Die 50 geistlichen Homilien des Makarios 9783110842616, 9783110052671

Citation preview

H. DÖRRIES — E. KLOSTERMANN f — M. KROEGER DIE 50 GEISTLICHEN HOMILIEN DES MAKARIOS

PATRISTISCHE TEXTE UND STUDIEN IM AUFTRAG DER

PATRISTISCHEN K O M M I S S I O N DER A K A D E M I E N DER WISSENSCHAFTEN ZU GÖTTINGEN · H E I D E L B E R G - M Ü N C H E N UND DER A K A D E M I E DER W I S S E N S C H A F T E N UND DER LITERATUR ZU M A I N Z

H E R A U S G E G E B E N VON

K. ALAND UND W. S C H N E E M E L C H E R

BAND 4

1964 WALTER DE GRUYTER & CO · BERLIN VORMALS G. J. GÖSCHEN'SCHE VERLAGSHANDLUNG · J. GUTTENTAG. VERLAGSBUCHHANDLUNG GEORG REIMER · KARL J. TRÜBNER · VEIT & COMP.

DIE 50 GEISTLICHEN HOMILIEN DES MAKARIOS

H E R A U S G E G E B E N UND ERLÄUTERT VON

HERMANN DÖRRIES ERICH KLOSTERMANNf — MATTHIAS KROEGER

1964 WALTER DE GRUYTER & CO · BERLIN VORMALS G. J. GÖSCHEN'SCHE VERLAGSHANDLUNG · J. GUTTENTAG, VERLAGSBUCHHANDLUNG GEORG REIMER · KARL J. TRÜBNER · VEIT COMP.

GEDRUCKT MIT UNTERSTÜTZUNG DER DEUTSCHEN

FORSCHUNGSGEMEINSCHAFT

1964 by Walter de Gruyter & Co., vormals G. J. Göschen'sche Verlagshandlung — J. Guttentag, Verlagsbuchhandlung — Georg Reimer —Karl J. Trübner — Veit & Cbmp., Berlin 30 Printed in Germany Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen Satz und Druck: Walter de Gruyter & Co., Berlin Archiv-Nr.3910643

VORWORT Nach langer Irrfahrt hat die Ausgabe der 1 den Hafen erreicht. Die vor zwei Jahrzehnten von Erich Klostermann, dem verdienten Origenes-Herausgeber, vorbereitete Edition ruhte auf den damals allein zugänglichen Handschriften und versuchte, dem ursprünglichen Text Symeons möglichst nahe zu kommen. Bei jeder einzelnen Homilie wurden deshalb aUe Sammlungen, in denen diese überliefert sind, gleichmäßig zu Rate gezogen. Seither sind eine ganze Anzahl weiterer Handschriften entdeckt oder zugänglich geworden. Darüber ist die Eigenart der 50 Geistlichen Homilien und ihrer Textgestalt deutlicher hervorgetreten. Ihre Sonderstellung verwehrt, sie zu nahe an die anderen Überlieferungen heranzurücken. Da aber die geschichtliche Wirkung des „Makarios" gerade auf dieser Sammlung beruht, so verdient sie erhalten zu werden. Der Sammler verfolgte seine eigenen Zwecke, nahm auf, was ihm entsprach, und schied anderes aus, was seinen Anschauungen nicht gemäß war. Obwohl er sich des häretischen Ursprungs dieser Literatur nicht bewußt war, fiel mancher ihn fremd anmutende Zug dahin, auch wenn er es nicht auf ein Ausmerzen des Häretischen abgesehen hatte, wie etwa Ruf in bei Origenes. Es blieb deshalb genug an Ursprungsmarken erhalten, die Herkunft erkennen zu lassen; einst verurteilte Sätze fanden sich hier unverändert wieder, ohne daß es dem Sammler aufgefallen wäre. Es mußte deshalb auf der Grundlage aller erhaltenen Homilienhandschriften und unter Wahrung der Besonderheiten dieser „Normalsammlung" der Text hergestellt werden. Von Erich Klostermanns Arbeit wurde außer einigen Konjekturen weithin der Nachweis der Bibelzitate bewahrt. Sein Name ist auf dem Titel schon aus Pietätsgründen zu nennen, ohne daß er für die Textgestaltung verantwortlich gemacht werden dürfte. Die Bearbeitung von Text und kritischem Apparat übernahm Matthias Kroeger, von dessen Hand auch die Einleitung herrührt. Der historische oder Testimonien-Apparat ist von mir hinzugefügt; er mag — ohne ein eigentlicher Kommentar zu sein — die Grundbegriffe des Textes erläutern und den Zugang zu seinem Verständnis erschließen. Das Register stellt die im Apparat besprochenen Begriffe zusammen; einen eigenen Wortindex soll es nicht ersetzen. Ein solcher, der das

gesamte Wortgut Symeons umfaßt, wird nach Abschluß der geplanten Editionen* erscheinen. Ein besonderer Dank gebührt Abbe Marcel Richard, Paris, dessen steter Hilfsbereitschaft wir für manchen Film und wertvolle Hinweise verpflichtet sind. Meinem Kollegen Kurt Aland, Münster, gelang es, die bisher von den Vätern der Lavra zum größten Teil nicht freigegebene Handschrift H 61 noch aufzunehmen; man wird für die Kenntnis ihrer Lesarten die nachträgliche Einarbeitung von Siglen und Hinweiszeichen (s. u. p. XXVII) in Kauf nehmen. Dagegen blieb eine in Athener Privathand befindliche junge Handschrift (s. u. p. XL) unerreichbar. In unermüdlicher Mitarbeit haben cand. theol. Peter Nasse und cand. theol. Winfried Stoellger bei den mühseligen Korrekturarbeiten wertvolle Hilfe geleistet. Göttingen, den 11. Februar 1964

H. Domes

* Geplant sind eine Ausgabe der Sammlung B (Typus I), die auch die Sammlungen C und R berücksichtigt, deren Sondergut von E. Klostermann und H. Berthold (Neue Homilien des Makarius / Symeon I, TU 72, 1961) herausgegeben wurde, sowie ein Band, der die in diesen Sammlungen nicht enthaltenen Stücke umfassen soll.

VI

INHALTSVERZEICHNIS Seite

Einleitung Die Handschriften (Nachtrag der Kollationen aus Lavra H 61) Zum Stemma Die Ausgaben Die von Drucken abhängigen griechischen Handschriften Übersetzungen in Handschriften und Drucken Text und Apparat Interpunktion, Absätze, Anführung, Zählung, Siglen Synopse der Makarios-Sammlungen Benutzte Ausgaben und Literatur Quellen Literatur Conspectus Siglorum Die 50 Geistlichen Homilien des Makarios Bibelstellenregister Register der kommentierten Begriffe

IX XII XXVII XL XLII . . . XLVI XLVI II LI LVI LIX LXIII LXIII LXV LXVIII l—322 323 335

VII

EINLEITUNG Nicht lange, nachdem die „50 Geistlichen Homilien unseres Heiligen Vaters Makarios des Aegypters" im Abendland durch die erste Ausgabe (1559) bekannt geworden waren, regte sich schon der Widerspruch gegen die im genannten Titel behauptete Autorschaft des großen Mönchsvaters aus der Skete. Das fehlende äußere Zeugnis, theologische wie stilkritische Einwände dienten dabei als Begründung1. Wurde der sichere Beweis für diesen Verdacht auch nicht erbracht, so behauptete doch die kritische Auffassung der Frage das Feld, nur mühsam bestritten von wenigen, gewiß nicht schlechten Kennern der patristischen Literatur2. Die textliche Grundlage für die Beurteilung der Frage wurde wesentlich erweitert durch die von H. Dörries in Form erweiterter Regeste vorgelegten Texte aus Vaticanischen Handschriften (B und A), zu denen nach dem Kriege noch weitere Sammlungen (C aus Athen, R vom Athos) kamen. (Die neue Sammlung L = Lavra B 48 ist ein lückenhafter Teil der bisher nur arabisch bekannten Sammlung W in griechischer Fassung.)3 Das Problem der Autorschaft des Makarios wurde durch die Entdeckung des belgischen Benediktiners Villecourt im Jahre 1920 in ein ganz neues Licht gerückt. Dieser identifizierte einzelne Sätze der Homilien mit den durch eine Häresienliste des Johannes Damascenus bekannten Thesen der Messalianer, die bereits im ausgehenden IV. Jahrhundert und dann wieder in Ephesus 431 verurteilt worden waren. Die Entdeckung Villecourts, daß die Homilien bisher verkannte Zeugnisse messalianischer Überlieferung seien, fand weitgehende Zustimmung. Sie wurde unterstützt durch die Tatsache, daß in den arabischen Sammlungen und in einzelnen, für sich allein umlaufenden syrischen und griechischen Stücken des „Makarios" ein Symeon als Autor erscheint; 1

Über die Forschung bis zum Beginn des XIX. Jahrhunderts informieren gut die reichen Anmerkungen Harles' in der 2. Aufl. der Bibl. Gr. des Fabricius (Bd. VIII, 1802, 361-366; abgedr. bei Migne, PG 34, coll. 391-400). 2 z.B. O. Bardenhewer, Gesch. d. altchr. Lit. Ill (1912), 89; und O. Zöckler, RES XII, 91. 3 H. Dörries, Symeon v. Mesopotamien, TU 55/1, 1941, wo man zu allem weiteren die Belege einsehe. Eine neue Auflage ist in Vorbereitung, die auch die neu aufgefundenen Sammlungen C und R berücksichtigen wird. IX

dabei ist in den arabischen Sammlungen wahrscheinlich an den S ulenheiligen, in den syrischen und griechischen an einen Symeon von Mesopotamien gedacht4. Da nun bei Theodoret (hist. eccl. IV, 11, 2 und haer. fab. comp. IV, 11, 23) ein Symeon als Messalianerf hrer genannt wird, lie sich das aus theologischen S tzen gewonnene Ergebnis, die ,,Makarios"-Homilien seien urspr nglich messalianisches Gut, willkommen erg nzen und best tigen: die ,)Makarios"-Homilien sind Symeon, einem F hrer der Messalianer, zuzusprechen; sie wurden nur, wie auch das brige Schrifttum jenes Symeon, zum Schutz ihrer weiteren Tradition unter den Namen des gro en Makarios gestellt. Bei den Hom ien wie bei den anderen Sammlungen handelt es sich im wesentlichen um Predigten, Traktate, Briefe, um berlieferung einzelner Logien des Meisters sowie um Frage- und Antwortst cke, die dem Lehrgespr ch entstammen. W hrend nun alle in diesem Jahrhundert entdeckten Sammlungen (BACRL wie auch die arabische berlieferung) St cke der genannten Gattungen locker gruppieren und sie ohne System zwanglos aneinanderf gen, weisen die Homilien Merkmale planender Komposition, etwa schon in der Zusammenstellung von gerade 50 St cken, eines sp teren Redaktors auf. Dessen Bemerkung am Schlu der 50. Homilie: δια πλειόνων ... έχοντες επιστεΐλαι ... δι' ολίγων έδώκαμεν charakterisiert die Homilien als Briefsendung und bezeugt in dem δια πλειόνων — δι' ολίγων, da eine Auswahl aus bereits vorliegender berlieferung getroffen wurde; fast alle Homilien lassen sich in den anderen Sammlungen wiederfinden (vgl. die Tabellen p. LIX). Vergleicht man nun den Text der Homilien mit dem der anderen Sammlungen, so f llt auf, da manche S tze, die eine starke Spiritualisierung verraten oder sonst einem frommen Leser Ansto bereiten k nnten, ausgelassen sind. Dabei ist der Bearbeiter in seinen Streichungen so wenig konsequent gewesen, da sich die Motive seiner Korrekturen nur erahnen lassen; eine „Theologie des Redaktors" l t sich deshalb aus den Eingriffen nicht erheben. Besonders deutlich sind die Eingriffe in den Text nat rlich dann, wenn der urspr ngliche Zusammenhang durch die Streichung zwar entstellt wurde, aber gerade in der noch als solcher erkennbaren Entstellung die Urspr nglichkeit der unkorrigierten Fassung, die in den anderen Sammlungen zu finden ist, sich erweist. Da in den Homilien St cke verschiedener Sammlungen vereinigt sind, stellt sich der Homilientext als Kompilation verschiedener Vorlagen dar. U. Schulze hat in seiner Dissertation (theol. Getting. 1962) die Arbeitsweise des Redaktors untersucht und ist dabei zu dem Er4

Hierzu und berhaupt zur Verfasserfrage vgl. W. Strothmann, Die arabische Makariustradition, Diss. theol. Getting. 1934.

X

gebnis gekommen, dieser habe als Vorlagen gehabt: die (ganz nur arabisch erhaltene) Sammlung W (deren griechische Fassung teilweise in L vorliegt), die Sammlung CR, eine noch unbekannte Sammlung und vielleicht verstreutes Einzelgut. Haben diese Ergebnisse bei der schwierigen Quellenlage auch nicht alle Sicherheit für sich, so doch Wahrscheinlichkeit. Die Frage, wann der Redaktor gelebt habe, ist offen. Die älteste Homilienhandschrift stammt aus dem XI/XII. Jahrhundert (K), so daß als terminus ante quem die letzten Jahrzehnte des XI. Jahrhunderts anzunehmen wären. Äußere Zeugnisse oder Zitate aus den Homilien finden sich zu dieser und früherer Zeit nicht. Aus Gründen, von denen ich zwei hier nenne5, konzentrieren sich alle Erwartungen auf das X/XI. Jahrhundert: das programmatische Interesse, das die Ezechielvision — abweichend von allen anderen Sammlungen — an den Anfang der Homilien gestellt hat, läßt nach einer Zeit suchen, in der das mystische Schauen des Lichtes ( 1, 2) die Gedanken bewegte, und weist damit auf die Zeit Symeons des Neuen Theologen. Dazu stimmt, daß fast alle Homilienhandschriften vom Athos stammen, also aus dem geographischen Umkreis von Konstantinopel, in dem auch das Kloster Symeons (des Neuen Theologen) lag. Die Annahme, die Homilien seien im X/XI. Jahrhundert entstanden, bedarf jedoch noch weiterer Erhärtung, um als wirklich begründet gelten zu können. Daß die Homilien Ergebnis einer Redaktion vorgegebener Überlieferung sind, bedeutet methodisch für ihre Edition: sie sind durch die bewußt geführte Redaktion gegenüber den anderen symeonischen Sammlungen ein literarkritisch selbständiges Werk; sie sind deshalb auch textkritisch gegenüber den ändern Sammlungen selbständig zu behandeln; zur Textkritik können nur Abschriften gleicher Sammlungen, nicht verwandter Bearbeitungen herangezogen werden. Das bedeutet, daß aus der reichen unter dem Namen des Makarios gehenden Überlieferung nur die Texte herangezogen werden dürfen, die in den Handschriften als Geistliche Homilien bezeichnet sind oder die als Einzelstücke deren Nummern tragen und also aus dieser „Normalsammlung" stammen6. Die Homilien haben als kirchlich überlieferte Sammlung (ursprünglich häretischer Texte) weite Verbreitung gefunden, wie die Zahl der Handschriften und Drucke beweist. Es erscheint deshalb sinnvoll, auch sie — späte Ableger einer reichen Überlieferung — neben den anderen Sammlungen sorgsam zu erhalten. 6

Für alles Nähere sei auf meinen demnächst erscheinenden Aufsatz über die Geschichte der Makarioshomilien verwiesen. * Als „Homilien" werden also nur Texte der „50 Geistlichen Homilien" bezeichnet; alle anderen sind auch in den Handschriften stets als „Logoi" überschrieben.

XI

DIE H A N D S C H R I F T E N In der berlieferung der 50 Geistlichen Homilien vertreten die beiden ltesten Handschriften auch den besten und reinsten Text. Die ltere der beiden liegt bei Istambul auf der Chalkis und tr gt κ die Bezeichnung Panhagias (Kamariotisses) 75. Der Katalog7 datiert sie ins XIII. Jahrhundert; Abbe" Marcel Richard, Paris, der die Handschrift gesehen und aufgenommen hat, m chte sie „auf den ersten Blick" ins XI/XII. Jahrhundert setzen. Sie ist in strenger Minuskel (die Ερωτήσεις meist in sehr kleiner Majuskel) auf Pergament (25 χ 20cm; Schriftraum etwa 16x12 cm; 28 Zeilen/Seite) geschrieben. Das erste Blatt ist stark verschmutzt, die Blattecken (nicht der Text) sind sehr besch digt; in manchen Bl ttern sind kleine L cher. Hierdurch entstehen kleine textliche Unsicherheiten; aller Wahrscheinlichkeit nach weicht K aber von den anderen Handschriften an diesen Stellen nicht ab, so da sie nicht in den Apparat aufgenommen wurden; doch seien die wichtigsten hier vermerkt: S. l, 21 του; S. 2, 44θεού; S. 5,90 fj; S. 6,114 άγίω; Z. 115 τουτέστι της; Ζ. 116 πολλής λογισμών; Z. 117 το; S. 10, 206 Χερουβίμ (-ειμ?) sind unleserlich durch Verschmutzung. Zu S. 138,258 s. u. Das dritte Blatt in H 5 ist am unteren Schriftrande verfaltet, so da eine Zeile nicht lesbar bzw. nur zu erraten ist; die Stellen auf beiden Seiten des Blattes (S. 51, 118/9; Z. 141/2) sind im Apparat (mit dem Hinweis incertum) notiert. S. 6,113 m chte man eher αιρετική statt αναιρετική lesen (Platz f r das αν ist am Zeilenende da); doch da die Abschrift (s. u.) richtig αναιρετική las, notieren wir diese Stelle nicht im Apparat. Die Handschrift hat heute 153 Bl tter; mehrere sind verlorengegangen. Es fehlen S. 20, 91 του bis S. 39, 275 χαύνωσιν und S. 93,14 εχουσαι bis S. 110, 63 σε je etwa sieben Bl tter, und am Ende (ab S. 321, 48 και1) ein nicht ganz voll beschriebenes Blatt, — falls nicht die anderw rts berlieferten 7 Homilien auch hier einen Anhang bildeten. Am Rande finden sich oft Hinweise auf den Text: meist παρά (δείγμα), auch χρή(σιμον) und σημ(είωσΐζ); einmal έτι παρατείνει το 7

Zeitschrift Orthodoxia 1951, p. 453f. Dort zur Beschreibung der Handschrift: μεμβρ. Σελίδες, μονόστηλοι, Δέσιμον εκ ξύλινων πλακών ττεριτετυλιγμένων δι' όφάσματος. Die Bl tter der Handschrift sind nicht numeriert.

XII

παράδειγμα εν κώλω μακρφ (Η 5, Blatt 5). Biblische Zitate werden manchmal durch Anf hrungsstriche am Rande gekennzeichnet. Die Bezeichnung Έρώτησις — Άπόκρισίζ wird an einigen Stellen (alle 7 Male in H 26 und einmal in H 27, S. 225,187/90) durch Έρώτησι$ — Λύσΐξ ersetzt, einmal (S. 76, 74/5) auch ganz weggelassen, wof r eine L cke gelassen ist: beides wird im Apparat nicht notiert. — Fehler und Itazismen sind selten. Korrekturen und Erg nzungen tr gt der Schreiber am Rande nach. Die meisten Randlesarten sind mit dem Sigel f r γρά (φεται) eingef hrt (s.u.); auch kurze Glossen finden sich, die aber nur z. T. lesbar sind. Zwei dieser Glossen stehen auch in anderen Handschriften, in M (zu H 26, 6, S. 208, 70-72: warum jetzt keine Wunder gesch hen) und in F (zu H l, 3, S. 2/3, 51 ff.: Gleichnis von Seelenkr ften und Machtverh ltnissen im Tier- und Menschenreich). — Schwierigkeiten macht vielleicht die Stelle S. 138, 258, an der alle Handschriften δώσουσι lesen. Das δω- ist in K durch ein Loch im Blatt unleserlich geworden8, war aber einst dort zu lesen, denn der Platz gen gt gerade f r zwei Buchstaben. Das jetzt um das Loch herumgeschriebene Trot-η (-σουσι) stammt demnach von zweiter Hand. Da die (freilich nur wenigen) Z ge dieser erg nzenden Schrift dem Duktus des ersten Schreibers gleichen, m te mit der M glichkeit gerechnet werden, da auch die brigen Randlesarten in dieser Handschrift von dem zweiten, wohl wenig sp teren Schreiber stammen. Doch kann die sichere Annahme einer zweiten Hand an nur dieser einen Stelle diese Vermutung nicht ausreichend begr nden. — Mit Sicherheit l t sich eine weitere Hand nachweisen, deren Notizen aber nicht f r Text und Apparat in Frage kommen, obwohl sie an beiden Stellen einen urspr nglichen Text wiedergibt: sie f gt S. 268, 104 zu ττασαν das notwendige σοφίαν, welches sowohl B als auch der bei Marcus Eremita berlieferte Text bieten; da aber sonst keine Handschrift der H(omilien)-Sammlung diese Erg nzung hat, ist sie wohl, von sp ter Hand, sekund r und d rfte als Eintrag aus Marcus Eremita oder den Homilienausgaben, die Pritius (s. u.) folgen, anzusehen sein; diese Ausgaben sind in diesem St ck ihrerseits von Marcus abh ngig. An einer anderen Stelle verbessert die genannte sp tere Hand am Rande αυτό in αύτοϋ (S. 236, 18; bei F die gleiche Korrektur)9. — Weitere Glossen sind von gleicher Hand, wahrscheinlich von der des Auxentios (s. u.), der die Handschrift abschrieb. Wieder von anderen 8

S. 206, 16 ist das Wort ττλάσιν auch durch ein Loch zerst rt (nicht im Apparat), weshalb die Abschrift (s. u.) konjizierend τττώσιν einsetzte. 9 S. 269, 129 ist ber der Zeile ein θεός (so auch in BZ Marcus Eremita und von da in der Ausgabe von Palthenius) eingef gt. Es ist sehr klein geschrieben und l t sich von den ebenso geschriebenen Verbesserungen der 1. Hand nicht unterscheiden; allerdings pflegt die 1. Hand Verbesserungen nicht ber der Zeile zu machen.

XIII

H nden r hren unverst ndliche Bemerkungen, Federkritzeleien, wobei verschiedene Schreibweisen einzelner Buchstaben vorgef hrt werden. Von Interesse f r die Geschichte der Handschrift sind weniger die Bibliotheksvermerke (fol. 2r, 5r), die den gegenw rtigen Aufbewahrungsort bezeichnen, als vielmehr die Bemerkung, die man auf der verschmutzten ersten Seite oberhalb des den Anfang der ersten Homilie zierenden ornamentalen Querstreifens gerade noch lesbar findet. Es hei t dort: θεια καλυ(βη) ... (λαυ)ρας, was wohl im angegebenen Sinne zu erg nzen ist. λαύρα ist hier explikativer Genitiv, also Eigenname, nicht terminus technicus f r eine Eremitenkolonie. Mit der durch die Erg nzung gebotenen Vorsicht wird man also die Herkunft der Handschrift aus dem Athoskloster Lavra annehmen d rfen. Sp ter wurde die Handschrift verschenkt, denn es findet sich an ihrem heutigen Ende die Notiz: τοις (folgt ein durch Bibliothekstempel unleserlich gemachtes Wort) τοις εν TTJ yfj αΟτοΟ. Diese Worte scheinen auch von dem Schreiber Auxentios zu stammen. Fol. 150v steht in barock verschn rkelter Schrift: Καλλίνικος Ιερομόναχος καΐ πρωτοσύγκελλος καΐ πατριαρχικός und dann von wieder anderer Hand: δευτερεύων Αυξέντιος εκ πολιτείας τνρνάβου έγραψε, 28. Juli 1673. Die hier gemeinte Abschrift ist erhalten im Cod. Vat.gr. Ottob. 23410. Da K die Vorlage war, ergibt sich daraus, da der Ottobonianus die gleichen L cken wie K hat; auch daraus, da die durch Verschmutzung fast unkenntlichen Worte auf der 1. Seite von K in der Abschrift fehlen, wohl weil der Schreiber sie nicht entziffern konnte. Die genannte Bemerkung in K ber eine vorgenommene Abschrift erhebt die Annahme zur Gewi heit.

M

Die zweite der beiden alten und guten Handschriften stammt aus der'ehemaligen Synodalbibliothek Moskau11 (jetzt Historisches Museum) und ist wegen ihrer Vollst ndigkeit und ihres mit Sorgfalt geschriebenen Textes von gro em Wert. Sie enth lt nach den 50 Geistlichen Homilien (fol. lr-186v) noch die 7 von Marriott herausgegebenen (fol. 186*-209r) sowie die Logoides M nchs Jesajas (fol.210r-352v). Die Handschrift wurde im XII. Jahrhundert auf Pergament (20,9 x 15,4cm; Schriftraum 10,5/12 x 14,5/16 cm; 27 Zeilen/Seite) geschrieben. Trotz mancher (meist homoioteleutonbedingter) Auslassungen erweist sie mit der geringen Zahl ihrer Fehler und Itazismen Bildung 10

Codices Manuscript! Graeci Ottoboniani Bibliothecae Vaticanae. Recensuerunt E. Feron et F. Battaglini, Rom 1893, p. 135. Fr her im Eskorial Nr. 226 (Catalogue des Manuscrits grecs de la Bibliothfcque de l'Escorial, par C. Miller, Paris 1848, p. 317). 11 Vladimir (Bearbeiter), Sistematiceskoe OPISANIE mpisej Moskovskoj Sinodalnoj (patria ej) Biblioteki. Cast' 1: Rukopisi greCeskija, Moskau 1894, p. 196, 320 Nr. 177: CCCVII.

XIV

und Sorgfalt des Schreibers. Manche Auslassungen wurden am Rande nachgetragen, doppelt Geschriebenes wurde im Text gel scht, so da kleine L cken entstanden. Kleine kunstlose Initialen schm cken Homilienanf nge und einzelne Abs tze. Am Anfang der 1. Homilie brachte der Schreiber sein πάτερ εύλόγησον an, durch Randbemerkungen,meist σημ(είωσις), aber auch δρα oder ώραϊον όλον, auch χρή(σιμου), macht er auf ihm wichtig erscheinende Stellen aufmerksam. L ngere biblische Zitate sind manchmal durch Anf hrungsstriche am Rande gekennzeichnet. — Eine sp tere Hand hat an folgenden Stellen Erg nzungen vorgenommen: τταραθήκην wird durch Zuf gung von -κατά- am Rande zu παρακαταθήκην (S. 143, 379); ein fehlendes ουκ (S. 218, 358) wird ber der Zeile erg nzt; zu βασιλείαν wird (S. 312, 13) ber der Zeile του Θεού gesetzt. ber die Geschichte der Handschrift l t sich folgendes ermitteln: sie stammt aus dem Athoskloster Philotheou, nach der nicht mehr vollst ndigen Bemerkung (f l. 352*): τούτων το βιβλίων ύπάρχη τηζ μόνης του φιλόθεου καιμήτης12. In russischer Kursive steht am unteren Rande der ersten und letzten Bl tter: aus der synodalen (a. u. R fol. lr)13 Bibliothek (2r) und unterschrieben (3r) auf Befehl (4r) des synodalen Hauses (bzw. Standes. 350r) durch den Oberdiakon Gideon (351r) 1775 im Mai (352r). — Von anderen H nden liest man (352T) zuerst, mitten auf der Seite, die verlorene Bemerkung (der Kontext ist wohl zerst rt) „die Worte desselben Makarios", und am unteren Rande, ebenfalls russisch und wiederum von anderer Hand, weitere Revisionsund Kontrollvermerke. Die Handschrift ist also bei der allgemeinen, unter Katharina der Gro en vorgenommenen Revision mit untersucht worden, war also sp testens 1775 vom Athos nach Moskau gekommen. Die Handschrift Baroccianus 21314 enth lt (insgesamt 327 Bl tter D/D1 aus Papier, 20,5x14,5 cm; Schriftraum 15,5/16,5x 10,00cm) neben anderen St cken patristischer und aszetischer Literatur zu Anfang (fol. lr-240T) die Sammlung der 50 Geistlichen Homilien mit den 7 Homilien des Anhangs. Sie ist von zwei H nden geschrieben, laut Katalog 12

Die gleiche Bemerkung (allerdings ετούτων το β(βλιων) in ungelenken Lettern von anderer Hand etwas weiter unten. Am oberen Rande und auf einem freigebliebenen St ck unter den beendeten Jesajaslogoi stehen in feiner, ganz verbla ter Schrift und nur in einzelnen Bemerkungen lesbare S tze, die f r berlieferung und Herkunft der Handschrift nichts erkennen lassen. 13 Darunter in altkyrillischen Buchstaben ,,Makarios des Aegypters". Auf der R ckseite (fol. l v ) ein fl chtig geschriebener, unleserlicher, wahrscheinlich griechischer Satz (da es weder russisch noch glagolitisch ist), in dem das Kloster Philotheou genannt wird. 14 Catalog! Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae Pars Prima ... confecit H. O. Coxe, Oxford 1853, col. 372.

XV

(codex) ... saeculi XVI ineuntis, haud una manu exaratus. Diese Datierung scheint verfehlt zu sein. Nach Mitteilung von Dr. Ruth Barbour, Assistentin an der Bodleiana in Oxford, die die Handschrift untersuchte, ist sie im sp ten XIV. oder beginnenden XV. Jahrhundert anzusetzen; die benutzten Papiertypen weisen in die zweite H lfte des D XIV. Jahrhunderts. Von der Abschrift der ersten Hand (25-27 Zeilen/ Seite) sind nur noch Teile erhalten: H 4,14 (S. 37, 221 έλττίδι) bis H 21, 5 (S. 194, 64 πίστεω?) und H 25, 9 (S. 204, 128 [άναζωπυ]ροΰσα) bis H 48, l (S. 312, 2 τελείαν)16. Durch Bindung der Bl tter sind einzelne Worte am inneren Rande nicht mehr oder nur zum Teil sichtbar; doch darf man mit Sicherheit annehmen, sie fehlen nicht: του (S. 10, 193); και1 (S. 12, 224); εν (S. 13, 269); καΐ2 (S. 14, 23); των (S. 21, 25); αυτω (S. 45, 438); νυν (S. 80, 50); da aber S. 72, 22 das -κατά- (s. d. kritischen Apparat) hier am Rande gestanden habe, ist sehr unwahrscheinlich. 1 D Die anderen Teile der Handschrift sind von einer zweiten Hand (21-22 Zeilen/Seite) geschrieben. ( ber das Verh ltnis der beiden Schreiber s. u.) Der zweite Schreiber hat nicht nur die fehlenden Teile erg nzt, sondern auch die vorgefundenen der 1. Hand nach seiner Vorlage korrigiert und dabei ungez hlte Buchstaben, Silben und W rter in Rasur verbessert, sowie ausgelassene W rter und Satzteile am Rande oder ber der Zeile nachgetragen. Man unterscheide also im Apparat D1 als Korrektor von D1β und als Schreiber der von D nicht geschriebenen St cke. Von den Verbesserungen, die D1 vornahm, seien folgende erw hnt, bei denen Unsicherheiten entstanden: S. 137, 224/5 ist zwischen το πάλιν und μετανοοϋντα der Text fast einer ganzen Zeile durch Rasur getilgt und von D1 das σε ιτοιήσαι άσφαλέστερον εργάτη ν eingesetzt. Nach geringem Abstand steht dann τΓροσδέχε(!), welches wieder durchstrichen ist und vielleicht auf die nochmalige Abschrift dieser ganzen Άττόκρισις am Ende von D f i n (s. u.) hinweisen soll. Welches der durch Rasur getilgte urspr ngliche Text war, l t sich nicht mehr mit Sicherheit sagen; doch stand wahrscheinlich, da D mit der Pariser Handschrift 1157 (s. u.) zu einer Gruppe geh rt, der in der Pariser Handschrift (und also bei Migne, s. u.) gebotene Text an dieser Stelle: προσκλαΰσαι και μετανοήσαι τον άνθρωττον. — S. 145, 433 liest die Pariser Handschrift (το άριστον) μου, was demnach auch bei D urspr nglich gestanden haben m te, dann aber getilgt wurde (wohl von D1); der f r das gestrichene Wort zur Verf gung stehende Raum 15

ber die gro e Auslassung (S. 51, 122 bis S. 59, 367) s. u. So entstanden im Apparat etwas komplizierte Notierungen; z.B. in H 5 (S.62, 423) ist zu lesen: es ist nicht sicher, ob D1 eine Lesart von D oder D selbst eine von ihm urspr nglich (*) geschriebene Form korrigiert; oder S. 63, 463/4: es ist nicht ganz gewi , ob D den von ihm zuerst (*) geschriebenen Indikativ in Konjunktiv verbesserte oder ob D1 den Indikativ von D in Konjunktiv setze. 18

XVI

gen gt allerdings nur f r zwei Buchstaben. — S. 215, 272/3 ist nach άτρεπτον das Ende der Zeile (etwa drei Buchstaben) durch Rasur getilgt und hier hinein und weiter auf dem Rande der von D ausgelassene Text την—και δια(-λογίζεσθαι) von D1 nachgetragen, (-)λογίζεσθαι steht zu Beginn der neuen Zeile, von D geschrieben. Wahrscheinlich hat man an dem rasierten Ende der Zeile ein δια- anzunehmen, so da D άτρεπτου διαλογίζεσθαι las. — Die Bezeichnungen Έρώτησις- Άπόκρισις fehlen in D an folgenden Stellen: S. 67/8, Z. 70/2; S. 71/2, Z. 20/22; S. 72, 34/7; S. 110, 70/3; S. 151, 571/4; sie sind von D1 (nur an der erstgenannten Stelle nicht) nachgetragen (ebenso fehlt S. 111, 98 die Bezeichnung ' Ερώτησις, wohl we sie nur aus dem einen Wort οποίαν besteht). — Die zahlreichen Randbemerkungen stammen wahrscheinlich alle von der 2. Hand, also D1. Am interessantesten sind die Glossen zum Hesychastenstreit; bald nach ihm wurde die Handschrift geschrieben, und ihr Schreiber nahm in ausf hrlichen Randbemerkungen zu einzelnen St cken der Homilien, die er als Zeugnis f r die Theologie der Hesychasten in Anspruch nahm, heftig Stellung gegen Barlaam und Akindynos, die Vertreter der westlichen Theologie in diesem Streit. Auch sonst finden sich l ngere und k rzere Bemerkungen, die den Text interpretieren und das Gesagte unterstreichen (z. B. S. 48, 16 σινίω: σινίον λέγουσί τίνες το κοσκίνον), oft Randbemerkungen σημ(είοοσις), παρα(βολή), όρα(όλον), άναγκαϊον ττάνυ όλον, πρόσχες όλον (καλόν), αληθώς usw. Kleine Initialen finden sich nicht nur an Homilienanf ngen. Biblische Zitate sind meist durch Anf hrungsstriche am Rande bezeichnet. Vor Anfang der 1. Homilie sieht man eine Zierleiste. Die durchgef hrte Quatemionenz hlung setzt S. 312, 2 beim Wechsel der Schreiber erneut ein; sie scheint von derselben sp teren Hand zu stammen, die auch die Bl tter durchz hlte. Vielleicht geh ren alle Homilienberschriften der 2. Hand. Die Randbemerkungen bei der 1. (του οσίου πατρός μακαρίου του αίγυπτίου επιστολή πρώτη προς τον άββα συμεών τον από μεσοποταμίας της σύριας) und der 51. Homilie (του αύτοϋ μου θείου πατρός μακαρίου επιστολή προς τον άββαν συμεών τον ασκητή ν τον από μεσοποταμίας της συρίας καΐ προς τους λοιπούς αδελφούς τους οντάς μετ' αύτοϋ)17 lassen die 50 und die 7 Homilien als je einen Brief erscheinen. In welchem Verh ltnis stehen D und D1 zueinander? Man m chte annehmen, D sei durch Blattverlust entstellt und von D1 erg nzt worden, wof r spricht, da (S. 312, 2) D das Blatt 194 bis zum Ende der verso-Seite beschreibt und D1195r oben beginnt. Doch an den anderen Stellen, an denen die H nde sich abwechseln, ist es anders: S. 37, 221 und S. 204, 128 findet der Wechsel nicht zwischen Ende des einen und Anfang des n chsten Blattes statt, sondern D1 beschreibt die recto17

Vgl. D rries, Symeon, p. 7.

Π Domes, Makirio»

XVII

Seite und D die verso-Seite. Schlie lich endet S. 194, 64 D mitten auf dem Blatt (fol. 113*v), und auf der gleichen Zeile f hrt D1 fort. Blattverlust erkl rt also die Erg nzung nicht. Man mu vielmehr annehmen, da die Teile von D nie vollst ndig waren, vielmehr Erg nzung erwarteten. Die beiden Schreiber d rften demnach unmittelbar nacheinander gearbeitet haben. Die urspr ngliche Unvollst ndigkeit h ngt vielleicht auch damit zusammen, da der von D geschriebene Text einer stark entstellten Vorlage entnommen war; die Erg nzung von D1 folgte einer ganz anderen berlieferungsgestalt des Textes (s.u.). Die Handschrift Holkham 3l18 aus dem fr hen XV. Jahrhundert (vor allem nach Ausweis der im verwendeten Papier erkennbaren Papiermarken) scheint eine Abschrift des Baroccianus 213 zu sein. An drei Stellen ergibt sich jedoch ein Einwand gegen diese Annahme: S. 41, 315 bietet D (Barocc. 213) έτράττησαν, wogegen der Holkham das richtige έξετράπησαν hat. S. 114, 168 hat D ein ημών nach ψυχαϊς eingef gt, das der Holkham nicht hat, und S. 264, 15 l t D das "H aus, welches der Holkham wieder hat. F r die Annahme einer Abschrift spricht: S. 62, 447 hat D die Worte διδόναι ούτω zuerst umgestellt, sie aber dann durch berschriebenes α und β wieder in die richtige Reihenfolge gebracht. Das die Umstellung bezeichnende α ber dem δι(-δόναι) hat der Abschreiber als διαδόναι gelesen. S. 82, 58 hat D τα πραγμ geschrieben und (freilich nicht ganz gew hnlich) durch Hochstellung des α den Plural angezeigt (vgl. den Artikel). Der Abschreiber las den Singular und ver nderte τα in το (πράγμα). S. 124, 29 hat D1 den nach der Umstelrung in H 13/14 berfl ssigen Text in H 14 als περισσόν, berfl ssig, bezeichnet und ihn ausgestrichen, dabei aber einige Worte zuviel getilgt, n mlich τω λόγφ τω ούρανίω. Diese Streichung hat der Abschreiber bernommen. Schlie lich hat D S. 295, 122 in den Text richtig επειδή gesetzt, aber an den Rand geschrieben ώ$ οϊμαι, κρεϊττον η" ν λέγειν: αλλ' έπεί ζήλω θεοΰ, welchen Vorschlag der Abschreiber in seinen Text bernahm. Diese Versehen k nnen (wenn auch mittelbar) nur am Baroccianus entstanden sein, weswegen man den Holkham 31 als Abschrift ansehen m te. Hiergegen sprechen aber die drei anfangs genannten Stellen. So w rde sich die M glichkeit anbieten, der Schreiber des Holkham habe bei der Abschrift noch eine weitere Handschrift zur Vorlage ge18

Bodleian Library Record 6, 1960, p. 598 (ehemals Nr. 55). Es handelt sich hierbei um die Handschrift aus dem Besitze des Giulio Giustiniani, die Montfaucon in seinem Tagebuch (zit. in PG 34, col. 395/6) als vermi t bezeichnet. Ihr Format: 21,8 X 15,0cm; Schriftraum 15,5 X 8,5cm; 21 Zeilen/Seite. Auf der 1. Seite der Handschrift oben ein mit Initialenschlingen geziertes Quadrat, in das ein L we eingezeichnet ist. Dar ber steht ΙΔ°ν (saeculum?).

