De summo bono, liber VI, tractatus 4, 16 - 5, 1. Index rerum notabilium: Redaktion: Sturlese, Loris 9783787343119

Citation preview

ULRICH VON STR ASSBURG

DE SUMMO BONO VI,4

CORPUS PHILOSOPHORUM TEUTONICORUM MEDII AEVI

CORPUS PHILOSOPHORUM TEUTONICORUM MEDII AEVI Begründet von Kurt Flasch und Loris Sturlese. Herausgegeben von Loris Sturlese unter Mitwirkung von Ruedi Imbach

Band I,6(4)

FELIX MEINER VERLAG · HAMBURG

ULRICH VON STRASSBURG

De summo bono Liber 6, Tractatus 4,16 – 5,1 Sachregister

Herausgegeben von Loris Sturlese

FELIX MEINER VERLAG · HAMBURG

Bibliographische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliographie; detaillierte bibliogra­phi­­sche Daten sind im Internet über ‹https://portal.dnb.de› abrufbar. ISBN 978-3-7873-4310-2

© Felix Meiner Verlag GmbH, Hamburg 2023. Alle Rechte vorbehalten. Dies gilt auch für Vervielfältigungen, Übertragungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen, soweit es nicht §§  53 und 54 UrhG ausdrücklich gestatten. Satz: Centro per l’edizione di testi filosofici medievali e rinascimentali, Università del Salento. Druck und Bindung: Beltz Grafische Betriebe, Bad Langensalza. Gedruckt auf % chlor­ frei alterungsbeständigem Werkdruck­ papier, hergestellt aus 100  gebleich­tem Zellstoff. Printed in Germany. www.meiner.de

INHALT

Prolegomena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Überlieferung und Verhältnisse der Handschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Technische Erläuterungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Zum Text . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Zum Quellenapparat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Zum Variantenapparat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Abkürzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literaturverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VII VII XI XI XI XII XII XIII

ULRICI ENGELBERTI DE ARGENTNA DE SUMMO BONO LIBER SEXTUS QUI EST DE SPIRITU SANCTO ET DE DONIS EIDEM APPROPRIATIS ET DE PECCATIS, QUAE ILLIS DONIS OPPOSITA SUNT TRACTATUS QUARTUS: De virtutibus, quas supra vocavimus adiunctas virtutibus cardinalibus, scilicet fortitudini et temperantiae, et primo de liberalitate 16. De gratia et eucharistia et de beneficio, scilicet quid sit, et quae sunt danda et qualiter sive sub quibus condicionibus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17. De divisione beneficii et de singulis partibus divisionis et de ingratitudine et alio extremo huic contrario, quod fatuitas appellatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18. Quomodo potest servus domino dare beneficium, et an filius secundum condignum vel etiam supra condignum possit respondere paternis beneficiis, et an beneficium dare vel gratias referre sit de per se appetendis, et cui potest dari beneficium vel debet, et quod beneficium non potest eripi, et de differentia harum virtutum, scilicet gratiae et eucharistiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19. De virtute, quae vindicatio sive vindicativa vocatur, scilicet quid sit, qualiter actus eius licitus sit, specialiter autem, an liceat vim vi repellere, et qualiter est virtus et specialis virtus distincta a mansuetudine, et de extremis oppositis sibi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3

16

30

41

VI

Inhalt

20. In quo resumitur tractatus de amicitia, ut addatur supra dictis de ea scilicet, qualiter sit virtus et differat a vera amicitia, et de eius definitione et de adulatione et litigio, quae sunt extrema huius medii . . 21. In quo resumitur tractatus de liberalitate, ut praeveniatur dubitatio, quae posset esse de ipsa, et ut de avaritia sibi contraria plenius determinetur, scilicet qualiter opponitur etiam iustitiae et qualiter sit peccatum et qualiter est peccatum generale vel speciale, et quando est mortale peccatum, et qualiter dicatur maximum peccatum et vocatur idolatria, et qualiter sit capitale peccatum, et de filiabus eius . . . 22. De eugnomosyne, ratione cuius determinatur de iudicio, an sit licitum, et de condicionibus, quae requiruntur in persona iudicis, et de comparatione iudicis ecclesiastici ad iudicem saecularem, et de foro competenti et de accusatione communiter et proprie dicta. In quo est, an in aliquo casu liceat scienter condamnare innocentem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23. De divisione iudicum et generaliter de his, quae ad quemcumque iudicem pertinent, et specialiter de ordinario iudice et pertinentibus ad ipsum, In quo est de libello et de litis contestatione et de diversis iuramentis pertinentibus ad iudicium . . . . . 24. De condicionibus praeficiendorum, quas ponit Apostolus. In quo est de bigamia et de comparatione apostolorum ad invicem . . . . . . . . . 25. De aliis sedecim condicionibus, quae requiruntur in ordinandis sive praeficiendis ecclesiae. In quo est de manumissione . . . . . . . . . . . . . 26. De arbitris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27. De iudicibus delegatis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28. De tertia virtute iustitiae annexae, quae vocatur sanctitas . . . . . . . . . . . . 29. De epikeia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

49

53

59

80 92 118 134 137 142 144

Tractatus quintus sexti libri: De virtutibus intellectualibus 1. Q ualiter praeter virtutes morales istae virtutes ad bonum hominis requiruntur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Indices Index auctoritatum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Index nominum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Tabula contentorum totius operis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Index generalis librorum, tractatuum et capitulorum totius operis . . . . . . . . 195

PROLEGOMENA I. ÜBERLIEFERUNG UND VERHÄLTNIS DER HANDSCHRIFTEN Das VI. Buch von Ulrichs De summo bono wird von folgenden neun Handschriften überliefert: A Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Cod. lat. fol. 766 B Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Cod. theol. lat. fol. 233 D Dole, Mediathèque du Grand Dole, Cod. 79 E Erlangen, Universitätsbibliothek Erlangen-Nürnberg, Cod. 530/2 K Köln, Historisches Archiv der Stadt, Cod. GB fol. 170 P Paris, Bibliothèque Nationale de France, Cod. 15901 N Saint-Omer, Bibliothèque d’agglomération du Pays de Saint-Omer, Cod. 152 R Roma, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Vat. lat. 1311 U Wien, Bibliothek des Dominikanerklosters, Cod. 152/122 Gemäß den in der „Dritten philologischem Vorbemerkung zur Edition Ulrichs von Straßburg, De summo bono“1 formulierten Kriterien wurde der vorliegende kritische Text aufgrund der Vollkollation von fünf Handschriften konstituiert, nämlich von den Hss. A, B, E, R und U. Die Hss. A, B, E, R hängen von einer gemeinsamen Quelle (α) ab, wie aus ihren vielen, wiederholt beobachteten2 gemeinsamen Fehlern zu schließen ist. Dieser Handschriftengruppe, zu der auch die Hss. D, N, K und P gehören,3 steht die Hs. U gegenüber, die direkt vom Original herrührt. Von einem stemmatischen Gesichtspunkt betrachtet haben also die Lesarten von U denselben Wert wie die Übereinstimmung der übrigen Handschriften und sie garantieren den besseren Text, wenn sie mit demjenigen von einem oder mehreren Codices innerhalb der α-Gruppe übereinstimmen. Leider lässt der Kopist von U an Genauigkeit und Zuverlässigkeit in einigen Fällen zu wünschen übrig. Er verschreibt sich, lässt Wörter aus und missversteht die Abkürzungen seiner Vorlage. Zwar haften solche Unzulänglichkeiten jedem historischen Textzeugen an, und dies ist auch beim Schreiber des Hyparchetypon α der Fall. Aber diese Feststellung ist im Hinblick auf unsere Edition von besonderer Bedeutung: Wenn nämlich U und die restlichen Handschriften auseinandergehen, ist der Editor bei der Wahl der textkonstituierenden Variante auf sein subjektives 1 L. Sturlese, Dritte philologische Vorbemerkung zur Edition Ulrichs von Straßburg, De summo bono, in: Ulrich von Straßburg, De summo bono, VI, tract. 1–3,6, hrsg. von S. Tuzzo, Hamburg 2011, S. VII–XI. 2 Vgl. S. Tuzzo, Prolegomena zu Ulrich von Strassburg, De summo bono, VI, tract. 1–3,6, S. XIII–XIV; S. Ciancioso, Prolegomena zu Ulrich von Strassburg, De summo bono, VI, tract. 3,7–29, Hamburg 2015, S. VII–VIII; C. Colomba – I. Zavattero, Prolegomena zu Ulrich von Strassburg, De summo bono, VI, tract. 4,1–15, Hamburg 2017, S. XI–XII. 3 Vgl. L. Sturlese, Dritte philologische Vorbemerkung, S. XI.

VIII

Prolegomena

Empfinden angewiesen. Man bleibt also in allen solchen Fällen im Bereich des Wahrscheinlichen. Es gibt allerdings Anzeichen dafür, dass die Wiener Hs. U trotz ihrer Mängel eine gewisse Prävalenz im Vergleich zum Hyparchetypon α hat. Besonders gegen Ende von De summo bono lassen sich nämlich verschiedene offen gelassene Spatien bzw. Lücken (Sigle: ***) in den Handschriften beobachten, die darauf hinzuweisen scheinen, dass α von einem defekten, an jenen Stellen schlecht lesbaren Codex abgeschrieben wurde, während der Schreiber von U über eine bessere, an jenen Stellen noch intakte Vorlage verfügte. Vielleicht hatte sich das Original, als von α abgeschrieben wurde, bereits mechanisch verschlechtert, so dass Teile, die U (oder ihre Vorlage) noch lesen konnte, nicht mehr zu entziffern waren. In diesem Fall würden U und α (d. h. der Rest der uns bekannten Überlieferung) zwei verschiedene Status des Originals widerspiegeln – einen vor und einen nach der Verschlechterung. Wie dem auch sei, Tatsache bleibt, dass die Wiener Handschrift die in der gesamten α-Überlieferung vorhandenen Lücken füllt, und zwar mit einem Text, der nachweislich genuin ist. Um diese Umstände besser zu dokumentieren, seien vier Textbeispiele angeführt, in denen die für unsere Argumentation relevanten Stellen vollständig kollationiert werden (inklusive der Hss. D, K, N und P):1 De summo bono, VI, tr. 4, cap. 26 (4), Sturlese 136 (D 888a-b, K131ra, N 332ra, P 259ra): „Potest enim agi, ut pronuntietur uno tantum litigatorum praesente et quod compromittatur in duos sub disiunctione, scilicet in Titium vel in Seium (Seium U: servum ABDEKNPR), sed inter illos ille cogetur pronuntiare, in quem partes consenserint, et quod unus arbiter pronuntiet aliis absentibus, et quod certo loco pronuntietur, aliter enim ibi pronuntiabitur, ubi compromissum est. Et quod arbiter pronuntiet, quod sibi videtur, dummodo hoc sit consonum legibus, sed si actum est ut certam sententiam dicat, nullum est arbitrium«. »Arbiter autem non potest pronuntiare feriatis diebus nisi praetore cogente (praetore cogente U: *** BDENR, om. AKP) vel de consensu partium vel si dies compromissi sit exitura«.“ Hierzu ein kurzer Kommentar: Die Ursprünglichkeit der von U angebotenen Lesart praetore cogente wird durch die von Ulrich stillschweigend benutzten Quelle (Goffredus Tranensis, Summa; Lugduni 1519, 73vb n.5) bestätigt. Die gemeinsame Vorlage von ABDEKNPR konnte die Wörter nicht lesen und ließ in der Zeile ein leeres Spatium offen. Man bemerke auch die durch die Quelle bestätigte Lesart Seium, die die Hss. ABDEKNPR in einen unverständlichen servum verlesen.

De summo bono, VI tr. 4 cap. 27 (1) Sturlese 137 (D 889a, K 131rb, N 332va, P 259vb): „Tamen in mero executore hoc notandum est, quod aliquid competit ei in minorationem, aliquid in ampliationem suae iurisdictionis. In minorationi est, quia, »licet habeat iurisdictionem (In … iurisdictionem U, om. ABDEKNPR) delegatam, nam auctoritate delegata exequitur, quod mandatur, tamen non habet omnia, quae ex iurisdictione procedunt. Nam ei non competit potestas dandi iudicem, quae tamen 1 Der Übersichtlichkeit halber werden die isolierten Varianten sowie die Varianten kleinerer Handschriftengruppen in den Textbeispielen nicht erwähnt. Sie sind im Apparat der Edition an den entsprechenden Stellen angegeben.

Prolegomena

IX

potestas provenit de iurisdictione,« et hoc ideo, »quia in his, quae non in cognitione, sed in ministerio solo consistunt, electa (electa U: *** ABEKP*R, expectanda Pc, om. DN) est industria personalis, et ideo a persona recedi non debet«“ Der Halbsatz „In minorationi … iurisdictionem“ ist von ABER ausgelassen, steht bei U und wird durch die Quelle bestätigt (Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 46rb n.1). Dasselbe gilt für die Lesart „electa“ von U, an deren Stelle ABEKPR in der Zeile ein leeres Spatium offen lassen, während DN das Wort auslassen und der Korrektor von P (=Pc) ein „expectanda“ konjiziert.

De summo bono, VI tr. 4 cap. 27 (3), Sturlese 138 (D 889b, K 131va, N 332vb, P 259va): „Quod autem diximus ‘nisi partes iudicis assumat’, hoc verum est nisi »in exceptione falsi, quia si summativa (summativa U: *** EKP*R, legittima Pc,om. ABNO) cognitione invenerit sententiam, de qua exequenda mandatum accepit, interventu falsitatis fuisse prolatam, causa nullatenus exequitur«. Die Lesart „summativa“ wird durch die Quelle bestätigt („summaria“: Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 46va n.2). Der Korrektor von P konjiziert „legittima“. Die restlichen Handschriften bieten eine Lücke (EKPR) bzw. lassen einfach die Lesart aus (ABNO).

De summo bono, VI tr. 5 cap. 1 (10), Sturlese 151 (D 895a, K 133va, P 262va, N fehlt1): „Cum autem talis mens in ratione iusti dominativi se habeat ad alias potentias animae, non determinat operabile, nisi secundum quod est exequendum ab appetitu (exequendum ab appetitu U: *** B*DKP*R, faciendum BcPc, om. AE) sicut a servo, hoc autem non potest (potest U: est ABDEKPR) facere nisi (add. *** BDEPRU, praecipiendo Bc, praecipiendo et Pc, om. A) decernendo, quod operabile operandum (operandum UD, operandum non K: sequendum ABEPR) sit et inhibendo, quod non operabile operandum non sit. Unde suum affirmare et decernere et praecipere et suum negare est inhibere. An der Stelle der Lesart „exequendum ab appetitu“ (U) stand in α eine Lücke. Die Lesart „faciendum“, durch die die offen gelassene Stelle von der Hand späterer Korrektoren gefüllt wurde, beruht wohl auf Konjektur. Die Lücke nach „nisi“, die die ganze Überlieferung (U eingeschlossen) charakterisiert, stand wahrscheinlich im Original Ulrichs, wobei sich das „praecipiendo“ von Bc und das „praecipiendo et“ von Pc als das Ergebnis einer Konjektur erklären lassen. Die Lesart „operandum“ von U und D wird durch den darauffolgenden Text bestätigt („quod operabile operandum sit … quod non operabile operandum non sit“).

Weitere Textbeispiele lassen auf eine bessere Qualität von U im Vergleich zur Vorlage α schließen, denn letztere zeigt eine gewisse Tendenz zur lectio facilior und zur Auslassung schwer verständlicher Ausdrücke: De summo bono VI tr. 4 cap. 22 (16), Sturlese 73 (D 853b, K118va, N 315ra, P 241ra): Secundum quod dicitur a feriendo, tunc forus est “locus, ubi uva (uva: via ABDEKNPR) feritur” sive pedibus conculcatur. Tertio modo forus est “locus relictus in civitate ad nundinas exercendas”. Quarto modo est locus, “ubi magistratus iudicare 1 Die

Hs. Saint-Omer 152 bricht mit Traktat 4, Kap. 27 (Fol. 333va) ab.

X

Prolegomena

solet”. Quinto modo, secundum quod dicitur a ferendo, forus est “spatium planum” sive tabulatum “in navi” (planum … navi U: om. ABDEKNPR), quod fert incessum hominum. Addunt etiam aliqui, quod, secundum quod dicitur “a forando”, “forus est foramen in navi, per quod remus emittitur” secundum illud Vergilii: “Deturbat laxatque foros“. Die Anführungszeichen heben die Teile hervor, die Ulrich aus Isidorus, Etymologiae XI 8 entnahm. Hier der vollständige Text der Quelle: „Forus est locus ubi uva calcatur, dictus quod ibi feratur uva, vel propter quod ibi pedibus feriatur: unde et calcatorium dicitur. Sed hoc nomen multa significat: prima species fori locus in civitate ad exercendas nundinas relictus; secunda, ubi magistratus iudicare solet; tertia, quem supra diximus, quem calcatorium nominavimus. Quarta, spatia plana in navibus, de quibus Vergilius: Laxatque foros“. Isidor bestätigt die Variante „uva“ gegen die lectio facilior „via“ von α(ABDEKNOP). Die Lesarten „planum sive tabulatum in navi“, von α ausgelassen, gehen wahrscheinlich auf einen Paralleltext der Summa Britonis (s.v. Forus, Daly 278-279) zurück, in der das Zitat aus Isidor durch folgende Bemerkung ergänzt wird: „Et nota quod forus a ferendo dicitur tabulatum in navi quia ferat incessum hominum. Item forus dicitur foramen in navi per quod remus emittitur. Et tunc dicitur a forando et ita exponunt plures illud Virgilii Eneidos v f: Deturbat laxatque foros“. Die Summa Britonis hängt offensichtlich von Hugutio, Derivationes, (Cecchini 448): „Forus est locus ubi uva calcatur, sic dictus quia pede calcantis feriatur; forus etiam dicitur ubi res venduntur, a fando vel quia foris est; forus etiam ubi tractantur cause, a fando vel a Foroneo quia primus legem dedit Grecis; forus etiam dicitur tabulatum navis, a ferendo, quia ferat incessum hominum; forus etiam dicitur foramen illud in nave per quod remus emittitur, a forando“. Ulrichs Wortlaut ähnelt eher demjenigen der Summa Britonis, und auch seine nicht gerade überzeugende Verbindung vom Vers des Vergil („laxatque foros“) mit den „Löchern, aus denen die Ruder hervorgehen“, scheint von der Summa abzuhängen. Hugutio interpretiert korrekterweise: „laxatque foros“ als „fegt das Deck des Schiffes“.

VI tr. 4 cap. 22 (20), Sturlese 79 (D 856b K119va e N 318va P 242vb): Alterum est, quod in integrum restitui potest. Cuius duae sunt species: una ad pecuniam pertinet, de qua subditur: “Et qui vult tecum iudicio contendere” etc. Sicut enim “quod positum est de maxilla percussa omnia significat, quae sic ingeruntur ab improbis, ut restitui non possint nisi vindicta ita, quod positum est de vestimento, omnia significat, quae (sic … quae om. ABDEKNPR) possunt restitui sine vindicta“ Der von U bezeugte und von α ausgelassene Halbsatz wird durch die zitierte Quelle (Aug., De serm. Domini in monte I 20 n. 66; Mutzenbecher 76,1653-1656) bestätigt.

De summo bono VI tr. 4 cap. 22 (16) Sturlese 72 (D 857b, K120ra, N 319ra, P 243rb): „Quorum locum tenent episcopi et septuaginta duo discipulos designavit, Luc. 10, qui, ut dicit Beda, “gesserunt figuram presbyterorum, id est (id est UPc: om. ABDEK*NP*R, et sic Kc) secundi ordinis sacerdotum”, quamvis “primis (primis U: om. ABDEKNPR) ecclesiae temporibus, ut apostolica Scriptura testatur, utrique presbyteri utrique etiam episcopi vocabantur, quorum unum sapientiae maturitatem, aliud industriam curae pastoralis significat“ Beide durch U überlieferte Lesarten „id est“ und „primis“ werden durch die Quelle (Beda, In Luc. Evang. expos. III 10,1; Hurst 213,1871–214,1878) bestätigt.

De summo bono VI tr. 4 cap. 25 (5), Sturlese 127 (D 884a, K129rb, N 329va, P 256vb): „Dixi autem de quaestione ‘de perfidia vel de dolo’, quia »si movetur ei quaestio

Prolegomena

XI

vel prius est mota de culpa tantum, potest promoveri (creditore coni., *** U, om. ABDEKNPR) acclamante, quia lis potest postea procedere sicut ante«, et ideo nullum est iudicium“ (acclamante … iudicium U: om. ABDEKNPR). Die stillschweigend benutzte Quelle (Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 16; Ochoa– Diez 615) zeigt, dass sich der von α ausgelassene Text im Original befand. Allerdings deutet die Lücke nach „promoveri“ in U darauf hin, dass Ulrich vielleicht an dieser Stelle seinen Text noch offen für eine spätere Verbesserung ließ. Der Quellentext Raimunds lautet: : „Si vero moveatur sibi quaestio, vel prius sit mota de culpa tantum, potest promoveri, non obstante creditoris (Variante: debitoris) reclamatione (Variante: clamatione) cum lis possit postea procedere ut prius, et etiam sub eodem iudice“.

De summo bono VI tr. 4 cap. 25 (17), Sturlese 128 (D 884b, K129va, N 329vb, P 257ra): „Causa autem huius est, quia, sicut dicitur De paenitentia d. VII, “Qui prius a peccatis relinquitur, quam ipsa relinquat, ea non libere, sed quasi ex necessitate condemnat”, propter quod, cum timor servilis causans (causans U: *** BEKPR om. ADN) huiusmodi necessitatem non sit in necessitate (in necessitate U: *** EKPR, om. ABDN), praesumitur non consecutus peccatorum remissionem per baptismum, et ideo tamquam criminosus repellitur ab ordine.“ Die Lesarten „causans“ und „in necessitate“ sind aller Wahrscheinlichkeit nach ursprünglich. Es bleibt ziemlich rätselhaft, warum sie in α durch eine Lücke ersetzt wurden.

De summo bono VI tr. 4 cap. 25 (22), Sturlese 131 (D 585b, K130ra, N 330va, P 257va): „Alioquin ordinator eius, si ipse examinavit eum, tamdiu (tamdiu U: causa odii ABDEKNPR) providere tenetur ordinato vel eius successores, donec per eos ecclesiasticum beneficium consequatur.“ Hier ist die sinnlose Lesart „causa odii“ für „tamdiu“ paläographisch zu erklären (tâ/câ + diu/odii lectio facilior). Der Fehler geht nochmals auf α zurück.

Eine letzte Bemerkung betrifft die „Tabula“, die unsere Edition von De summo bono abschließt. Es handelt sich um ein Sachregister zum ganzen Werk, das nur von der Hs. U überliefert wird. Es ist kaum anzunehmen, dass die „Tabula“ aus der Feder von Ulrich von Strassburg stammt, aber sie wurde von einem erfahrenen Leser hergestellt und ist ein brauchbares Instrument zum Studium des Werkes. Die Stellenangaben in der „Tabula“ wurden verifiziert und durch den Verweis auf die Seiten unserer Gesamtedition ergänzt. II. TECHNISCHE ERLÄUTERUNGEN 1. Zum Text Um das Lesen des Textes zu erleichtern, wurde die Schreibweise der codd. an die klassische angeglichen (so z. B. nichil: nihil, diffinicio: definitio, ydemptitas: identitas). 2. Zum Quellenapparat Die im Quellenapparat benutzten und in abgekürzter Weise zitierten Editionen

XII

Prolegomena

werden im Literaturverzeichnis mit vollständigen Angaben angeführt. Den Quellennachweisen werden die jeweils neuesten kritischen Editionen zugrunde gelegt. Das „cf.“ weist darauf hin, dass ein Zitat im Text nicht wörtlich und/oder ausdrücklich vom Verfasser angegeben wurde. Wörtliche Zitate oder Teile von Zitaten, die dem Wortlaut der Quelle genau entsprechen, werden durch „ … “ hervorgehoben. Die Anführungszeichen » … « markieren Anfang und Ende von Textpassagen aus Quellen, die nicht wortwörtlich vom Verfasser wiedergegeben wurden. Bei Zitaten griechischer Autoren wird zuerst auf die Originalausgabe, danach auf die von Ulrich benutzte lateinische Übersetzung hingewiesen. Auf die Angabe der Übersetzung wird bei nicht eindeutig bestimmbaren Aristoteles-Zitaten verzichtet. 3. Zum Variantenapparat Der Variantenapparat ist negativ angelegt. Im Apparat werden sämtliche Varianten von U und alle Lesarten verzeichnet, die durch zwei oder mehrere der codd. A, B, E, R, U überliefert werden. Unberücksichtigt bleiben im Apparat: a) unwichtige Selbstkorrekturen der Schreiber; b) Einzellesarten der codd. A, B, E, R. III. ABKÜRZUNGEN < … > quae addenda putavi *** lacuna A ante correctionem A* A post correctionem Ac add. addidit (-erunt etc.) ap. apud cap. capitulum cf. conferatur codd. codices coni. conieci dub. dubium ed. edidit, editio ibid. ibidem in marg. in margine inv. invertit lin. linea sup. supra om. omisit tr. tractatus transl. translatio

LITERATURVERZEICHNIS [Accursius] Corpus iuris civilis Iustinianei cum commentariis Accursii, scholiis Contii et D. Gothofredi lucubrationibus ad Accursium, I, Aureliae 1625 Albertus Magnus, Ethica, ed. A. Borgnet, Paris 1891 = Opera omnia 7 – Super Dionysium De divinis nominibus, ed. P. Simon, Münster i. W. 1972 = Opera omnia, editio Coloniensis 37,1 – Metaphysica, ed. B. Geyer, Münster i. W. 1960–1964 = Opera omnia, editio Coloniensis 16,1–2 – Physica, ed. P. Hoßfeld, Münster i. W. 1987 = Opera omnia, editio Coloniensis 3 – Super Lucam, ed. A. Borgnet, Paris 1894–1895 = Opera omnia 22–23 – Super Dionysium De divinis nominibus, ed. P. Simon, Münster i. W. 1972 = Opera omnia, editio Coloniensis 37,1 Alexander de Hales, Summa theologica, liber III, Ad Claras Aquas [Quaracchi] 1948 Ambrosiaster, Commentarius in Epistulas Paulinas, ed. H. J. Vogels, Wien 1966–1968 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 81,1–2 Ambrosius, De Helia et ieiunio, ed. K. Schenkl, Wien 1962 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 32,2 – De officiis, ed. M. Testard, Turnhout 2000 = Corpus Christianorum. Series Latina 15 – Epistulae, ed. M. Zelzer, Wien 1982–1992 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 82,1–3 – Expositio evangelii secundum Lucam, ed. M. Adrien, Turnhout 1957 = Corpus Christianorum. Series Latina 14 – Expositio in Psalmi CXVIII, ed. M. Petschenig, M. Zelzer, Wien 1999 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 62 Ps.-Andronicus de Rhodes, «Περὶ παθῶν», ed. A. Glibert-Thirry, Leiden 1977 = Corpus Latinum commentariorum in Aristotelem Graecorum 2 Aristoteles, Opera, ex recensione I. Bekkeri ed. Academia Regia Borussica, Berlin 1831–1870 – De anima, ed. W. D. Ross, Oxford 1956 – De caelo, ed. D. J. Allan, Oxford 1936. – Ethica Nicomachea, ed. I. Bywater, Oxford 1894 – Ethica, translatio Roberti Grosseteste, ed. R. A. Gauthier, Leiden–Bruxelles 1972 = Aristoteles Latinus 26 – Metaphysica, ed. W. Jaeger, Oxford 101989 – Physica, ed. W. D. Ross, Oxford 51973 – Politica, ed. W. D. Ross, Oxford 1957 – Topica et sophistici elenchi, ed. W. R. Ross, Oxford 41974 Auctoritates Aristotelis, ed. J. Hamesse, Louvain–Paris 1974 = Philosophes médiévaux 17 Augustinus, Contra epistulam Parmeniani, ed. M. Petschenig, Wien 1898 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 51 – Contra Faustum Manichaeum, ed. I. Zycha, Wien 1891 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 25

XIV

Literaturverzeichnis

– De baptismo, ed. M. Petschenig, Wien 1908 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 51 – De bono coniugali, ed. J. Zycha, Wien 1900 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 41 – De bono viduitatis, ed. J. Zycha, Wien 1900 = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 41 – De civitate Dei, ed. B. Dombart, A. Kalb, Turnhout 1955 = Corpus Christianorum. Series Latina 47-48 – De doctrina christiana, ed. I. Martin, Turnhout 1962 = Corpus Christianorum. Series Latina 32 – De Genesi ad litteram, ed. J. Zycha, Prag–Wien–Leipzig 1894 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 28,1 – De libero arbitrio, ed. W. M. Green, Turnhout 1970 = Corpus Christianorum. Series Latina 29 – De mendacio, ed. J. Zycha, Wien 1900 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 41 – De sermone Domini in monte, ed. A. Mutzenbecher, Turnhout 1967 = Corpus Christianorum. Series Latina 35 – Enchiridion ad Laurentium, ed. E. Evans, Turnhout 1969 = Corpus Christianorum. Series Latina 46 – Epistulae I–CXXIII, ed. A. Goldbacher, Wien 1885 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 34 – Epistulae LVI–C, ed. K. D. Daur, Turnhout 2005 = Corpus Christianorum. Series Latina 31A – Epistulae CI–CXXXIX, ed. K. D. Daur, Turnhout 2009 = Corpus Christianorum. Series Latina 31 B – Epistulae CXXIV–CLXXXIV, ed. A. Goldbacher, Wien 1904 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 44 – Epistulae CLXXXV–CCLXX, ed. A. Goldbacher, Wien 1911 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 57 – In Ioannis evangelium. Tractatus CXXIV, ed. R. Willems, Turnhout 1954 = Corpus Christianorum. Series Latina 36 – Quaestiones Evangeliorum. Quaestiones XVI in Matthaeum, ed. A. Mutzenbecher, Turn­ hout 1980 = Corpus Christianorum. Series Latina 44B – Quaestione in Heptateuchum, ed. J. Fraipont, Turnhout 1958 = Corpus Christianorum. Series Latina 33 – La Règle de Saint Augustin, I. Tradition manuscrite, ed. L. Verheijen, Paris 81967 – Sermones; PL 38–39 – Sermones de novo Testamento, ed. P.-P. Verbraken, S. Boodts; B. Coppieters ’t Wallant; L. De Coninck; R. Demeulenaere, F. Dolbeau, G. Partoens, Turnhout 2008, 2020 = Corpus Christianorum. Series Latina 41Aa,Ab,Ba Basilius Caesariensis, Homiliae; PG 31 – Regulae brevius tractatae; PG 31 Beda, In Epistulas VII catholicas, ed. D. Hurst, Turnhout 1983 = Corpus Christianorum. Series Latina 121

Literaturverzeichnis

XV

Libri quatuor in principium Genesis, ed. C. W. Jones, Turnhout 1967 = Corpus Christianorum. Series Latina 118A – In Lucae Evangelium expositio, ed. D. Hurst, Turnhout 1960 = Corpus Christianorum. Series Latina 120 Bernardus Claravallensis, Sermones super Cantica Canticorum, ed. J. Leclercq, C. H. Talbot, H. M. Rochais, Roma 1957–1958 = Sancti Bernardi opera 1–2 Boethius, De topicis differentiis; PL 64 Cicero, De finibus bonorum et malorum, ed. E. Stroebel, Leipzig 1915 = Scripta quae manserunt omnia 2 – De oratore, ed. K. Kumaniecki, Leipzig 1969 = Scripta quae manserunt omnia 3 Conciliorum Oecumenicorum Decreta, ed. G. Alberigo et al., Bologna 31973 Decretalium collectiones, ed. A. Friedberg, in: Corpus Iuris Canonici, pars secunda, Leipzig 1879 (ND Graz 1959) Decretum magistri Gratiani, ed. A. Friedberg, in: Corpus Iuris Canonici, pars prior, Leipzig 1879 (ND Graz 1959) Dionysius ps.-Areopagita, De divinis nominibus, ed. B. R. Suchla, in: Corpus Dionysiacum I, Berlin–New York 1990 – De divinis nominibus, translatio Ioannis Eriugenae, ed. P. Simon, in: Albertus Magnus, Super Dionysium De divinis nominibus, Münster i. W. 1972 = Opera omnia, editio Coloniensis 37,1 – De ecclesiastica hierarchia, ed. G. Heil, Berlin–New York 1991, in: Corpus Dionysiacum II – De ecclesiastica hierarchia, translatio Ioannis Sarraceni, ed. M. Burger, in: Albertus Magnus, Super Dionysium De ecclesiastica hierarchia, Münster i. W. 1999 – De mystica theologia, d. G. Heil, Berlin–New York 1991, in: Corpus Dionysiacum II – De mystica theologia, translatio Ioannis Sarraceni, ed. P. Simon, in: Albertus Magnus, Super Dionysii Mysticam theologiam et Epistulae, Münster i. W. 1978, 453–475 Disticha Catonis, ed. M. Boas – H. J. Botschuyver, Amsterdam 1952 Glossa ad Decretalium collectiones, in: Decretales D. Gregorii Papae IX suae integritati una cum glossis restitutae, Romae 1582 – interlinearis, in: Biblia latina cum Glossa ordinaria, Argentinae 1480 (ND Turnhout 1992) – ordinaria, in: Biblia latina cum Glossa ordinaria, Argentinae 1480 (ND Turnhout 1992) Goffredus Tranensis, Summa super titulis decretalium, Lugduni 1519 (ND Aalen 1968) Gregorius Magnus, Homiliae in Evangelia, ed. R. Étaix, Turnhout 1999 = Corpus Christianorum. Series Latina 141 – Moralia in Iob, ed. M. Adriaen, Turnhout 1979–1985 = Corpus Christianorum. Series Latina 143–143A–143B – Registrum Epistolarum I–VII, ed. D. Norberg, Turnhout 1982 = Corpus Christianorum. Series Latina 140 – Règle pastorale I, ed. F. Rommel, Paris 71992 = Sources Chrétiennes 381 Guillelmus Redonensis: vide Raimundus de Pennaforte Hieronymus, Commentarii in Epistulas Pauli apostoli; PL 26

XVI

Literaturverzeichnis

–

Commentarii in Epistulam Pauli apostoli ad Galatas, ed. G. Raspanti, Turnhout 2006 = Corpus Christianorum. Series Latina 77A – Commentarii in Epistulas Pauli apostoli ad Titum et ad Philemonem, ed. F. Bucchi, Turnhout 2003 = Corpus Christianorum. Series Latina 77C – Commentarii in Esaiam, ed. M. Adriaen, Turnhout 1963 = Corpus Christianorum. Series Latina 73 – Commentarii in Mattheum, ed. D. Hurst, M. Adriaen, Turnhout 1969 = Corpus Christianorum. Series Latina 77 – Epistulae, ed. I. Hilberg, Wien 1910–1912 = Corpus Scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 54–55 – In Hieremiam prophetam, ed. S. Reiter, Wien 1913 = Corpus Scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 59 Hilarius Pictavensis, In Evangelium Matthaei commentarii; PL 9 Horatius, Epistulae, ed. D. R. Shackleton Bailey, Stuttgart 21991 Hugutio Pisanus, Derivationes, ed. E. Cecchini et al., Firenze 2004 = Edizione nazionale dei testi mediolatini 11 Iacobus de Voragine, Legenda aurea, ed. J. G. T. Graesse, Breslau 1890 Innocentius IV, Apparatus in V libros decretalium, Francofurti 1570 (ND Frankfurt a. M. 1968) Ioannes Chrysostomus, Homiliae in Ioannem; PG 59 – Homiliae in Matthaeum; PG 57 Ps.-Ioannes Chrysostomus, Opus imperfectum in Matthaeum; PG 56 Ioannes Damascenus, Expositio fidei, ed. B. Kotter, Berlin–New York 1973, in: Die Schriften des Johannes von Damaskos II = Patristische Texte und Studien 12 – De fide orthodoxa, translatio Burgundionis, ed. E. M. Buytaert, St. Bonaventure 1955 = Franciscan Institute Publications. Text series 8 Isidorus Hispalensis, Etymologiarum sive Originum libri XX, ed. W. M. Lindsay, Oxford 1911 – Quaestiones in Vetus Testamentum; PL 83 – Sententiae, ed. P. Cazier, Turnhout 1998 = Corpus Christianorum. Series Latina 111 – Synonima, ed. J. Elfassi, Tunhout 2010 = Corpus Christianorum. Series Latina 111B Iustinianus, Corpus iuris civilis Iustinianei cum commentariis Accursii, scholiis Contii et D. Gothofredi lucubrationibus ad Accursium, I, Aureliae 1625 – Istitutiones. Digesta, ed. P. Krueger, T. Mommsen, in: Corpus iuris civilis I, Berlin 1889 – Codex Iustinianus, ed. P. Krueger, in: Corpus iuris civilis II, Belin 1888 – Novellae, ed. R. Schoell – W. Kroll, in: Corpus iuris civilis III, Berlin 1895 Leo papa, Epistulae; PL 54 Liutolfus presbyter Moguntinus, Vita et translatio Severi ep. Ravennatis (BHL 7681-7682), ed. L. von Heinemann, in: MGH Scriptores XV, Hannover 1887, 289-293 Lucanus, Pharsalia, ed. K. F. Weber, III, Leipzig 1831 Origenes, Homiliae in Exodum, ed. W. A. Baehrens, translatio Rufini, Leipzig 1920 = Origenes Werke 6

Literaturverzeichnis

XVII

Papias, Elementarium doctrinae erudimentum, Venetiis 1496 Pelagius, Libellus fidei ad Innocentium; PL 45 Petrus Lombardus, Collectanea in Epistulas s. Pauli; PL 191 – Glossa in Epistula ad Romanos; PL 191 – Sententiae in IV libris distinctae. Ed. Tertia, Grottaferrata 1971–1981 = Spicilegium Bonaventurianum 4–5 Plato, Timaeus, ed. J. Burnet, Oxford 1903 – Timaeus a Calcidio translatus commentarioque instructus, ed. J. Waszink, Leiden 1975 = Plato Latinus 4 Prosper Aquitanus, Liber sententiarum, ed. M. Gastaldo, Turnhout 1972 = Corpus Christianorum. Series Latina 68A Quodvultdeus, Adversus quinque haereses, ed. R. Braun, Turnhout 1976 = Corpus Christianorum. Series Latina 60 Rabanus Maurus, Commentarii in Matthaeum; PL 107 Raimundus de Pennaforte, Summa de paenitentia et matrimonio cum glossis Guillelmi Redonensis, Romae 1603 – Summa de paenitentia, ed. X. Ochoa, A. Diez, Roma 1976 Seneca, De beneficiis libri VII, ed. C. Hosius, Leipzig 1914 = Opera quae supersunt I,2 Summa Britonis sive Guillelmi Britonis Expositiones vocabulorum Biblie, ed. B. A. Daly – L. W. Daly, Padova 1975 = Thesaurus Mundi 15–16 Thomas de Aquino, Expositio continua in Ioannem, ed. M. Morard, in: Glossae Scripturae Sacrae electronicae, IRHT-CNRS, 2023 – Scriptum super libros Sententiarum Petri Lombardi, I–IV, ed P. Mandonnet, F. Moos, Paris 1922–1947 – Summa theologiae, Milano 1988 Ulricus de Argentina, De summo bono I, ed. B. Mojsisch, Hamburg 1989 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi 1,1 – De summo bono II 1–4, ed. A. de Libera, Hamburg 1987 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi 1,2(1) – De summo bono II 5–6, ed. A. Beccarisi, Hamburg 2007 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi 1,2(2) – De summo bono IV 1–2,7, ed. S. Pieperhoff, Hamburg 1987 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi 1,4(1) – De summo bono IV 2,8–14, ed. A. Palazzo, Hamburg 2012 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi 1,3(2) – De summo bono IV 3, ed. A. Palazzo, Hamburg 2005 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi 1,3(4) – De summo bono VI 1–3,6, ed. S. Tuzzo, Hamburg 2011 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi 1,6(1)

XVIII

Literaturverzeichnis

– De summo bono VI 3,7–29, ed. S. Ciancioso, Hamburg 2015 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi 1,6(2) – De summo bono VI 4,1–15, ed. I. Zavattero, C. Colomba, Hamburg 2017 = Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi 1,6(3) Vergilius, Aeneis, ed. G. B. Conte, Berlin 2019

ULRICI ENGELBERTI DE ARGENTINA

DE SUMMO BONO

LIBER SEXTUS TRACTATUS QUARTUS CAPITULA 16 – 29 TRACTATUS QUINTUS CAPITULUM 1 TABULA CONTENTORUM

EDIDIT LORIS STURLESE

TRACTATUS QUARTUS SEXTI LIBRI DE IUSTITIA Cap. 16. De gratia et eucharistia et de beneficio, scilicet quid sit, et quae sunt danda et qualiter sive sub quibus condicionibus

10

20

(1) Gratia, ut supra ostendimus1), est ex dictamine iuris naturalis, et ideo est actus iustus et bonus, qui necessarius est hominibus ad bene sibi mutuo convivendum, quia fundat et fovet amicitiam, quae concives consociat, sicut e contrario odium et lis dissociat et separat. Et “omne regnum in se ipsum divisum desolabitur”, Matth. 122), Luc. 113), et idem sensus habetur Marc. 34). Et est medium duarum malitiarum, scilicet ingratitudinis et alterius peccati innominati, quod in superfluitate consistit, quae superfluitas non est in actu gratitudinis, quia nullus potest nimis gratus esse, cum laudabile sit in redditione beneficii superare beneficium, sed secundum aliquam circumstantiam, scilicet quia dat, cui non debet, vel non sicut debet, vel secundum aliam circumstantiam modum excedit, et difficile est hunc actum debitis circumstantiis vestire. Omnis autem actus habens has condiciones elicitur ab aliqua virtute. Unde patet, quod gratia est virtus. Est autem extremitas illa, quae est in defectu, nominata potius quam contraria extremitas, quia magis usitatum vitium est intantum, quod ipse pater luminum, a quo est “omne datum optimum et omne donum perfectum”5), frequenter in Scriptura hoc vitium nobis improperat, scilicet Deut. 326): “Generatio perversa est et infidelis filii”, infidelitate scilicet ingratitudinis in reddendo mala pro bonis; Is. 17): “Filios enutrivi” etc.; Prov. 18): “Vocavi, et renuistis”. Tamen specialiter super hoc vitio iudicio contendit cum populo suo, Mich. 69): “Iudicium Domini cum populo suo, et cum Israel diiudicabitur populus meus. Quid feci tibi?” etc. (2) Sicut autem de aliis virtutibus diximus, sic et haec virtus formaliter est specialis virtus, quia habet obiectum specialis rationis, quod est beneficium, inquantum huius­-

1) cf.

Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 2 6; Zavattero 13,109–112 Matth. 12,25 3) Luc. 11,17 4) cf. Marc. 3,24 5) Iac. 8,17 6) Deut. 32,20 7) Is. 1,2 8) Prov. 1,24 9) Mich. 6,2–3 2) cf.

