marhito hi switatisi: ts-, vh-, tw-, kh-, by-, n’w-., khesa, byela, byala, n’wana, N’ waFumani, n'wehla, n’wini,

-

Vana va ta hlaya marhito a nga ni mipfumawulo va nyikiweke Vana va boxa marhito ya nga ni mupfurnawulo levi Manava tsala-marhito etibukwini ta yona,

khula, khema, khotsa.

`

Swivulwa Vana va vumba swivulwa hi marhito lama ljandzelaka: vhaka, tsema, timhandze, vhiki, tsala, vhilwa vana va tsala etibukwini ta vona. }

t

|

G. -

Marhitofularha vana va vulavula hi marhito yo hambanahambana’ yo fularha vana va tsala marhito yo fularha lama nyikiweke.

Tihlamulo:1. tima

2. boti

16.

3. yima’

4. manana

KAVANYISA 8Mitirho yo hambanahambana ' Swikongomelo a) vana va ta kota _b} vana va ta vula ya vona. c) vana va ta kota d) vana va ta kota

ku vula mitirho leyi va yi tsakelaka. mitirho leyi endliwaka hi vanhu va matiko-xikaya kuvula mitirho ya makaka ya vona. ku hlaya switatisi leswi landzelaka swi nga

—

kunakanisiki: ch-, mh-, vh-, tw-.

e)

vana va ta kota ku hlaya ndzimana va kala nkanakano.

Swo vulavula ni Vana va vula -Vana va vula vona. Vana va vula -

ku yingisa mitirho yo hambanahambana leyi dzondzeriwaka. mitirho leyi endliwaka hi vanhu va ndhawu ya ka ` loko va kula. endla ta ku ako tsakel mitirho leyi va

Swo hlaya Vana va hlaya switatisi ch-, mh-, vh-, tw-. Vana va vumba marhito hi mapeletwana. ch-, Vana va hlaya marhito exitsalweni ma nga ni mipfumawulo mh-, vh-, tw-.

Vana va vulavula hi xifaniso. Vana va hlaya ndzimana endzhaku ka mudyondzisi. Vana va hlaya ndzimana mitirho va hi vambirhimbirhi.

“. -

Swo tsala Mitirho Twisiso

-

Vana va hlaya ndzimana C.

Mudyondzisi u pfuna vana ku tatisa swivulwa. eka Vana va tatisa swivulwa hi marhito manene lama sukaka

ndzimana leyi va nga hlaya.

17

;

í

Wa

Kuhlaya ndzima Mudyondzisi wa nyika swin'wana swikombiso ` Tihlamulo vuongoli WA exibedlhela

9

l ku tshungula vavabyi injhiniya

2. 4.

Kutsala vana va endla swifaniso swin‘wana ni swin‘wana leswi va swi

lavaka vana va tsala swivulwa swi hlamuselaka PNE

ETONswa vona

j

ehasi

Mudyondzisi upfund vana ku bula hehleni ka mitirho.

Leswi yelanaka ni mitirho Tsala leswi yelanaka ni mitirho Xikombiso:

Thicara — tibuku, vana , xikolo

Vana va endla xiphemu xa “B” eka buku ya vona. Tihlamulo 1. Thicara 2. Muaki 3. Dokodela 4, Makhanika 5. Pholisa 6. Murhimisi

-; 38

xikolo, tibuku, vana. semendhe, xiseke, switolo. Xibedlhela, vavabyi, tlhavelo. swipanela, movha, hovhorolo. tisimbi, jele, muyivi i xifake, xikomu, varhimi.

Swipeletelo vana va hlaya marhito eka deal, vana va dyondzela marhito ya swipeletelo. vana va tsala swipeletelo mudyondzisi a karhi a vitanela. Tirho wo engetela

Vana va tsala.marhito hi switatisi ch-, mh-, vh-, tw-. Vana va tsala swivulwa hi marhito lama nga vumba.

18

KAVANYISA 9 Mikarhi ya ku hungala Swikongomelo tihungasa ku a) vana va ta kota ku hlamusela ni ku tiva leswaku ku yini. b) vana va ta kota ku vula tindlela ta ku tihungasa. c) vana va ta kota ku tiva mitirho yaku hungasa. ka va tirhisa d) vana va ta kota ku tsala marhito matshwa mipfumawulo ladzelaka: Iw-, dz-, dz-, ny-, ch-, mh. ni ki ni tlawa e) vana va ta kota ku hlawula swilo leswi-nga fambela lowu nga nyikiwa.

~ Swo vulavula ni ku yingisa Mudyondzisi u vutisa vana leswi va endlaka loko va ri emakaya. Vana va vula matirho leyi endliwaka hi vamanana ni vatatana. Vana va hlamusela leswi va endlaka loko va nga tirhi. Mudyondzisi u hlamusela mhaka yaku hungasa a nyika ni

swikombiso.

Vana va hlamusela ni ku nyika swikombiso swa ku hungasa

eS

leswi va endlaka.