XVIII

habt, was angesichts der gezeigten Schwierigkeit vielleicht noch das Wahrscheinlichste ist, wenngleich zu bedenken ist, da die Benutzung des Baroccianus ganz und gar den Ausschlag bei der Abschrift gegeben hat (abgesehen von jenen drei Stellen!); denn alle, auch die nicht unmittelbar verst ndlichen Varianten bis hin zu ausnahmslos allen Glossen sind aus ihm bernommen worden. — Jedenfalls besteht ein au erordentlich nahes Verh ltnis zwischen den beiden Handschriften, in welchem dem Baroccianus die Priorit t zuzusprechen ist, weshalb der Holkham 31 f r den kritischen Apparat nicht verwendet wurde. ber die Geschichte der Handschrift Holkham 31 geben die Notizen auf dem letzten Blatt keine Auskunft19. Die fr hest feststellbare Angabe ber diese Handschrift ist, da sie sich im fr hen XVII. Jahrhundert auf Kreta im Besitze der Br der Morozenos, die dort als Priester wirkten, befand20. — Der Baroccianus wurde 1629 (aus dem Besitz des Venezianers Jacob Barocci erworben) der Akademie in Oxford geschenkt; man wird annehmen d rfen, da er aus der Umgebung von Konstantinopel nach Venedig gekommen ist. Bevor wir auf den textlichen berlieferungszustand des Baroccianus eingehen, folge eine Beschreibung der verwandten Handschrift Paris, gr. 1157. Der Codex Paris.gr. 1157 enth lt die 50 Geistlichen Homilien (fol. l-203r) und im Anhang anonymi de cuiusque mensis diebus et horis (fol. 203v)21. Er ist auf Bombycin (die Bl tter sind, wohl durch unregelm ige Bindung, oben etwas breiter als unten: 14 χ 10cm; Schriftraum 11 X 6,6cm; 24-25 Zeilen/Seite) im XIII. Jahrhundert geschrieben, in Lagen zu je 12 Bl ttern numeriert, innerhalb deren jeweils wieder gez hlt ist. Die erste Lage besteht nur aus 9 Bl ttern; der Text in ihr ist aber nicht gest rt; die ersten 6 Bl tter sind numeriert, das 7.-9. nicht. Eine alte durchlaufende Blattz hlung l t sich noch auf manchen Bl ttern am oberen Rande erkennen. Das erste und letzte Blatt tr gt den mit Bourbonenlilien gezierten Stempel: ex bibliotheca regia. Auf dem ersten Blatt liest man Katalogsignaturen und ber der zierenden Querleiste vor Textbeginn steht αρχή του αγίου μακαρίου. 19

Von einer sp teren Hand: 6 πρεσβύτερο? Γαίω τφ άγΌπτητω, δν εγώ ayo-ιτώ εν άνλοιθεΐα (soll hei en άληθεία?), αγαπητέ, περί πάντων των λαών τοΟ κόσμου τούτου των προς όρίνον απωνέ (!). Weiter unten, wieder von anderer Hand: τω ούτω μηνΐ r/1! του ίν ayiois πάτρα? ημών Ιω(άνν)ου αρχιεπισκόπου κωνσταντινουπολιτάνου του χρησ{μου (?). 20

Bodleian Library Record, a. a. Ο. ρ. 591.

21

Biblioth£que Nationale. Inventaire Sommaire des Manuscrits Grecs ... par H. Omont, Bd. I, Paris 1886, p. 231 (anc. Font. Reg. 3448). — Fol. 203': έτοϋτο το χαρτί ίνε TOO Γεοργιλδ του στριδνο είς το κενούριο χορ(ο των καρέων, also wohl aus Karien. ιι·

XIX

Das erste Blatt der urspr nglichen Schrift fehlt, wie sich aus der alten Lagenz hlung ergibt; der fehlende Text wurde von sp terer Hand (etwa XIV. Jahrhundert) in breiter Schrift auf zwei Bl ttern erg nzt (S. l, l bis S. 2, 36 επικά-; -θεσ- fehlt durch ungenauen Anschlu ; -Θέντο$ wieder von erster Hand). Die zwei erg nzten Bl tter sind in die heute durchlaufende Z hlung (fol. 1-205) einbezogen. An dem erg nzten Text sowie an zwei sp teren Stellen hat eine wiederum sp tere Hand z. T. sinnvolle Korrekturen angebracht (XVI/XVII. Jahrhundert) ; sie waren um 1559 (zum Zeitpunkt der editio princeps, die auf dieser Handschrift fu t) vielleicht schon eingetragen, da eine von ihnen m glicherweise Anla f r eine Text nderung im Druck war (μείζων statt μειζότερον S. 25, 84; Druck: μείζω). Doch k nnte diese bereinstimmung auch Zufall sein oder bereits vom Druck herstammen; denn die anderen (weniger pal ographisch als dem Sinne nach) einleuchtenden Verbesserungsvorschlage (s. u.) sind im Druck nicht ber cksichtigt. Vielleicht sind sie also erst nach 1559 in die Handschrift hineingeraten. Sp testens aber waren sie zu Ende des XVII. Jahrhunderts eingetragen, da sie im Cod.Voss.gr. 67 (Leiden), der die Pariser Handschrift zur Abschrift mitbenutzte, erscheinen (ob sie im Zusammenhang mit dieser Abschrift entstanden?). Au er der einen genannten Ver nderung finden sich noch folgende: εϊναι ύστερον τι ή οπίσθιο ν statt des verdorbenen ένο υστερών τινί ή οπίσθια; πεπλήρωντο statt πεπλήρωντε (beides S. l, 14/5) und statt άνεστιν (so der Pariser, hnlich der Holkham/Baroccianus f r άπήεσαν) αυτού έπορεύοντο (S. l, 21); Erg nzung des Psalmzitates (S. 6, 122). — Der Text der Handschrift, der auch sonst manchmal Unachtsamkeiten und Auslassungen aufweist, wimmelt von Itazismen. Eine Abschrift dieser Handschrift liegt in dem Pariser Codex gr. 58722 aus dem XVI. Jahrhundert vor; er teilt mit seiner Vorlage alle Itazismen und Schreibfehler.

Die zwei (der Holkham 31 und der Paris.gr. 587 scheiden als Abschriften f r unsere berlegungen aus) beschriebenen Handschriften, der Baroccianus 213 (saec. XIV exeunte) und der Paris.gr. 1157 (saec. XIII), geh ren durch den berlieferungszustand ihres Textes eng zusammen. Sie haben beide neben einer gro en Zahl gemeinsamer Varianten vor allem eine gro e Auslassung in H 5,6 (S. 51,122 καΐ bis S. 59, 367 εντεύθεν). Dar ber hinaus teilen der Paris. 1157 und die Vorlage der 1. Hand im Baroccianus 213 die Verschiebung einer ganzen Lage aus H 13 nach H 14; diese Verschiebung ist auch in alle bisherigen Drucke gelangt: bei Migne, PG 34, col. 572, 26 καΐ bis 573, 10 ήμα$ in H 14 geh ren in H 13 hinter col. 569, 30 φίλον. Die durch diese 22

XX

Omont, a. a. O. p. 100. Die Homilien auf fol. 41-175.

Lagenverschiebung entstandene Textentstellung in H 13 wurde in der Pariser Handschrift und also in den Drucken durch die ergänzenden Worte , notdürftig verbessert. Diese Lagenverschiebung teilt, wie gesagt, die 1. Hand im Baroccianus (D), sie wird aber von der zweiten Hand (D1) korrigiert, die den in H 13 fehlenden Text an den Rand schreibt, den in H 14 fälschlich und nun überflüssig stehenden Text (im Versehen dabei vier Worte zuviel) ausstreicht, und, um über den Text des fraglichen Stückes endgültige Klarheit zu schaffen, ihn am Schluß der 57. Homilie noch einmal schreibt. Diesen Nachtrag am Ende haben wir Diin genannt und unter diesem Sigel in H 13 in den Apparat eingeführt. Das verschobene Stück steht also dreimal im Baroccianus: einmal in H 14 (von D), einmal in H 13 am Rande (von D1) und einmal am Schluß von D1 ( = D fin ). — Schließlich fehlt in der Pariser Handschrift der Schluß der 50. Homilie (ab S. 321, 64 ; eine Doxologie ist angehängt). D1, von dem der auch in der Pariser Handschrift fehlende Schluß im Baroccianus stammt, wußte von diesem fehlenden Schluß (auch die Vorlage von D hatte ihn nicht!) und trug dieser Tatsache dadurch Rechnung, daß er mit einem Anfügungszeichen und in etwas kleinerer Schrift das fehlende Ende dazuschrieb (um bald wieder in größere Schriftzüge zurückzufallen). Für den Text, den die 1. Hand des Baroccianus und der Pariser Codex bieten, ist dieser der ältere Zeuge. Da aber alle charakteristischen Fehler und Abweichungen der Pariser Handschrift auch im Baroccianus zu finden sind, genügt es, diesen im Apparat zu berücksichtigen, da er mit der zweiten Hand, D1, eine ältere und bessere Überlieferung erreicht. Aus der Pariser Handschrift wäre ohnehin für keine einzige Stelle eine Text Verbesserung zu gewinnen. Der Codex Berol.gr. 1623 enthält neben den Homilien noch den sog. Großen Brief. Er ist auf Bombycin (30,7 22,8cm; Schriftraum 25,5 17,2 cm; zwei Kolumnen ä 36 Zeilen zu je etwa 19 Buchstaben) in klarer Minuskel des XIII/XIV. Jahrhunderts geschrieben, hat 139 Blätter (moderne Paginierung mit Bleistift) mit Quaternionenzählung. Am Schluß stand vielleicht einmal eine Unterschrift; das letzte Stück der Handschrift ist jedoch abgeschnitten. Die Initialen sind rubriziert, die Tinte ist etwas verblaßt24. Mit noch etwas schwächerer Tinte als sonst im Text sind gelegentlich fehlende Buchstaben 23

Die Handschriftenverzeichnisse der königl. Bibliothek zu Berlin, 11. Bd., griechische Handschriften, Berlin 1890. 1897, p. 128, Nr. 254. 24 Alle diese und die folgenden Angaben stammen von H. Dörries, der die Handschrift 1926 in Tübingen kollationierte. Diese Kollationen sind in der vorliegenden Ausgabe benutzt. Die Handschrift selbst ist, seit sie vor Kriegsende aus Berlin aus-

XXI

(manchmal in Rasur) eingetragen, dreimal (S. 158, 19; S. 190, 60; S. 212, 190) ist καΐ, einmal ist s. 1. das fehlende μου (S. 218, 358 μου1) nachgetragen, einmal eine ausgelassene berschrift ' Ερώτηση- Άπόκρισις (S. 221, 61/3) zugesetzt; einmal ist das urspr ngliche und zuerst geschriebene ότε in οπού ver ndert (S. 146, 476), einmal την aus ση ν (S. 153, 615), einmal αυτό in αΟτοΟ verbessert (S. 236, 18). Man wird hierin nicht Eingriffe einer zweiten Hand zu sehen haben, sondern Korrekturen des Schreibers selbst, weshalb diese Stellen als von 1. Hand im Apparat notiert werden; doch sind sie der Unsicherheit wegen hier aufgef hrt. — Sicher aber stammen von anderer Hand eine ganze Reihe von Verbesserungen; au er den im Apparat genannten noch S. 67, 66/7 γλώσσει (auf L cke geschrieben), und S. 198, 45 ist das vergessene φυρά(-στ)) falsch s. 1. als φαφά(-οτ)) mit roter Tinte erg nzt (von Flo , der die Handschrift benutzte?). War schon der Schreiber der Handschrift mit seinem Text nicht berm ig sorgf ltig verfahren (indem er z. B. S. 156, 714 das Epheserbriefzitat um einen langen Satz aus V. 11 erweiterte oder theologische Pr dikate Mariens in den Text f gte, S. 101, 124), so haben erst recht sp tere H nde an ihre Eingriffe wenig M he gewandt, indem sie z. B. durch mehrere Rasuren W rter ausl schten und nicht wieder erg nzten, so da etwa eine Doxologie nach εί$ τους durch Rasur unvermittelt abbricht (S. 304, 96/7). Am Anfang jeder Homilie steht του αύτοϋ ομιλία ; nur in H 22 (au er der mit allen Handschriften gemeinsamen berschrift in H 47) hei t es ausf hrlicher: του αύτοϋ περί εξόδου ψυχής ομιλία; unter diesem Titel lief das St ck auch einzeln um. — Neben den Zeichen, mit denen der Schreiber auf ihm wichtig erscheinende Stellen hinwies (δρα, ώραϊον, σημ[είωσι$], χρή[σιμον], φοβερόν), neben kurzen Bemerkungen (δρα την άπόφασιν, δρα περί καρδίας), neben Kennzeichnung eines Gleichnisses im Text (παράδειγμα) oder eines Problems und seiner L sung (άντίφωνον und λύσι$), — neben diesem allem finden sich 28 mal am unteren Rande der Seiten (einmal am oberen Rande) meist l ngere Glossen, alle vom ersten Schreiber, die durch Wiederholung einzelner, dem Text entnommener Begriffe oder durch kurze Paraphrase dem Inhalt zustimmen, ihn betonen, seine Bedeutung (z. B. f r den Aszeten) andeuten, zum achtsamen Lesen und Verstehen auffordern und einsch rfen, da alles, was im geistlichen gelagert wurde, verschollen. — Flo spricht in seiner unten zitierten Arbeit (p. 223) noch von Wachstropfen auf den Bl ttern, den Spuren der Benutzung. — Die St cke des Cod. Berol.gr. 18 (der ehemals mit Cod. 16 zusammengebunden war; vgl. den Katalog in Anm. 23), die Flo a. a. O. p. 234 als Homilienst cke nennt und die er sp ter im Bonner Universit tsprogramm ver ffentlichte (Praecedunt S. Macarii Fragmenta duo ... 1866) sind, wie der nachfolgende Streit mit Gildemeister bewies, Ephraem Syrus zuzuschreiben.

XXII

Leben nicht mit dem im Text Gesagten bereinstimme, ουδέν όφελος habe (zu H 28,7). Zu H 40,4, wo die Frage ττοϊον επιτήδευμα μείζον behandelt wird und wo es (H 40, 2) hei t, κεφάλαιον δε... εστί το προσκαρτερεϊν TTJ ψυχή, spielt der Schreiber auf seine Kenntnis der Κλΐμαξ του παραδείσου des Johannes an: δρα πάτερ κλίμακο (!) τά$ άρετάς. Zu H 14,7, wo vom Feuer, das Leben und Reinigung gibt, die Rede ist, bemerkt er: το ourfj πυρ λέγεται iv σικελία. Gelegentlich f hrt er ein im Text benutztes Gleichnis (etwa das ber die Seelenkr fte in H l, 3) weiter aus; (wortgleich mit einer Glosse in K!); er zeigt, da der Satz θεός έσμίκρυνεν εαυτόν ein μυστήριον sei, preist Gott, bittet ihn um Gnade; er lobt die Ausf hrungen des Makarios und weist auf die Vorbildlichkeit der Heiligen und des Herrn hin (zu H 26, 25). Bei alledem ist die Handschrift nicht sehr sorgf ltig geschrieben, besonders in den Wortendungen. Einige solcher Nachl ssigkeiten, deren Zahl weit ber das Ma dessen hinausgeht, was man in anderen Handschriften findet, seien hier aufgef hrt: ύπομένουσι statt -σα (S. 96, 69); υπέρ statt ώσπερ (S. 132, 134); πρόσχε statt πρόσχες (S. 10, 216; aber im Apparat notiert wegen P8 πρόσεχε). berhaupt sind sehr oft Schlu -v und -σ bei Nominalformen zugesetzt oder weggelassen, so da sich sinnlose Kasus ergeben, ποιήσασαι statt ποιήσας (S. 226, 223); προσλήψει statt προλήψει (S. 280, 11). S. 110, 73 und 111, 92 ist statt δτε ein ότου zu lesen (nicht im Apparat. Sollte, wie S. 146, 476, όπου gemeint sein ?). Verwunderlich ist vor allem der unbez hmbare Eifer in der sinnentstellenden Auslassung fast jedes nur m glichen καΐ, wovon der Apparat Zeugnis ablegt. Die Handschrift stammt vermutlich aus dem syrisch-pal stinensischen Raum, da sie statt πόλει (Ιερουσαλήμ) schreibt μητροπόλει (S. 303, 56/7). Doch in ihren Vorlagen mu sie aus derselben Gegend wie die anderen Handschriften stammen, da sie (s. o.) eine ausf hrliche Glosse wortgleich mit K hat und durch ihre Textgestalt nahe mit anderen Handschriften zusammengeh rt. Die Pariser Handschrift Suppl.gr. 2825 enth lt neben anderen asze- P8 tischen Traktaten (insgesamt 350 foil.) die ersten neun der 50 Geistlichen Homilien (bis S. 85, 28 έμέ) auf fol. 37r-50r; doch endete die Handschrift urspr nglich nicht hier. Der untere Rand der beiden letzten Bl tter wurde, als die Fortsetzung verloren ging, eingerissen (dadurch Verlust der Worte νοΰ$-λογισμοί S. 76, 81/2, die einst sicher zu lesen waren; der vorhandene Platz reicht gerade aus). — Die Handschrift wurde laut Katalog im XV., doch wohl eher im XVI. Jahrhundert26 in sehr kleinen Buchstaben (viele K rzungen, besonders 28

Omont, a. a. O. Bd. III, Paris 1888, p. 205. Diese abweichende Datierung hat Prof. Dr. K. Deichgr ber, G ttingen, vorgeschlagen. 29

XXIII

durch Hochstellung der Endsilbe) auf Papier (27 X 19,5cm; Schriftraum 23,6 X 15,4cm; 36 Zeilen/Seite) geschrieben. Bei einzelnen Buchstaben und Wortteilen ist die Tinte noch sehr kr ftig, nicht verbla t, wie fast im ganzen Text sonst (Schreibmaterial?). Gelegentliche Nachtr ge und Korrekturen finden sich am Rande. Am Homilienanfang und gelegentlich sonst stehen gro e Buchstaben. Nach fol. 349 stammt die Handschrift aus dem Besitz des Protonotars („der gro en Kirche Christi") Λασκάρεως 'Ρουσέτου, wohl des Vaters von Antoine Rossotos, prince de Moldavie27. Der Pariser Codex Coisl. 38028 enth lt (insgesamt 485 foil.) auf dem Rande29 der foil. 2Γ-73Γ, die die quaestiones und apostolica (fol. 51) des Maximus Confessor bieten (XI/XII. Jahrhundert), den vollst ndigen Text der Homilien 1-15, 10 (bis S. 132, 139 TTJ). Auf fol. 73' bricht der Homilientext auf dem Rande unvermittelt ab; nicht durch Blattverlust, da es eine recto-Seite und die durchlaufende Quaternionenz hlung vollst ndig ist. Der Schreiber h rte aus unbekanntem Grunde mit der Abschrift hier auf. Der Homilientext ist im XIII. Jahrhundert anzusetzen. Die Tintenst rke und der Erhaltungszustand der Schrift ist am Rande der einzelnen Bl tter sehr unterschiedlich. Das Format der Bl tter betr gt 17,0 χ 12,5 cm; die Homilien stehen auf dem oberen Rande (etwa 2,2 cm mit 3, selten 4 Schriftzeilen), dem u eren (etwa 3,3 cm mit 22, gelegentlich bis zu 25 kurzen Zeilen) und dem unteren Rande (etwa 3,2cm mit meist 4Zeilen; dieser untere Rand ist selten ganz ausgenutzt). — Die Homilienanf nge sind wie auch die Ερωτήσεις — 'Αποκρίσεις stets nur durch L cken bezeichnet, was, da es regelm ig der Fall ist, im Apparat nicht notiert wird. — Da die Au enecken der Bl tter stark besch digt sind, und man auf manchen Seiten, deren Tinte nur noch ganz schwach sichtbar ist, oft einzelne W rter, ja ganze Phrasen weniger mit Sicherheit lesen, als erraten kann, da sie mit dem bekannten Text bereinstimmen; da es auch unm glich ist, im Apparat alle Unsicherheiten der Lesung anzugeben, jede L cke an Seitenecken zu notieren, wird die Handschrift (PC) in der Leiste nur in Klammern gef hrt, damit die Unsicherheit der Kollationen dem Leser gegenw rtig bleibe. Ist die Handschrift jedoch ausdr cklich im Apparat genannt, so ist die Lesung gesichert; auch PO

27

Vgl. E. Legrand, Bibliographie heltenique ... XVII siecle, Bd. II, Paris 1894, p. 339 und Bd. IV, Paris 1896, p. 289. 28 Bibliotheque Nationale. D partment des Manuscrits. Catalogue des Manuscrits Grecs. Le Fonds Coislin, par R. Devresse, Paris 1945, Bd. II, p. 362f. (anc. 277). — ber die Herkunft der Handschrift ist gar nichts bekannt. 28 Dans les marges des foil. 2-73, d6j brouill s cette date, une main rapide du e XIII s. a copio les homolies 1-15 attributes Macaire (vgl. Catalogue, a. a. O.).

XXIV

wird an kritischen Stellen vermerkt, ob der Text der Handschrift hier sicher oder ungewi ist. Die Handschrift Panteleimon 12830 enth lt (insgesamt 335 foil.) z auf fol. 117r-219r eine Auswahl zum Teil unvollst ndiger Homilien. Nach der leicht ver nderten, aber vollst ndigen Homilien berschrift (S. l, 1-6) setzt die Handschrift bei S. 9,182 ώσττερ ein und bietet den Text bis S. 25, 91. Dann S. 71, 20 bis S. 73, 53; S. 83, l bis S. 106, 254; S. 132, 131 bis S. 133, 167; S. 150, 548 bis S. 151, 570; S. 157, l bis S. 175,188; S. 179, 66 bis S. 204, 124; S. 210, 163 bis S. 218, 367; S. 247, Ibis S. 251, 91; S. 258, Ibis S. 260, 57; S. 265, Ibis S. 274, 65; S. 279, l bis S. 291, 144; S. 296, l bis S. 301, 124; S. 319, l bis S. 322, 85. — Die Vorlage der Handschrift war jedenfalls nicht mehr vollst ndig, da sie an einer Stelle mitten im Satz abbrach, was der Schreiber bemerkte und durch ein λυττ(εϊται) ώδε am Rande zu erkennen gab (S. 204, 124; S. 210, 163); auch die Auslassung S. 175, 188 bis S. 179, 66, die mitten im Wort beginnt und endet, erweist eine unvollst ndige Vorlage. Die Unvollst ndigkeit der Vorlage war jedoch nicht der Grund daf r, da der Schreiber sich auf eine Auswahl der Homilien beschr nkte; denn sonst h tte er gerade die durch Verlust in der Vorlage entstellten Zusammenh nge ausgelassen. Ob also er oder schon seine Vorlage die Auswahl traf, bleibt unbestimmt. Die Handschrift ist in sch ner, kleiner Kunstschrift, die den Schrifttypus des XIV. Jahrhunderts nachahmt, auf Papier (23 χ 17cm; Schriftraum 18 χ 10cm; 22 Zeilen/Seite) im XVI. Jahrhundert geschrieben; an Homilienanf ngen gr ere, sonst gelegentlich kleinere Initialen. L ngere biblische Zitate sind oft durch Anf hrungsstriche gekennzeichnet. Der Text der Handschrift weist wenig Itazismen auf, noch ausgesprochene Nachl ssigkeiten. Doch sind mancherlei Varianten und Zus tze eingedrungen, die — wie meist nachzuweisen — den anderen makarianischen Sammlungen entstammen. Nach Beendigung der in lterer Minuskel imitierten Abschrift hat der Schreiber die notwendigen Erg nzungen in der ihm gel ufigen Kursive vorgenommen; doch beziehen sich diese Erg nzungen nur auf 1. die durchlaufende Numerierung der ausgew hlten St cke; St ck 1-4 sind schon bei der Abschrift numeriert worden, St ck 5-24 dagegen erst bei der erneuten Durchsicht gez hlt, und 2. auf die Bezeichnungen Έρώτησις — Άττόκρισις: diese wurden bei der Abschrift (also in der nachgeahmten Minuskel) nicht gesetzt, au er S. 71, 20; S. 72, 22; S. 72, 34/7; S. 268, 97/9 (wo Λύσις statt Απόκριση) und S. 269, 127/8 (wo nur Ερώτηση). Die Άττόκρισις an dieser letztgenannten Stelle sowie Έρώτησις — 30

Catalogue of the Greek Manuscripts on Mount Athos (ed. Sp. P. Lambros), Bd. II, Cambridge 1900, p. 296, Nr. 5634, 2°.

XXV

Άπόκρισις an allen anderen Stellen (f r Απόκριση manchmal Λυσις) setzte der Schreiber erst bei der Durchsicht seiner Kursive. Doch bersah er dabei zwei Stellen, S. 211, 172/4 (wo L cken frei geblieben sind) und S. 267, 71/4, so da an diesen beiden Stellen die berschrift fehlt. Auch wurden bei der Durchsicht Randbemerkungen (παρά [δείγμα] und σημ[είωσι$], λύσις und άντίφωνον, auch χρή[σιμον]) eingetragen. G

Die Handschrift Lavra H 6l31 enth lt auf insgesamt 335 Bl ttern die Homilien 1-46; die Abschrift endet mitten auf dem Blatt, war also nie vollst ndig. Die Handschrift ist akephal (das erste Blatt fehlt, was sich aus der Foliennumerierung wie aus der Z hlung der Handschrift in Lagen zu acht Bl ttern ergibt) und setzt heute bei ως ομοίωμα S. l, 17 ein (bzw. deutlich erst bei ως χείρα ανθρώπου Ζ. 21, denn die ersten Zeilen sind stark zerst rt; doch stimmt ihr Text wahrscheinlich mit dem der anderen Handschrift berein, weshalb wir die Handschrift im Apparat bei Z. 17 einsetzen lassen). Sie ist auf Papier (21 X 13 cm; Schriftraum etwa 10,3 x 15cm; 19 Zeilen/Seite), laut Katalog im XIV. Jahrhundert, genauer wohl am Ende des XIV. Jahrhunderts32 geschrieben. Man findet ein in den verschiedenen Partien sehr unterschiedliches Schriftbild desselben Schreibers; meist wenig streng gef hrte Z ge mit oft starken Schn rkeln auf den ersten und letzten Zeilen der Seiten. Gro e Buchstaben am Homilienanfang und manchmal sonst im Text. Wo solche Schmuckbuchstaben vorgesehen waren, aber dann vergessen wurden, fehlt ein Buchstabe (αν τι statt εάν τι S. 55, 229; UTCUS statt ούτως S. 130, 102); an folgenden Stellen, die nicht in den Apparat aufgenommen wurden, k nnte es sich bei diesen Buchstabenauslassungen um wirkliche Varianten handeln: S. 54, 191 fehlt das o; S. 60, 384 das Ο(μών) bzw. ή(μών) (vgl. den kritischen Apparat); S. 136, 192 fehlt ή1; S. 186, 106 fehlt ή 2 ; S. 208, 89 αν (αν) statt εάν. — berhaupt ist die Handschrift ohne Sorgfalt geschrieben; es finden sich sehr viele Itazismen, sehr viele Ungenauigkeiten an den Wortenden, zumal in den Kasus (Benutzung von Siglen), auch den Verbalformen; Verschreibungen (S. 56, 264 εξελθόντες statt έπελθ.; S. 103,169 εκτός statt εντός; S. 113, 150 εκ λάκκου statt εν λάκκω; S. 162, 107 κόσμου statt εκείνου), Auslassungen (S. 185, 78 fehlt μη; S. 188, 18 fehlt αίσχύνην); die fter unvermittelt abgebrochenen Doxologien sind wohl kein Versehen, sondern gewollte K rzung durch ein angef gtes Kreuzchen, das man als ,,etc." zu lesen h tte. — Randbemerkungen (δρα, 81

Catalogue of the Greek Manuscripts in the Library of the Laura on Mount Athos. By Spyridon and Sophr. Eustratiades. Cambridge 1925 (Harv. Theol. Stud. XII), p. 113, Nr. 716. 32 Diese genauere Datierung hat Prof. Dr. K. Deichgr ber, G ttingen, vorgeschlagen.

XXVI

δρα άκρυβώς) vom Schreiber selbst ganz selten; von anderen H nden finden sich mehrere (fol. 65r am Innenrande ber einen Σωφρόνιος ίερός mit einer Jahreszahl; fol. 234r am unteren Rande ein Ιλέησον usw.). — Nun finden sich innerhalb des Textes nicht ganz wenige Stellen, an denen korrigiert ist — vom ersten Schreiber oder von anderer Hand ? Zwar sehen die Korrekturbuchstaben anders aus als die im fortlaufenden Text geschriebenen; doch kann man hieraus, bei der genannten Wandlungsf higkeit des Schreibers, nicht zuviel schlie en. Eine Stelle jedoch gibt es, an der unbedingt eine zweite Hand (G1) G1 angenommen werden mu (αποφάσεις i. m. S. 106, 239); angesichts dieser Stelle wird man eher annehmen, auch die anderen korrigierten Stellen stammen von dem zweiten Schreiber. So sind sie (abgesehen von reinen Itazismuskorrekturen oder sonstigen Belanglosigkeiten) im Apparat notiert, auch da, wo die Korrektur durch Rasur erfolgte, eine andere „Hand" also nicht zu erkennen, durch die Verschiedenheit der Vorlage aber zu erschlie en ist33. Die Handschrift war in Mikrofilm der foil. l-22r bisher zug nglich und soweit, bis S. 28, 17, eingearbeitet. Erst w hrend des Umbruchs erreichten uns die Aufnahmen der brigen Folien dieser Handschrift, die Prof. D. K. Aland, M nster, noch beschaffen konnte. Soweit die Abweichungen mit solchen anderer Handschriften, deren Varianten schon im Apparat standen, bereinstimmten, konte das Sigel G noch eingearbeitet werden. Alle nur dieser Handschrift eigenen Varianten folgen hier nachtragsweise; auf sie ist im Apparat mit dem Zeichen f T verwiesen.

S. 29, 51 έαυτήν] αυτήν G ρεμβασμών] + πονηρών G 52 εν] < G S. 30, 59 υπό] + του G 80 ή] καΐ G cum B S. 31, 82 ιτάντοτε προς κύριον] < G 86 προσεχείας] προσοχείας G, προσοχής Β 89 αί1] < G S. 32, 114 τω] το Pc G 119 εχειν] σχεϊν G 120 ένδιαντάται] + εκεί ή καρδία αυτών εν τη Ολη βεβύθισται G cum BLC (sine ή καρδία αυτών) 33

S. 190, 60 δοπτανήσασα ist als erstes Wort auf einer recto-Seite von G1 geschrieben; was G hier las, ist nicht zu ersehen. S. 110, 88 und S. 137, 228 fehlt die Bezeichnung Άττόκρισίξ, jedoch nicht das auch sonst stets gesetzte Kreuzchen, das den Beginn der Άττόκρισις (also auch hier) bedeutet.