3 sunt: sint ER      6 convivendum: convivendo AB      7 fundat: fundet AR 8 ipsum om. AU      9 11: 10 ABER | sensus om. ABR | Marc.: Matth. AB      12 nimis … esse: esse nimis gratus ABER      26 beneficium: beneficiis AR (dub. B) beneficus E      

4

De summo bono, liber sextus

modi est, qui per hoc obligat ad redditionem eum, cui benefecit, quia gratiae redduntur, ut retributio sit, ut dicitur in V Ethicorum 1). Si materialiter, est virtus generalis. Et prima quidem reductione sumit in usum suum observantiam et pietatem et religionem, quia opera harum virtutum ordinat ad gratitudinem pro beneficiis receptis a personis praecellentibus dignitate et a parentibus et a Deo. Sed secunda reductione, inquantum virtus religionis actus omnium virtutum accipit materialiter in usum suum, ut supra diximus2), sic per consequens etiam haec virtus actus omnium virtutum adhibet ad hoc, quod non in vacuum gratia Dei recipiatur, sed per usum gratiae et virtutum gratuitarum grati simus gratiae. Sed inquantum haec gratitudo est condicio adiuncta ipsis operibus virtutum ex sua natura praeter intentionem operantis, sic nec est specialis nec generalis virtus, sed condicio consequens omnem virtutem. Eodem modo intelligendum est de ingratitudine, quod, cum ipsa sit contraria virtuti, peccatum est, quod inter peccata enumeratur II Tim. 33): “Ingrati, scelesti, sine affectione” etc. Et est speciale peccatum, inquantum homo ex intentione contemnit beneficium vel benefactorem. Quod materialiter potest esse generale peccatum, inquantum peccator in quolibet peccato potest intendere iniuriam bonitatis divinae, sed inquantum praeter intentionem quilibet peccans peccato tali, in quo est aversio a Deo et contemptus boni incommutabilis, contemnit Deum, sic est condicio consequens omne tale peccatum et aggravans ipsum tanto amplius, quanto maiora Dei beneficia contemnuntur secundum illud Rom. 24): “Secundum duritiam tuam et cor impaenitens thesaurizas tibi iram” etc. Propter quam aggravationem peccati dicuntur peccata dimissa redire per recidivum, ut suo loco dicemus5). Quia vero ad iustitiam reducatur virtus gratiae sive gratitudinis et qualiter, ex supra dictis patet. (3) Describit autem hanc virtutem Tullius in Rhetorica 6) dicens: “Gratia est, in qua”, id est per quam, “amicitiarum et officiorum alterius”, id est officiorum ex amicitia exhibitorum, “memoria speculativa et remunerandi voluntas continetur”, id est continue habetur, ut illa memoria fiat practica. Officium enim vocatur beneficium, a quo vocatur mendacium officiosum, per quod alicui aliquod bonum impenditur. Hanc ipsam virtutem Aristoteles in libro De bonis laudabilibus 7) vocat “eucharistiam”, id est bonam gratiam, quam ponit familiarem sive conexam iustitiae. Et 1) cf.

Arist., Eth. Nic. V 5, 1133a2 Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 14 7; Colomba 86,62–63 3) II Tim. 3,2–3 4) Rom. 2,5 5) non invenitur 6) Cic., De inv. II 53,n.161; Stroebel 148b,15–16 7) cf. Ps. Andron., De passion. 8 2; Glibert-Thirry 254,9–10 2) cf.

27 est: est etc. R etc. AB       33 in … (34) virtutum: materialiter R | virtutum add. tamen ABR      35 simus: sumus ABR       36 est om. AR      37 virtus om. U      40 enumeratur: numeratur A connumeratur E      43 peccatum scrips. sed exp. U      48 illud … Secundum om. AE      49 peccati: peccata AE      53 in Rhetorica: III Rhetoricae AE      57 bonum om. U      

30

40

50

60

tractatus 4, capitulum 16

70

80

90

5

specialiter gratiae attribuitur bonitas, quia secundum Dionysium1) bonum proprie habet sui communicationem, quae praecipue fit per hanc virtutem gratiam. Et hanc virtutem describit dicens2): “Eucharistia est scientia”, scilicet practica, qualem dat habitus virtutis, inquantum in modum naturae consentit rationi, scientia, inquam, “eius, quod est quibus et quando intendendum gratiam”, scilicet quibus obligati sumus ex debito accepti beneficii, “et qualiter et a quibus sumendum”, scilicet ab illis, quibus competit nos gratos esse. Potest tamen melius dici, quod istae virtutes differant, quia gratia dicitur a gratitudine, quae consistit in redditione beneficii. Gratia autem in nomine eucharistiae dicitur ab eo, quod est gratis, sicut sumitur Rom. 113): “Si autem gratia, iam non ex operibus”. Alioquin gratia iam non est gratia. Et ista virtus non rependit, sed impendit beneficium non considerando aliquod debitum, sed ex propria largientis bonitate. Et ideo etiam vocatur bona gratia quasi gratuita beneficentia proveniens ex bonitate cordis benivoli. Et quia, ut dicitur in Paradoxa Stoicorum 4), “qui libenter accipit, beneficium reddidit”, ideo haec virtus etiam facit accipere, qualiter et a quibus sumendum est beneficium. Et sic plana est eius definitio, quae superius posita est. (4) Extrema autem eius possunt vocari acharistia, de qua Eccli. 205): ‘Homo acharis’, id est sine gratia, qui gratiam non impendit, quibus et quando et sicut impendendum est, ‘quasi fabula vana’, quia tales non diligunt proximos opere et veritate, sed verbo et lingua. Et superfluitas vocatur fatuitas ibidem6), cum dicitur: “Fatuo non erit amicus et non erit gratia in bonis illius”. Et ponit huius rationem infra dicens7): “Neque enim quod habendum erat directo sensu distribuit”, scilicet illis, quibus et quando et sicut distribuere debuit. “Similiter et quod non erat habendum”, supple: distribuit illis, quibus non competebat habere. Unde praemittitur in eodem capitulo8): “Gratiae fatuorum effundentur”, scilicet sine delectu debitarum circumstantiarum, sicut aqua effusa cadit. Quamvis enim fatuitas vocetur omne peccatum, secundum illud Eccli. 349), “Qui in multis fatuus est, multiplicabit malitiam”, quia, ut dicit Philosophus10), omnis malus est ignorans, tamen huic peccato hoc nomen appropriatur, quia talis effundendo gratiam, id est beneficia gratuita, proicit substantiam ac per hoc perdit

1) cf.

Dion., De div. nom. 4 1; Suchla 144,1–5; Simon 116,74–76 Andron., De passion. 8 2; Glibert-Thirry 254,9–10 3) Rom. 11,6 4) Sen., De benef. II 30,n.2–31,n.1; Hosius 47,16–17 5) Eccli. 20,21 6) Eccli. 20,17 7) Eccli. 20,19 8) Eccli. 20,13 9) Eccli. 34,10 10) cf. Arist., Eth. Nic. III 4, 1110b30–32 2) Ps.

62 virtutem: virtutem scilicet BE om. U       64 modum: odium AB       67 competit nos inv. R non competit nos B | gratos esse inv. ABR       68 gratia add. Dei U       71 est om. ABR       73 etiam vocatur inv. ABER       75 reddidit: reddit ABER       78 id est: et U       79  im­ pendendum: impendenda U       81 gratia: gloria U       85 delectu: defectu A delictu B delectatione E       88 multiplicabit: multiplicabitur U      

6

De summo bono, liber sextus

se ipsum, sicut supra1) de prodigo diximus, et derisibilem se facit secundum illud Eccli. 202): “Quotiens et quanti irridebunt eum”. (5) Utraque ergo harum virtutum est circa beneficia. Propter quod de natura beneficii tractandum est. Sicut autem dicit Seneca I libro De beneficiis 3), “beneficium est benivola actio tribuens gaudium”, scilicet ei, respectu cuius est haec actio, “capiensque tribuendo in id, quod facit, prona” ex inclinatione habitus elicientis actum “et sponte sua parata”, scilicet ad prompte faciendum. Cum autem ex ipsa actione exteriori beneficentiae prodeunte ex interiori actu voluntatis etiam id, quod datur, vocetur beneficium, sicut fides dicitur id, quod creditur, et spes dicitur ipsa res sperata, patet, quod hic definitur actio perfecta, quae est actus voluntatis perfecte perficientis opus extrinsecum, et non ipsum datum, quia, ut dicit Seneca I libro De beneficiis 4), ipsa actio est beneficium. Id autem, quod datur, est materia beneficii potius quam beneficium. Et ideo dicitur “actio”, scilicet exterior, “benivola”, id est ex benevolentia causata. Et hoc quantum ad actum interiorem. Et licet in utroque actu consistat beneficium, tamen dicit Seneca5), quod consistit tantum in voluntate dantis. Sicut enim in victimis non est honor deorum, sed in pia et recta voluntate venerantium, et sicut cum imperator dat alicui coronam vel anulum, non illa sunt honor, sed honoris insignia, sic ea, quae dantur, non sunt beneficium nec etiam ipsa donatio, sed sunt signa beneficii consistentis in voluntate dantis. (6) Cui tamen contrarium videtur, quod in definitione beneficii ponit ipse actum exteriorem. Sed ad hoc dicendum est, quod tota ratio beneficii in voluntate consistit, quia cum donatio, quae est actus exterior huius virtutis, sit multarum virtutum, scilicet liberalitatis, magnificentiae, amicitiae, immo etiam sit aliquorum vitiorum oppositorum eisdem virtutibus, non est proprius actus beneficii, nisi inquantum elicitur a benevolentia bonae voluntatis. Unde patet, quod, licet omnis virtus principaliter consistat in voluntate, ut dicit Augustinus I libro De civitate Dei 6), intantum, quod veteres dixerunt virtutem esse artem recte beneque vivendi, ut idem dicit in IV libro De civitate Dei 7), tamen hoc specialiter convenit huic virtuti, scilicet gratiae, sive primo modo sive secundo modo sumatur. Quia tamen “voluntas secundum id, quod habet, accepta est, non secundum id, 1) cf.

Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 1 22; Tuzzo 131,266–276 20,18 3) Sen., De benef. I 6,n.1; Hosius 10,25–11,2 4) Sen., ibid. 5) Sen., De benef. I 6,n.1.3; Hosius 11,3–5. 12–15 6) cf. Aug., De civ. Dei I 16; Dombart–Kalb 18,8–14 7) cf. Aug., De civ. Dei IV 21; Dombart–Kalb 115,15–16 2) Eccli.

94 I: in AB in I E       95 scilicet om. ABER | haec om. U       97 faciendum: famulandum ABE       98 prodeunte: prompte ABR om. E       100 spes: species U       102 I: in ABE       103  dicitur: dicit BER | 104 scilicet om. ABR       109 sic add. etiam AB       116  etiam sit: etiam si A insit U       117 proprius actus inv. AB add. eiusdem B       120 IV: 9 A X E      

100

110

120

tractatus 4, capitulum 16

130

140

150

7

quod non habet”, ut dicitur II Cor. 81), id est secundum conatum suum ad opus, ideo perfecta ratio beneficii consistit in utroque actu. Et ideo in definitione posuit utrumque actum. Notandum tamen, quod, cum dicimus beneficium proprie vocari ipsam actionem et non id, quod datur, vocamus beneficium ipsam beneficentiam, de qua Hebr. 132): “Beneficentiae et communionis nolite oblivisci. Si enim haec non sumantur pro eodem, tunc proprie beneficentia est ipsa actio et beneficium est materia sive obiectum eius, id est id, quod datur. (7) Ex his patet, quare beneficium sequitur condiciones voluntatis et in multis, scilicet in ratione bonitatis et malitiae, quia non est bonum, nisi bono animo detur, et si in nocumentum vel pernicie datur, malum est. Item in quantitate, non enim est maius beneficium, cum maius est, quod datur, sed cum maiori affectu datur, ut patet in vidua, quae “duo aera minuta” misit, et plus omnibus misisse Christi testimonio comprobatur, Luc. 213). Sicut etiam cum Socrati Aeschines pauper auditor se ipsum offerret dicens4): Dono tibi unum, quod habeo, me ipsum “cogitesque alios, cum multa tibi darent, plus sibi reliquisse”, respondit “Socrates: Quidni tu magnum munus mihi dederis? Habebo itaque curae, ut te meliorem tibi reddam, quam accepi”. Item in permanentia, quia benevolentia manente manet beneficium, etiam si nec sit actio exterior nec id, quod datum est. Dicit enim Seneca5), quod beneficium est “recte factum, quod irritum nulla vis efficit”. Et sic patet, quomodo beneficium est benivola actio. Gaudium autem tribuit beneficium, quia, ut dicit Seneca6), danda sunt necessaria vel utilia vel iocunda. Necessaria vero sunt, vel sine quibus non possumus vivere, ut est erui ab aliquo periculo mortis, vel sine quibus non debemus vivere, ut sunt honesta, scilicet libertas, pudicitia, mens bona, vel sine quibus nolumus vivere, scilicet quibus animus ita inhaeret amore, ut facilius sit ei avelli a vita quam ab illis, sive hoc sit ex natura, ut liberi et coniuges, sive sit ex hoc, quod ipsa usu et longa consuetudine sunt cara, quae, ut dicit Philosophus)7, est altera natura. (8) Et ut hoc beneficii rationem habeat, quattuor sunt observanda, scilicet festinantia, benevolentia, humilitas, taciturnitas. Festinantia quidem, quia licet, ut dicit Seneca8), “lenocinium” sit “muneris antecedens metus”, tamen, quia necessitas exigit, non est propter hoc tardandum, 1) II

Cor. 8,12 13,16 3) cf. Luc. 21,2–3 4) cf. Sen., De benef. I 8,n.1–2; Hosius 12,12–21. 5) Sen., De benef. I 6,n.3; Hosius 10,9–10 6) Sen., De benef. I 11,n.1; Hosius 15,20–21 7) cf. Arist., Eth. Nic. VII 11, 1152a30–31; Auctor. Arist. 12,n.125; Hamesse 240,76 8) Sen., De benef. I 11,n.3; Hosius 16,10–12 2) Hebr.

124 secundum add. opera BER      129 communionis: coniunctionis AB      130 proprie om. AB      132 sequitur: consequitur ABR      133 in om. AB      134 et: quia E om. A | datur: dat BER      138 Socrati: Socrates A Socratis BR | Dono: donum U      144 sic om. U      148  vel: ut U      150 ex1: a AE      151 est add. ut AB      154 quia licet: quia R om. A       155 tamen quia inv. U      

8

De summo bono, liber sextus

“ut muneri nostro timor imponat pondus”. Prov. 61): “Discurre, festina, suscita amicum tuum”. Benevolentia vero, ut quanto magis est necessarium, tanto libentius impendamus, quia tanto est gratius, sicut e contrario facile fastiditur munus, quod supervacuum reputatur. Eccl. 292): “Fenerare proximo tuo in tempore necessitatis illius” etc. Rom. 123): “Necessitatibus sanctorum communicantes”. Humilitas autem consistit in hoc, quod non exhibeatur contemptus ei, qui de necessitate liberatus est. Vituperatur4) enim Caesar, quia Pompeio Peno viro consulari gratias referenti, quod vitam ei dedisset, id est non abstulisset, porrexit osculandum pedem sinistrum. Et quod cesset arrogantia vultus, tumor verborum, inanis iactantia. Unde dicit Seneca5): “Non tantum ingratum, sed invisum est beneficium superbe datum”, et infra6): “O superbia, stultissimum malum! ut a te nihil accipere iuvat! ut omne beneficium in iniuriam vertis! ut te omnia dedecent!” Quidquid das, corrumpis et in odium etiam amanda perducis, Eccl. 107): “Odibilis coram Deo et hominibus superbia”. Taciturnitas vero consistit in hoc, quod non improperet ipse, qui dedit exemplo divino, de quo dicitur Iac. 18): “Qui dat omnibus affluenter et non improperat”. Et ne aliis recitet, quia qui recitat, totiens recipit, quotiens narrat, sic in vana gloria homo recipit “mercedem suam”, ut patet Matth. 59). Et ne eum commoveat, cui dedit, quia, ut dicit Seneca10), “qui admonet, repetit”. Videtur autem huic contrariari, quod Deus, qui maxime est gratiosus et beneficus, frequenter in Scriptura sua beneficia improperat ingratis et recitat ignorantibus et obliviosos monet et memorialia eorum nobis commendat. Sed ad hoc respondendum est, quod cum haec Deus non faciat propter aliquam suam utilitatem, sed nostram, ex his non diminuitur eius gratia, sed augetur. Nam primum horum facit, ut vitium ingratitudinis a nobis repellat, secundum, ut notitiam sui per opera sua late spargat, tertium, ut devotione nos ad ampliora beneficia recipienda disponat. Et ita haec sunt partes beneficii. (9) Utilia vero beneficia dividit Seneca11) in duo, scilicet in pecuniam “non superfluam, sed ad sanum modum habendi parata” ita, ut huius nomine pecuniae 1) Prov.

6,3 29,2 3) Rom. 12,13 4) cf. Sen., De benef. II 12,n.1; Hosius 31,1–3 5) Sen., De benef. II 11,n.6; Hosius 30,27–28 6) Sen., De benef. II 13,n.1; Hosius 31,20–22 7) Eccl. 10,7 8) Iac. 1,5 9) cf. rectius Matth. 6,5 10) Sen., De benef. II 11,n.2; Hosius 29,23 11) cf. Sen., De benef. I 11,n.5; Hosius 16,19–22 2) Eccl.

163 Pompeio Peno: –pp iopeno RU pio pompeyo E –ppero petro A –ppero peno B      164 referenti: conferenti AU      165 vultus: multus AE      168 vertis: virtutis A vertas E      171 dedit: dederit AB      172 dat omnibus: dicit omnibus A dat omne U 173 sic: sicut U om. A      176 maxime est inv. AB      178 obliviosos: obliviosis ABR | memorialia add. etiam U      179 haec Deus inv. ABER      185 huius: hoc A hic E      

160

170

180

tractatus 4, capitulum 16

190

200

210

9

sumatur omne illud, cuius valor numismate mensuratur, quale beneficium petivit Salomon a Domino, cum dixit: “Mendicitatem et divitias ne dederis mihi” etc., Prov. 301), et in honorem vel processum “ad altiora tendentium”, sive hoc sit honor reverentiae, sicut Mardocheus pro fidelitate sua honoratus fuit, Esth. 62), sive sit gradus honoris et dignitatis, ut est consulatus, primiceriatus et similia. In hoc genere beneficii septem sunt observanda, scilicet quod non sint supervacua, sed pertinentia. Supervacue enim darentur arma feminae vel libri idiotae. Item quod sint honesta ex se, ut quae consequi est gloriosum, ut sunt honores, vel ex modo dandi, sicut cum ea, quae succurrunt alicui defectui, utpote quae succurrunt egestati vel infirmitati vel ignominiae, occulte dantur. Vel ex utroque cum ea, quae consequi est gloriosum, palam dantur. Omnes enim auctores sapientiae praecipiunt talia palam dari, sed praedicta praecipiunt tacite dari adeo, ut interdum nec ipse, qui accipit, sciat unde venerit, si ex verecundia nollet sciri suum defectum. Ut enim dicit Seneca3), “maledictum” sive improperium “incipit esse minus, in quo vitium accipientis agnoscitur”. Nec obstat huic, quod beneficium debet esse notum accipienti, ne per ignorantiam incidat in ingratitudinem, quia multa alia tribuenda sunt, per quae intelligat auctorem prioris beneficii. Interim autem hoc ipsum est pars beneficii, quod ignorat, unde venerit, ita, ut potius, quo indiget, inveniat, quam accipiat. Hoc enim frequenter est ei gratius et utilius et honestius. Item ut sit perfectum beneficium, ut scilicet usque ad consummationem semper beneficus sit amicus in eum, cui semel benefacere decrevit. Aliter enim efficietur irritum beneficium, cum etiam maxima beneficia, scilicet parentum in filios, irrita sint, si in infantia deserantur. (10) Item quod conformetur utilitati et non voluntati, quando haec duo dissonant. Unde, cum aliquis desiderat nocivum sibi aliquid, quia si praestamus nocivum, nihil interest inter munera animatorum et ostium vota. Quidquid enim illi optant accidere, in id isti impellunt. “Quid autem est turpius”, ut dicit Seneca4), “quam ut nihil intersit inter odium et beneficium?” Unde talibus etiam petentibus amicis deneganda sunt, quia, ut idem dicit5), “nocitura impetrantibus non dare beneficium est”, “exorari in perniciem rogantium saeva bonitas est”. Et hoc probat per simile in contrario dicens6): “Quemadmodum pulcherrimum opus est etiam invitos salvare”, quia, ut dicit Augustinus7), "multa bona praestantur invitis, cum eorum providetur utilitati, non voluntati", “ita rogantibus pestifera largiri blandum et affabile odium est”. Hanc formam habemus in summo benefactore Deo, de quo 1) Prov.

30,8 6,3 3) Sen., De benef. II 11,n.6; Hosius 17,7–8 4) Sen., De benef. II 14,n.5; Hosius 33,23–25 5) Sen., De benef. II 14,n.1; Hosius 32,15–16 6) Sen., De benef. II 14,n.4; Hosius 33,9–12 7) Aug., Enchir. XIX,n.72; Evans 88,34–35 2) Esth.

187 dixit om. U cum dixit om. A      189 fidelitate sua inv. AB      190 primiceriatus ER: praenuntiatus U primitiatus AB      195 Vel3 … (196) dantur om. U      198 venerit: veniat ABER | sciri: scire ABR      201 in om. RU      206 efficietur: efficeretur AE      211 munera animatorum: munera amicorum AB amicorum munera E       214 dare: dari BR      

10

De summo bono, liber sextus

dicitur Iac. 11): “Petitis et non accipietis eo, quod male petatis”, nisi forte demerita petentium requirant hoc sibi infligi in poenam. Tunc enim iustus iudex Deus aliqua concedit iratus. Item debent esse honesta ipsi danti. Ut enim dicit Seneca2): “Numquam in turpitudinem nostram reditura tribuamus”. Pecuniam non dabo, quam numeraturum adulterum sciam, ne in societate turpis facti inveniat, iuxta illud Rom. 1 3), non solum “qui talia agunt” etc. Cum enim summa amicitiae sit amicum sibi aequare, quia “amor gradum nescit”, ut dicit Bernardus4), sed est omnis amicitia inter pares, secundum utrumque simul consulendum est. Propter hoc enim etiam Ecclesia talium infamium personarum non recipit oblationes, ne videatur scelus approbare. (11) Item dandum est secundum facultatem dantis, secundum illud II Cor. 85): “Non ut aliis sit remissio, vobis autem tribulatio”, scilicet paupertatis etc. Dicit tamen Glossa 6): "Non" hoc ideo dixit, "quin melius esset, sed infirmis timet". Sed haec Glossa loquitur secundum perfectionem vitae divinae et supernaturalis, quae est in caritate pertingente usque ad perfectissimum statum beatitudinis paupertatis spiritus. De quo dicitur II Cor. 87): “Altissima paupertas eorum”, Glossa 8): "id est nobilissima" benignitate mentis abundavit etc. Nos autem hic loquimur de beneficio, prout est virtutis consuetudinalis actus perficientis secundum statum humanae felicitatis et sic excedere possibilitatem sui status secundum conservationem honestatis vitae civilis et superfluitas vitiosa contraria virtuti gratiae, nisi fiat hoc ideo, quia bonum commune et divinum praefertur bono privato. Unde dicit Seneca9): “Succurram perituro, sed ut ipse non peream, nisi si futurus ero magni hominis aut magnae rei merces”. Item debet beneficium esse proportionatum condecentiae dantis et eius, cui datur, quia in beneficio istae circumstantiae observandae sunt, quantum et a quo et cui datur. Et, ut dicit Seneca10), “nihil per se”, id est sine condicionibus circum­ stantiarum, “quemquam decet”. Et ideo dicit Chrysippus11) philosophus, quod sicut pila optime cursum suum servat, cum lusor bonus mittit eam socio secundum eius proportionem, scilicet aliter longo, aliter brevi, alter docto, aliter discenti, ita 1) Iac.

4,3 De benef. II 15,n.1; Hosius 34,1–2 3) Rom. 1,32 4) cf. Bern., Serm. in Cant. VII 2,n.2; Leclercq–Talbot–Rochais 31,21–25; Thom. de Aquino, III Sent. 29 1 1; Mandonnet–Moos 923 5) II Cor. 8,13 6) Glossa interl. in II Cor. 8,13; Argentinae 1480, 347b 7) II Cor. 8,2 8) Glossa interl. in II Cor. 8,2; Argentinae 1480, 347a 9) Sen., De benef. II 15,n.1; Hosius 34, 4–5 10) Sen., De benef. II 16,n.1; Hosius 34,25 11) cf. Sen., De benef. II 17,n.3; Hosius 35,21–26 2) Sen.,

220 dicitur om. ABER      221 requirant: requirat U | sibi om. U      223 debent: debet AER      226 amicum add. suum U      228 est om. AER | etiam: in U      232 tamen add. ibi AE | infirmis: infirmus A      235 Altissima add. et U      236 benignitate: benignitas E nobilitate et benignitate B | etc. om. ABR      239 civilis om. AB      241 sed: si U | nisi si: si ibi E si om. A      244 a om. AB      246 quemquam: quemlibet ABER      

220

230

240

tractatus 4, capitulum 16

250

260

270

280

11

beneficium tunc recte datur, cum ex utraque parte condicio consideratur. Et ideo Seneca reprehendit responsa duorum principum, qui tantum alteram harum condicionum attenderunt. Alexander1) enim, cum ei quidam, cui civitatem quandam dedit, responderet hoc donum “non convenire suae fortunae, dixit: Non quaero, quid te accipere deceat, sed quid me dare”. Hic enim solam condicionem dantis attendit. Antigonus2) vero, cum Cynicus peteret ab eo “talentum, respondit plus esse, quam Cynicus petere deberet. Repulsus petit denarium. Respondit minus esse, quam quod regem deceret dare”. Quamvis enim iste quoad primum horum bene dixerit, tamen in secundo responso erravit, quia, ut dicit Seneca3), “nihil tam exiguum est, quod non honeste regis humanitas tribuat”, scilicet ei, cuius condicioni magnum est. Quid ergo dicemus de Deo, qui testante Scriptura attendens decentiam suae bonitatis multa beneficia largitur indignis? Responsio: quamvis abundantia suae pietatis merita supplicum excedat et vota, tamen, quia pietas sua numquam est sine iustitia nec e converso, ideo semper aliquid habilitatis attendit Deus in eo, cui beneficium praestat intantum, quod Apostolus olim “blasphemus et persecutor et contumeliosus misericordiam” se assecutum esse asserat, “quia ignorans fecit in incredulitate”, I Tim. 14). Et sic patet, quod ipse attendit condiciones ex utraque parte. (12) Iocunda autem beneficia sunt, quae maxime affectantur ab eo, cui dantur, “Lignum enim vitae desiderium veniens”, Prov. 135). Vel quae, licet in se parva sint, tamen ratione loci vel temporis sunt pretiosa, quia, ut dicit Seneca6), regalia poma delectant, “si provenere maturius”. Unde Dominus dicit Mich. 77): “Praecoquas ficus,” id est praematuras, “desideravit anima mea”, et super illud Eccli. 518): “Florebit”, scilicet sapientia, “tamquam praecox uva”, dicit Glossa 9): “Decorem sapientiae comparat praecoquae uvae, ut iocunditatem apud eam esse ostenderet” vel quae sunt frequenter occursura habenti, ut totiens ipse nobiscum sit, quotiens ipsa cum illo sunt. Propter quod Christus frequentationem dulcissimi doni, quo se ipsum donavit in cibum spiritualem, indixit amicis suis dicens: “Hoc facite in meam commemorationem,” Luc. 2210). Et quae sunt mansura, quia minus permanens excitat memoriam et auctorem suum ingerit et inculcat. Et quod ille, cui damus, non habet, hoc enim gratius quam id, cuius copia ipse abundat, et quod sint rara, quae 1) cf.

Sen., De benef. II 17,n.1; Hosius 35,6–9 Sen., De benef. II 16,n.1; Hosius 34,19–23 3) Sen., De benef. II 17,n.1; Hosius 35,13–15 4) cf. I Tim. 1,13–14 5) Prov. 13,12 6) cf. Sen., De benef. I 12,n.4; Hosius 18, 6–8 7) Mich. 7,1 8) Eccli. 51,19 9) Glossa ord. in Eccli. 51,19; Argentinae 1480, 796a 10) Luc. 22,19 2) cf.

250 Seneca om. ABER      251 quidam: cuidam AE | cui om. ABER      252 responderet: respondens B respondit A      262 pietatis: bonitatis U      265 assecutum: consecutum AE      272 ficus: uvas ABR | 51: 5 BE      274 comparat om. AB      277 indixit: dixit U       280 enim add. est BE      

12

De summo bono, liber sextus

damus. Quod fit tripliciter, scilicet ex parte eorum, quibus damus, quia nemo alius eis hoc dedit. Vel ex parte dantis, quia ipse nulli alteri hoc fecit. Vel ex modo, ut si multis idem facimus, tamen cuilibet exhibeamus aliquam familiarem notam, per quam speret se propius admissum et quo se ceteris praeferat, quia quod omnibus est commune, nulli est gratum eo, quod non putatur impensum ex amoris affectu, sed ex consuetudine. Item iocundius sit beneficium, cum commendatur secundum suam dignitatem eo modo, quo docet Seneca dicens1): “Nec exiguum dilatabo nec magna pro parvis accipi patiar. Nam sicut qui imputat, quod dat, gratiam destruit, ita qui, quantum det, ostendit, munus suum commendat, non exprobrat”. Sic ergo beneficum gaudium tribuit, ut dicit definitio2). (13) Sequitur autem in definitione “capiensque”, scilicet gaudium, “tribuendo”. Quod gaudium unde causetur, exponitur, cum subdit: “in id, quod facit, prona”, quia per se delectatur in opere, sicut in qualibet virtute est signum generati habitus secundum Philosophum3), “et sponte sua parata”, ut illa pronitas non sit per extorsionem necessitatis vel praecum vel alicuius utilitatis, sed liberalitate amoris. Ad haec autem observanda rite requiruntur septem. Unum est discretio. De qua dicitur Eccl. 124): “Si benefeceris, scito, cui feceris” etc. Hoc enim non intelligitur de beneficentia eleemosynae, quae est opus misericordiae, quia illa virtus respicit debitum foederis naturalis secundum illud Is. 585): “Carnem tuam ne despexeris”. Quod exponit Hieronymus super Is. 56 dicens6): “Omnis homo caro nostra est”. Illi enim caro nostra sunt, qui de uno nobiscum parente generantur. Et ideo virtus misericordiae in omnibus indigentibus subvenit necessitati naturae, Luc. 67): “Omni petenti te tribue”, et Augustinus in libro Contra quinque haereses 8): “Discite, Christiani, sine discretione exhibere hospitalitatem, ne forte cui domum clauseritis vel cui humanitatem negaveritis, ipse sit Christus”. Virtutis autem gratiae beneficentia attendit foedus amicitiae, quod non est habendum cum omnibus, quia “qui cum sapientibus graditur, sapiens erit, amicus stultorum similis efficietur”, Prov. 139). Et ideo dicit Ps.10): “Noli aemulari in malignantibus” etc. Specialiter vero quattuor condiciones observare in eo, cui dandum est, monemur Eccl. 1211), scilicet iustitiam, misericordiam, bonitatem, humilitatem, duplici ratione, scilicet quia in his perfectio honestatis consistit, super quam fundatur amicitia, quam solam 1) Sen.,

De benef. II 15,n.2; Hosius 34,7–10 supra, p. 6,94–97 3) cf. Arist., Eth. Nic. II 2 1104b3–5 4) Eccl. 12,1 5) Is. 58,7 6) Hieron., Comm. in Esa. XVI 58; Adriaen 666,68–69 7) Luc. 6,30 8) Quodvultdeus, Adv. quinque haeres. 4,n.2; Braun 269,30–32 9) Prov. 13,20 10) Ps. 36,1 11) cf. Eccl. 12,1–7 2) cf.

282 ipse om. ABER | hoc add. ipse ABER      283 facimus: faciamus AB      284 speret: sperat ABER      287 Nec om. ABER      292 subdit: subditur ABER      297 feceris: benefeceris ABER      298 de beneficentia: ad beneficium ABER      299 58: 57 BER 42 A      300 56: 61 A om. E      

290

300

310

tractatus 4, capitulum 16

320

330

13

debent beneficia causare et conservare. Nam per iustitiam et misericordiam ordinatur homo ad proximum, per bonitatem perficitur in se omni virtute per comparationem ad Deum, per humilitatem praedicta conservantur ad meritum. Vel quia haec specialiter pertinent ad beneficium, scilicet iustitia retributionis beneficii, quia gratia est pars iustitiae, misericordia benevolentiae ad beneficum, bonitas honestatis, ut sit beneficii debitum obiectum, humilitas gratitudinis in extollendo et laudando beneficium secundum illud Poetae1): “Exiguum munus cum dat tibi pauper amicus” etc. Propter primum dicit2): “Benefac iusto” etc. Propter secundum dicit3): “Da misericordi” etc. Propter tertium dicit4): “Da bono” etc. Propter quartum dicit5): “Benefac humili” etc. Secundum est bona voluntas, ex qua debet procedere beneficium omne. “Non ex tristitia” timoris nec “necessitate” violentae actionis, II Cor. 96), ut testatur ipsum nomen, quia benefacere non potest, nisi qui voluntarie facit. Unde dicit Augustinus super illud Rom. 77): “Non accepistis spiritum servitutis” etc. “Nemo invitus bene facit, etiam si bonum est, quod facit”. Et quia ut Ariotas philosophus dicit, “violentia est necessitas”, quae est contraria motui, qui fit per voluntatem et cogitationem, ut dicitur in V Metaphysicae 8), et ideo “omne necessarium est contristans”, ut dicit Euenus poeta9), ideo sequitur quod voluntarium sit exhilarans et delectans, quia “si oppositum in opposito et propositum in proposito”10). Propter quod dicit Augustinus in libro De viduitate 11): “Nullo modo sunt onerosi labores amantium, sed delectant, sicut venantium, aucupantium, piscantium”. Unde cum beneficium debeat esse voluntarium, debet etiam esse cum hilaritate impensum. Et ideo dicitur II Cor. 912): “Hilarem enim datorem diligit Deus”, Eccl. 3513): “In omni dato hilarem fac vultum tuum”. (14) Quia vero non potest hilariter aliquis dare, nisi benigne det, propter quod dicitur Rom. 1314): “Qui miseretur”, scilicet per benignitatem ad proximum “in hilaritate”, scilicet misereatur, ideo benigne etiam dandum est. Haec autem benignitas principaliter in affectu habenda est, scilicet ut dans beneficium non superbe 1) Disticha

Cat. I,20; Boas–Botschuyver 55 12,2 3) Eccl. 12,4 4) Eccl. 12,5 5) Eccl. 12,6 6) cf. II Cor. 9,7 7) Prosp. Aq., Liber sent. n. 173; Gastaldo 298,1; Rom. 8,15 8) Arist., Metaph. V 5, 1015a26–27; Venetiis 1562, 109rB 9) Arist., Metaph. V 5, 1015a28–29; Venetiis 1562, 109rB 10) Arist., Topic. IV 4, 124b4–5; Minio-Paluello–Dod 75,1–2 11) Aug., De bono vid. 21,n.26; Zycha 338,14–16 12) II Cor. 9,6 13) Eccl. 35,11 14) Rom. 13,8 2) Eccl.

318 in: etiam U      321 etc. om. AB      322 Non: nam BRU      324 Unde: quia ABR      326  Ariotas coni.: Arictas ABRU Architas E | dicit om. U      329 Euenus coni.: Edinus BRU Edimus A Ednicus E | poeta: propheta U | exhilarans: exhilaratus BU       330 si: sicut A scilicet B       332 sicut: sic U      338 benigne etiam inv. ABER      

14

De summo bono, liber sextus

abiciat nec iratus impingat nec fatigatus det, ut molestia careat sicut ille, de quo dicitur Luc. 111): “Quis vestrum habebit amicum” etc. Et tanta debet esse benignitas affectus, ut appareat in vultu et in verbis. In vultu quidem, quod postulatus non avertat vultum, sed possit dici illud Poetae2): “Super omnia vultus accessere boni”. In verbis vero, ut non detur contumeliose, quia “Favius Ferrucosus beneficium aspere datum vocat panem lapidosum, quem esurienti accipere sit necessarium, comedere acerbum”3). Et ideo, ut dicit Seneca4), cum naturaliter “altius iniuriae quam merita descendant”, satis ei gratus est, si quis beneficio eius ignoscit. Nec etiam postea improperet, quia tunc perderet rationem beneficii eo, quod, sicut dicitur Eccl. 205): “Datus insipientis non erit tibi utilis”, et infra6): “exigua dabit et multa improperabit” etc. “Omnis autem benignitas properat”, ut dicit Seneca7). Propter quod ex quo benigne dandum est, etiam cito dandum est, Eccl. 48): “Non protrahas datum angustianti”. Et Prov. 39): “Ne dicas amico tuo, revertere, et cras dabo tibi” etc. Hoc autem non est intelligendum de cito praecipitationis, de quo dicitur Prov. 1110): “Qui festinus est pedibus, offendit”, scilicet in gressu virtutum, quia non considerat omnes circumstantias. Et hoc praecipue servandum est in beneficio, quia, ut dicit Seneca11), “Non est beneficium, cui deest pars optima, datum esse iudicio”. Et ideo Crisippus philosophus dixit12) “quorundam se iudicium malle quam beneficium”, quia sine iudicio dare potius est proicere beneficium sine delectu quam dare13) eo, quod, sicut Seneca dicit14): “Ego beneficiis moras non abicio”, “neque enim cordi esse cuiquam possunt sorte ac temere data”. Est ergo intelligendum de cito, quod opponitur morae vitiosae et reprehensibili, quae “mora” in his, quae sunt iustitiae commutativae, “non intelligitur fieri ex re, sed ex persona”, ut dicitur ff. De usuris lege “Mora”15), id est non ex hoc, quod contrahitur mora, quam requirit ipsum negotium, sed ex neglegentia moram facientis, quod quia discernere dif-

1) Luc.

11,5 Epist. I 1 90 3) cf. Sen., De benef. II 7,n.1; Hosius 27,3–5 4) Sen., De benef. I 1,n.8; Hosius 3,9–10 5) Eccl. 20,14 6) Eccl. 20,15 7) Sen., De benef. II 5,n.4; Hosius 26,11 8) Eccl. 4,3 9) Prov. 3,28 10) Prov. 19,2 11) Sen., De benef. I 15,n.6; Hosius 21,4–5 12) Sen., De benef. I 15,n.5; Hosius 20,25–26 13) cf. Sen., De benef. I 1,n.2; Hosius 2,1–2 14) Sen., De benef. I 15,n.1; Hosius 20,5–8 15) Iust., Dig. XXII 1 32; Mommsen 287 2) Hor.,

341 vestrum: nostrum AR      342 ut: quod BR quam A      344 Favius: Flavius E | Verrucosus: Ferrucosus U Fructuosus R Fructuosum A Ficunosus B om. E      346  naturali­ter altius inv. ABER      348 dicitur Eccl. 20 inv. ER      352 angustianti: angustiati AU      357  Crisippus philosophus: Crispus Passienus ed. | dixit: dicit AER      357 se … (358) sine om. U      359  be­ neficiis: beneficium ABER | moras: morans AER      

340

350

360

tractatus 4, capitulum 16

370

380

390

15

ficile est, ideo dicit “Pomponius XII libro Epistularum”1), “quod difficilis est huius rei”, scilicet morae, “definitio”. Taliter etiam sumitur mora, quae vituperatur in munere, quia, ut dicit Comicus2), “tantum gratiae demis, quantum morae adicis”. Eo, ut dicit Seneca3), ipsa cuncta ratione ostendit se nolle dare, quia “proximus est neganti, qui dubitavit”. Insuper etiam molestia petenti infertur ita, quod, ut dicit Seneca4), “aequiori animo quidam ferunt praecidi spem suam quam trahi”. Nihil enim est aeque amarum, quam diu pendere. Intantum autem hec condicio servanda est in beneficio, quod etiam sibi ipsi iniuriam facit, qui non servat, quia, ut dicit Seneca5), “qui tarde” dat, “duas res maximas perdit, scilicet tempus et argumentum amicae voluntatis”. Unde etiam multitudo ingratorum non debet nos tardos facere ad dandum, quia si subtractio redditionis beneficii faceret non debere dari beneficium, tunc redditio esset causa finalis beneficii, et idem diversimode se habens secundum praesentiam et absentiam suam causat opposita, sicut sol accessu suo causat calorem et generationem fructuum nativitatis et recessu suo in obliquo circulo causat frigus et corruptionem. Et ideo dicit Seneca6): “Si quis non dat, quia non recipit, dedit, ut reciperet”. Hoc autem est contra rationem beneficii, quia, ut dicit Philosophus7), “donum est datio irreddibilis” eo, quod redditionem non quaerit. Patet ergo propositum. (15) Et quia quod multis precibus obtinetur, non datur cito, ideo sequitur quod ultro dandum sit beneficium ut, sicut dicit Seneca8), divinemus cuiuslibet voluntatem et cum intellexerimus eam, antequam petat, liberemus eum a gravissima necessitate rogandi. “Molestum enim verbum et onerosum et demisso vultu dicendum: Rogo”9), intantum, quod etiam Deum malumus tacite praecari. “Vota enim homines partius facerent, si palam facienda essent”10). Si vero non contingit prae­venire petitionem eo, quod ignoramus petentis desiderium, plura rogantis verba intercidamus facturosque nos etiam ante interpellationem ipsa festinatione probemus. Licet etiam adicere familiarem querelam: Irascor tibi, quod hoc me non olim scire voluisti, quod tam diligenter rogasti et similia, quidquid in posterum desiderabis tuo iure exiges, sic efficiens, ut animum tuum pluris aestimet quam illud, ad quod petendum venerat. Sic enim dicit Dominus, Is. 6511): “Eritque antequam clament, ego exaudiam adhuc illis loquentibus, ego exaudiam”. Ratio autem 1) ibid. 2) Sen.,

De benef. II 5,n.2; Hosius 25,24 De benef. II 1,n.2; Hosius 22,10 4) Sen., De benef. II 5,n.1; Hosius 25,13–14 5) cf. Sen., De benef. II 5,n.4; Hosius 26,12–14 6) Sen., De benef. I 1,n.10; Hosius 3,26–4,1 7) Arist., Topic. IV 4, 125a18; Minio Paluello–Dod 76,20–21 8) cf. Sen., De benef. II 2,n.1; Hosius 23,18–19 9) cf. Sen., De benef. II 2,n.1; Hosius 23,14–15 10) Sen., De benef. II 1,n.4; Hosius 23,10–11 11) Is. 65,24 3) Sen.,

367 gratiae: ergo AE      371 pendere: impenditur E impendere AB      372 sibi: com­muni U      374 argumentum: augmentum AB      375 multitudo: multorum ABER      377 et1: ut A quia B       378 sicut: sic ABER       380 dedit: de die U       388 homines partius inv. ABER       391 non om. ABER      392 voluisti: noluisti AE      393 sic: sicut ABR      

16

De summo bono, liber sextus

huius est, quia qui non sic ultro offert beneficium, dupliciter perdit gratiam, scilicet quia nec gratis dat eo, quod sapientes communiter dicunt1), quod “nulla res carius constat quam quae precibus empta est”, nec etiam facit beneficium amico in sublevatione gravissimi oneris, quod est supplicatio, quia supplicans potest dicere illud Ps.2): “Verecundia mea contra me” est eo, quod pro sublevatione alicuius defectus est omnis petitio, quem insinuare verecundum est. (16) Quomodo autem praedicta auctoritas Isaiae vera sit de Deo, de quo dicit Ps.3): “Domine, Deus virtutum, quousque irasceris super orationem servi tui”?, et quomodo servet ipse hanc gratiae condicionem, qui nos monet petere, quaerere, pulsare etiam usque ad similitudinem improbitatis, Luc. 114), supra5) expositum est, cum de oratione tractavimus. Constat etiam quod, qui se sic ultro offert ad omnia desiderata, necessario dat affluenter et non parce. Et ideo etiam large danda sunt beneficia, scilicet sicut benedictio non quasi avaritia, II Cor. 9 6). Et exponit hoc dicens7): “Hoc autem” dico, scilicet exponendo, “qui parce seminat” etc. Hoc tamen intelligendum est secundum modum virtutis largientis, ut scilicet illa affluentia non sit extremum, quia hoc est vitium, sed sit medium moderatum et mensuratum secundum facultates dantis, ne aliis sit remissio, danti autem tribulatio, ut dicitur II Cor. 88). Unde dicitur Tob. 49): “Quomodo potueris, ita esto misericors. Si multum tibi fuerit” etc. Ex his patet, quae sit differentia gratiae ad alias virtutes, quarum etiam materia est doni beneficentia, quae sunt misericordia, liberalitas, magnificentia, quia sub diversis rationibus est idem obiectum harum virtutum, ut patet ex his, quae de natura harum virtutum in speciali determinavimus.