-Vana va vula mitlangu leyi va endlaka va vula ni karhi wu éndliwaka mithangu leyi. Vana va vula mitlangu leyi endliwaka endliwini ni le handle. Vana va huma ehandle va tlanga wun’wana wa mitlangu leyi va

:

tivaka.

_Swo hlaya Mudyondzisi u ta vutisa vana leswi va endlaka makaya. Vana va ta vula leswi va vonaka eka xifaniso. Mudyondzisi u ta tsala tindlela leti vanhu va ti hungasa hatona. Vana va hlaya tindlela leti hikwavo. Mudyondzisi u ta hlaya mapeletwana matshwa a nyika ni . mipfumawulo ya kona. Vana va hlaya switatisi lw-, dz-, ny-, ch-, mh-, ny-, vatlhela va iy vumba marhito. unharhu. vanharh hi va marhito Vana va hlaya 19

-

Mudyondzisi u pfuna vana ku hlamusela leswi nga eka xifanis oeka buku ra ku hlaya ra vana. : Vana-va hlaya leswinene ka va pfuniwa hi mudyondzisi. Vana va hlaya va hi vambirhimbirhi ndzimana: yoleyo. Vana va hlamula swivutiso leswi nga nyikiwa hi mudyondzisi.

-

Swo engetela l i Vana va ta hlaya marhito ya vhiki ka va endla tlangu wa pada. Vana va ilula makadi lama nga tsaliwa marit olama nga ni mapeletwana mantshwa. Loko un’wana a tsandzeka un’wana wa endla. ; j

Swo tsala A. Mudyondzisi ni vana va hlaya switatisi ch-, mh-, dz-, lw-, ny-

=

B.

hi mipfumawulo.

.

a

~ Vana va vumba marhito va hi vambirhimbirhi va hiayela van’wana. l Vana va vumba marhito va tsala mabukwini ya vona.

Vana va hlaya marhito.

D. Twisiso i ayes .Mudyondzisi a vutisa vana leswi va endlaka loko va karhi va ` tihungasa. Vana va hlamusela leswi va vonaka eka xifaniso. Mudyondzisi hlaya leswinene vana va hlaya va karhi va ecetela leswi mudyondzisi a nga hlayisa xiswona. -© Vana va hlamula swivutiso leswi nga ekubwini ya ku hlaya. Va hlamulele emabukwini ya vona. Tihlamulo

1.

etlela

-

-

2.

televhixini

3.

hwii.

4.

engisa

E.

Ku tsala xifaniso

-

Mudyondzisi u tirhisa swilo leswi tiviwaka hi vana ku hlamusela mhaka ya ku hlawula. Xikombiso. choko, bilo, penisela ni buku. Vana va ta hlawula lexi nga fambelananiki ni swin’wana. Eka xikombiso buku hi rona ri sukaka. Vana va hlaya leswi va to hlawula

-

20

~

wini ya Vana va hlawula leswi faneleke ku suka. Va tsala emabuk

vona.

.

F. Ku hlawula Vana va vula leswi tirhisiwaka ku hungasa vanhu. - .Mudyondzisi u kombisa vana swifaniso swa swilo leswi tirhisiwaka loko vanhu va hi ku tihungaseni swo fana n Ra ‘ televhixini, rhediyo, bolwa. Vana va fanisa xilo xin’we lexi va lavaka. Tihlamulo

1.

ngoma

3.

ku njova

2.

nyama

4.

mhuti.

G. Swipeletelo a)

ra Vana va hlaya va peletela marito lama nga ebukwini ra vona

1. 4.

vitanela marito.. hloko lwangu `. nyoka

l ku hiaya. mudyondzisi ka a tsalela, ku ra i ebukwin a b) Vana va peletel

re

2. 5. 8.

3. 6.

hleka dzovo nyama.

21

Ilwisa xidzidzi

Swifambiso

==

tl

Swikongomelo vana va ta kota ku hlamusela leswilongiwaka loko vanhu va lava ku famba rendzo. vana va ta kota ku vula swilo swa kufambisa.

vana va ta kota ku ecetela huwa leyi endliwaka hi swifambiso swo hambanahamana. vana va ta kota ku hlamusela vatirhi ia tirhaka eka swifambiso leswi. Xikombiso : — muhahisi/ xXthahapthuka vana va ta kota kuvumba ni ku tsala marhito matshwa ka va — tirhisa switatisi nj-, by-, ndh-. vana va ta kota ku nyika marhito lama fambelanaka. vana va ta kota ku hlamusela mafambelo ya kahle.