XXVII

S. 33, 133 υπό της κακίας] < G 142 αγίων καΐ αγγέλων] 321 G S. 36, 171 χώρησιν] συχώρησιν (leg. σνγχ.) G 185 μεταμορφουμένω] μεταμορφούμενα καΐ μεταβαλλόμενα καΐ εμφανιζόμενη G S. 37, 198 πόμα] ττνεομα G cum BLC (sed έφωτίσθημεν) 210 oCnro ] αυτών G cum BC 222 αγάπης2] + του G cum B S. 38, 233 έξωτέρως] έξοτέρους G δε] < G 236 ή] < G 239 αγάπης] + του G S. 39, 254 πολύ] πολλά G S. 40, 284 πάντων] + έτι G cum BLC 288 πόση εύσπλαγχνία] -σαι -νίαι G S. 41, 311 την2] < G cum B 314 καΐ] + ή G cum BL 325 παραδόσεων] παραδόσεως G S. 42, 342 άπόληται] άπόλυται Pc G 347 αμαρτήματα2] άμαρτήμασιν G, άμαρτήματι BLC 348 πρόσκομμα2] προσκόμμασιν G, προσκόμματι BLC 361 έπιφέρων G cum BC S. 43, 380 καΐ] ~ post θεός (381) G cum BLC 383 του] < G 390 τιθέμενα] προστιθέμενα G, προστίθεται LC S. 44, 409 ύγιότητα] αγιότητα G cum B 411 καΐ1 — άγνωσίας] < G S. 46, 453 όσημέραι] ως ήμερα G S. 47, 13 άπαύστοις] + άπάτοις (fortasse per itacismum pro απάτης) G 14 απάτης] < G S. 49, 51 κακίας] καρδίας G 64 καΐ1] < G S. 50, 85 γέγονε] γεγένηται G cum BC 92 την ωραιότητα των ενδυμάτων] 3412 G 105 αύτοϋ] ούτω G cum Β, αΟτοϊς LC S. 51, 139 και3] < G S. 53, 171 άλλα] + καΐ G cum BLC S. 54, 211 δια] < G 214 αγαπά] ~ post ευτραπελίαν G S. 55, 235 κόσμον] κόπον G 238 καταδεσμούσας] καταδεσμευούσας G cum BC S. 56, 267 παρεδώθη G S. 57, 295 τι] < G XXVIII

S. 58, 331 βουλόμεθα] βουλόμενοι G 337 κοιτών] πόνων G cum B S. 59, 375 τουτέστιν — άνακράσεως] < G S. 60, 384 G incertum (vide proleg, p. XXVI) S. 61, 407 ένδον εγκεκρυμμένην] 21 G cum B 409 έστω] + εν G 417 καΐ ώραιότητος] < G S. 62, 442 ως προείρηται] ώσττερ εΐρηται G S. 63, 455 καταξιωθήσονται] καταξιωθήτωσαν G 461 εν] < G 463 ενδύσει] έκδύσει G 464 ~ post alcoves G S. 64, 14 τάς] τε G S. 65, 40 εΙρήνης] ειρήνη G S. 66, 54 διακρίνη] διακρίνει Ρ° G S. 67, 56 έκκόπτειν] κότττειν G 63 καΐ] + της G S. 70, 109 αίώνας] + των αΙώνων G S. 71, 10 γένηται] γίνεται G S. 73, 45 άλλη] αλλά άλλη G S. 76, 83 εστί ψυχή] 21 G 87 οφθαλμός] οφθαλμοί G 88 άναπέμπομεν G S. 77, 4 Ήσαΐου] ~ post προφήτου G 6 ούτος] ό τοιούτος G cum BLC 7 είς προσευχήν] εν τη προσευχή G cum BLC 13 φρακθήναι G S. 78, 20 μαλθακώτερον] μαλακότερον G cum BLC S. 80, 45 την] < G 47 εϊς]εί& S. 81, 52 άκούειν] + τι G cum BLC S. 83, 74 είσηλθον] < G S. 84, 8 από] < G 9 φανερώς G S. 85, 14 ύπέμεινε] ύπέμενε G cum B 31 έφανερώθη] έφανέρωσεν G S. 86, 50 χαρίσασθαι utov] uiov ούτω χαρίσ. G S. 87, 73 όντως] + όντες G S. 88, 97 τον] < G 102 τίνα] + πραγμάτων G των] < G S. 89, 112 ή2] + συμπαθείας G 113 άσχοληθηναι] σχοληθηναι G 129 δωρεάς καΐ χάριτος] 321 G XXIX

και] + εϊς G cum B ή1] < G θεού] Θεού G S. 93, τοσούτο G την] < G S. 94, μήτε] + εκπεινοι G cum B S. 95, σώματι] + καΐ G S. 96, αϊχμαλωτισμοΟ] Χριστιανισμού G το] < G, add. s. 1. G1 S. 97, και1] ή G S. 98, των] < G S. 99, της] γης G S. 100, έτπχεεϊ] έπιχέη ZG S. 101, κτήματα] κτίσματα G G1 (ούράνιον G) cum B γαρ] + Ισται G 108 επί2] εις G 109/10 Οψηλότατον — το] < G 112 έκέλευσε πτωχό ν] 21 G 113 ρ"έψαι] ρεΰσαι G 117 Οψο$] -+- και G cum B 119 ξύλου] + και G 123 σώμα] < G S. 102, 131 ουκ] < G cum B 142 δυνάμεις] + αύτοΟ G 148 έχρεώστησέ] έχρεώστη (pro έχρηώστει?) G1 (G txt) S. 103, 154 οΟδέ ευρέθη] ούτε έφάνη G 167 τα] < G, add. s. 1. G1 S. 104,196 ούτως] + και G cum B S. 104/5, 210/2 δια — εξέρχεται] < G S. 105, 213 είς2] < G 227 την καρδίαν] ή καρδία G 229 ό] < G, add. i. m. G1 S. 106, 236 Ινέγκη] είσενέγκη G 239 μαρτυρίας] αμαρτίας G, αποφάσεις G1 i. m. 247 τη5] < G 251 καΐ2] < G S. 107, 4 του] < G S. 108, 8 γαρ] < G 10 ευφορούσαι] εύφραίνουσαι G, εύποροΰσαι C 17 ώσπερεί] ώσπερ αεί G 19 όπου] + at G 29 εαυτού] αυτού G, corr. G1 S. 90,

XXX

137 139 152 15 16 35 61 7 9 19 61 83 90 98 101

S. 109, S. 110, S. Ill,

S. 113,

S. 114,

S. 115, S. 118, S. 126, S. 127,

S. 128, S. 129,

S. 130, S. 131,

S. 132, S. 133, S. 135, S. 136,

34 εχειν] έχει G ως] και G 55 γιγνόμενος] γενόμενος G 57 της] < G 61 δόξας] δόξαν G 71 εί] < G 79 αΐσθησιν] αίσβήσεις G 90 και1] < G 95 εν] + τφ G 96 μέρει] + τω G 105 ότι] + ό G 143 το] + πρόσωπον το γενόμενον G 149 ζητείς] + αυτόν G cum CR 153 του] < G 156 εστίν1] < G 172 αί2] < G 173 ούτως] + καΐ G 174 φανεροϋται] φανεροϋνται G 177 παρά] -f- ταύτην G 194 δε] δια G 231 οί] όσοι G 63 εκεί] εκείνα G 65 πνίγεται] πνίγονται G 11 καΐ] < G 18 ην] < G 34 πολλή] + καΐ πένθος G cum B 53 μοι] < G 59 εν] < G 62 γέγονε] γίνεται G 75 εδέσματα] εδεσμάτων G 89 φ] δ G 91 δεσποτικού] + τι G 96/7 έξαιρέτως — έτύχομεν] < G 112 ίν'] ίνα G 116 κεκυλ. post correcturam G1 (G non liquet) 119 eis] + τα G 129 τελευταΐον] το τελευταϊον G 169 αλλ'] άλλα G 179 γίγνεται] + εκεί G 185 αύτοϋ] ~ post (άπο-)θηται G 198 σου«] + έπίσκεψαι o v (< Β) σεαυτόν, εΐ αγαπάς τον Θεόν εξ όλης της (< Β) καρδίας σου (< Β) G cum B 199 καϋσιν] + καΐ την άγάπην G XXXI

S. 137, S. 138, S. 139,

S. 140, S. 141,

S. 142,

S. 143,

S. 144, S. 145, S. 146, S. 147, S. 148, S. 149,

S. 150, S. 151, S. 152, S. 153,

XXXII

209 δρασιν] οράσεις G 213 ταύτα] αυτά G 216 χάρισμα] χάριν G 238 φάσεως] αποφάσεως G 244 γεγενήσθαι] γεγυμνασθαι G (ex pr.) 253 από] υπό G 261 ό2] < G 262 των] < G 268 έκάστην ήμέραν] 21 G 293 ενοχλούν] όχλοϋν G 316 ουν] < G 330 χρυσόροφα (leg. χρυσοφόρα sicut K aut χρυσώρυφα?) G 333 δεσποτών] δεσποτικών G 342 άρπαζόμενος] άρπαζόμενον G 350 του] < G 360 επελθούσης] έπούσης G, add. s. 1. ι (= έπιούσης) G1 372 τον] < G 379 αυτών] εαυτών G γαρ] < G 398 έτοιμασίαν] + της καρδίας G cum B 426 πορφυρίδα] + της δόξης G 429 τοϋτο] τούτου G 441 υπέμεινε] ύπέμενε G 444 εαυτόν] < G in fine paginae 448 είς] + το φανερόν καΐ είς G πάντων] < G 458 εκεί1] και εκεί G 465 έπαναπαήναι] άναπαήναι G 493 ούτω] έαυτω G 513 τα] ταϋτα G 514 τρόμον] + καΐ G 528 και] < G 531 προς] τον προς G 545 πυρός] < G 561 εξ αρχής ό θεός] 3412 G 562 ή G 579 άπιον] άμπελον G, αμπελώνα BCR 590 τον] < G 612 δτι] + καΐ G 628 κύκλω] κύκλοθεν G δτι] + καΐ G 637 εύειδέσταται] αϊ εύειδ. G 638 βασιλέων] βασιλέως G

S. 154, 646 δλη ή] 21 G. 650 κτήσιν] κτίσιν G 654 ό] < G S. 155, 683 τω έτπσχεΐν] το έπέχειν G S. 156, 710 δυσβάστακτα εστί] 21 G 718 έπαναπαήναι] έπαναστηναι G 725 βυθόν] βάθος G 725/6 είς2 — ύδατος] < G 729 άβυσσο ν] -f της κακίας G 730 εις1] + τον G S. 157, 749 θέλη G 756 προαιρέσεις] + γίνονται G S. 158, 9 λοιπόν] < G 10 ούκέτι] ουκ G S. 159, 38/9 ούτε — στενοχώρια] < G 47 πονηρού] + πνεύματος G S. 162, 82 και2] + των G 100 λειότητα] τελειότητα Ζ* (Ζ txt) G S. 163, 119/20 αλλά — τούτου1] < G 127 αυτόν G S. 164, 172 εαυτόν] αυτόν G S. 167, 17 της] < G S. 168, 26 εν] < G 28 μέλλοντες] + γαρ παρουσία G 42 το] + ουράνιον G S. 169, 66 και] ή G S. 170, 88 ή] ό G καταλάμπων] διαλάμπων G 104 τον] το G S. 171, 116/8 sed G add. post πάθη (ante δρας 122): πάλιν οϋτοι εκείνων ανώτεροι είσιν (dupl.) S. 172, 131 προέστηκεν — πορνεΐόν] < G S. 173, 150 παράθες] + αυτό G S. 175, 189 άδελφοΐς] + οι G 196 άδυτα] Οδατα G S. 177, 12 του] < G 13 αΰτοϊς] έαυτοϊς G πλούτου πνευματικού] 21 G S. 180, 98 χάριτος] + διηγούμενοι G S. 181, 116 κατάγωνίσεται] -ζεται G S. 182, 143 προαγ.] προσαγ. G S. 183, 14 έλάττω] έλάττονα G ΠΙ Domes, Makarios

XXXIII

S. 184, 39 έμπιμπλών] Ιμπιπλών G 55 του] + αγίου G S. 185, 79 άρθήτω] άρθήσεται G S. 186, 85 tv']IvccG 110 πάσας] + τε G S. 187, 114 και] < G 122 άληθινήν πραότητα] < G 126 + μεγάλη G 141 τελειώσαντος] + είς G S. 188, 31/2 ως φησιν G 32 κενώς] κακώς G S. 190, 62 καΐ] < G 79 εκ] + της G 81 φύσεως] δυνάμεως G S. 191, 103 φθαρτών] + των G S. 192, 21 των] < G S. 193, 33 τριγχών καΐ φραγμών] 321 G S. 194, 65 και] < G 11 και2] < G S. 195, 2 και2] < G 11 συμβασιλ.] βασιλ. G S. 196, 3 τα] < G S. 197, 34 καΐ1] < G S. 198, 51/2 και — τις] < G 64 πνεύματος] θεοΰ G S. 199, 78 τη βασιλεία] της βασιλείας G S. 200, 19 ίσχυε ν] ίσχυσε ν G 28 του θεοϋ τυγχάνοντες] 312 G S. 201, 57 τε] < G 63 Χρίστου] θεοϋ G S. 202, 70 ημέρα] + σωτηρίας G 79 δε] < G S. 203, 93 το] < G 99 της β. δ.] του β. της δ. G S. 204, 122 ω1] < G S. 205, 136 ήμαύρωσεν] ήμέρωσεν G S. 206, 23 ήφάνισε.] + και (< BCR) έκαστος τον πλησίον (+ αύτοϋ CR) έφόνευσε (-νευε Β) G cum BCR 27 και] + ό G 29 τφ2] τη G S. 207, 40 ή εναντία δύναμις] ό πόλεμος της εναντίας δυνάμεως G XXXIV

S. 208, 64 ή] < G 71 αναγκαστική] + TW G 80 αντιλήψεως] + του G S. 209, 106 πειράζει] + μεν G 121 άγαττήσαι] -+- τον G S. 210, 133 ουκ2] < G 140 προδιαγράφει] προγράφει G 152 cos] < G 162 λογισμοΐς] διαλογισμοΐς G cum BCR S. 211, 174 σατανάς] σαταν G S. 212, 197 Χρίστου] κυρίου G 209 εσχον] έχων G, εΐχον G1 χαρίσματα] χάριν G S. 213, 237 ψυχής] + σου G S. 214, 257 δε] γαρ G 264 θεφ] κυρίω G 266 τίνα] τί G S. 215, 278 και άκ. αν. σοι] 3412 G 278/9 πάλιν — άκανθας] < G 295 γαρ] δε G S. 216, 306 του] < G 320 αυτοϋ] < G S. 218, 358/9 και — ραπισμάτων] τάς δε σιαγόνας μου είς φαπίσματα. το δε πρόσωπον μου ουκ άπέστρεψα από αισχύνης έμπτυσμάτων G 362 σου] < G 366 και] + τη G S. 219, 2 και το αξίωμα] ~ post σου (231) G 18 γαρ] εάν G S. 220, 47 γαρ] < G S. 221, 73 άπολλυει] άπόλλει G 75 ούτος] + λοιπόν G S. 222, 79 αυτός] + ό s. 1. G1 82 + δν G 91 βρώσις — αληθείας] < G 92 άρχηται] έρχεται G 94 του] + ήδυτάτου G cum B 106 χρυσού] χρυσού ν G S. 223, 117 σου] + τιμηθή G ή] < G 134 έκώλυεν G S. 224, 143 ιδού] + και G 146 άμαρτάνειν] -f και G cum B m·

XXXV

S. 225, S. 226, S. 227, S. 228,

S. 229,

S. 230,

S. 231,

S. 232,

S. 233, S. 234,

147 Ισχυρότερα] περισσότερα G 163 το παραμ. το αύτ.] το αυτ. παραμ. G, post το add. s. 1. το G1 173 το] < G 193 που2] οπού G 200 συμφωνήσαι — του2] < G 219 λαμβάνων] λαμβάνει G 250 και] + oi G 257 Οπό] + τον G 259 αύτοϋ] ~ (εαυτού) post τάς G 265 λοιπόν] + και G 266 του κόσμου τούτου] 312 G 271 όλος] όλως G 299 είς] + την G 303 ην] + το G 305 αγαθόν] + και ου λέγεις αυτόν λυτής (21 BR) και τρεπτής φύσεως τρεπόμενον (τρεπτόν μεν Β, < R) είς (+ τε R) το (+ κακόν και εϊς [< R] το BR) αγαθόν G cum BR 310 τιμή οί/τε κολάσει] τιμή ούτε κόλασις G 313 αγαθόν και] < G 327 και νικήσαι] < G 338 έντολαΐ] + του κυρίου G cum B προστάσσουσαι] -σιν G 344 αιώνας] + των αίώνων G 3 έχθροϊς] είς χείρας έχθρων G 4 εορτή] + ούτε θυμίαμα (ex sq.) G 14 έμπίπλαται] έμπέπλησται G 16 θηρίων] < G 24 και — χειμαζόμενη] < G 30 καταλυτήριον] + παθών και G 32 και2] + ό G 33 βασ. ό έπουρ.] 31 (sine ό) G 38 πυρί] < G τω ξύλω] το ξύλον G 55 μηδέπω] ουδέπω G 58 κατανοοϋσι] + είς G 63 πνεύματος] πατρός G 67 εκείνης] + του G 70 ουδείς] ουκ έγήγερται G 75 Ιωάννου] ~ post γυναικών G 77 γεννηθέντες] + άγιοι G 81 γεωργούς] + σπόρον έντιθέντας τη γη των ψυχών, ευρίσκεις αυτούς οινοχόους του βασιλέως Χρίστου, ποτίζοντας πνεύμα αγιον. ευρίσκεις αυτούς αμπελουργούς G

XXXVI

S. 235, 88 και αληθινός] < G 91 τούτο] ούτως G 94 και] + oi G 97 πνεύματος] + δεξάμενοι και G 5 δοκιμασίαν] + ένεργεϊν G 7 ττροοπταντώσι] ττρώτον άπαντώσι G 9 δτε] + και G S. 236, 20 άναχωροϋντες] + και πάσης σαρκικής ορέξεως άττεχόμενοι G 31 και1] ή G S. 237, 50 αληθή] ευαγγελικόν G cum CR 54 δύναμις] -f- την εαυτών προαίρεσιν G cum CR 64 και δεσμούμεναι] < G 68 εις] < G S. 238, 84 κατά τα έργα αυτού] < G S. 239, 112 ή αΟριον] < G S. 241, 14 εξαρχής] + άφομοιούνται G 17 εσχον] είχον G oi2] < G 22 αυτού] αυτών G S. 242, 37 τε] δε G 51 αυτού] εαυτού G 56 εις] προς G S. 243, 77 αϊωνίω και έπουρανίω] 321 G S. 244, 97 και1] + ή G S. 245, 106 τί1] δτι G S. 246, 133 ημών] -f πολύ γαρ βούλεται άναπαήναι (-παυθήναι R) εις την (τον CR) εαυτού οίκον, είς τα σώματα και τάς ψυχάς ημών G cum CR 145 ή] < G S. 247, 10 είσαγέτω] είσαγαγέτω G S. 248, 25 και] < G 26 μη] < G 27 κακίας] καρδίας G ελκωμεν] ελκόμενοι G S. 249, 46 θεός] ό θεός G 48 ή τημελήσαι] < G S. 250, 60 εν1] + τη G 68 και2] < G, add. s. 1. G1 70 ϊν'] ίνα G 75 τούτου] ~ post κοσμοκράτορες (74) G S. 251, 86 και] < G 4 ου] ecrasit G (G 1 ?) S. 251/2, 9/10 το — φωνήν] < G XXXVII

S. 252, 10/1 διαφορά πολλή] διαφοράν πολλήν εύρήσεις G 14 είσιν1] εστί G 28 + σκεπάσει καί δοξάσει, ου γαρ έγχωρεϊ γυμνά είναι εν εκείνη τη ημέρα G 38 σπείρεται] σπείρονται G S. 254, 67 els] προς G S. 256, 101 ατυχία.] + θέλεις Ογίαν, άπαντα σοι πάθη και κάκωσις G 104 υπάρχοντα] + και δός πτωχοϊς G 105 θεώ] κυρίω G 106 Χρίστου] θεοΰ G 108 χρή] + και G άλλαγήναι] έναλλ. G1 (άναλλ. G) 110 + εις G 113 ουχί] + εγώ G 117 άρχεται] + καΐ G S. 257, 118 προς ταϋτα λέγειν] 312 G 125 έμοΐ] έμά G 143 λώροις] < G 154 ώσπερ] + ό G S. 258, 159 αιώνας] + των αιώνων G 8 απασχολείται] άποσχ. G S. 259, 27 γαρ] + είσϊ και G S. 261, 21 + προς G 32 τω1] < G 35 άγαλλια] G, ται add. i. m. G1 S. 262, 40 τινι] τι G 52 ή] < G S. 263, 12 διαλογισμών] λογισμών G 17 και1] < G 20 πικρούς] μικρούς G S. 264, 20 τις] < G ων] < G 21 τόν!+2] το G S. 265, 7 αλλ'] αλλά G 8 ή1] < G 24 βίου] κόσμου G S. 267, 74 άκούετε] άκουε G S. 268, 87 αύξηθώμεν] αυξην (leg. αυξιν) θώμεν G 89 μη] μηκέτι G 90 ή] < G 95 το πνεύμα] < G XXXVIII

S. 269, 113 cd1] < G ακόλουθοι] + και G S. 270, 146 και3] < G . 154 ως] + ό s. 1. G1 155 πολέμου] λολεμίου (leg. πολεμίου ?) G S. 272, 27 την2] < G S. 273, 51 οίον] ή G S. 274, 58 άγιαστηρίω] θυσιαστηρίω G 64 Χριστόν και εις] < G 4 εί] < G S. 277, 62 και1 — ψυχής2] < G S. 278, 78 πληροφορήσαι] + εις G 79 δύναται] δύνανται G 87 υπέβαλες] υπέβαλλες G S. 281, 2 ή 2 ] υπό G 8 Ισοκράτη*] G, Ί delevit G1 S. 282, 27 διαλογισμοί] + πολλοί G 35 δόξα] -f και το κράτος G S. 283, 8 τοϋτο] + γαρ G 9 Χριστοί] χρηστοί G S. 286, 27 έκδικεϊν] έκδικών G 30 δτε] < G S. 287, 48 τη ψυχή] της ψυχής G 59 και2] < G S. 288, 71 τω] < G S. 289, 104 και2] < G 105 και1] < G 106 και] < G 108 χάριτος] + της βασιλείας G 119 και2] < G S. 291, 141 των δι'] του G S. 293, 74 σιδήριον] σίδηρον G ένταΰθα] < G S. 294, 90 τάς] < G 110 των] + νοητών καί G S. 295, 121 και] + ό G S. 296, 146 και του2] < G 7 ό] < G S. 297, 24 την] < G S. 298, 51 άποπειραθήναι] -ρασθήναι G 57 καί τον άργυρον] < G (in fine paginae) S. 299, 66 τε] < G 80 την1] < G 87 εν1] < G (haplogr.)

XXXIX

S. 300, 100 πάλιν ό] < G 102 είσιν ημών] 21 G 106 γενόμενος] γινόμενος G 109 προς] + τον G 110 παράβολοι] παρεμβολαι G (ε erasum, ut legatur παραβολαΐ?) S. 301, 12 κατεχόμενος] + και γηΐνοις δεσμοΐς δεσμούμενος (in fine paginae, ex pr.) G S. 302, 24 έργων] + αλλ' όμως ή γλώσσα λαλεί περί αυτών των έργων G cum R 30 πάλαια] + έτι G 33 φασι] φησι G κακοδιδασκαλίαι$] κακοπαθείας διδασκαλίας G, πλανωδιδασκαλίας CR 36 έλθεϊν] ελθη G 47 έλεοΰντος και άγαπώντος] 321 G S. 303, 54 μεγαλωσύνης] + αύτοΟ G 65 πατρίδι] + πορεύεται G S. 304, 84 αυτήν2] < G 85 κακίαν] + μηδέ είδέναι την φύσιν αυτής κακίαν G, ου γαρ (< C) ήδει κακίαν ή φύσις αυτής CR 94 ώστε] ως G 97 των αιώνων] < G

Eine in Athener Privathand befindliche Handschrift34 aus der Bibliothek des Spyridon Loverdos Nr. 6 (ehemals Bibliothek des Alexios Kolyvas Nr. 11) war nicht zu erreichen. Sie ist im XVI. Jahrhundert auf Papier (19,2 x 13,1 cm; zwei Kolumnen zu je 14 χ 4cm; insgesamt 189 Seiten [Folien ?]) geschrieben. Die zweispaltige Abschrift d rfte schwerlich einen Druck zur Vorlage haben und w re deswegen, trotz sp ten Datums, von Interesse.

ZUM STEMMA Da die 50 Geistlichen Homilien nicht Ergebnis eines langsamen Wachstumsprozesses, sondern einer bewu t gef hrten Redaktion sind (vgl. p. XI), wird durch die Tatsache erh rtet, da allen ihren Hand34

Επιστημονική Έττετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών 2. Serie 11, Athen 1960/1, S. 404.

XL

Archetyp

Ottob. 25*

Poris.gr. 1157

Poris.gr.587

Editio princeps

Schriften Fehler gemeinsam sind, die textkritisch auf einen Archetyp schließen lassen (z. B. S. 108, 32f.; S. 133, 148; S. 147, 493; S. 208, 64; S. 309, 150f.). Kann man also dem Versuch, die Filiation zu rekonstruieren, die Berechtigung nicht absprechen, so erweist er sich doch als schwierig. Denn die Suche nach Leitfehlern führt zu dem verwirrenden Ergebnis, daß jede Handschrift mit fast jeder anderen gemeinsame Fehler und Auslassungen hat; ein wirklich befriedigendes Stemma läßt sich nicht aufstellen. Der Grund hierfür wird einmal in der Tatsache liegen, daß auch die älteste -Überlieferung (ihr steht die Handschrift K am nächsten) nicht an allen kritischen Stellen einen eindeutigen Text bot, sondern am Rande Wahllesarten führte, vor allem aber daran, daß mehrere Schreiber nachweislich mindestens zwei Handschriften vor sich hatten: eine -Handschrift und die einer anderen Sammlung; aus dieser drangen viele Zusätze in den Text. Die ersichtliche Kombinationsfreudigkeit erklärt sich aus der ganz richtigen Erkenntnis der Gemeinsamkeiten und Unterschiedlichkeiten der ,,Makarios"-Sammlungen und also aus dem Bestreben, die disparate Überlieferung zu vereinigen und zu harmonisieren. So liegt für uns die Annahme nicht ferne, daß auch zwei -Handschriften an abweichenden Stellen verglichen wurden. — Der Versuch, aus den nicht leicht zu interpretierenden Hinweisen der (Leit-)Fehler einige deutliche Linien der Filiation anzudeuten, geschieht deshalb unter allem XLI

Vorbehalt; ganz ohne Vernachlässigung bestimmter Fehler geht es dabei nicht ab. K hat mit GZ(P C ) kleine Übereinstimmungen (S. 72, 25; vgl. S. 117, 216; S. 125, 47), meist jedoch mit G (Z fehlt an diesen Stellen, außer S. 258, 19) alleine (vor aUem S. 141, 337; S. 155, 704). — Die Annahme eines Verhältnisses zu F (zu P8 nie) wird durch S. 153, 625; S. 236, 18; S. 221, 68 wohl nicht begründet. Daß FPSPCZG zu einer Gruppe zusammengehören, erweisen S. 29, 30; S. 66, 43; S. 96, 66; S. 107, 3; S. 127, 14; S. 195, 9. Dabei bilden FP8 und ZG je eine Gruppe, wofür sich Belege auf fast jeder Seite finden. — P c zeigt sowohl mit FP« (S. 12, 251; S. 31, 86; S. 50, 100; S. 76, 86; S. 86, 46; S. 87, 89; S. 101, 124) wie mit ZG (S. 17, 60; S. 24, 67; S. 97, 34; S. 101, 124) Gemeinsamkeiten, wegen S. 22, 39; S. 87, 72; S. 103, 157 vielleicht doch nur mit G (S. 39, 253; S. 55, 243; S. 61, 410; S. 75, 67; S. 129, 74) bzw. mit dessen Vorlage. Die Stellen S. 13, 4; S. 50, 97; S. 84, 8; S. 98, 62 legen nahe, Pl,'co2? COiH v.2lO« ( M - . C M 5 ^ N " 'S 'S · —

-^ C• d2 ^ - '3« ^ 0

i

f^, £5

g

OJ *·*·

"3

ΙΙ

**

jo

0 Ι Ι ΙΙ Ι Ι Ι ΙΙ Ιβ ϊ Ι' ι! - « ΐ » ι - - *ι !, Η- ΐ! Ι! Ι! Ι!

^ ^ ϋΓ ·2 1Γ ϋΓ·« - j ^ i s i s i S ' - j ^ ^ ο» Ι Ι 1 5 " l ^ - S ' S ^ ^ ^ ^ S i S S S | ι ? 1 Ι τ? Ι>

ο" "* CO

tvj CO

Ν q-

g^

"·" cd ω *-

^1 cd ·=·

K

e?jD

i—l CO

"}">

iH 'O

«9

i—1 C"3 CO C*· OO

τ Η β < 1 Ο Ο · Ί < ι Ο ( Ο ~ Ι >

Tji οο IH =?"?^

TX) τΗ C^

iH CO CO τ-(

O O C R O i H C Q

ιΗ

ΤΗ

ιΗ

Cf

1-

LIX

d

o

· d

- S o § . tn v« tr\>> tn

Ξ &§·! " ·** S

Ji?!l CO ς^

QO Ο

ρ CO hJ

M

cjfS" °°. „,.

oo^to

CD . ·τ< Ο5 „i 'S «S ^ 0 ·« _ j ^ (-H

|| 1

1

1

1

l 1

1

1

1

1

hH

Ο

rt rt rt υ | co oo oo ·_.

^] OO Oi τΗ CO CO CO CO τί< ^^

| ι Ο3 ^H 00 05 ^H ς^ τ-i

w

i

ι ι ·

_Γ^Γ

(Ν

CM

Ij

"ο

ΜΗ

ι CO co I

I

kto^T

ο Γ

"βΙ> '-ϊ

"3

Ν

"κ

Hj "ο" ΗΗ *" °°*rt

. ^

"32 τΗ

t- Ι> Γ- Γ- > o CO *·"**

io _o

rHiOOr·

OO θ£ (M

.

·«

-gl

M'S

|3t:aPH-5SpM£.S>oc

'S co W ·


M-f

i

M

H

^

oo

in

i-H

J3

Χ

Ι

^

^

l l < M | r t I I · * ! · *

l · « ! | M |

S

τΗ

Μ

Η

i

'

eo

coco

O

·*.,

^

cO

Ι

-

°

Η

Μ

^

^

1 1 S 1

!» S

I I

«S «SO

.Λ b ^

-

Ι

u5 CO1

£·

^,

^ S"

Λ

^

U

U

D- JT

^

^ c o i o s c ^ - * c o l c o c o

l l

1Γ1Γ

Ο

^

55 ^

Ο

T-HOOI ·* c o 1

ι 1

ΐ ο ο ο 1 c o IM

l l

l Ί S3 1 I 1 I S 1 3«

&>

^ §S

*+·
τάς επιθυμίας TOO πατρός υμών θέλετε ποιεϊν εκείνος άνθρωποκτόνος ην απ' αρχής και 40 εν τη άληθεία ούχ εστηκενστένοντες και τρέμοντες εσεσθε καΐ σειόμενοι εν TCO σινίω της γης υπό του σινιάζοντος σατανάδιά πολλών θλίψεων < φησίν 355 >δυνάμεθα είσελθεΐν είς την βασιλείαν των ουρανώνέπί τίνα 20 επί / βλέψω αλλ' ή έπι τον πρδον και ήσύχιον και τρέμοντα μου τους Μ s λόγους ;< και επί TOO Μωσέως δε και του Ηλία εύρίσκομεν, δτι εν τη γιγνομένη αύτοϊς επιφάνεια, πολλής διακονίας γενομένης σαλπίγγων και δυνάμεων έμπροσθεν της δεσποτικής αξίας, εν έκείνοις πασι διεκρίθη και εφανερώθη ή του κυρίου παρουσία εν είρήνη καί ησυχία και άνα25 παύσει. >ίδού< γαρ φησι >φωνή αύρας λεπτής, και εν αύτη ό κύριος ζητεϊτε την βασιλείαν και ταύτα πάντα προστεθήσεται ύμΐνδπου yap ό θησαυρός σου, εκεί εσται και ή καρδία σουήμϊν δε τοις σφζομένοις Χριστόν Θεού δύναμιν καΐ θεού σοφίαν. < εν γαρ τω νεκρώ σώματι ή ζωή· ώδε ή άπολύτρωσις, ώδε το φως, ώδε έρχεται προς τον Θάνατον και διαλέγεται αύτφ ό κύριος καΐ προστάσσει του έκβαλεΐν εκ του άδου και του Θανάτου τάς ψυχάς και άποδουναι ούτω. 140 ιδού ούν ούτος προς ταύτα ταρασσόμενος είσέρχεται προς τους διακόνους αυτού και συνάγει πάσας τάς δυνάμεις καΐ προφέρει ό άρχων της πονηρίας τα χειρόγραφα και λέγει· „ΐδε ούτοι ύπήκουσαν τω λόγω μου1 ϊδε οπού προσεκύνησαν ήμϊν οί άνθρωποι", ό δε θεός, δικαιοκρίτης ων, κάκεΐ δείκνυσι το δίκαιον αυτού καΐ λέγει αύτφ· „ύπήκουσέ σοι ό Αδάμ 145 καΐ κατέσχες αυτού πάσας τάς καρδίας* ύπήκουσέ σοι ή άνθρωπότης. το έμόν σώμα τί ποιεί ώδε; τούτο άναμάρτητον εστίν, εκείνο το σώμα του πρώτου Αδάμ έχρεώστησέ σοι, καΐ δικαίως αυτού κατέχεις τα χειρόγραφα, έμοί δε πάντες μαρτυροΰσιν ότι ούχ ήμαρτον παρθένου Μαρίας, ϊνα τοΰτο προσενέγκας θυσίαν υπέρ πάντων τφ πατρί »άπαλλάξη πάντας ήμας ...«. 125 έργον: Β (250?) liest σώμα. 126!. σώμα εξ ουρανού: Polemik gegen die „valentinianische" Lehre vom ούράνιον σώμα Christi auch bei Basilius, Ep. CCLXI (MPG 32, 969B). Die Vorstellung vom „corpus caeleste" ist also nicht nur gnostisch oder monophysitisch, sondern eignet auch der Gro kirche des vierten Jahrhunderts; vgl. z. B. Hilarius, De trinitate X, 18 (MPL 10, 356 A357 A). 128 συνεκέρασε: H 52, 6: ή θεότης εαυτή ν κεράσασα TTJ άνθρωπότητι ήλθεν. 129 έμόρφωσεν: Die Lehre vom σώμα Χρίστου als einem κτίσμα des πνεϋμα άγιον entwickelt z. B. Basilius, Adv. Eunomium V (MPG 29, 716 B). 131 άναμάρτητον: Diese Stelle steht in direktem Widerspruch zu dem Vorwurf der H resienliste bei Timotheus v. Konstantinopel 7 (zit. in Patrol. Syr. I, 3, ed. Kmosko, col. CCXXV): Λέγουσιν ότι... το σώμα δ άνέλαβεν εξ αυτής 6 Κύριος δαιμόνων fjv ιτεπληρωμένον καΐ έξέβαλεν τα δαιμόνια καΐ ούτως αυτό Ινεδύσατο. 134Η. I Cor 1, 23; 2. 2; 1, 18. 138 νεκρψ σώματι: Vgl. H 62, 2: δια σώματος νεκρού έθανατώθη ό εχθρός. 142 αρχών της πονηρίας: S. zu H 5, 1. 143. MDF(P°)ZG 126 της] + παρθένου D, + Θεοτόκου F 129 ούν] + ό F, < C P 130 εν] + τφ Μ | ουδέ] δε D G f 135 δε] < P G 138 άπολύτρωσις] λύτρωσιςΕ 139 θάνατον] άθάνατον Ζ 142 καΐ1 - δυνάμεις] < P C T| προφέρει] προσφέρει D J 149 ήμαρτον] + ότι Μ C

102

150 ού χρεωστώ σοι ουδέν, και ότι υιός είμι του θεού, πάντες μοι μαρτυροϋσιν. επάνω γαρ των ουρανών έμαρτύρησε φωνή έλθουσα επί της γης· »ούτος εστίν ό υιός μου ό αγαπητός* αυτού άκούετε«. Ιωάννης μαρτυρεί· »ΐδε ό αμνός του θεού ό αίρων την άμαρτίαν του κόσμου«, και πάλιν ή γραφή· >6ς άμαρτίαν ουκ έποίησεν ουδέ ευρέθη δόλος εν 155 αύτώερχεται ό άρχων του κόσμου, και εν έμοί ευρήσει ούδένοϊδά σε τίς εϊ, ό υιός του θεοϋτί ήμϊν και σοί, Ίησοο Ναζαρηνέ; ήλθες προ καιρού βασανίσαι ήμας;< τρεις μοι μαρτυροοσιν ό επάνω των ουρανών φωνήν άφίησιν, οι επί της γης και συ αυτός, εξαγοράζω ουν το σώμα το πραθέν ιβο σοι δια του πρώτου Αδάμ, παραλύω σου τα χειρόγραφα, εγώ γαρ άπέδωκα τα χρέη του Αδάμ σταυρωθείς καΐ κατέλθω ν εν τω άδη. και κελεύω σοι, °Αιδη και Σκότος και Θάνατε, εκβαλε τάς έγκεκλεισμένας ψυχάς του Αδάμ", και ούτω λοιπόν αί πονηραΐ δυνάμεις τρομάξασαι άποδιδουσι τον έγκεκλεισμένον Αδάμ. 165 'Αλλ' όταν ακούσης, δτι εν τφ καιρφ έκείνω έρρύσατο τάς ψυχάς εκ τοο άδου και του σκότους καΐ δτι κατήλθε ν εϊς τον φδην ό κύριος και έποίησεν ενδοξον έργον, μη μακράν από της ψυχής σου τα πράγματα ταύτα είναι νομίσης. ό γαρ άνθρωπος εστί χωρητικός καΐ δεκτικός του πονηρού · κατέχει γαρ ό θάνατος τάς ψυχάς του Αδάμ και εντός 170 του σκότους είσϊν οί λογισμοί της ψυχής έγκεκλεισμένοι. καΐ δταν ακούσης περί μνημείων, μη τα φαινόμενα λογίση μόνον μνημεϊον γαρ καΐ τάφος ή καρδία σου εστίν, δταν γαρ ό άρχων της κακίας / και oi M sss άγγελοι αύτοο εκεί έμφωλεύωσι καΐ δταν τάς τρίβους καΐ τάς διόδους εκεί ποιώνται, δπου έμπεριπατουσιν αί δυνάμεις του σατανά είς τον 175 νουν σου καΐ είς τους λογισμούς σου, — ουχί άδης καΐ τάφος καΐ μνημεϊον και νεκρός εϊ τφ θεώ; εκεί γαρ ό σατανάς άργύριον άδόκιμον έχάραξεν, εν τη ψυχή ταύτη Ισπειρε σπέρματα πικρίας, έζύμωται ζύμη παλαιά, βρύει εκεί πηγή βορβόρου. έρχεται ου ν ό κύριος εϊς τάς έπι ζητούσας αυτόν ψυχάς, είς το βάθος του άδου της καρδίας, κάκεΐ προστάσσει τφ θανάτω 149 cf. Col 2, 14. 144 cf. II Mace 12, 41. 149 χειρόγραφα: Vgl. H 61, 1: (τον σωτήρα) διαρρήξαντα (Col 2, 14: έξαλε(ψας) το χειρόγραφον της κατακρίσεως Αδάμ. cf. Job 8,46. 152 Lc 9.35. 153 Job 1,29. 154!. I Ptr 2,22 155Johl4,30. 1561.Mcl.24. 157f.Mt8,29. 158I.IJoh 5, 7. 159 εξαγοράζω: Vgl. Η 30, 9: (ό κύριος) πολλά ποθεί ν απέμεινε, δούς το έαυτοΰ σώμα είς θάνατον καΐ ίξαγοράσας ήμας της δουλείας. 164 έγκεκλεισμένον Αδάμ: S. zu Η 5, 1 Αδάμ. 176 cf. Jes l, 22. 177 cf. I Cor 6, 7. 178 πηγή βαρβάρου: Vgl. H 20, 6: την άκάθαρτον πηγήν των διαλογισμών της ψυχής MDF(P C )ZG f 155 ούτω] τω στόματι αΰτοΟ F (cf. Is 53.9) 157 ήλθε?]+ ώδε P»G (cf. Mt 8,29) cum Β 159 το σώμα] < Ζ 162 σοι] δε PC | iyκεκλεισμένας] κεκλεισμένα? Ζ 166 καΐ1] + εκ Ζ s. L, G 167 Ινδοξον] παράδοξον Pc f 172 εστίν] ^ post γαρ (171) F 17S Ιμφωλεύωσι] -λεύσωσ» Μ 175 τους λογισμούς] τον λογισμόν Pc 177 σπέρματα] σπέρμα Pc 178 πηγή] < F (lacuna 4-5 litteranim extat) | είς] επί F | αυτόν] < F, ~ post ψυχάς (179) Ζ