Cap. 17. De divisione beneficii et de singulis partibus divisionis et de ingratitudine et alio extremo huic contrario, quod fatuitas appellatur (1) Hecaton autem philosophus et Chrysippus in suo libro De beneficiis 10) dividunt beneficium in tres species, scilicet in donationem et acceptionem et redditionem. Et adeo vulgatum fuit hoc olim, quod poetae sub integumentis loquentes dixerunt, quod Iupiter, qui interpretatur iuvans pater eo, quod secundum astro1) Sen.,

De benef. II 1,n.4; Hosius 23,9–10 44,16 3) Ps. 80,5 4) Luc. 11,8–9 5) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 11 4; Zavattero 68,103–107 6) cf. II Cor. 9,5 7) II Cor. 9,6 8) cf. II Cor. 8,13 9) Tob. 4,8–9 10) cf. Sen., De benef. I 3,n.3; Hosius 6,11–13 2) Ps.

397 gratis: gratum U      401 est1 add. semper ABER      404 qui: quae AE      408 quasi add.  sicut ABR      409 autem add. non U 410 est om. ABER 412 danti: dantis AB | tribulatio: attributio BR      413 esto: est R esse B      1 de2: om. U      3 Hecaton: Heraton BRU Ieraton A Ceraton E      

400

410

tractatus 4, capitulum 17

10

20

30

17

nomos omnibus bona vult et facit et nulli umquam male nisi per accidens, habet tres filias, quas Esiodus1) nominat Eufrosinen, Thaliam, Aglaien, quam Homerus vocat Pasithean, per quas tres species beneficiorum figurantur. Quae filiae “virgines” sunt, quia beneficia sunt incorrupta et omnibus sancta; “implexis manibus” thorum ducunt, quia acceptio et datio et redditio, quae sunt tres species beneficii, debent semper sibi cohaerere; “iuvenes” sunt, quia beneficiorum memoria non debet senescere; “ridentes” sunt, quia hilariter dandum est; “soluta veste” sunt, quia in beneficiis nihil debet esse alligatum vel astrictum; vestes etiam istae sunt “perlucidae”2), quia beneficia conspici volunt. Nec est haec divisio univoci, sed analogi, quia ratio beneficii per se consistit in prima specie et per eius rationem est in aliis speciebus, et “beatius est dare quam accipere”, Act. 203): Melius etiam est dare quam reddere, cum minoris sit necessitatis, quia dicit Ambrosius I libro De officiis cap. 294): “Non dare cuiquam vix licet, non reddere vero non licet”. Quod enim minus est necessitatis, magis est supererogationis et perfectionis. Unde gradus sunt in his partibus beneficii et non univocatio. (2) Accipere enim beneficium libenter ex hoc, quod pecunia honoratur, id est tamquam quid honestum per se diligitur, est avaritia, ut dicit Philosophus IV Ethicorum 5). Et sic dicitur Iob 156): “Ignis devorabit tabernacula eorum, qui libenter munera accipiunt”. Accipere autem sub debitis circumstantiis, scilicet quod oportet et a quo et quando et similia et hoc ad hoc, ut quis habeat, quod liberaliter distribuat, est liberalitatis, ut ibidem7) dicit Philosophus, sed libenter accipere sub debitis circumstantiis, hoc solo fine, ut per beneficium amicitia cum dante contrahatur et ut per hoc excitetur et occasionem habeat ad ampliora beneficia reddenda, per quae amicitia contracta solidetur et crescat, hoc proprie est gratiae. Dicit enim Ambrosius I libro De officiis cap. 308), quod “benevolentia communis quaedam parens est omnium, quae amicitia conectit et copulat”. “Tolle ex usu hominum benevolentiam, tamquam solem e mundo tuleris, ita erit, quia sine ea usus hominum esse non potest”. Unde dicitur9) in Paradoxa Stoicorum: “Qui libenter accipit, beneficium reddidit”.

1) cf.

Sen., De benef. I 3,n.6; Hosius 7,5–13 Sen., De benef. I 3,n.2; Hosius 6,8–11 3) Act. 10,35 4) Ambr., De offic. I 31,n.161; Testard 59,19 5) cf. Arist., Eth. Nic. IV 1, 1119b28–30 6) Iob 15,34 7) cf. Arist., Eth. Nic. IV 1, 1120a9–16 8) Ambr., De offic. I 32,n.167; Testard 61,29–30. 33–35 9) Sen., De benef. II 30,n.2; Hosius 47,16 2) cf.

7 ulli umquam inv. AB      8 Aglaien: Eglen codd.      9 Pasithean: Pasyche autem ABR      10 sancta: idem E sanctis B om. A      11 et1 om. AB      12 coherere: cohere U      14 esse om. BE      19 quia add. ut AE | 29: 39 ABER      20 non reddere … licet om. AR      28 ibidem dicit: dicit idem AB      32 I: in ABE      34 e: a A in B | quod: quia BER      36 reddidit: reddat A reddit B      

18

De summo bono, liber sextus

Adhuc autem ista acceptio beneficii per se non est beneficium, quia non possunt unum per se esse beneficiari et beneficiare, sed ratione effectus consequentis, qui est gaudium eius, qui dedit beneficium, quod oritur ex tribus. Primum est, quod summum lucrum reputat in beneficio, quod invenit fidelem amicum. “Amico enim fideli nulla est comparatio et non est digna ponderatio” etc., Eccl. 61). Cognoscit autem hoc per praedictum modum acceptionis, quia sicut sola amicitia movet ad dandum, ita etiam movet ad praedicto modo accipiendum, et ideo per effectum cognoscitur causa. Secundum est utilitas collata amico per beneficium. Cum enim “amicus sit alter ipse”, ut dicit Philosophus2), quilibet gaudet de bono amici tamquam de suo bono et insuper sibi ipsi congaudet, quod illud bonum per ipsum amico procuratum est. Hoc enim ex benevolentia valde desiderat. Tertium est, quod exhilaravit amicum. Ut enim dicit Seneca3), “iusta causa laetitiae est laetum amicum videre, iustior fecisse” gaudium. Ergo ex his tribus causis exortum magnum beneficium est, quia “non est oblectamentum super cordis gaudium”, Eccl. 304). (3) Sunt autem septem circumstantiae, quae faciunt beneficam acceptionem. Prima est, ut accipiatur tantum ab eo, a quo est accipiendum. Cum enim beneficentia amicitiam conciliet, non est accipiendum nisi ab illis, cum quibus convenit nobis habere veram amicitiam, quae est sola illa amicitia, quae fundatur super honestum, ut dicit Philosophus5). Unde dicit Ambrosius I libro De officiis cap. 316): “Multum ad cumulandam benevolentiam” “adiuvant parium studia virtutum, siquidem benevolentia etiam morum facit similitudinem”. Et hoc probat exemplo et auctoritate. Exemplo dicens7): “Denique Ionathan imitabatur sancti David mansuetudinem, propter quod diligebat eum”. Auctoritate dicens8): unde et illud9), ‘cum sancto sanctus eris’, non solum ad conversationem, sed etiam ad benevolentiam derivandum videtur. Et hoc probat10) per filios Noe et per Esau et Iacob, qui conversatione simul erant, nec tamen omnes sancti fuerunt, et ideo benevolentia ad invicem non habuerunt. Nam inter dispares mores et studia compugnantia non poterat esse benevolentia. Hoc autem intelligendum est de acceptione beneficii, ut beneficium est. Dicit enim Seneca II libro De beneficiis 11): “Si necessitas tollit arbitrium”, scilicet necessitas

1) Eccl.

6,15 Eth. Nic. IX 4, 1166a31–32; Auctor. Arist. 12,n.177; Hamesse 145,48 3) Sen., De benef. II 22,n.1; Hosius 41,16–17 4) Eccl. 30,16 5) cf. Arist., Eth. Nic. VIII 4, 1156b7–8 6) Ambr., De offic. I 33,n.170–171; Testard 62,5–63,8 7) Ambr., De offic. I 33,n.171; Testard 63,8–10 8) Ambr., De offic. I 33,n.171; Testard 63,10–11 9) Ps. 17,26 10) cf. Ambr., De offic. I 33,n.171; Testard 63,12–19 11) Sen., De benef. II 18,n.7; Hosius 38,17–18 2) Arist.,

37 Adhuc: ad haec ER ad hoc AB       41 6: 5 U      46 congaudet: gaudet AB      50 est om. U      53 ut: quod A si B      54 illis: aliis ABR      55 veram om. U | illa amicitia inv. ABR      57 ad om. U | cumulandam: cumulandum AE      63 fuerunt: fuerant BR      67 II: in AB      

40

50

60

tractatus 4, capitulum 17

70

80

90

19

coactionis, ut cum latro aliquid offert ei, quem perempturus est, si munus oblatum contempserit, vel necessitas timoris, ut cum tyrannus dat, qui munus suum te fastidire iudicaturus est iniuriam, vel necessitas indigentiae, ut si aliquem captivum vult redimere homo infamis, “scias te non accipere, sed parere”. Quodlibet enim sic oblatorum accipiendum est, sed non ut beneficium, quia primum horum est iniuria, quae est casus beneficii, ut dicit Seneca1), et, ut dicit Ambrosius 28 cap. praedicti libri2): “Non est beneficentia, ubi nulla est benevolentia”. Secundum vero est coacta oboedientia. Tertium vero recipiendum est non ut beneficium, sed ut creditum, ita scilicet, quod non habebo cum tali amicitiam, sed, ut potero, retribuam. Et ideo nullum praedictorum obligat ad gratitudinem nec ad amicitiam. (4) Secunda est, quod accipiatur sine discrimine dantis, ne retribuantur mala pro bonis, quia, ut dicit Seneca3): “Inimicus sum, si, cum ille pro me periclitari velit, ego non eligo, quod facilius est, scilicet ut ego potius sine illo quam cum illo pericliter”. Tertia est, ut ita gaudenter accipiamus, quod hoc innotescat danti, quia per hoc ille statim recipit fructum gaudii de beneficio suo, ut praediximus. Sed unde debeat esse ipsum gaudium, supra4) exposuimus. Unde dicit Seneca VI libro De beneficiis 5): “Cum dicimus: meminisse non debet, hoc volumus intelligi: praedicare non debet nec iactare”. Quarta est, quod ita accipiamus, ut memoriam acceptorum semper apud nos servemus. Eccl. 296): “Gratiam fideiussoris ne obliviscaris”. Unde dicit Seneca7): “Haec inter duos lex est beneficii: alter statim oblivisci debet dati, alter accepti numquam”, quia non potest esse gratus, nisi meminerit. Praedicta autem oblivio non debet esse oblivio speculativa, quia homo semper debet delectari ex memoria bene gestorum, sed practica, ut scilicet accipientem de hoc non moneat nec ei improperet nec aliis recitet, quorum rationem supra reddidimus. Quinta est, ut cum publica gratiarum actione accipiamus, sicut caeci illuminati a Christo diffamaverunt eum per totam regionem, Matth. 98). Unde dicit Seneca9): “Ingratus est, qui remotis arbitris agit gratias”, “non enim hoc est verecundia, sed infitiandi genus”. Sexta est, ut accipiamus beneficium cum ampla ipsius commendatione non fastidiose, sicut qui dicunt: ‘Non mihi opus est, sed quia tam valde vis, faciam tibi mei potestatem’. Nec supine, ne accipiens quasi dubium relinquat, an senserit. Nec 1) cf.

Sen., De benef. II 19,n.1; Hosius 39,3–4 De offic. I 30,n.144; Testard 52,12–13 3) Sen., De benef. II 21,n.3; Hosius 40,22–24 4) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 16 7; Sturlese 7 5) Sen., De benef. VII 22,n.2; Hosius 209,5–7 6) Eccl. 29,20 7) Sen., De benef. II 10,n.4; Hosius 29,11–12 8) cf. Matth. 9,27–31 9) Sen., De benef. II 23,n.2; Hosius 41,27–29 2) Ambr.,

69 te: re U      70 necessitas indigentiae inv. AB      71 infamis: insanus U      74 nulla: non ABR      79 cum: tamen U      83 ille om. R per hoc ille inv. ABE      100 supine ne: super me nec A sapientiae nec U      

20

De summo bono, liber sextus

graviter, ut cum aliquis vix labia deducit, ille enim ingratior est quam si tacuisset. I  Esdr. 31): “Vociferabantur clamore magno in laudando Deum”. Ut enim dicit Seneca2): “Qui neglegens est in accipiendo, cum omne beneficium placeat recens, quid faciet, cum prima voluntas eius refrixit?” Septima est, ut accipientes statim cogitemus de reddendo, quia, ut dicit Chrysippus3), “magna accipienti celeritate opus est, ut consequatur antecedentem”. Dixi autem ‘cogitemus’, quia in reddendo non est festinandum, ut infra4) dicemus. (5) Et sic accipere beneficium sub ratione dationis et non ex propria ratione habet nomen et rationem beneficii, ut praediximus, sic etiam redditio sub eadem ratione est pars beneficii sive modus. Cum enim beneficium sit donum, et donum sit datio irreddibilis redditione, quae fit in solutum, illa enim est iustitiae, quae reddit unicuique, quod suum est, et non gratiae, quia ibi ipse, qui gratis dedit, non habet ius repetendi, sed obliget accipientem ad reddendum illa obligatione, qua quilibet tenetur ad actum virtutis, cum eius necessitas inciderit, patet, quod redditio beneficii non est redditio, quae fiat in solutum, quia, ut dicit Seneca III libro De beneficiis 5), “reiciendi genus est munus munere expugnare”, sed potius est donatio facta per modum beneficii, ad quam tamen ipse reddens excitatus est per amorem conceptum ex beneficii acceptione. Hoc enim magis esse debitum ex natura quam etiam donationem beneficii ostendit Ambrosius in libro De officiis: Dicit enim III libro 3 cap.6): “Considera, homo, unde nomen sumpseris: ab humo utique”. “Inde appellata est humanitas specialis et domestica virtus hominis”, quia, ut idem dicit libro I cap. 297), “humanitatis exemplum ipsa terra suggerit. Spontaneos fructus ministrat, quos non severis, multiplicatum quoque reddit, quod accepit”. Unde nomen redditionis non sumitur hic secundum suum significatum, sed tantum secundum nominis interpretationem, inquantum dicit ordinem donationis inter dantem primo et dantem per excitationem illius doni. (6) Propter quod etiam dicunt Ambrosius et Tullius, quod non est pari mensura reddendum beneficium, sed reddens tenetur quantum potest vincere beneficium. Cuius tres rationes ponunt praedicti auctores. Una est Senecae8), scilicet quod non solum tenetur respondere dato, sed etiam gratiae. Alias duas ponit 1) I

Esdr. 3,11 De benef. II 24,n.2; Hosius 42,16–18 3) Sen., De benef. II 25,n.3; Hosius 43,16–17 4) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 17 6; Sturlese 21 5) Sen., De benef. IV 40,n.4; Hosius 120,13–15 6) Ambr., De offic. III 3,n.16; Testard 158,9. 11–12 7) Ambr., De offic. I 31,n.162; Testard 59,25–27 8) cf. Sen., De benef. V 11,n.1; Hosius 132,26–133,1 2) Sen.,

104 prima: prava U | refrixit: rexit A refixit BR retraxit E      108 sic: sicut AB | et2 om. ABER      113 sed: licet AER      116 III: in ABE om. R      117 munere add. exposse (expellere A) seu AB      118 acceptione: conceptione U      119 debitum: delictum ABER      120 in coni. I codd.      122 domestica: domesta U      126 inquantum: quae quidem U      129 reddendum om. U      132 quod: quia U      

100

110

120

130

tractatus 4, capitulum 17

140

150

160

21

Ambrosius cap. 29 primi libri De officiis1). Prima est, quod non solum ipsum beneficium pensandum est, sed etiam usus eius, quem prius et plus habuit, qui tenetur reddere, quam reddat. Secundam ponit dicens2): “Et enim superiorem non esse in referendo quam in conferendo beneficio, hoc est minorem esse, quoniam qui prior contulit, tempore superior est, humanitate prior”. Et hoc esse faciendum probat per praedictam beneficentiam terrae3) et per exemplum divinum4), quia ipse Christus dicit Luc. 65): “Mensuram bonam et confertam” etc. Ille tamen excessus beneficii debet fieri sub convenienti aestimatione damni ad utilitatem. Non est enim reddendum, si per hoc reddenti multum abscedit et accipiens nihil per hoc iuvatur. Ex quo enim non est utile, non est beneficium, sed potius est maleficium, non solum danti, sed etiam accipienti, qui laeditur in amico, cui tantum abcedit. Ex hoc patet, quod omnes condiciones beneficii servandae sunt etiam in redditione beneficii. Quod autem supra6) diximus non esse festinandum in reddendo, intelligendum est in non absolvendo se a debito gratitudinis et amicitiae consociandae per beneficium. Contra hoc enim dicitur Rom. 137): “Nemini quidquam debeatis” etc. Ut enim dicit Seneca8), “qui festinat reddere, non habet animum grati hominis, sed debitoris”, et ideo festinat, quia invitus debet, et talis necessario “est ingratus”, quia gratus libenter debet, ut per hoc habeat occasionem cumulata beneficia reddendi. Haec autem ideo dixi, quia ad gratitudinem pertinet festinantia in reddendo, quae morae opponitur, quod supra exposuimus9). Si autem quaeritur, quid sit reddendum, respondendum est quod beneficentiam, quae est actus virtutis gratiae, dividit Ambrosius10) “in benevolentiam et liberalitatem”, quae duo supra11) vocavimus actum interiorem et exteriorem huius virtutis. Unde subdit Ambrosius12): “Ex his duobus constat beneficentia, ut sit perfecta: non enim satis est bene velle, sed etiam benefacere, nec satis est benefacere, nisi id ex bona voluntate proficiscatur”, quod fit, cum et voluntarie aliquis benefacit secundum illud Apostoli13): “Si volens hoc ago, mercedem habeo. Si invitus, dispensatio mihi credita est”, et cum illa voluntas recta intentione directa est, scilicet non ad nocendum, sed ad profectum utilitatis. Non est enim beneficentia, ubi nulla est 1) cf.

Ambr., De offic. I 31,n.160; Testard 58,1–6 De offic. I 31,n.160; Testard 58,6–8 3) cf. Ambr., De offic. I 31,n.161; Testard 58,9–11 4) cf. Ambr., De offic. I 31,n.162; Testard 59,31–36 5) Luc. 6,38 6) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 17 4; Sturlese 20 7) Rom. 13,8 8) cf. Sen., De benef. IV 40,n.5; Hosius 120,19–22 9) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 16 8; Sturlese 7–8 10) Ambr., De offic. I 30,n.143; Testard 51,2 11) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 16 5–6; Sturlese 6 12) Ambr., De offic. I 30,n.143; Testard 51,2–52,2 13) I Cor. 9,17 2) Ambr.,

133 quod: quia ABER      135 quam: quantum ABE      136 conferendo: referendo U | quo­ niam: quam ABER      141 enim om. ABR | multum: nihil R mihi E 158 satis est inv. ABER      

22

De summo bono, liber sextus

benevolentia, “affectus enim tuus nomen imponit operi tuo”1), et omnis vera liberalitas a benevolentia proficiscitur, sicut actus exterior causatur ab actu interiori. (7) Rursus liberalitatem subdividit Ambrosius dicens2): “Est enim duplex liberalitas, una, quae subsidio rei adiuvat, id est usu pecuniae, altera, quae operum collatione impenditur, multo frequenter splendidior multoque clarior. Quanto illustrius Abraham captum nepotem recepit armis victricibus, quam si redimisset! Quanto utilius Pharaonem sanctus Ioseph consilio providentiae iuvit, quam si contulisset pecuniam!” Ex his Ambrosius ponit tria, quae reddenda sunt, dicens3): “Alius rependit fructum accepti beneficii, ut aurum auro, argentum argento; alius laborem”, scilicet in operibus, ut praedictum est; “alius haud scio, an etiam locupletius solum restituit affectum”. “In beneficio enim referendo plus animus quam census operatur”, “et ideo praestat benevolentia super liberalitatem. Ditior enim est haec moribus quam illa muneribus”. Nec contradicit hoc ultimo dictum ei, quod supra dixit, scilicet quod non satis est bene velle, sed etiam benefacere, hoc enim dixit, quando voluntati subest facultas liberalitatis. Hic autem loquitur de perfecta voluntate, quae per impotentiam impeditur ab opere liberalitatis sive hoc sit ex hoc, quod ille qui debet reddere non habet, quid det, sive hoc, quod illi, quibus cupimus reddere, sunt adeo felices, quod nihil invenimus, quibus ipsi non magis abundent, vel quia sunt tales, quibus nihil praebere potest fortuna propter omnium rerum contemptum, ut Socrates et Diogenes, sive sint ita amici, quod gravantur in recipiendo a nobis et semper delectantur in benefaciendo nobis, sive sint ita omnium contemptores, quod nihil volunt accipere, ut Socrates apud Gentiles et Cosmas et Damianus4) apud nos, sive sint adeo liberales et magnifici, quod nolunt ab aliis accipere, sed dare, nisi inquantum requirit ratio alterutrius harum virtutum. Secundum autem praedictorum impedimentorum effectus benevolentiae locum habet in beneficio, quod consistit in donatione pecuniae, id est cuiuscumque rei, cuius valor computata pecunia comparari potest, sed non in illo beneficio, quod impenditur in collatione operum. Nullus enim est adeo felix, qui non egeat amicitia vel consilio vel adiutorio in multis operibus et similibus. (8) Voluntate autem benevolentiae redditur beneficium, quia, sicut quilibet artifex triplicem habet finem sui operis, scilicet fructum conscientiae in complacentia sui operis et famam et utilitatem, sic etiam beneficii sunt tres fines, scilicet fructum conscientiae, quo beneficium propter se delectat ex ratione honesti et ex affectu amicitiae, quae per beneficium conciliatur, et famam, quia benefici laudantur secundum illud Ps.5): “Confitebitur tibi, cum benefeceris ei”, et utilitas in ampliori receptione. Inter haec autem primum horum solum est finis operantis, 1) Ambr.,

De offic. I 30,n.146; Testard 53,31–32 De offic. II 15,n.73–74; Testard 123,44–51 3) Ambr., De offic. I 32,n.166; Testard 60,14–61,18. 22–24 4) Iac. de Varag., Legenda aurea CXLIII; Graesse 637 5) Ps. 48,19 2) Ambr.,

165 dicens om. AB      176 hoc: haec U 179 ille … (180) quod om. ABR 180 cupimus reddere inv. AB      183 et2: quia U      189  id est: et ABE      195 etiam: ergo A enim U      198 ei: tibi U      

170

180

190

tractatus 4, capitulum 17

200

210

220

230

23

quia propter se appetitur, alia autem duo non. De fama enim laudis dicit Ambrosius libro I De officiis cap. 281): “Non est perfecta liberalitas, si iactantiae causa largiaris”. Et ut dicit Seneca2), huius ratio est, quia qui laudem quaerit, non vult facere beneficium, sed videri. De utilitate autem patet, quia si illa intenditur, non est beneficium, sed negotiatio. Sunt ergo ista tantum fines operis, non operantis. Cuilibet autem operi responsum est, cum agens consequitur finem suae intentionis, qui vocatur finis operantis. Ergo cum hoc consequatur ille, qui dedit, quando affectus recipientis est ad benevolentiam excitatus, patet, quod tunc est ei redditum beneficium. (9) Stoicis3) autem philosophis visum est nullum esse ingratum, quia bonus homo non est ingratus eo, quod ipse omnia facit recte, malus etiam non est ingratus, quia non potest accipere beneficium. Cum enim beneficium sit res honesta et quae prodest, apud malum nulli honestae rei locus est, nec aliquis prodesse potest malo, quia quidquid ad eum pervenit, hoc pravo usu corrumpit. Ubi autem non est beneficium, ibi non potest esse ingratitudo. Nullus ergo, sive sit bonus sive sit malus, est ingratus. Cum autem huic dicto Scriptura sacra contradicat, quae in multis locis vitium ingratitudinis detestatur, et communis quaerimonia hominum sit de multitudine ingratorum, et quod ab omnibus dicitur, verum sit, ut dicit Philosophus4), patet dictum Stoicorum falsum esse. Rationi autem ipsorum diversimode respondent diversi philosophi. Cleantes5) autem philosophus respondet quod, licet, ut probant Stoici, “non sit beneficium, quod accepit, malus tamen, quia non fuit redditurus, etiamsi accepisset, ingratus est affectu” pro opere computato. “Exercetur enim atque aperitur opere nequitia, non incipit”6). Seneca vero in IV libro De beneficiis 7) respondet, quod mali non recipiunt verum beneficium, quia quaecumque non faciunt animum meliorem, non sunt beneficia, tamen recipiunt beneficia dicta per similitudinem ad vera beneficia in hoc, quod sunt commoda et expetenda, ut sunt bona corporis et fortunae. Et si haec malus non reddit, ingratus est. (10) Non autem dicimus, quod id, quod datur malo, inquantum malus est, scilicet per quod iuvatur ad malefaciendum, non est beneficium. “Officere enim istud est, non prodesse alteri”, ut dicit Ambrosius libro I De officiis cap. 288). Si autem 1) Ambr.,

De offic. I 30,n.147; Testard 53,30–31 Sen., De benef. II 10,n.2; Hosius 28,23–25 3) cf. Sen., De benef. V 12,n.3; Hosius 134,19–21 4) cf. Alb., Sup. Lucam 3,15–16; Borgnet 281b 5) cf. Sen., De benef. V 14,n.1; Hosius 136,28–137,1 6) cf. Sen., De benef. V 14,n.2; Hosius 137,4–5 7) cf. rectius Sen., De benef. V 13,n.2; Hosius 136,9–14 8) Ambr., De offic. I 30,n.144; Testard 52,13–14 2) cf.

201 28: 38 AE      207  affectus: effectus U      214  sit2 om. AB      216 autem: ergo AB      219 falsum esse inv. AE      220 diversimode respondent: sic respondent diversimode AB      221 autem: enim BER | ut: quod U      222 quia: qui AB      223 pro om. AB      225 verum beneficium inv. ABER      228 haec: hoc ABE       230 Officere: efficere BER      231 est non inv. AB      

24

De summo bono, liber sextus

datur aliquid malo ad hoc, ut amicitia concepta ad dantem eius honestatem sectetur eo, quod amicitia communicationem vitae facit inter amicos, hoc est beneficium, etiam si malus eo abutatur et non emendetur per talia eo, quod ratio beneficii consistit ex parte dantis, non ex parte accipientis, nisi ut detur, cui dandum est, et ideo qui hoc non reddit, ingratus est. Nec tamen propter hoc subtrahendum est ei beneficium, sed multiplicatione beneficiorum quasi compellendus est ad gratitudinem. (11) Sunt autem quinque causae ingratitudinis secundum Senecam1). Una est praesumptio, insitum enim est hoc vitium mortalibus se suaque mirandi. Ex hoc enim frequenter aliquis reputat se beneficium acceptum meruisse et ampliori dignum esse, et ideo potius accipit ipsum in solutum quam in beneficium. Secunda est cupiditas, quae, quanto maiora consequitur, tanto maiora appetit. Et in respectu illorum maiorum vilescit omne, quod quis consecutus est. Qui autem vilipendit beneficium, ingratus est et, ut dicit Seneca2), “ubi quod acceperis leve fecit novorum cupiditas, sequitur, ut auctor quoque eorum non sit in pretio”. Tertia est invidia, qua unus invidet alteri, cui plus beneficii impenditur, et ex comparatione ad ipsum se nihil sumpsisse reputat, quia minus acceperit vel aequipollenter, sicut dicitur Matth. 203): “Hi novissimi una hora fecerunt” etc. Quarta est oblivio. Unde dicit Seneca4): “Quis tam ingratus est, quam qui, quod in prima parte animi positum esse debuit et semper occurrere, scilicet cogitatio de beneficio et de redditione, ita seposuit et abiecit, ut in ignorantiam verteretur?” Gen. 405): “Succedentibus prosperis oblitus est interpretis sui”. Quinta est imprudentia, qua praeterita non respicimus, sed secundum mutationem status mutatur etiam animus, ut non respiciat ea, quae fuerunt prioris status. Ex hoc enim fit, ut dicit Seneca, ut praeceptorum beneficia intercidant, quia pueritia reliquimus. Nemo enim, quod fuit, tamquam in praeterito, sed tamquam in perdito ponit. (12) Species quoque ingratitudinis sunt quattuor, ut dicit Seneca libro III De beneficiis 6). Dicit enim sic: “Ingratus est, qui beneficium accepisse se negat, quod accepit. Ingratus est, qui dissimulat”, scilicet qui non reputat beneficium, non recognoscit ipsum ac per hoc nullo affectu movetur ad beneficium vel ad beneficum. “Ingratus est, qui non reddit. Ingratissimus omnium est, qui oblitus est”. Alii enim ex verecundia vel ex naturali amore honesti vel ex quacumque alia causa possunt fieri grati, hic vero numquam potest fieri gratus eo, quod beneficium totum ei elapsum est. 1) cf.

Sen., De benef. II 26,n.1; Hosius 43,18–20 De benef. III 3,n.2; Hosius 55,9–11 3) Matth. 20,12 4) Sen., De benef. III 2,n.1; Hosius 54,16–17 5) Gen. 40,23 6) Sen., De benef. III 2,n.3; Hosius 54,1–3 2) Sen.,

235 accipientis: recipientis U      237 ei om. U | quasi om. AE      241 reputat se inv. AB      246 quoque eorum inv. AB       248 se: sic ABR | acceperit: accepit ABER      248 aequipollenter: aequipollens BER aequivalens A      252 ita add. quod AB | in om. BE      254 imprudentia om. U | sed: secundum U      260 Ingratus add. enim U | beneficium … (261) qui om. AR      261 non1: quando U      263 est3 om. U       264 alia om. BR      

240

250

260

tractatus 4, capitulum 17

270

280

290

25

(13) Est etiam controversia inter Ennium philosophum et Senecam, an vera sit illa sententia, qua dicitur, quod multa beneficia perdenda sunt, ut unum bene ponatur. Hoc enim asserit Ennius1), sed Seneca dicit2), quod nec beneficium perditur, quia recte facti praemium in ipso facto est, nec etiam uno beneficio bene posito reformantur damno multorum amissorum. Inter nos haec dicimus, quod perdere beneficium dupliciter potest intelligi. Uno modo, ut omnis carentia rei prius habitae eius perditio vocetur. Et sic dicitur Eccli. 293):” Perde pecuniam propter fratrem et amicum”. Alio modo secundum quod opera perdita dicitur, quae est ad aliquem finem, quem non consequitur. Et sic si sumatur beneficium secundum finem operis, qui finis est redditio gratitudinis, multa beneficia perduntur, scilicet omnia, quae ingratis dantur. Et etiam multa perdenda sunt, ut unum bene ponatur. Et hoc dupliciter, scilicet in eodem homine vel in diversis. In eodem quidem, quia, ut dicit Seneca4), “is perdet beneficia, quae cito se perdidisse crederat, qui instat et onerat priora sequentibus etiam ex duro et immemori pectore gratiam extendit”. In diversis autem quia, cum ignoramus, quis futurus sit gratus vel ingratus, potius multos ingratos debemus sustinere quam unum gratum non beneficiare. Si vero sumatur beneficium secundum fine operantis, sic verum dicit Seneca. Ex hoc sequitur, quod si nulla sit species gratitudinis, non est dandum beneficium. Quod verum est quantum ad beneficia, quae dantur ex amicitia morali, quia ille actus esset super indebitum obiectum, et cum huiusmodi talis amicitia non est habenda, illa autem, quae dantur ex amicitia naturali ad naturae sustentationem, nihilominus danda essent more illius, “qui benignus est super ingratos et malos”, Luc. 65). Quia ergo, ut supra6) diximus, ille, qui gratis dat, non potest repetere id, quod dedit, ideo dicit Seneca7), quod vitium ingratitudinis non cadit in legem et nulla lege punitur. Hoc tamen intelligendum est de ingratitudine, secundum quod dicit solam privationem redditionis gratiarum. Et hoc rationabiliter omittit lex, quia si ex debito legis et poenae legalis accipiens obligaretur danti, iam nihil daretur gratis et evacuata esset ratio beneficii et doni et virtutis gratiae. Si autem sumatur hic privatio, prout fundatur super contrarium ingratitudinis, scilicet cum non solum non redditur beneficium, sed insuper malum pro bono redditur, non est verum, quod Seneca dicit. Servi enim manumissi ex tali ingratitudine revocantur in servitutem, ut dicitur in Authentico8) Ut liberti de cetero et filii 1) Sen.,

De benef. I 2,n.1; Hosius 4,19 De benef. I 2,n.2–5; Hosius 4,26–5,24 3) Eccli. 29,13 4) Sen., De benef. I 3,n.1; Hosius 6,1–3 5) Luc. 5,35 6) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 17 5; Sturlese 20 7) cf. Sen., De benef. III 7,n.1; Hosius 57,23–24 8) Iust., Nov. LXXVIII 2; Schoell–Kroll 385 2) Sen.,

266 inter Ennium: inter Enion E inter Esau Bc (in unum B*) *** R om. A       268 hoc … Ennius om. A | asserit Ennius: nasserat est materia(?) (corr. in non asserit esculus) B Ennion E nasserit est R      269 recte: refecte E recti BR      270 nos haec inv. BR      273 est om. BE       274 sic: hic AU       278 perdet: perdit ABER | quae: qui ER | crederat: credit ac E creditur at ABR        279 gra­tiam extendit inv. AB       285 cum: iam E tamen R om. A       287 Luc.: Iac. ABR       293 do­ni: boni A donis R      297 Authenticum: *** R | et om. ABR      

26

De summo bono, liber sextus

emancipati pro atroci ingratitudine revocantur in patriam potestatem, ut C. De ingratis liberis lege 11) et aliae liberalitates revocantur ex certis causis, ut dicitur C. De revocatione donationis lege ultima2). (14) Ex eadem distinctione scitur, quando ingratitudo est mortale peccatum. Nam secundum quod dicit solam privationem, sic est peccatum omissionis. Et ideo si omittitur hoc, ad cuius redditionem tenemur ex praecepto et tunc, quando praeceptum hoc affirmativum obligat, tunc est mortale peccatum, sicut si beneficiis parentum, quae sunt maxima, non respondemus in tempore necessitatis ipsorum, hoc enim est contra illud praeceptum: “Honora patrem et matrem”3). Et idem est de aliis benefactoribus nostris, nisi quod minus est hoc peccatum. Unde dicit Ambrosius libro I De officiis cap. 304): Benevolentia “a domesticis primum profecta personis, id est filiis, parentibus, fratribus, per coniunctionum gradus in civitatum pervenit ambitum et de paradiso egressa mundum replevit. Denique cum in viro et femina benevolentem Deus posuisset affectum, dixit5): ‘Erunt ambo in carne una’ et in uno spiritu”. Vel cum quis molestus est summo benefactori Deo per hoc, quod non vult Deum glorificari pro beneficio, sicut de Achas dicitur Is. 76): “Numquid parum vobis est molestos esse hominibus?” etc. Cum enim Deus ei victoriam promitteret et signum offerret sub specie boni, noluit Deum glorificari per signum, cum dixit7): “Non petam” etc. Vel per hoc, quod ex nimio contemptu occultantur et non praedicantur mira Dei beneficia, per quae Deus vult glorificari. Propter hoc enim Ezechias mortis accepit sententiam8). Unde super illud Is. 389): “Aegrotavit Ezechias” etc. dicit Glossa 10): “Quia de victoria dignas Deo gratias non retulit, sed in superbia evanuit, sicut III Reg.11) et Paral. aperit”, II Paral. 3212): “Sed non iuxta beneficia, quae acceperat, retribuit, quia elevatum est cor eius” etc. Sic etiam Christus reprehendit leprosos mundatos dicens: “Nonne decem mundati sunt? et novem, ubi sunt? Non est inventus” etc., Luc. 1713). Et cum unum solum gratum Deo salvatum dicat per fidem, significat alios iuste damnandos per infidelitatis ingratitudinem, ut dicit Beda14). Ingratitudo autem citra haec consistens venialis est. Sed secundum quod ingratitudo dicit privationem fundatam 1) cf.

Iust., Codex VIII 49 1; Krueger 360 Iust., Codex VIII 55 8; Krueger 367 3) Ex. 20,12 4) Ambr., De offic. I 32,n.169; Testard 62,50–55 5) cf. Gen. 2,24 6) Is. 7,13 7) Is. 7,12 8) cf. Is. 38,1–3 9) Is. 38,1 10) Glossa ord. in Is. 38,1; Argentinae 1480, 59b 11) cf. IV Reg. 20,1 12) II Paral. 32,24 13) Luc. 17,17–18 14) cf. Beda, In Luc. Evang. expos. V 17,19; Hurst 315,769–771 2) cf.

299 liberalitates: libertates BEU      300 donationis: v B da R om. A      309 fratribus om. U       316 pe­tam: peccaui Bc (petam B*) ER      318 accepit: recepit E accipit U      320  III: 2 ABE etiam R      324 Deo: Deus ABR      325 citra: circa A cura U      

300

310

320

tractatus 4, capitulum 17

330

340

350

27

super contrarium, sic est peccatum commissionis, et hoc non est peccatum mortale. Iniuria commissa contra benefactorem est mortale peccatum. Et quamvis haec iniuria secundum multa genera peccatorum committatur in proximum, quorum enumerantur praecipua Eccli. 221): “Est enim regressus ad amicum”, et infra2): “Est enim recordatio”, Glossa 3): “pristinae amicitiae” “excepto convitio et improperio” etc., quamvis etiam per omnia mortalia peccata huiusmodi iniuria committatur in Deum et praecipue per idolatriam, de qua dicitur Rom. 14): “Quia cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt aut gratias egerunt” etc., tamen, quando haec fiunt ex intentione in contemptum vel iniuriam benefactoris, tunc omnia sunt unius speciei peccata, quae species ingratitudo vocatur. Ex his sequitur, quod cum in veniali peccato non sit iniuria Dei per contemptum aversionis ab ipso, non est proprie aliqua ingratitudo ad Deum in veniali peccato. Fatuitas autem, quam supra5) vocavimus vitium contrarium eucharistiae et iam dictae ingratitudini, non est mortale peccatum, nisi vel per ipsam mali foveantur in malitia, sicut cum histrionibus vel meretricibus et aliis turpibus personis dantur beneficia, vel nisi in vanis beneficiis ita aliquis effundat substantiam, quod non potest benefacere vel restituere illis, quibus tenetur, vel nisi beneficia aliquibus dentur de his, quae inique aliis subtrahuntur, sicut clerici res pauperum dant suis nepotibus. (15) Et ut hoc vitetur, multa dicit Ambrosius esse consideranda in beneficiis. Consideranda enim est “fides”6), quia dicitur Gal. 67): “Operemur bonum ad omnes, maxime autem ad domesticos fidei”. “Augetur enim benevolentia coetu ecclesiae”, id est unione in una congregatione tamquam in uno ovili sub uno pastore, “fidei consortio”, id est unione in uno sensu fidei, “initiandi societate”, id est unione in unius baptismi generatione, per quam initiamur in divina filiatione, “percipiendae gratiae necessitudine”, id est unione in una vita gratiae, quam per baptismum accipimus, “mysteriorum communione”, id est in unione in ritu eorundem sacramentorum et specialiter sacramenti eucharistiae, quod est sacramentum unitatis et pacis8). Consideranda etiam est “causa”9), quae multiplex est, scilicet vera non ficta indigentia. Quia enim “plerique fraude quaerunt misericordiam et fingunt aerum­ 1) Eccli.

22,27 22,27 3) Glossa interl. in Eccli. 22,27; Argentinae 1480, 766b 4) Rom. 1,21 5) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 16 3; Sturlese 5–6 6) Ambr., De offic. I 30,n.148; Testard 53,40–41 7) Gal. 6,10 8) Ambr., De offic. I 33,n.170; Testard 62,57–59 9) Ambr., De offic. I 30,n.148; Testard 53,40 2) Eccli.