Swo vulavula ni ku yingisa Mudyondzisi u vutisa vana leswi va nga tirhisa ku ta erikolweni.” Vana va ta vula swifambiso leswi va tivaka. Mudyondzisi u ta hlamusela leswi vana va nga tiviki. Vana va vula leswi va vonaka eka xifaniso. Vana ni mudyondzisi va hlamusela mafambelo ya swifambiso swinga vuliwa. Vana va vula vanhu va fambisaka swifambiso leswi. Xikombiso . x ihahaptuka xifambisiwa hi muhahisi,

Swo hlaya Mudyondzisi ni.vana va hlaya mapeletwana lava nga andik vhiki . yi nga hindza. Mudyondzisi wa hlaya mapeletwana matshwa vana va ecetela. Vana va vumba marhito va hi vambirhimbirhi. Vana va hlaya marhito lama nga le bukwini. Vana va hlaya mavito ya va fambisi va swilo leswi. Vana va hlamusela leswi va vonaka eka xifaniso. Vana va hlaya marhito matshwa lama kumekaka eka ndzime leyi va to hlaya. Mudyondzisi u vutisa swivutiso xikongomelo xi hi xa, ku von leswaku vana va twisisile ka ndzimana leyi va nga hlaya. —

a-

;

22

=

Swo engetela

l

;

mirhi wa Vana va ta hlaya marhito ka va tirhisa tlangu wa mapeletwana.

Swo tsala

Mudyondzisi ni vana vahlaya switatisi nj-, dy-, ndh-., hlayela Vana va vumba marhito va hi vambirhimbirhi va van’wana marhito lama va nga vumba. ito lama nga ni vana va vumba emabukwini ya ku tsala marh

-

A.

-

switatisi ndh-, dy-, nj-.

Swikongomelo: a) vanava hlaya marhito ya nga nyikiwa ka.buku ya vona

un’weun’we. b) vana va hlaya swivulwa swi nga nyikiwa un’weun’we. c) ku tsala swivulwa swo hambanahambana leswi, va nga endla lembe hinkwaro

ka

wa

d). vana va tsala twisiso va hlamula swivutiso swi nga nyikiwa. e) vana va tatisa hi marhito ya nga fanela ka swivulwa swi nga ` nyikiwa. f) vana va tsala swipeletelo ku suka ka marhito va nga ma endla.

g) vana vakombisa ku twisisa ka vona ku suka ka.leswi va nga

endla leswi swi hlawuriweke kasi mudyondzisi a ta pfuna lava va ~ nga,

ta, va, va, ri, na swiphiqo.

Maendlelo -

l

marhito lama mudyondzisi a hlawuleke un’wana na un’wana. swivulwa leswi nyikiweke ka xikambelo/pfuxeto. ndzimana vana va hlamula swivutiso.

B. Kuvumba marhito.

l

i

vu

C. 1. 3. 5.

Vana va swiharhi leswi nyikiweke ka buku ra vana. ximbyanyana p 2. ximbutana risana 4. ricece/risana xinghalanai

ji

2.

rhi

D. Mavito ka vunyingi. 1.

madamu

4. . tingwenya

i

-3,4 na 5. Tihlamulo ti hambane.:

. 2. .timbyana

3.

titiho

5.

6.

mapurasi

-mapa

E. 70

|Á p

Manana Mukhalabya

2. Hi

3. Kokwana i

‘Tihlamulo Sunguti

Soto AT,

7

2.

as ` N’wendzamhala

5.

vatswari

_ 3.

sungula

;

Mudyondzisi u vitanela swipetelo leswi vana va karhi va tsala. dokodela

2.

xibedihela

nghala

wa

4.

xidzedze

xitsongwatsongwani

6. ndlandialati

xikolo chela-..

8. ravumbirhi' 10. pfumawulo.

.

Tihlamuio ta twisiso: Karhi wo wisa Vana va nga komberiwa ku vulavula ni Vulani na Tsakani. Mudyondzisi wa vona i tatana Baloyi. `

Tsakani u te u ta vhaka Mwenezi.

U ta famba hi bazi. Neshuro yi kumeka ketlhelo ra le dzongeni ka doropa ra ONTO] OfRwWON=]-T Masvingo.

Ku hetisa swivuriso hi fanelo. Kutlula ka mhala yi byeletela n’wana wa le ndzeni. Ndlopfu a yi tikeriwi hi timhondzo ta yona.

. Tamu ops

wa mhisi ku hlota.

MAKUMU

71

HLUVUKO WA HINA | Buku Ya Mudyondzisi

|

Tangha 2

3

isa tidyondzo ta Buku leyi yi pfuna mudyondzisi kudyondz | tangha 2 hi ku:

am

hi ku komba Pfuna mudyondzisi ku endla tirho wa yena . vuxaka exikarhi ka tidyondzo ni Silabasi siwa laha ku tirhi ku leke nyika switirho leswi swi fane kutirhisa. faneleke leswi mudyondzisi a kot ako a faneleke ku isi ondz nyika yin'wana mitirho leyi mudy

7

engetela eka tidyondzo ta n'wana. tinlamulo ta swivutiso pfuna nakambe ku nyika mudyondzisi ae Hie leswi nga eka buku ya vadyondzisi. wana yin' na wana yin' nyika mudyondzisi swikongomelo swa , kavanyisa. a ha tona. . dzis dyon to ela tindl hi isi Ps pfuna mudyondz

|

t, Arts and Culture. Approved by the Ministry of Education, Spor

ISBN: 978 0 7974 4199 6

=

UND

|