103

λέγων „εκβαλε τάς εγκεκλεισμένας ψυχάς τάς έμέ έπιζητούσας, ας κατέ- 180 χεις βιαίως", διαρρήσσει ουν τους βαρείς λίθους τους επικειμένους τη ψυχή, ανοίγει τα μνημεία, άνιστα τον αληθινό ν νεκρό ν, έκβάλλει εκ της σκοτεινής φυλοασκώληξ είμί και ουκ άνθρωπος, όνειδος ανθρώπων και έξουδένωμα λαώντάς γιγνομένας εκ τοο ουρανού βροντάς καΐ άστραπάς ουκ ηδειτε, ότι εστί Θεός διοικών την κτίσιν;" τί ούν εκραζον οι δαίμονες; >σύ εΐό υιός του Θεοο. τί προ καιρού ήλθες βασανίσαι ήμας;< και έτι εν τοις μαρτυρίοις λέγουσΓ „καίεις με, καίεις με", ουκ ήδεισαν οΟν το ξύλον της γνώσεως no 12.10 του καλοο και κακοο; ή παράβασις του Αδάμ την γνώσιν εδωκεν. έκαστος γαρ άρχεται έπερωτάν ως „εν τίνι ην ό Αδάμ και τί επραξεν;" αυτός γαρ ό Αδάμ την γνώσιν έδέξατο καλού τε και κακού, λοιπόν άκούομεν εκ των γραφών, δτι εν τιμή και εν καθαρότητι ην, καΐ παραβάς την έντολήν Ιξεβλήθη του παραδείσου και ώργίσθη ούτω ό θεός. λοιπόν us καί τα καλά αυτού μανθάνει καΐ τα κακά μαθών ασφαλίζεται εαυτόν, ίνα μηκέτι άμαρτήσας έμπέση εις κρίμα θανάτου. Γινώσκομεν δε δτι πασά ή κτίσις τοο θεού δι' αυτού οίκονομεΐται · αυτός γαρ εποίησεν ουρανόν, γήν, ζώα, ερπετά, θηρία, ά βλέπομεν τον δε αριθμόν άγνοοομεν. τίς γαρ ανθρώπων οίδεν, εί μη μόνος ό θεός 120 Μ 564 ό ων εν πασι, και τοις έμβρύοις δε των / ζφων; ουχί αυτός επί ο ι αϊ αϊ τα οντά ύποκάτω της γης και επάνω των ουρανών; 12.11 Παραλιπόντες ουν ταύτα μάλλον ζητήσωμεν ως καλοί έμποροι κληρονομίαν κτήσασθαι έπουράνιον καί τα συμφέροντα ταϊς ψυχαϊς ή μών. μάθωμεν κτήσασθαι κτήματα άπερ συμπαραμένει ήμϊν. εάν γαρ άρξη, άνθρωπος 125 ων, έρευναν τον λογισμόν τοο θεοϋ και λέγειν · „ευρόν τι και κατέλαβον", εύρεθήσεται ό ανθρώπινος νους υπερβαίνων τον λογισμόν του θεού. εν τούτω δε πολύ πλανά, καϊ δσω θέλεις δια γνώσεως έρευνήσαι καί εϊσελθεϊν, χωρείς είς βάθος καί ουδέν καταλαμβάνεις, αύτάς γαρ τάς επισκέψεις τάς γιγνομένας σοι τί εργάζεται καθ' ήμέραν εν σοι; καί πώς ι so εν τούτω τφ μέρει („in dieser Hinsicht": H 56, 3). 105 cf. Mt 7, 22. 108St. Mt 8, 29. 110 καίεις: Vgl. H 43, 3: l δαίμονες, θέλοντες πολεμεϊν άνθρώπω πνεύματος ήξιωμένω, καίονται καί καταναλίσκονται υπό της θείας δυνάμεως του πυρός; ebd.: οί δαίμονες ... υπό της ευχής καίονται, καθάπερ ό κηρός Οπό πυρός. — ,,καίεις με, καίεις με" als Ausruf des ausgetriebenen D mons Apophth. patr. Xanthias 2 (MPG 65, 313B). Vgl. Passio Bartholomaei 3 (Lipsius-Bonnet 11,1, p. 132, 31): (Ein δαιμονιζόμενος) επεχείρησε κράζειν Απόστολε κυρίου Βαρθολομαίε, κατακαίουσί με αϊ προσευχαί σου. Nach Athanasius, Vita Antonii 41 (MPG 26, 904B), verschwindet der Satan auf den Namen Christi hin, μη φέρων την εκ τούτου καϋσιν. Vgl. Callinicus, Vita S. Hypatii 94 (Ed. Bonn., 1895, S. 52,5): ό yap αντίδικος .... φ εάν άντιστήτε στερεοί τη πίστει, καυσουμενος έκφεύξεται αφ' υμών. 110ϊ. 113 Gen 2,17. 112 Αδάμ: S. zu Η 5,1. 114 τιμΰ: PS 48,13.21 ? Vita Adae 13.14 (ed. Meyer, p. 225f.). 114 Ϊ. Gen 3,23 f. 116 ασφαλίζεται: Vgl. Vita Adae 4.17 (ed. KMDF(P C )G 106 είπεΐν] + ότι δτι Ρ° 106 ] conj. Klostermann (cf. εκ των... R) 107 ήδειτε] οϊδατε P« 110 oOv] < M 112 Ιπερωταν] έρωταν Pc 116 λοιπόν] ούτω καί ημών έκαστος R ψ 124 κτήσασθαι] κτήσασθε Μ (vide proleg, ρ. LV) 130/131 τί-άκατάληπτα] καί τάς βοηθείας του θεοϋ, είπεΐν δύνασαι; τί εργάζονται καθ'ήμέραν εν σοΙ ή πώς είσιν; άρρητοι είσι καί ακατάληπτοι! R (similiterC) 112

άρρητα εστί και ακατάληπτα! ή μόνον δέξασθαι μετά ευχαριστίας καΐ τπστεύειν; την γαρ ση ν ψυχήν, εξ ου εγεννήθης και έως άρτι, ήδυνήθης γνωρίσαι; έττεΐ απάγγειλαν μοι άττό ττρωΐ και έως όψέ τους βρύοντας εν σοι λογισμούς, είπε μοι τάς ενθυμήσεις τριών ήμερων, αλλ' ου δύνα135 σαι. εΐ οον τους λογισμούς της ψυχής σου καταλάβει ν ουκ ήδυνήθης, τους λογισμούς του θεού και τον νουν πώς δυνασαι εύρεϊν; 'Αλλά συ όσον ευρίσκεις άρτον, φάγε και άφες δλην την γήν, και 12,12 άπελθε είς το χείλος του ποταμού και πίε όσον χρείαν έχεις, και πάρελθε, και μη ζήτησης πόθεν έρχεται ή πώς ρέει. σπούδασον θεραπευθήναι 140 τον πόδα ή τον πόνον του οφθαλμού σου, ίνα ίδης το φως του ηλίου, μη ζήτησης δε πόσον έχει φως ό ήλιος ή πόσον ανατέλλει, ζωον δ προχωρεί σοι είς χρήσιν, λάβε. και τί άπέρχη είς δρη και ζητείς, πόσοι εκεί νέμονται όναγροι ή θηρία; καί το παιδίον δτε προσέρχεται τω μαζω της μητρός, λαμβάνει το γάλα και τρέφεται, ουκ οϊδε δε έρευναν την 145 (Μζαν ή την πηγήν, πόθεν ούτως έπιρρέει· θηλάζει γαρ το γάλα και τον όρρόν δλον άποκενοϊ · και πάλιν άλλη ώρα μεστουται ό μαζός. τούτο ούτε το παιδίον οΤδεν ούτε ή μήτηρ αυτού, εί καί τα μάλιστα από όλων των μελών της μητρός εξέρχεται το γάλα. εί ζητείς ουν τον κύριον είς βάθος, εκεί ευρίσκεις αυτόν, εί ζητείς είς Οδωρ, εκεί ευρίσκεις αυτόν 150 ποιουντα σημεία, εί ζητείς αυτόν εν λάκκω, εκεί ευρίσκεις αυτόν εν μέσω δύο λεόντων φυλάσσοντα τον δίκαιον Δανιήλ, εί ζητείς αυτόν είς πυρ, εκεί ευρίσκεις αυτόν βοηθουντα τοις δούλοις αυτού, εί ζητείς αυτόν εν δρει, εκεί ευρίσκεις αυτόν μετά του ' Ηλία και Μωσέως. πανταχού ούν εστί, και ύποκάτω της γης καί υπεράνω των ουρανών, είτε εν ή μι ν πανταχού 155 εστίν, ούτως και ή ψυχή εγγύς σου εστί, και εσωθέν σου εστί και έξωθεν σου εστίν δπου γαρ θέλεις είς μακράς πατρίδας, εκεί εστίν ό νους σου* είτε επί δυσμάς είτε επί ανατολάς είτε είς τους ουρανούς, εκεί ευρίσκεται. Ζητήσωμεν ουν προηγουμένως τον καυτήρα του κυρίου καί την 12,18 ιβο σφραγίδα εν έαυτοΐς εχειν. δτι εν τφ καιρφ της κρίσεως, γινομένης της Meyer,ρ.222.2261). 117 cf. Sir41,3. 126 λογισμόν του θεον: Vgl. dazu Gregor ν. Nyssa, De vita Moysis (MPG 44, 404 A), eine f r Gregors Gotteslehregrundlegende Stelle. 130 επισκέψεις: Hier in der Bedeutung von „Gnadenheimsuchung"; vgl. H 16,3: τη ν έττίσκεψιν του θεοϋ erfahren; H 19,1: τη ν έττίσκεψιν του κυρίου erwarten. 136 Jes 40,13. Vgl.MartyriumPetrietPauli26 (Lipsius-BonnetI,p.l40,21):ToOs διαλογισμούς των ανθρώπων ουδείς έττίσταται, εΐ μη είς ό θεός. εύρεϊν: Vgl. Gregor ν. Nyssa, De vita Moysis (MPG 44, 357C). 189 ζήτησης: Die gleiche Warnung vor unfruchtbarem φιλοσοφείν bei Gregor v. Nyssa, In suam ordinationem (MPG 46, 552D). ΙδΟί. Dan 6, 16ff. 1511. Dan 3, 19ff. 1521. Me 9, 2ff. KMDF(P C )G 131 ή μόνον] χρή μόνον conj. Klostermann (cf. ή μόνονχρή... R) 133 οπτόγγειλόν] έττόγγειλόν MD | καί] < D | βρύοντας] Ιμβρύοντας F 141 μη ήλιος] < Μ | Ιχει φως] 21 Ρ» | πόσον] πώς Pc f 147 αύτοϋ] < Μ 148 της μητρός] < D | ουν] < F f 152 αυτόν1] + βοηθοϋντα καί Pc 163ψ'Ηλία] Ηλίου F | καί] + του F 154 καί1] < Pc | της] < Μ J 160 ότι] + καί Pc 8 Domes, Makarios

113

M 565 άποτομίας του / θεού και συναγομένων όλων των φυλών της γης όλου του Αδάμ, όταν καλέση ό ττοιμήν την ιδίαν ττοίμνην, όσοι εχουσι τον καυτήρα, έπιγινώσκουσι τον ίδιον ποιμένα, και ό ττοιμήν τους έχοντας την ϊδίαν σφραγίδα γνωρίζει και έττισυνάγει άττό ττάντων των εθνών, της φωνής γαρ αυτού άκούουσιν οί ίδιοι καί ύπάγουσιν οπίσω αύτοϋ. 165 εις δύο γαρ μέρη ΐσταται ό κόσμο?, και γίνεται μία ποίμνη σκοτεινή ή χωρούσα είς πυρ αίώνιον, και μία πλήρης φωτός ή προς την ούράνιον λήξιν αναγόμενη, αυτό ουν δ νυν κτώμεθα εν ταϊς ψυχαϊς, αυτό 12.14 εκείνο λάμπει καί φανερουται και τα σώματα ενδύει δόξαν. ώσπερ εν τω καιρώ του ίΕανθικου μηνός αί ρίζαι κεχωσμέναι εν τη γη τους ι?ο ιδίους καρπούς καί τα ίδια άνθη και κάλλη εκβλαστάνουσι και καρποφορουσι, και φανερουνται αί καλαΐ ρίζαι καί αί τάς άκανθας εχουσαι φανεραι γίνονται, — ούτως εν εκείνη τη ημέρα έκαστος δια του ιδίου σώματος όπερ επραξεν, εμφανίζει, και φανερουται τα τε καλά και τα κακά. εκεί γαρ εστί πασά ή κρίσις και ή άνταπόδοσις. εστί γαρ άλλη 175 τροφή παρά ταύτην την φαινομένην και εστίν άλλη τράπεζα επουράνιος παρά την φαινομένην. καί γαρ Μωϋσής οτε άνήλθεν εις το ορός, ημέρας τεσσαράκοντα ένήστευσεν άνήλθεν άνθρωπος, κατήλθε θεόν έχων. καί ϊδε, βλέπομεν εν ήμΐν, δτι εν όλίγαις ήμέραις, εάν μη ύποστηριχθή το σώμα βρώμασι, φθείρεται, καί αυτός εν τεσσαράκοντα ήμέραις νηστεύ- 180 σας πλεϊον όλων ένδυναμώτερος κατήλθεν έτρέφετο γαρ υπό θεού καί φκονομεϊτο αύτοϋ το σώμα άλλη τροφή έπουρανίω · ό γαρ λόγος του Θεού τροφή ούτω εγίγνετο καί είχε δόξαν είς το πρόσωπον, το γενόμενον τύπος ην. εκείνη γαρ ή δόξα νυν εσωθεν είς τάς καρδίας των Χριστιανών λάμπει* άνιστάμενα γαρ τα σώματα εν τη άναστάσει άλλω 185 ένδύματι θεϊκώ σκεπάζεται καί βρώσει έπουρανίω τρέφεται. 12.15 Έρώτησις: τί εστί >γυνή άκατακαλύπτω κεφαλή προσευχομένηΜαρία την καλήν μερίδα εξελέξατοό άροτριών άροτριαχ) καΐ ό λαμβάνων γυναίκα έπ' έλπίδι του έχει ν κληρονόμους καΐ ό έμπορος δίδωσιν εαυτόν εϊς θάλασσαν και θάνατον ετοιμον δια το κέρδος, οΰτως και εν τη βασιλεία των ουρανών έπ' έλπίδι του φωτισθήναι τους οφθαλμούς της καρδίας δίδωσί τις εαυτόν, άναχωΜ 572 ρών των βιωτικών πραγμάτων καΐ σχολάζω ν εν / εύχαϊς καΐ δεήσεσι, ίο προσδεχόμενος τον κΟριον, πότε έλθών εμφανίσει ούτω εαυτόν καΐ 14.2 καθαρίσει αυτόν εκ της ένοικούσης ούτω αμαρτίας. ουκ έπελπίζει δε επί τοις καμάτοις αυτού καΐ τη πολιτεία, έως ου τύχη των έλπιζομένων, έως ου έλθών ό κύριος οίκηση εν ούτω εν πάση αίσθήσει καΐ ενεργεία πνεύματος, και όταν γεύσηται της χρηστότητας του κυρίου is και τοις καρποϊς του πνεύματος εντρύφηση και περιαιρεθή το κάλυμμα του σκότους και το φως του Χρίστου έλλάμψη και ένεργήση εν χαρά 3 cf. I Thess 1, 6. 5f. 8 I Cor 9, 10. 9 φωτισθήναι: S. zu H 7, 5 φωτισμόν. cf. Eph ], 18. άναχωρων: παντός γήινου δεσμού Η 5, 6 (Ζ. 120); του κόσμου Η 29, 2; 32, ?; 48, 2; aber auch από των Ιδίων Θελημάτων Η 53, 18. S. auch zu H 9, 10 αποταξάμενος. 10 cf. I Tim 5, 5. 11 cf. T.c 12, 36. προσδεχόμενος: Auf die επίσκεψις του κυρίου richtet sich die προσδοκία auch H 19, l; vgl. 29, 5; 31, 4; auf die έπιφοίτησις του πνεύματος Η 9, 10; auf die δύναμις und das δπλον του πνεύματος Η 51, 2; an dieser Erwartung scheiden sich die volle und die halbherzige Gottesliebe (H 10, 2). An einer Stelle dr ckt προσδοκαν die Martyriumsbereitschaft der Seele aus: τον Οπερ Χριστού Θάνατον προσδοκώσα πάντοτε (Η 10, 4). — Noch ohne die mystische Bedeutung der προσδοκία, aber sie vorbereitend, spricht dem. Alex, von den γνωστικοί ψυχαί als den klugen Jungfrauen, ταΐς προσδεχομέναις τον κύριον (Strom. VII, XII, 72, 5 [III, 52, 10]). Symeon denkt wohl an Lc 12, 36. 12 καθαρίσει: Die κάθαρσις, die Η 17, 15 als allgemein menschliches Ideal erscheint und hier vor allem von den λογισμοί του σατανά befreien will, verlangt nach H 17, 11 menschliche υπομονή und μακροθυμία, ist aber nach H 56, 2 an das Kommen des κύριος gebunden, das nach H 17, 15 um der καθαρότης willen erfolgte. Mit der Erwartung des Kommens Christi oder des Geistes in der Seele verbindet sich stets die der Reinigung von der κακία (H 53, 4; vgl. H 10, 4; 18, 10). το έπουράνιον πυρ ... καθαρίζει (Η 14, 7); auf jedem anderen Wege ist es unm glich (H 45, 3). — Ohne n here Reflexion ber das wirkliche Agens bestimmt Diadochus v. Photike 98 (ed. des Places, p. 160, 21 f.) die καθαρότης als ein άθετήσαι τα κακά, nicht blo als Aufh ren des πρδξαι; sie wird auch bei ihm an das Wirken des Geistes gebunden (ebd. 28, p. 99, 6): Νουν καθαρίσαι μόνου του αγίου πνεύματος εστίν. cf. Rm 7, 17. 15 cf. I Ptr 2, 3. 16 cf. II Cor 3, 16. 17 φως τον Χρίστου: Das Schauen des Lichts als Inbegriff der mystischen Erfahrungen wird H 8, 3 als Er ffnen des KMDF(P°)G 3 απολαύσει] απόλαυση DFPευρόν σε< φησιν >έν τη έρήμω γυμνήν και έλουσα σε εκ του ύδατος της ακαθαρσίας σου και ενέδυσά σε ένδυμα και ψέλλια περιέθηκα εν ταΐς χερσί σου και μανιάκια περί τον τράχηλόν σου και ένώτια εν τοις ώσί σου, και έγένου μοι ονομαστή εν πασι τοις εθνεσι. σεμίδαλιν και ελαιον και μέλι έφαγες, και είς ύστερον έττελάθου των ευεργεσιών μου 55 και έπορευθης οπίσω των εραστών σου και έπόρνευσας εν αίσχύνημετά φόβου καΐ τρόμου την εαυτών σωτηρίαν κάτεργαζεσθακ, καθώς γέγραπται. όσοι ούν μέτοχοι του πνεύματος Χρίστου γεγόνατε, εν μηδενι πράγματι, μήτε εν μικρφ μήτε εν μεγάλω, καταφρονητικώς διατεθήτε και την χάριν του πνεύματος μη ένυβρίσητε, ίνα μη της ζωής 70 εκτός γένησθε, ης μέτοχοι ήδη γεγόνατε. / Και πάλιν εν έτέρω προσώπφ λέξω. ώσπερ δούλος εάν είσέλθη εν 15,5 παλατίω ύπηρετήσαι, τα σκεύη της υπηρεσίας εκ των του βασιλέως [Μ seo υπαρχόντων λαμβάνει, αυτός δε γυμνός εΙσέρχεται και εν τοις του βασιλέως σκεύεσιν υπηρετεί τφ βασιλεΐ · λοιπόν ώδε πολλής συνέσεως και δια75 κρίσεως χρεία, ίνα μη τι παρά το δέον διακονήση, άλλα αντί άλλων εδέσματα εισαγάγω ν τη του βασιλέως τραπέζη, αλλά κατά άκολουθίαν τα πρώτα και τα έσχατα παραθή σιτία1 εΐ δε κατά άγνοιανκαΐ άδιακρισίαν μη διακονήσει τω βασιλεΐ καθεξής, κινδύνου και θανάτου ένοχος τυγχάνει, — ούτως και ψυχή εν τη χάριτι και τω πνεύματι διακονούσα τφ θεφ πολλής 80 διακρίσεως καΐ γνώσεως χρήζει, όπως μη τι σφαλή εν τοις του θεοο σκεύεσιν, ήγουν τη του πνεύματος διακονία, την Ιδίαν προαίρεσιν μη συμφωνούσαν τη χάριτι έχουσα, εστί γαρ iv τη του πνεύματος διακονία κρυπτώς υπό του έσω ανθρώπου επιτελούμενη και εν τοις Ιδίοις σκεύεσι, τουτέστι τφ πνεύματι αύτοο, διακονεϊσθαι τον κύριον υπό 21,6. δΟΙΙ. Εζ 16, 5-15. 59 γνώσει: γνώσις im Sinne von διάκρισις auch H 15, 5 und 29, 6. S. zu H 7. 5. 66 Phil 2, 12. 67 cf. Hbr 3, 14. KMDF(P C )G 49 ως περί] ώσπερ εν Ρ« 50 σε] < F | γυμνήν] γυμνόν F 51 περιέβηκα] + σε Ρ° ψ 57 καθορισθείσα] καθαρθεΐσα Μ f 64 αγωνίζεται] + καΐ Μ 65 παραφυλακτέον] + καΐ MDG 67 Χρίστου] < F 71 ώσπερ] + ό F 74 διακρίσεως] + καΐ σοφίας P°G cum Β f 78 διακονήσει] Κ, Μ s. 1., G, διακονήση MDFP= 79 καΐ1] + ή P C G 83 υπό] έτι Pc | επιτελούμενη] έτπμελουμέντι Μ, -τελούμενη F 84 τουτέστι] < D, add. i. m. D1, -f- εν Μ θ D nies, Makarios

I2Q

της ψυχή$· άνευ δε των αΰτοϋ σκευών, τουτέστι της χάριτος, αδύνατον 85 τίνα τω θεώ διακονήσαι, τουτέστιν εύαρεστήσαι είς πάντα τα του θεού 1δ,6 θελήματα. καΐ δτε λαβή την χάριν, και τότε πολλής συνέσεως και διακρίσεως χρεία, όπερ και ταϋτα αυτός δίδωσιν αύτη ζητούση παρά θεοο, δπως ευαρέστως αύτφ διακονήση εν τω ττνεύματι φ λαμβάνει, καΐ εν μηδενΐ κλοπή υπό της κακίας και σφαλή Οπό αγνοίας και αφοβίας 90 καΐ αμελείας παρατραπεϊσα, και παρά το δέον του δεσποτικού διαπραξαμένη θελήματος, έπει τιμωρία και θάνατος καΐ πένθος τη τοιαύτη εσται ψυχή, δ και ό θεϊός φησιν απόστολος· »μη πως άλλοις κηρύξας αυτός αδόκιμος γένωμαι«. όρφς, απόστολος ων του θεού οίον είχε φόβον. παρακαλέσωμεν τοίνυν τον θεόν, όπως την διακονίαν του πνεύματος 95 κατά το αυτού θέλημα διακονήσωμεν έξαιρέτως, όσοι της χάριτος του θεού έτυχομεν, και μη τη καταφρονητικη συζώμεν έννοία, ίνα ούτως ευαρέστως ούτω πολιτευσάμενοι καΐ πνευματική λατρεία κατά το θέλημα αΰτοϋ λατρεύσαντες ούτω την αίώνιον ζωήν κληρονομήσωμεν. 16,7 Άσθένειαν περίκειταί τις, καΐ συμβαίνει τινά μέλη έχει ν αυτόν υγιή, ιοο όφθαλμόν ίσως όψεως ή τι έτερον, αλλά τα λοιπά μέλη ήφάνισται1 έχει χείρα υγιή, αλλά τον πόδα ήφάνισται. οΰτως εστί και είς το πνευματικόν εϊκός τίνα έχει ν υγιή μέλη του πνεύματος τρία, αλλ' ου παρά τούτο τέλειος εστίν, οράς πόσοι βαθμοί είσι καΐ μέτρα του πνεύματος, πώς κατά μέρος διυλίζεται και λεπτύνεται το κακόν καΐ ούχ άπαξ. δλη ή πρόνοια και οίκονομία του κυρίου (καΐ το άνατέλλειν τον ήλιον, καΐ 69 cf. Hbr 10, 29. 83 cf. Rm 7, 22. 90 αγνοίας: Mit απιστία und αφοβία geh rt αγνοία zu den ιτάθη αμαρτίας (Η 4, 26). Die Seele mu H 24, 5 εκ του βαθύτατου OTTVOU της αγνοίας erweckt werden. H 31, 5 spricht von der μέθη αγνοίας, Η 47, 7 von der bitteren Winterk lte της αγνοίας του σκότους. hnlich nennt H 4, 6 neben αμέλεια, χαυνότης, ραθυμία die άγνωσία als Kennzeichen der t richten Jungfrauen. Wer nicht διακριτικός ist, kann κρυπτώς άγνοών dem Satan unterliegen (H 66, 3). Mit τΟφλωσις, κώφωσις, αφοβία wird auch άγνωσία der καθαρότης entgegengestellt (H 4, 25). αγνοία (mit άγνωσία) hat also bei Symeon nur den Rang eines πάθος, nicht des prinzipiellen Gegensatzes zur γνωσις wie noch bei Origenes. 93f. I Cor 9, 27. 98 λάτρεις: λατρεία ist nach H 56, 6 bestimmt, den M nch zur Gottesliebe zu f hren ; ihr Inhalt ist ευχή und ομιλία ττρός τον θεόν. Η 35, 3 und Η 47, 16 (ή παλαιά λατρεία Schatten und Bild der v v λατρεία) wird die Beziehung auf den alttestamentlichen Priesterdienst (H 47, 2) bewahrt. H 29, 4 verlangt Ausdauer in der λατρεία vom Anachoreten, der der ουράνιος χάρις teilhaftig werden will. 99 cf. MC 10, 17. 105 διυλίζεται : Vgl. Clem. Alex., Paed. I, VI, 32, l (I, 109, 4). λεπτύνεται: Die Frage des langsamen oder pl tzlichen λεπτύνεσθαι des κακόν auch H 15, 41. Vgl. dazu H 16, 4: Durch stete έλττίς του θεού ώσπερ λεπτύνεται καΐ έξυδαροϋται το κακόν. 106 πρόνοια : πρόνοια erscheint H 15, 30 auf das Erl sungsKMDF(P C )G 87 καΐ τότε] 21 F 89 ούτω] αύτη F (leg. αυτή ?)f 90 αγνοίας] άγνωσίας F f 92 πένθος τη] < D, add. i. m. D1 93 ό Θείος φησιν] φησιν ό F | φησιν απόστολος] 21 Pc | φησιν] < D, add. i. m. D1 ψ 100 τινά μέλη ίχειν αυτόν] 4231 Ρ« 101 ή τι] ότι D, ή s. I. ante ότι D1 102 έχει - ήφάνισται] < MD 103 εχειν] ~ post μέλη Ρ° 130

πάντα τα δημιουργήματα) δια την βασιλείαν, ην μέλλουσι κληρονομεΐν οί εκλεκτοί, γεγόνασι, δια το την είρηνικήν και καθ' όμόνοιαν συστήναι βασιλείαν. no Όφείλουσιν ουν οί Χριστιανοί είς πάντα άγω/νίζεσθαι και μήτε 16,8 κρίνειν όλως τινά, μη πόρνην ττροεστώσαν, μη αμαρτωλούς ή άτακτους, t M58 αλλ' απλή προαιρέσει και καθαρω όφθαλμω πάντας όραν, ίν' ύπάρχη τούτο τινι ως φυσικόν και πηκτόν, μηδένα έξουδενεϊν μήτε άνακρίνειν ή βδελύσσεσθαι ή εχειν αύτοΰς εν διακρίσει. μονόφθαλμον εάν ίδης, μη us διακριθης εν τη καρδία σου, αλλ' ως Ογιεϊ ούτω πρόσχες· τον έχοντα κυλλήν την χείρα ως μη (κεκυλλωμένον). ΐδε τον χωλό ν ως ορθόν, τον παραλυτικόν ως υγιαίνοντα. αύτη γαρ εστίν ή καθαρότης της καρδίας, ίνα ίδών τους αμαρτωλούς ή ασθενείς συμπαθήσης καΐ σπλαγχνισθης έττ' αύτοϊς. συμβαίνει γαρ και αγίους κυρίου καθέζεσθαι είς θέατρα καΐ 120 βλέπειν την άπάτην του κόσμου* αυτοί δε κατά τον έσω άνθρωπον werk Gottes beschr nkt: έννοή θητι, οία πρόνοια δια σε γεγένηται; ebenso H 26, 22 und 52, 7. Η 11, 7 (ό θεός προνοούμενος της ψυχής σου) geht auf die p dagogische Weisheit des Armutsgebotes, w hrend an unserer Stelle die Einbeziehung der Sch pfung in die Heils konomie gemeint ist; nur H 48, l hat allgemeineren Charakter: o KUpios προνοητής των είς αυτόν καταφευγόντων κατά πάντα γίνεται. οικονομία του κυρίου: Die πολύτροπος οίκονομία (Η 50, 4), die die Sch pfung mit umfa t (H 12, 10: πασά ή κτίσις του θεοϋ δι* αΰτοΰ οίκονομεϊται), bezieht sich sonst durchweg auf die u eren und inneren Schicksale des Menschen. Das erste ist gemeint H 32, 7: α νομίζεις εναντία, ταϋτα υπέρ της ψυχή? σου γίνεται; dessen Heilsamkeit erkennt man nachtr glich. Ebenso H 37, 2: Man soll Gut und B se f r orrroκρισιάριοι της δεσποτικής οίκονομίας halten. Auf die Heils konomie (οικονομία σωτηρίας Ερ. 2 [MPG 34, 417 A]), die sich durch V ter, Patriarchen, Gesetz und Propheten bis zum Kreuzestod Christi vollzieht, geht H 30, 2. Im allgemeinen bezeichnet οίκονομία das Walten der Gnade, die sich entweder bezeugen will, um die Dankbarkeit des Menschen zu erproben (H 15, 29; 29, 1), oder sich entzieht, um Glauben und Ausdauer zu pr fen (ebd.). ή θεότης ... οίκονομεϊ πάντα κατά λόγον (Η 40, 3). Solches οίκονομεϊν soll dem tig machen (H 27, 8), zum Gebet treiben (H 27, 12), ben (H 27, 20), erziehen (H 32, 10), den Blick nach oben richten (H 11, 8); immer aber gilt von der Gnade: πολυτρόπως δε ως θέλει προς το συμφέρον οίκονομεϊ τον άνθρωπον (Η 8, 2. 5; vgl. Η 9, 1). Die u ere Vorsehung meint auch H 48, 6: φκονόμησε τοίνυν ταϋτα (φάρμακα) τοις άσθενέσι καΐ άπίστοις ό θεός; Η 32, 8: από σου οικονομούμαι είς πασαν χρείαν. ber die menschliche οίκονομία του λόγου vgl. zu Η 8, 4 διακονίαν του λόγου. 112 καθαοω: S. zu Η 4, 8 καθαρότητα. 119 αγίους: ber Vielfalt und Einheit der Heiligen vgl. H 32, 3: l άγιοι εν ένΐ ούρανφ της θεότητος καΐ εν τη άοράτω γη διαφόρως έρριζωμένοι είσίν. Wie alle Glieder des Leibes von einer Seele regiert werden, ούτω πάντες ot άγιοι είς το πνεύμα της θεότητος ζώσι καΐ Οπ* αυτού διοικούνται (Η 62, 4). ber die Verkl rung auch der σώματα των KMDF(PC)G 108 καΐ] < M | καθ' όμόνοιαν] καθ' όμοίαν F 111 fj] < Μ f 113 πηκτόν] + το Β | έξουδενεϊν μήτε] έξουθενεϊν ή Μ 115 πρόσχες] πρόσσχες F 116 ] debet restitui, κυλλωμένον KMDFP« ψ 119 γαρ] < Κ ψ 120 την] + πλάνην καΐ D*, delevit D (D 1 ?) 9·

λαλοΰσι μετά του θεού και κοττά τον έξω άνθρωπον φαίνονται τοις άνθρωπος ως θεωρουντες τα εν τω κοσμώ γινόμενα. 15,9 "Αλλη ν ουν εχουσιν oi κοσμικοί ένέργειαν υπό του πνεύματος της πλάνης του φρονεϊν τα γήϊνα. οί δε Χριστιανοί αλλην εχουσι προαίρεσιν, άλλον νουν, άλλου αιώνος είσι ν, άλλης πόλεως· πνεύμα γαρ θεοο κοινω- 125 νεϊ ταΐς ψυχαϊς αυτών, και καταπατουσι τον άντικείμενον. γέγραπται γαρ · »έσχατος εχθρός καταργείται ό θάνατος« · οί γαρ θεοσεβεϊς πάντων είσι δεσπόται. πάλιν δε οί χαϋνοι τη πίστει καί αμαρτωλοί όλων είσί δούλοι, καί πυρ αυτούς καίει καί λίθος καί ξίφος άποκτένει, καί τελευταΐον δαίμονες αυτών κατακυριεύουσιν. 130 15,10 Έρώτησις: εί εν τη άναστάσει δλα τα μέλη άνίστανται; Άπόκρισις: τω θεώ πάντα εύκολα εστί, καί ούτως έπηγγείλατο* ανθρωπινή δε ασθένεια καί λογισμω ώσπερ αδύνατον τούτο καταφαίνεται, ώσπερ γαρ από του χοός καί της γης λαβών ό θεός ως άλλη ν τινά φύσιν κατεσκεύασε την του σώματος, μη έοικυϊαν τη γη, καί γένη 135 πολλά έποίησεν οίον τρίχας καί δέρμα καί όστέα καί νεύρα" καί δν τρόπον βαλλόμενη ραφίς είς πυρ άλλάσσει την χρόαν καί μεταβάλλεται εις πυρ (μέντοι γε ή φύσις του σιδήρου ουκ άνηρέθη, αλλά συνέστηκεν), οΰτως καί εν τη άναστάσει δλα τα μέλη άνίστανται καί θρίξ ουκ άπόλλυται, καθώς γέγραπται, καί δλα γίγνονται φωτοειδή, δλα είς φως καί πυρ 140 βάπτονται καί μεταβάλλονται* αλλ' ουχ, ως τίνες λέγουσιν, αναλύεται καί γίνεται πυρ καί ουκέτι ΰφέστηκεν ή φύσις. Πέτρος γαρ Πέτρος εστί αγίων vgl. H 15, 38. 120 cf. Rm 7, 22. 123 κοσμικοί: Beim R ckfall werden die M nche χείρους ου ήσαν, κοσμικοί όντες (Η 15,36). Im Sinne von „Weltchristen" H 15, 14. 15: όλοι οί κοινωνοΰντες ττ] εκκλησία κοσμικοί. — Ob in κοσμικός noch der gnostische Begriff των κοσμικών ανθρώπων (vgl. Valentin bei Clem. Alex., Strom. II, VIII, 36, 3 [II, 132, 11]) nachwirkt? 123L cf. I Joh 4, 6. 124 cf. Phil 3, 19. 125 άλλου αιώνος: ber die Zugeh rigkeit der Christen zum άλλος αιών auch H 16, 8. ber gegenw rtige Erfahrungen H 7, 1: (ό θεός) εγευσεν αυτόν (sc. τον άνθρωπον) άλλου αΙώνος (vgl. Η 51, 3); Η 8, 5: πεϊραν έχων εκείνου του αΙώνος. Innerer bergang dorthin Sinn des M nchtums H 49, 2. 127 I Cor 15, 26. 129 άποκτένει: Nach H 25, 2 setzt die Verhei ung von Lc 10, 19 (auf Schlangen und Skorpione treten) die m glichste Reinigung des Menschen und dann seine Ausr stung mit der πανοπλία του ayiou πνεύματος voraus. — Methodius, Frgm. XXIII (ed. Bonwetsch, p. 518, 7 f . ) zu Hiob 4, 10: Durch θεώ δουλεύειν erh lt man die εξουσία ... επί ασπίδων καί βασιλίσκων έπιβαίνειν. Zum Gehorchen auch der unbelebten Natur vgl. Acta Andreae et Matthiae 9 (Lipsius-Bonnet II, l, p. 76, 5): έπέγνω σε ή θάλασσα ότι δίκαιος ει, καί ήσύχασεν. 133 cf. MC 10, 27. KMDF(P C ) (explicit post 139 τη) Z (ab 131 Έρώτησις) G 122 τω] < F 123 έχουσιν οί κοσμικοί ένέργειαν] εχουσιν προαίρεσιν οΐ κοσμικοί ενεργούμενοι Β 127 πάντων] πάντες F 128 δεσπόται] + καί πυρ (πυρός BG) αυτούς (< BG) (κατά- BG) φρονουσι καί ξίφους καί υδάτων καί δαιμόνων καί πάντων (παθών Β) είσί δεσπόται P C G cum Β 129 άποκτένει] άποκτείνει ϋψ 131 μέλη] σώματα Ρ° cum Β 132 εστί] είσι F 136 δέρμα καί όστεα καΐ νεύρα] 5123 Ζ

132

και Παύλος Παύλος και Φίλιππος Φίλιππος* έκαστος εν τη ίδία φύσει και Οποστάσει μένει, πεπληρωμένος TOO πνεύματος, εί δε λέγεις, δτι 145 άνελύθη ή φύσις, ούκέτι Πέτρος ή Παύλος, αλλά πάντη και πανταχού ό θεός, και ούτε οί έίς γέενναν απερχόμενοι αΐσθονται της κολάσεοος ούτε οί είς βασιλείαν της ευεργεσίας. ώσπερ ίνα ή παράδεισος έχων 15,11.12 παντοία δένδρα καρποφόρα και (η") εκεί άπιος η μήλον και άμπελος έχουσα τον καρπόν και τα φύλλα, συμβή δε τον παράδεισον και δλα 150 τα δένδρα και τα φύλλα / μεταβληθήναι και άλλαγήναι εϊς άλλην φύσιν Μ 584 και γενέσθαι τα πάντα φωτοειδή, — ούτως και οί άνθρωποι άλλάσσονται εν τη άναστάσει και γίγνονται τα μέλη αυτών άγια και φωτοειδή. Οί οϋν του θεού άνθρωποι όφείλουσιν ευτρεπίσαι εαυτούς είς αγώνα 155 και άθλησιν. ώσπερ δε νεανίας γενναίος τάς έπιφερομένας πληγάς και την πάλην βαστάζει και άντιτύπτει, ούτω και οί Χριστιανοί όφείλουσι φέρειν τάς θλίψεις τάς τε έξωθεν και τους ενδοθεν πολέμους, ίνα δια της υπομονής τυπτόμενοι νικήσωσιν · ή γαρ οδός του Χριστιανισμού ούτως εστίν, οπού γαρ εστί το πνεϋμα το άγιον, εκεί επακολουθεί ό διωγμός 160 και ή πάλη. όρδς τους προφήτας, πώς έδιώκοντο υπό των ομοφύλων δι' όλου, είς ους ένήργει το πνεύμα, οράς πώς ό κύριος, όστις εστίν οδός και αλήθεια, ούχ υπό άλλου έθνους έδιώχθη, αλλ' υπό των ιδίων, υπό της ιδίας φυλής του Ισραήλ έδιώχθη και έσταυρώθη· ομοίως και οί απόστολοι, εξ ου γαρ ό σταυρός μετήλθε το πνεύμα το παράκλητον 165 και έχώρησεν είς τους Χριστιανούς, λοιπόν ουδείς Ιουδαίων έδιώχθη, αλλά Χριστιανοί έμαρτύρησαν. διό ουκ όφείλουσι ξενίζεσθαι* ανάγκη γαρ διώκεσθαι την άλήθειαν. Έρώτησις: τινές λέγουσιν δτι έξωθεν έπεισέρχεται το κακόν, και 15,13 εάν θέλη ό άνθρωπος, ου δέχεται, αλλ' αποπέμπεται αυτό. 139 Lc 21, 18. 145 cf. Act 24, 3. 146 cf. Me 9, 43. 154 θεοΰ άνθρωποι: Der άνθρω-rros θεοϋ entsteht nach Clem. Alex., Strom. VI, VI, 50, 6 (II, 457, 21) durch die κυριακή ττίστις, also durch das Christwerden; durch Abgleiten zur H resie wird er wieder zum οηρίον (Strom. VII, XVI, 95, l [III, 67, 10]). Er unterscheidet sich vom άνθρωπος θεοΰ Symeons wie der Christ des Clemens von dem mit jenem Gottesmenschen gleichgesetzten Χριστιανός Symeons ( l του θεοϋ άνθρωποι μειζότεροι γίγνονται του πρώτου Αδάμ: Η 16, 4). 159 διωγμός: Hier spricht sich die M rtyrertheologie Symeons aus, die Verfolgungen an den Geistbesitz gebunden sein l t. Verfolgungen durchs eigene Volk auch H 17, 14; 26, 23. 161 f. Joh 14, 6. 164 σταυρός: Das Kreuz als Wendepunkt in der Geschichte des Geistes auch H 17, 14. Vgl. noch H 50, 4: El ούν εις την σκιάν τοσούτον έξεχύθη το ττνεΰμα Ε Μ D F Ζ (usque ad 167 άλήθειαν) G 144 λέγεις] λέγει Μ 145 άνελύθη] άνεληλύθει D | ή] και F 146 οί] < F 148 ] secundum Β, ην KMDFPβούλομαι τους 175 άνδρας προσεύχεσθαι χωρίς οργής και διαλογισμών πονηρών λειπόμενος τροφής εφήμερουβήμα TOO Χριστοοποιήσωμεν κατ' εικόνα και όμοίωσιν Μ 592 ήμετέ/ραντό άριστον ήτοίμαστακ' αυτοί δε οι κεκλημένοι παρητήσαντο λέγοντες, δς μεν >ήγόρασα< φησι >ζεύγη βοώνγυναϊκα 435 ήρμοσάμηνπρός το δυνηθήναι ήμας τα βέλη του πονηρού τα πεπυρωμένα 16.51 σβέσακ. ένεμήθη γαρ το κακόν και τεθεμελίωται περί την ψυχή ν. οι 715 δε φρόνιμοι, όταν έπαναστή τα πάθη, ούχ υπακούουσιν, αλλ' οργίζονται ταϊς κακαϊς έπιθυμίαις και εχθροί εαυτών γίγνονται. ό γαρ Μ 6ΐ2 σατανάς πολΰ θέλει έπαναπαήναι τη ψυχή και έφαπλωθήναι, / καί θλίβεται καί στενοχωρείται μη ύπακουούσης της ψυχής, είσί δε τίνες κρατούμενοι υπό θείας δυνάμεως, ότι εάν ϊδωσί τίνα μετά γυναικός νέον, 720 ούτοι εϊ και διαλογίζονται τίνα, όμως ου μιαίνεται ό νους αυτών οϋτε επιτελεί ένδον άμαρτίαν* αλλ' οϋπω εστί τω τοιούτω θαρσήσαι. είσι δε άλλοι, εις ους τελείως πέπαυται και κατεσβέσθη και εξηράνθη 4 αλλά τα μέτρα ταύτα των μεγάλων εϊσίν. "Ούσπερ οί έμποροι γυμνοί κατέρχονται εϊς βυθόν θαλάσσης, εις 725 θάνατον του ύδατος, ίνα εκεί εΰρωσι μαργαρίτας εις στέφανον ποιουντας βασιλικόν και πορφύραν, οΰτως και οί μονάζοντες γυμνοί εξέρχονται του κόσμου καί κατέρχονται εις βυθόν θαλάσσης της κακίας και εις την άβυσσον του σκότους καί από των βαθέων λαμβάνουσι καί άναφέρουσι τίμιους λίθους προχωρουντας εϊς στέφανον του Χρίστου, είς την εκ- 730 κλησίαν την έπουράνιον, εϊς αιώνα καινόν καί πόλιν φωτεινήν καί δήμον άγγελικόν. 15.52 "6υσπερ εν τη σαγήνη πολλά είδη ιχθύων εμπίπτει, καί τα αχρηστότερα πάλιν ευθέως εϊς θάλασσαν ρίπτουσιν, οΰτως καί ή σαγήνη της χάριτος εφαπλουται επί πάντας καί ζητεί άνάπαυσιν, αλλ' οί άνθρωποι 735 ούχ ύπακούουσι * δια τούτο πάλιν είς αυτόν τον βόθυνον του σκότους καταρρίπτονται. "ύύσπερ γαρ ό χρυσός από πολλής άμμου πλυνόμενος ευρίσκεται, καί ταύτα ελάχιστα ως κεγχρίδες, οΰτως καί από πολλών ολίγοι εϊσί δόκιμοι. 740 S. zu Η 13 Ende.