327 mortale add. prout (dub.) est U      329 quorum: *** ER om. AB      335 in contemptum: et contemptu U      342 quod om. U      343 aliquibus: a quibus AE      347 6: 5 U | operemur add. enim U      348 autem om. AB | Augetur: augent U      350 unione: universum A vmôs B unitas E vmos R (dub.)      351 initiamur in: initiamus U      353 accipimus: accepimus AE | in1 om. ABER 356 etiam est inv. ABER      

28

De summo bono, liber sextus

nam, ideo”1) non solas aures praebere debemus audiendis praecantium vocibus, sed etiam oculos considerandis necessitatibus, “et modus largiendi assit, ut nec alii inanes recedant neque transcribatur vita pauperum in spolia fraudulentorum”2), quia qui modum servat, avarus nulli, sed largus omnibus est. Item causa est propinquitas cognationis3). “Est enim etiam illa probanda liberalitas, ut proximos seminis tui non despicias, si egere cognoscas”, “non tamen ut ditiores illi fieri velint eo, quod tu potes conferre inopibus”. “Putant se parum poscere? Pretium tuum quaerunt, vitae tuae fructum adimere contendunt” “et accusat, quod eum divitem non feceris, cum te ille velit aeternae vitae fraudare mercede”. “Aetas” etiam est causa, “ut senibus plus largiaris, qui sibi labore iam nequeunt victum quaerere”4), et ut enutrias pupillos parvulos tuearis5). “Debilitas etiam corporis causa est, quae promptius est iuvanda”. Fortuna etiam prior causa est, ut cum quis sine suo vitio “ex divitiis cecidit in egestatem”6). “Verecundia etiam, quae ingenuos prodit natales”7), pro causa inspicienda est, quia enim non solum aures, sed et oculi necessarii sunt in discreta beneficentia, ideo “videndus est ille, qui te non videt, requirendus est ille, qui erubescit videri”8). (16) Tempus9) quoque intuendum est, scilicet tempus necessitatis, cum quis in causam ceciderit captivitatis sui ipsius vel suorum: “praecipua enim liberalitas est redimere captivos et maxime ab hoste barbaro, qui nihil deferat humanitatis ad misericordiam”10). Vel in causam ceciderit debitorum et “debitor solvendo non sit atque artetur ad solutionem”11) poenis et suppliciis, quae solutio sit iure debita et inopia destituta. Vel si in calumniam innocens inciderit, quae est impositio falsi criminis. Vel si ceciderit in periculum pudoris. “Sunt enim, qui virgines orbatas parentibus tuendae pudicitiae gratia studio et sumptibus connubio locent”12). Vel si sint in potestate aliorum, secundum illud I Tim. 513): “Si quis fidelis habet viduas, subministret illis et non gravetur ecclesia” etc. Vel tempore periculi mortalis discriminis. Grandis enim culpa est, “si tempore periculi, quo rapitur ad mortem, plus apud te pecunia tua valeat quam vita morituri. De quo pulchre Iob dixit: ‘Benedictio perituri super me veniat’”, Iob 2914). “Est etiam alia beneficentiae liberalitas, ut 1) cf.

Ambr., De offic. I 30,n.149; Testard 54,52–55 De offic. II 16,n.76; Testard 124,9–11 3) Ambr., De offic. I 30,n.150; Testard 55,66–76 4) Ambr., De offic. I 30,n.158; Testard 57,135–138 5) cf. Ambr., De offic. II 15,n.71; Testard 122,33–34 6) Ambr., De offic. I 30,n.158; Testard 57,138–139 7) Ambr., De offic. I 30,n.158; Testard 57,136 8) Ambr., De offic. II 16,n.77; Testard 124,21–23 9) Ambr., De offic. I 30,n.148; Testard 53,40 10) Ambr., De offic. II 15,n.71; Testard 122,29–31 11) Ambr., De offic. II 15,n.71; Testard 122,32–33 12) Ambr., De offic. II 15,n.72; Testard 122,35–36 13) I Tim. 5,16 14) Iob 29,13; Ambr., De offic. I 30,n.148; Testard 54,47–50 2) Ambr.,

358 solas: solam U       366 feceris: feceritis U      367 labore iam inv. AB      375 vel: scilicet ABER      376 barbaro: barbato BER      378 artetur: hortetur ABER      386 veniat: veniebat BER deniebat A | 29: 22 U | illa: alia U      

360

370

380

tractatus 4, capitulum 17

390

400

410

29

si quod habes debitoris chirographum scindens restituas nihil debiti consecutus a debitore”. “Nam qui habet non mutuatur, qui non habet non liberat chirographum”1). Nec obstat factum Tobiae, qui Gabeli indigenti chirographum servavit, Tob. 42), quia non repetiit debitum tempore indigentiae Gabeli, sed postquam ad pinguiorem fortunam pervenerat. Locus3) etiam attendendus est, ut ibi sit quilibet ad beneficia liberalior, ubi magis et plures invenerit indigentes et tardiores ad misericordiam eos, qui subvenire possunt, servato tamen illo medio, ut “sicut modus liberalitatis supra dictus tenetur, ita etiam calcar plerumque adhibeatur. Modus tenendus est, ut quod benefacis, id quotidie facere possis, ne subtrahas necessitati, quod indulseris effusioni”4). “Non vult enim Dominus simul effundi opes, sed dispensari, nisi forte ut Eliseus5), qui boves suos occidit et pavit pauperes, ut nulla cura teneretur domestica, sed relic­ tis omnibus in disciplinam propheticam se daret”6). Beatus quidem est, qui dimittit omnia et sequitur Deum, sed et ille beatus est, qui, quod habet, ex affectu facit. Nam si quis ecclesiam nolens gravare in aliquo sacerdotio constitutus vel ministerio, non totum, quod habet, conferat, sed operetur cum honestate quantum officio sat est, non mihi imperfectus videtur. “Calcar ideo adhibendum est, quia melius operatur pecunia in pauperis cibo quam in divitis sacculo”7). Nec propter timorem paupertatis liberalitas artanda est, propter duas rationes, quas idem ponit Ambrosius. Unam ponit, cum dicit8): “Neminem debet pudere, si ex divite pauper fiat, quia Christus pauper factus est, cum dives esset, ut omnes inopia sua ditaret. Dedit regulam, quam sequamur, ut bona ratio sit exinaniti patrimonii, si quis pauperum famem repulit, inopiam sublevavit”. Secundam ponit dicens9): “Scio plerosque sacerdotes, quo plus contulerunt, plus abundasse, quoniam quicum­que bonum operarium videt, ipsi confert, quod ille suo officio dispenset, securus quod ad pauperem perveniat sua misericordia”.

1) Ambr.,

De offic. I 32,n.169; Testard 62,43–47 Tob. 4,21–11. 5,1–28 3) Ambr., De offic. I 30,n.148; Testard 53,40 4) Ambr., De offic. II 16,n.78; Testard 125,33–35 5) cf. I Reg. 19,21 6) Ambr., De offic. I 30,n.149; Testard 54,62–65 7) Ambr., De offic. II 16,n.78; Testard 125,35–37 8) Ambr., De offic. I 30,n.151; Testard 55,77–81 9) Ambr., De offic. II 16,n.78; Testard 124,25–125,29 2) cf.

389 Gabeli indigenti: Gabrieli indigent BR Ragueli indigenti A Gabeli (a. corr. Gabrieli) indigenti E      391 fortunam: fortuna U       392 ibi: ubi AR | quilibet: quibus U       396 facere: benefacere AB       400 et2 om. ABR       403 sat: satis ABER | imperfectus videtur inv. AB       408 pauperum: pauperem U 409 Secundam: secundum ABER      411 securus quod: securusque U 412 perveniat: pervenit E | perveniat sua inv. EU      

30

De summo bono, liber sextus

Cap. 18. Quomodo potest servus domino dare beneficium, et an filius secundum condignum vel etiam supra condignum possit respondere paternis beneficiis, et an beneficium dare vel gratias referre sit de per se appetendis, et cui potest dari beneficium vel debet, et quod beneficium non potest eripi, et de differentia harum virtutum, scilicet gratiae et eucharistiae (1) Distinguunt autem quidam1) tria, scilicet “beneficium, quod alienus prae­ stat, qui potuit sine reprehensione cessare”; “officium”, quod est “illarum personarum, quas necessitudo ferre opem iubet”; ministeria, quae servus domino impendit. »Ex qua divisione sequitur, quod, licet servus cuilibet extraneo possit dare beneficium, cui praestat id, quod posset sine reprehensione non dare, tamen domino non possit beneficium dare, quia, cum non habeat potestatem negandi domino ministerium, hoc faciendo non praestat, sed paret«2). Et hoc quidam concedunt. (2) Sed isti iuris humani sunt ignari. Amicus enim omnis potest amico praestare beneficium, sed, ut probat Philosophus VIII Ethicorum 3), ad servum, ut servus est, non est domini amicitia sicut nec iustum, quia tam iustitia quam amicitia sunt circa commune bonum, in quo plures communicant secundum propriam uniuscuius­ que dignitatem. Nihil autem commune sic est domino et servo, ut servus est, sicut nec artifici ad suum instrumentum, quia organum est servus inanimatus et servus est organum animatum, quo dominus utitur ad proprium et discretum usum, sicut artifex utitur instrumento. Non est ergo sic ad servum amicitia, sed tamen est amicitia domini ad servum, ut homo est, sicut etiam iustum est ad ipsum. Quoddam enim iustum est omni homini ad omnem hominem, qui potest communicare lege et conventione contractuum humanorum, quod potest servus, ut homo est. Ergo sic est amicitia ad servum. Eccli. 74): “Servus sensatus”, Glossa 5): “intelligens et benivolus”, “sit tibi dilectus quasi anima tua”. Item Eccli. 336): “Si est tibi servus fidelis, sit tibi quasi anima tua, quasi fratrem sit eum tracta”. Ac per hoc patet, quod servus, ut homo est, potest praestare domino beneficium. Unde dicit Seneca II libro De beneficiis 7): “Quid ergo? beneficium dominus a servo accipit? immo homo ab homine”. Sic enim non est servus, sed liber, quia, ut dicit Philosophus8), homo ut homo est solus intellectus. Sicut autem dicit Seneca9): “Errat, si quis existimat servitutem in totum hominem descendere”. “Corpora obnoxia sunt dominis, mens

1) cf.

Sen., De benef. III 18,n.1; Hosius 66,13–21 Sen., De benef. III 19,n.1; Hosius 67,15–25 3) cf. Arist., Eth. Nic. VIII 13, 1161b2–6 4) Eccli. 7,23 5) Glossa interl. in Eccli. 7,23; Argentinae 1480, 752a 6) Eccli. 33,31 7) Sen., De benef. III 22,n.4; Hosius 70,1–2 8) cf. Arist., Eth. Nic. X 9, 1178a6–7 9) Sen., De benef. III 20,n.1; Hosius 68,18–21. 26 2) cf.

1 domino dare inv. ER      2 vel … condignum om. ABER      3 de om. U | dari: dare U      4  non: an R om. AB      10 tamen: cum ER | non om. U      14 VIII: VII BER      15 sunt: etiam AU om. R      27 potest add. etiam ABER      30 est om. U      

10

20

30

tractatus 4, capitulum 18

40

50

60

31

sui iuris est”, “mancipio dari non potest. Ab hac quid­quid est, liberum est”. Et quia secundum hanc partem omnis virtus inest homini, patet, quod nulli homini praeclusa est aliqua virtus, sed omnes omnibus patent. Ut enim dicit Seneca1): “Quid animus magnum promitteret vel quid erit tutum adversus repentina, si certam virtutem fortuna mutaret?” Ergo virtutem eucharistiae sic potest habere servus. (3) Ad cuius dicti intellectum considerandum est, quod, ut supra2) diximus, beneficium ex duobus perficitur, scilicet ex benevolentia et liberalitate. Servus autem ad dominum potest habere amicabilem benevolentiam, quae ideo maior est, ut dicit Seneca3), “quia deterrere ab illa nec servitus potest”, si licet “fere invisa sint imperia et omnis necessitas gravis, commune servitutis odium in ipso servo caritas domini vicit”. Potest etiam habere liberalitatem, quia non “in omnia servi parere coguntur”4). In quibusdam enim tenentur non parere, scilicet in his, quae legibus prohibita sunt, et in his non est liberalitas, ut ex dictis patet. Quaedam autem tenentur impendere dominis, scilicet quae legibus vel consuetudine eis imponuntur, et hoc impendere non est beneficium, sed ministerium. “Quaedam vero sunt, quae leges nec iubent nec vetant facere. In his servus materiam beneficii habet”, scilicet si praestat “plus, quam servo necesse est”5), quae materia beneficii vocatur liberalitas. Et est hoc beneficium, cum ex benevolentia procedat. Unde dicit Seneca6): “Ubi in affectum amici transit servus, desinit vocari ministerium”. Et hoc praecipue verum est in beneficio, quod in operum collatione supra7) impendi diximus, ut cum servus se morti exponit pro domino, sicut “Quadrigarius in XVIII libro Annalium tradit, quod cum obsideretur Grumentum et iam ad summam desperationem ventum esset, duo servi ad hostes transfugerunt”8) et capta civitate dominam suam eductam de civitate sub tali simulatione, quasi supplicia ei inferre vellent, summa cura celaverunt, donec hostilis ira consedit. Tamen etiam verum est in beneficio, quod in subsidio rei diximus consistere, scilicet cum servus ampliori fide et labore res suas ad utilitatem domini conservat et multiplicat. (4) De secundo etiam membro praedictae divisionis est disceptatio Senecae contra Aristotelem, qui dicit in VIII Ethicorum 9): “In his, qui ad deos honoribus et parentes, nullus secundum dignitatem aliquando retribuet”, quia, sicut ipse prae­ misit, ipsi maxime benefecerunt. Essendi enim et nutriendi causae sunt natis et eius, quod est disciplinari. 1) Sen.,

De benef. III 18,n.2; Hosius 66,28–67,2 Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 17 6; Sturlese 21 3) Sen., De benef. III 19,n.4; Hosius 68,16–17. 12–14 4) Sen., De benef. III 20,n.2; Hosius 68,28 5) Sen., De benef. III 21,n.1; Hosius 68,31–69,4 6) Sen., De benef. III 21,n.1; Hosius 69,4–5 7) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 17 7; Sturlese 22 8) cf. Sen., De benef. III 23,n.2; Hosius 70,11–23 9) Arist., Eth. Nic. VIII 16; 1163b16–17; Gauthier 542,1–2 2) cf.

34 Quid: quod BR      37 est om. AB      40 si: sed BER om. A | fere: sunt BER sint A      41 caritas: utilitate A caritatis E      42 vicit: nititur AB intelligitur E nitur R | omnia: omnibus ABR      43 tenentur non inv. AB      47 vetant: Bc (negant B*) necant R ferant U      48 praestat: praestet ABE      49 Unde: ut AB      58 conservat et multiplicat inv. AB      

32

De summo bono, liber sextus

E contrario Seneca1) conatur probare, quod liberi maiora beneficia possint dare parentibus, quam acceperint, quia omnia praedicta beneficia potest filius patri dare meliora, quam accepit. Potest enim saepius dare vitam patri conservando eum a periculis mortis, et tunc filius dat patri vitam perfectam, cum a patre acceperit vitam expertem rationis et ideo imperfectam. Potest etiam filius patrem alere alimento corporali, quo ad tempus conservetur in vita naturali, et in hoc duplicatur gaudium patris, quia non tantum aluisse, sed a filio ali gaudet et maiorem ex animo filii quam ex ipsa re percipit voluptatem. Insuper potest eum alimento suae virtutis conservare in immortali vita per memoriam, sicut Aristotelem et Cyrillum et Sophronicum, Xenophon ac Plato et Socrates expirare non patitur. Item filius assecutus sapientiam potest eam patri dare, ac per hoc dat ei beatam vitam. Insuper filius potest patri dare magnos honores, potentias, dignitates, divitias, quae a patre non recepit. Ergo potest filius patrem superare beneficiis. Sed iste more rethorum, qui nihil subtiliter vident, non bene intellexit paterna beneficia. Pater enim se alterum habet in filio, quia id, quod sui ipsius habet pater, in filio virtute totum est, quod pater est. Bonum autem patris, quod in filio est, triplex est, scilicet virtus formativa ad esse et ad figuram. Et sic dicit Philosophus2), quod pater est causa essendi. Et illud idem in matrice trahit nutrimentum et filio nato trahit et convertit nutrimentum ad membra, et sic pater est filio causa nutriendi, non per hoc, quod extrinsecus dat alimoniam, sicut Seneca male intellexit, et ideo hoc beneficium etiam nutriti ascripsit et filio respectu patris. Et eadem virtus formativa formato iam corpore efficitur regitiva totius, ac per hoc pater filio causa est eius, quod est disciplinari, non per doctrinam extrinsecus adhibitam, sicut falso credidit Seneca, et ideo hoc beneficium praeceptori et filio respectu patris convenire putavit. Ista autem tria sunt principia omnium bonorum, quae filius ex principiis naturalibus consequi potest. Et non sunt solum causa sine qua non, sicut obicit Seneca dicens3): “Noli tibi ascribere, quod non ex tuis beneficiis etsi non sine tuis oritur”, sed sunt etiam causae inducentes omne, quod est perfectionis in filio. Et ideo quidquid filius de his transmittit ad patrem, potius est accepti restitutio qualiscumque quam pura beneficii donatio. Et ideo, sicut ipse Seneca contra se obicit4), melius, quam solvat, “numquam beneficio vincitur, cuius beneficium est ipsum, quo vincitur”. Insuper, cum donare melius sit quam donatum reddere, et cum praedicta beneficia in tota natura nihil habeant sibi aequale, patet, quod non solum non superare, sed etiam nec secundum condignum aequare possunt filii beneficia parentum. 1) cf.

Sen., De benef. III 34,n.1–38,n.3; Hosius 80,19–84,12 Arist., Eth. Nic. VIII 12, 1061b28–29 3) Sen., De benef. III 30,n.4; Hosius 77,12–14 4) Sen., De benef. III 29,n.3; Hosius 75,9–10 2) cf.

64 possint: possunt BE      65 praedicta om. U      67 a: ex AB      68 imperfectam: imperfecta est BR imperfecta A      70 a om. BE      74 beatam vitam inv. ABR      80 Et om. U      86 falso: filio AB      87 ideo om. U      88 putavit: reputavit ABR      

70

80

90

100

tractatus 4, capitulum 18

110

120

130

33

(5) Nec valet contra hanc responsionem obiectio Senecae, qua dicit1): “Multum inter prima ac maxima interest”, “nulla res non principia sua magno gradu transit”2). Et ponit3) exempla de seminibus et his, quae ex eis gignuntur, et de fontibus et fluminibus ex eis ortis et de radicibus et arboribus ex eis procreatis et plura his similia, quia hoc esset labefactare etiam divina beneficia, quia Deus sola semina prima virtutum naturalium nobis indidit, perficere vero est ab actu, et secundum opera illarum perfectarum virtutum Deum honorando grati eius beneficiis sumus. Et ideo in hac materia Philosophus coniungit parentes et deos. Dicimus ergo quod, sicut dicitur in I De caelo et mundo 4), principia sunt minima quantitate, sed maxima sunt virtute, quia virtute habent in se omnia, quae ex ipsis procedunt. Unde sicut Deus cooperatur nobis ad perficiendum ab actu virtutes, quas nostrae naturae inseruit, et ideo totum, quod virtutis est in nobis, suum donum est, et cum per ipsas eum colimus, sua sibi reddidimus, sic etiam bonum parentale non solum est fundamentum illorum bonorum, in quae crescit filius, sed cooperatur ipsi filio per totam vitam. Et ideo cum filius hoc refundit in patrem, reddit potius patri, quae sua sunt, quam donet aliquid ab ipso alienum. Sallustius5) autem dubitat, “an beneficium dare sit res per se expetenda” vel propter utile, quia supra diximus potius dandum esse gratis quam ingratis. Gratus autem conatur superare in reddendo beneficio acceptum beneficium et in hoc est lucrum eius, qui dedit. Cum ergo hoc in beneficio attendendum sit, videtur, quod utilitas respicienda sit. (6) Ex praedictis autem patet hoc falsum esse, quia omne honestum est per se expetendum, beneficium autem dare est res honesta, cum sit actus virtutis. Ergo propter se expetenda res est, sicut actus ei contrarius, scilicet iniuriam facere, est res per se fugienda. Quod autem consideramus, cui demus, est ex hoc, quod hoc est una de necessariis circumstantiis, quae hunc actum faciunt habere rationem veri beneficii et rationem honesti et non propter utilitatem, quia aliquis solo affectu sine effectu potest esse gratus, et ibi dans non consequitur utilitatem aliquam. Multa enim inconvenientia sequerentur, si beneficium dandum esset propter utile, scilicet quod nulli possemus dare beneficium nisi nobis, quia nostram tantum utilitatem spectamus; et quod non esset dandum melioribus, sed ditioribus; et quod divites, qui nullo egent et multo fortius Deus, qui bonorum nostrorum non eget, non deberent dare aliqua beneficia; et quod in termino vitae constituti, cum testamentum ordinamus, beneficia nobis nihil profutura non dividemus, nihil etiam daremus cum damno vel periculo nostro, cum tamen “non cognoscatur in bonis 1) Sen.,

De benef. III 34,n.1; Hosius 80,25–26 De benef. III 29,n.4; Hosius 75,14–15 3) cf. Sen., De benef. III 29,n.4–5; Hosius 75,15–25 4) cf. Arist., De cael. I 5, 271b6–12 5) cf. Sen., De benef. IV 1,n.1; Hosius 85,3–5 2) Sen.,

102 ac: et U      107 beneficiis: beneficii U      109 quod: quia U      114 parentale: parentelae AB | crescit: crescunt U      116 donet: donat ABER      126 ex om. AE      129 utilitatem om. U      132 spectamus: expectamus ABR      134 quod: hoc AU      

34

De summo bono, liber sextus

amicus”, Eccli. 121), “Et in tristitia et in malitia illius amicus agnitus est”, ut ibidem dicitur2), quia “qui negligit damnum propter amicum, iustus est”, ut dicitur Prov. 123). (7) Idem etiam Sallustius querit4), an gratiam referre sit res per se expetenda vel potius propter utilitatem, quia coniuncta est huic rei utilitas multiplex. Qui enim gratus est uni, non solum illum, sed etiam alios amicos et alia beneficia illorum amicorum sibi conciliat. Sed ad hoc dicimus, quod “illud propter se expeti dicitur”, non cui nihil inest utilitatis, cui enim virtuti non inest – “fuisset enim iniquissima natura, si hoc tantum bonum miserum et anceps et sterile fecisset”5) –, sed “quod, quamvis aliqua habeat extra commoda, tamen illis remotis placet”, ut dicunt Tullius in I Rhetoricae 6) et Seneca III libro De beneficiis 7). Sed sic est in proposito, quia est actus virtutis apud omnes laudabilis, sicut e contrario eius oppositum, scilicet ingratitudo, per se est apud omnes detestabilis eo, quod nihil adeo concordiam humani generis dissociat sicut hoc vitium. Et remota utilitate adhuc placet: gratus enim est non solum, qui aliquid pro eo, quod acceperat, reddit, sed etiam qui bono animo accepit beneficium et bono animo debet, et ex hoc latente affectu nulla potest contingere utilitas. Et si consequitur utilitas, est praeter intentionem grati hominis, quia qui utilitatem attendit, ingratus est, etiam si omnia faciat, quae sunt veri amici et eius, qui est memor beneficiorum. Est ergo res per se expetenda. (8) Illud etiam, quod supra8) diximus non esse dandum beneficium ingrato, sane intelligendum est, quia, ut dicunt Stoici, dupliciter dicitur aliquis ingratus, scilicet vel ex potentia pronitatis in hoc vitium ex privatione habitus oppositi, etiam si numquam exeat in actum, quia, ut dicunt9), “omnis stultus est malus et malus nullo vitio caret, et ideo etiam ingratus est”. Cum enim virtutes sint conexae, per quodcumque vitium una earum tollitur, per idem omnes aliae subtrahuntur. Vel ex opere, ad quod inclinatur aliquis ex natura, quia diversi in diversa vitia sunt proni ex natura, sicut Philosophus in I libro De anima 10) dicit aliquem cito irasci, cuius natura est ad hoc disposita, et sic de aliis. Ingrato ergo primo modo sumpto danda sunt beneficia, quia per hoc gratitudo ab ipso extorquetur et per consequens amicitia, per quam in illam virtutem et per consequens in omnes virtutes totius honestatis deducitur.

1) Eccli.

23,8 23,9 3) Prov. 12,26 4) cf. Sen., De benef. IV 1,n.1; Hosius 85,3–5 5) cf. Sen., De benef. IV 22,n.3; Hosius 104,27–29 6) Cic., De inv. II 52,n.157; Stroebel 146b,20–23 7) Sen., De benef. IV 20,n.1; Hosius 102,12–14 8) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 17 9; Sturlese 23 9) Sen., De benef. IV 26,n.3; Hosius 107,16–18 10) cf. Arist., De an. I 1, 403a5–7 2) Eccli.

137 ut … (138) dicitur: ibi U      140 Idem etiam: idem est E deinde U | vel: sed A et E      145  si: sed ABR      147 I Rhetoricae: prima Rhetorica ABE | III: in AR      148 sicut: sic U      149 omnes: omne U      151 accepit: accipit BE      155 est memor inv. ABER      156 Illud: id U | etiam quod om. B etiam om. A | esse: est ABR      159 est om. ABER      163 sicut add. dicit AB | dicit om. AB      

140

150

160

tractatus 4, capitulum 18

170

180

190

35

De secundo vero distinguendum est, quia vel est spes gratitudinis vel non. Si sic, tunc danda sunt ei beneficia, quia in talibus agendis dubius est eventus, unde non possumus expectare certissimam rerum comprehensionem, quia in arduo est veri exploratio intantum, quod, si expectabis, ut nisi bene testatur, non facias, et nisi comperta veritate nihil moveris, relicta omni actu vita consistit. Et praecipue hoc verum est in animo humano, quia, “ut dicit Plato, difficilis animi humani coniectura est”1), Ier. 172): “Pravum est cor hominis et inscrutabile. Quis cognoscet illud?” Unde oportet in talibus sequi rationem procedentem secundum probabilitatem verisimilitudinis, non ipsam veritatem. “Sic enim serimus, sic navigamus”3) et alia similia facimus ignorantes, quales erunt rerum eventus. Si non, non dabo ei beneficium propter se, etiam si promisi me ei daturum, cum nescirem eum fore ingratum, quia, cum bonum sit ex una et sua tota causa, malum vero ex particularibus circumstantiis, et hoc sit defectus unius debitae circumstantiae, quae est, cui est dandum, ipsa facit hunc actum malum et promissum malum. Et sic dicit Isidorus4): “In malis promissis rescinde fidem”. (9) Nec obstat huic auctoritas Stoicorum, qui dicunt “numquam sapientem facti sui paenitere nec umquam emendare, quod fecerit, nec mutare consilium”5) et nihil fit contra eius opinionem, sed omnia prospere ei succedunt. Haec enim sano intellectu indigent. Non enim paenitet sapientem facti sui, quia semper facit melius, quod pro illo tempore et secundum tales circumstantias negotii fieri potuit, propter quod etiam non emendat, quod fecit, quia non potest emendari factum, quo nihil melius fieri potuit, nec mutat consilium omnibus illis manentibus, quae erant, cum sumeret consilium. Et sub hac condicione sapiens fert omnem sententiam sui consilii. Unde dicit Seneca in libro De beneficiis 6), quod semper sapienti “subest tacita exceptio: si potero, si debeo”, et ideo si alterum horum defuerit, non est turpe cum re mutare consilium. “Demens enim est, ut ibidem7) dicitur, qui fidem praestat errori”, et “superbae stultitiae perseverantia est, quod semel dixi qualecumque est fixum ratumque sit”8). Et quia imprudentium est ista fiducia fortunam sibi spondere, sapiens utramque eius partem cogitat. Et ideo nihil fit contra eius opinionem, quia semper praesumit animo posse aliquid intervenire, quod destinata prohibeat, quod si intervenerit, “libertatem facit de integro consulendi”9). 1) Sen.,

De benef. IV 33,n.1; Hosius 113,28–29 17,9 3) Sen., De benef. IV 33,n.2; Hosius 114,5 4) Isid., Synon. II,n.58; Elfassi 110,612; Decr. Grat. II 22 4 5; Friedberg 876 5) Sen., De benef. IV 34,n.4; Hosius 114,4–5 6) Sen., De benef. IV 39,n.4; Hosius 119,11–12 7) Sen., De benef. IV 36,n.3; Hosius 116,30–31 8) Sen., De benef. IV 38,n.1; Hosius 118,11–13 9) Sen., De benef. IV 35,n.2; Hosius 116,2 2) Ier.

167 spes: species BE      169 comprehensionem: comprehensione U      170 veri exploratio intantum: exploratio U | expectabis: expectabilis ABE | cessura: testatur ABER       171  moveris: noveris AE      172 animi: non U      173 coniectura est: coniecturam R coniecturam est B      177 nescirem eum inv. AB      178 sua tota inv. BER      196 quia: et ABER      

36

De summo bono, liber sextus

Diximus autem non esse ei dandum beneficium propter se, quia, si aliqua sunt, quae propter sui parvitatem quantitatem munerum non attingunt, illa ei dari possunt, praecipue si pertinent ad naturae necessitatem, ut consilium vel panis vel aqua vel aliquid simile, quae sicut non sunt munera, ita non possunt dici beneficia. Non enim omne donum munus est, cum secundum leges1) proconsuli liceat recipere exennia, quae “ad quantitatem munerum” non accedunt. Praecipue autem ista dona non sunt beneficia, quia non est hic affectus, qui praecipue requiritur ad rationem beneficii, ut scilicet gaudenter demus, quia accipientem dignum esse cognoscimus. Non enim tamquam dignis ista tribuimus, sed neglegenter tamquam parva et non homini damus, sed humanitati. Aliquando danda sunt beneficia talibus indignis in honorem parentum suorum, quia, sicut dicit Seneca2), “ut loca sordida repercussu solis illustrantur, ita merces maiorum suorum luce resplendent”. Et ideo, sicut idem dicit3), “sacra est virtutum memoria magnarum et tunc plures bonos iuvat, si gratia bonorum non cum ipsis cadat”. “Hoc enim debemus virtutibus”, ut, “sicut ipsa beneficia post se relinquunt, ita nos eas non solum in una aetate grati simus”. Propter quod etiam frequenter in Scriptura legimus Deum indignis multa impendisse beneficia propter merita patrum, scilicet Abraham, Isaac, Iacob, David et similium. Aliquando danda sunt eis beneficia propter alios, scilicet quando beneficia sunt ita communia omnibus, quod non possunt mali separari a bonis, ut cum rex pacem vel pastum vel aliquid simile toti suae terrae tribuit: ut enim dicit Seneca4), “satius est prodesse etiam malis propter bonos, quam bonis deesse propter malos”. Unde etiam Deus huiusmodi beneficia communicat, “qui solem suum oriri facit super bonos et malos” etc., Matth. 55). (10) Ex hoc etiam, quod supra diximus, quod reddens tenetur vincere beneficium, sequitur, quod turpe sit beneficiis vinci, propter quod Socrates6) dixit Archelao regi “nolle se ab eo accipere beneficia, cui reddere illi paria non posset”. Quod tamen non est intelligendum quantum ad id, quod materia est beneficii, id est quod datur, quia fit ex multis causis. Potest aliquis vinci sine sua culpa, quas supra posuimus, sed quantum ad ipsam rationem beneficii, quae totaliter in affectu consistit. Et ideo quilibet est tantum gratus, quantum vult, et talis vinci non potest, quia victoria passiva est violenta, non voluntaria. Dictum autem Socratis intelligitur primo modo, quod ideo dixit, quia tamquam contemptor mundi a nullo quidquam accipere voluit, nec regem offendere voluit contemnendo et respuendo eius munera.

1) cf.

Iust., Dig. I 16 6; Mommsen 14–15 De benef. IV 30,n.4; Hosius 111,27–28 3) Sen., De benef. IV 30,n.1.3; Hosius 111,8–10. 19–24 4) Sen., De benef. IV 28,n.1; Hosius 109,9–11 5) Matth. 5,45 6) Sen., De benef. V 6,n.6; Hosius 127,22–23 2) Sen.,

200 munerum coni. numerum ARU numeri BE      203 recipere add. exennsa U extranea AB* encenea B      204 munerum R: numerum ABU numeri E      206 scilicet: si BER      209  indignis B: dignis AER      211 tunc: etiam ABER      212 iuvat: iuvant ER      213 ipsa: ipsae ABER | beneficia post se: post se beneficia AB | relinquunt ABER relinquet U      214 in Scriptura legimus inv. AB      224 se om. U | cui: cum ABRU      

200

210

220

230

tractatus 4, capitulum 18

240

250

260

37

(11) Quaerunt etiam Stoici1), “an aliquis possit sibi ipsi dare beneficium et an debeat sibi referre gratiam” propter vulgatum modum loquendi, quo dicimus: ‘Ego mihi irascor’, ‘odi me’, ‘gratias mihi ago’, ‘de nullo possum conqueri nisi de me’ et similia, quibus locutionibus frequenter utitur Scriptura, Prov. 112): “Benefacit animae suae vir misericors”, Eccli. 303): “Miserere animae tuae” etc., Ps.4): “Qui diligit iniquitatem, odit animam suam”, Ioann. 125): “Qui odit animam suam” etc., et multa similia. Hic autem distinctione opus est, quia, si sumatur unus homo, ut unus est, sic non potest sibi ipsi dare, quia sicut “venditio est alienatio et rei suae iurisque sui in ea in alium translatio”6), propter quod nullus potest sibi aliquid vendere, ita etiam “dare est aliquid a se dimittere et alteri tradere”, quia aliter opposita, scilicet “accipere et dare”, essent idem7). Ergo etiam nullus potest aliquid dare nisi alteri et non sibi. Et si etiam sibi posset aliquis dare, hoc tamen non est beneficium, quia beneficium ex virtute procedit a dante non sui gratia, sed alterius. Dare autem sibi non esset virtutis inquantum huiusmodi, sed est parere suae naturae. Et hoc faceret sui gratia, non alterius. Non est ergo beneficium. Sic etiam nullus debet sibi ipsi gratias referre, quia debitum non est sine creditore, quia relative ad ipsum dicitur, licet relatio ista nomine ‘creditoris’ non exprimatur. Unde nullus sibi aliquid debet, ergo nec gratias referre. Si vero sumatur unus homo secundum diversa, quae in ipso sunt, scilicet vel diversae naturae, id est natura generis et natura speciei, quae Apostolus vocat carnem et spiritum, Gal. 58), et hominem interiorem et exteriorem, Eph. 39) et II Cor. 410), vel diversae potentiae in eadem natura, sicut in parte intellectiva sunt potentia cognitiva et motiva, et sic homo potest sibi dare, quia superior natura regendo naturam animalem dat ei perfectiones virtutum, Eccli. 1011): “In mansuetudine serva animam tuam et da illi honorem” etc., vel consentiendo sensualitati dat ei concupiscentias suas, Eccli. 1812): “Si praestes animae tuae concupiscentias eius” etc. Sic etiam una potentia, scilicet voluntas, quando studet semper iusta agere et alia, quae sunt secundum virtutes optima, largitur optimo, quod est in homine, id est intellectui. Et quod sic homo possit sibi dare, probatur per hoc, quod Philosophus

1) cf.

Sen., De benef. V 7,n.2; Hosius 128,9–16 11,17 3) Eccli. 30,24 4) Ps. 10,6 5) Ioann. 12,25 6) Sen., De benef. V 11,n.1; Hosius 132,1–2 7) cf. Sen., De benef. V 11,n.1; Hosius 132,2–6 8) cf. Gal. 5,13–26 9) cf. Eph. 3,16 10) cf. II Cor. 4,16 11) Eccli. 10,31 12) Eccli. 18,31 2) Prov.

233 debeat: debent U | sibi add. ipsi ABE | referre gratiam inv. AB      235 quibus: qualibet ABER      237 12: 13 BR      241 potest sibi inv. BER      250 ergo: sic ABER      252 natura2: non U      258 suas om. AB | praestes: praestas AR      261 Philosophus om. U      

38

De summo bono, liber sextus

IX libro Ethicorum 1) probat, quod homo maxime est amicus sui ipsius et amat se ipsum ita, quod ab ipso omnia amicabilia ad alios extendit. Et ideo etiam in praecepto divino dicitur2): “Diliges proximum tuum sicut te ipsum”. Qui autem diligit, vult bona amico et etiam dat, quia amor est primum donum, in quo omnia dona donantur, et "probatio dilectionis exhibitio est operis", ut dicit Gregorius3). Ergo sic homo sibi ipsi dat, et dat beneficium, quia bonum illius intenditur, cui datur. Nec tamen tenetur ad gratitudinem, quia ipsum beneficium redundando in id, quod dat, sufficit ad gratitudinem. (12) Nec tamen omne, quod in aliquid redundat, est ei beneficium, nisi eius in hoc utilitas intendatur, quia in benevolentia praecipue consistit beneficium. »Unde si do aliquid filio ad honorem patris, beneficium do patri. Si patrem non respicio, soli filio do beneficium. Licet etiam pater in illo fruatur, quia hoc est praeter intentionem in eam. Nec solum volenti, sed etiam nolenti, per istum modum possum dare beneficium, ut si propter amicum servem fratrem eius sibi exosum, quem non vult servari, beneficium ei praesto nolenti, sicut e contrario si eum occiderem, et hoc ille reputaret beneficium, non tamen esset«4), sed ut dicit Seneca V libro De beneficiis 5), “insidiosissime nocet, cui gratiae aguntur pro iniuria”. »Interdum etiam, si neutri prodest, id est nec ei, cui facio, nec ei, propter quem facio, faciendo tamen quod ille, pro quo facio, teneretur facere, beneficium ei do, ut si patrem alicuius mortuum repertum sepelio, dummodo hoc faciam propter ipsum, quia si in proposito hoc tribui communi humanitati facturus hoc alteri cuilibet, si oportunitas occurreret, non est tunc illi beneficium, sed est opus misericordiae«6). De quo legitur in Tobia 7). Hoc tamen opus vocatur gratia, Eccli. 88): “Mortuo non prohibeas gratiam”. Ex opposito quoque, si beneficio non adest benevolentia, sed involuntarie datur, non est beneficium nec meretur gratiam. Involuntarium autem secundum Philosophum9) est ex violentia vel ex ignorantia. Et ideo, quod datur per coactionem vel per ignorantiam, non est beneficium nec obligat ad gratiam. (13) Cum etiam benevolentia cum odii affectu non concurrat, non est gratus, sed ingratus, qui optat amico incommodum, ut habeat occasionem subveniendi per beneficium, quia talis ad modum odientis optat amico malum, non propter illum, quia ei melius est non affligi indigentia, quam ab afflictione sublevari, sed 1) cf.

Arist., Eth. Nic. IX 4, 1166a1–2; 8, 1168b5–6 19,19. 22,39 3) Greg., Homil. in Evang. XXX,n.1; Étaix 256,14–15 4) cf. Sen., De benef. V 20,n.1–3; Hosius 144,18–145,3 5) Sen., De benef. V 20,n.3; Hosius 145,3–4 6) cf. Sen., De benef. V 20,n.4; Hosius 145,5–19 7) cf. Tob. 1,13–23 8) Eccli. 7,37 9) cf. Arist., Eth. Nic. III 1, 1109b35–1110a1 2) Matth.

264 tuum om. U      265 dona donantur inv. AB      270 aliquid: aliquem U      272 do aliquid inv. ABE      273 in om. ABER | quia: et ABER      274 in eam: *** R om. ABE      276  ei praesto inv. ABER      281 faciam: facio BR      284 8: 7 ABER      286 quoque: patet quod A quo patet B | involuntarie datur inv. ABR      288 ex2 om. AB      290 etiam: enim A ergo E      

270

280

290

tractatus 4, capitulum 18

300

310

320

39

propter se ipsum, scilicet ut ipse a debito gratitudinis liberetur vel ut benefactori par vel superior sit. Nec tamen dicimus nihil esse beneficium, quod aliquis sui gratia dat, nisi hoc ita fiat, quod nihil aliud intendat. Si autem et sibi et amico intendit benefacere, primum horum non tollit a secundo rationem beneficii, quia, ut dicit Seneca VI libro De beneficiis1), “summae malignitatis est non vocare beneficium, nisi quod dantem aliquo incommodo affecit”. Ex eadem etiam ratione de vendito, quod magis valet quam partium, teneor regratiari, si venditor mihi non solum impendit iustitiam fori, sed etiam amicabilem affectum faciendo ultra quam tenetur, sicut medicus dedit mihi vitam vel prae­ ceptor sapientiam non solum communem, sed etiam specialem circa me diligentiam adhibendo, quod si non fit, nec amplior valor facit hoc esse beneficium, quia tanti emptum est, quanti vendi potuit, et ibi nihil datur gratis. Nec tamen volumus per hoc dicere, quod non debeam esse gratus de beneficiis communibus, quia tunc Deo de maximis beneficiis non essemus grati, sed cum una communitas sit quasi unum corpus, in quo membra sibi compatiuntur et congaudent mutuo, quilibet, qui est membrum huius communitatis, pro communitate debet esse gratus, non pro se, si ipse specialiter non est respectus. Et hoc non est in beneficiis divinis, quia ille in communibus beneficiis quemlibet specialiter eligit ita, ut quilibet sibi illud specialiter attribuere possit, quod speciali modo conceditur ei percipere id, quod commune est. Unde dicit Apostolus: “Qui dilexit me et tradidit semet ipsum pro me”, Gal. 22). (14) Quia etiam in benevolentia voluntatis secundum id, quod habet, accepta est, sequitur, quod qui ita habet voluntatem reddendi beneficium, quod facit ad hoc, quidquid potest, ille reddidit, quia in aliquibus requiritur effectus ut in solvendo debito, et ibi non est redditum debitum sine effectu, in aliquibus sufficit affectus cum conatu diligenti ad effectum, sicut in his, de quibus dicit Philosophus3), quod non semper curabit medicus nec persuadebit rhetor, sed, si nihil omiserit de contingentibus, erit perfectus medicus vel orator. Et hoc multo fortius est in beneficio, quod totaliter in affectu consistit. Nec solum est beneficium alicui ex amicabili affectu id, quod non est debitum, sed etiam dare alicui, quod aliquo modo suum est, ut efficiatur aliter ipsius, quam iam suum est, beneficium est. Aliter enim non posset dari beneficium sapienti nec amico nec domino a servo, quia ut dicunt Stoici4), “omnia sunt sapientis”, et ut dicit Philosophus5), communia sunt, quae sunt amicorum, et constat, quod ipse

1) Sen.,

De benef. VI 13,n.2; Hosius 161,9–10 2,20 3) cf. Arist., Eth. Nic. III 5, 1112b12–16 4) Sen., De benef. VII 4,n.1; Hosius 191,24 5) cf. Arist., Eth. Nic. VIII 11, 1159b31 2) Gal.

294 vel om. AE      298 rationem beneficii inv. ABER | VII: V A II U      299 vocare: notare AB      302 mihi non solum inv. ABR      303 dedit mihi inv. BER mihi dat A      304 me: se ER om. AB      310 congaudent: congaudeant AB      311 esse gratus inv. ABER      313 eligit: elegit ABER | quod: quia ABER | speciali: specialiter U      318 ut om. U      

40

De summo bono, liber sextus

servus et omnia sua res domini sunt. Sed sapientis sunt omnia non ut possidentis, sed ut utentis ipsis ad obsequium virtutis, scilicet vel virtute animi superflua contemnendo vel necessariis utendo ad hoc, quod possit opera virtutum exercere et etiam ex sensibilibus et spiritualibus perfectionem sui intellectus colligens, ut possit dicere cum Apostolo: “Tamquam nihil habentes et omnia possidentes”, II Cor. 61). Quando ergo datur aliquid, ut possideat et vendere vel locare possit, beneficium accipit. Similiter etiam quod est unius amicorum ut possidentis est alterius non ut eius possessio, quam sibi usurpare vel alienare possit, sed secundum promptitudinem affectus amici, quem amor in extasim ponit, ut ipse et sua sint transposita in amicum. Et ideo quando etiam effectu in ipsum pleno iure transfertur aliquid ab amico, beneficium est. Sic et domini sunt omnia, quae sunt servi, per auctoritatem, sicut omnia sunt regis vel imperatoris, sed tamen servus voluntate domini possidet et utitur suis rebus. Et ideo, quod transfert in dominum, beneficium est. (15) Tanta est etiam vis beneficii, quod non potest eripi sive auferri, ut dicit Seneca2). Materia quidem beneficii, id est id, quod datum est, potest auferri. Debitum etiam gratiae auferri potest, si ille, qui benefecit, postea perdidit benevolentiam et paenitet se dedisse vel si, quod peius est, infert maiorem iniuriam quam fuerit bonitas beneficii. Nec debent haec duo separata manere, ut de eodem me vindicem, si laesit, et beneficium reddam, si dedit, sicut actiones diversae sunt diversarum iniuriarum, scilicet depositi et furti et in aliis similiter, quia illae actiones certis legibus continentur. Lex autem legi non miscetur, sed utraque sua vi agit. Beneficium autem nulli legi subiectum est, sed utrumque, scilicet utilitas beneficii et nocumentum iniuriae, unum habet arbitrum, scilicet eum, in quem utrumque commissum est. Et ideo ille ista non separat nec deducit, sed unum per alterum tolli iudicat, alioquin simul et semel oporteret eundem eidem esse amicum et inimicum et conqueri et gratias agere. Sed ipsum beneficium, quod est actio ipsa, non eripitur, quia transiit in preteritum, et sicut dicit Philosophus3), etiam Deus non potest facere id, quod fuit, non fuisse. Propter quod etiam debitum reddendi non potest eripi per mutationem eius, qui dedit, ut si sapiens dedit beneficium et postea excidit a sapientia et malus factus est etiam intantum, quod hostis patriae factus est, tamen reddam beneficium non ut beneficium, quia hoc malo non debet dari, sed ut liberationem ab obligatione, ut nullam cum eo habeam amicitiam, ita tamen, quod hosti communitatis non dabo ea, quibus iuvari posset contra communitatem, sed quae potius sunt ad utilitatem utriusque ut si nutriam filium eius infantem vel si dem ei aliqua lusiva, quibus sua ferocitas mitigetur, arma autem et tela et huiusmodi non dabo, quia essem proditor patriae et fautor criminis.

1) II

Cor. 6,10 Sen., De benef. VI 2,n.1–3; Hosius 151,11–152,15 3) cf. Arist., Eth. Nic. VI 2, 1139b10–11 2) cf.

331 quod om. U      332 possit: possunt ABR      335 Similiter: quia A sic BE      338 pleno iure: ple­ne itur ER plene ius AB       344 auferri potest inv. AB       351 arbitrum: arbitrium U       352 per: propter ABR      355 praeteritum: interitum ABER      357 reddendi: reddi ABER       358 et1 om. ABE | excidit: excidat A accedit U      363 ut: vel U      

330

340

350

360

tractatus 4, capitulum 18–19

370

380

41

»Propter quod etiam non omnino non est repetendum beneficium, sed non est indebito modo repetendum, repeti tamen potest, si hoc vel necessitas repetentis exigit vel utilitas eius, a quo petitur. Sunt enim aliqui ingrati ex desidia sola et pigritia. Ab illis in necessitate repetendum est beneficium non per modum petitionis, sed per modum admonitionis, ut relinquatur locus gratiae«1), sicut “Socrates inter amicos suos constitutus dixisse fertur: ‘Emissem quidem pallium, si habuissem nummos’”2). Aliqui autem ingrati sunt ex malitia, et hoc est dupliciter, scilicet vel ex obstinata malitia, et ab illo nihil est repetendum, ne ex ingrato inimicum faciam, vel ex malitia, ubi tamen spes est correctionis, et ab illo repetendum est beneficium, ut ab hoc vitio convertatur, et aspere interdum exigendum est, quia hoc requirit correctio malitiae. (16) Cum autem dare beneficium ex sola benevolentia et reddere ex obligatione accepti sint actus specie differentes distincti in ratione obiecti, quia primus actus habet obiectum quemlibet idoneum ad beneficium, secundus autem habet obiectum beneficum inquantum huiusmodi est, patet, quod sicut supra diximus, diversae virtutes sunt gratia et eucharistia, quas tamen simul tractavimus propter convenientiam earum in eodem genere actus, scilicet in beneficio.

Cap. 19. De virtute, quae vindicatio sive vindicativa vocatur, scilicet quid sit, qualiter actus eius licitus sit, specialiter autem, an liceat vim vi repellere, et qualiter est virtus et specialis virtus distincta a mansuetudine, et de extremis oppositis sibi

10

(1) Vindicatio, secundum quod est de iure naturali, ut supra ostendimus3), est nomen transumptum ab actu iracundiae, quae est peccatum oppositum mansuetudini propter similitudinem actuum inter se, quia utrobique est punitio molestantis. Sed quod iracundia facit ad nocendum adversario, hoc vindicatio facit ad hoc, “ut sit tuta inter improbos innocentia”4). Hoc autem constat esse laudabile, dummodo fiat secundum debitas circumstantias. Et omne tale est virtus. Vindicatio ergo virtus est. (2) Tuta autem conservatur innocentia inter improbos per duo, scilicet si defenditur, ne ab improbis laedatur et, si laesa fuerit, quod haec iniuria ita puniatur, quod non solum ipse, qui laesit, sed etiam alii arceantur et terreantur, ne deinceps similia committere praesumant, et quod ipsi laeso satisfiat, et ideo Tullius duo ponit in definitione huius virtutis, cum dicit5): “Vindicatio est, per quam vis”, id est violenta iniuria, “et iniuria”, quae fit sine violentia, ut in furto, et in similibus “et omnino omne”, quod est obscurum causaliter, id est obscurans patientem obscuri1) cf.

Sen., De benef. VII 23,n. 3; Hosius 209,27–210,6 De benef. VII 24,n. 1; Hosius 210,7–8 3) cf. Decr. Grat. I 4 1; Friedberg 5 4) Cic., De inv. II 54,n.161; Stroebel 148b,17–19 5) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 2 6; Zavattero 13 2) Sen.,

367 tamen: tunc AR      374 spes est inv. AB      378 obiecti om. AB      379 quemlibet: quodlibet AB      1 19 add. Quod est AB | sive vindicativa om. ABER      8 quod: quia AE | hoc1: haec ABE      11 scilicet om. ABER      13 terreantur: recreantur U      

42

De summo bono, liber sextus

tate turbationis et tristitiae “defendendo”, ne aliquid talium inferatur “vel ulciscendo”, postquam illatum est, “propulsatur” debito modo. Qui modus exponitur in descriptione Aristotelis, cum dicit1): Vindicativa est scientia operativa cum discretione iudiciorum quantum ad propulsationem illam, quae fit ulciscendo delictum commissum. Hoc enim nulli licet propria temeritate, sed tantum debet fieri per iudicium, quia enim vindicta non debetur nisi peccato inquantum peccatum est, et peccatum, ut peccatum est, ad solum Deum pertinet. Cui dicit Ps.2): “Tibi soli peccavi” etc. Ideo vindicta soli Deo competit secundum illud Deut. 323) secundum aliam litteram: “Mihi vindictam et ego retribuam”. Quod autem per iudicem fit, Dei auctoritate fit, cuius ipse iudex “minister est vindex in iram ei, qui male agit”, Rom. 134). Et ideo dicitur Rom. 125): “Non vos defendentes, carissimi”, Glossa 6): “id est referientes adversarios”, “sed date locum irae”, Glossa7): “id est iudicio Dei” et vindictae Dei. “Scriptum est enim” Deut. 328): “Mihi vindictam” etc., ubi nos habemus9): “Mea est ultio” etc. Alii autem dicunt, quod scriptum est Ez. 910), ubi nos habemus “appropinquaverunt visitationes urbis”, ibi enim transtulerunt Septuaginta: “Mihi vindictam” etc. Glossa autem magistralis11) hic dicit scriptum esse hoc in Proverbiis, sed deceptus fuit per illud, quod sequitur: “Si esurierit inimicus tuus” etc. Hoc enim est in Prov. 2512). Ideoque dixit Christus, Matth. 2613): “Omnes, qui acceperint gladium” – Augustinus14): id est qui utuntur gladio: “Ille autem utitur gladio, qui nullo superiore aut legitima potestate iubente vel concedente in sanguinem alicuius armatur” – “gladio peribunt”. Ideo “gladio spiritus”, qui in Dei describitur armatura, Eph. 615), vel illo gladio, qui igneus utitur “ante paradisum”, Gen. 316), id est qui per illum significatur, scilicet gladius, de quo dicitur Apoc. 117): “De ore eius gladius ex utraque parte acutus exibat”, et Apoc. 1918): “De ore ipsius procedit gladius” ex utraque parte acutus. Et

1) cf.

Ps. Andron., De passion. 8 2; Glibert–Thirry 254,5–6 50,6 3) Deut. 32,35. alia littera: Rom. 12,19, Hebr. 20,30 4) Rom. 13,4 5) Rom. 12,19 6) Glossa interl. in Rom. 12,19; Argentinae 1480, 300b 7) Glossa interl. in Rom. 12,19; Argentinae 1480, 300b 8) cf. supra nota 3 9) cf. supra nota 3 10) Ez. 9,1 11) cf. Petr. Lomb., Glossa in Rom. 12,19; PL 191,1503A: “Scriptum est enim in Proverbiis: Mihi vindictam reservavi” 12) Prov. 25,21 13) Matth. 26,52 14) Aug., Contra Faust. XXII 70; Zycha 667,22–24 15) cf. Eph. 6,17 16) cf. Gen. 3,24 17) Apoc. 1,16 18) Apoc. 19,21 2) Ps.

24 peccatum1 om. AB      27 ipse om. AB | est om. U      34 illud: hoc E      35 est in: est AR om. E      42 19: 12 U      

20

30

40

tractatus 4, capitulum 19

50

60

70

43

punitionum, quantum ad illam propulsationem iniuriae, quae fit vim vi repellendo ex auctoritate iuris naturalis. Ut enim dicit Hilarius1) tractans iam dictum verbum: “Omnes, qui acceperint gladium” etc., “non omnibus gladio utentibus mors solet esse per gladium, nam plures aut febris aut alius accidens casus absumit, qui gladio vel iudicis officio aut resistendi latronibus necessitate sunt usi”. Ex hoc patet, quod illi, qui in necessitate repellunt latronum iniuriam, non tenentur sententia divina. Et iustificationum, quas solas persequitur virtus haec. Nam de maledictione, quae est quidam modus vindictae, dicit Gregorius Super Iob 2), quod sancti non maledicunt livore vindictae. Hoc enim prohibetur, Rom. 123): “Benedicite et nolite maledicere”, et ratio ponitur I Petr. 34): “Quia in hoc vocati estis” etc., sed zelo iustitiae, Act. 225): “Percutiet te Dominus, paries dealbate”. Et similiter intelligendum est in aliis speciebus vindictae, quod non prodeunt ex livore, sed ex zelo iustitiae. (3) Iste autem zelus est quadruplex, scilicet vel pro gloria Dei, sicut Elias quinquagenarios cum suis quinquaginta igne caelesti consumpsit, IV Reg. 16), et Eliseus tradidit pueros ursis, IV Reg. 27), et Moses multos de populo occidit, id est viginti tres milia, Ex. 328). Vel pro conservatione boni communis, quod per malos violatur, nisi hoc contra eos vindicetur. Sic enim “iudex non sine causa gladium portat, Dei enim minister est” etc., Rom. 139). Vel pro correctione eius, qui iniuriam intulit vel malum aliquod puniendum commisit. “Qui enim diligit filium suum assiduat illi flagella”, Eccli. 3010). Vel pro utilitate aliorum, qui unius exemplo a similibus deterrentur. “Pestilente enim flagellato stultus sapientior erit”, Prov. 1911). Sic Petrus Ananiam cum Saphira mortis sententia damnavit, Act. 512). Vel pro necessitate pacis et libertatis propriae sive iure naturali malum a se per se repellendo sive per iudicium satisfactionem requirendo. Nam vindicatio est actus iustitiae, inquantum per ipsam inaequalitas iustitiae reducitur ad aequalitatem, et est actus huius virtutis, quae vindicativa vocatur, inquantum est contra iniuriam repellendam vel puniendam. (4) Videtur autem ex supra dicta auctoritate Apostoli, qua dicit13): “Non vos defendentes” etc., quod non liceat alicui se vindicare. Hoc enim probat tripliciter, 1) Hilar.,

In Evang. Matth. comm. 32,n.2; PL 9,1071A; Matth. 27,52 Moral. IV 1,n.2; Adriaen 164,50–51; Decr. Grat. II 24 3 11–12; Friedberg 994 3) Rom. 12,14 4) I Petr. 3,9 5) Act. 22,3 6) cf. IV Reg. 1,14 7) cf. II Reg. 2,10–26 8) cf. Ex. 32,27–28 9) Rom. 13,4 10) Eccli. 30,1 11) Prov. 19,25 12) cf. Act. 5,1–11 13) Rom. 12,19 2) Greg.,

46 absumit: adsumit U      49 Et add. in codd.      50 quidam: quidem ABR      53 Percutiet: percutiat ABER      56 1: 5 U      57 tradidit pueros inv. ABER      58 milia Ex. om. ER | 32: 23 AE      60 etc. om. AE      61 puniendum commisit: puniendum emisit E malum commissum U      63 pestilente: pestilentiae U      65 repellendo: expellendo U      

44

De summo bono, liber sextus

scilicet quia nulli licet usurpare, quod solius Dei est, et hoc est vindicta secundum illud1): “Mihi vindictam”. Item quia tenemur etiam inimicis benefacere secundum illud: “Si esurierit inimicus tuus” etc., Prov. 252). Vindicta autem beneficentiae adversatur. Item non licet alicui vinci a malo, quia tunc servus malitiae efficeretur, “a quo enim quis superatus est, illius et servus est”, II Petr. 23). Sed qui se vindicat, vincitur a malo, quia propter malitiam adversarii etiam ipse contra caritatem malum infert proximo. Ergo hoc non licet. Unde dicit4): “Noli vinci a malo, sed vince in bono malum”. Quod fit, quando super caput mali, id est mentem eius, congerimus carbones ignis, id est fervorem caritatis in ipsum per cumulationem beneficiorum quasi compellendo ad amicitiam. In contrarium autem est exemplum divinum, quia Deus de se dicit, Is. 15): “Heu, vindicabor de inimicis meis”. Et quod Ioseph suam iniuriam vindicavit cum fratribus labores itineris offensam patris fatigationem plurium angustiarum inflixit. Et quod mansuetissimus Moses a Deo petiit vindictam, sicut dicitur Num. 166): “Iratusque Moses valde, ait ad Dominum: Ne respicias sacrificia eorum”, et quod Elias et Eliseus suas iniurias crudelibus sententiis, ut diximus7), vindicaverunt. Sed quomodo liceat vindicare propriam iniuriam, exposuimus supra tract. 3 cap. 88). Et per haec omnis ista controversia sopitur. Ei autem, quod dicit Apostolus9): “Date locum irae”, per quod ostenditur licere nos appetere vindictam a Deo secundum illud Ps.10): “Laetabitur iustus, cum viderit vindictam”, et illud Apoc. 611): “Usquequo Domine sanctus et verus non iudicas et vindicas sanguinem nostrum” etc., Luc. 1812): “Deus autem non faciet vindictam electorum suorum clamantium ad se” etc., videtur contrarium illud Eccli. 2813): “Qui vindicari vult, a Domino inveniet vindictam”. Sed haec auctoritas Ecclesiastici loquitur de vindicta ex odii livore vel irae. Augustinus autem praedictum verbum Lucae tractans ponit tres modos, quibus sancti licite desiderant vindictam dicens14): “Intelligendum est eam vindictam esse iustorum, ut omnes mali pereant. Pereunt autem aut conversione ad iustitiam aut amissa per supplicium potestate” “et si omnes homines converterentur ad Deum, dia1) Rom.

12,19 12,20, Prov. 25,21 3) II Petr. 2,19 4) Rom. 12,21 5) Is. 1,24 6) Num. 16,15 7) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 19 3; Sturlese 43 8) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 8; Ciancioso 9–15 9) Rom. 12,19 10) Ps. 57,11 11) Apoc. 6,10 12) Luc. 18,7 13) Eccli. 28,1 14) Aug., Quaest. Evang. II 45,n.2; Mutzenbecher 108,44–109,55 2) Rom.

73 tenemur: tenentur AB*R tenemus Bc      78 dicit: dicitur AB      80 in om. ABER      87 et Eliseus om. ABER | vindicaverunt: vindicaverat ABER      89 haec: hoc AB      90 ostenditur: ostendit ABER      95 28: 38 U      97 modos: modus U      

80

90

100

tractatus 4, capitulum 19

110

120

130

45

bolus tamen remaneret in fine saeculi damnandus, quem finem cum iusti venire desiderent, non absurde vindictam desiderare dicuntur”. Quod autem laetantur sancti, cum viderint vindictam, non solum est, cum consequuntur desiderium suum in aliquo trium praedictorum, sed etiam propter conformitatem suae voluntatis ad voluntatem divinam, propter quam gaudent ipsam in omnibus adimpleri, et propter gloriam iustitiae divinae, quia in gloria Dei gloriantur praecipue sancti in patria. Similiter ei, quod indistincte diximus licere vim vi repellere, obviat hoc, quod dicit Augustinus ad Publicolam1): “De occidendis hominibus, ne ab eis quisquam occidatur, non placet mihi consilium, nisi forte sit miles aut publica functione teneatur, ut non pro se hoc faciat, sed pro aliis accepta legitima potestate”. Et in libro I De libero arbitrio2) ponit huius displicentiae rationem dicens: “Quomodo apud divinam providentiam a peccato liberi sunt, qui pro his rebus, quas contemni oportet, humana caede polluti sunt?” (5) Ad intellectum autem huius quaestionis et ad completionem supra positae solutionis supra, scilicet 3 tractatu, cap. 83), notandum, quod, licet homo se ipsum perimere non debeat et ideo necessaria ad vitae conservationem teneatur sibi potius exhibere quam alteri, si non habet, quod pluribus sufficiat, tamen exponere se neci ab alio inferendae pro liberatione proximi eximiae caritatis est, II Reg. 184): “Quis mihi tribuat, ut ego moriar pro te” etc., Eccli. 305): “Pro animabus filiorum colligabit vulnera sua” etc. Et ideo consilium perfectionis est potius patienter sustinere mortem quam ipsum repellendo alium occidere. Et ideo oppositum non est consulendum. Tamen ex se est indifferens et potest bene et male fieri. Salvis ergo distinctionibus, quas posuimus supra tractatu 3 cap. 86), amplius distinguimus, quod se ipsum conservare per alterius occisionem quadruplici intentione potest fieri, scilicet ex instinctu naturae, per quem quaelibet res nititur ad sui esse conservationem desiderans esse divinum in permanentia, ratione cuius agit, quidquid agit, ut dicit Philosophus7), et sic est licitum, quia omne, quod est de iure naturali licitum, simpliciter licitum est. Vel est ex instinctu naturae informatae per gratiam, scilicet quando aliquis dolens occidit adversarium devitans hoc, quantum potest, sed tamen potius vult eum occidere compulsus per eius instantiam quam ab eo occidi, ne dicat8): “In 1) Aug.,

Epist. XLVII,n.5; Daur 207,120–123; Decr. Grat. II 23 5 8; Friedberg 932 De lib. arb. I 5,n.13; Green 218,62–64 3) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 8; Ciancioso 9–15 4) II Reg. 18,33 5) Eccli. 30,7 6) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 8; Ciancioso 9–15 7) cf. Arist., De gen. et corr. II 10, 336b28–32 8) Is. 38,10 2) Aug.,

102 desiderent: desiderant ABER      110 placet mihi inv. ABER      117 necessaria: necessario A necesse E      119 inferendae: inferendo U      120 30: oportet AB      121 colligabit: colligabis ABER      122 ipsum: ipsam BE      127 quem: quae A quam E      127 desiderans: desiderant ER      130 est1 om. U | naturae informatae: naturae nondum informatae A nec informatae BR naturae informato U      

46

De summo bono, liber sextus

dimidio dierum meorum vadam ad portas inferi”1), qui assidue orat et dicit: “Ne revoces me in dimidio dierum meorum”, id est in imperfectione luminis gratiae et virtutum, et hoc est magis licitum quam id, quod praemissum est. Vel est ex superfluo amore huius vitae, qua homo potius se fruitur quam utitur, et ideo non attendit, an sic se defendere sit licitum vel non, sed sive sic sive sic esset, tamen se sic defenderet, et sic est illicitum, quia talis “arbor mala non potest fructus bonos facere”2). Vel est ex odio, quod concipit contra eum, qui se invadit, per quod ita concitatur, quod etiam si posset eum evadere sine eius occisione potius tamen vellet se de eo vindicare ipsum occidendo. Vel etiam ex superbia, per quam verecundaretur fugere invasorem, etiam si posset sic eum effugere, vel si se sponte ex causa illicita ponit in talem necessitatem, sicut faciunt latrones et adulteri et his similes, tunc est etiam illicitum. Augustinus ergo loquitur secundum tertium praedictorum membrorum, ut patet per illud, quod obicitur ex auctoritate De libero arbitrio. Non enim simpliciter est vita corporalis contemnenda, quia “nemo umquam carnem suam odio habuit” etc., Eph. 53), sed sic solum, quod secundum hunc mundum non ametur, Ioann. 124): “Qui amat animam suam” – Augustinus5) ex sequenti littera supplet: “in hoc mundo” – perdet eam. Chrysostomus6): “Amat autem animam suam in hoc mundo, qui desideria eius inconvenientia facit”. (6) Ex hoc scitur, quare non valet instantia aliquorum dicentium, quod non licet pro conservatione vitae homicidium perpetrare sicut nec furtum vel fornicationem, quia omnia haec lege divina prohibentur, contra quam nihil est faciendum pro amore vitae presentis, homicidium enim secundum se non est malum, cum meritorie possit fieri, sed prohibetur praecepto divino, secundum quod est actus aliqua indebita circumstantia deformatus. Alia autem praedicta secundum se mala sunt, quae secundum Philosophum non possunt bene fieri, nec est coactio ad ipsa, quia potius omne malum sustinendum est, quam aliquid talium fiat, ut idem Philosophus dicit7). Quod autem quidam8) dicunt, quod non licet occidere alium in hoc casu ex intentione occidendi, sed ex intentione se tuendi, licet praeter intentionem occidat eum, non est verum, nisi loquantur de intentione principali. Nam si principaliter intendat se defendere et videns se hoc non posse, nisi perimat adversarium non 1) Ps.

101,25 7,18 3) Eph. 5,29 4) Ioann. 12,25 5) Aug., In Ioann. LI,n.10; Willems 443,11 6) Ioann. Chrys., Homil. in Ioann. LXVII (LXVI),n.1; PG 59,370 7) cf. Arist., Eth. Nic. III 1, 1110a26–27 8) cf. Thom. de Aquino, Summa theol. II II 64 7 2) Matth.

133 meorum: suorum AB*ER      135 est2 om. AE      136 qua: quo U      137  se defendere inv. ABU      138 se sic inv. ABE      143 sic eum inv. BR om. A | se om. AU      149 mundum: modum ABU      150 Qui: quis U      155 omnia haec inv. AB      157 possit: posset A pos­sunt E      

140

150

160

tractatus 4, capitulum 19

170

180

190

47

desistentem ab eius persecutione, sicut Azahel persecutus fuit Abner, II Reg. 21), et ideo non casu fortuito, sed ex intentione secundaria occidat eum, non peccat. (7) Qualiter etiam multitudo corrigenda sit per vindictam, supra traditum est. Et quamvis mansuetudo etiam vindicet vindicanda sub debitis circumstantiis, ut ex superioribus patuit, tamen vindicatio differt a mansuetudine, quia illa vindicta est ex detestatione deformitatis peccati, ista autem vindicta est circa nocumentum sive iniuriam, quae proximo per peccatum infertur in se vel in suis. Cum ergo habeat actum specificatum per speciale obiectum, quod est nocumentum iniuriosum inquantum huiusmodi est, repellere enim hoc nocumentum est actus huius virtutis, patet, quod ipsa est virtus specialis et est medium duarum malitiarum, quae sunt crudelitas sive saevitia, quae excedit modum in puniendo – de qua dicitur Prov. 112): “Qui crudelis est, propinquos abiicit”, et 123): “Viscera impiorum crudelia”, Esth. 164): “Pietatem nostram sua crudelitate commaculans” – Et aliud vitium innominatum, scilicet quando quis minus debito vindicat, quod vindicandum est, secundum illud Prov. 135): “Qui parcit virgae, odit filium suum”. Primum istorum est mortale peccatum ex affectu, scilicet si ex odio procedit, vel ex effectu, scilicet si nimis exceditur modus inculpatae tutelae. Et hoc fit, cum hoc pro sua defensione facit contra proximum, quod si sponte fieret, esset mortale peccatum, sine quo tamen se tueri posset, ut est homicidium, membri mutilatio et similia. Secundum vero est mortale peccatum, cum aliquis dissimulat sive tacendo sive solis verbis corripiendo, quod per vindictam correptionis poenalis tenetur corrigere et potest, sicut Heli filios suos verbis solis arguit et non verberibus. Et ideo sententia divina in se et in filiis punitus fuit, I Reg. 2 et 3 et 46). Si tamen aliquis ad tempus dissimulat captando debitas circumstantias vindicationis, scilicet locum et tempus et similia, secundum Augustinum in I libro De civitate Dei 7) peccati obnoxius non habetur. (8) Ut autem dicunt Tullius8) et Augustinus XXI De civitate Dei 9), octo sunt genera poenarum, per quas leges puniunt et vindicant culpas, scilicet mors, verbera, poena talionis – quae consistit in mutilatione membri, scilicet cum perdit quis oculum pro oculo, dentem pro dente et sic de aliis –, servitus, vincula carceris, exilium, damnum rerum fortunae, ignominia confusionis. In his enim consistunt omnia, quae in hoc mundo perverse diliguntur. Haec enim per ista auferuntur 1) II

Reg. 2,19 11,17 3) Prov. 12,17 4) Esth. 16,10 5) Prov. 13,24 6) I Reg. 2,22–4,22 7) cf. Aug., De civ. Dei I 26; Dombart–Kalb 27,15–21 8) cf. Cic., De oratore I 45,n.194; Kumaniecki 74,14–16 9) cf. Aug., De civ. Dei XXI 11; Dombart–Kalb 777,6–8 2) Prov.

168 Qualiter: qualis BE      169 vindicanda: vindicando AB      171 circa: contra ABER        178 commaculans: maculans U      179 debito: debite AE      189 sententia divina inv. ABER       195 perdit quis inv. AB      

48

De summo bono, liber sextus

sive sint concupiscibilia carni sive pertineant ad concupiscentiam oculorum sive ad superbiam vitae. Et insuper non solum poena damni, sed etiam poena sensus omnis in his includitur, quae inferri potest alicui ad hominem. Et licet poena pertineat ad virtutem vindicationis, tamen saepe Deus punit sine vindicatione, ut quando punit sine culpa, non tamen sine causa. Sicut sanctum Iob punivit, Iob 1 et 21) et Paulum II Cor. 122) et Tobiam, Tob. 23). Vel si vindicat, tunc culpam unius vindicat in alio, sicut peccata parentum vindicat non solum in filios imitatores paternae malitiae, ut dicitur Ex. 204), sed etiam in parvulos innocentes, Gen. 195), Num. 166). Et peccata aliquorum vindicat in aliis etiam extraneis ab eis, ut patet in Achor, Ios. 77) et in filiis Heli I Reg. 48) et in David numerante populum II Reg. 249). Et super illud Luc. 810): “Descendit procella venti in stagnum” etc. dicit Ambrosius11), “quod navicula, in qua erat Iudas, turbabatur, unde et Petrus, qui erat firmus meritis suis, turbabatur alienis”. Et quae sit in his ratio iustitiae, diximus supra libro II tract. 6 cap. 412). (9) Et licet secundum Augustinum13) iudicium humanum debeat divinum iudicium imitari, tamen in his non debet ipsum imitari, scilicet quod aliquem puniat poena sensus sine culpa vel pro culpa aliena, ut ibidem14) dicit. Primum enim horum est contra illud Ex. 2315): “Insontem et iustum non occides”. Dan. 1316): “Innocentem et iustum non interficies”. Secundum vero est contra illud Deut. 2417): “Non occidentur patres pro filiis nec filii pro patribus, sed unusquisque pro peccato suo morietur”. In his enim, quae Deus facit ex sua omnipotentia, per quam etiam mala bona facit, cum ipsa ordinat secundum altitudinem sapientiae et scientiae suae per occultam providentiam, non est homini collata auctoritas, quia ipse incomprehensibilia iudicia et ininvestigabiles vias consilii divini scire non potest nec potentiam habet mala convertendi in bonum. Ubi autem aperta

1) cf.

Iob 1–2 II Cor. 12,7–9 3) cf. Tob. 2,10–12 4) cf. Ex. 20,5 5) cf. Gen. 19,25 6) cf. Num. 16,31–35 7) cf. Ios. 7,24–26 8) cf. I Reg. 4,11–21 9) cf. II Reg. 24,1–25 10) Luc. 8,23 11) cf. Ambr., Expos. in Luc. IV,n.79; Adriaen 132,869–873; ex Thom. de Aquino, Summa theol. II II 108 4 arg. 5 12) cf. Ulric. de Arg., De summo bono II 6 4 13–14; Beccarisi 215–216 13) Aug., Quaest. in Heptat. VI 8; Fraipont 316,148–151 14) Aug., Quaest. in Heptat. VI 8; Fraipont 316,173–179 15) Ex. 23,7 16) Dan. 13,53 17) Deut. 24,16 2) cf.

201 quae: qui BE | ad hominem: ab homine ABE homine R      203 Iob punivit om. U      206 etiam: et AB      208 numerante: numerare U      216 23: 3 ABE      222 ininvestigabiles coni. investigabiles codd.

200

210

220

tractatus 4, capitulum 19–20

230

49

est iustitia, ibi iudex potest et debet Deum imitari et ad haec sola accipit divinitus potestatem. Dixi autem de poena sensus, quia poena damni quandoque punitur aliquis sine culpa, sicut pro lepra removetur aliquis ab administratione ecclesiae et deformi defectu membri. Vel pro irregularitate contracta sine culpa removetur aliquis a susceptione ordinum vel punitur pro culpa aliena non solum poena temporali, sicut pro crimine laesae maiestatis exheredantur filii, sed etiam poena spirituali, sicut pro defectu natalium aliqui removentur a perceptione ordinum sacrorum et beneficiorum ecclesiasticorum. Sed haec non infliguntur innocentibus ut poenae, sed ut ordinationes divinarum rerum secundum suam dignitatem, propter quod ab eis arcentur, qui ad haec inidonei sunt ex aliqua deformitate vel sit in detestationem criminis vel consequitur per accidens ad poenam rei, sicut cum pater punitur ablatione rerum sequitur, quod non transmittat ad posteros, quod non habet.

Cap. 20. In quo resumitur tractatus de amicitia, ut addatur supra dictis de ea scilicet, qualiter sit virtus et differat a vera amicitia, et de eius definitione et de adulatione et litigio, quae sunt extrema huius medii

10

20

(1) De veritate et oppositis ei peccatis satis supra diximus. De amicitia quoque supra dictum est1), sed hic addimus, quod ipsa est virtus quam supra2) secundum Tullium3) ‘gratiam’ vocavimus, quia in dictis et in factis facit convivere hominibus. Est enim iste habitus circa delectationes et tristitias factas in convictu et colloquiis. Circa delectationes quidem est, quia omnes actiones suas et locutiones refert gratiosus ad bonum honestum et conferens sibi vel ei, cui convivit in omnibus his volens ad minus non contristare conviventem vel etiam delectare eum, si potest salva ratione boni et conferentis. Circa tristitias vero est, quia si per aliquod eorum, quae pertinent ad delectationem faciendam per convictum et collocutionem, incurrere oporteret eum amissionem maiorum bonorum sive illa bona sint honesta sive conferentia, quae sunt in posterum effectiva magnae delectationis, tunc aspernabitur condelectare aliquem, sed potius eliget parum eum contristare, etiam si illud contristare faciat non parvam dissimilitudinem conviventium, quia plus eligit incongruum esse homini quam virtuti, in talibus enim gratum esse turpe est et virtuti contrarium, vel etiam si faciat non parvum nocumentum in exterioribus bonis, quia parum contristari conviventem tolerabilius est quam carere tantis bonis, et incidere non parvum nocumentum in exterioribus bonis tolerabilius est quam subire iacturam boni honesti. 1) cf.

Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 25; Ciancioso 144–145 Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 3; Sturlese 4 not. 6 3) Cic., De inv. II 53,n.161; Stroebel 148b,15–16 2) cf.

228 removetur: ammovetur U      233 divinarum: divinorum U      235 cum om. BER       236 transmittat: transmittit BER      5 hic: hoc ER haec A      13 et: in ABR | collocutionem: collocutio­ nibus AB       14 conferentia: conferentium U      18 in talibus om. U      

50

De summo bono, liber sextus

(2) Quamvis autem haec virtus vocetur amicitia eo, quod principalis finis eius secundum illum actum, in quo praecipua delectatio est conviventium, qui est beneficentia, est amicitia vera eo, quod haec virtus facit habentem moderatum, id est suum modum et eius, cui convivit, non transgredientem, et ex moderatione facit amicum, id est in dictis et factis ab omnibus grate acceptum eo, quod nihil ingerit contrarium amori conviventis, et ex his facit ipsum assumere dilectionem, quia omnibus dictis et factis hoc considerat, quod capiat per dilectionem corda conviventium, etiam nolentium, tamen non est vera amicitia. Vera enim amicitia consistit in magna passione amoris, quia amat amicus amicum ut se alterum, et consistit in tanto affectu diligendi, quod habet cum amico idem velle et idem nolle, quorum neutrum est in hac amicitia, de qua nunc est sermo, quia quando in dictis et factis servat vel recipit vel spernit, quod oportet et ut oportet, non facit hoc ex passione amoris vel affectu dilectionis, quia hoc facit ad ignotos et notos, consuetos et inconsuetos, sed facit haec, quia ad hoc per habitum huius virtutis dispositus est. Ex his scitur, quod, licet haec virtus sit circa delectabile, quod est secundum totum convivere, tamen Aristoteles1) et Tullius2) definiunt eam convenienter per illam dilectionem in convivendo, quae consistit in gratuita beneficentia et liberali gratitudine, sive ideo, quia super omnia ista mutua beneficentia conservat homines simul in communi convictu et pace, sive etiam quia omnia, quibus unus alterum delectat honesta delectatione, inter beneficia computatur, etiam si consistat in verbis, quia tale verbum est, de quo dicitur Eccli. 183): “Verbum super datum bonum”. (3) Adulatio autem, quae est excessus medii huius virtutis et continet in se placiditatem et blanditiam, ut supra diximus4), est peccatum, cum sit actus deformatus carentia debitarum circumstantiarum. Nam laudare aliquem et velle ei placere secundum debitum modum non est adulatio, sed huius virtutis operatio, id est amicitiae. Et ideo adulatio stultis attribuitur, Eccl. 75): “Melius est a sapiente corripi quam stultorum adulatione decipi”, illa scilicet deceptione, de qua dicitur Is. 36): “Popule meus, qui beatum te dicunt, ipsi te decipiunt” etc. Et Apostolus se de hoc excusat dicens: “Nec fuimus in sermone adulationis”, I Thess. 27). Et secundum Gregorium8) ei opponitur detractio. Et est remedium contra ipsam, quia quos “vox laudantis elevat, lingua detrahentis humiliat”. Sed intelligendum est, quod haec oppositio est materialis, quia contraria sunt laus et vituperium, sed non est formalis, nisi inquantum detractio actus litigii est, et hoc est peccatum 1) cf.

Arist., Eth. Nic. IV 12, 1126b16–19 Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 20 1; Sturlese 49 not. 2 3) Eccli. 18,17 4) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 25 1–2; Ciancioso 144–145 5) Eccl. 7,6 6) Is. 3,12 7) I Thess. 2,5 8) Greg., Moral. XXII 7,n.17; Adriaen 1105,91–92; cf. Thom. de Aquino, Summa theol. II II 115 1 2) cf.

24 illum: illud U | quo: qua U       27 et add. in AB      33 nunc: non AB modo E      35 hoc: haec U      36 sed facit haec om. AB | haec: hoc ER 56 et: quia U      

30

40

50

tractatus 4, capitulum 20

60

70

80

51

contrarium adulationi, ut supra ostendimus, et etiam amicitiae. Non autem omnis detractio est cum lite nec conviventem contristat, quia occulta detractio ignoratur ab eo, cui detrahitur. Et ideo tunc non est hic formalis contrarietas, quia forma actus moralis ex fine est, et hoc non sunt fines contrarii, quia adulator intendit delectari conviventem et ei placere per hoc. Detractor autem non intendit eum contristare nec ei displicere, quia tunc potius in faciem eum cederet aperta contumelia, sed intendit nocere ei, cui detrahit. Est etiam adulatio mortale peccatum, quia dicitur Ez. 131): “Vae, quae consuunt pulvillos”, Glossa 2): “id est suaves adulationes” “sub omni cubito”. “Vae” enim in sacra Scriptura significat maledictionem damnationis, non tamen semper est mortale peccatum, cum »Augustinus in sermone De purgatorio 3) inter minuta peccata numeret hoc, si quis alicui maiori personae voluntate vel necessitate adulatur«4). Ideoque sciendum est, quod secundum quod adulatio sumitur per se distincta ab aliis peccatis, sic semper, nisi ex nimio affectu fiat mortale, qualiter omne peccatum potest fieri mortale, est veniale peccatum, quia vel intendit solam delectationem sicut placidus, vel intendit suam utilitatem sicut blandus, et patet neutrum horum esse peccatum mortale, quia nihil est hic contra caritatem, et propter haec duo dixit Augustinus5): “Cum quis voluntate vel necessitate adulatur”. Si vero sumitur concreta cum aliis malitiis, sic frequenter est mortale peccatum. Si enim sit per mendacium perniciosum, ut cum quis laudando peccatorem fovet eum in tali statu, sic est mortale peccatum quia, »ut dicit Glossa 6) super illud Ps.: “Convertantur statim erubescentes” etc., “plus nocet lingua adulatoris quam gladius persecutoris”, quia, ut dicit Hieronymus7), “nihil est, quod tam facile corrumpat mentes hominum” quam adulatio«8). Constat autem plus nocivam esse corruptionem mentis quam corporis, et ideo dicitur Is. 59): “Vae, qui dicunt malum bonum” etc. Item si cum fraudulentia fiat, ut scilicet simulata amicitia efficacius nocere possit, similiter est mortale peccatum sicut et ipsa fraus, Prov. 2610): “Sicut noxius est, qui mittit lanceas et sagittas in mortem, ita vir, qui fraudulenter nocet amico suo” etc. Similiter est mortale peccatum, quando per adulationem active datur alicui occasio criminis, etiam si hoc faciat quis praeter intentionem.

1) Ez.

13,17 interl. in Ez. 13,17; Argentinae 1480, 246a 3) cf. ps. Aug., Sermo CIV; PL 39,1946–1947 4) Thom. de Aquino, Summa theol. II II 115 2 s. c. 5) vide supra not. 5 6) Glossa ord. in Ps. 69,4; Argentinae 1480, 540a 7) Hieron., Epist. CXLVIII,n.17; Hilberg 344,7–8 8) Thom. de Aquino, Summa theol. II II 115 2 9) Is. 5,20 10) Prov. 26,18 2) Glossa

58 detractio add. actus litigii AB      61 delectari: delectare ABER      62 cederet: cedere U detraheret A       64 Ez. coni. Ecc. codd. | quae consuunt: qui consumit AU      67 minuta: minima ABR      71 vel … (72) placidus om. U      73 peccatum mortale AU inv. BER | hic: in hoc A in hac BR | et om. ABER      83 similiter: simpliciter U | mortale peccatum inv. AB      

52

De summo bono, liber sextus

(4) Litigium vero hic non sumitur, secundum quod est contentio verborum, quia sic est actus iracundiae oppositus mansuetudini, Prov. 261): “Homo iracundus incendit litem”; II Tim. 22): “Servum Dei non oportet litigare, sed mansuetum esse ad omnes”. Nec etiam secundum quod est idem quod bellum et dicitur quasi actio litis, quia sic opponitur caritati vel iustitiae. Sed sumitur hic secundum quod est idem, quod dyscolia. Dyscolus autem est, qui distat a scola virtutis amicitiae et indisciplinatus est intantum, quod nulli vult delectabiliter convivere nec in dictis nec in factis, sed ex indisciplina verborum et factorum suorum omnem sibi conviventem contristat. Unde I Petr. 23): “Sed etiam dyscolis”, dicit alia littera4) “difficilioribus”, quia tales omnibus difficiles sunt in vita. Et quia hanc dyscoliam Petrus ponit contrariam modestiae, cum dicit5): “Non tantum bonis et modestis, sed etiam dyscolis”, sequitur, quod etiam contrarietur virtuti amicitiae, quia illa facit hominem moderatum, sicut supra exposuimus. Cum autem supra probaverimus dyscoliam sive litigium magis opponi amicitiae, quam ei opponatur adulatio, sequitur, quod est maius peccatum, quia peccatum maius est, quod distat plus a medio virtutis. Et haec comparatio vera est, secundum quod loquimur de istis extremis secundum se. Si vero sumantur per accidens, id est secundum quod alia vitia eis adiunguntur, sic habent se ut excedentia et excessa, secundum quod est quantitas illorum adiunctorum. Cum tamen Philosophus dicat in VII Ethicorum 6), quod »qui cum dolo peccat, turpior est«7) quam qui manifestam iniuriam infert, patet, quod adulatio, licet sit minus peccatum, tamen turpior est quam litigium, quia est cum dolo duplicitatis, quo aliud tenetur in corde quam promatur ore. Sed hoc verum est de turpitudine causante verecundiam humanam, qualiter etiam peccata carnalia turpiora sunt peccatis spiritualibus, cum tamen sint minoris culpae, ut dicit Gregorius8). Et hoc ideo, quia sunt maioris infamiae eo, quod minus habent de ratione: per hoc enim in VII Ethicorum9) probatur incontinentia simpliciter turpior esse quam incontinentia irae. Non est autem verum, secundum quod turpe opponitur honesto virtutis, quia sic turpius est magis contrarium virtuti, et ideo necessario est maius peccatum. (5) Nec tamen haec dyscolia semper est mortale peccatum, sed tunc solum, cum intendit ex malitia aliquem contristare vel animo vel aliquo illato nocumento.