714ί. Eph 6, 16.

7331. Mt 13, 47 f.

735 cf. Mt 12, 43.

K M D F G f 713 καίουσαι] κατακαίουσαι D 714 δυνηθήναι] δύνασθαι F | ήμας] ύμας D1 (D txt ?), -f- στήναι προς τάς μεθοδείας του διαβόλου καί -προς το σβέσαι F (cf. Eph 6,11) 715 σβέσαι] -+- καί την ττερικεφαλαίαν του σωτηρίου δέξασθαι F (cf. Eph 6,17) 717 εαυτών] αυτών MF f 721 ούτοι] οί τοιούτοι F 722 1 τω τοιούτω] των τοιούτων Μ 724 ταϋτα] D i. m., FG cum BCR, < KM | είσίν] < ?Μ 725ψείς2] + τον Df 730f έκκλησίαν] βασιλείαν Μ 734 ευθέως] ό Θηρευτής BCR | είς] + την F 738 πλυνόμενος] πληθυνόμενος Μ 739 κεγχρίδες] κεχρίδες MD

156

745

750

755

760

Και γαρ οί έχοντες το έργον της βασιλείας φανεροί είσι και οι κοσμοΰντες τον λόγον αυτών φαίνονται, ομοίως δε και οι ήρτυμένοι τω αλάτι τω έπουρανίω φαίνονται καΐ οί εκ των θησαυρών του πνεύματος λαλουντες· „φαίνεται τα σκεύη, εν οϊς ό θεός ευδοκεί και δίδωσι την εαυτού χάριν", και άλλοι μετά πολλής υπομονής δέχονται την άγιαστικήν δύναμιν, καθώς ό κύριος θέλει πολυτρόπως. ό ουν λάλων, εί μη ή οδηγούμενος υπό φωτός ουρανίου καί σοφίας, ου δύναται πληροφορεϊν τον εκάστου νουν, επειδή πολλαί είσιν αϊ προαιρέσεις, οί μεν εν πολεμώ, άλλοι εν αναπαύσει. ώσπερ όταν ή πόλις ήρημωμένη, και θέληση 15,53 τις ταύτην άνακτίσαι, ευθέως τα καταρρεύσαντα καί πεσόντα τελείως καταβάλλει καί ούτως άρχεται σκάπτειν καί εν τω σκάμματι τους θεμέλιους τιθέναι καί προβάλλεσθαι την οίκοδομήν, ούδέπω δε εστίν οικία' καί ό θέλων παράδεισον ποιήσαι εϊς τόπους έρημους καί δυσώδεις, πρώτον άρχεται καθαρίζειν καί φραγμόν περιτιθέναι καί έτοιμάζειν οχετούς καί ούτως φυτεύει, καί αύξονται τα φυτά, ίνα ούτως μετά πολύν χρόνον ένέγκη καρπούς ό παράδεισος, — ούτως καί αί προαιρέσεις των ανθρώπων μετά την παράβασιν κεχερσωμέναι είσί καί ήρημωμέναι καί ακανθώδεις· είπε γαρ ό θεός τω άνθρώπω· >άκάνθας καί τριβόλους άνατελεϊ σοι ή γήελαιον της άγαλλιάσεωςπασα πικρία καϊ οργή και κραυγή άρθήτω αφ' υμών so συν πάση κακία post έπιμέλειαν F, < Ζ 54 άχρήσιμα] άχρησίμευτα ZG cum CR | γεγένηται] γένηται Ζ 56 νοεί] < Μ 59 oyiov] < Ζ 63 ίδία] οίκεία F ψ 66 εαυτής2] αυτής F 67 την] < F 72/73 ανάνηψη - μη] < F 73 ό] < D1 74 καΐ1] ή D1

75 τή5 αγνοίας εξυπνισθη και ούτως εξ αληθείας έπιγνόο θεόν δια δυνάμεως θεού και ενεργείας χάριτος. ' Εάν γαρ μη ούτως καταξιωθη ό άνθρωπος δια της ττίστεως TOO λαβείν 24,6 χάριν, άνετπτήδειός εστί καί άνεύθετος τη βασιλεία, και πάλιν δεξάμενος την χάριν του πνεύματος, εν μηδενϊ τταρατρεΊτόμενος και την χάριν μη 80 ένυβρίζων δι" αμελείας και κακοττραγίας και ούτως έττι χρόνοις άγωνισάμενος μη λυπήσει το πνεύμα, δυνήσεται της αΙωνίου ζωής έπιτυχεϊν. ώσττερ γαρ τις αισθάνεται των ενεργειών της κακίας εκ των παθών (θυμοο λέγω και επιθυμίας και φθόνου και βάρους και πονηρών λογισμών και των λοιπών ατοπημάτων), ούτως αίσθάνεσθαι οφείλει της 85 χάριτος και δυνάμεως του θεού εν ταΐς άρεταϊς (αγάπη λέγω και χρηστότητι καί άγαθότητι καΐ χαρά καΐ Ιλαφρότητι και αγαλλιάσει θεία), ίνα εξομοιωθηναι δυνηθη καί συγκερασθηναι τη αγαθή και θεία φύσει και τη χρήστη καί αγία της χάριτος ενεργεία, κατά προκοπήν δε καί αΰξησιν δοκιμαζόμενη χρόνοις και καιροΐς ή προαίρεσις, εϊ συνενοοται 90 πάντοτε τη χάριτι και εύάρεστος ευρίσκεται, γίνεται όλη εξ όλου κατά προκοπήν εν πνεύματι, και ούτω λοιπόν αγία καί καθαρά δια TOO πνεύματος έξεργασθεϊσα της βασιλείας αξία καθίσταται, δόξα καί προσκύνησις τω άχράντφ πατρί καί υίώ καΐ άγίω πνεύματι ε!ς τους αϊώνας. αμήν. / 72 μέθης: S. zu Η 8, 4 μεμεθυσμένον. Lc 9, 62. 791. cf. Hbr 10, 29. S. zu H 11, 9 συνεκέρασε.

75 αγνοίας: S. zu H 15, 6. 78 cf. 81 cf. Eph 4, 30. 87 σνγκερασθήναι:

75 δια] < F 76 ενεργείας] + καί FZ 77 του] auro ZG 78 χάριν] + κυρίου ZG cum C | εστί] + Ιτι s. 1. Z, G f 79 πνεύματος] + είγε (< C) σύνεργο? καί σύνδρομος ταύτης (< C) εξ όλης προαιρέσεως (+ της χάριτος έως τέλους εάν C) γένηται ZG cum C (similiter R) 81 μη] ου Μ | λυπήσει] λύπηση DXF 86 καί2 - έλαφρότητι] < F 92 έξεργασθεισα] ίργασθεϊσα Ζ 94 αμήν] < F

ΟΜΙΛΙΑ ΚΕ.

Μ se

Οϊς ενυπάρχει ό Θείος νόμος ουκ εν μελανί καί γράμμασιν έγγεγραμ- 254 μένος, αλλ' εν καρδίαις σαρκίναις έμπεφυτευμένος, ούτοι τους της διανοίας οφθαλμούς φωτισθέντες καί αεί όρεγόμενοι ου της αίσθητης καί 5 βλεπομένης ελπίδος, αλλά της αοράτου και νοητής, περιγίνεσθαι των του πονηρού σκανδάλων Ισχύουσιν, ουκ αφ' εαυτών, αλλ' εκ της άητ2 νόμος: S. zu Η 13 νόμον δικαιοσύνης.

21. II Cor 3, 3.

4 cf. Eph 1, 18.

K MD1 FZ G 2/8 εγγεγραμμένος - καρδίαις] έγκεχαραγμένος, αλλ' εν πνεύματι θεού ζώντος, καΐ ουκ εν πλαξί λιθίναις έντετυπωμένος, αλλ' εν πλαξί καρδίας Basilius 8 έμπεφυτευμένος] έμπεφωτισμένος F 5 βλεπομένης] όρωμένης Ζ | νοητής] -fάκριβώς οίδασιν, ότι μη δια της. Ιδίας Ισχύος αυτών (21 G) μόνης ZG | περιγίνεσθαι] περιγενέσθαι F 6 ουκ αφ' εαυτών] D1, < KMFZG, μη εκ της οίκείας αυτών Ισχύος Ephraim (similiter codd. arabici) 199

τήτου δυνάμεως, οί δε μη λόγω θεού τετιμημένοι μήτε νόμω θείω πεπαιδευμένοι, είκή φυσιούμενοι, οϊονται δια του ιδίου αυτεξουσίου καταργεϊν τάς άφορμάς της αμαρτίας της δια μόνου του εν τω σταυρω μυστηρίου κατακρινομένης. το γαρ εν τη του άνθρωπου δυνάμει αύτεξούσιον επί ίο τω άντιστήναι τω διαβόλου κείται, αλλ' ουκ επί τω δύνασθαι έχει ν παντελώς το κράτος κατά των παθών * >έάν γαρ μη ό κύριος οικοδόμηση < φησΐν >οΐκον και φύλαξη πόλιν, είς μάτην ήγρυπνησεν ό φυλάσσων και κοπιά ό οικοδομώ νεπιβήναι επί ασπίδα και βασιλίσκον και κατά- 1 5 πατήσαι λέοντα και δράκονταπέταυρον του άδου< και το άγκιστρο ν της κακίας έμπέπηκται αύτη. ου- 25,4 πω άπειλήφαμεν την άγαλλίασιν του σωτηρίου του Χρίστου, έτι γαρ »το κέντρον του Θανάτου« έγκατερρίζωται ήμΐν. οϋπω ενεδυσάμεθα 50 >τόν καινόν άνθρωπον τον κατά θεόν κτισθέντα εν όσιότητκ, επειδή οΰπω άπεδυσάμεθα »τον παλαιόν άνθρωπον τον φθειρόμενον κατά τάς επιθυμίας της απάτης«, οΰπω φορέσαντες »την εικόνα του επουρανίου«, >σύμμορφοι της δόξης αυτού< γεγόναμεν. οΰπω προσεκυνήσαμεν »εν πνεύματι και αλήθεια« θεώ δια το βασιλεύειν >τήν άμαρτίαν εν τω θνητω 55 ημών σώματκ. οΰπω »έθεασάμεθα την δόξαν« του άφθαρτου, έτι γαρ υπό της σκοτομήνης ενεργούμεθα. οΰπω ενεδυσάμεθα »τα όπλα του φωτός«, επειδή οΰπω άπεδυσάμεθα τα του σκότους όπλα τε και βέλη και έργα. οΰπω μετεμορφώθημεν »τη ανακαινίσει του νοός«, έτι γαρ συσχηματιζόμεθα τω αϊώνι τούτω εν τη >τοο νοός ματαιότητκ. οΰπω 60 Χριστφ συνεδοξάσθημεν δια το μη συμπαθεϊν ημάς αυτφ. οΰπω »τα στίγματα« αυτού εν τω σώματι ημών φέρομεν γενόμενοι εν τω μυστηρίω του σταυρού του Χρίστου* έτι γαρ εν τοις σαρκικοΐς παθήμασι καΐ ταϊς έπιθυμίαις έσμέν. οΰπω >κληρονόμοι θεού και συγκληρονόμοι Χριστου< γεγόναμεν έτι γαρ »πνεύμα δουλείας« ήμΐν ενυπάρχει και ούχ »uio65 θεσίας«. οΰπω γεγόναμεν ναός θεού και οίκητήριον πνεύματος αγίου* 13. 41 χώρας των ζώντων: cf. PS 51, 7. S. zu H l, 11 γήν των ζώντων. Vgl. ferner H 14, 7: ζητήσωμεν, ε! έσττάρημεν εν rrj άοράτω yrj εκείνη; Η 32, 3: l άγιοι ... εν τη άοράτω γη διαφόρως έρριζωμένοι είσίν. — Vgl. auch Gregor v. Nyssa, De beatitudinibus, or. II (MPG 44, 1212B): ή υψηλή γη υπεράνω των ουρανών θεωρούμενη, εφ* ης ή πόλις του βασιλέως συνφκισται. Zu γη φωτεινή vgl. Manich. Ψ., S. 199, 1; zu γη σκοτεινή ebd. S. 201, 12; dort auch „the king of the Darkness" (Z. 17). 42 Ps 136, 1. 44 Hbr 11, 9. Ex 3, 8. 45 cf. I Cor 5, 8. 46 cf. Hbr 10, 19. 461. Prov 9, 18. 49 I Cor 15, 56. 50 Eph 4, 24. 51 f. Eph 4, 22. 52 I Cor 15, 49. 53 Phil 3, 21. 53f. Joh 4, 24. 64f. Rm 6, 12. 55 Joh 1, 14. 56f. Rm 13, 12. 68 μετεμορφώθημεν: Das positive Korrelat zu dieser Klage ist die christologische Aussage H 4, 10: δια ήμερότητα καΐ φιλανορωττίαν μεταμορφούμενος σωματοποιεί εαυτόν. 581. Rm 12. 2. 59 Eph 4, 17. 60f. Gal 6, 17. 63 Rm 8, 17. KMD 1 FZG 40 των] < KM | σαρκόξ] + των Μ 42 έττΐ] < F 44 την1 μέλι] < F 55 του άφθαρτου] την άφθαρτον D y 58 ανακαινίσει] άνακαινώσει Κ | νοός] -f ημών Μ 61 ημών φέρομεν] 21 F | φέρομεν] έφέρομεν ZG 62 του σταυρού] < Ζ | εν] < F 63 κληρονόμοι θεοΰ] 21 D1 | συγκληρονόμοι] κληρονόμοι Ζψ 64 δουλείας] + εν Μ | ενυπάρχει] εν- s. 1. Μ | ούχ] ουχί F 201

έτι γαρ έσμεν ναός είδώλων καί δοχεΐον πνευμάτων πονηρίας δια την 25.5 επί τα πάθη όρμήν. όντως γαρ οΰπω τοο τρόπου το άκέραιον καί την της διανοίας λαμπρότητα έκτησάμεθα. οΰπω κατήξιώθημεν του άδολου και λογικού γάλακτος καί της νοητής αυξήσεως, οΰπω ήμϊν >ημέρα διηύγασεν ούτε εωσφόρος εν ταϊς καρδίαις ημών άνέτειλενθείας φύσεως κοινωνοίεθου τα δάκρυα μου ως και εν τη επαγγελία σου< καί· >έγενήθη τα δάκρυα μου έμοι άρτος ημέρας και νυκτός εκ πολλής θλίψεως και συνοχής καρδίας< προχεόμενον δάκρυον εν γνώσει αληθείας ιΐ5 μετά και πυρώσεως σπλάγχνων βρώσίς εστί ψυχής χορηγούμενη εκ Μ 673 του επουρανίου άρτου, ου προηγου/μένως μετέσχε Μαρία καθεσθεϊσα προς τοις ποσΐ του κυρίου καΐ δακρύουσα κατά την μαρτυρίαν αυτού του σωτήρος· φησι γαρ 1 »Μαρία την άγαθήν μερίδα εξελέξατο, ήτις ουκ άφαιρεθήσεται απ' αυτής«, ω των πολυτίμων εκείνων μαργαριτών 120 εν τη επιρροή των μακαρίων δακρύων, ω της ευθείας εκείνης και εΰπειθους ακοής, ώ της ανδρείας και σοφής διανοίας, ώ όξύτης πνεύματος κυρίου, έρωτος σφοδρώς προς τον άχραντον νυμφίον επαγόμενου, ώ κέντρον πόθου ψυχής προς τον θεόν λόγον. ώ σύντομος κοινωνία νύμφης προς τον ούράνιον νυμφίον. 125 25.9 Μίμησαι ταύτην ως τέκνον, μίμησαι προς μηδέν έτερον άφορώσα, ει μη προς μόνον τον είπόντα* >πυρ ήλθον βαλεΐν εις την γη ν, και ήθελον εί ήδη άνήφθηό γαρ θεός ημών πυρ καταναλίσκον έστίέκδίκησιν τοις μη είδόσιν αυτόν εν φλογϊ πυρός και τοις μη ύπακούουσι τω εύαγγελίω αυτού άποκάλυψον τους οφθαλμούς μου, καί κατανοήσω τα Θαυμάσια εκ του νόμου σουκατ' εικόνα καΐ όμοίωσιν< θεοϋ. 11!. σατανάς: S. zu Η 16, 5. 14 επιθυμία: S. zu Η 16, 4 15 προεϊπον: Vgl. Η 3, 4, welche These hier aufgenommen wird. 16 πρώτην πλάσιν: S. zu H 5, l Αδάμ. 17 αναγεννήσεως: S. zu H 12, 17 άναγεννδσθαι. 18 μέτρα: S. zu K M D F G 6 τετραυματισμένον] + θεραττεϋσαι F 10 ομοίωμα] + του F 11 καΐ νενεκρωμένος] < F | voOv] + αύτοο DG cum CR f 38 λετττόγεως] λιπόγεως D 84 διάφοροι] διάφοραι Μ 206

35 φόροι καΐ αύται των καρδίων και των προαιρέσεων των ανθρώπων ούτω καΐ τα χαρίσματα άνωθεν επιδίδονται* φ μεν δίδοται διακονία λόγου, φ δε διάκριση, άλλω »χαρίσματα ίαμά/των«. οϊδε γαρ ό θεός, Μ βτ? πώς τις δύναται οίκονομήσαι, και ούτως έπιδίδωσι τα χαρίσματα διάφορα, ομοίως και είς τους πολέμους μετρώ τινί, ως δύναται ύποδέξασθαι 40 καΐ ύπομεϊναι, ούτως επαφίεται αύτοϊς ή εναντία δύναμις. Έρώτησις: εί δεξάμενός τις την θείαν δύναμιν και μερικώς αλλοιωθείς 26,5 μένει εν τη φύσει; Άπόκρισις: ίνα το θέλημα και μετά την χάριν δοκιμασθή, που ρέπει καΐ συμφωνεί, μένει εν τη ταύτότητι ή φύσις, ό σκληρός εν τη 45 σκληρότητι καΐ ό κουφός εν τη κουφότητι. συμβαίνει δε ότι Ιδιώτης ων τις άναγενναται πνευματικώς και μεταβάλλεται είς σοφίαν και γνωρίζεται ούτω απόκρυφα μυστήρια, και Ιδιώτης εστί τη φύσει, άλλος από φύσεως σκληρός ων δίδωσιν εαυτού το θέλημα είς την θεοσέβειαν και δέχεται αυτόν ό θεός, μένει δε ή φύσις εν τη σκληρότητι και ευδοκεί είς αυτόν 50 ό θεός. άλλος εστί χρηστών ηθών, επιεικής, αγαθός, δίδωσιν εαυτόν τω θεφ και δέχεται μεν αυτόν ό κύριος, μη εμμένοντα δε τοις άγαθοϊς Ιργοις ουκ ευδοκεί, επειδή ή φύσις όλη τοο Αδάμ τρεπτή εστίν επί το καλόν καΐ επί το κακόν, δεκτική του κακού, αλλ' εΐ θέλει ουκ άποτελεστική. ώσπερ σωμάτιο ν γραφόμενόν εστί διαφόρως· ήθέλησας 2β,β 55 εγραψας, πάλιν άπήλειψας, δέχεται γαρ το σωμάτιο ν πασά ν γραφήν, — ούτως και ό σκληρός §δωκεν αυτού το θέλημα προς τον θεόν, έτράπη είς το αγαθόν, εδέχθη υπό του θεού. ό γαρ θεός ίνα δείξη τα εαυτού σπλάγχνα, πάντας δέχεται, πασαν προαίρεσιν. οί απόστολοι είς ην αν πόλιν είσήρχοντο, έποίουν τινά χρόνον και εκ των κακουμένων βο τινάς Ιώντο, τινάς δε ου* ήθελον δε ούτοι οί απόστολοι πάντας τους νεκρούς αυτών ζωοποιεΐν καΐ τους κακουμένους είς ύγείαν φέρειν, καΐ όλοτελώς ουκ έγίνετο αυτών το θέλημα· ου γαρ έπετρέπετο αύτοϊς Η 8, 3 τέλεια μέτρα. 19 άποθεοϋται: S. zu Η 35, 35. 361. I Cor 12, 8ff. 36 χαρίσματα: S. zu H 10, 1. 38 οίκονομήσαι: S. zu H 15, 7 οίκονομία. 381. cf. Rm 12, 6. 43 δοκιμασθή: S. zu H 23, 2. 44 φύσις: S. zu H 7. 4. 46 Ιδιώτης: S. zu H 6, l Ιδιωτείαν. 46 μεταβάλλεται: Selbst das μεταβάλλεσθαι είς φως καΐ ιτΟρ der Auferstehungsleiber hebt die Natur nicht auf (H 15, 10). Von dem gegenw rtigen λυτρωτής hei t es H 31, 2: μεταβάλλει τους λογισμούς της ψ^ΟΟί?· άλλαγήναι und μεταβληθήναι από της ιτροτέρας καταστάσεως καΐ αναστροφής als Aufgabe H 44, 1. ό σαρκικός, der sich εϊς μεταβολή ν begibt, stirbt zuerst (H 46, 2). μεταβαλλόμενη καΐ συγκιρνωμένη τω ιτνευματι του Χρίστου wird die Seele „s " (H 47, 15). — Erhaltung des εΤδος bei der μεταμόρφωσις mehrfach bei Methodius, z. B. De resurrectione I, 22, 5 (ed. Bonwetsch, p. 246, 10); III, 7, l (p. 398, 22). σοφίαν: S. zu H 6, 2. 52 τρεπτή: S. zu H 15, 40 τροπτήναι. 58 απόστολοι: K M D F G 35 αύται] + at γαΐαι G cum BCR (γαί) 39 ύττοδέξασθαι] δέξασθαι Μ 43 μετά] + των χαρισμάτων ή μάλλον μετά F 48 το] < F | την] < Μ (in fine paginae) 51 εμμένοντα] έμμένοντι F 56 αύτοο] ~ post θέλημα F 67 ύττό] παρά F 62 έγίνετο] έγένετο F 207

δσα ήθελον ττοιεϊν. ομοίως και ό Παύλος δτε εκρατήθη υπό του εθνάρχου, εί ήθελεν ή συν ούτω χάρις, έποίει τον έθνάρχην (άπολιθωθήναι) και το τείχος 5iccppccyfjvai, άνθρωπος έχων παράκλητον άλλα δια σαρ- 65 γάνης χαλάται ό απόστολος, και που ή συνοΰσα θεία δύναμις; ταύτα οικονομικώς έγίνετο, εις τίνα πράγματα ποιεϊν αυτούς σημεία και θαυμάσια και εί'ς τίνα άσθενεϊν αυτούς, ίνα εν τούτοις διακριθή ή πίστις των απίστων και των πιστών, και το αύτεξούσιον δοκιμασθη καΐ φανερωθή, εΐγε εις τα ασθενέστερα μέρη τινές ου σκανδαλίζονται, εί γαρ το πάντα δσα ήθελον έποίουν οί απόστολοι, αναγκαστική δυνάμει εφυτευον τους ανθρώπους είς την θεοσέβειαν δια τα σημεία, και ου το αΰτεξούσιον και ουκέτι πίστις και απιστία · ό γαρ Χριστιανισμός »λίθος« εστί »προσκόμματος και πέτρα σκανδάλου«. 26.7 Πλην το περί του Ίώβ γεγραμμένον ουκ εστίν απλώς, πώς έξητήσατο ?5 Μ 68ο αυτόν ό σατανάς· ου γαρ / ήδύνατο άνευ επιτροπής αφ' εαυτού τι ποιήσαι. άλλα τί λέγει τω κυρίω ό διάβολος; ,,δός μοι αυτόν είς χείρας, »εϊ μην εις πρόσωπον σε ευλογήσει«." ούτως και νυν ό αυτός Μώβ εστί και ό αυτός θεός και ό αυτός διάβολος, εν δσω ουν τυγχάνει τις της αντιλήψεως θεού και εστί πρόθυμος και ζέων τη χάριτι, έξαιτεϊται αυτόν so ό σατανάς και λέγει τφ κυρίω* „επειδή βοηθεϊς ούτω και άντιλαμβάνεις αυτού, δουλεύει σοι. άφες αυτόν και παράδος μοι, »εί μην είς πρόσωπον σε ευλογήσει«." λοιπόν ως ότι παρακαλείται ή ψυχή, ή χάρις ύποστέλλει και παραδίδοται ή ψυχή πειρασμοϊς. έρχεται ουν ό διάβολος έπιφέρων μυρία κακά, άπελπισμόν, άπόγνωσιν, διαλογισμούς πονηρούς, θλίβων 85 την ψυχήν, ίνα χαυνώση και αλλοτρίωση ταυτην της ελπίδος του θεού. 26.8 Ή δε φρόνιμη ψυχή εν τοις κακοϊς ούσα και εν τη θλίψει, ουκ απελπίζει, αλλά κρατεί δ κρατεί, και δσα αν έπενέγκη αυτή δια μυρίων πειρασμών, υπομένουσα λέγει· ,,έάν και αποθάνω, εγώ αυτόν ουκ άφίω". και τότε εάν ύπομείνη είς τέλος ό άνθρωπος, άρχεται ό κύριος 90 διαλέγεσθαι τω σατανά' „οράς, πόσα κακά καΐ θλίψεις έπήνεγκες ούτω, και ούχ ύπήκουσε σοί, αλλ' έμοί δουλεύει και εμέ φοβείται;" τότε καταιS. zu Η 12, 17. 63Η. II Cor 11, 32f. 67 οικονομικώς: S. zu H 15, 7 οίκονομία. 70 σκανδαλίζονται: S. zu Η 6, 1. 71 δυνάμει: S. zu H 3, 6. 73 Χριστιανισμός: S. zu Η 4, 1. 73ϊ. I Ptr 2, 8. 75f. Lc 22, 31. 78. 82f. Hi l, 11; 2, 5. 83 ύποστέλλει: Das οικονομικώς προς το σνμφέρον τω άνθρώπω Sich-entziehen der Gnade ist ein h ufiges Thema Symeons, z. B. H 8, 5. 85 άπελπισμόν: S. zu H 11, 15. 88 cf. Apc 3, 11. 90 cf. MC 13, 13. KMDFG 64 ήθελεν] ήθέλησεν F cum Bf| ] secundum BCR 67 συνοΰσα] -f- χάρι? καΐ F (ή χάρις ή συνοΰσα Β) 69 των τπστών, καΐ] < Μ | δοκιμασθη καΐ φανερωθη] 321 F 71 ήθελον έττοίουν] ήθέλησεν, έποίησεν ό κύριος θοευμάσια. τα αυτά δε ομοίως έποίουν καΐ Ff 72 ου] < MD 78 ε! μην] ή μην Μ, Χ D1 i. m. (D txt) (cf. Hi 1,11) 79 τις] D1 s. 1. cum BCR, < KMFG 80f τη] < F 81 άντιλαμβάνεις] -βάνη Μ, -βάνει F 82 δουλεύει] δουλεύσει M l εί μην] ή μην MD (cf. Hi 1,11) 83 ύποστέλλει] αποστέλλει F 91 έπήνεγκες] Οπήνεγχας (-κες?) F 92 σοί] σου Μ 2θ8

σχύνεται ό διάβολος και ούκέτι έχει τι ειπείν, και γαρ επί του Μώβ, ε! τ|δει ότι εϊς τους πειρασμούς έμττεσών μέλλει ύπομένειν και μη ήττασθαι, 95 ουκ αν έξητήσατο αυτόν, ίνα μη καταισχυνθή. ούτως και νυν εις τους υπομένοντας θλίψεις και πειρασμούς καταισχύνεται ό σατανάς και μετανοεί, ότι μηδέν ήνυσεν. άρχεται γαρ ό κύριος λόγον αυτφ ποιεΐν ,,ΐδε παρεχώρησα σοι, ΐδε επέτρεψα σοι πειράσαι αυτόν, μη τι ήδυνήθης; μη υπήκουσέ σοι;" ιοο Έρώτησις: ει άρα όλους τους λογισμούς του ανθρώπου και τα 26,9 νοήματα οίδεν ό σατανάς; Άπόκρισις: εί άνθρωπος άνθρώπω σύνεστι και οΤδε τα αυτού, και συ εΐκοσιν ετών υπάρχων οϊδας τα του πλησίον, άρα αυτός ό σατανάς από γενετής συνών σοι ουκ οίδε τους διαλογισμούς σου; έξακισχιλίων 105 γαρ ήδη εστίν ετών. και ου λέγομεν αυτόν προ του πειράσαι τον άνθρωπον είδέναι, τί μέλλει ποιεΐν. πειράζει γαρ ό πειράζων, ουκ οϊδε δε, εί υπακούει ούτω ή μη υπακούει, έως αν το θέλημα δουλον δφ ή ψυχή. ούτε πάλιν λέγομεν, ότι όλους τους λογισμούς της καρδίας και τάς ενθυμήσεις οίδεν ό διάβολος. no "ύΰσπερ γαρ εάν ή δένδρον και εχη κλάδους πολλούς και πολλά μέλη· προς λόγον δύο ή τρεις κλάδους του δένδρου δύναται τις κατάσχει ν, ούτω και ή ψυχή πολλούς έχει κλάδους και πολλά μέλη. λοιπόν είσί τίνες κλάδοι λογισμών και νοημάτων και κατέχει αυτούς ό σατανάς, και είσίν άλλοι λογισμοί και νοήματα μη κατεχόμενοι υπό του σατανά, εν 26,10 115 τινι γαρ ίσχυρότερόν εστί το μέρος της κακίας εν τω" βρύειν τους λογισμούς· εν τι νι πάλιν ό λογισμός του ανθρώπου υπερνικά, λαμβάνων βοήθειαν και λύτρωσιν παρά θεού και άντιλέγων τη κακία* εν τινι κεκράτηται και iv τινι έχει θέλημα. / προσέρχεται γαρ, εστίν ότε τω" θεώ" Μ ββι ζέων, καί οίδεν ό σατανάς και βλέπει, ότι κατ' αύτοο ποιεί, και ου δύ120 ναται έτπσχεΐν τον άνθρωπον. δια τί; επειδή έχει θέλημα του βοήσαι προς τον θεόν, έχει φυσικούς καρπούς του άγαπήσαι θεόν, του πιστευσαι, του έπιζητήσαι και προσελθεϊν. και γαρ εν τοις φαινομένοις ό γεωργός εργάζεται την γη ν, πλην εΐ και έργάσεται, χρήζει άνωθεν ύετών και όμβρων · εάν γαρ μη βρέξη άνωθεν, ουδέν ώφέλησεν ό γεωργός 125 έργασάμενος την γήν. ούτως και είς το πνευματικόν εις δύο πρόσωπα νοείται τα πράγματα, χρή ούν τον άνθρωπον από προαιρέσεως γεωργήσαι την γήν της καρδίας αύτοο και πονήσαι. ζητεί γαρ ό θεός τον πόνον και κάματον καΐ την έργασίαν του ανθρώπου, αλλ' εάν μη άνωθεν 95 Lc22,31. 100II. Vgl.Cassian,Coll. VIIf15(ed.Petschenig(p.l94). 104 έξακισχιλίων: Β Είττακισχιλίων. Schwerlich zur Zeitbestimmung der Abfassung der Homilien verwendbar. Nach byzantinischer Zeitrechnung kommt man sonst f r H auf das K M D F G 95 καταισχυνθη] αίσχυνθη F 97 άρχεται] έρχεται F 99 μη] ή Μ | σοι] σου Μ 105 γαρ ήδη εστίν ετών] 4213 F ψ 107 ούτω] σύτοΟ Μ 108 ούτε] TOTE F | ότι] < D 111 TOO δένδρου] το δένδρον F 115 Ισχυρότερόν] Ισχυρόν Μ f 123 έργόσεται] εργάζεται F 127 yap] κλήμα φέρον καρπόντριβόλους καΐ άκανθας άνατελεϊ σοι ή γήπνευμα συναντιλαμβάνεται της ασθενείας < των ανθρώπων, και ό κύριος βάλλει εν αύτη τη γη της καρδίας σπόρον έπουράνιον και εργάζεται αυτήν, καΐ πεσόντος του σπόρου ακμή ν οί τρί βόλοι καΐ αί άκανθαι αναφύονται, πάλιν αυτός ό κύριος και ό άνθρωπος εργάζονται την γη ν της ψυχής, καΐ έτι τα πονηρά πνεύματα και αί άκανθαι βρύουσιν εκεί και αναφύονται, έως ου γένηται θέρος και πλεονάση ή χάρις, καΐ καταξηρανθώσιν εκ της θέρμης του ηλίου αί άκανθαι. ει γαρ καΐ 26,22 σύνεστι κακία τη φύσει, αλλ' ούχ ούτω κατακυριεύει ταύτης ή έχει νομή ν. τάς γαρ τρυφεράς χλόας του σίτου δύναται τα ζιζάνια συμπνίγειν, φθάσαντος δε θέρους μετά το ξηρανθήναι τους καρπούς ουδέν βλάπτουσι τα ζιζάνια τον σϊτον. καΐ γαρ εάν συμβή τριάκοντα μοδίους είναι καθαρού σίτου, εστί δε μϊξις εκεί ζιζανίων ως χοίνικος, τί παραφαίνεται; κέχωσται γαρ δια τον πλεονασμόν του σίτου, ούτω καΐ εν τη χάριτι. όταν πλεονάση ή δωρεά τοο θεού καΐ ή χάρις είς τον άνθρωπον, και πλούτη είς τον κύριον, σύνεστι δε ή κακία μερικώς, ου δύναται βλάψαι τον άνθρωπον ούτε έχει ίσχύν τίνα ή νομήν κατ' αύτοο. ή γαρ του κυρίου ελευσις καΐ ή πρόνοια δια τούτο γέγονεν, ίνα τους ματος. καρποί της αρετής bzw. καρποί της πίστεως καΐ αγάπης καΐ πάσης αρετής werden am Gerichtstag von jedem Menschen verlangt (H 29, 6). 274 Joh 4, 231 278 Gen 3, 38. 283 Rm 8, 26. 288 cf. Rm 6, 1. 291 cf. Mt 13, 25. 296 Rm 5, 15. 299 ίλενσις: S. zu H 3, 4. πρόνοια: S. KMDFZG 268 έστι^2] είσι F 270 εστί] ε!σι F 272 την] καΐ F 272/273 την-δια (-λογίζεσθαι)] < D, add. i. m. D1 277 άναφύουσι] αναφύονται Μ | καΐ] < Μ 278 καΐ άκανθας] < Ff 282/283 αγιον πνεύμα] πνεύμα το αγιον Μ 284 βάλλει] εμβάλλει Μ | έπουράνιον] οΰράνιον F 285 αϊ] < D 290 σύνεστι] + ή F 294 είναι] < Ζ 295 κέχωσται] κεχώρισται Ff 296 του θεοϋ] < Ζ 298 βλάψαι] καταβλάψαι D | άνθρωπον] θεόν D | ή] καΐ F 215

τη κακία δεδουλωμένους οντάς και ενόχους και ύποτεταγμένους έλευ- 300 θερώση και ποίηση νικητάς του θάνατον της αμαρτίας. Ουκ όφείλουσιν ουν οί αδελφοί ξενί ζεσθαι, εΐγε υπό τίνων θλίβονται προς 26.23 το κακίας άτταλλαγήναι. και γαρ είς το πάλαιαν, Μωσής και Ααρών έχοντες την ίερωσύνην ττολλά επαθον. Καϊάφας δε την εκείνων καθέδραν έχων αυτός έδιωξε καί κατέκρινε τον κύριο ν · όμως δετή ν ίερωσύνη ν ό κύριος 305 τιμών άφήκεν αυτόν ίερασθαι. ομοίως οί ττροφήται ύττ' oxrro τοο έθνους έδιώκοντο. λοιττόν Πέτρος Μωσέα διεδέξατο, την καινήν έκκλησίαν Χρίστου καί την άληθινήν ίερωσΰνην εγχειρισθείς, νυν γαρ εστί βάπτισμα πυρός καί πνεύματος καί περιτομή τις εν καρδία γινομένη, το γαρ θείον καί Ιπουράνιον πνεύμα έπιδημεϊ εν τω νφ. πλην ούτε ούτοι οί τέλειοι, έως 310 είσίν είς την σάρκα, άμεριμνοοσι δια το αύτεξούσιον, αλλ' εμφοβοί είσι, διό καί παραχωρούνται πειράζεσθαι. εί δε φθάσει ή ψυχή προς έκείνην την πόλιν των αγίων άπελθεϊν, τότε δύναται μόνον άνευ θλίψεως καί πειρατηρίων είναι · εκεί γαρ ούκέτι εστί μέριμνα ή θλϊψις ή πόνος ή γήρας ή σατανάς ή πόλεμος, αλλ' άνάπαυσις, χαρά, είρήνη καί σωτηρία, ό γαρ κύριος 315 εν μέσω αυτών εστίν, δς επικαλείται σωτήρ δια το σφζειν τους αίχμαλώτους, ίατρός έπικέκληται, επειδή ούράνιον καί θεϊκόν φάρμακον δίδωσι καί ίάται τα πάθη της ψυχής * εν τισι γαρ κυριευουσιν έτι του άνθρωπου, προς λόγον δε είπεϊν εστί βασιλεύς καί θεός ό Ιησούς, τύραννος δε 26.24 καί άρχων κακός ό σατανάς. / λοιπόν ό θεός καί οί άγγελοι αύτοο 320 [Μ ββ2 τον άνθρωπον τούτον βούλονται οίκειώσασθαι μεθ' εαυτών είς την βασιλείαν ομοίως ό διάβολος καί οί άγγελοι αυτού θέλουσιν οίκειώσασθαι τούτον είς εαυτούς, μέση ουν εστίν ή ψυχή των δύο υποστάσεων, καί λοιπόν είς οίον αν μέρος ρέψη το θέλημα της ψυχής, εκείνου γίνεται κτήμα καί υιός. 325 "ύύσπερ δε εϊ άποστείλη τις πατήρ είς πατρίδα ξένην τον εαυτού υίόν, οπού άπαντώσιν αυτόν καθ' όδόν θηρία, καί δίδωσιν ούτω φάρμακα καί αντίδοτα, ίνα εάν ούτω έπέλθωσι τα θηρία ή δράκοντες, έπιδόύ το φάρμακον καί άποκτείνη αυτά, — ούτως καί υμεϊς σπουδάσατε zu Η 15, 7. 307 έκκλησίαν. S. zu Ή. 12, 15 εκκλησίας Ισραήλ. 308 βάπτισμα: Β. zu Η 15, 14. 15. 308f. Mt 3, 11. 309 cf. Rm 2, 29. περιτομή: Η 32, 4 unter den alttestamentlichen σκιαί genannt: δήλοι προσεγγίζουσα ν την άληθινήν περιτομήν της καρδίας. Vgl. besonders zu H 32, 4 άληθινήν περιτομήν. 3101. cf. Rm8, 8. 311 άμεριμνονσι: S. zu H l, 12 άμεριμνία und zu H 10, 2 άμεριμνίαν. αύτεξονσιον: S. zu H 9, 1. 316 σωτήρ: S. zu H 17, 15 άρτος. 317 ίατρός: S. zu H 15, 30 ίάσατο. φάρμακον: S. zu H 20, 7. 323 ύποστάK M D F Z G 300 καί2] < F 301 θανάτου] + καΙΜ 302 oOv] < F | eiye] είτε Ζ f 307 έκκλησίαν] + του D 308 άληθινήν] < Ζ 309 γινομένη] γενομένη Ζ 312 καί] < F 314 πόνος] πόνοι ZG 315 πόλεμος] KMD, πόλεμοι Κ s. L, FZG 318 έτι] < D 319 ΊησοΟς] θεός Μ 320 κακός] < Ff 321/322 τον- αύτοΟ] < Μ | μεθ'- οϊκειώσασθαι] < F 326 άποστείλη] απεστάλη Ζ | πατήρ] < Μ 327 αυτόν] ούτω DZG 328 ίνα] ίν' Ζ | ούτω] < D, add. i. m. D1 329 αυτά] ταϋτα ZG

216

330 λαβείν έπουράνιον φάρμακον, το Ιαματικόν καΐ άντίδοτον της ψυχής, ίνα δι' αύτοο άποκτείνητε τα ϊοβόλα θηρία των ακαθάρτων πνευμάτων, ουκ εστί γαρ εΰκολον πράγμα καθαράν καρδίαν κτήσασθαι, εί μη μετά αγώνος πολλού και καμάτου, ίνα συνείδησιν και καθαράν καρδίαν κτήσηται άνθρωπος, ίνα όλοτελώς έκριζωθη το κακόν. 335 Και γαρ συμβαίνει χάριν είναι εις τίνα, και ή καρδία ου κεκαθάρισται, 26,26 και δια τούτο επεσον οί πεσόντες, δτι ουκ έπίστευσαν μετά την χάριν συνεϊναι αύτοϊς τον καπνό ν καΐ την αμαρτία ν. πάντες δε οί δίκαιοι δια της στενής και τεθλιμμένης οδού μέχρι τέλους ευηρέστησαν τω θεςρ. σεων: S.zuH4,10. 325«tdg: S.zu H15,20 υίοίείσι του φωτός. 330φάρμακον: S. zu H 20, 7. 331 cf. Me 6, 7. 334 έκριζωθη: S. zu H 15, 41. 337 καπνόν: Der in H 43, 7 noch durchgef hrte Vergleich der S nde mit dem ein Haus erf llenden Rauch ist hier zur festen Metapher zusammengezogen. Den bergang vom Bild zum Begriff zeigt Kl.-B., S. 59,4: εάν μικρός καπνός ή ομιχλώδης δύναμις έπισκοτίστι τον νουν, τετΟφλωται καΐ ουδέν όρα. Dagegen ist er Kl.-B., S. 57, 15 schon als fester terminus technicus vorausgesetzt, der eine erfahrbare Wirklichkeit bezeichnet: το σννόν κακόν καΐ ό καπνός καΐ ή σύντροφος αμαρτία πάντοτε ως πηγής οφθαλμός βρύει.—Vgl. Johannes Damasc.,Dehaer. 80,11,6 (zit. in Patrol. Syr.I,3,ed. Kmosko, col. CCXXXVII): χρή ... επί τοσούτον προσεύχεσθαι ... έως αν της μεν αμαρτίας αϊσθωνται, καθάπερ καπνοΰ τίνος... έξελαυνομένης. Auch Timotheus v. Konstantinopel 3 erw hnt (ebd. col. CCXXII) den durch χρέμψις und άπόπτυσις des Betenden vertriebenen D mon, ως καπνοΰ δρωμένου, ή ως όφεως εν τφ έκπορεύεσθαι. Zur Vorstellung vom καπνός der D monen vgl. Passio Bartholomaei 7 (Lipsius-Bonnet 11,1, p. 146, 26); Martyrium Matthaei 15 (ebd. p. 236, 1): ως καπνός γενόμενος αφανής κατέστη; Acta Philipp! 130 (ebd. II, 2, p. 60, 4): Neben Θυμός, οργή, σκότος und πυρ ist ό όφις von καπνός erf llt; Acta Thomae 46 (ebd. p. 163, 15): άποστάντος αυτού (sc. δαίμονος) πυρ καΐ καπνός ώφθη εκεί; Euagrius Ponticus, De octo vitiosis cogitationibus IV, 48 (ed. Frankenberg, p. 509): Der feuergestaltige D mon verwandelt sich und l st sich in Rauch auf. Diadochus v. Photike 76 (ed. des Places, p. 134, 21) redet von einem καπνίζειν des νους nicht durch die Gegenwart des Satans, sondern als „Benebelung" durch die k rperlichen Begierden. Nach Manich. f., S. 9, 17 ff. besteht das K nigreich der Finsternis aus f nf ταμιεϊα: καπνός, Feuer, Wind, Wasser und Finsternis. 338 όδον: Mt 7, 14. ή τεθλιμμένη οδός, die als στενή (Η 26,11; H 53, 17 im Unterschied von der ετέρα οδός), τραχεία (Η 27, 20) und είς την ζωή ν άπάγουσα (Η 47, 13) bezeichnet wird, ist H 9, 13; 4, 27; 15,23 als οδός της δικαιοσύνης bestimmt, die nach H 27, 23 als οδός της ζωής προς θεόν f hrt. Sie stellt die alle Christen vereinigende μία οδός dar (H 12, 4); und als der οδός του Χριστιανισμού ist ihr nach H 15, 11. 12 διωγμός vorausgesagt, doch darf niemand etwa aus Liebe zu Menschenehre von ihr abbiegen (H 12, 5). Von diesem durch die Meilensteine der Ιντολαί (Η 27, 23) bezeichneten Weg unterschieden ist der in der Weihnachtspredigt gefeierte Weg, der sich an diesem Tage zu Gott erschlie t, wie er der Weg Gottes zur Seele ist (H 52,1). Αυτός ό κύριος ... εστίν οδός (Η 26, 25). Der κύριος hei t nach Ep. 2 (MPG 34, 417Β) οδός: δια το άγειν αυτόν τους άξιους επί την της αληθείας έπίγνωσιν. Die Gefahren des Weges der noch mit S nde vermischten Begnadeten hebt H 43, 3 hervor: δια φοβερών τόπων όδευουσι. Κ MD FZ G 331 άποκτείνητε] άποκτείνηται F 334 κτήσηται] + ό MD 336 επεσον l πεσόντες] 231 F 217

ό Αβραάμ κατά θεού πλούσιος ων και κατά κόσμον, γήν εαυτόν και σποδόν ώνόμαζε, και ό Δαβίδ >δνειδος ανθρώπων < φησι >καί έξουδένωμα 340 λαών, σκώληξ και ουκ άνθρωπος βασιλεύς των βασιλευόντων καν κύριος των κυριευόντωντό γαρ μυστήριον τοΰτο 27,4 50 μέγα έστίνγένος έκλεκτόν, ίεράτευμα και έθνος άγιονπρωτότοκος μεν εστίν αυτός εκ νεκρώνύμεΐ$ οι πνευματικοί καταρτίζετε τον τοιούτον, σκοπών σεαυτόν, μη και συ πειρασθήςένδύσασθε την πανοπλίαν του πνεύματος προς το δύνασθαι υμάς άντιστήναι προς τάς μεθοδείας του διαβόλου πρός τάς αρχάς και τάς εξουσίας πρός το δύνασθαι υμάς τα βέλη του πονηρού τα πεπυρωμένα σβέσακ, και πάλιν »μη λυπείτε το πνεύμα το άγιον«, καί πάλιν >άδύνατον τους άπαξ φωτισθέντας γευσαμένους τε της δωρεάς του θεού και μετόχους γενομένους πνεύματος αγίου και παραπεσόντας άνακαινίζεινέάν έχω πασαν την γνώσιν 27,14 205 και πασαν προφητείαν και λαλώ ταΐς γλώσσαις των αγγέλων, ουδέν είμκ; Άπόκρισις: ούχ οΰτως όφείλομεν νοεΐν, δτι ουδέν εστίν ό απόστολος, αλλά προς εκείνη ν την αγάπη ν ήτις εστί τελεία, ταύτα μικρά εστί, και ό εν τούτοις ων τοις μέτροις πίπτει· ό δε έχων την άγάπην απτωτός 2ΐο εστίν, εγώ δε σοι λέγω, ως εΐδον ανθρώπους είς δλα τα χαρίσματα 4,10. 177f. I Cor 2, 4. 179Ϊ. Ι Tim l, 5f. 183. 184 Sprichwort? 188 Job 5, 24. 1901. Gal 3, 3. 1911. Eph 6, 11. 194 Eph 6, 12. 1961. Eph 6, 16. 196 Eph 4, 30. 196ff. Hbr 6, 4. 6. 204«. I Cor 13. EMDFG 178 αποδείξει] + του D 180 καθαρας καρδίας] 21 D 181 πίπτει] εκπίπτει F (cf. Gal 5,4) 182 εΐδον θησαυρόν] είδη θησαυρών F 186 προτροπήν] τροπήν D, corr. D1 192 άντιστήναι] στηναι Μ ψ 194 καί1] προς F | εξουσίας] + του σκότους D, delevit D1 (D ?) 196 σβέσαι] + ενδύεται ούν τα δπλα πρώτον καί τότε κατασβέννυσι τα πεπυρωμένα βέλη του πονηρού (Χ του διαβόλου i. m. F cum [sine του] Β) F cum B J 208 τελεία] + καί F 16 D nies, Makarios

225

γενομένους και μετόχους πνεύματος, καΐ ούτοι μη φθάσαντες ε{ς την τελείαν άγάπην επεσον. εις γαρ τις των ευγενών άττοταξάμενος έπώλησεν αυτού τα υπάρχοντα, ήλευθέρωσε δούλους, ων φρόνιμος και συνετός, λοιπόν περιβόητος ην επί σεμνω βίω, και εν τω μεταξύ οίηθεϊς περί εαυτού και τυφωθείς τέλος κατέπεσε ν είς ασέλγειας και μυρία 215 27.15 κακά. άλλος επί διωγμού εδωκεν εαυτού το σώμα, και ων όμολογητής, μετά ταύτα ειρήνης γενομένης, απελύθη και ην ονομαστός* τα γαρ βλέφαρα αυτού ην βλαβέντα, επειδή ύπεκαπνίσθη. ούτος λοιπόν δοξαζόμενος και καλούμενος είς τάς εύχάς, λαμβάνων σιτίον έδίδου τφ παίδι αυτού· και οΰτως ην ό νους αυτού ως μηδέποτε άκουσας λόγον 220 Θεού. άλλος έδωκε το σώμα αυτού επί διωγμού και έκρεμάσθη και έξέσθη, είτα εβλήθη εις την φυλακήν. υπηρετεί ουν ούτω κατά πίστιν κανονική τις, και ποιήσας συνήθειαν μετ' αυτής, ων εν τη φυλακή, έξέπεσεν εις πορνείαν. ίδε ό πλούσιος ό πωλήσας τα υπάρχοντα αυτού και ό δούς το σώμα αύτοΰ είς μαρτύριο ν, πώς επεσον. 225 27.16 "Αλλος δε τις φρόνιμος ασκητής, συνών μοι εν τη οικία και μετ' εμού ευχόμενος, ούτως ην πλούσιος εν τη χάριτι, ως ευχόμενος εγγύς μου κατανύττεσθαΓ εβρασσε γαρ εν ούτω ή χάρις, εδόθη δε αύτφ και το Μ TOS χάρισμα των ϊαμάτων, και ου μόνον / τους δαίμονας άπήλαυνεν, αλλά και τους δεδεμένους χείρας και πόδας καΐ έχοντας πάθη δεινά δια της 230 επιθέσεως των χειρών έθεράπευεν. είτα άμελήσας και δοξαζόμενος υπό του κόσμου και συνηδόμενος ούτω, έτυφώθη και έξέπεσεν εϊς αυτά τα βαθύτατα της αμαρτίας, ϊδε και ό έχων χάρισμα ίαμάτων επεσεν. οράς πώς προ του ερχεσθαι εϊς τα μέτρα της αγάπης πίπτουσιν; ό γαρ φθάσας είς την άγάπην, δέδεται και μεμέθυσται, ούτος καταπεπόντισται και 235 2. 1. 208.212 cf. I Joh 4, 18. 209 άγάπην: S. zu Η 12, 16. 212!. 224 cf. I Cor 13. 3. 219 εύχάς: Vgl. Hist. Laus. c. 4, p. 20, 7: ό μακάριο* Αντώνιος ... παρακληθείς παρ' έμοΰ ποιήσαι εύχήν ευθύς έκλινε γόνυ. σιτίον: Wohl nicht in der Bedeutung „Opferk rner" (so D. Stiefenhofer, Homilien bersetzung S. 238), sondern „angeeignetes Getreide"; vgl. Didache XI, 9: καΐ πας προφήτης ορίζων τράπεζαν εν ιτνεύματι, ου φάγεται απ' αυτής, ε! δε μή"γε ψευδοπροφήτης Ιστί; vgl. ebd. 12: δς δ'άν είπη Ιν πνεύμοπτδός μοι αργύρια ή ετέρα τίνα, ουκ άκούσεσθε αύτοΰ·εάν δε περί άλλων υστερούντων είπη δοϋναι, μηδείς αυτόν κρινέτω. 220 λόγον: S. zu H 5, 6 (Ζ. 153) λόγος του κυρίου. 221 διωγμού: S. zu H 15, 11. 12. 225 μαρτνριοι. Zur Entwicklung des Sprachgebrauchs vgl. H. v. Campenhausen, Die Idee des Martyriums in der alten Kirche, 1936; und Strathmann, Art. μάρτυς in ThWB IV, 477ff. 228 κατανύττεσθαι: Nach H 27, 20 ist κατάνυξις ein gehobener Gnadenzustand, der ύποστελλούσης της χάριτος von πάλη καΐ άγων abgel st wird, bis danach die Stufe des Χριστιανός erreicht wird. 233 I Cor 12, 9. 234 αγάπης: KMDFG 211 μετόχους] + του F 213 ων φρόνιμος] 21 D 215 τυφωθείς] τυφλωθείς Μ*, txt Μ (Μ1?) 216 έαυτοϋ] αύτοΰ FG f 225 επεσον] επεσεν Μ 228 εβρασσε] εκρασε F 232 συνηδόμενος] συνηδυνόμενος Κ 233 βαθύτατα] βαρύτατα Μ | χάρισμα] χαρίσματα F 234 τα μέτρα της αγάπης] αγάπης μέτρα D 220

αιχμάλωτος εστίν είς άλλον κόσμον, ως της ιδίας φύσεως ουκ αίσθανόμενος.

Έρώτησις: τί εστίν »α οφθαλμός ουκ είδε και ους ουκ ήκουσε και 27,17 έτη καρδίαν ανθρώπου ουκ άνέβη«; 240 Άττόκρισις: κατ' εκείνον τον καιρόν οι μεγάλοι και δίκαιοι και βασιλείς και προφήται, ότι μεν έρχεται ό λυτρωτής, ηδεισαν. ότι δε πάσχει και σταυρουται και αίμα έκχεΐται επί του σταυρού, οϋτε ηδεισαν ούτε ήκουσαν, ούτε άνέβη αυτών επί την καρδίαν, ότι εσται βάπτισμα πυρός και πνεύματος αγίου και ότι εν τη εκκλησία προσφέρεται άρτος 245 και οίνος αντίτυπο ν της σαρκός αύτοϋ και του αίματος, και οί μεταλαμβάνοντες εκ του φαινομένου άρτου πνευματικώς την σάρκα του κυρίου έσθίουσι, και δτι οί απόστολοι και οί Χριστιανοί δέχονται τον παράκλητον και ενδύονται »δύναμιν εξ ύψους« και πληρούνται της θεότητος, και δτι συγκιρνώνται αί ψυχαί τω άγίω πνεύματι. τούτο ουκ ηδεισαν 250 οί προφήται και βασιλείς ούτε άνέβη αυτών επί την καρδίαν. νυν γαρ οί Χριστιανοί άλλως πλουτοοσι και έπιποθοοσιν εις την θεότητα, αλλά S. zu Η 12/16. 236ί. αίσθανόμενος: S. zu Η 7, 5 αίσθήσεως. 2381. I Cor 2, 9. 241 προφήται: S. zu Η 14, 5. 243 I Cor 2, 9. 243!. cf. Mt 3,11. 243 βάπτισμα: S. zu H 15, 14. 15. 244 προσφέρεται: auch H 8,3 werden άρτοι τρεις ως δι* ελαίου έζυμωμένοι am Altar gereicht. 24δ άντίτνπον: S. zu H 5, 8 τύποι. 247 Χριστιανοί: S.zuH5,l. 2471. cf. Johl4,16. 248 ενδύονται: S.zuHlO.l. Lc 24, 49. θεότητος: ή θεότης τταντσχοΰ εστί καΐ πανταχού ευρίσκεται (Η 32, 11), wenn auch das ττνεϋμα της θεότητος ουσιωδώς nur im κύριος ist (H 43, 2), der dann τω ίδίω αυτού πνεύματι της Θεότητος die Seele vermischt (H 44, 1). Η 51, l nennt den σωτήρ den συμμίξαντα την Θεότητα τη άνθρωπότητι. πάντες οί άγιοι είς το πνεύμα της θεότητος ζώσι (Η 52, 4). ή θεότης έαυτήν κεράσασα τη άνθρωπότητι ήλθεν (Η 52, 6); das σώμα του Κυρίου κερασθέν τη θεότητι θεός εστίν (ebd.). Wie eine Seele alle Glieder, so umfa t ή θεότης alle Kreaturen: ή θεότης πάντα τα κτίσματα τα επουράνια καΐ τα ύποκάτω της αβύσσου περιέχει (Η 40, 3). Ihre κάλλη sind den Seelen der άγιοι φανερά (Η 34, 1; hnlich Kl.-B., S. 33, 17); ihre γη φωτεινή erscheint dem Auge der πνευματικοί (H 14, 6). Aus ihr verleiht ό κύριος der Seele πάντα (H 34, 1). Aus ihrem φως ούράνιον stammen die Charismen (H 44, 6), die ενδύματα φωτεινά (Η 27, 3; 49, 1). Aus ihrem λύχνος brennt das Licht der Christen (H 43, 2). τη θεότητι της δόξης του μονογενούς ist die Seele συναφθείσα (Ερ.2 [MPG 34,417 A]). Aus ihr m ssen die Christen geboren werden (H 30, 2), so wenig die Seele selbst φύσεως της θεότητος ist (Hl, 7). Aber die Seele ist κοινωνική της θεότητος (Η 26, 18), und mit den μέτρα der τελεία αγάπη gelangt ein Christ είς το »πλήρωμα της θεότητος« (Η 26, 15); die Christen sind in sie μεμεθυσμένοι (Η 15, 40). Wie darum der νους der Thron der θεότης ist, so kann sie selbst als dessen Thron bezeichnet werden (H 6, 5). Iv τφ άγίω όρει της αχράντου θεότητος soll der άνθρωπος του θεοϋ κατασκηνώσαι (Ερ. 2 [MPG 34,409 C]). Nach Η 40,3 προσέχει ούν αύτη ή θεότης τοις άνθρώποις. Nach Η 27, 17 ist ή θεότης, von der die Christen πληρούνται, zugleich das Ziel ihres έτπττοθεϊν. 249 Vgl. H 4, 9. σνγκιρνώνται: S. zu H l, 3 άνακιρνωμένης und H K M D F G 240 καΐ2] < M θοϋνται Χ Κ i. m. (K txt) M 15·

244 καΐ2] < F

f

251 έττιποθοϋσιν] καταπο-

227

και τοιαύτην χαράν και παράκλησιν έχοντες ύττό φόβον και τρόμον είσίν. 27.18 Έρώτησις: OTTO ποιόν εϊσι φόβον και τρόμον; Άπόκρισις: του μη σφαλήναι εν τινι, άλλα συμφωνεΐν τη χάριτι. 255 ώσπερ εάν ή τις έχων θησαυρούς και όδεύη εις τόπους ένθα είσί λησταί, λοιπόν χαίρει μεν δια τον πλοΰτον και τον θησαυρόν, υπό φόβον δε εστί, μήπως έπελθόντες οί λησταί συλήσωσιν αυτόν, και ως βαστάζων εις τάς χείρας αυτού το ίδιον αίμα, ούτως εστίν. Ιδού γαρ εν τοις φαινομένοις πάντες άπεταξάμεθα καί έσμεν ξένοι 260 και ακτήμονες και κοινωνίας σαρκικής έστερημένοι. λοιπόν ΐδε το σώμα κείται είς ευχή ν. όφείλουσιν ειπείν οί αδελφοί, εί άρα συν τω σώματι καί ό νους συμφωνεί, ώσπερ επί το πλείστον οί τεχνϊται κατά κόσμον και οί έργαστηριάρχαι έ'χουσι το σώμα άποδεδεμένον είς την τέχνην, ομοίως καί τον νουν νυκτός καί ημέρας, λοιπόν συ έπίσκεψαι σεαυτόν, 265 έχων το σώμα ξένον του κόσμου τούτου, άρα έχεις καί τον νουν άλλότριον τούτου του αιώνος καί ου ρέμβη εϊς τον κόσμον. καί γαρ έκαστος κοσμικός ή στρατιώτης ή έμπορος, οπού έχει το σώμα, εκεί έχει καί τον νουν άποδεδεμένον, καί εκεί ούτω εστίν ό θησαυρός * γέγραπται γαρ · >δπου ό θησαυρός, εκεί καί ή καρδίαπροσωποληψία παρ' ούτω ουκ εστίνεχετε το φως, πιστεύετε είς το φώςερχεται νύξ, δτε ούκέτι δύνασθε εργάζεσθακ. ει τις τοί νυν ουκ έζήτησεν εντεύθεν και έλαβε ζωήν τη ψυχή, το Θεϊκόν φως του πνεύματος, εν τω έξέρχεσθαι του σώματος εν τοις άριστεροϊς τόποις του σκότους ήδη αφορίζεται, είς βασιλείαν ουρανών μη εισερχόμενος, εν γεέννη το τέλος έχων μετά του διαβόλου και των αγγέλων αΰτοϋ. φως του Χριστού. 66 αποστόλων: S. zu Η 12, 17. 67f. Mt 22, 11 ff. OS cf. I Cor 15,49. 69 σημεΐον: S. zu H 8,3 σημεϊον του σταυρού δια φωτό$· σίγνον: Vgl. Η 38, 1: Die wahren Christen haben το σίγνον καΐ την ε!κόνα του βασιλέως. S. auch zu H 15, 35 ούράνιον σίγνον. 75 πόλιν: cf. Ape 11, 2. Die πόλις των αγίων als jenseitiges Ziel auch H 26, 23; 43, 4. Nach H 34, 2 ist ό κύριος selbst σκηνή καΐ πόλις der ψυχαί; doch hei en die Seelen der Menschen auch einmal πόλις θεοΰ (Kl.-B., S. 19, 4). In bertragenem Sinne redet H 46, 4 nach der himmlischen πόλις των αγίων auch von der πόλις του σώματος. S. auch zu H 12, 2. 82 ελενσιν: S. zu H 3, 4. 83 Joh 12, 36. 83f. Joh 9, 4. 85 έξέρχεσθαι: έξέρχεσθαι wird H 22; 43, 9 wie hier vom Scheiden der Seele aus dem Leibe gebraucht, H15, 51 und H 26, 19 vom Ausgehen der M nche aus der Welt (άττοτάσσεσθαι). — Ob bei m nchischem Verst ndnis auch an eine Verwendung des Wortes wie bei Clem. Alex. (Strom. VI, XIV, 109, l [II, 486, 19]: έξέλθτ) την σάρκα) und Origenes (Jerem.Hom.XVI,5 [111,137,28]: εάν έξέλθωμεν τον βίον) u. . zu denken ist (I Cor 5, 10) ? Ob Hbr 11, 8, der Auszug Abrahams, mitklingt ? 86 άριστεροϊς: Vgl. H 22, wo beim Ιξέρχεσθαι der Seele die άγγελοι αριστεροί, καΐ δυνάμεις σκότους ihr auflauern. Vgl. auch l αριστεροί άγγελοι bei Clem. Alex., Excerpta ex Theod. 23, 3 (III, 114, 24), Valentin; τόποι αριστεροί ebd. 28 (III, 116, 20), Valentin; αί αριστερά! δυνάμεις ebd. 34, 1 (III, 118, 6). αφορίζεται: In gleichem Sinne sagt H 15, 2 von der gefallenen Seele: αφορίζεται της ζωής. 87f. cf. Mt 25, 41. EMDFG 69 το] < D | τυγχάνει] υπάρχει D και2] + ή DG 75 φορούσα] φέρουσα D f κύριος] < F 84 έζήτησεν] εζησεν F 16·

70/71 εν πόλει] < D 79 τοις άνω] < Μ

72 82 ό

243

"Η ώσττερ χρυσίον ή αργύριο ν, έπα ν έμβληθη τω πυρί, καθαρώτερον και δοκιμώτερον γίνεται καί ουδέν δύναται άλλοιώσαι αυτό, οίον ξύλα 90 ή χόρτος (πάντα γαρ έσθίει τα προσερχόμενα ούτω, πορ γαρ γίγνονται), ούτως και ή ψυχή εν τω πυρί του πνεύματος αναστρεφόμενη και τω θεϊκω φωτί, υπ' ούδενός τι κακόν πείσεται των πονηρών πνευμάτων εί δε και προσεγγίσει τι αύτη, αναλίσκεται υπό του επουρανίου πυρός του πνεύματος, ή ώσπερ πετεινόν έπάν εν Οψει πετασθη, άμέριμνόν εστίν 95 ως μηδέν δεδοικός θηρευτάς ή θηρία πονηρά (άνω γαρ που δν πάντων καταγελα), ούτω και ψυχή λαβοϋσα τάς πτέρυγας του πνεύματος και εις τα υψηλά των ουρανών πετομένη, πάντων ανωτέρα ούσα, πάντων 30,7 καταγελα. καί ό μεν >κατά σάρκα Ισραήλ είς τέλειο ν άνδρααύτός έαυτω παραστήσεκ αυτήν, ει ούν πιστεύεις ταύτα αληθή εϊναι ώσπερ καί είσί, πρόσεχε σεαυτω, ει εύρεν ή ψυχή σου το οδηγούν αυτήν φως καί την άληθινήν die Seele είς κάθεδραν καί οίκητήριον; hnlich Η 50, 1: αυτός ένεκαθέσθη εντός του νοός αύτοΰ. Η 32, 10 ist die δύναμις του σκότους εγκαθεζομένη τη καρδία. 25 ήκούσαμεν: Bezieht sich auf H 1, Iff. 28 οφθαλμός: S. zu H l, 2. 31 δεσπότην: S. zu H 14, 4 in H 13. 33 ήνίοχον: ό κύριος als ηνίοχος der Seele auch H l, 3. 9; 23, 2; der κτίσματα εν ούρανω καί επί γης Η 62, 7; dagegen ist es Η 15, 33. 34; 40, 5 der νους. S. auch zu H l, 3. 35 cf. Jes 13, 21. 36 αίλουροι: Hierzu und zu den anderen genannten Tieren s. E. D. van Buren, The Fauna of Ancient Mesopotamia, Rom 1939 (Analecta Orient. 18). 41 cf. IlCorll, 3. φθείρειν: S. zu H 27, 2. 43f. cf. Lc 18, 7 44 cf. IIThess , 17f. 45 Lcl8, 8. 45H. Eph 5, 26f.; cf. I Ptr l, 19. 47 πρόσεχε: Hier auf die Erforschung des inneren Lichts bezogen, geht die Forderung des πρόσεχε σεαυτφ Η 31, 6 auf die Pr fung der λογισμοί und ένέργειαι, w hrend sie H 26, l die νοερά της ψυχής ουσία zum Gegenstand hat; H 40, 3 (vgl. H 40, 4) ist es vielmehr ή Θεότης, die τοις άνθρώποις προσέχει. Ein προσέχειν schlie lich verbindet είς άληθινήν θέαν φωτός alle Christen (H 34, 2). F r das προσέχειν τω κυρίω s. zu Η 6, 1. S. auch zu H 31, 6. 48 οδηγούν: S. zu Η 17, 10. 481. cf. E M D F Z G Υ 29 παρόντα έχων] 21 F 30 εύκοσμίας καί ώραιότητος καί ευπρεπείας] 54123 F 33 δε] + τη FZ 34 ήρήμωται] + καί F | κατεσκαμμένη] -f εστί F 40 αναγκάζοντας] ανακαινίζοντας F 45 ποιήσει] + δε Μ 47 ούν] δε D 48/51 καΐ - φως] < F 17·

259

βρώσιν και ττόσιν, ήτις εστίν ό κύριος, εί δε ουκ έχεις, ζήτησον νυκτός και ημέρας, ίνα λαβής, όταν ουν ΐδης τον ήλιον, ζήτησον τον άληθινόν 50 ήλιον τυφλός γαρ ει. όταν θεωρής φως, βλέψον εις την ψυχήν σου, εί ευρες το άληθινόν φως και αγαθόν σκιά γαρ εστί πάντα τα φαινόμενα των αληθινών της ψυχής πραγμάτων, εστί γαρ παρά τον φαινόμενον άλλος άνθρωπος ένδον, και οφθαλμοί ους έτύφλωσεν ό σατανάς, και ωτα ά εκώφευσε · και ήλθεν ό Ιησούς τούτον τον έσω άνθρωπον υγιή ποιήσαι. 55 φ ή δόξα και το κράτος συν πατρί και άγίω πνεύματι είς τους αιώνας, αμήν. Joh 6, 55f. 50 ήλιον: S. zu H 11, 3 ηλίου της δικαιοσύνης. άληθινόν: S. zu Η 32, 4 αληθινή ν περιτομήν. 51 φως: S. zu Η 14, 2 φως του Χρίστου. Zweifelhaft ist, ob auch το του λόγου φως Acta Andreae 18 (Lipsius-Bonnet II, l, p. 45, 15) auf solche mystische Erfahrung geht. Das gleiche gilt von dem Gebet im Martyrium Andreae I, 4 (ebd. 48, 16): έπίλαμψόν μοι φως δικαιοσύνης. 52 σκιά: S. zu H 30, 1. 54 άλλος άνθρωπος: S. zu Η 15, 32 έσω άνθρωπος. Ist er hier der vom άνθρωπος ένδον unterschiedene φαινόμενος, der dem Zugriff Satans ausgesetzt erscheint, so ist doch H 50, 4 auch ό έσω άνθρωπος von der κακία befleckt. είς τον έσω άνθρωπο ν haben die Christen die kostbare Perle (H 43, 2); είς τον έσω άνθρωπον sollen die M nche ενδύματα φωτός anlegen (Η 49,1); εν τω έσω ... άνθρώπω m ssen sie μυστήρια θεία erkennen (ebd.). Unter der Wirkung der χάρις ist ό έσω άνθρωπος μετέωρος είς τα θεία καΐ επουράνια (Η 38, 4). περί της κατά τον έσω άνθρωπον καθαρότητος handelt ό νόμος (Ερ. 2 [MPG 34, 412C]). KMDFZG