1) rectius

Eccl. 28,11 Tim. 2,24 3) I Petr. 2,18 4) Glossa ord. in I Petr. 2,18; Argentinae 1480, 523b 5) I Petr. 2,18 6) cf. Arist., Eth. Nic. VII 6, 1149b13–14; Gauthier 505,13 7) cf. Thom. de Aquino, Summa theol. II II 116 2 8) cf. Greg., Moral. XXXIII 12,n.25; Adriaen 1695,104–109 9) cf. Arist., Eth. Nic. VII 6, 1048b4–7 2) II

77 hic: hoc ER      78 oppositus: quae opponitur ABER      96 omnibus: omnes AB      98 sequitur add. etiam U      101 adulatio om. U       102 distat plus inv. ABER | comparatio: operatio U      109 promatur: formatur in A promatur in B puniatur U      110 etiam: et AB      113 tur­ pior esse inv. AB      

90

100

110

tractatus 4, capitulum 20–21

120

53

De quibus dicitur Iac. 41): “Litigatis et belligeratis” etc., Ad Tit. 32): “Non litigiosos esse, sed modestos”, scilicet modestia sumpta ut supra, Prov. 163): “Homo perversus suscitabit lites”, sed sicut ex incompositione naturali vel consequente solitudinem studii scientiae et virtutis, ut in melancolicis, qui, ut dicit Philosophus4), mordentur a sua natura et ideo aliis sunt mordaces, vel ex gravitate aetatis, sicut senum convictus non est delectabilis propter austeritatem ipsorum vel ex confusione cellarum capitis, per quam omnia dicta et opera talium sunt confusa et inordinata et gravia his, qui cum eis conversantur, vel ex enutritione, quia aliqui non sunt ita enutriti, quod sciant amicabiliter et socialiter conversari, non est mortale peccatum, cum ista non sint nisi defectus virtutis, sine qua potest homo habere gratiam eo, quod illi, qui solitariam vitam ducunt et non faciunt hoc ex bestialitate, sint maiores homines, ut dicit Philosophus in I libro Politicae 5).

Cap. 21. In quo resumitur tractatus de liberalitate, ut praeveniatur dubitatio, quae posset esse de ipsa, et ut de avaritia sibi contraria plenius determinetur, scilicet qualiter opponitur etiam iustitiae et qualiter sit peccatum et qualiter est peccatum generale vel speciale, et quando est mortale peccatum, et qualiter dicatur maximum peccatum et vocatur idolatria, et qualiter sit capitale peccatum, et de filiabus eius

10

(1) Liberalitatem quoque adiungit Philosophus iustitiae, cum tamen in IV Ethicorum 6) posuerit eam adiunctam fortitudini, quia secundum propriam rationem est virtus adiuncta fortitudini eo, quod liberaliter administrat ei omnia instrumentaliter deservientia ipsi, scilicet arma, expensas, exercitus, praeparationes machinarum et similia. Inquantum vero in actibus suis servat rationem iustitiae in non accipiendo turpe lucrum, sed tantum accipiendo, unde licite potest accipere, nec etiam dando aliquid cum praeiudicio alieno, sic est annexa iustitiae. Sic etiam avaritia, quam supra7) vocavimus illiberalitatem – et dicitur avarus, ut dicit Isidorus8), quasi avens, id est cupidus, aeris, id est pecuniae, per quam omnia intelliguntur, quorum valor potest mensurari pecunia –, secundum quod 1) Iac.

4,2 3,2 3) Prov. 18,28 4) cf. Alb., Ethica VII 2 5; Borgnet 511b; Arist., Eth. Nic. VII 15, 1154b11–15 5) cf. Arist., Polit. I 2, 1253a2–4. 27–29 6) cf. potius Alb., Ethica IV 1 1; Borgnet 272b: “prima virtus inter adiunctas liberalitas est” 7) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4; Tuzzo 145 8) cf. Isid., Etymol. X; Lindsay n.9 2) Tit.

118 Tit.: Tim. AB      120 suscitabit: suscitavit AB | sicut: si est ABER      121 qui ut: de quibus ABER | Philosophus add. quod ABER      126 gratiam add. nam A non BR 129  Po­liticae: Politices U      1 praeveniatur: perveniatur U      2 ut de: de AE ut ipsa U      3  etiam: et ABR      4 est1: sit A et U      6 et de filiabus eius om. AE      8 posuerit om. ABR | adiunctam: adiunctum U | fortitudini add. posuerit AB | quia … (9) fortitudini om. ABER       11 servat rationem: servit rationi AB | in: etiam U      13 cum om. U      15 avens: avetis AB(avens sup. lin. B)R a veris E      

54

De summo bono, liber sextus

est simplex peccatum opponitur liberalitati, sed secundum quod est vitium semper copulatum aliis vitiis, ut supra diximus1), id est turpi lucro in accipiendo et iniuriae proximi in non dando, quibus dare debet, opponitur iustitiae. Unde »dicit Chrysostomus in Homilia 2) tractans illud Matth. 53): “Beati, qui esuriunt et sitiunt iustitiam”, iustitiam dicit vel universalem virtutem vel particularem avaritiae contrariam«4). (2) Patet autem ex supra dictis, quod avaritia est peccatum, cum sit extremum contrarium virtuti liberalitatis vel iustitiae. Et patet etiam, quod, secundum quod proprie sumitur, est speciale peccatum, cum speciali virtuti in sua materia contrarietur. Sumitur tamen quandoque extento vocabulo pro superfluo appetitu habendi quamcumque possessionem, sive sit possessio rerum spiritualium sive corporalium. Spiritualia enim possessio hominis sunt, inquantum habentur ut proprium bonum hominis, secundum quod homo est, Iob 365): “Annuntiat de ea amico suo, quod possessio eius sit”, Prov. 46): “Posside sapientiam, posside prudentiam”. Et sic »dicit Gregorius in Homilia 7), quod “avaritia non solum est pecuniae, sed etiam scientiae et altitudinis, cum supra modum sublimitas ambitur”«8). Scientiae quidem secundum illud Ps.9): “Quae non rapui”, sed, supple secundum Glossam10), primi parentes affectu etsi non effectu rapuerunt, cum aequalitatem divinitatis in scientia appetierunt, “tunc exolvebam”, altitudinis vero secundum illud Phil. 211): “Non rapinam arbitratus est” etc. Sic etiam dicit Augustinus III libro De libero arbitrio 12): “Avaritia, quae Graece philargyria dicitur, non in solo argento vel nummis”, “sed in omnibus rebus, quae immoderate cupiuntur, intelligenda est”. Et sic est generale peccatum sicut et cupiditas. “Radix enim omnium malorum est cupiditas”, I Tim. 613). (3) Ex praemissa etiam distinctione avaritiae habetur via ad sciendum, quando est mortale peccatum, quia quando coniuncta sive copulata est alteri peccato, tunc est mortale peccatum, sic solum, si illud peccatum, cui est copulatum, est mortale peccatum, sicut si in accipiendo, unde non oportet, committitur furtum vel rapina vel usura vel aliud huiusmodi, vel si retinetur illud, quod secundum formam prae­cepti affirmativi esset dandum, id est si non datur, quod et quando et sicut esset dandum in casu tali, in quo obligat praeceptum affirmativum, 1) cf.

Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 4 1; Tuzzo 145 Ioann. Chrys., Homil. in Matth. XV; PG 57,227 3) Matth. 5,6 4) Thom. de Aquino, Summa theol. II II 58 7 s.c. 5) Iob 36,33 6) Prov. 4,5 7) Greg., Homil. in Evang. XVI,n.2; Étaix 111,39–41 8) Thom. de Aquino, Summa theol. I II 118 2 9) Ps. 68,5 10) cf. Glossa ord. in Ps. 68,6; Argentinae 1480, 538a 11) Phil. 2,6 12) Aug., De lib. arb. III 17,n.47; Green 303,26–304,30 13) I Tim. 6,10 2) cf.

19 dare debet inv. ABER      29 36: 37 ABER      31 etiam: et AB      35 illud om. ABR      37 dicitur: vocatur ABER      43 sic: sicut AB om. E      

20

30

40

tractatus 4, capitulum 21

50

60

70

55

quia »dicit Basilius1): “Tot iniurias facis, quot exhibere valeres”, supple: necessaria indigentibus, Chrysostomus etiam dicit2), quod tenebra animae est cupido pecuniarum«3), cum tamen generaliter omne mortale peccatum obtenebret animam privando ipsam lumine gratiae, secundum illud Eph. 54): “Eratis aliquando tenebrae” etc., quia hoc specialiter convenit avaritiae, non solum quia per inordinatam conversionem ad bonum commutabile avertit mentem a vera luce, “quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum”5), secundum illud Ier. 326): “Verterunt ad me terga et non facies, cum docerem eos” etc., per quod inducitur tenebra, quae est privatio luminis gratiae, sed etiam per immersionem in rebus materialibus et per occupationes sollicitudinum et saecularum negotiorum lumen naturale intellectus obtenebratur, quod per elevationem super omnia materialia in sua puritate effulget. Unde Is.7): “Sustollam te super altitudinem terrae” etc. Si autem avaritia comparatur aliis peccatis, tunc secundum se sumpta ut speciale peccatum non est maximum peccatorum, cum non opponatur optimae virtuti, immo nec principali virtuti opponatur, sed secundariae et annexae. (4) Triplici tamen ratione dicitur esse de maximis peccatis, Eccli. 10. Primo ratione superbiae consequentis rerum abundantiam, quam avaritia colligit, quae superbia est “initium omnis peccati”, Eccli. 108). Propter quod avaritia, inquantum sic virtute est omne peccatum, maius est quolibet speciali peccato. Nisi enim rerum affluentia superbiam generaret, nequaquam Apostolus diceret I Tim. 69): “Divitibus huius saeculi praecipe non sublime sapere” etc. Glossa10): “Morbum divitiarum est superbia, quae est vermis divitum”, scilicet quia per se sufficientiam ad omnia pertinentia ad gloriam saeculi et sufficientiam administrandum indigentibus et subiectivis praecibus postulantibus divitiae administrant. Et sic dicitur Eccli. 1011): “Avaro nihil est scelestius” et additur ratio, cum dicitur12): “Quid superbis terra et cinis?” id est dives, qui naturali origine et amoris transformatione est terra et secundum terminum suae consumptionis est cinis. Quod ideo dicitur, quia humilitas originis superbiam deicit, brevitas vitae avaritiam comprimit. 1) Basil.,

Homil. VI; PG 31, 278A ps. Ioann. Chrys., Opus imperf. in Matth. hom. XV; PG 56,721 3) Thom. de Aquino, Summa theol. I II 118 4 4) Eph. 5,8 5) Ioann. 1,9 6) Ier. 32,33 7) Is. 58,14 8) Eccli. 10,15 9) I Tim. 6,17 10) Glossa ord. in I Tim. 6,17; Argentinae 1480, 412b 11) Eccli. 10,9 12) Eccli. 10,9 2) cf.

49 quod om. ABR      55 32: 2 BER | terga: tergum BER      57 occupationes: occupationem ABER      61 ut: om. AER      62 immo … virtuti om. U | opponatur: opponitur ABER      66 pec­cati add. etc. U      68 generaret: servaret ABER      69 Morbum: morbus AB      70 quia: quae AB      73 Avaro … scelestius: nihil est scelestius avaro AB | superbis: superbit U      76 deicit: eiecit A deiecit R      

56

De summo bono, liber sextus

(5) Secundo ratione cupiditatis avaritiae, de qua dicitur I Tim. 61): “Radix omnium malorum est cupiditas”, alia littera2): “avaritia”. Et quod dicit Glossa 3) speciem secundum hanc secundam litteram sumi pro genere, id est avaritiam pro cupiditate, non consonat textui immediate praecedenti, cum dicitur4): “Nam, qui volunt divites fieri, incidunt in temptationem” etc. Ex hoc enim patet, quod Apostolus cupiditatem, quae est appetitus divitiarum et proprie avaritia vocatur, vult esse radicem omnium malorum. Hoc tamen intelligendum est, inquantum in ista concupiscentia oculorum, quae est avaritia, implicantur vitia pertinentia ad concupiscentiam carnis, ut cum quis illicite commiscetur alicui diviti feminae, ut ab ipsa ditetur vel suae et aliorum divitum gulae providet, ut ampliora debito lucretur, et vitia pertinentia ad superbiam vitae, ut cum aliquis ambit potentatus et dignitates et honores solum ad hoc, ut sic augeat pecunias. Et ideo dicit Apostolus, quod “qui volunt divites fieri, incidunt in desideria multa inutilia et nociva” etc. Per hoc etiam quidam “aberraverunt a fide”, ut ibidem5) dicitur, illecti promissionibus tyrannorum, qui fuerunt eius membra, qui dixit: “Haec omnia dabo tibi, si cadens adoraveris me”, Matth. 46). Inducit etiam in desperationem, inquantum facit sperare in incerto divitiarum, quod est peccatum in Spiritum Sanctum. Avaritia ergo, inquantum sic virtualiter habet in se omnia peccata, maius peccatum est quolibet speciali peccatorum, sicut caritas, inquantum est radix omnium virtutum, singulis antefertur. Et ideo dicitur Eccli. 107): “Nihil est iniquius quam amare pecuniam, hic enim et animam suam venalem habet”, scilicet expositam ad hoc, ut vendatur illa venditione, de qua dicitur III Reg. 218): “Venundatus est, scilicet Achab, ut faceret malum”. Is. 529): “Gratis venundati estis” etc. I Machab. 110): “Venundati sunt, ut facerent malum”. Rom. 711): “Ego autem carnalis sum, venundatus sub peccato”. (6) Tertio inquantum naturalis et vitiosus amor praecipue in divitias tendunt tamquam in sustentamentum naturae et sublevamen omnium indigentiarum et adminiculum ad consequendum alia desiderabilia huius saeculi, quia nec delicias nec honores potest aliquis habere sine divitiis. Propter quod etiam divitiae substantia vocantur. Et cum amor secundum Dionysium12) extasim faciat, »id est transpo-

1) I

Tim. 6,10 ord. in I Tim. 6,10; Argentinae 1480, 412a 3) Glossa ord. in I Tim. 6,10; Argentinae 1480, 412a 4) I Tim. 6,9 5) I Tim. 6,10 6) Matth. 4,9 7) Eccli. 10,10 8) III Reg. 21,25 9) Is. 52,3 10) I Machab. 1,16 11) Rom. 7,14 12) cf. Dion., De div. nom. 4 13; Suchla 158,19–120,1; Simon 219,64 2) Glossa

79 litteram: locutionem ABER      84 in om. ABER      85 cum quis inv. AB      91 dabo tibi inv. AB      92 Matth.: Marc. ABER      97 et: etiam AB      103 et2 om. AR      

80

90

100

tractatus 4, capitulum 21

110

120

130

57

sitionem in amatum«1), patet, quod philargyria, id est amor pecuniarum, sive avaritia maxime totum cor hominis ponit extra ipsum et per consequens extra omnia spiritualia et divina, quae deberent esse in corde, et involvit ipsum bonis fortunae secundum illud Matth. 52): “Ubi est thesaurus tuus, ibi est et cor tuum”. Unde cum quantitas peccati ex affectu pensetur, patet, quod istud quantum ad hanc condicionem est maximum peccatum. Unde subditur ibidem, scilicet Eccli. 103): “Quoniam in vita sua proiecit intima sua”. (7) Et propter hunc affectum dicit Apostolus, Eph. 54), quod avaritia est “idolorum servitus” transsumptive loquens, quia, ut dicit Hieronymus5), quod homo ceteris in amore praefert et praecipue veneratur et colit tamquam summum bonum suum, quod vere solus Deus est, hoc sibi pro Deo statuit. Et constat, quod sic avarus se habet ad pecuniam. Et quia secundum Dionysium6) symbolica theologia, quae per transsumptionem procedit, non est argumentativa, ideo non sequitur ex hoc, quod avaritia sit vere idolatria nec quod sit tantum peccatum, quantum est idolatria, sicut ex hoc, quod dicit Apostolus7): “Petra autem erat Christus”, non sequitur, quod Christus sit res corporea tantum nihil habens sensus nec rationis nec intellectus nec divinitatis. Hoc peccatum »ponit Gregorius XXXI libro Moralium 8) inter peccata spiritua9 lia« ), quia non est circa pecuniam, inquantum pecunia est, sed inquantum possessa est. Possessio vero ius spirituale est, secundum quod omne illud spirituale dicitur, quod non subiacet sensibus. Ergo ex obiecto spirituali est hoc vitium spirituale. Gregorius etiam ibidem10) ponit avaritiam inter duces reginae, quae est superbia, et dicit ipsam esse unum capitalium peccatorum, quia, sicut supra diximus, capitalia peccata sunt, quae sunt circa obiecta principaliter inclinantia ad inordinatam conversionem ad bonum commutabile. Per hoc enim tamquam capita et duces exercituum movent ad actus multorum aliorum vitiorum. Tale autem peccatum est avaritia, quia obiectum eius est illud, quod est de principalibus, quae sunt in mundo, quod est concupiscientia oculorum. Et quod ab aliquibus ponebatur summum bonum hominis, ut dicit Philosophus I Ethicorum11). Ergo est capitale peccatum.

1) cf.

Alb., Super Dion. De div. nom. 5; Simon 210,60–63 6,21 3) Eccli. 10,10 4) Eph. 5,5 5) Hieron., Epist. CXXX,n.14; Hilberg 193,11–13 6) cf. Dion., De myst. theol. 3; Ritter 146,11–147,3; Simon 468,63–66; Ulric. de Arg., De summo bono I 1 4; Mojsisch 13 7) I Cor. 10,4 8) Greg., Moral. XXXI 45,n.88; Adriaen 1611,39–40 9) cf. Thom. de Aquino, Summa theol. II II 118 7 s.c. 10) cf. Greg., Moral. XXXI 45, n.87; Adriaen 1610,7–10 11) cf. Arist., Eth. Nic. I 4, 1096b16–18 2) Matth.

109 deberent: debent ABER      112 Quoniam: qui U      114 affectum: effectum ER       119 argu­mentativa: augmentativa BER      

58

De summo bono, liber sextus

(8) Supra1) etiam secundum Gregorium XXXI libro Moralium 2) assignavimus avaritiae septem filias, quia, ut ibidem3) diximus, illiberalitas sive avaritia in duobus consistit, scilicet in defectu donationis, et sic ex ipsa oritur obduratio contra misericordiam, et insuper abundantia acceptionis. Et haec vel sumitur secundum affectum, et sic ex ipsa gignitur inquietudo mentis per curas et sollicitudines superfluas, vel secundum effectum, et sic in acquirendo aliena interdum utitur vi, et sic sunt violentiae. Quandoque utitur dolo, qui, si fiat simplici verbo, est fallacia, si fiat verbo confirmato per iuramentum, quod praecipue in iudicio fieri consuevit, est periurium. Si vero fiat opere, sic, quando fit in rebus, est fraus, quando fit in persona est proditio, ut patet in Iuda. »Isidorus autem ponit4) novem eius filias, scilicet “mendacium, fraus, furtum, periurium, turpis lucri appetitus, falsa testimonia, violentia, inhumanitas, rapacitas”«5). »Sed haec sub praedictis comprehenduntur. Mendacium enim comprenditur sub fallacia et falsum testimonium sub periurio, quia testes iurati deponunt. Furtum vero sub fraude continetur, appetitus autem turpis lucri continetur sub inquietudine. Et rapacitas comprehenditur sub violentia, quia est eius species. Inhumanitas vero est idem, quod obduratio contra misericordiam«6). Haec ergo ad completionem eorum, quae supra diximus de liberalitate et vitiis sibi oppositis, dixisse sufficiat. Nam quomodo prodigalitas sit contraria avaritiae et quare sit peccatum et qualiter sit minus peccatum quam avaritia, patet ex his, quae de ipsa supra diximus.

1) cf.

Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 1 17; Tuzzo 129 Moral. XXXI 45, n.87; Adriaen 1610,15–18 3) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 2 22; Tuzzo 138; Alb., Ethica IV 1 8; Borgnet 285b 4) Isid., Quaest. in Vet. Test., In Deut. 16,n.3; PL 83, 366C 5) cf. Thom. de Aquino, Summa theol. II II 118 8 6) cf. Thom. de Aquino, Summa theol. II II 118 8 ad 3 2) Greg.,

141 acceptionis: exceptionis U | vel om. U      156 eorum om. U

140

150

tractatus 4, capitulum 22

59

Cap. 22. De eugnomosyne, ratione cuius determinatur de iudicio, an sit licitum, et de condicionibus, quae requiruntur in persona iudicis, et de comparatione iudicis ecclesiastici ad iudicem saecularem, et de foro competenti et de accusatione communiter et proprie dicta. In quo est, an in aliquo casu liceat scienter condemnare innocentem

10

20

30

(1) Sicut autem supra diximus1), praeter virtutes praedictas ponit Philosophus2) plures alias iustitiae annexas. Quarum prima vocatur “eugnomosyne, quae est voluntaria iustificatio”3), et est virtus, quae facit habentem voluntarium ad ea, per quae fit iustificatio iudicii active, id est ut libenter faciat ea, quae ad hoc pertinent, et passive, id est ut libenter sustineat se iustificari. Et cum hoc sit specialis actus determinatus per speciale obiectum, quod est aequitas iudicii, et sit actus necessarius humanae conversationi, sine quo homines sibi pacifice convivere nequeunt eo, quod “opus iustitiae est pax”, Is. 324), et ad omnes tales actus sint ordinati habitus virtutum, patet, quod ipsa virtus est, et quod specialis virtus est, et quis sit eius actus et quod sit eius obiectum. Cum iustificare iniustitias per iudicium sit opus Dei, “qui iudicat omnem terram”, Gen. 185), et “iustum et impium iudicabit”, Eccl. 36), et cum hanc potestatem communicaverit hominibus secundum illud Rom. 137): “Non est potestas nisi a Deo”, et iustae potestatis usus sit licitus, patet, quod iudicia exercere iustum et licitum est, et iudex ex suo officio sive ex commissa sibi divinitus potestate ad hoc tenetur, Lev. 198): “Iuste iudica proximo tuo”. Et quod hoc non sit contra Apostolum I Cor. 69), ubi videtur damnare iudicia, supra10) monstravimus. (2) Quae autem active pertinent ad hanc iustificationem, sunt iudicare et accusare et testificari et postulare. Cum ergo nullus habeat alterum iudicare nisi ex potestate divina, sic enim “Dei est iudicium”, Deut. 111), et hanc potestatem non habeat nisi respectu subditorum huic potestati eo, quod nulla potentia est nisi respectu sui obiecti, quod subicitur eius actui, patet, quod nullus iuste potest iudicare aliquem nisi subiectum iurisdictioni suae potestatis, sive illa iurisdictio sit ordinaria sive delegata et sive subiciatur sibi simpliciter sive quantum ad aliquid tantum, scilicet cum aliquis ratione delicti fit de foro illius iudicis, in cuius terminis

1) cf.

Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 2 6; Zavattero 14 infra not. 3. 3) Ps. Andron., De passion. 8 2; Glibert-Thirry 254,6 4) Is. 32,17 5) Gen. 18,25 6) Eccl. 3,17 7) Rom. 13,1 8) Lev. 19,15 9) cf. I Cor. 6,7 10) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 9 1; Ciancioso 16 11) Deut. 1,17 2) cf.

10 id est om. U      16 iniustitias: in iustitia A iniustificans B      17 18: 17 ABER      19 et1 om. AB | iudicabit: iudicabis ABER      19–20 iustum et licitum: licitum et iustum AB      22 6: 16 U | videtur: vero AB vere R      30 aliquis EU: quis ABR | fit: sit AB      

60

De summo bono, liber sextus

deliquit, etiam si non solum non sit simpliciter de eius iurisdictione, sed etiam si sit exemptus ita, quod de solius papae iurisdictione sit. Alias autem ipsa exemptio patrocinium esset multorum criminum. »Unde super illud Deut. 231): “Si intraveris in segetem amici tui” etc. dicit Gregorius2): “Falcem iudicii mittere nemo potest in eam rem, quae non est sibi commissa”«3). (3) Quod autem de exemptis diximus, sane intelligendum est, scilicet in notoriis criminibus. In illis enim non solum cessat omne privilegium, sed etiam auxilium iuris communis, id est appellatio. Si vero non sit delictum notorium, distinguimus, quia quandoque privilegium exemptionis concessum est ratione loci, et tunc ecclesia in personis est exempta, et ideo clerici illius ecclesiae delinquentes in loco privilegiato vel circa rem privilegiatam non possunt puniri ab ordinario illis poenis, a quibus ecclesia est exempta, sed si alia beneficia vel loca habeant, in quibus vel circa quae delinquunt, privilegium non habet locum. Nec etiam habet locum quantum ad poenas alias ab illis poenis, a quibus exempta est ecclesia. Unde, si ratione alicuius loci aliquibus conceditur privilegium, quod non possunt suspendi vel interdici vel excommunicari, aliis tamen poenis possunt puniri per ordinarium, etiam pro delicto commisso in loco privilegiato vel circa rem privilegiatam, ut dicit4) Innocentius IV. Quandoque conceditur tale privilegium ratione personarum, et tunc ecclesia non est exempta, et ideo ordinarius non potest aliquam iurisdictionem exercere in clericos, sed tamen ecclesia in omnibus respondebit episcopo. Quandoque tale privilegium datur tantum capiti alicuius collegii, scilicet abbati alicuius monasterii, et tunc nec exempta est ecclesia nec membra, id est subditi illius praelati, sunt exempti, et ideo ipsum caput, quantum ad ea, in quibus tenetur gerere vicem membrorum, est subiectum iurisdictioni ordinarii. Si vero est privilegium perfectae exemptionis, scilicet quantum ad caput et quantum ad membra et quantum ad ecclesiam et quantum ad omnia pertinentia ad aliquod istorum et quantum ad omnes poenas universaliter, tunc simpliciter pro delicto non notorio non possunt puniri ab ordinario, sed ab eo, qui exemit. Ut autem sciatur ad quantum sit aliquis de foro alicuius ratione delicti, notandum, quod ille, in cuius dioecesi habet domicilium, ubi etiam deliquit, tantum promulgabit “sententiam in eum super crimine, de quo accusatur, quae erit talis: ‘Condemno te de tali crimine’”5). Et si habet beneficium in alia dioecesi, tunc “ab eo, in cuius dioecesi habet beneficium, erit quoad illud executio facienda” secundum canones, qui praecipiunt criminosos condemnatos deponi, ut dicitur 1) Deut.

23,25 Greg., Epist. XI 64; PL 77,1192B; Decr. Grat. II 6 3 1; Friedberg 562 3) cf. Thom. de Aquino, Summa theol. II II 67 1 s.c. 4) Innoc. IV, Apparatus in V libros Decret. II 2 14; Francofurti 1570, 198vb 5) Innoc. IV, Apparatus in V libros Decret. II 2 14; Francofurti 1570, 198vb 2) cf.

31 non2 om. ABER | etiam2: et AB      36 sane: satis ABER      43 delinquunt: delinquerent AB      47 delicto: debito ABER      52 id est om. ABER      53 exempti: exempta ABER | et om. ABER      55 ad … (56) quantum om. AR om. sed suppl. in marg. B      57 delicto: debito ABR      59 ad quantum: inquantum AE      60 ubi … (67) domicilium iter. U      60  ubi etiam om. ABER      61 crimine: crimen AR      62 in alia … (63) beneficium om. U      64 qui EU: quae ABR      

40

50

60

tractatus 4, capitulum 22

70

80

90

61

Extra De foro competenti, c. “Postulasti”1). Dicit tamen Innocentius IV2), quod ille, in cuius dioecesi peccavit, “potest eum perpetuo suspendere ab ecclesia, quae in alia dioecesi sita est”. Si vero non habet ibi domicilium, tunc “in criminibus maioribus, ut in cuius dioecesi peccavit, sententiam exequetur ff. De re militari lege “Desertorem”3)” adeo, ut si delinquens alio se contulerit, remittitur ad illum, in cuius dioecesi deliquit. Et sub hoc praetextu misit Pilatus Christum ad Herodem, Luc. 234). In levibus autem punietur per eum, in cuius dioecesim se contulit. Haec autem intelligenda sunt in foro contentioso. Nam in foro conscientiae ille, qui praeest alicui loco, potest absolvere subditos suos et eos, qui se illuc contulerint, ubicumque deliquerint, quia cum confessio debeat esse indivisa, etiam auctoritas confessoris debet esse integra. (4) Similiter ut sciatur, quando privilegium contineat gratiam exemptionis, notandum, quod, quamvis illos, quos princeps eligit in patres, nolit esse sub alterius potestate, non tamen sunt aliqui per hoc exempti, si eligit eos in proprios vel speciales filios, sed si dicit: ‘Recipio vos in proprios vel speciales subditos’, quia patri debetur honor et reverentia, filio vero paterna affectio, subdito vero solius superioris debetur ab inferiori potestate exemptio eo, quod inferior nihil habet, nisi quod sibi a superiori concessum est. Forma vero procedendi in iudicio praescribit »Augustinus super Psalmo dicens5): “Bonus iudex nihil ex arbitrio suo facit, sed secundum leges et iura pronuntiat”«6). Et hoc dictum quidam7) intantum exequuntur, quod dicunt iudicem licite posse condemnare innocentem, non solum in rebus, sed etiam ad mortem, si omnibus concurrentibus, quae secundum iura ad hoc requiruntur, probetur esse condemnandus. Sed hoc omnino falsum est, cum sit contra ius naturale et contra praeceptum divinum, Ex. 238): “Insontem et iustum non occides”, Lev. 199): “Iuste iudica proximo tuo”. Apparens autem iustum non est iustum iudicium. Propter quod aliqui10) praedictorum errorem mitigant dicentes, quod potest eum mittere ad superiorem, qui legibus propriis non constringitur. Et ideo potest rigorem iustitiae per misericordiam temperare ut, quantum potest, inducat illum, quod ipse ex misericordia absolvat innocentem. Sed nec hoc verum est, quia tradendo eum superiori exponit eum discrimini mortis, et sic cooperatur iniquae 1) Greg.

IX, Decretal. II 2 14; Friedberg 252 IV, Apparatus in V libros Decret. II 2 14; Francoforti 1570, 198vb 3) Iust., Dig. XLIX 16 3; Mommsen 836 4) cf. Luc. 23,7 5) revera Ambr., Expos. in Psalm. CXVIII 20,n.36; Petschenig 462,8–10; Decr. Grat. II 3 7 4; Friedberg 527 6) cf. Thom. de Aquino, Summa theol. II II 67 2 s. c. 7) cf. Thom. de Aquino, Summa theol. II II 67 2 s. c. 8) Ex. 23,7 9) Lev. 19,15 10) cf. Thom. de Aquino, Summa theol. II II 67 2 2) Innoc.

66 perpetuo: perpetue AE 67 sita est inv. ABR | ut: vel AER om. B 73 contulerint: contu­le­ runt AR       77 esse om. BER       81 inferior add. potestas ABER       85 exequuntur: consequun­ tur E insecuntur ABR      90 Iuste iudica inv. AB      93 ut coni.: et ABRU om. E inducat: indicat U      

62

De summo bono, liber sextus

damnationi innocentis. Et propter eandem rationem non potest sibi substituere alium iudicem, qui innocentiam eius ignorat, quia quod ille faceret, hoc substituens per substitutum faceret. (5) Dico ergo, quod, si omnino certitudinaliter scit accusatum esse innocentem, debet per se et per alios prudentes diligentissime inquirere aliquid, per quod possit eum eripere secundum formam iuris considerando condiciones accusantis et personas et dicta testium et inveniendo novas coniecturas, quae praesumptionem faciant pro ipso, sicut fecit Salomon in iudicio meretricum, III Reg. 31), ut possit dicere illud Iob 292): “Causam, quam nesciebam, diligentissime investigabam”. Et ad hoc valde iuvat eum hoc, quod ipse scit negotium cum suis circumstantiis. Et tunc credo impossibile esse, quin aliquam viam iuris inveniat liberandi innoxium, nisi sit ex sua ignorantia vel imprudentia vel neglegentia. Sed si ponatur quasi per impossibile, quod nullam viam potest invenire nec accusatorem nec testes potest emollire, quod desistant a causa, debet protestari se non habere conscientiam condemnandi eum, quia scit eum innocentem, et hoc certis indiciis ita ostendat probabile, quod communitas non scandalizetur, et sic absolvat eum a suo iudicio potestatem relinquens eis, ut deferant causam ad superiorem, si voluerint, sive agatur de rebus sive de persona, exemplo Christi, qui mulierem deprehensam in adulterio, quam scivit per paenitentiam innocentiae fore restitutam, noluit condemnare, Ioann. 83), in hoc, ut dicit Augustinus4), ostendens mansuetudinem, immo nec ab accusatoribus eam condemnari permisit eripiens ipsam per iustitiam, cum dixit5): “Si quis sine peccato est vestrum” etc. Augustinus6): “Haec vox iustitiae est: puniatur peccatrix!, sed non a peccatoribus; impleatur lex, sed non a praevaricatoribus legis”. Cuius rationem ponit Gregorius dicens7): “Qui prius semet ipsum non iudicat, quid in alio rectum iudicem ignorat, et si novit per auditum, recte tamen aliena merita iudicare non valet, cui conscientia propriae innocentiae nullam iudicii regulam praebet”. Verbum vero Augustini intelligendum est sicut et illud, quod dicit Ambrosius Super ‘Beati immaculati’8), scilicet quod “bonus iudex” “nihil paratum et meditatum de domo refert, sed, sicut audit, iudicat, et sicut se habet causa, decernit”. Utrum­ que enim horum verum est quantum ad illa, quae iudex ex favore vel odio vel propria suspicione vellet inferre et non de illis, quae sunt contra suam scientiam 1) cf.

III Reg. 3,16–27 29,16 3) Ioann. 8,7 4) cf. Aug., In Ioann. XXXIII,n.5; Willems 309,28–29 5) Ioann. 8,7 6) Aug., In Ioann. XXXIII,n.5; Willems 309,30–32 7) Greg., Moral. XIV 29,n.34; Adriaen 718,26–30 8) Ambr., Expos. in Psalm. CXVIII 20,n.36; Petschenig 462,8–12; Decr. Grat. II 3 7 4; Friedberg 527 2) Iob

96 substituere: sustinere ER      104 Causam quam: tamquam U      105 hoc: huiusmodi ABER      106 innoxium add. et ABR      108 quasi: contra AB | per om. U      112 absolvat: absolvet U      114 quam scivit: quamvis ABER      123 illud: istud AB      125 causa add. cum AB      126 horum: eorum AB      

100

110

120

tractatus 4, capitulum 22

130

140

150

63

et conscientiam. Nec valet id, quod aliqui obiciunt, quod ex hoc permittitur iudici absolvere noxios contra bonum commune, sed semper potest dicere reum esse innocentem et suo dicto et suae conscientiae standum est, quia, ut dicit lex1), sanctius est nocentes absolvere quam innocentes condemnare. (6) Idem etiam dicunt, quod si princeps, qui superiorem non habet, aliquem praedicto modo convictum et sua sententia condemnatum transmittit balivo occidendum, qui solus scit eum esse innocentem, si sententia iudicis nullum exprimit errorem nec continet apertam iniustitiam, si balivus nullo conatu potest eum liberare, non peccat occidendo ipsum, quia, sicut dicit Augustinus libro I De civitate Dei 2), “non ille occidit, qui ministerium debet iubenti sicut adminiculum gladius utenti”. Sed isti non advertunt, quod eiusdem Augustini doctrina est condemnandum esse praeceptum hominis, si contrariatur praecepto divino, sicut est in proposito, ut ex praedictis patet. Immo sententia est Petri et Ioannis, Act. 43): “Si iustum est in conspectu Dei, vos potius audire quam Deum iudicare”. Et ut uno verbo tota haec controversia sopiatur, dicimus, quod illi sequuntur ius fori, nos autem servamus secundum conscientiam ius poli. Et si contra hoc, quod diximus licere homini hominem iudicare, obicitur illud Matth. 54): “Nolite iudicare” etc., et illud Rom. 135): “Tu quis es, qui iudicas servum alienum?” etc., respondet Augustinus in Homilia de paenitentia dicens6): “Hoc dicendo noluit hominem ab homine iudicari ex arbitrio suspicionis vel extraordinario usurpatoque iudicio, sed potius ex lege Dei secundum ordinem ecclesiae”. (7) Ut ergo haec materia plenius, quantum ad sacram Scripturam spectat, intelligatur, ordiatur a principio videndo, quid sit iudicium. Est autem iudicium trinus actus personarum super civili vel criminali causa coram iudice contendentium. Hae autem tres personae sunt actor sive accusator, qui conatur causam amplificare, reus, qui nititur causam attenuare, iudex, qui laborare debet ad investigandam veritatem. Hic autem nomine accusatoris non intelligitur tantum persona accusans, sed omne illud, quod sufficit ad hunc actum. Et hoc in notorio crimine est ipsa facti evidentia, quia “evidentia patrati sceleris non indiget clamore accusatoris”, sicut dicit Augustinus7) super illud Gen. 48): “Vox sanguinis fratris tui Abel clamat ad me” etc. Et in iudicio inquisitionis fama habetur loco actoris. Ideoque propter 1) cf.

Iust., Dig. XLVIII 19 5; Mommsen 813 De civ. Dei I 21; Dombart–Kalb 23,4–5 3) Act. 4,19 4) rectius Matth. 7,1 5) rectius Rom. 14,4 6) Aug., Serm. CCCLI,n.10; PL 39,1547 7) ap. Greg. IX, Decretal. V 1 9; Friedberg 735; Glossa interl. in Gen. 4,10; Argentinae 1480, 32a 8) Gen. 4,10 2) Aug.,

129 sed: quod A si U      131 est add. tam AB      137 debet: dat AB      138 condemnandum: contemnendum ABR contemnandum E      140 praedictis: dictis ABER | sententia est: sententiam AR      142 controversia add. haec A hic B | dicimus: dicemus ABR      145 illud om. ABR | quis: qui BER      147 extraordinario add. vel ABE      150 ordiatur: ordiamus ABER | videndo: in dicendo ABER      152 Hae: haec BR      156 quia evidentia om. AU | sceleris add. quae U      

64

De summo bono, liber sextus

cuiuslibet harum personarum defectum cessat et non constituitur iudicium. In persona autem iudicis defectus est vel ex defectu auctoritatis iudiciariae, Ex. 21): “Quis te constituit principem et iudicem super nos?” et Luc. 122): “Quis me constituit principem et divisorem super vos?” Et hoc est ex multis causis, scilicet si non sit ei commissa auctoritas iudiciaria, ut patet in praedictis auctoritatibus, vel si commissa est auctoritate falsarum litterarum sive sint littere per falsi suggestionem obtentae vel veri suppressionem sive sint litterae falsariorum, per quas auctoritas iudicibus falso delegatur, Esther 163) de imitatione epistularum, vel si pluribus simul commissum est iudicium et nulli in solidum, Ex. 244): “Habetis Aaron et Hur vobiscum” etc., Iud. 195): “Ferte sententiam et in communi decernite, quid facto opus sit”, vel ex defectu auctoritatis exequendi iurisdictionem, sicut excommunicatus non potest esse iudex, quia sententia sua nulla est, vel saltem annullanda per exceptionem, quia cum talis traditus sit Satanae, I Cor. 56), et ideo sit extra ecclesiam, “foris enim sunt canes”, Apoc. 227), non est ecclesiae iudicare de ipsis, quia foris sunt, I Cor. 58), et multo minus est ipsorum iudicare eos, qui sunt in ecclesia. (8) Plures etiam aliae condiciones requiruntur in persona iudicis, quae persona describitur Deut. 19): “Date ex vobis”: per hoc enim excluduntur haeretici, qui “ex nobis prodierunt, sed ex nobis non erant”, I Ioann. 210). Ex eodem etiam verbo sumitur, quod iudex non debet esse extraneus, sed notus, quia qui ex nobis sunt, nobis noti sunt. “Viros”11), quo nomine exprimitur sexus et aetas virilis. Ratione sexus habetur, quod femina non debet esse iudex. “Non enim permittitur eis loqui, sed subditas esse, sicut lex dicit”, I Cor. 1412). Dicit autem haec lex Gen. 313): “Sub viri potestate eris, et ipse dominabitur tui”. Et si obicitur quod Delbora iudicavit Israel, Iud. 414), dicimus, quod hoc permisit Deus fieri in contumeliam rebellis populi, sicut etiam eadem ratione ipsa fuit prophetes, ut ibidem15) dicitur. Et de hoc obprobrio dicitur Is. 316): “Mulieres dominatae sunt eis”, nunc quoque in aliquibus terris feminae 1) Ex.

2,14 12,14 3) cf. Esth. 16,17 4) Ex. 24,14 5) Iud. 19,30 6) I Cor. 5,4 7) Apoc. 22,15 8) cf. I Cor. 5,12 9) Deut. 1,13 10) I Ioann. 2,19 11) Deut. 1,13 12) I Cor. 14,34 13) Gen. 3,16 14) Iud. 4,4 15) Iud. 4,4 16) Is. 3,12 2) Luc.

163 commissa om. U      166 falso: false AE      169 opus sit inv. AB | sicut: sic ABE      177   erant: erunt BER        180 enim om. AER        181 lex dicit inv. AB | I: II ABR | haec: hoc ABER       184 prophetes: propheta B prophetates U      

160

170

180

tractatus 4, capitulum 22

190

200

210

65

dominantur, sed per se non praesident iudiciis, sed per viros idoneos ad hoc constitutos. Ratione aetatis patet, quod qui est minor annis non potest esse iudex, quia adhuc “sub tutoribus et actoribus est usque ad tempus” etc. Gal. 41), unde minor viginti quinque annis nec agere potest sine auctoritate tutorum seu curatorum. Sicut enim dicit Philosophus2), “nemo eligit iuvenes duces, quia non constat eos esse sapientes”, quia sapientia est iudicibus necessaria intantum, quod Salomon ipsam petivit a Domino ad iudicandum populum Israel, II Reg. 33), propter quod, ubi divina gratia supplet hunc defectum naturae, ibi non habet locum haec condicio. Et ideo Ieremiae puero dicitur a Domino: “Ecce, constitui te hodie super gentes” etc. Ier. 14). “Et suscitavit Dominus spiritum pueri iunioris, cui nomen Daniel” et iudicavit falsos iudices, Dan. 135), quia ei dederat Dominus “honorem senectutis”, ut ibidem6) dicitur. Illum, inquam, honorem, de quo dicitur Prov. 207): “Dignitas senum canities”, illa scilicet, de qua dicitur Sap. 48): “Cani sunt sensus hominis”, unde dicitur Eccli. 259): “Corona senum in multa peritia”. “Sapientes”10) sapientia illa, de qua dicitur III Reg. 311): “Timuerunt regem videntes sapientiam Dei esse in eo ad faciendum iudicium”. Ex quo patet, quod qui non habet scientiam iuris sive per inspirationem sive per doctrinam et studium in iure positivo sive per experientiam iuris consuetudinalis praecipue in illis terris, quae legibus imperatorum non ligantur, non debet esse iudex, ne dicatur eis illud Is. 2812): “Nescierunt videntem, ignoraverunt iudicium”. “Et gnaros”13), id est sagaces, qui prompti sunt ad inveniendum rationes agendorum sine inquisitione et praemeditatione. Quae virtus Graece vocatur ‘sollertia’ vel ‘eustochia’, de quibus infra14) dicemus. Et ideo illi non possunt esse iudices, qui huiusmodi industria sunt privati, sive hoc sit ideo, quia simpliciter privati sunt usu rationis, ut perpetuo furiosi vel moriones, sive hoc sit ideo, quia non possunt esse sagaces ad habendam illam scientiam, quam debet 1) Gal.

4,2 Topic. III 2, 117a29–30; Minio-Paluello–Dod 54,4–5 3) rectius cf. II Machab. 2,8 4) Ier. 1,10 5) Dan. 13,45 6) Dan. 13,50 7) Prov. 20,29 8) Sap. 4,8 9) Eccli. 25,8 10) Deut. 1,13 11) III Reg. 3,28 12) Is. 28,7 13) Deut. 1,13 14) tractatus de hoc non extat 2) Arist.,

188 quod: quia ER om. B | quia: et AER sed B      189 tutoribus add. et accusatoribus U | etc. om. AE      190 seu: sive AB      192 quia: quae ABER | est iudicibus: in iudicibus est AE iudicibus est BR      193 II: III ABER      194 naturae: nec R om. B      197 et om. AB      200 dicitur Eccli.: Eccli. E dicitur U      203 doctrinam et om. AE et om. R       205   non: nunc U      206 videntem add. et U      210 quia: quod AB      212 habendam: habendum AB      212 debet … (213) iudex: habeat iudex, ut iudex est ABER

66

De summo bono, liber sextus

habere iudex, scilicet quae accipitur per inquisitiones et allegationes, sicut sunt surdi et muti. (9) “Quorum conversatio sit probata”1), scilicet non solum quantum ad veritatem vitae, sed etiam quantum ad veritatem iudicii. Propter primum istorum infames et turpitudine notati non possunt esse iudices, id est non debent, sed tamen mali praelati, quamdiu ab ecclesia tolerantur, auctoritatem habent iudicandi et parendum est eorum sententiae, quia auctoritas non consequitur personam, sed officium. Sed non debent alios iudicare, quia in quo alium iudicant, se ipsos condamnant, Rom. 22). Et eis dicit Dominus, Ioann. 83): “Qui sine peccato est vestrum” etc. Augustinus4): “Haec vox iustitiae est: puniatur peccatrix!, sed non a peccatoribus; impleatur lex, sed non a praevaricatoribus legis”. Et Ambrosius dicit5) Super ‘Beati immaculati’: “Iudicet ille de alterius errore, qui non habet, quod in se ipso condemnet”, “ne, cum de alio iudicat, in se sententiam ferat”. Gregorius6): “Aliena merita iudicare non valet, cui conscientia innocentiae propriae nullam iudicii regulam praebet”. Propter secundum praedictorum non potest esse iudex, qui violenta praesumptione merito de iniquo iudicio est suspectus. Propter quod non potest aliquis esse iudex in propria causa nec in causa filii sui, nisi casualiter cum parcissime ius pro quibusdam dicitur, ut ff. De officio praesidis lege “Senatus consulto”7). “In tribubus vestris”8): per quod excluduntur omnes, qui non sunt de ecclesia, scilicet Iudaei et Gentiles, qui non possunt esse iudices. Quamvis enim Apostolus monuerit fideles oboedientes esse principibus etiam infidelibus tempore illo, quo ecclesia non habuit nisi unum gladium, scilicet spiritualem, tamen reprehendit illos, qui causas suas agitabant apud iudices infideles ostendens per hoc nimiam irreverentiam exhiberi fidelibus, quorum iudicium declinabant, tamquam indigni essent iudicare saecularia, quae minima sunt in bonis humanis, qui iudicabant de hoc mundo et etiam angelos iudicabunt, I Cor. 69). “Ut ponam vobis eos principes”10): per quod patet, quod tantum superior potest esse iudex inferioris et non inferior superioris, quia par imparem non habet imperium condemnandi vel absolvendi ipsum per iudicialem sententiam et multo minus inferior in superiorem, nisi maior subiciat se iudicio minoris vel delinquat in territorio minoris. Ex quo sequitur, quod illi, quorum condicio est condicio subiectionis, ut sunt servi, non possunt esse iudices. 1) Deut.

1,13 Rom. 2,1–4 3) Ioann. 8,7 4) Aug., In Ioann. XXXIII,n.6; Willems 309,30–32 5) Ambr., Expos. in Psalm. CXVIII 20,n.31; Petschenig 460,6–8; Decr. Grat. II 3 7 4; Friedberg 527 6) Greg., Moral. XIV 29,n.34; Adriaen 718,29–30 7) cf. Iust., Dig. I 18 16; Mommsen 16 8) Deut. 1,13 9) I Cor. 6,13 10) Deut. 1,13 2) cf.

213 quae: qui AB      216 vitae … veritatem om. U      225 de om. U      230 ut om. AB | Senatus: servatus U      235 suas om. ABR      237 iudicabant: iudicabunt ABER      

220

230

240

tractatus 4, capitulum 22

250

260

270

67

(10) Finita quoque auctoritate, ut cum legatus egressus est provinciam, terminata est sua auctoritas et delegatorum ipsius, vel si alias propter locum non competit iudici uti sua auctoritate, sicut episcopus non potest esse iudex in dioecesi aliena, coram his similiter non constituitur iudicium. Quamvis etiam duo gladii in ecclesia praecepto domini sint distincti, tamen ordinem habent inter se. Nam sacerdotalis potestas praeest potestati saeculari et ipsam habet iudicare ex potestate clavium, quae potestas extenditur ad omnes homines, qui sunt super terram, iuxta verbum Domini Matth. 161). Propter quod suprema potestas sacerdotalis, id est papa, a nullo potest iudicari nisi a Deo. Unde dicitur IX q. 42): “Facta subditorum a nobis iudicantur, nostra autem a Domino”. Et hoc est ideo, quia superiorem non habet, potest tamen iudicari iudicio fraternae caritatis, sicut Paulus redarguit Petrum, ad iudicem spectat, Gal. 23), unde dicit Glossa4): “Quod Paulus fecit libertate caritatis, hoc Petrus sustinuit pietate humilitatis”. Vel si ipse sponte se subiecit iudicio inferioris, unde Leo papa scribit Ludovico imperatori: “Nos, si incompetenter aliquid egimus, vestro ac missorum vestrorum cuncta volumus emendare iudicio”, II q. 7 c. “Nos si”5). Vel si per infidelitatem a petra, in qua auctoritas Petri solidatur, remotus fuerit. Tunc enim necesse est, ut sublato fundamento sua auctoritas cadat. Et ideo tunc potest de hoc crimine, etiam si non est notorium, accusari et condemnari, XL d., c. “Si papa”6). Et quia contumacia haeresis vocatur, d. LXXXI c. “Si qui presbyteri”7), et “contumax dicitur infidelis”8), XXII d., c. “Nullus”9), ideo quidam10) dicunt idem in quolibet crimine notorio, de quo ipse non corrigit se propter quamcumque fraternam correctionem. Sed hoc non credo verum esse, quia cum stabilis maneat sua auctoritas, quamdiu in petra, quae est Christus, fundatur, et hoc fit etiam per informem fidem, ipse sola fide manente non habet superiorem, a quo iudicari possit. Insuper, quod soli infidelitati tribuitur, de aliis criminibus negatur, symbolica autem et transsumptiva locutione contumacia dicitur infidelitas vel haeresis, et argumenta sumpta ex talibus, tamquam sint proprie dicta, nihil valent. Ideo enim vocatur infidelitas, quia qui per contumaciam non audit ecclesiam, debet nobis esse tamquam infidelis, quem Dominus vocavit “ethnicum vel publicanum”,

1) cf.

Matth. 16,17–19 Grat. II 9 3 15; Friedberg 610–611 3) cf. Gal. 2,14 4) cf. Glossa ord. in Gal. 2,14; Argentinae 1480, 358a 5) Decr. Grat. II 2 7 41; Friedberg 495 6) cf. Decr. Grat. I 40 6; Friedberg 146 7) rectius Decr. Grat. II 1 7 1; Friedberg 426 8) Huguccio, Glossa ad I 38 16; v. T. Sol, Nisi deprehendatur a fide devius: l’immunité du pape de Gratien à Huguccio, in: Ius ecclesiae 31, 2019, 198 n. 76 9) rectius Decr. Grat. I 38 16; Friedberg 144 10) Huguccio, cf. supra n. 8 2) Decr.

249 etiam: et AB | sint: sunt AE      250 ordinem habent inv. ABER            265 infidelis … idem om. U      

68

De summo bono, liber sextus

Matth. 181), ubi dicit Hieronymus2): “Ostenditur maioris esse detestationis, qui sub nomine fidelis agit opera infidelium, quam hi, qui aperte gentiles sunt”. (11) Super illud etiam, quod dicitur “Dic ecclesiae”3), dicit Chrysostomus4): “id est his, qui ecclesiae praesident”, et dicit Glossa 5): “Vel dic: toti ecclesiae, ut maiorem erubescentiam patiatur. Post haec omnia sequatur excommunicatio, quae debet fieri per sacerdotem, quo excommunicante tota ecclesia cum eo operatur”. Unde sequitur6): “Si autem ecclesiam non audierit” etc. Et quod haec iudiciaria auctoritas virtute clavium habeatur, ostendit Dominus addens7): “Amen dico vobis, quaecumque alligaveritis super terram” etc. Ex his colligitur, quod illud, quod supra diximus de generalitate auctoritatis iudiciariae consequente virtutem clavium, non solum intelligitur de clavibus ordinis, quarum in secreta paenitentia usus est, sed etiam de clave iurisdictionis, per quam quis etiam in hoc saeculo condemnatur sententia excommunicationis vel absolvitur. Inquantum vero iura temporalia a saecularibus potestatibus sunt collata ecclesiis, potest iudex ecclesiasticus iudicare taliter sibi subiectos per se vel per alium et praeter hoc ex diversis causis pertinet iurisdictio ad iudicem ecclesiasticum, etiam cum causae vertuntur inter saeculares, scilicet vel quia res ipsae, de quibus agitur, sunt de iure ecclesiae, unde causae servorum et rusticorum ecclesiae et cum agitur de feudo ecclesiae vel cum agitur contra raptores rerum ecclesiae pertinent ad ipsum. Vel sunt personae tales, quarum curam debet habere iudex ecclesiasticus, ut sunt miserabiles personae et paenitentes publica paenitentia et viatores et peregrini, horum enim omnium cause ad episcopum pertinent. Vel si causa est spiritualis annexa spirituali, ut est causa iurispatronatus et causa de mortuariis, sed et causa dotis interdum est accessoria et incidens causae matrimoniali, ut quando post divortium agitur de dote restituenda, et ideo potest vocari spirituali annexa, sicut accessorium est annexum principali. Causae enim mere spirituales ita pertinent ad iudicem ecclesiasticum, quod nec potest committi laico per episcopum, etiam quod sit arbiter in ea, sed per solum papam. Nec potest in ea iudicare directe vel incidentaliter, etiam si sit religiosus, propter supra dictam rationem, scilicet quia ecclesiastica potestas praeest saeculari et non e converso. Et hoc est, quod dicit Innocentius III in concilio generali8): “Quos”, scilicet laicos, “subsequendi manet necessitas, non autem auctoritas imperandi”. In laicum tamen simul et clericum 1) Matth.

18,17 In Matth. III 9,31; Hurst–Adriaen 161,623–625; Thom. de Aquino, Expos. cont. in Matth. 18 4; Morard 18d4.22 3) Matth. 18,17 4) cf. Ioann. Chrys., Homil. in Matth. LX(LXI),n.2; PG 58,586; Thom. de Aquino, Expos. cont. in Matth. 18 4; Morard 18d4.18 5) cf. Glossa ord. in Matth. 18,17; Argentinae 1480, 60b; Thom. de Aquino, Expos. cont. in Matth. 18 4; Morard 18d4.19 6) Matth. 18,17 7) Matth. 18,18 8) Greg. IX, Decretal. III 13 12; Friedberg 516 2) Hieron.,

278 Vel … (279) patiatur ABE om. UR      283 quaecumque: quemcumque U      291 scilicet om. ABR | sunt add. sunt U        292 feudo: foro ABRU        296 spiritualis add. vel ABER       299 an­nexa: annexum ABER      300 nec: non ABER      301 in ea iudicare inv. ABER      305 autem om. ABR | auctoritas om. U | et: in U      

280

290

300

tractatus 4, capitulum 22

310

320

330

69

vel clericos potest compromitti ut in arbitros de causa mere spirituali auctoritate superioris, ut dicit idem Innocentius Extra de arbitris c. “Per tuas” 1), quia associatio clerici et auctoritas superioris purgant vitium. Sic de causis mere temporalibus potest in laicum compromitti. (12) Ex praedicta etiam causa est, quod deficiente iudice saeculari sive ita, quod omnino non sit, ut cum vacat imperium, tunc enim potest appellari ad episcopum vel ad papam a laicis, ut dicit Innocentius III2), quia tunc ad iudicem saecularem recurrere nequeunt, qui a superioribus in sua iustitia opprimuntur, oppressis enim debet ecclesia subvenire, sive iudex saecularis negligat iustitiam reddere requirentibus sive refutari possit tamquam merito suspectus, succedit iudex ecclesiasticus intantum, quod si etiam rex esset manifestus haereticus vel si interpellatus ab ecclesia negligeret nihilominus regimen regni sui, praecipue quantum ad ea, quae sunt fidei, scilicet si non intenderet extirpationem haereticorum, potest ab ecclesia deponi a regia dignitate. Non tamen est e converso, quod deficiente iudice ecclesiastico saecularis iudex possit personam ecclesiasticam iudicare, nisi per ecclesiam tradatur potestati saeculari propter enormitatem culpae, in qua incorrigibilis reperitur. Et haec diversitas originem habet ex illo, quod dicitur Deut. 173): “Si difficile et ambiguum apud te iudicium esse perspexeris” etc. Ex hoc enim patet, quod iudicium etiam saecularium causarum ad sacerdotes est deferendum, praecipue quando iustitia occulta est et non e converso. Unde dicit Glossa 4): “Hoc quoque in ecclesia servandum est”, quia, ut dicit Hieronymus5), iudicialis sermo auctoritatem non videtur habere, nisi per novam legem vel veterem confirmetur. (13) Diximus autem de causa dotis, cum accedit causae matrimoniali, quia si constante matrimonio mulier agat de dote, quia forte vir labitur bonis vel dissipat ea vel si agat mortuo viro, tunc causa dotis est principalis et debet agi coram iudice saeculari, cum sit causa mere temporalis. Tamen cum viduae numerentur inter personas miserabiles, quarum defensio praecipue pertinet ad iudicem ecclesiasticum, quia principibus Israel, per quos principes ecclesiastici significantur, dicitur Is. 16): “Subvenite oppresso, iudicate pupillo, defendite viduam”, etiam causa dotis principaliter potest iudicari per iudicem ecclesiasticum, praecipue si defertur ad ipsum per denuntiationem. Sic enim indirecte iudicat de omni crimine, ut probat Innocentius7) per illud Matth. 188): “Dic ecclesiae. Si autem ecclesiam non audierit” etc. ‘Indirecte’ autem ideo diximus, quia de criminibus ecclesiasticis solus iudex 1) cf.

Greg. IX, Decretal. I 43 9; Friedberg 236 Greg. IX, Decretal. II 2 10; Friedberg 251 3) Deut. 17,8 4) Glossa interl. in Deut. 17,8; Argentinae 1480, 396b 5) non inveni, sed cf. Alex. Hal., Summa theol. III n. 444, Ad Claras Aquas 1948, 648a 6) Is. 1,17 7) Innoc. IV, Apparatus in V libros Decret. II 2 10; Francoforti 1570, 197va–b 8) Matth. 18,17 2) cf.

308 Sic: sed ABER      311 enim: non U      313 saecularem om. U      324 etc. om. AR | 325 etiam om. AB      330 forte vir inv. AB      331 est om. AB      332 Tamen cum inv. AB      336 defertur: deferetur U      

70

De summo bono, liber sextus

eccesiasticus habet iudicare et de illis iudicat, ut dicitur XI q. 1 c. “Si quis cum clerico”1). Sunt autem crimina ecclesiastica illa, quae committuntur circa materiam ecclesiasticam sive spiritualem. Propter quod primo et principaliter iudex ecclesiasticus de eis habet punire tam laicos quam clericos, quamvis leges etiam ea puniant supplentes rigorem, quem ex clementia ecclesia mitigavit, et ita non consurgat duplex tribulatio nec duplici contritione conterantur, sed una sit contritio ex pluribus partibus perfecta secundum criminis quantitatem. Quae crimina sunt periurium, haeresis, adulterium, cum agitur ad separationem thori – quod ideo addo, quia si criminaliter ageretur de hoc crimine ad poenam legitimam infligendam, tunc de ipso agendum esset coram iudice saeculari –, sacrilegium etiam est ex illis criminibus, de quo in favorem ecclesiae est inductum, ut de ipso possit ecclesia convenire laicos coram quocumque malueris iudice eo, quod “iudices saeculares in exhibenda iustitia personis ecclesiasticis saepe in iudicio sunt remissi”, ut dicit Innocentius2). Magis tamen proprie crimina ecclesiastica vocantur, quod non est crimen nisi secundum ecclesiam, quia, licet iure divino sint prohibita, tamen propter bonum commune ad vitandum maiora mala humanis legibus non prohibentur nec puniuntur, ut crimen usurarum et crimen fornicationis. (14) Praedictis non obsistunt illa iura, quae concedunt personam ecclesiasticam apud saecularem iudicem iudicari, ut est illud XI q. 1 “Si quis cum clerico”3), et Authenticum “Ut clerici apud proprios episcopos” in principio collectionis sextae4), quia illis per praedicta iura est derogatum intantum, quod clericus non potest renuntiare foro ecclesiastico et adire saeculare, quia, quamvis possit renuntiare iuri in favorem suum introducto, tamen non potest renuntiare iuri introducto in favorem totius collegii, quia ius publicum privatorum pactis imitari non potest, immo nec potest renuntiare iuri pro se inducto, si non sit tantum favorabile, sed sit favorabile sibi et aliis odiosum, id est in odium eorum inductum, sicut auxilio velle iam renuntiatur, sed Macedoniano5) non potest renuntiari. Nec etiam potest renuntiari iuri, cuius renuntiatio cederet in alterius praeiudicium. Istud autem ius in favorem totius collegii clericalis est inductum et in odium laicorum, qui oppido clericis sunt infesti, et ex tali renuntiatione fieret praeiudicium episcopo. A quo enim receptum ordinem, ab illo oportet recipere iudicium secretum et manifestum. Ergo clericus huic renuntiare non potest. Eadem etiam ratione non potest clericus renuntiare privilegio indulto non solum collegio, sed etiam reverentiae ordinis clericalis, scilicet quod excommuni1) cf.

Decr. Grat. II 11 1 45; Friedberg 640 IX, Decretal. II 2 8; Friedberg 250 (revera Lucius III) 3) cf. Decr. Grat. II 11 1 45; Friedberg 640 4) cf. Iust., Nov. LXXXIII 1; Schoell–Kroll 409–410 5) cf. Iust., Dig. XIV 6 1; Mommsen 192–193 2) Greg.

340 et … iudicat om. ABER      351 malueris: maluerit BE om. A      354 ecclesiam: essentiam ABER      385 humanis: hii maius U      358 illud add. D. AB      359 et Authenticum: *** ER om. AB | collectionis: colla­ tio­ nis ABER      361 quamvis add. quis ABER      362 in­ troducto2: inducto ABER      364 sed sit favorabile om. AE      365 velle iam: *** ER om. AB       369 fieret: fieri est ER | episcopo E om. ABR | receptum: recepit BE recipit AR       370 oportet: debet ABER      372 ratione om. U | indulto om. U      373 solum

340

350

360

370

tractatus 4, capitulum 22

380

390

400

71

catus est, qui clerico manus iniecerit violentas. Unde quamvis actionem iniuriarum remittere possit, iniuriam tamen ordini factam abolere non potest, et ideo excommunicatio durat. Potest tamen clericus renuntiare proprio foro et adire aliud forum ecclesiasticum tribus condicionibus existentibus, scilicet ut consentiat in aliam personam ecclesiasticam, et quod illa persona habeat ordinariam iurisdictionem, quia iurisdictio delegata non extenditur nisi ad personas contentas in rescripto commissionis nisi in aliquibus casibus, et ut accedat voluntas sui ordinarii. Non solum autem propter supra dictas causas sortitur aliquis forum huius vel illius iudicis, sed etiam propter multas alias causas, scilicet ratione domicilii, ut scilicet ibi iudicetur, ubi habet domicilium, sive hoc sit domus sive taberna sive horreum sive armarium, dummodo ibi summam rerum suarum constituat, unde discessurus non sit, unde cum profectus fuerit, peregrinari videtur et, cum redierit, desinit peregrinari. Propter quod clericus non dicitur ibi habere domicilium, ubi habet beneficium, sed ubi larem sibi constituit. Potest tamen aliquis in pluribus locis habere domicilium, cum ita in diversis locis se instruxit, ut non minus in uno loco quam in alio se collocasse videatur. Potest etiam aliquis esse sine domicilio, ut si relicto domicilio naviget vel iter faciat quaerens, quo se conferat. (15) Ratione etiam contractus, ut nomine ‘contractus’ intelligatur omne pactum, et quasi contractus sortitur quis forum, quia ibi potest conveniri, ubi contraxit, sive in loco contractus inveniatur sive alibi causa latitandi, tunc poterit ei mandari, ut veniat ad locum contractus, sicut etiam pro crimine remittitur ad illum iudicem, sub quo deliquit, ut supra diximus1), quia contractus et crimen parificantur quoad legem conveniendi. Si autem alibi manet non causa latitandi, citabitur a iudice loci contractus et, si non venerit, mittit actorem in possessionem rerum, quas ibi habet. Vel si nihil ibi habet, mittet eum in possessionem rerum, quas habet in loco domicilii, et iudex loci domicilii exequetur sententiam. Ratione rei, de qua agitur. Ibi enim de re agi potest, ubi est ipsa res, de qua agitur, sive sit res mobilis sive immobilis. Dico autem: ‘agi potest’, quia actio exerceri debet necessario, ubi reus habet domicilium, et ibi cogitur respondere, sed potest exerceri, ubi res est, nec cogitur reus ibi respondere, sed potest facere, si vult. In tota autem serie huius tractatus de iudicio ‘reus’ non dicitur a reatu, sed secundum Isidorum in libro Etymologiarum2) dicitur “a re, quae petitur”, “quia quamvis conscius sceleris non sit, reus tamen dicitur, quamdiu in iudicio pro re aliqua petitur”. Ratione etiam appellationis sortitur quis forum eius, ad quem appellavit, secundum illud Act. 253): “Caesarem appellasti? Ad Caesarem ibis”. Alias autem peregri-

1) cf.

Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 22 3; Sturlese 61 Etymol. XVIII 15; Lindsay n.7 3) Act. 25,12 2) Isid.,

add. in ABER | scilicet: secundum AB sed U      379 quod: ut ABER      381 ut: ne ABR       383 etiam: et E om. R | multas alias: supra dictas AR      386 et add. quo ABER      387 quod: hoc ABER      390 videatur: videtur AB      398 mittet: mittit U      407 iudicio: iudicium U      

72

De summo bono, liber sextus

na iudicia ab ecclesia sunt submota, ut probat Anacletus papa1) per illud Gen. 192): “Ingressus es ut advena, numquid ut iudices?” Ratione etiam delegationis fit aliquis de foro iudicis delegati secundum illud III Reg. 113): “Qui”, scilicet Pharao, “dedit ei”, id est Adad, “domum et cibos constituit et terram delegavit”. Ratione privilegii est aliquis ita de foro illius iudicis solius iudicis et non alterius, cuius solius iudicio deputatus est per privilegium exemptionis a potestate aliorum iudicum. Ratione magnitudinis causae, quia maiores causae sunt ad sedem apostolicam deferendae, sicut olim maiores causae referebantur ad Mosen et alii iudices minora tantum iudicabant, Ex. 184). Praecipue autem quaestio fidei ad ipsam pertinet. Unde dicitur ibidem:5) “Esto tu populo in his, quae ad Deum pertinent”. Et Hieronymus dicit6): “Si” in fide, id est in professione fidei, “aliquid minus perite aut parum caute forte positum est, emendari cupimus a te, qui Petri et fidem et sedem tenes”. Propter quod, si in minoribus negotiis orta fuerit quaestio in aliqua provincia et episcopi eiusdem provinciae dissentiant, referri potest quaestio ad maiorem sedem, id est metropolitanam. Et si nec ibi terminatur, per synodum iudicetur, XVIII d., c. “Multis”7). (16) Et quia sicut Petrus locum Christi tenet, et per consequens summus pontifex, sic alii episcopi in locum successerunt aliorum apostolorum, sicut etiam septuaginta duo discipuli figuram gesserunt presbyterorum, id est secundi ordinis sacerdotum, ut dicit Beda8) super illud Luc. 109): “Post haec autem designavit” etc., et idem dicit Anacletus papa d. XXI “In novo testamento”10) etc., patet, quod depositio episcopi est una de maioribus causis ecclesiae, et ideo ad solum papam pertinet, ut dicitur IV q. 6 c. “Dudum”11). Potest tamen in concilio provinciali criminaliter accusari et per idem concilium absolvi a criminatione. Vel si episcopi illius provinciae contraria sentiunt in opinione suae famae quibusdam dicentibus, quia bonus est, aliis autem dicentibus, non, per primatem potest absolvi. Vel si illa provincia primatem non habuerit, absolvi potest per metropolitanum vocato alio metropolitano de vicina provincia et aliquibus aliis episcopis, ut per eos, quod

1) Decr.

Grat. II 3 6 13; Friedberg 523 19,9 3) III Reg. 11,18 4) cf. Ex. 18,21–22 5) Ex. 18,19 6) Pelagius, Libellus fidei ad Innocentium, PL 45,1718; fortasse ex Thom. de Aquino, Summa theol. II II 11 2 ad 3 7) rectius Decr. Grat. I 17 5; Friedberg 52 8) cf. Beda, In Luc. Evang. expos. III 10,1; Hurst 214,1871–215,1875 9) Luc. 10,1 10) Decr. Grat. I 21 2; Friedberg 69 11) cf. rectius Decr. Grat. II 3 6 9; Friedberg 521 2) Gen.

410 per: super U      411 iudices add. etc. AB      413 Adad: ad ABE      415 ita om. AE       418 quia om. AB      419 Mosen et: Moysena U      421 tu: in U      423 caute: tantae U       425 dissentiant: discenserat A dissentiatur U      432 XXI add. cap. AR      

410

420

430

tractatus 4, capitulum 22 440

450

460

470

73

recte factum fuerit, confirmetur. Etiam in eodem concilio potest iudicari iudicio continente sententiam excommunicationis propter contumaciam, sed damnari per depositionem non potest, ut diximus, nisi per solum papam. Item quando quis ex iusta causa recusat iudicem suum ordinarium tamquam suspectum, tunc sortitur forum alterius, quia tunc partes de communi consensu iudicem debent eligere; vel si partes non concordaverint, tunc iudex recusatus de assensu recusatoris et actoris committat negotium alicui personae idoneae vel trans­mittat ad superiorem. Dixi autem de ordinario, quia secus est in delegato. Nam causa recusationis probata coram arbitris debet delegatus simpliciter supersedere causae cognitioni nec potest alicui committere, quia statim expirat sua auctoritas. Iam dicti autem arbitri sunt eligendi a partibus vel, “si recusans adversarium non habeat tunc ipse cum iudice arbitros, communiter eligat, aut si communiter convenire non possunt, absque malitia ipse unum et ille alium eligat, qui si nequiverint in unam sententiam concordare, advocent tertium. Et quod duo ex ipsis decreverint, robur obtineat firmitatis”1). Per compromissum etiam sortitur quis forum arbitri. Et ad huius dicti et aliorum praedictorum de foro intelligentiam sciendum est, quod secundum Isidorum in XV libro Etymologiarum 2) “forus”, secundum quod “a fando” dicitur, “est exercendarum litium locus, vel dicitur a Foroneo rege, qui primus Graecis legem dedit”. Secundum quod dicitur a feriendo, tunc forus est “locus, ubi uva feritur” sive pedibus conculcatur3). Tertio modo forus est “locus relictus in civitate ad nundinas exercendas”4). Quarto modo est locus, “ubi magistratus iudicare solet”5). Quinto modo, secundum quod dicitur a ferendo, forus est “spatium planum” sive tabulatum “in navi”6), quod fert incessum hominum. Addunt etiam aliqui7), quod, secundum quod dicitur “a forando”, “forus est foramen in navi, per quod remus emittitur” secundum illud Vergilii8): “Deturbat laxatque foros”. In praemissis ergo sumitur in prima significatione et, sicut ibidem9) dicit Isidorus, “forus constat causa, lege et iudicio”. Et tunc ipse accipit continens pro contento, id est locum pro eo, quod fit in loco. Nam locus ex his non constat. “Causa est materia et origo negotii necdum discussionis examine patefacta”, et dicitur “a casu, quo venit”10). Est enim “causa res in iudicio posita cum interpositione certarum 1) Greg.

IX, Decretal. II 28 61; Friedberg 437–438 Etymol. XV 2; Lindsay n.27 3) Isid., Etymol. XV 6; Lindsay n.8 4) Isid., Etymol. XV 2; Lindsay n.27 5) Isid., Etymol. XV 2; Lindsay n.27 6) Isid., Etymol. XV 2; Lindsay n.27; 7) cf. Summa Britonis s.v. Forus; Daly–Daly 278–279; Hugut., Derivat. F 49 12; Cecchini 448 8) Verg., Aen. VI, 412 9) Isid., Etymol. XVIII 15; Lindsay n.1 10) Isid., Etymol. XVIII 15; Lindsay n.2 2) Isid.,

440 Etiam: et AB | iudicari: iudicare ABR iudiciari U      445 vel: sed U      446 alicui: suum alteri E alteri A      447 transmittat: transmittatur U      450 recusans: recusavit ABE recusant R       452 qui: ut U      459 uva: via ABER | sive: vel AB      462 planum … (463) navi om. ABER       463 etiam: et AB      470 interpositione: interpretatione ABER | certarum: ceterarum U      

74

De summo bono, liber sextus

personarum, scilicet actoris, rei, iudicis et testis, quae frequenter casualiter et praeter intentionem et voluntatem hominis occurrunt”1). “Haec ergo materia negotii, dum proponitur, causa est; dum discutitur, iudicium est, quia iudicium dicitur quasi iuris dicio; dum definitur, iustitia est, quia iustitia dicitur quasi iuris status, quia per sententiam status iuris declaratur et confirmatur”2). Negotium autem hic non sumimus communiter pro quolibet actu negante otium, sed “pro actione causae negante otium pacis, propter quod etiam iurgium litis vocatur”3). Sicut enim dicit Isidorus XVIII libro Etymologiarum 4), “iurgium dicitur quasi iuris garrium eo, quod hi, qui causam dicunt, iure disceptant”. Negotiatio vero est in commerciis. Et quia, ut dicit Philosophus5), intemperatus utitur legibus, perversus non, ideo, ut dicit Papias6), iurgium dicitur etiam convicium. Secundum Huguitionem7) vero est reprehensio sive correctio. Sed primo modo sumitur hic. “Lis vero dicitur a contemptione limitis”8) secundum illud Vergilii9): “Limes erat positus, litem ut discerneret agri”. Et quia limes est in rebus fortunae, ideo lis tantum civilem causam ostendit et non criminalem. (17) Causa autem constat argumentatione vel probatione. “Argumentum” dicitur “quasi argute inventum”10), quia sola investigatione rationalis probationis invenit veritatem. “Probatio autem constat testibus et instrumentis”11) et propria confessione facta in iudicio. Et propter haec tria dicit Isidorus12) quod in omni negotio quaeruntur “tres testes”. Nisi enim nomine testium intelligeret omne genus probationum, sive fiat per testes sive per alia, quae inducunt eundem effectum, propter quem testes adhibentur in iudicio, contradiceret verbo Domini, Deut. 1013): “In ore duorum vel trium testium” etc. I Tim. 514): “Adversus presbyterum accusationem noli recipere nisi sub duobus aut tribus testibus”. Hebr. 1015): “Irritam quis faciens legem Mosi” etc. “Iudex dicitur quasi ius dicens vel quasi iure disceptans, quod est iuste iudicare”16). Et ideo quantum ad primum significatum huius nominis non est iudex, si 1) Greg.

IX, Decretal. V 40 10; Friedberg 914; Glossa ad V 40 10; Romae 1582, 1935 Isid., Etymol. XVIII 15; Lindsay n.2 3) Isid., Etymol. XVIII 15; Lindsay n.3 4) Isid., Etymol. XVIII 15; Lindsay n.4 5) cf. Arist., Eth. Nic. VII 11, 1152a20–24 6) cf. Papias, Element. doctr. erudim. s.v. “Iurgium”; Venetiis 1496, 168a 7) Hugut., Derivat. I 112 24; Cecchini 626 8) Isid., Etymol. XVIII 15; Lindsay n.4 9) Verg., Aen. XII, 898 10) Isid., Etymol. XVIII 15; Lindsay n.5 11) Isid., Etymol. XVIII 15; Lindsay n.5 12) Isid., Etymol. XVIII 15; Lindsay n.6 13) Deut. 17,6 14) I Tim. 5,19 15) Hebr. 10,28 16) Isid., Etymol. XVIII 15; Lindsay n.6 2) cf.

474 dicio: discussio ABE* *** R      477 iurgium: iurgia BER iuria A      480 intemperatus coni.: iteratus EU iratus ABR      481 non: tamen U ¶ (***) R om. AB      483 contemptione: contemperatione A contemptatione R       494 10: 30 A 19 BER      

480

490

tractatus 4, capitulum 22

500

510

520

75

non est in eo iustitia ita, quod sit mesidicus et lex animata, ut supra diximus1), sed potius est lupus, Soph. 32): “Iudices eius lupi vespere”. Sed quantum ad secundum significatum sic impositum est hoc nomen ei, qui habet iudicandi auctoritatem, sive sit iustus sive iniustus. Et quia “omne regnum in se divisum desolabitur”, Matth. 123), Luc. 114), regni autem divisio consistit in divisione auctoritatis regendi per potestates aequivalentes et non per diversas potestates ordinatas eo, quod omnis unus ordo potestatum in uno summo unitur, quod est totum potestativum in se uniens omnes potestates inferiores, sicut uniuntur partes virtuales in uno toto potestativo, ideo in uno loco non debent esse plures ordinarii iudices aequipotentes secundum eiusdem rationis auctoritatem, sed, sicut dicit Hieronymus in Epistula ad Rusticum monachum5), unus debet esse “imperator, unus iudex provinciae”, unus episcopus unius ecclesiae et sic de aliis, et ideo solus Moses praeerat toti populo Domini, quamvis ad consilium Ietro soceri sui ordinaverit sub se “tribunos et centuriones et quinquagenarios et decanos”, Ex. 186). Quod consilium divina auctoritate confirmatum fuit, Num. 117): “Congrega mihi septuaginta viros de senioribus Israel” etc. Nec obstat huic, quod David constituit viginti quattuor summos sacerdores, quia ipsi dicuntur aeque summi in ministerio sacerdotali, quia per vices sibi in pari officio successerunt. Et ideo dicunt Ambrosius8) et Beda9) super illud Luc. 110): “Factum est, ut sacerdotio fungeretur” etc., quod David posuit eos ad ampliandum cultum divinum, sed tamen unus fuit super omnes, quia aliter David transgressus fuisset ordinationem divinam, qua Dominus statuit unum summum sacerdotem, qui vocatur sacerdos magnus, Num. 3511), Ios. 2012). Et sic dicitur Ioann. 1113): “Cum esset pontifex anni illius”. De quo dicitur Lev. 2114): “Pontifex, id est sacerdos maximus inter fratres suos” etc. et apud illum solum fuit plenitudo potestatis sacerdotalis ad iudicandum. Et ideo dicitur Ioann. 1815): “Et misit eum Annas ligatum ad Caipham pontificem” et infra16): “Adducunt ergo Ihesum ad Caipham in praetorium”. (18) Defectu etiam existente ex parte actoris sive accusatoris non constui-

1) cf.

Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 3 6; Zavattero 18 2,2 3) Matth. 12,25 4) Luc. 11,17 5) Hieron., Epist. CXXV,n.15; Hilberg 133,12–13; Decr. Grat. II 7 1 41; Friedberg 582 6) Ex. 18,25 7) Num. 11,16 8) cf. Ambr., Expos. in Luc. I,n.22–23; Adriaen 17,339–18,368 9) cf. Beda, In Luc. Evang. expos. I 1,8; Hurst 23,159–166 10) Luc. 1,8 11) Num. 35,25 12) Ios. 20,6 13) Ioann. 11,49. 51 14) Lev. 21,10 15) Ioann. 18,24 16) Ioann. 18,28 2) Soph.

508 sicut: sic U      524 adducunt: adductum AB      525 ex parte om. ABER      

76

De summo bono, liber sextus

tur iudicium in negotio non notorio, sed dubio, extento vocabulo accusationis ad omnia illa, quae vicem eius supplent, ut supra diximus1). Hic autem defectus ex omnibus illis causis est, ex quibus prohibetur aliquis accusare, quas posuimus supra tractatu 3 cap. 152). Accusare autem tenetur ille, qui scit proximi delictum, quia dicitur Lev. 53): “Si peccaverit anima”, scilicet peccato periurii, “et audierit” quicumque alius “vocem iurantis” – Augustinus4) “falsum” scienter – “testisque fuerit” – Augustinus5): “rei, de qua iuratur, id est testis”, de hoc esse possit – “quod”, id est quia, ipsum, scilicet peccatum, “aut ipse vidit”, scilicet quia vidit contrarium eius, quod ille iurat, “aut conscius est” – Augustinus6), quia “qui iurat indicavit illi; ita enim conscius esse potuit” – “nisi iudicaverit, portabit iniquitatem suam”, id est pondus poenae iniquitatis suae, quae consistit in hoc, quod talis transgreditur prae­ ceptum Domini de correptione fraterna, de qua satis supra diximus. Unde dicit Augustinus7): “Quia non expressit, cui indicandum sit”, “videtur mihi, quod se a tali peccato eximit, qui talibus iudicat, qui magis periuro prodesse quam obesse possunt, corrigendo scilicet vel orando, si ipse confessionis sibi adhibeat medicinam”. De manifestis autem peccatis dicit Augustinus in Sermone de paenitentia 8): “Si multis audientibus tibi fecit iniuriam, etiam in illos peccavit, quos testes suae iniquitatis effecit”. Ergo ipsi corripiendi sunt coram omnibus secundum illud I Tim. 59): “Peccantes coram omnibus argue, ut et ceteri timorem habeant”, scilicet similia committendi timentes aperta obiurgatione confundi. Hoc quidem praecepit Apostolus Timotheo episcopo, quia praelati principaliter ad hoc tenentur. Unde dicit Augustinus10) de illo verbo Matth. 1811): “Si peccaverit in te” etc.: “Longe autem graviorem habent causam ecclesiarum praepositi, qui in ecclesiis sunt constituti, ut non parcant obiurgando peccata”. Tamen nihilominus communiter omnes ad hoc tenentur existentibus illis condicionibus, quas supra debito secretae correptionis addidimus, scilicet quod probabiliter speretur arguendi correctio et similia. Unde subdit Augustinus12): “Nec ideo tamen ab huiusmodi culpa penitus alienus est, qui, licet praepositus non sit, in eis tamen, quibus vitae huius necessitate coniungitur, multa monenda”, scilicet in occulto, “vel arguenda”, scilicet aperte, “novit et negligit devitans eorum offensiones propter illa, quibus in hac vita non indebitis utitur, sed plus, quam debuit, delectatur”. Cum enim plus teneamur providere bono com1) cf.

Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 22 7; Sturlese 63 Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 15 2–19; Ciancioso 57–61 3) Lev. 5,1 4) Aug., Quaest. in Heptat. III 1; Fraipont 175,8 5) Aug., Quaest. in Heptat. III 1; Fraipont 175,9–10 6) Aug., Quaest. in Heptat. III 1; Fraipont 175,10–12 7) Aug., Quaest. in Heptat. III 1; Fraipont 175,19–25 8) Aug., Serm. LXXXII 7,n.10; Partoens 339,227–229 9) I Tim. 5,20 10) Aug., De civ. Dei I 9; Dombart–Kalb 10,76–77.80–81 11) Matth. 18,15 12) Aug., De civ. Dei I 9; Dombart–Kalb 10,81–86 2) cf.

529 delictum: debitum ER      540 scilicet om. ABR      545 committendi A: committenda BE      548 ecclesiis: ecclesia AU      

530

540

550

tractatus 4, capitulum 22

560

570

580

77

muni quam privato, plus tenemur obviare peccato, quod in multos committitur, quam peccato occulto alicuius privatae personae. (19) Accusare etiam accusatione propria dicta, quae est actio ad poenam, licet dummodo accusans non affectet poenam proximi inquantum poena et malum est, quia hoc esset odii, sed affert eam, inquantum medicina est peccati vel ut ipse ius suum consequatur vel ut tuta inter improbos innocentia conservetur, dum per unius poenam alii plures curentur, nec solum par parem potest accusare, sed etiam subditus superiorem, dummodo superior per vitae perversitatem nomen mereatur amittere dignitatis, ut sunt illi, qui ex malo exemplo “laqueus iuvenum” facti, Is. 421), pueri vocantur, Is. 32): “Dabo pueros principes eorum”, et Is. 653): “Puer centum annorum morietur”, quia iuvenibus aetate sunt moribus iuniores, sicut pueri iuniores sunt iuvenibus. »Et ideo Gregorius tractans illud verbum Apostoli I Tim. 54): “Seniorem ne increpaveris”, dicit5): “Haec eius regula est in eo observanda, cum culpa senioris suo exemplo non trahit ad interitum corda iuniorum. Ubi autem senior iuvenibus exemplum ad interitum praebet, districta increpatione feriendus est”. Et quia, ut dicit Augustinus Homilia 566): »Non est columba, licet in ore ad arcam deferat signum pacis dicendo ‘pax vobis’, sed est corvus, qui de morte pascitur«. Sic enim iste peccata populi comedit qui, ut ibidem7) dicit Augustinus, “canis impudicus dicendus est magis quam episcopus”, Is. 568): Canes muti non valentes latrare etc. et infra9): “Et canes impudentissimi nescierunt saturitatem”. Ipsi sunt, de quibus dicit Hieronymus ad Heliodorum10): “Non omnes episcopi sunt episcopi. Attendis Petrum, sed Iudam considera, Stephanum suspicis, Nicolaum respice”. Quod enim tales argui possunt a subditis, probant sancti per multas auctoritates canonis. Hieronymus ubi supra11) probat per hoc, quod “Daniel puer iudicavit” seniores iudices et sacerdotes et quod “sal infatuatum” conculcandum est ab hominibus. Beda super secundam Epistulam Petri12) probat per hoc, quod “Balaam” propheta, qui significat praelatum, “correptionem habuit suae vesaniae subiugale mutum”13), id est asinam, per quam subditi praecipue laici figurantur«14).