ΟΜΙΛΙΑ Λ Δ. 34,1

"Ούσπερ οί σωματικοί οφθαλμοί τηλαυγώς πάντα βλέπουσιν, ούτω και ταϊς ψυχαϊς των αγίων φανερά και ορατά εστί τα κάλλη της θεότητος, είς α συγκιρνώνται και φρονουσι Χριστιανοί, αλλά τοις σωματικοϊς όφθαλμοϊς κεκάλυπται ή δόξα εκείνη, τη ψυχή δε τη πιστευούση 5 τηλαυγώς αποκαλύπτεται, ην ό κύριος νεκρωθεϊσαν άνιστα εκ της αμαρτίας, ώσπερ εγείρει και τα νεκρά σώματα, ετοιμάζων αύτη »ούρανόν καινόν και γήν καινήν« και ήλιον δικαιοσύνης, διδούς αυτή πάντα εκ της αύτοο θεότητος. εστί κόσμος αληθινός και γη ζώσα και άμπελος καρποφόρος και άρτος ζωής και ύδωρ ζω ν, καθώς γέγραπταΓ »πιστεύω ίο του ίδεϊν τα αγαθά κυρίου εν γη ζώντων«, και πάλιν >άνατελεϊ τοις Μ 745 φοβουμένοις τον κύριον ήλιος δικαιοσύνης και / ϊασις εν ταΐς πτέρυξιν αύτουό πίνων εκ του ύδατος ou εγώ 15 δώσω ούτω, γενήσεται εν ούτω πηγή ύδατος άλλομένου είς ζωήν αΙώνιοντό οίκητήριον δε το εξ ουρανού < το άχειροποίητον περιβέβληνται, δόξαν φωτός θεϊκού, ως τέκνα φωτός γενόμενοι, ου προσέξουσιν άλλήλοις όφθαλμω πονηρω* πονηρία γαρ έξήρθη. >ουκ εστίν έκεϊ άρσεν και θήλυ, δούλος καί έλεύθεροςό λάλων εν γλώσση πνεύματι θεού λαλεί θεώ λάλων, ό δε προφητεύων έκκλησίαν οικοδομεί άφετε και άφεθήσεται ύμΐνούκ ήλθον< γαρ φησι >καταλοσαι τον νόμον, αλλά πληρώσακ. πώς δε πληρούται, 40 μάθε. Ό πρώτος νόμος δια της ευλόγου αφορμής του άμαρτήσαντος κατέκρινε περισσοτέρως τον άδικηθέντα· »εν φ γαρ« φησΐ »κρίνεις τον έτερον, σεαυτόν κατακρίνεις« · εν φ δε άφίησιν, άφεθήσεται αύτώ. οϋτως γαρ ό νό87.4 μος λέγει * >άνά μέσον κρίσεως κρίσις και ανά μέσον αφής αφή ποσάκις ηθέλησα έπισυνάξαι 140 τα τέκνα σου, και ουκ ήθελήσατεέν κινδύνοις περισσοτέρως, εν ίο θλίψεσιν ύπερβαλλόντωςκατ' εΙκόνα καΐ όμοίωσιν< θεού. 6ί. II Cor 11, 13. 7 σχήμα: Vgl. H 31, 6: το πολίτευμα mu nach Phil 3, 20 im Himmel sein καΐ ουκ εν σχήματι καΐ τύπω ως τίνες νομίζουσιν. Anders die σχήματα und δόξαι der Auferstehungsleiber H 34, 3. σχήμα άγγελικόν erreicht im h chsten Alter der thebaische Abt Or (Hist, monachorum 2, 1, ed. Preuschen, p. 24, 15). 7 ψενδαπόστολοι: S. zu H 12, 17 άττόστολοι. — Noch Clem. Alex. (Strom. Ill, IV, 35, l [II, 211, 24]) gebraucht das berlieferte sittliche Kriterium: Φαίημεν δ' αν καΐ προς τούτους, ότι τους ψευδοττροφήτας καΐ τους όσοι τήνάλήθειαν υποκρίνονται εξ έργων γινώσκεσοαι παρειλήφαμεν; und Origenes (Jerem. Horn. Frgm. LXIII [III, 229, 13]) kann sagen, die Pseudopropheten h tten nicht gelitten; aber Jerem. Horn. XIX, 14 (III, 172,31) unterscheidet doch nach dem Inhalt der Verk ndigung^ διηγουμενος γαρ τις τους προφητικούς λόγους, εάν μεν άληθεύη, καΐ αυτός προφητεύει καΐ προφητεύει αληθή, ε! δε ψεύδεται, ψευδοπροφήτης εστί καταψευδόμενος των λόγων των προφητικών; dabei mag bei ihrer formalen Gleichstellung mit den echten Propheten das χάρισμα διακρίσεως πνευμάτων erforderlich werden (Jerem. Horn. Frgm. XIX [111,207,11]),um den objektiven Unterschied festzustellen (Job. Komm. XX, XLIV, 413 [IV, 387, 25ff.]: Die Apostel h ren die Stimme Christi, die Pseudapostel die φωνή του Θανάτου). Bei Symeon reicht weder das sittliche noch das Wahrheitskriterium mehr aus; nur τεχνΐται erkennen, wer αληθώς ... το σίγνον καΐ την EM D FZ G 2 νομίζονται] νομίζουσιν F, νομίζοντεςΖ 8 ουρανών] ούράνιον F

5 ψέγουσιν] λέγουσιν D

271

38.2

Χρυσός ευχερώς ευρίσκεται, μαργαρϊται δε και λίθοι τίμιοι προχωροϋντες εις διάδημα βασιλέως σπανίως ευρίσκονται* πολλάκις γαρ εξ αυτών ούχ ευρίσκονται προχωροοντες. ούτως και οί Χριστιανοί έποικοδομοονται εις τον στέφανον του Χρίστου, ίνα κοινωνοί γένωνται των αγίων αϊ ψυχαϊ έκεϊναι. δόξα τω ούτως άγαπήσαντι την ψυχήν ταύτην 15 και υπέρ αυτής παθόντι και άναστήσαντι αυτήν εκ νεκρών, ώσπερ δε τω Μωϋστί >κάλυμμα έπετίθετο εις το πρόσωπον < προς το μη δύνασθαι προσεχειν τω προσώπω αύτοϋ τον λαόν, ούτω και νυν >επί την καρδίαν σου κεϊτακ κάλυμμα προς το μη βλέπει ν την δόξαν του θεού. όταν δε περιαιρεθή τούτο, τότε έπιφαίνεται και εμφανίζει εαυτόν τοις 20 Χριστιανοϊς και τοις άγαπώσιν αυτόν και έκζητοΰσιν εν αλήθεια, καθώς λέγει δτι >έμφανίσω αύτω έμαυτόν και μονή ν παρ* ούτω ποιή38.3 σωκατειργάσατο πάσαν έπιθυμίαν< κακήν, αύθις δε οί τοιούτοι χάριτος τίνος άξιωθέντες και ώσπερ ειπείν από όλου βυθού της θαλάσσης ψεκάδα τινά δεξάμενοι, εύρίσκουσιν (αυτοί εκείνοι) καθ' ώρα ν και καθ1 ήμέραν τοσαύτην θαυματουργίαν γινομένη ν, ώστε τον ένεργούμενον επί τη παραδόξω καί ξένη και θεϊκή 45 εργασία θαμβεΐσθαι καί έκπλήτ/τεσθαι πώς έσοφίσθη. φωτίζει γαρ αυτόν Μ ?βι ή χάρις, λοιπόν οδηγεί, ειρηνεύει, άγαθύνει τα πάντα, ούσα θεία καί επουράνιος, ώστε προς σύγκρισιν εκείνου βασιλείς και δυνάστας, σοφούς και αξιωματικούς ως ελαχίστους καί ευτελείς ήγεΐσθαι. μετά δε καιρόν και ώραν μεταβάλλεται τα πράγματα, ώστε εξ αληθείας τον τοιούτον 50 εαυτόν ήγεΐσθαι άμαρτωλότερον πάντων ανθρώπων, καί πάλιν άλλη ώρα όραν εαυτόν οίον βασιλέα μέγιστον έξαίσιον ή δυνάστην φίλον βασιλέως, πάλιν άλλη ώρα εαυτόν όραν ασθενή καί πτωχόν. λοιπόν είς άμηχανίαν εμπίπτει ό νους ,,διά τί ούτως καί πάλιν ούτως;" "Οτι ό σατανάς μισόκαλος ων τα πονηρά υποβάλλει τοις την άρετήν 55 κατορθουσι, καί αγωνίζεται αυτούς μεταστρέψαι· έργον γαρ έχει τούτο, αλλά συ τούτω μη υποταγής, την εν τω έσω άνθρώπω επιτελούμε- 38,5 νην δικαιοσύνην εργαζόμενος, εν φ το του Χρίστου βήμα εστηκεν άματφ Antonii 10 (MPG 26. 860Α). 34 έπιθυμίαν: Als Frage H 26, 2: Wird ή φυσική επιθυμία zusammen mit der S nde durch das πνεΰμα το αγιον entwurzelt ? έτπθυμία σαρκός als erstes der όχυρώματα της κακίας Η 55, 3. όπου ή επιθυμία έλκει αυτόν, εκείνο εστίν αύτοϋ θεός (Η 43, 3). S. auch zu H 16, 4. 35 μετέωρος: Η 8, l l t den νους im Gebet μετέωρον καί ήρπασμένον εκεί sein; nach H 8, 4 ist der zu den τέλεια μέτρα Gelangte πάντοτε αΙχμάλωτος καί μετέωρος. — μετεωρισμός neben δεσμός und ηδονή Η 5, 6 (Ζ. 156); im gleichen Sinne μετεωρίζεσθαι Η 5, 6 (Ζ. 210). Negativ als μετεωρισμός του κόσμου im Sinne von „weltlicher Leichtsinn" in der Hist. Laus, prol., p. 10, 14. 37 μέτρα: S. zu H 8, 3 τέλεια μέτρα. 40f. Rm 7, 8. 44 ξέντ]: S. zu H 4, l φύσιν. 45 έσοφίσθη: Hier bedeutet es „ber ckt, hintergangen werden", ή σοφιστική H 45, 2 absolut neben ρητορική δεινότης. 47 βασιλείς: ber die Einsch tzung des βασιλεύς s. zu H 15, 19. Positive W rdigung H 51,1: βασιλείςλαβόντεςτα διαδήματα, ήλθον είςπροσκύνησιν αύτοϋ (sc. του σωτηρος). 56 cf. R m 7 , 22. 57 cf. Act 10, 35. βήμα: cf. II Cor 5, 10. S. zu K M D F Z G 34 ου] < F [ συμβαίνει] συμφέρει Μ | Χριστιανισμόν] KDZ, Χριστιανόν Χ Κ i. m., MFG cum Β | κέκτηνται] κέκτηται Μ, + τον Ζ 36 επουράνια] ουράνια Ζ 40/41 έπιθυμίαν< κακήν] επιθυμίας κακίαν F 43 τήν συνείδησιν από νεκρών έργωντόγάρ μυστήριον τούτο μέγα έστί< φησϊν, >έγώ δε λέγω είς Χριστόν και εις την άμωμον ψυχήνμαρτνριον της σννειδήσεως6 τε άγιάζων και οί άγιαζόμενοι εξ ενός πάντες δπου ό νους σου, έκεϊ και ό θησαυρός σου< · είς δ γαρ πράγμα ή καρδία τινός δέδεται και οπού ή επιθυμία έλκει αυτόν, εκείνο εστίν αυτού θεός. εάν έπιθυμη ή καρδία πάντοτε του θεού, αυτός εστί κύριος της καρδίας αύτοϋ. εί δε άποταξάμενός τις και 35 γενόμενος άκτήμων και άπολις και νηστεύων, ούτος εϊς τον εαυτού τον έξω ανθρωπον ... σχηματίζοντες. 23 σκότος: S. zu H 9, 11. 24ϊ. Gal 4, If. 25 πονηρών πνευμάτων: Das πνεύμα πονηρίας „kriecht" in der Seele (H 42, 3); die πνεύματα της πονηρίας bewegen το φρόνημα της σαρκός (Ερ. 2 [MPG 34, 417D]); sie bringen νοσήματα, πάθη und πνευματικά! θλίψεις (Η 53, 1); als Fronv gte des „wahren" Pharao zwingen sie die Menschen, dessen Werke zu tun (H 47, 6); sie f hren einen κρυπτός πόλεμος gegen die Seele (H 53, 7); die das himmlische Feuer Verlassenden άπόλλυνται Οπό των πονηρών πνευμάτων (Η 14, 7); ihre επιτηδεύματα werden erst erkannt beim Hervorgehen aus dem σκότος in das φως (Η 51, 2); nach der Aufnahme des Kampfes gegen sie (H 21, 3. 4) h rt die Sorge vor ihnen auch bei Erleuchtung nicht auf (H 14, 2); erst die rechten πνευματικοί sind ber die Furcht vor ihnen hinaus (H 16, 11). 26 cf. Eph 4, 13. 27 vgl. I dem I, 3. έκδικεϊν: έκδικεϊν im Sinne von „in Anspruch nehmen" auch bei dem. Alex., Excerpta ex Theod. 86, 2 (III, 133, 5): τα ζώα ... εκ της σφραγίδας εκδικείται; Origenes, Matth. Komm. XII, 14 (Χ, l, S. 98,28): oi τον τόπον της επισκοπής έκδικοϋντες χρώνται τω ρητω ως Πέτρος (vgl. Mt 16, 18); Athanasius, Apologia c. Arianos 71 (MPG 25, 373 D): ol μεν το κατηγορεϊν, oi δε το δικάζειν έαυτοϊς εξεδίκουν; Euseb, KG VI, 43, 9 (II, 2, 618, 7): έπισκοπήν ..., ην ενέδρα καΐ πανουργία ... έκδικεΐ. — Nach Bauer, W rterbuch5 s. v. l: Recht verschaffen. In H 49, 5 „befreien". κνριότητα: Hier im Sinne von „Macht", „Herrenstellung". 28 μνήμην: Vgl. H 19, 2: Wer την αγαθή ν αύτοϋ σπουδήν bew hrt, βιάζεται εαυτόν είς μνήμην του κυρίου; Η 53, 16: αδιαλείπτως μνήμην θεοϋ καΐ πεποίθησιν εχειν χρή; Η 54, 10: νους άποστάς μνήμης θεοϋ ή Θυμω περιπίπτει, ή επιθυμία. Als ethisches Motiv bei Diadochus v. Photike 3 (ed. des Places, p. 86, 6). 29 MC 12, 30. 30 εύκτήριον: Als besonderer gottesdienstlicher Raum des Klosters in Hist, monachorum 5, 3 (ed. Preuschen, p. 29, 8): τα γαρ των μοναχών ευκτήρια καθ' εκαστον ην μοναστήριον. 32 Mt 6, 21. 35 άποταξάμενός: S. zu H 9, 10. 36 άκτήμων: Auch H 27, 18 (dort zusammen mit ξένος) als N herbestimmung der K MD FZ G 22 λεπρός< φησίν >ή μώμον έχων ουκ είσελεύσεται εις έκκλησίαν κυρίου αύτός υμάς βαπτίσει εν άγίω πνεύματι και πυρίείς μεν την πρώτη ν διαπαντός 47,2 είσηεσαν οί ιερείς τάς λατρείας επιτελουντες, είς δε την δευτέραν άπαξ του ένιαυτου μόνος ό άρχιερεύς συν αϊματι, τοοτο δηλούντος τοο αγίου πνεύματος μήττω ττεφανερώσθαΓτήν των αγίων όδόνδπου πρόδρομος υπέρ ημών είσηλθε Χριστός τριβόλους και άκανθας άνατελεϊ σοι ή γήέργάση την γη ν και ου προσθήσει δοΰναί σοι 65 τους καρπούς αύτήςPharaone< et sub spiritalibus nequitiis positae; Methodius, Symposion IV, 2 (ed. Bonwetsch, p. 47, 19): τον Φαραώ φασι τύπον άπενέγκασθαι (τον) κατά την Αίγυπτον του διαβόλου. 71L 73 ϊ. Εχ 1, 11. 14. 72 cf. Eph 6, K M D F 50 εν] + ταϊςΜΌ 57 φησ>] + δ D 59 Ιστι] + της F 60 ορών] + τον D 60/61 έλευθεροϋται] έλευθεροϋνται F 66 ανεφύησαν] aveφύσησαν Μ 68 ένεδύθη] + το D 70/71 καΐ - Φαραώ] < F 73 έκόντα καϊ] εκών F

306

80

85

90

95

100

γήϊνα και ττηλώδη έργα πονηρά και λόγους και ενθυμήματα και διαλογισμούς ματαίους, έκττεσοΰσα γαρ του ιδίου ύψους ή ψυχή εύρε βασιλείαν μισάνθρωττον καΐ άρχοντας πικρούς τους καταναγκάζοντας αυτήν οίκοδομεΐν αύτοϊς τάς της κακίας πόλεις αμαρτιών. εάν δε οτενάξη ή 47,7 ψυχή καί βοήση προς τον θεόν, έξαποστέλλει αυτή τον πνευματικόν Μωσέα, τον λυτρούμενον αυτήν εκ της δουλείας των Αιγυπτίων, αλλά πρώτον βοά και στενάζει, και τότε της άπολυτρώσεως την αρχήν λαμβάνει, και αυτή >εν τω μηνΐ των νέων< ανθών, λυτρουμένη κατά τον καιρόν του έαρος, ήνίκα ή γη της ψυχής έξανθεϊν δύναται / τους καλούς Μ βοι καί ανθηρούς κλάδους της δικαιοσύνης, των πικρών χειμώνων διελθόντων της αγνοίας του σκότους και της πολλής πηρώσεως της εκ των αισχρών πράξεων και αμαρτιών, κελεύει δε τότε άφανισθήναι εξ εκάστης οικίας πάσαν ζύμην πάλαιαν, τάς πράξεις και τα φρονήματα του παλαιοΰ ανθρώπου του φθειρομένου, διαλογισμούς πονηρούς και ενθυμήσεις ρυπαράς, όσον δυνατόν, άπορρίψασθαι. Σφαγήναι δει το άρνίον και τυθήναι και το αίμα αύτοϋ χρισθήναι επί 47,8 των θυρών. Χριστός γαρ το άληθινόν και αγαθόν καί άμωμον άρνίον έσφάγη, καί το αίμα αυτού εχρίσθη επί των φλιών της καρδίας, όπως γένηται το έκχυθέν επί του σταυρού αίμα του Χρίστου τη μεν ψυχή εις ζωήν και άπολυτρωσιν, τοις δε Αίγυπτίοις δαίμοσιν είς πένθος καί θάνατον, αληθώς γαρ πένθος αυτοϊς εστί, χαρά δε καί άγαλλίασις τη ψυχή το του άμωμου άρνίου αίμα. είτα μετά το χρίσμα κελεύει προς εσπέραν φαγεϊν το άρνίον καί τα άζυμα μετά πικρίδων περιεζωσμένους τάς ζώνας καί ύποδεδεμένους τα υποδήματα καί έχοντας τάς βακτηρίας εν ταΐς χερσίν. εάν γαρ μη πρότερον γένηται ή ψυχή παρεσκευασμένη πανταχόθεν δΓ έργων αγαθών, όσον εστίν εν αυτή, ου δίδοται αύτη φαγεϊν από του άρνίου. ει δε καί το άρνίον ηδύ καί τα άζυμα καλά, αλλ' αί πικρίδες πικραί καί τραχεϊαι· μετά θλίψεως γαρ πολλής καί πικρίας 12. 78 άρχοντας πικρούς: S. zu Η 31, 1 πικρότητος. 79 κακίας πόλεις: S. zu Η 1, 8 ττόλει. Vgl. H 50, 3: Durch die δύναμις θεού werden αϊ πόλεις του σατανά zerst rt. 80 ί. πνευματικόν Μωσέα: Zur Typologie Moses /Christus vgl. J. Jeremias in ThWB IV, 871 ff. — Vgl. Barnabas XII, 5: Μωϋσής ποιεί τύπον του ΊησοΟ. 82 o : S. zu Η 6, 1 κραυγαϊς. Hier und H 47, 10 in der Bedeutung „inst ndig beten". 83 Ex 13, 4. 86 αγνοίας: S. zu H 15, 6. In hnlichem Sinne wie hier verstehen die Acta Philippi 130 (Lipsius-Bonnet II, 2, p. 59, 5) die αγνοία als d monische ττλάνη. 88 Ex 12, 15. 10; cf. I Cor 5, 7. ζύμην: S. zu H 8, 2 έζύμωται. 881. cf. Eph 4, 22. παλαιού άνθρωπου: S. zu H 14, 3. 91 f. Ex 12, 7. 93 εχρίσθη: S. zu H 15, 35 χρίονται. 97 cf. I Ptr l, 19. 97 H. Ex 12, 6-11. K M D F 77 ή ψυχή] < M ?8 καταναγκάζοντας] + την Μ 79 τάς] < F l δε] < F 85 κλάδους] ~ post καλούς D 86 ττηρώσεως] Κ cum B, ττωρώσεως MDF 90 ρυπαράς] ττονηράς F 92 αγαθόν καί] < F 94 επί του σταυρού] ύψηλώ βραχίονκ δια του αγίου πνεύματος της 175 έπιλάμψεως ρήσσει την δύναμιν του σκότους και διέρχεται ή ψυχή, τους φοβερούς τόπους έκφυγοϋσα και διαπεράσασα την θάλασσαν του σκότους και του παμφάγου πυρός. 47,14 Ταύτα μυστήρια εστί ψυχής αληθώς γιγνόμενα εν άνθρώπω σπουδάζοντι έλθεϊν προς την έπαγγελίαν της ζωής και λύτρουμένω εκ της 180 βασιλείας του θανάτου και λαμβάνοντι αρραβώνα παρά Θεοΰ και πνεύματος αγίου μετέχοντι. είτα ρυσθεϊσα ή ψυχή εκ των εχθρών αυτής και την πικράν θάλασσαν τη δυνάμει του Θεοΰ διελθοϋσα καΐ όρώσα τους πολεμίους άπολλυμένους προ οφθαλμών, οΐς το πριν έδούλευεν, άγαλλιαται χαρά άνεκλαλήτω και δεδοξασμένη, παρακαλούμενη υπό του 185 θεοϋ και άναπαυομένη εν κυρίω. τότε το πνεύμα όπερ έλαβε καινόν άσμα τφ θεώ άδει δια του τύμπανου, ήγουν του σώματος, και των της κιθάρας, ήτοι ψυχής, λογικών χορδών και λεπτότατων λογισμών και του πλήκτρου της θείας χάριτος, και αναπέμπει αίνους τω. ζωοποιω Χριστώ, ως γαρ δια του αυλού το πνεύμα διερχόμενον λαλεί, ούτω δια των αγίων και igo πνευματοφόρων ανθρώπων το πνεύμα το αγιόν εστίν υμνούν και ψάλλον και προσευχόμενον τω θεώ εν καθαρά καρδία, δόξα τω ρυσαμένω την ψυχήν εκ της δουλείας Φαραώ και θρόνο ν ίδιον καταστήσαντι και οίκον και ναόν και νύμφη ν καθαράν, και είσαγαγόντι αυτήν εις βασιλείαν ζωής αιωνίου έτι ουσαν εν τω κοσμώ τούτω. 195 Η 12, 16. 159 Ex 14, 20. 164 II Cor 1, 9. 166f. I Ptr 5, 8. 170 Mt 7, 14. 172 ϊ. Rm 8, 21. 175 Ex 6, 1. 177 δκιπεράσασα: S. zu H 9, 12. θάλασσαν: S. zu H 5, 6 (Z. 259). 178 παμφάγου πνρός: ber die schon gegenw rtige Preisgegebenheit der αμαρτωλοί an πυρ, λίθος und ξίφος vgl. H 15, 9. Umgekehrt sind die θεοσεβεΐς schon jetzt davon verschont; vgl. zu dieser den M rtyrerakten gel ufigen Vorstellung etwa Acta Pauli et Theclae 22 (LipsiusBonnet I, p. 250, 10): ουκ ήψατο αυτής το πυρ. — Das gleiche gilt von den Tieren ebd. 34 (p. 261, 2): ην ττερί αυτήν νεφέλη πυρός, ώστε μήτε τα θηρία ατττεσθαι αυτής. 180 έπαγγελίαν: S. zu H 4, 16. 181 αρραβώνα: S. zu H 16, 13. 183ϊϊ. Εχ 14, 31f. 187 cf. Ex 15, 20f. 186f. PS 39, 4. 188 πλήκτρου: Vgl. Epiphanius, Panarion haer. IIL, 4, l (II, 224, 22): Ευθύς yap ό Μοντάνας φησιν »ΙδοΟ, ό άνθρωπος ώσεί λύρα κάγω έφίπταμαι ώσεί πλήκτρον...« 191 πνενματοφόρων: S.

K M D F 171/172 καταντήση λοιπόν] 21 Μ 181 βασιλείας] επαγγελίας F | παρά] + του F ψάλλει F 188 ήτοι - λεπτότατων] < F 191 ύμνοϋν] υπνοϋν F 310

177 έκφυγοϋσα] διεκφυγοϋσα Μ 186 το] < F 187 άδει] 189 θείας] < D, add. i. m. D1

200

205

210

215

220

225

Εν τω νόμω ζώα άλογα προσεφέροντο είς θυσίαν, και εϊ μη έσφά- 47,15 ζοντο, ουκ ήσαν δεκταί αί προσφοραί. και νυν εάν μη σφαγή ή αμαρτία, ουκ εστί δεκτή ή προσφορά παρά τω θεώ καΐ αληθινή. Ήλθεν ό λαός εϊς Μερράν, οπού ην πηγή πικρόν ύδωρ βρύουσα και άχρηστον προς πόσιν. κελεύει ουν ό θεός άποκνίσαντα ξύλον ρϊψαι εϊς το πικρόν ΰδωρ, καί ούτως έμβληθέντος του ξύλου έγλυκάνθη το ύδωρ και μεταβληθέν εκ της πικρότητος χρήσιμον καί πόσιμον έγένετο τω λαω του θεού. τον αυτόν τρόπον και ή ψυχή πεπίκραται έκπιοΰσα τον ιόν του δφεως και όμοιωθεϊσα τη πίκρα αυτού φύσει και αμαρτωλός γενομένη. διό εμβάλλει ό θεός »το ξύλον της ζωής« εϊς αυτήν την πικράν πηγήν της καρδίας, καΐ γλυκαίνεται εκ της πικρότητος μεταβαλλόμενη καΐ συγκιρνωμένη τω πνεύματι του Χρίστου, και ούτως εύχρηστος γενομένη εις διακονίαν του δεσπότου αυτής προχωρεί · γίγνεται γαρ πνεύμα σαρκοφόρον. δόξα τω μεταβάλλοντι την πικρότητα ημών εις την ήδύτητα και χρηστότητα του πνεύματος, ούαΐ έκείνω, εν φ ουκ εβλήθη »το ξύλον της ζωής« είς την καρδίαν αυτού, δτι άχρι τέλους μένει εν τη πικρία μη λαβών γαρ »το ξύλον της ζωής«' ου δύναται μεταβολή ν τίνα κτήσασθαι άγαθήν. / Ή ράβδος Μωϋσέως δύο εφερεν εικόνας, τοις μεν έχθροϊς ως όφις 47,16 άπήντα, δάκνων και άναιρών, τοις Ίσραηλίταις δε βακτηρία, εφ' ην [Maos επέστηρίζοντο. ούτω και το άληθινόν ξύλον του σταυρού, ο εστί Χριστός, των μεν έχθρων εστί θάνατος, των πνευμάτων της πονηρίας, των δε ψυχών ημών βακτηρία και εδρασμα ασφαλές και ζωή, εφ' ην επαναπαύονται, τύποι γαρ καί σκιαί το πρίν έγίγνοντο των αληθινών τούτων πραγμάτων, σκιά γαρ εστί καί είκών ή παλαιά λατρεία της νυν λατρείας, και ή περιτομή καί ή σκηνή και ή κιβωτός καί ή στάμνος και το μάννα καί ιερατεία καί το θυμίαμα και τα βαπτίσματα, και άπαξαπλώς πάντα δσα γέγονεν εν τω Ισραήλ καί εν τω νόμω Μωσέως ή εν τοις προφήταις, δια την ψυχήν ταύτην γέγονε την κατ1 εικόνα θεοΟ γεγενημένη ν καί πεσοοσαν υπό ζυγόν δουλείας καί υπό βασιλείαν σκότους πικρίας. ταύτη γαρ ήθέλησεν ό θεός κοινωνήσαι και ταύτην ήρμόσατο 47,17 zu Η 16, 13199!!. Εχ 15, 23ff. 204 όψεως: S. zu H 15, 13. 206. 211.2111. Gen 2, 9. 209 σαρκοφόρον: Das in naheliegender christologischer Verwendung gebrauchte Wort (bei Ignatius, Smyrn. V und Clem. Alex., Strom. V, VI, 34, l [II, 348, 10]; Acta Thomae 45 [Lipsius-Bonnet II, 2, p. 162, 20] antithetisch : ένομίσαμεν αυτόν [sc. τον Χριστόν] σαρκοφόρον άνδρα είναι) wird von Origenes (Luk. Horn. XXII [IX, 135]) in ein dialektisches Verh ltnis zum inneren ττνεϋμα gestellt: έτι σαρκοφοροΰντες παραδόξως βλέπομεν >τό σωτήριον του θεονκ. 214!!. Εχ7, 9ff. 217 cf. Eph6, 12. 2191. cf. Hbr 10, 1. 2201. cf. Hbr K M D F 198 τω] < F 201 ούτως έμβληθέντος] 21 D 202 πόσιμον] πότιμον M 204 καΐ2] < F 206 πηγήν] γήν F 209 μεταβάλλοντι] μεταβαλόντι F 211/212 είς - ζωής] < D 214 έφερεν] εκφέρει Μ | μεν] + 1 γαρ KD 216 εστί] + ό Μ 222 καί ] + ή Μ | καΐ2 - βαπτίσματα] < D, 1 add. i. m. D 223 Ισραήλ καί iv τω] < F 225 ζυγόν] ζύγω F

έαυτφ είς νύμφην βασιλέως καΐ ταύτην καθαρίζει από του ρύπου, και έκπλύνων λαμπρύνει από της μελανιάς και της αίσχρότητος αυτής καΐ ζωοποιεϊ εκ της νεκρώσεως και ίαται εκ της συντρίψεως, και ειρηνεύει αυτής την εχθραν καταλλάσσων. κτίσμα γαρ ούσα είς νύμφην τφ υίω 230 του βασιλέως ήρμόσθη, και τη Ιδία αύτοο δυνάμει ό θεός παραδέχεται αυτήν, κατά μικρόν συμμεταβαλλόμενος αυτή, έως αυξήσει αυτήν τη Ιδία αυξήσει, τείνει γαρ αυτήν και μηκύνει είς άπέραντον και άμέτρητον αυξησιν, έως αν άμωμος και αξία αύτοΰ νύμφη γένηται. πρώτον γαρ γεννά αυτήν εν έαυτω καΐ αυξάνει δι' εαυτού, έως απολαβή το τέλειον 235 μέτρον της αγάπης αύτοΰ· αυτός γαρ ων τέλειος νυμφίος λαμβάνει αυτήν τελείαν νύμφην είς την άγίαν και μυστική ν και άχραντο ν κοινωνίαν του γάμου, καΐ τότε συμβασιλεύει ούτω είς τους απέραντους αίώνας. αμήν. 9, Iff. 226 κοινωνήσαι: S. zu Η 4, 15 κοινωνία. 227.2301. cf. Ez 16. 282 ί. cf. Col 2, 19. 235 f. cf. I Joh 4, 18. 238 cf. II Tim 2, 12. KMDF 227 είς] < F νύμφη γένηται] 21 F

232 συμμεταβαλλόμενος] μεταβαλλ. F

234

ΟΜΙΛΙΑ M Η. 48,1

Ό κύριος εν τω εύογγελίω τους iourou μαθητάς είς τελείαν πίστιν άγογεϊν βουλόμενος Ιλεγεν >ό εν όλίγω πιστός και εν πολλω πιστός εστί, καί ό εν όλίγω άπιστος καΐ εν πολλω άπιστος εστίν υμεϊς δέ< φησί >μόνον ζητείτε την βασιλείαν καί την δικαιοσύνη ν αυτού, καί ταύτα πάντα προστεθήσεται υμϊνμόνον ζητείτε] 1 επιζητείτε μόνον F | βασιλείαν] + του θεοο s. l. M cum Ephraim 312

όντων καί μόνον περί των μελλόντων και αίωνίων την φροντίδα εχόντων. και τότε φανερόν εστίν, ότι πιστεύει περί των άφθαρτων και όντως 48,2 ζητεί τα αίώνια αγαθά, ει περί των δρωμένων υγιή την πίστιν άποσφζει. 20 'Οφείλει γαρ έκαστος των υπακουόντων τω της αλήθεια? λόγφ δοκιμάζειν εαυτόν και άνακρίνειν ήτοι υπό πνευματικών ανδρών άνακρίνεσθαι και δοκιμάζεσθαι, πώς έπίστευσε και εδωκεν εαυτόν τω θεώ, ει όντως εν αλήθεια κατά τον λόγον αυτού ή οίήσει δικαιώσεως και πίστεως εν έαυτώ πιστεύειν νομίζων. έκαστος γαρ εί εν τω όλίγω πιστός 25 εστί (περί των πρόσκαιρων λέγω), δοκιμάζεται και ελέγχεται, το δε πώς, άκουε, πιστεύειν λέγεις βασιλείας ουρανών καταξιοΰσθαι καί υίός θεού γεννηθείς άνωθεν γενέσθαι καί συγκληρονόμος του Χρίστου καί είς αίώνας όλους συμβασιλεύειν ούτω καί τρυφαν εν φωτί άρρήτω εν άπεράντοις καί άναριθμήτοις αίώσιν ως ό θεός; πάντως έρεϊς ,,ναί". δια 30 ταυτην γαρ την αίτίαν άναχωρήσας του κόσμου εαυτόν τω κυρίω δέδωκα. δοκίμασον τοίνυν , μήποτέ σε μέριμναι γήϊναι κατέχου- 48,3 σιν έτι καί φροντίς πολλή περί της του σώματος τροφής καί ενδύσεως καί της λοιπής επιμελείας καί αναπαύσεως, ως τη ση δυνάμει περιγιγνόμενος καί προνοούμενος εαυτού, ά προσετάχθης μη μεριμναν όλως περί 35 σεαυτου. εί γαρ πιστεύεις τα αθάνατα καί αίώνια καί παράμονα καί άφθονα λήψεσθαι, πόσφ μάλλον ταύτα τα παρερχόμενα καί γήϊνα, άπερ ό θεός έδωκε καί άσεβέσιν άνθρώποις καί θηρίοις καί πετεινοΐς, ου πιστεύεις παρασχέσθαι σοι τον κύριο ν; ώσπερ καί ένετείλατο μη μεριμναν όλως περί τούτων ειπών · >μή μεριμνησητε τί φάγητε ή τί πίητε 40 ή τί περιβάλησθε. ταοτα γαρ πάντα τα έθνη επιζητεί έπϊ γης περιπατουντες ου κατά σάρκα στρατευόμεθαό ττιστεύων είς εμέ μεταβέβηκεν εκ του θανάτου είς την ζωήνή σπαταλώσα ζώσα τέθνηκενθείας φύσεως κοινωνόν 41 3 (112) 54.7 ..................... 16, (244) ' ........................ 65.9 ......................... 204 57,3 .......................... 14 Amos 9>11 25 62.10 ........................ 106 ......................... ° 87,7 ......................... 308 Joel 90.12 ....................... (205) 3,1 .......................... 321 90.13 ........................ 200 101,10 ....................... 204 Zacharias 103.4 ........................ 206 n >2 ......................... 128 103,16 ........................ 12 106,10 ...................... (308) Malachias 106,16 ....................... 308 3,20 ....... 61, 98, 168, 202, 260 2m*i 106,26 ....................... 294 113,26f ...................... 317 Isaias 114,1 ....................... (196) 1,3 .......................... 271 118,18 ................... 191, 205 1,6 ......................... 246f. 118,104 ..................... 186f. 1,22 ........................ (103) 118.137 ..................... (238) 10,15 ........................ 270 126.5 ........................ 204 13,21 ....................... (259) 126,1 ........................ 200 40,13 .................... 113, 270 136,1 ........................ 201 44,2 ......................... 248 136.3 ........................ (14) 45,2 ......................... 248 136.4 .................. ...... 202 60,6 ......................... 218 62,5 .......................... 77 Proverbia 64,6 ......................... 189 2,21 ......................... (46) 66,1 ........................ (176) 4,23 ......................... 265 66,2 .......................... 65 325

leremias 8,4 ... 20.8 .. 20.9 .. 38,33 . Ezechiel 1.1 ff

1,8 1,18 lO.lff 16 16,5—15 16.6.7.10 33,11 Daniel 3 3,19ff 3,24ff 3,38

4,21 6,16ff 6,22 Vita Adae 4.17 13. 14 Matthäus 3,7 3,11 3,12 3,15 4,10 4,23 5,3 5,3f 5,6 5,7 5,8 5,9 5,11 5,13 5,14 5.15 5,17 5,20ff 326

.. 39 . 301 (165) . 305

... l 2,10 ..(3) ... l (312) . 129 116 106

292 97,113 247 (231) 2mal

(317) 113 247

112 112

134 216, (227) (232) (177f.) (55) 43 108, (149), 239 230 239 230 (153). 293 230 266 5, (316) 5 5 266 119

5,22 5,28 5,39f 5,47 5,48 6,10 6,13 6,14 6,20 6,21 6,22f 6,23f 6,25 6,25—32 6,29 6,31f 6,33 6,34 7,3ff 7,7 7,7f 7,14 7,21 7,22 8,29 9,17 10,1 10,15 10,37 10,38 11,11 11,12 11,13 11,28 11,29 12.43 13,13 13,19 13,25 13,33 13,46 13,47f 15,18ff 15,19 16,18 18,14 19,21 19,28

173 173, 211 173 (119,121) 183 20 200 265, 266 101 lOOf., 228, 286 6 (5) 313, 314 312 60 313 89, (266), 312 81,140 205 (105) 236 109, 217, 229, 310, (58) (111) 103,112 (118) 292 (39,139, 239) 296f. (39) 234f. 183, (252) 234 263 183 (156) (108) (54) (215, 232) 198 (195, 204, 285) 156 282 (160) 272 42 (59), lOOf., (101), 256 69, 234

20,8 21,32 21,43 22,3ff 22,llff 22,23 23,27 23,33 23,37 24,2 24,47 25,lff 25,31ff 25,33 25,41 26,42f 28,20 Markus 1,8 parr 1.12f. parr 1,24 1,45 4,6. 8 4,19 5,lff 5,25ff 5,26f. parr 6,7 6,38—46 6,48 7.20ff 7,21 8,26 8,34 9,lff 9,2ff 9,3 9.43 10,17 10,27 10,46 10,46ff 10,49 12,30 12,33 12.33 parr 13,13

(276) 13,31 (45) 14,66 43 15parr 146 15,17 243 15,38 (60) 16,19 163, 286f. 202 Lukas 270 1,35 41 1,52 153 3,8 31, 32,154 4,17f 63 4,23 (114) 5,11.28 (243) 5,38 246 6,31 (145), 254, 321 6,35 6,36 6,48 304 7,21 212 7,22 103 7,28 (54) 7.38 (114) 7,44 (40, 45), 3012m»! 8,2 43 9,23 189, 247 9,35 190 9,60 (217), 235 9,62 292 10,19 294 10,30 282 10,38ff 134f., 140 10,39 (260) 10,40 147 10,42 149 11,8 113 ll,8ff 79 11,9 (133) 11,10 (52,130) 11,13 (132), 295, 315 12,36 (190) 12,471 247 12,49 191 13,24 136, 286, (293) 14,11 191 14,14 213 14,17ff (106, 208, 236) 14,26

166. (262) 218 109 218 41,175 69

(280) 69 (214) 308 292 (116) 291 265 120 183, 282 (136) (126) 43, (118) 234f. 117, 204, (246) 246 (126) (31). 52, (53f., 55, 68) 103 317 (199) 200 245 204 116.117 116 117, 204 (59) 44 192 321 192, 321 (122) 238f. 88, 204 183 281 (62) 145 (40), 62,147, 210, 296

327

14,32 14.33 16,7 16,8ff 15,10 16,8 16,10 17,5 18,7 18,7f 18.8 19,lff 21,18 21,19 22.3 22,30 22.31 22,31f 23,21 23,43 24,18 24,19 24,32

154 (88), 101, (176) 128 98 42 (29, 46,139) 312, 313 140 (259) 13,44 259 117 132 59, 89 136 234 (46). 208, 209 48 218 117, (295) 205 69f. 205

24,49

37, (62), 211, 227, (291)

Johannes 1,1 1,5

110, 301 160,169

1,12 . . . . (39, 49), 180,195, (244, 301) 1,14

201

1,29 16,103,189, (190), 234, 293 3,3 241, (313) 3.3.7 . . . . 32, (49), 180, (234). 241, (316, 317) 3,14 101 3,16 163 3,33 237 4.7ff 117 4.10 (260) 4,10f 4,13f 4.14 4,22

12, (12), 249 37 261 274

4,23f 4,24 6,24 5,35 6,41

215 187, 201, 268 49,150, 225, 317 283 (183)

328

6,35 6,39f 6,48 6,51 6,64—66 6.56f 6.66 6,58 6,63 6,66 7,38 8,23 8,35 8,44 8,46 8,51 9,4 10,1 10,3

10,9 10,11 10,14 10,27 10.34 ll.lff 11,39 12,25 12,26 12,31 12,36 12.43 13.2 14,2 14,6 14,6ff 14,16 14,16 14,17

14,20 14.21 14,21.23

14,23 14,26 14,30 15,1 16,lf 15,4f 15,6

12, 37, (260), 261 (143) (260) 176 93 (259f.) 121 36f. (117) (51) 249 163 121 48, (175) (102) 121 243 249 114

176 292, 293 63,114 63,114 (261) 43 245 147 291, 300 (48) 243 (64.110) 135 (83) 118,133,176 (218) 183 (227) (321)

(186) 179 272

179, 246 (69) 103 260 214 249 123f.

16,33 17.12 17,16 17,21 17,22

69 (224) 163 146 150

Acta 1,14 1,24 2,33ff 2,13 2,17 2,22 2,36 2,38 2.46 3,12 4,12 4,32 6.30 7.22 9,3ff 9,15 10,35 10.44 12.6—9 13,17 13,46 14,15 14,17 14,22 16,39 16,17 20.22 20.24 24,3 26,13

(118) (162) (204) 69 70, 321 69f. 69f. (32,182) (170, 321) (198) 297 (145) 69f. 86 204f. 151 (273) (117) 73 (202) (93) 267 (144) 59 223f. (160) 166 (166) (133) (295)

Römer 1,9 1,26 2,1 2,1.2 2,4 2,6 2,6 2,11 2,13

(274) (319) (239), 266 266 40, (42) 40 238 238 (210)

2,15 2,19 2,23 2,29 4,4 4,17 4,21

5,14 6.15 6.17 6,19 6.20 6,1 6.2 6,6 6,12 7,6 7,8 7.14 7,17 7,18 7,20 7,22

7,23 7,24 8,2 8,3 8,6 8,7 8,8 8,9 8,11 8,15 8,17 8,18 8,21 8,23 8,26 8,29 8,32 8,33 8,35 9,4ff 9,31 10,2f 10,3

76,146 (106) 106 (216), 253, (304) (166) (36) 86 2mal

99 (89). 215 (264) 32.156 106 (160, 216) (7) 9, (18) 201 (31). 168 273 (266. 271) (17,122, 184,186) 16 (16,17) (39, 60, 62), 63, (129, 131. 155), 167, (168, 173, 175, 189, 273, 321) (16,164), 220 9 (139) 135, (200) 32 14 (94, 216) 188, 267 60, 62.189 201 (57, 109), 201. 219, (313) (145) 310 234 215 (85, 242) 163 (281) 88, 90. (296) 41 (119) (296) (188, 266)

329

11,6 11,33 12,2 12,3 12,4 12,5 12.6 12,19 13,10 13,12 13,14 14,3 14,18 15,30 16,20 16,25 I Korinther 1,8 1,18 1,21 1.23 l,23f 1,30 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,9 2,10 2,12 2,13—15 2,14 2,15 3,lf 3,12.13 3,16 3,17 3,18 3,19 4,11 4,20 5,7 5,8 5,10 5,12f 330

268 (238) (44), 60, 201 (264, 276) (21), 76,109 (109) (109, 207) 184 266, (266) 201 (91,188) (21) (36) (49, 88,180) 200 (4)

236, (237) 102,176 176 102 176 177,188 102 (170) 225 176 (251) 87 36, 227 Smai, 267 267 (32, 87) 87 301 87 (173) 195 228 (201) (96, 196f., 224) (228) 109 173,174, 235 (103, 307) (201) (100) (315)

6,16 159 6,17 . . . . (32). 34, 89, (90, 117), 159, 197, 302, 304 6,19 228 7,31 (30) 8,7 (254) 9,10 122 9,27 130 10,3 (252) 10,4 37, (120), 203 10,11 305 10,18 244 10,31 (21) 11,1 110 11,5 114 11,15 (110,115) 11,19 (58) 12.3 269 12,7—10 300 12,7 (78, 82) 12,8ff 207 12,9 (212), 226 12,12 21 12,13 37 12.26 (21) 13,1—3 212 13.2.1 225 13,3 (226) 13,5 197f. 13,12 95, 267 13,13 (265) 14,1 39 14,2 264 14,4

14,4f 14,19 14,33 15,10 15,24 15,26 15,27 15,28 15,38 15,41 15,43 15,45 15,47—49 15,49

264 2mal

67 268 (3), 65 (50) (212) 24,132 181 249 (251) (264) 150 232 18 (19), 195, 201, (243)

15,50 15,52 15.53 15.56

II Korinther 1.9

157 295 (70) 155, 201

309

1,12

(274)

1.22

(165). 300

11.6 11.13 11,14 11,23 11,27 11.32f 12.2 12.7 13,13

173 271 72 271 (95) 208 302 74 (178,179,182, 317)

2,4 3.3

204 (139), 199. (305)

3,6 3,7

139 (62.144)

1,4 2,11

(30,181) 223

3,8

(127,171), 263

2,20

(295)

Galater

3,10 3,13

(138) 272

3,2 3,3

3,l3ff 3,14f 3,15f

(232) (220) 272

3,14 3,19 3,27

3,16 3.17 3,18 4,6 4,7

(122) 267 62. 95. (242) (177) 177, 321

4.10

60

4,15

(160)

4,16 5,1 5,2 5,3 5,4

(22, 145, 150, 162f.) 59, 261, (305) 261 69, 60, 62 60, (70)

3,28 4,lf 4.1—4 4,5 4,7 4.19

4,26

(165), 300 162 114,139, (273) (197)

6,14 6,15 6,17

5,17 6.5 6,7 6.14.16 6.16 7,1 7,15 9,3 10,3

50, (118), 291 (95) (179) 169 255 (276) (228) (138) (237. 291). 316

Epheser 1,13 1,18 1,20 2,2 2,3 2,6 2,14 2.20

321 89 187, 234, 318 (269)

(91). 295 (206) (9l, 123)

261 286 (257) (106) 255, (313. 315) (120)

70. (123), 203

5,4 (282) 5,22 . . . (18f., 178, 182 2m»i, 184 2mai, 186, 214f., 267) 5,22f (214) 6,1 (50), 224

5,5 5,8 5.10 5,14f

10,4 10.6 11.2 11.3

268 225

2,22 3,2 3,7 3,9

8, (274) 60, (118) 201, (269)

292 (122,125,199, 297) (168) (193) (147) 300 81. 267 109

(186, 228) (235, 321) (7) (120) 331

3,10 35 3,16 (285, 305, 316) 3,16f 267 3,18f 303 3,19 182 4,2 (262) 4,3 21 4,9 105, 222 4,10 (119) 4,13 . . . . 24, 152, 182, 257, 268, (286) 4,17 201 4,22 14, 201, (307) 4,24 201, (282) 4,28 (270) 4,30 ... 87, (127,199), 223, 225, (280, 308) 4,31 185 5,5 246 5,8 (261) 5,26f 259 5,32 221, 274 6,5 (322) 6,11 72, (136), 194, 200, 225 6,llff (181) 6,12 ... (6, 33, 66, 68, 69, 123, 125, 155), 192,194, (195, 196, 202), 225, (228, 231, 250, 306, 311) 6,14 194,196 6,16 166,194,196, 200, 211, 225 6,17 (189), 194 2n»l, 196 2mai 6,18 194, (236) Phiüpper 1,11 1,12 1,19 2.1 2,7 2,10 2,11 2,12 2,13 2,15 2,15f 3,6 3,9 3,10 3,12

332

(54,178) (321) (321) (12.178,179, 317) 218, 221 88 31 129, (139) 269 (203) 205 (296) (188, 266) (95) 295

3,19 3,20 3,21 Kolosser 1,5 1,11 1,18 1,26 1,28 2,9 2,14 2,15 2,18 2.19 3,9 3,9f 3,10 3,12 3,14 3,15 3,22 4,6 I Thessalonicher 1,5 1,6 2,16 4,1 4,9 4,17 5,5 5,17 5,19 II Thessalonicher 1,8 2,8 2,13 3,6.11 5,17f I Timotheus l,5f 1,9 1,15 2,4 2,8

(132) 49,168,197, 250, 316 201

(313) (94), 185 221 l (255) 212 (91), 102, (102) 9 (200) (312) 14, (123) 18 37 83, (184), 187 212 (49,165), 261 (322) (157,164)

(122, 321) (316) (40, 41, 42f.), 45 (127) (139) 63, (267) 18 (13,17, 46) 171, 223

204 200 (31, 96, 295f.) (105) (269)

225 229 (106) 37, 241 135

3,7 4,4 4,6 5,5 5,6 6,16

II Timotheus 1.3 2,6 2,10 2,12 2.15 2,21 3,5 3,16 3,17 4,5 4,7 4,17 Titus 1,2 . 1,13 2,12 2,14 3,4. Hebräer 1,1 1,3 1,7 1,14 2,2 2,10 2,11 2,18 3,6 3.14 4,10f 4,11 5,2 5,2f 5,12f 5,14 6,1 6,4 6,4.6

. 210 ..(8) (124) (122) . 317 (33, 37)

(13) (152) (40) (312, 313) (149) (89) (250) (57), 84 (160) (278) (30) (214)

(237) (313) (202) . 304 (299)

234f. 203, (219), 303 205 (140/153. 205, 299) (206) (219) 150, 283 294 318 (129) 263 203 292 254 173 (321) (80,173) (45, 60,148,187, 237, 274) 225

6,19f 6,20 9,lff 9,6ff 9,10 9,11 9.11f 9,12 9,14 9,24 9,28 10,1 10,4 10,19 10,22 10,23 10,29 ll,6f 11,6 11,9 11,13 11,24 11,25 11,28 11,33 11,37 ll,37f 12,22 12,22f 12.23 12,29 13,18

Jakobus 1,2 ... 1.4 ... 1,18 .. 2.5 ... 2,15 .. 2,23 2,26 3,13 4,4 4,14 I Petrus 1,2 1,8

267 203, 305 (311) 305 32 293, (305) 254 (191) (69), 254, (274) 254 293 (99, 253, 293, 311) 292 (167, 201) (191, 236) (192), 295 (129,199, 280) (210) (31) 201, 203 (315) 85f. 86 305 165 (218) 109 36, (109, 246) (288) (203) 36, 204 (127)

159 (295) 319 (187) 137 (36, 58, 111) 242f. (124) 265 (239)

(31, 95) (181)

333

1,19 1,20 2,2 2,3 2,8 2,9 2,21 2,22 4,11 4,12 5,8

(197, 259, 307) (1) (202) (122), 139 208, 229 202, 221 (183) 103 13, (20) (144) 309

Apokalypse 3,11 3,20 11,2 12 17,14 20,9 21,1 22,5

(208) (105), 246 2ml (243) (134) 220 (293) 260 (313)

Didache XI, 8.

185

Barnabas IV, 13

13

I Clemens 1,3 . . . LXIV .

286 304

II Clemens V, l . . . .

202

Ignatius Ephes. XII, 2

167

II Petrus 1,4 1,19 2,18 2,21 3,10 I Johannes 1,7 2,9 2,19 3,8 3,9 4,6 4,8 4,17 4,18 5,7 5,15

334

202, (261), 274, 2951, 317 202 (54) (91,141) (252)

(205,212) (212) (145) (99) (48) (132) (71) (30,167) (212 2mal, 2251, 312) 103 (186)

Diognet XI, 7 Hermas Mand. XI, 14 Sim. IX, 24, 2 Sim. IX, 29, l

45, 280

87 212 142

REGISTER DER KOMMENTIERTEN BEGRIFFE Die Zahlen bezeichnen Seite und Zeile des griechischen Textes; vgl. die Vorbemerkung zum Bibelstellenregister. άβυσσος 160, 65 αγάπη 116, 208; 309, 156 άγγελος 76, 75; 127, 31; 231, 12 αγιασμός 295, 141 άγιαστικός 276, 24 άγιος 131, 119; 150, 546 άγνοια 130, 90; 307, 86 άγνωσία 31, 96 άγων 22, 44; 282, 34 αγωνίζομαι 89, 120 Αδάμ 47, 11; 150, 549 αδελφός 233, 48; 272, 30 αδελφότης 251, 90 άδιακρισία 321, 57 αήρ 71, 20; 317, 40 αθάνατος 140, 313; 191, 100 Αιγύπτιος 306, 61 Αίγυπτος 99, 85 αίλουρος 259, 36 αίσθησις 32, 110; 74, 61; 75, 63 αίσθάνομαι 316, 7 αίχμαλωτεύω 14, 27 αΙχμαλωτίζω 166, 8 αΙών 29, 40; 132. 125; 255, 95 ακατάληπτος 255, 94 ακαταστασία 65, 18 άκηδία 275, 13 άκολουθέω 268, 104 ακολουθία 84, 8 ακόλουθος 90, 147 ακρίβεια 25, 2 άκτήμων 286, 36 άλας 157, 742 αλήθεια 10, 217; 118,233 αληθινός 260, 50; 306, 71 άλλος 132, 125; 260, 64; 317, 28 αλλότριος 66, 55; 281, 35

αμαρτία 16, 45; 23, 47; 82, 70; 195, 28; 280, 11; s. auch άναμάρτητος;καπνός αμέλεια 275, 12 άμεριμνία 13, 270; 94, 31 αμέριμνος 244, 95 αναγεννάω 118, 238; s. auch γεννάω αναγκαστικός 25, 84 άναζωοποιέω 105, 232 ανακαινίζω 96, 11 άνακιρνάω 5, 82 ανακρίνω 87, 78 άναμάρτητος 102, 131 άνάπαυσις 316, 6 αναπαύω 82, 68 άνάστασις 96, 6 άναχωρέω 122, 9; 299, 69; 313, 30 άνθρωπος 14, 25; 71, 21; 123, 24; 133, 154; 145, 453; 260. 54; 291, 6; s. auch φύσις 289, 111 άνοσος 315, 74 άντίληψις 45,436; 321,53 αντίπαλος 141, 327 άνω 197,7; 255,95 αξίωμα 140, 306 απάθεια 44, 408; 240, 116 απαθής 17, 58; 158, 13; 300,119 άπαρρησίαστος 30, 75 άπειρος 159, 34 απελπίζω 236, 31 απελπισμός 106, 236 απερίγραπτος 160, 64 άπογυμνόω 281, 31 άποθεάω 147, 496 αποθνήσκω 108, 14 άποκάλυψις 74, 61; 300, 117 απόκρυφος 277, 59 άποκτείνω 132, 129

335

απόστολο* 5, 95; 117, 225; 234, 77; s. auch κήρυγμα αποτάσσω 88, 110; 256,102 άρέμβαστο* 248, 21 αρετή 268.102; 275,4 αριστερός 243, 86 Αριστοτέλη* 281, 8 άρνέομαι 202, 87 αρπάζω 213, 239 άρραβών 165, 205 άρρητο* 303, 57 άρτο* 78, 28; 176, 211; 204, 117 αρχάριο* 152, 587 άρχων 47,12:307,78 άσκησι* 275, 2 ασφαλίζω 112, 116; 272, 32 άτονο* 302, 28 αυτεξούσιο* 84, 6 άφεσι* 266, 46 αφθαρσία 12, 254 άφθαρτο* 150,549; 188,20 άφομοιόω 181, 140 αφορίζω 243, 86 αφορμή 86, 63 βαθμό* 211, 180 βάθο* 77, 8; 290, 131 βαπτίζω 298, 43 βάπτισμα 135, 189 βασιλεία 13, 2; 289, 107; s. auch εκεί βασιλεύ* 138, 261; 144. 428; 147, 499; 273, 47 βήμα 139, 264 βίο* 296, 2 βλέπω 232, 46 βοάω 307, 82 βόρβορο* 103, 178 βράσσω 278. 83 βυθό* 61. 132 γαλήνη 123, 26 γέεννα 243, 87 γεννάω 241, 23; 277, 61 γεύσι* 123, 27 γη 11, 238; s. auch χώρα γινώσκω 87, 78; 172, 137 γνώσι* 74, 61; 129, 59; 238, 81 γόνυ 135, 181; 258,3; s. auch ευχή 226, 219

336

γραφή 20, 3; 84, 9 γυμνάζω 272, 30 γυμνό* 68, 77; 281,33 δαίμων 99, 75; s. auch αήρ; καίω; τελώνη* δαμασμό* 195, 31 δεκτικό* 142, 349 δεσπότη* 120, 24 δετό* 229, 305 δέω 148, 501; 166, 8 δημιουργέω 299, 81 δημιούργημα 72, 32 δημιουργό* 157, 3 διάγνωσι* 322, 84 διάδημα 70, 103 διάθεσι* 322, 77 διαθήκη 139,277; 264, 80 διακονέω 20, 16 διακονία 81, 55 διακρίνω 72, 36 διάκρισι* 26, 4 διάνοια 302, 50 διδάσκω 118, 232; 248, 20 δίκαιο* 219, 14 δικαιοσύνη 92, 8; 98, 47; 119, 3 δικαίωμα 240, 117 διπλού* 140, 303 διυλίζω 130, 105 διωγμό* 133, 159 διώκω 175,186 δοκιμάζω 195,32; 204,129 δόξα 106, 245; 261, 34 δοξάζω 60, 382 δοϋλο* 65, 18 δύναμι* 25, 84; 66, 52; 69, 87; 90, 144; 142, 350; 149, 541; 177, 17; 245, 111; s. auch τελώνη* δωρεά 89, 129 εγκλείω 308, 115 εγκράτεια 269, 106 εΐκών 9, 173; 107,4; 145,447; 195,9; 254, 80 έκδικέω 286, 27 έκδύω 162, 683 Ικεΐ 261, 30 εκκλησία 3, 57; 66, 41; 115,194; 268, 99 εκλεκτό* 147, 498

έκριζόω 151,571; 322,75 έκστασις 73. 53 εκτείνω 317, 36 Ιλαιον 147, 498 ελεημοσύνη 269, 106 ελεήμων 183. 20 ελευθερία 15, 41 ?λευσις 23, 51 έλπίς s. Ιπελπίζω εμφανίζω 272, 20 εμφωλεύω 103, 173; s. auch 0915 ενάντιος 66, 52 ένδυμα 18, 75; 188, 2. 20 ενδύω 8, 157; 152, 583; 245, 111; 279, 91 ένεργέω 73, 54; 272, 32 ενσπείρω 155. 695 εντολή 177.20 ένυβρίζω 90. 131 ένυπόστατος 158, 12 εξαγοράζω 103, 159 έξακισχίλιοι 209, 104 εξέρχομαι 243, 85; 267. 84 έξομολογέομαι 256, 115 έξωθεν 285, 20 οΐ έξωθεν 65,37; 125,52 εοικα 27, 11 εορτάζω 263, 28 εορτή 263, 34 επαγγελία 38, 246 έπεισέρχομαι 134, 172 έπελπίζω 247, 13 έπιβαρής 171, 112 επίγειος 136, 204 έπιζητέω 322. 72 επιθυμία 160, 62; 273, 34 έπικάθημαι 258, 24 έπιλάμπω 282, 34 επίσκεψη 112, 130 επισκιάζω 280, 14 έπισυνάγω 270, 142 επιφάνεια 298, 45 έπιφοίτησις 89, 117; s. auch επισκιάζω επουράνιος 118, 239; 123, 24; 252, 40; s. auch πόλις 10, 189 εργασία 250, 76 έργον 21, 16 έρευνα 88. 107 έρημία 66, 42 22 Domes, Makarios

έρημος 292, 25 έρπω 101, 122; s. auch όφις έρως 91, 5 έσω 145,453; 316,8 έτερος 316, 19 ευαγγελιστής 254, 74 ευεργεσία 236, 13 εύκτήριον 286, 30 ευλογοφανής 210, 154 ευρίσκω 113. 136 ευχή 21.37; 226, 219 ζητέω 113, 139; s. auch έπιζητέω ζήτησις 248, 35 ζυμόω 77, 17

ζω 11, 238; 201. 41 ζωγραφέω 242, 47 ζωή 146, 458; s. auch άναζωοποιέω ήγεμονικόν 200, 30 ήγεμών 189, 54 ήλιος 98, 47 ήμερα 30, 75; 239, 96; 322, 84 ηνίοχος 4, 80; 259, 33 ησυχάζω 41, 338; 302, 24 ησυχία 63, 2 Θάλασσα 56, 259 Θάνατος 81, 57 θέατρον 277, 49 Θεϊκός 104, 188; 317, 41 Θέλημα 171, 123 Θεμέλιος 105, 225 Θεός 72. 26; 73, 49; 112. 126; 261. 29 Θεότης 227, 248; 283, 14 θεραπεύω 190, 66 θεωρία 79, 37 θησαυρός 177, 2 θλΐψις 105, 229 θρόνος 67, 70 θυμός 275,10 θυσιαστήριον 78, 27; 254, 69 Ιάομαι 144, 429 Ιατρός 314, 53 Ιδιωτεία 64, 15 Ιδιώτης 290, 124 Ιερουσαλήμ 36, 182; 231,2

337

f'-ρωσύνη 175, 182 Ιουδαίος 176, 206; 231, 2 Ισόρροπος 24, 79 Ισραήλ 115, 194; 306, 60 Ιστορία 70, 2; 297,24 καθαρίζω 122, 12 καθαρό? 206, 9 καθαρότης 33, 129 καθίζομαι 145, 446 καινός 70, 98; 282, 31; s. auch ανακαινίζω καίω 112, 110 κακία 106, 237; 276, 14; 307, 79; s. auch ξένος 31, 90; σύνειμι; φύσις 304, 85 κάλυμμα 80, 42 κάματος 235, 9 καπνός 217, 337 καρδία 290, 132 καρπός 214, 266 κατακρίνω 83, 79 κατανύσσω 226, 228 κατάπαυσις 240, 116; 287, 63 καταπέτασμα 175, 184 κατέχω 165, 206 κατοικητήριον 317, 39 κατόρθωμα 67, 61 κενόδοξος 267, 85 κεράννυμι s. κιρνάω κήρυγμα 176, 216 κίνημα 170, 93 κιρνάω 159, 20; s. auch άνακιρνάω; συγκιρνάω; μίγνυμι; κτίσμα 8, 153 κληρονομιά 303, 61 κλίσις 258, 3 κοινωνία 38, 231; 93, 24; 299, 87; s. auch άνθρωπος 71, 21 κοινωνικός 211, 170; 228, 277 κονδϊτος 163, 140 κοσμικός 132, 123; 277, 49 κοσμοκράτωρ 194, 69; 250, 74 κόσμος 32, 114; 70, 98; 100, 87; 287, 63; 320, 37 κουβούκλιον 146, 464 κρδσις s. κιρνάω κραυγή 64, 8 κρίσις 30, 75; 70, 98; 239, 96 κρυπτός 48, 28 κρύπτω 171. 121

338

κτίζω 120, 24; 314, 60 κτίσμα 8, 153; 98, 66; 262, 48 κυβερνάω s. όδηγέω κύριος 166, 8; s. auch ?λευσις; μορφόω 97, 32 κυριότης 286, 27 κωδίκελλος 274, 2 λαλέω 173,147 λατρεία 130, 98 λειτουργέω 211. 183 λειτουργικός 140, 311 λεπτός 72, 26 λεπτότης 161, 76 λεπτύνω 130, 105 λήθη 77, 10 ληστής 24, 62; 123, 20; 158,17; 245,113 λογικός 32, 110 λογισμός 6, 118; 66, 45. 55; 112, 126; 146, 470; s. auch συνάγω λογιστικός 282, 29 λόγος 52, 153; 81, 52; 81, 56; 98, 67; 110, 73; 124, 29; 125, 52; 174, 175 λυπέω 280, 24 λυτρόω 91, 156 μακροθυμία 83, 3 μαργαρίτης s. μέγας Μαρία 204, 119 μαρτύριον 226, 225; 274, 58 μάρτυς 128, 32 μέγας 195, 2 μέθη 321, 41 μεθύσκω 81, 54 μείγνυμι s. μίγνυμι μέλος 26,3; 29,37; 276,14 μέριμνα 185, 65 μέρος 111, 96 μέσος 266, 45 μεσάτης 30], 3 μεσότοιχον 81, 66 μεταβάλλω 207, 46 μεταλαμβάνω 267, 83 μεταμορφόω 34. 154; 70, 105; 201, 58 μετάνοια 39, 266; 70, 95 μετέωρος 273, 35 μέτρον 79, 40 μήτηο 164,153; 233, 47; 266, 36

μίγνυμι 15, 32; 287, 54; s. auch κιρνάω; λογισμό? 6, 118 μιμητής 109, 57 μϊξις 158.15; 255,85 μνήμη 286, 28 μοναστήριον s. ώδε μονήρης 296, 2 μορφή 76, 74 μορφόω 97, 32; 102, 129; s. auch μεταμορφόω μόρφωση 250, 78 μυστήριο ν 82, 69 μυστικώς 308, 114; s. auch συμμύστης Μωϋσής 114,177; 307,81 ναός 201, 65 νεκρός 102, 138 νηστεύω 276, 38 νοερός 88, 107 νομή 289, 96 νόμος 119, 3; 241, 20; 305, 25 νόσημα s. 6νόσος νους 68, 72; s. auch συγκιρνάω 34, 149 νυμφίος 76, 3; 180, 102 νυμφών 154, 665 Ιανθικός 61, 403 ξενιτεύω 175, 198 ξένος 31, 90; 142, 364; 198, 70; 221, 62 όδηγέω 173, 139; 308, 135 οδός 217. 338 οίησις s. οΐομαι οϊκέω 318, 52 οΙκία 318, 52 οίκοδομέω 264, 10 οίκονομέω 144, 400 οίκονομία 78, 24; 80, 51; 130, 106 οίκος 60, 383 οίομαι 92, 12 ολίγοι 51, 123 ολιγωρία 236, 39 ομιλία 301, 15 όμοιος 153, 618 ομοίωμα 242. 39 δμοίωσις 107. 4; 202, 72; s. auch άφομοιόω όμολογέω 82, 61; 267. 72; s. auch Ιξομολογέομαι 22·

όραμα 85, 13 όρασις 74, 62 όργανον 68, 78 όρος 238. 74 ουράνιος 124, 29; 147, 497; 278, 85; s. auch επουράνιος ουρανός 102, 127; 302, 52 ουσία 88, 108; 116, 215; 283, 10 οφθαλμός 2, 32; 76, 87 όφις 134, 170; s. auch σώμα 101, 120 όχύρωμα 321, 65 πάθος 155, 701 παιδεύω 251, 4 παλαιός 123, 23 παράδεισος 203, 105 παράθυρος 287. 40 παράκλησις 94, 33 παράκλητος 272, 26 παραμίγνυμι 142, 354 παραφαίνομαι s. βλέπω παραχώρησις 144, 402 παρέρχομαι s. τελώνης παροικία 202, 87 παρουσία 136, 190 παρρησία s. άπαρρησίαστος πατήρ 83, 84; 241, 20 πατρίς 264, 22 παχύνω 160, 53 πείρα 80, 50 πενθέω 148, 515 πέποιθα 163, 139 πεποίθησις 312, 9 περιεκτικός 268. 102 περιτομή 216. 309; 253, 63 περιφράσσω 192, 19 Πέρσης 230, 319 πέτρα 203, 94 Πέτρος 223, 138 πηγή 103, 178 πικρότης 247, 3 πίστις 185, 67 πλάσις 206, 16 πλήκτρον 310, 188 πληροφορέω 95, 37; 240. 118; 278, 78 πληροφορία 12, 261; 267, 83 πλήρωμα 234, 70 πλησίον 266, 37

339

πλούτος 262, 47 πνεύμα 32, 114; 69, 86; 140, 311; 159, 30; 261, 18; 263, 34; 283, 14; 286, 25; 306, 61; s. auch δύναμη 69, 87; 149, 541; ξένος 31, 90; καρ-rros; μορφόω 102, 129 πνευματικός 125, 49; 171, 127; 305, 26; 307, 80 πνευματοφόρος 166, 215 πόθος 278, 88 πόλις 9, 186; 10, 189; 109, 45; 243, 75 πολιτεία 60, 388 πολίτευμα 169, 62 πολύπλοκος 228, 274 πονηρός 90, 143; 245, 111; 286, 25 πραότης 275, 6 πρεσβεία 153, 613 προαίρεσις 191, 96 προκόπτω 151, 572 πρόληψις 39, 257 πρόνοια 130,106 προορίζω 85, 33 προσδέχομαι 122, 11 προσδοκία 182, 9 προσέρχομαι 63, 2 προσέχω 64, 4; 116, 209; 250, 72; 259, 47 προσηλόω 296, 5 προσκαρτερέω 182, 9 προσφέρω 227, 244 προσφορά 231, 4 πρόσωπον 169, 84; 278, 79 προτρεπτικός 230, 324 προφητεία 85, 16 προφήτης 124, 35; 166, 4; 234, 71; 320, 35 πτέρυξ 244, 97 πτωχεύω 100, 87 πτωχός 171, 114 πΟρ 36, 176; 71, 18; 121, 41; 310, 178; s. auch καίω; ανακαινίζω (Ρεμβασμός 29, 51 ^έμβομαι 219, 17 ρητορικός 297, 23 ρίζα 158, 8 ριζόω 280, 26 δοπή 213, 239 'Ρωμαίος 230, 319 340

σαρκοφόρος 311, 209 σαρξ 32, 108 σατανάς 161, 70; 270,151; s. auch δαίμων; όφις σημεΐον 78, 25 σίγνον 147,497; 243,69 σιτίον 226, 219 σιωπή 258, 3 σκανδαλίζω 64, 14 σκεπάζω 82, 59 σκέπασμα 114, 189 σκιά 240, 9 σκοπός 213, 233 σκορπίζω s. συνάγω σκότος 13, 2; 89. 122; 288, 84 σμικρύνω s. συσμικρύνω σοφία 65, 19 σοφίζω 273, 45 σοφός 172, 138 σπόρος s. ενσπείρω σταυρός 78, 25; 91, 6; 133, 164; 166,3 σταυρόω 167, 9 στέφανος 67, 70 στηρίζω 105, 225 στίγμα 269, 122 στύλος 203, 92 συγγένεια 299, 77 συγκιρνάω 34, 149; 255, 90; 260, 4 σύγχυσις 251, 82 συμμύστης 167, 22 συνάγω 116,197; 247,7; s. auch έπισυνάγω συνάπτω 219, 10 συνδυάζω 280, 22 συνείδησις 146, 470; 254, 70; 274, 58 σύνειμι 1611, 62 συνεργός 127, 26 σύνοικος s. αμαρτία 16, 45 σύντροφος 140, 291 συντυχία 171, 121 συσμικρύνοο 255, 96 σφραγίς 63, 468 σχήμα 271, 7 σχολαστικός 213, 221 σώμα 33, 143; 60, 38; 68, 78; 101, 120; 102, 126. 138; 150, 546; s. auch συγκιρνάω 34, 149

σωματοποιέω 33, 138; s. auch μεταμορφόω 70, 105 σωτήρ s. άρτος 176, 211 σωτηρία 297, 10 ταμεΐον 279, 7 ταπεινός 285, 18 ταπείνωση 149, 535 ταραχή 64, 7 τείχος 136, 208 τέκνον 180, 93 τέλειος 18, 66; 79, 40; 137, 226 τελειότης 80, 44; 276, 24 τελώνης 290, 134 τιμή 112, 114 τόπος 287, 55 τρέπω 151, 569 τρόπος 185, 80 τροφή 62, 436; 114, 183 τρυφή 316, 6 τύπος 60, 401; 218, 344; 253, 53 τΰφος 95, 41

φρόνιμος 298, 50 φυγαδευτήριον 205, 150 φυλακή 317, 41 φυσικός 77, 17; 239,94; s. auch λογισμός 6, 118 φύσις 26, 5; 289, 111; 304, 85; s. auch δεκτικός φυτόν s. χρίω φωλεύω 167, 202; s. auch όφις φως 2, 29. 31; 5. 101; 10, 189; 19, 84; 78, 25; 122, 17; 139, 277; 260, 51; 303, 67 φωστήρ 124, 36 φωτίζω 124, 28 φωτισμός 75, 64

χαρά 275. 5 χάρις 137, 221; s. auch σύνειμι χάρισμα 93, 13 χαύνωσις 275, 12 χειρόγραφον 102, 149 χορεύω 231, 13 χρίω 147, 498; 167, 14 χρίσμα s. προφήτης 166, 4 θετός 250, 60 Χριστιανισμός 25, 2 υΙοθεσία 87, 70 Χριστιανός 45, 2; 82, 68; 283, 4 υΙός 83, 83; 139, 277; 245, 122; 255, 94 Χριστός 122, 17; 123, 24; 144, 428; 249. Ολη 66, 44; 88, 111 47; s. auch άρτος 176, 211; δεσπότης; ύπερηφανία 275, 10 δύναμις 69, 87; ην 35, 161; μορφόω ύπερίπταμαι s. πτέρυξ 102, 129; πατήρ 83, 84; χρίω 147, 498 ύπόστασις 34, 157; s. auch ένυπόστατος χώρα 201, 41 Οποστέλλω 208, 83 χώρησις 36, 171 υποστηρίζω s. στηρίζω ψευδαπόστολος 271, 7 φανερόω 85, 31 ψιλός 174, 175 φαντασία 152, 598 ψυχαγωγία 315, 78 Φαραώ 306, 71 ψυχή 2, 52; 8, 150; 34, 157; 74, 60; 75, φάρμακον 190, 79 70; 76. 87; 118, 239; 147, 485; 191, φθαρτός 316, 7; s. auch άφθαρτος 100; 205, 3; 255, 91; s. auch κτίσμα 8, φθείρω 219, 20 153; μέλος 26, 3; συγκιρνάω 34, 149; φιλαλήθης 91,2; 239, 100 φως 2, 29 φιλόθεος 91, 2; 265, 20 φραγμός 81, 56 ώδε 256, 103

341

PATRISTISCHE TEXTE UND STUDIEN BAND l

EINE ANTILOGIE DES EUTHERIOS VON TYANA Herausgegeben von M A R T I N TETZ Groß-Oktav. XLVI, 90 Seiten. 1963. Ganzleinen DM 36,— Eutherios von Tyana, einer der treuesten Freunde des Nestorios, verfaßte in der Zeit der Wirren um das Konzil von Ephesos (431) eine scharfe Streitschrift gegen Kyrill von Alexandrien und dessen Genossen, die unter dem Namen des Athanasios von Alexandrien überliefert wurde und nun zum ersten Male ihrem ganzen Umfang nach publiziert wird. Der bisher unter dem Titel Confutationes quarundam propositionum bekannte Text erweist sich als sekundäre Kürzung. Durch ausführliche Berücksichtigung der äußeren Bezeugung wird die Verfasserschaft des Eutherios endgültig gesichert und außerdem gezeigt, daß über die neu herangezogenen handschriftlichen Traditionen hinaus mit keinem anderen Überlieferungstyp zu rechnen ist. Die Traditionsgeschichte wird dadurch interessant und merkwürdig, daß diese Streitschrift eines ,Haretikers' des 5. Jahrhunderts, nachdem sie wohl in der Akoimetenbibliothek Konstantinopels vor der Vernichtung bewahrt wurde, schließlich ins Arsenal der Orthodoxie aufgenommen wurde. Durch die vorliegende Edition wird nunmehr eine Schrift zugänglich, die in ihrer textlichen Geschlossenheit und Unversehrtheit unter den zumeist fragmentarisch oder nur in Übersetzung erhaltenen antiochenischen Schriften ihrer Zeit ein wichtiges Zeugnis ist.

BAND 2

DAS EVANGELIUM NACH PHILIPPOS Herausgegeben und übersetzt von WALTER C. TILL Groß-Oktav. VI, 96 Seiten. 1963. Ganzleinen DM 36,— Neben dem Thomasevangelium ist das Evangelium nach Philippos das zweite gnostische Evangelium, das jetzt im vollen Text zugänglich ist. Im Gegensatz zu ersterem erscheint es ausgesprochen gnostisch zu sein und stellt eine Art Florilegium gnostischer Sprüche und Gedanken dar. Die hier veröffentlichte Schrift hat größte Bedeutung für die Erforschung der Gnosis und enthält wesentliches neues Material über die gnostischen Sakramente und Mysterien (Taufe, Eucharistie, Salbung, Mysterium des Brautgemachs). Sie ist in einem vorklassischen Saldisch mit starkem achmimischen und subachmimischen Einschlag geschrieben und wegen ihrer sprachlichen Eigenheiten besonders für den Kaptologen interessant. Mit dieser Edition ist die Veröffentlichung der koptisch-gnostischen Texte von Nag Hamadi ein wesentliches Stück vorangekommen. Der vorliegende Band enthält außer dem Text des koptischen Evangeliums nach Philippos (Coptic Gnostik Papyri Vol. I, pl. 99, 29—134, 19) eine Übersetzung, die auch dem des Koptischen Unkundigen ein deutliches Bild der Textgestalt vermittelt, Bemerkungen zu einzelnen Stellen sowie die unerläßlichen Verzeichnisse der koptischen und griechischen Wörter und Namen.