1) Is.

42,22 3,4 3) Is. 65,20 4) I Tim. 5,1 5) Greg., Reg. epist. IX 1; Norberg 562,3–6; Decr. Grat. II 2 7 28; Friedberg 491 6) cf. Aug., In Ioann. VI,n.4; Willems 55,7– 14; Decr. Grat. II 2 7 30; Friedberg 492 7) ex Decr. Grat. II 2 7 32; Friedberg 493 8) Is. 56,10 9) Is. 56,11 10) Hieron., Epist. XIV,n.9; Hilberg 57,14–15; Decr. Grat. II 2 7 29; Friedberg 492 11) Hieron., Epist. XIV,n.9; Hilberg 58,5. 59,5–6; Decr. Grat. II 2 7 29; Friedberg 492 12) cf. Beda, In Epist. cath. II Petr. 2; Hurst 274,219–221; Decr. Grat. II 2 7 31; Friedberg 492 13) II Petr. 2,15–16 14) Decr. Grat. II 2 7 28–32; Friedberg 491–492 2) Is.

- R | eam: causa BER      568 morietur add. etc. ABER      571 culpa 562 affert: affectet AB aff ce senioris inv. U      573 quia: qui ABER      575 ibidem: idem AR      580 argui add. et argui BER | possunt: possent A possint BR      585 figurantur: significantur ABER      

78

De summo bono, liber sextus

Multi autem canones prohibent hoc fieri, ut patet II q. 71), sed omnes illi intelligendi sunt vel quando aliquis non potest probare suam intentionem. »Augustinus in Homilia de paenitentia 2): “Plerumque boni viri propterea sufferunt aliorum peccata et tacent, quia saepe deseruntur publicis documentis, quibus ea, quae ipsi sciunt, iudicibus probare non possunt”«3), vel si publicatio peccati potius est proditio quam accusatio. Sicut enim dicitur II q. 7 c. “De his”4), “aliud est prodere, aliud accusare: prodit, qui non probanda defert, accusat, qui reo praesente crimen iudici offert, probaturus, quod intendit”. Isti sunt Cham, qui solus vidit nuditatem patris et eam in derisum aliis publicavit5), vel si ipsi, qui accusare praesumunt, sunt criminosi et insanes. Frequenter enim ex culpa talium subditorum causatur malitia pastorum secundum illud Iob 346): “Qui regnare facit hominem hypocritam” etc., et ideo aliquando de sua culpa culpare non possunt. Vel si insidiose accuset intendens potius infamiam quam iustitiam secundum illud Eccli. 117): “Bona in mala convertens insidiatur” etc. Contra quod dicitur Prov. 248): “Ne insidieris et quaeras iniquitatem in domo iusti”. Vel si facit hoc corrupta intentione, id est ex cupiditate, scilicet pretio ad hoc conductus vel ex odio vel ex vanitate sive vana gloria, sicut pharisaei quaerebant aliquid in Christo, quod accusare possent, ut ipsi iusti viderentur. (20) Dixi autem licitum esse accusare praedicto modo, quia nullum credo ad hoc teneri, cum multi et etiam perfecti viri, scilicet religiosi, prohibeantur accusare patrum statutis, nec aliquod divinum praeceptum de hoc inveniatur nec etiam caritas hoc exigat, quia habet alium modum corrigendi crimina, scilicet per denuntiationem. Praecipue tamen in causis civilibus melius est dissimulare quam sic litigare pro damno rerum temporalium, Matth. 59): “Et ei, qui vult tecum in iudicio contendere et tunicam tuam tollere” etc. Augustinus in libro De sermone Domini in monte10): “Omnia, in quibus improbitatem aliquam patimur, in duo genera dividuntur, quorum alterum est, quod restitui non potest”, in quo “vindictae solatium quaeri solet”. De hoc dicit Dominus11): “Sed si quis percusserit te in dexteram maxillam” etc. “Unde Dominus potius perferendam alterius infirmitatem iudicat, quam alieno supplicio suam mitigandam”12). Alterum est, quod in integrum 1) cf.

Decr. Grat. II 2 7 1–26; Friedberg 484–489 Serm. CCCLI 4,n.10; PL 39,1546; ex Decr. Grat. II 2 7 27; Friedberg 489 3) Decr. Grat. II 2 7 27; Friedberg 489 4) Decr. Grat. II 2 7 27; Friedberg 489 5) cf. Gen. 9,22 6) Iob 34,30 7) Eccli. 11,33 8) Prov. 24,15 9) Matth. 5,40 10) Aug., De serm. Domini in monte I 20,n.62; Mutzenbecher 71,1558–1562 11) Matth. 5,39 12) Aug., De serm. Domini in monte I 20,n.62; Mutzenbecher 72,1566–1568 2) Aug.,

585 illi: isti ABER      588 deseruntur: deferuntur UE      591 non: nisi BR      596 accuset: accusat ABER      597 mala: malum U      600 scilicet: vel ABE      604 et om. ABER      605 de: ad E om. ABR      606 exigat: exigit ABER      607 sic: sit BR om. A      609 tuam om. ABER       611 quorum: quod U      614 in … restitui: integra non E in integrum ABR      

590

600

610

tractatus 4, capitulum 22

620

630

640

79

restitui potest. Cuius duae sunt species: una ad pecuniam pertinet, de qua subditur1): “Et qui vult tecum iudicio contendere” etc. Sicut enim “quod positum est de maxilla percussa omnia significat, quae sic ingeruntur ab improbis, ut restitui non possint nisi vindicta ita, quod positum est de vestimento, omnia significat, quae possunt restitui sine vindicta”2). Sed tamen cum “servus” rectius “a te regitur quam ab illo, qui eum cupit auferre, nescio an quisquam audeat dicere eum ut vestimentum debere contemni”3). Alia pertinet ad operam, quae ex utroque confecta est, quia est cum vindicta et sine vindicta restitui potest. Unde subdit4): “Et quicumque te angariaverit mille passus” etc. Chrysostomus5): “Angariare est iniuste trahere et sine ratione vexare”. Haec autem omnia facienda sunt, ut dicit Augustinus, non semper ipso opere, sed animi promptitudine. Et hoc probat in libro Contra mendacium 6) per hoc, quod Dominus, qui iussit praeberi percutienti aliam maxillam, “cum alapa percussus esset, non ait: Ecce altera maxilla, sed ait: ‘Si male locutus sum’ etc.”, Ioann. 187). Item sicut idem dicit in libro De sermone Domini in monte 8), primo mandato inter haec tria “non prohibetur illa vindicta, quae ad correctionem valet. Ipsa enim pertinet ad misericordiam nec impedit illud propositum, quo quisque paratus est ab eo, quem correctum esse vult, plura perferre”, quia, »ut idem dicit ad Bonifacium comitem9), “melius est quidem ad Deum colendum doctrina homines duci quam poena compelli. Multis autem profuit prius timore vel dolore cogi, ut postea possint doceri aut, quod didicerunt, opere sectari. Sicut enim meliores sunt, quos dirigit amor, ita plures sunt, quos corrigit timor”. Agnoscamus in apostolo Paulo prius cogentem Christum et postea docentem«10), Act. 911). (21) Notandum tamen, quod, si salva intentione caritatis aliquis in iudicio prosequitur ius suum in praemissis pro sua utilitate, non est illicitum, sed, ut dicit Augustinus in Enchiridion12), “secundum veniam conceditur infirmis”, I Cor. 6. Et sic praedicta sunt perfectionis consilia, non praecepta. Si vero facit hoc pro salute proximi simpliciter, laudabile est et non dissuadetur per praedicta. Unde dicit Gregorius in Moralibus13): “Quidam, dum temporalia nobis rapiunt, solummodo 1) Matth.

5,40 De serm. Domini in monte I 20,n.66; Mutzenbecher 76,1653–1656 3) Aug., De serm. Domini in monte I 19,n.59; Mutzenbecher 69,1508–70,1512; Decr. Grat. II 23 4 51; Friedberg 926 4) Matth. 5,41 5) Ioann. Chrys., Homil. in Matth. XVIII,n.3, PG 57,268; Thom. de Aquino, Expos. cont. in Matth. 5 20; Morard 5d20.19 6) Aug., De mend. 27; Zycha 447,17–18 7) Ioann. 18,23 8) Aug., De serm. Domini in monte I 20,n.63; Mutzenbecher 72,1569–1512 9) Aug., Epist. CLXXXV 6,n.21; Goldbacher 19,8–19 10) cf. Thom. de Aquino, Expos. cont. in Matth. 5 20; Morard 5d20.11 11) cf. Act. 9,1–30 12) Aug., Enchir. XXI,n.78; Evans 93,39–40; cf. I Cor. 6,4 13) Greg., Moral. XXXI 13,n.22; Adriaen 1566,44–1567,49 2) Aug.,

617 sic … (618) quae om. ABER      626 praeberi: praebere AE      632 perferre: proferre ABR       634 profuit: prosint U      636 prius: plus U      

80

De summo bono, liber sextus

sunt tolerandi”, scilicet quando iustitia non habet locum. “Quidam vero servata caritate prohibendi non solum cura, ne nostra subtrahantur, sed ne rapientes non sua semet ipsos perdant. Plus enim ipsis raptoribus debemus metuere, quam rebus irrationabilius inhiare”. Si vero facit ex appetitu vindictae, qui nascitur ex odii rancore, peccat, quia sic praedicta auctoritatem praecepti habent. Unde dicit Gregorius ubi supra1): “Cum pro terrena re pax a corde cum proximo scinditur, apparet, quod plus res quam proximus amatur.” Et hoc constat esse contra ordinem caritatis. Pax autem scinditur, quia, ut dicit Chrysostomus Super Matthaeum 2): “Omne iudicium cordis est irritatio et cogitationum malarum”, et exponit has cogitationes malas dicens: “Nam si videris, quod causa tua fraudibus vel pecuniis expugnatur, similiter et tu causae tuae adesse festinas, etsi ab initio consilium hoc non habuisti”.

650

Cap. 23. De divisione iudicum et generaliter de his, quae ad quemcumque iudicem pertinent, et specialiter de ordinario iudice et pertinentibus ad ipsum. In quo est de libello et de litis contestatione et de diversis iuramentis pertinentibus ad iudicium (1) Tria autem genera iudicum esse ius positivum sumpsit a lege divina, scilicet ordinarii, arbitrarii, delegati. Ordinarii enim vel sunt saeculares vel ecclesiastici. Saecularium auctoritas ordinatur auctoritate prophetica, Ex. 173), ubi Moses instituit principes, tribunos etc., et confirmatur auctoritate apostolica Rom. 13 4) et I Petr. 25). Ecclesiasticorum vero iudicum auctoritas ordinatur auctoritate legis, Num. 36), ubi ordinatur summus sacerdos et inferioris potestatis sacerdotes et levitae, quia Aaron fuit super Eleasar et Ithamar et filios suos et Levitae sub istis omnibus. Christi vero ordinatione confirmatur, qui Petrum toti ecclesiae praefecit, Matth. 167), cuius locum tenet papa, et aliis apostolis communiter potestatem ligandi atque solvendi dedit, Matth. 188): “Et quaecumque solveritis super terram” etc., Ioann. 209): “Quorum remiseritis peccata” etc. Quorum locum tenent episcopi et septuaginta duo discipulos designavit, Luc. 1010), qui, ut dicit Beda11), “gesserunt figuram presbyterorum, id est secundi ordinis sacerdotum”, quamvis “primis eccle1) Greg.,

Moral. XXXI 13,n.23; Adriaen 1567,59–61 Ioann. Chrys., Opus imperf. in Matth. hom. XII; PG 56, 700 3) cf. rectius Ex. 18,25 4) cf. Rom. 13,4 5) cf. I Petr. 2,18 6) cf. Num. 3,4–10 7) cf. Matth. 16,18 8) Matth. 18,18 9) Ioann. 20,23 10) cf. Luc. 20,17 11) Beda, In Luc. Evang. expos. III 10,1; Hurst 213,1871–214,1878 2) Ps.

648 irrationabilius: irrationabilibus BR irrationabi E 1 quemcumque: quaecumque BR       8 apostolica: Apostoli U      10 summus sacerdos inv. AB      11 et1 om. ABER      14 quaecumque: quemcumque BR      17 id est om. ABER | primis om. ABER      

10

tractatus 4, capitulum 22–23

20

30

40

50

81

siae temporibus, ut apostolica Scriptura testatur, utrique presbyteri utrique etiam episcopi vocabantur, quorum unum sapientiae maturitatem, aliud industriam curae pastoralis significat”. De arbitris autem dicitur Ex. 211): “Subiacebit damno quantum expetiverit maritus mulieris, et arbitri iudicaverint”. De delegatis vero dicitur Ex. 242): “Habetis Aaron et Hur vobiscum”. Nam aliis iudicibus ordinatis Moses istis duobus vices suas tempore suae absentiae delegavit. (2) Generaliter ergo loquendo »officium iudicis est potestas eius a iure sibi collata, quae multiplex est«, quia “officium iudicis latissimum est”3), ut dicitur ff. De iurisdictione omnium iudicum lege 14). »Ordinat autem sua potestate publicam personam vel duos viros idoneos, qui omnia acta iudicii fideliter conscribant, mittit edicta citatoria ad loca, in quibus rei morantur vel, si inveniri nequeunt, ad domos vel ecclesias ipsorum vel denuntiabit cognatis eius et amicis, ut vel absentem defendant vel procurent eum venire ad iudicium. Haec tamen edicta moderabitur secundum dilationes indulgendas pro condicione causae, temporis vel personae vel suae iuris­dictionis, si est delegatus, nec nimis artet suam iurisdictionem«5). Debet etiam, sicut melius potest, veritatem negotii investigare secundum illud Iob 296): “Causam, quam nesciebam, diligentissime investigabam”, Is. 17): “Quaerite iudicium”. Hieronymus8): “Discenda est iustitia et magistrorum tenenda sunt limina”. »Hoc autem facit, cum audit ipsas personas principales comparentes in iudicio per se et non per advocatos factum proponentes, nisi sint adeo indiscretae, quod defectus earum de licentia iudicis per alios suppleatur. Et provideat, quod reus respondeat narrationi actoris, quod iuristae vocant ‘litis contestationem’, nisi agatur per modum denuntiationis vel inquisitionis. Et si scriptis agendum est, repudiet libellos, nisi sint convenientes rei, de qua agitur. Faciat etiam iurari de calumnia vel de veritate dicenda, et quod fiant positiones partium et interrogationes iudiciales, et patienter audiat advocatos et suppleat defectus eorum in iure et etiam in facto, et hoc tunc solum, cum constat ei de facto, ut iudex est«9). Et iuramentum deferat quandoque actori, quandoque reo secundum circumstantias causarum et personarum. (3) Certam etiam debet ferre sententiam, prout potest, ut scilicet in personali actione pronuntiet absolvendo vel condemnando, quibuscumque etiam verbis hoc exprimat, et in reali actione ipsam rem alteri parti adiudicet, quam sententiam debet executioni mandare, si opus est. Quod ideo dico, quia si in rei vindicatio1) Ex.

21,22 24,14 3) Iust., Dig. II 1 1; Mommsen 18 4) cf. Iust., Codex III 13; Krueger 128 5) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 56rb n.1 6) Iob 29,16 7) Is. 1,17 8) Hieron., Comm. In Esa. I 1,n.17; Adriaen 19,7–8 9) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 56va–b n.1–2 2) Ex.

18 utrique … (19) episcopi om. AB      22 delegatis AU: legatis BER      23 vobiscum add. etc. AB      33 nec: ne AB      35 Quaerite: quaerit ABR      39 quod: ut ABER      41 sint: sunt U      42 Fa­ciat: faciet ABER      43 et3: sed BER om. A      49 et: etiam ABER      

82

De summo bono, liber sextus

ne pronuntiatur pro possessore, non est opus aliqua executione. Aliquando etiam, cum nulla competit actio, imploratur iudicis officium, ut cum petitur restitutio in integrum vel cum petitur, ut caveatur, scilicet cum legatarius petit sibi caveri de legato praestando vel cum vicinus petit sibi caveri de damno inferto ab eo, cuius domus minatur ruinam et in aliis similibus casibus. Dixi autem: ‘si scriptis agendum est’, quia in omni causa, in qua ordinarie et non per modum denuntiationis vel inquisitionis agitur, exigitur libellus, nisi cum causa est levissima et est vilium rerum vel personarum vel cum episcopus cognoscit inter clericos sibi familiares vel cum de consensu partium omittitur libelli oblatio vel cum rector provinciae infra quinquaginta dies convenitur. (4) »Est autem libellus parva scriptura, quam actor porrigit reo, ut deliberet, an cedere velit vel contendere, et ad hoc “gaudebit indutiis viginti dierum”, III q. 31): “Offeratur”. Et est duplex, scilicet libellus conventionalis, qui in civilibus causis offertur, et accusatorius, qui in causis criminalibus locum habet«2). (5) »Libellus conventionalis debet continere nomen actoris, nomen rei, nomen iudicis, rem, quae petitur«3), et an totam petat vel partem, et si partem, quotam partem, nisi quando lex Falcidia4) locum habet in testamento, ut propter detractionem in terram ex legatis detur vindicatio incertae partis. “Et Octavianus definivit, quod infectae quidem materiae pondus”, scilicet si sit quadraginta marcarum vel aliquid huiusmodi, “signatae vero numerum, factae sunt, speciem dici oportet”5), ut si dicam: Peto cyphum vel pateram vel aliud huiusmodi. “Si vero res immobilis petitur, exprimi debent confines”6). Debet etiam continere causam, propter quam dicit rem illam esse suam et actionem, non quae est formula verborum, ut cum dicitur: ‘Ago contra talem ad X ex actione exempta‘ vel alio huiusmodi, quia illae sublatae sunt utroque iure, scilicet canonico et civili, sed secundum quod actio significat causam agendi, ut cum dico: ‘Peto X a tali, quia vendidi ei librum’ vel aliud huiusmodi, nisi cum agitur rei vindicatione iure dominii vel quasi. Tunc enim non habet necesse dicere causam dominii. Et modus, quando ex eadem forma verborum plures modi agendi resultant. Tunc enim exprimendum est, ad quid agatur, ut cum peto rem mihi furto subtractam. Dubitari enim potest, an agatur actione ad exhibendum vel rei vindicatione vel condicione furtiva vel actione furti, et similiter est in aliis, vel secundum quod actio significat ius agendi vel petendi. Sic enim dicitur7), quod nemo experitur sine actione. 1) Iust.,

Nov. LIII 3; Schoell–Kroll 301,32–36 Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 81ra n.1 3) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 81rb n.2 4) cf. Iust., Dig. XXXV 2 1; Mommsen 507 5) Iust., Dig. VI 1 6; Mommsen 90 6) Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 81rb n.2 7) cf. Iust., Dig. XXVI 7 9 3; Mommsen 342 2) cf.

54 praestando: praestandae BR | inferto: incerto A infecto U      61 parva: parvia B*R       62   vel: an ABR | III: 15 U      68 vindicatio: venditio AB      68 Octavianus: Octavenus ed.       69 quadraginta om. ABER      70 aliquid om. ABER | autem coni. ex Iust.: aurum ABER sunt  U       71 dicam: dico ABR      74 ex om. ABER      78 dicere causam inv. ABR | modus: modum ABR om. E      80 mihi furto inv. ABER      

60

70

80

tractatus 4, capitulum 23

90

100

110

83

Sciendum tamen est, quod quaedam sunt iudicia universalia, ut petitio haereditatis familiae erciscundae, actio ex testamento et cum ius episcopale vel archidiaconale vindicatur. Quaedam sunt universalibus similia, ut cum petitur ecclesia cum iuribus et pertinentiis suis vel cum petitur praebenda cum plenitudine iuris et honoris canonici. Quaedam sunt generalia, ut cum agitur actione tutelae mandati pro socio. In duobus primis non oportet rem exprimi in libello nec in sententia, sed in executione, quia aliter executor non exequetur sententiam in talibus rebus, nisi victor probaverit illa, in quibus executionem fieri postulat esse de pertinentiis vel de iuribus rei in libello petitae. In tertio autem non oportet res exprimi in libello, sed in sententia et in iudicio. Effectus libelli est facere rem litigiosam et perpetuare actiones annales, ut est actio iniuriarum, et inducere interruptionem praescriptionis et obligare porrigentem libellum causam ad finem producere, nisi quando nihil incommodi adhuc sensit adversarius, nec inscriptio est secuta libelli porrectionem. Tunc enim etiam libellus accusatorius potest revocari et post eius oblationem potest actor desistere sine poena et petere abolitionem. Quia tamen dato libello accusatorio infamavit illum, cui eum porrexit, tenebitur iniuriarum. (6) Libellus vero accusatorius debet continere nomina iudicis, principis tunc residentis, accusatoris, rei et crimen, de quo agitur, et quandoque personam, cum qua dicitur crimen commissum, et locum et diem institutae accusationis et professionem accusatoris, scilicet se velle prosequi accusationem et subiturum talionem, si non probat, et hoc subscribet per se vel per alium, si scribere nescit. Unde versus: “Consule mense, die, coram praetore professus. Te de fratre reum, crimen, loca pone, sodalem. Et licet hora, dies, non mensis praetereatur”1). In sacra autem Scriptura aliter sumitur nomen libri, scilicet secundum quod significat cartam sigillatam continentem petitivas interrogationes et promissivas responsiones et astantium conscriptiones, qua carta confirmatur aliquis contractus, Ier. 322): “Et scripsi in libro et signavi” etc. Iob 213): “Librum scribat ipse, qui iudicat”. (7) Litis autem contestationem supra4) vocavimus »narrationem contradictoriam factam apud iudicem per principales personas et non per advocatos, quia principalis persona melius novit factum quam advocatus«5), nisi ex speciali causa concedatur principalis persona per alium narrare factum vel respondere, scilicet cum principalis persona est indiscreta, vel cum aliqui ratione officii tenentur pro aliquibus respondere. Pupillus etiam respondet per alium, universitas quoque 1) cf.

Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 82rb n. 6; Ulric. de Arg., De summo bono VI 3 15 20; Ciancioso 61 2) Ier. 32,10 3) rectius Iob 31,35 4) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 23 2; Sturlese 81 5) Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 83va n.1 93 in3 om. AR      94 ut: vel AB*R      96 producere: perducere ABR       98 accusatorius: accusatoribus B*R      99 infamavit: informavit ABER      102 residentis: praesidentis ABER      103 diem: dicit ABR      104 scilicet: vel AR      105 subscribet: subscribat A subscribit E      111 21: 31 AR      

84

De summo bono, liber sextus

respondet per illos, per quos municipium regitur. Excommunicatus etiam debet per alium respondere. Episcopi quoque et illustres personae et furiosi et prodigi et mulier luxuriosa per alios respondent. Dixi autem ‘contradictoriam’, quia, si quis vocatus ad iudicium non expectans libellum confiteatur se debere, quod petitur, non fit litis contestatio nec potest sequi sententia, sed mandatum, quod determinato tempore solvat. Si vero post porrectionem libelli reus confiteatur, tunc contestatio litis facta intelligitur et sententia sequi potest. Facienda vero est litis contestatio, postquam libellus porrectus est, nisi sit causa, in qua non exigitur libellus, vel de consensu partium remittatur, et ante hanc contestationem non dicitur quis agere, sed agere velle. Exemplum autem huius contestationis habetur III Reg. 31) in iudicio Salomonis inter meretrices. Effectus autem contestationis litis est multiplex. Nam tollit exceptiones dilatorias, nisi post de novo aliquid veniat in notitiam illius, qui proponit. Item transmittit causam ad haeredem ex debito defuncti. Item iudex suo officio debet iubere reddi fructus perceptos post litis contestationem et expensas factas. Item facit procuratorem dominum litis, unde potest constituere procuratorem. Item cum pluribus una res legata est utrique in solidum ac per hoc uni sit assignandum pretium rei et alteri ipsa res, ei, qui primo contestatur litem, datur optio inter haec duo. Item condicionem occupantis meliorem constituit. (8) Ut etiam illud, quod supra diximus de iuramento calumniae, intelligatur, notandum est, quod quattuor sunt species iuramenti iudicialis, sui quod in iudicio iuratur. Est enim quoddam iuramentum calumniae, scilicet vitandae. “Calumnia” autem secundum Papiam2) et Isidorum X libro Etymologiarum 3) est falsi criminis impositio et dicitur “a calvendo, id est decipiendo”: calvere enim est decipere, secundum quod descendit a verbo calvo calvis. Unde versus: “Si non vis calvi, fugias consortia calvi”4). »Iuramentum ergo calumniae est, cum actor iurat se bona fide et non animo calumniandi causam movisse nec praesentialiter movere et reus, quod putans se bona instantia uti, restiterit et resistat«5). Praestatur autem hoc iuramentum in omnibus causis tam civilibus quam criminalibus, sed non in spiritualibus vel eis annexis, quia in causis spiritualibus non est servandus ille rigor, qui in aliis causis observatur, et debet praestari statim lite contestata ita, quod, si actor recusat iurare, per sententiam iudiciscadit ab actione, reus vero pro confesso habetur, si recuset. Et continet multa, quae his versibus6) continentur: “Istud iuretur, quod lis sibi iusta putetur. Et si quaeretur, verum non inficietur. Nil promittetur, ne falsa probatio detur. Ut lis tradetur, dilatio nulla petetur”.

1) III

Reg. 16–27 Papias, Element. doctr. erudim. s.v. “Calumnia”; Venetiis 1496, 47a 3) Isid., Etymol. V 26; Lindsay n.8 4) Summa Britonis s.v. Calumpniator; Daly–Daly 99 5) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 86va n.1 6) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 86va n.2 2) cf.

121 respondent: respondet AB      125 tunc: cum ABR      132 aliquid veniat: adveniat ABER      133 iudex add. ex ABER      136 ei: et ABER      140 sui: sive ABER      146 movisse: novisse U om. A      148 Praestatur: ponatur ABER      152 recuset: recusat ABR rennuit U      

120

130

140

150

tractatus 4, capitulum 23

160

170

180

85

Aliud est iuramentum de malitia, scilicet per quod providetur, ne illud, quod proponitur vel petitur, in quo proponens suspectus habetur, malitiose proponatur vel petatur, sive sit in causis spiritualibus vel profanis. Propter quod, »quamvis iuramentum calumniae tantum semel praestetur in tota lite, et hoc post litem contestatam, tamen hoc iuramentum totiens praestatur, quotiens illud, quod quis in iudicio proponit vel petit fieri, ex malitia proponi praesumatur«1). »Est etiam tertium iuramentum, quod in causis ecclesiasticis frequentatur, scilicet de veritate dicenda, quod successit in locum iuramenti de calumnia in causis spiritualibus«2). »Vocatur autem hoc nomine, quia, licet in iuramento calumniae respondeatur de credulitate, in hoc iuramento non respondetur nisi de certa veritate«3). Quartum est »iuramentum decisorium, quod tam in causis spiritualibus quam non spiritualibus defertur reo, actore non probante«4) propter periculum animae, nisi iudex inspectis circumstantiis personarum et causae illud actori viderit deferendum, sicut cum in matrimonio veritas constare non potest, propter periculum animae defertur hoc iuramentum. (9) Ordinarii iudices sunt praelati per gradus ordinis hierarchiae eccesiasticae distributi, quem ordinem docet Dionysius in Ecclesiastica hierarchia 5), et de ipso dicitur illud Ps.6) secundum aliam litteram: “Ponite corda vestra in virtute eius et distribuite gradus eius”. Augustinus7): “Id est officia distincta ordinatione disponite, scilicet presbyteros, diacones” et huiusmodi. Haec autem dispositio fit per electionem factam a collegio et confirmationem vel factam a superiore, si electus habet superiorem, vel consequentem ipsam electionem, si non habet superiorem, sicut est papa. Licet enim dicatur XXIII d.8), quod ex quo “supra se metropolitanum habere non potest, cardinales episcopi metropolitani vice funguntur”, hoc tamen non est intelligendum quoad confirmationem, quia ipse confirmatur illa sententia Christi, qua in Petro omnibus assumendis ab ecclesia ad idem officium dixit: “Super hanc petram aedificabo” etc., Matth. 169), sed intelligitur quantum ad consecrationem, quae sequitur confirmationem. Unde cum suffraganei consecrent metropolitanum, qui superior eis est, patet, quod nec hic sequitur istos esse maiores papa. Et ideo dicunt iuristae10), quod “ordinarius iudex est praelatus a collegio electus et a superiore confirmatus”, nisi superiore careat. »Iurisdictionem ordinariam conferunt lex animata, id est papa vel princeps, 1) cf.

Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 87ra n.4 Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 87ra n.5 3) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 87rb n.5 4) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 79rb n.6 5) cf. Dion., De eccl. hier. 5; Heil–Ritter 104–114; Burger 121–135 6) Ps. 47,14 7) Glossa ord. in Ps. 47,14; Argentinae 1480, 512a 8) Decr. Grat. I 23 1; Friedberg 77 9) Matth. 16,18 10) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 53vb–54ra n.1 2) cf.

166 decisorium coni. ex Goffr.: derisorium codd. | quod add. in U     173 illud Ps. inv. ABR     178 supra AU: super BER      183 consecrent: consecrant ABER      184 hic: ei BR enim A      

86

De summo bono, liber sextus

et lex inanimata«1), id est consuetudo praescripta vel cuius memoria non existit. Propter supra dictum ordinem praelatus superior est iudex inferiorum et subiectorum eisdem, nisi per supremum gradum potestatis ex ratione sit aliter ordinatum. Unde episcopi sunt ordinarii iudices omnium, qui sunt in sua dioecesi, vel mediate vel immediate. Mediate sunt ordinarii monachorum, quia prima eorum correctio pertinet ad abbatem vel priorem, qui tamen ad propositum vel “presbyterum”, id est episcopum, “cuius est apud eos maior auctoritas, referat, quod modum vel vires eius excedit”, ut docet Augustinus in Regula2). Immediate vero est ipse ordinarius omnium aliorum, sive sint praelati sive subditi, nisi sit consuetudo, quod ipse non habeat cognoscere de causa pertinente ad subditos inferiorum praelatorum habentium iurisdictionem ordinariam, nisi per appellationem vel alio legitimo modo transferatur ad eum. Alias “enim omnes causae clericorum apud episcopum quasi apud maius tribunal tractari debent”3), XI q. 3 c. “De persona”4). »Metropolitanus quoque est iudex ordinarius et competens episcoporum suffraganeorum. Eorum autem, qui illis subsunt, est iudex ordinarius, sed non competens nisi in octo casibus, scilicet cum defertur negotium aliquod ad ipsum per appellationem vel per consultationem vel neglegentiam episcopi in reddenda iustitia vel per discrepationem in officio divino, quia tunc inferiores ecclesiae debent conformari sedi metropolitanae, vel cum quaestio vertitur inter episcopum et subditum eius vel cum vacat sedes episcopalis vel cum duo in contentione eliguntur, inter illos enim ipse iudicabit, vel si consuetudo plus ei contulerit ab antiquo«5). Ratio autem huius est, quia per eum, cuius est omnis gradus ecclesiae, disponere est quantum ad alia metropolitani iurisdictio limitata. (10) In officio autem praelati sive iudicis ordinarii tria sunt, scilicet ministerium humilitatis, dignitas ecclesiastici honoris et potestas iurisdictionis. Propter primum dicitur I Cor. 46): “Sic nos existimet homo ut ministros Christi”, et Is. 617): “Vos autem sacerdotes Domini vocabimini: ministri Dei dicetur vobis”. Hoc autem est ministerium officii pastoralis. Et ideo “princeps pastorum”. Sic enim nominatur Christus I Petr. 58), se ipsum vocat pastorem bonum, Ioann. 109). De quo dicitur Is. 4010): “Sicut pastor gregem suum pascet” etc. Sic enim seniores monentur I Petr. 511): “Pascite, qui in vobis est gregem Dei”. Si autem aliquis est de illis pastoribus, de quibus dicitur Ez. 3412): “Vae pastoribus Israel, qui pascebant semet ipsos”, 1) cf.

Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 54ra n.2 Reg. ad serv. Dei 7,n.2; Verheijen 435,222–223 3) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 54vb n.4 4) Decr. Grat. II 11 1 38; Friedberg 637 5) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 54va n.4 6) I Cor. 4,1 7) Is. 61,6 8) I Petr. 5,4 9) cf. Ioann. 10,11 10) Is. 40,11 11) I Petr. 5,2 12) Ez. 34,2 2) Aug.,

190 supremum: se ipsum non ABER      198 nisi: qui BER quae A      200 debent: debere BR in add. B      214 dicetur: nostri R nostri dicetur AB      217 enim: etiam BR      

190

200

210

tractatus 4, capitulum 23

220

230

240

87

ille mercenarius vocatur, Ioann. 101): “Qui non est pastor”, sed idolum veri pastoris, secundum illud: “O pastor et idolum” etc. Zach. 112). Et iste mercenarius non intendit ovibus voluntate caritatis, sicut facit verus pastor: illum enim ita in extasim posuit amor gregis, quod animam suam posuit “pro ovibus suis”, Ioann. 103), ut defendat eas a lupis, id est perfidis doctoribus vel daemonibus vel tyrannis, quibus se pastor pro grege obicit, cum fides quaeritur, qui tamen permittuntur fugere, cum non ecclesia, sed sua persona in persecutione est, Matth. 104): “Cum autem persequentur vos in civitate ista, fugite in aliam”. Sic enim exponit hoc verbum Augustinus in Epistula ad Honoratum5). Et ideo dicitur I Petr. 56): “Providentes non coacte, sed voluntarie secundum Deum”. Quod exponitur per illud Apostoli I Cor. 97): “Nam si evangelizavero”, Glossa 8): “Non pro dilectione Dei et proximi et ex libera voluntate”, sed ut haec ita in me fiant, scilicet ut vivam de evangelio, “non est mihi gloria”, Glossa9): “apud Deum”. “Necessitas enim”, Glossa10): “sustentandae huius vitae”, “mihi incumbit. Vae enim,” Glossa11): “id est penuria” “mihi est, si non evangelizavero. Si autem volens hoc ago”, Glossa12): “ex dilectione” sine ulla necessitate huius vitae, “mercedem habeo”, Glossa13): “aeternam”. “Si autem invitus”, Glossa14): “hoc ago”, ut qui necessitate huius vitae cogitur, “dispensatio”, Glossa15): “tantum” “mihi credita est”, “ut tamquam servus alienum erogans nihil inde ipse capiam praeter cibaria et non sicut filius ministrem evangelium coheredibus meis”16). Sic enim dispensator dicitur ipse I Cor. 417): “Sic nos existimet homo” etc. Luc. 1218): “Quis, putas, est fidelis dispensator” etc. I Petr. 419): “Sicut boni dispensatores” etc. Qui ergo non intendit ovibus ex voluntate caritatis vel intendit suo lucro vel gloriae dignitatis. Propter primum horum subditur I Petr. 520): “Neque turpis lucri gratia”. De quo dicitur Ier. 2321): “Vae pastoribus, qui dispergunt et dilacerant gregem pascuae meae!” Propter 1) Ioann.

10,12 11,17 3) Ioann. 10,11. 15 4) Matth. 10,23 5) cf. Aug., Epist. CCXXVIII,n.2; Goldbacher 485,4–10 6) I Petr. 5,2 7) I Cor. 9,16–17 8) Petr. Lomb., Collect. in Epist. Pauli, I Cor. 9,15–17; PL 191, 1611A 9) Petr. Lomb., Collect. in Epist. Pauli, I Cor. 9,15–17; PL 191, 1611A 10) Glossa ord. in I Cor. 9,16; Argentinae 1480, 320b 11) Glossa ord. in I Cor. 9,16; Argentinae 1480, 320b 12) Petr. Lomb., Collect. in Epist. Pauli, I Cor. 9,15–17; PL 191, 1611A 13) Petr. Lomb., Collect. in Epist. Pauli, I Cor. 9,15–17; PL 191, 1611A 14) Petr. Lomb., Collect. in Epist. Pauli, I Cor. 9,15–17; PL 191, 1611A 15) Petr. Lomb., Collect. in Epist. Pauli, I Cor. 9,15–17; PL 191, 1611A 16) cf. Glossa ord. in I Cor. 9,16; Argentinae 1480, 320b 17) I Cor. 4,1 18) Luc. 12,42 19) I Petr. 4,10 20) I Petr. 5,2 21) Ier. 23,1 2) Zach.

223 eas: eos BR      238 ministrem: ministrare AB       239 I: infra U | homo om. AB      242  quo: qua ABER      

88

De summo bono, liber sextus

secundum subditur ibidem vel I Petr. 51): “Neque ut dominantes in cleris”, Ier. 222): “Omnes pastores tuos pascet ventus”, id est inflatio superbiae. (11) Bonus autem pastor intrat in ovile per ostium, id est per eum, qui dicit: “Ego sum ostium”, Ioann. 103), quia per vitam Christi, quem imitatur, meretur assumi ad officium pastorale. Potest enim dicere cum Apostolo: “Imitatores mei estote, sicut et ego Christi” etc., I Cor. 44). Intrat autem aperiente ostiario, id est Spiritu Sancto, ut exponit Augustinus5), quia in eius inspiratione eligitur. Et ingressus in ovile oves proprias, id est curae suae commissas, ne mittat falcem in messem alienam contra illud Deut. 236): “Si intraveris in segetem amici tui” etc., vel oves proprias, id est eos, qui oves propriae Christi sunt, scilicet qui non sunt praesciti, sed praedestinati secundum Augustinum7), de quibus dicitur: “Novit Dominus, qui sunt eius”8) – istas, inquam, oves vocat nominatim, quia diligenter agnoscit “vultum pecoris sui”, Prov. 279), id est conscientias et opera subditorum, et potest dicere cum Christo: “Cognosco oves meas” etc., Ioann. 2010). Et verbo sanae doctrinae educet eas de conclusione peccati ad virentia pascua gratiae et virtutum et ante eas vadit, quia exemplo sanctae conversationis subditos excellit intantum, quod respectu eius subditi grex vocantur, ut dicit Augustinus super illud I Tim. 311): “Oportet episcopum” etc., et Hieronymus in Epistula ad Oceanum12). Et oves notitia approbationis noscunt eum, quia “in manifestatione veritatis commendat se ad omnem conscientiam hominum”, II Cor. 413). Et noscunt etiam vocem eius, quia doctrinam verborum valde commendat efficacia meritorum, et ita noscunt eius vocem, quia ipsam vocem, quae solis ovibus praedicto modo dictis convenit, solae oves audiunt oboediendo. Quae vox est, ut dicit Augustinus14), “Qui perseveraverit usque in finem” etc., Matth. 1015). Et sic tripliciter oves pascit, scilicet doctrina verbi et exempli et refectione sacramentorum et temporali subsidio. Sua enim largiter eis impendit, pro quibus etiam animam suam ponit, et dicit cum Apostolo16):

1) I

Petr. 5,3 22,22 3) Ioann. 10,1. 7 4) I Cor. 4,16 5) cf. Aug., In Ioann. 46,n.41; Willems 399,9–400,15 6) Deut. 23,25 7) cf. Aug., In Ioann. 45,n.13; Willems 395,14–16 8) II Tim. 2,19 9) Prov. 27,23 10) rectius Ioann. 10,14 11) I Tim. 3,2 12) Hieron., Epist. LXIX,n.8; Hilberg 694,25–695,2 13) II Cor. 4,2 14) cf. Aug., In Ioann. 45,n.13; Willems 395,4–5 15) Matth. 10,22 16) II Cor. 12,15 2) Ier.

244 vel om. BER om. A | ut om. ABR      245 inflatio superbiae inv. ABR      249 etc. om. ABE      250 in om. ABER      251 mittat AU: mittet BER      253 oves propriae inv. BER       258 educet: educit ABER      262 manifestatione: manifestationis EU       263 II: I AB      265 quia: quod ABER | quae: qui BR      268 largiter: largitus U | ponit: posuit ABR      

250

260

tractatus 4, capitulum 23

270

280

290

89

“Ego autem libentissime impendam”, Glossa 1): “Spiritualia” et temporalia in usus vestros “et superimpendar” etc. Sicut enim dicit Gregorius in Homilia super illud Ioann. 102), “Bonus pastor animam suam ponit”3) etc.: “Qui non dat pro ovibus substantiam suam, quando pro his daturus est animam suam?” Propter secundum praedictorum, quod est dignitas honoris ecclesiastici, Eccli. 104): “In medio fratrum rector illorum in honore”, Ad Phil. 25): “Eiusmodi cum omni honore habetote”. Et hac ratione debentur ei illa, qui lege dioecesana comprehenduntur, scilicet reverentia cultus duliae, subiectio ecclesiarum in spiritualibus, oboedientia canonica, cathedraticum, id est quod ob honorem cathedrae solvitur, quod etiam synodaticum vocatur, quia frequenter in synodo datur, cuius quantitas est de iure duorum solidorum usualis monetae, nisi ubi huic iuri derogatum est per aliam consuetudinem, tunc enim credo inspiciendam esse consuetudinem tam in numero denariorum quam etiam in qualitate monetae. Sic etiam quarta decimationum et mortuariorum tantum debetur ei, ubi haec consuetudo obtinuit. Tertium vero est potestas iurisdictionis, de qua dicitur Eccli. 106): “Magnus est iudex et potens in honore est”. Matth. 207): “Qui potestatem exercent in eos”, benefici vocantur. Idem sensus est Matth. 108) et Luc. 229), II Cor. 1310): “Ut non praesens durius agam secundum potestatem, quam dedit mihi Dominus” etc. Et sic competunt ei omnia, quae ad legem iurisdictionis pertinent. Solent enim istae duae leges distingui, quibus ecclesiae subsunt episcopis, scilicet lex dioecesana, de qua praediximus, et lex iurisdictionis, ratione cuius habet ipse conferre omnia sacramenta tamquam “dispensator mysteriorum Dei”, I Cor. 411), sub quo comprehenditur ordinatio clericorum, dedicatio ecclesiarum, consecratio virginum. Habet etiam paenitentias iniungere pro enormibus et vulgatis criminibus quae universam commoverunt urbem, ut dicitur in IV concilio Carthaginensi12). Habet etiam sacerdotes et inferiores praelatos instituere et destituere, quia est “dispensator mysteriorum Dei”, I Cor. 413). Duplex est enim ibi littera: Habet etiam 1) Glossa

interl. in II Cor. 12,15; Argentinae 1480, 354a Homil. in Evang. XIV,n.1; Étaix 97,17–19 3) Ioann. 10,11 4) Eccli. 10,24 5) Phil. 2,29 6) Eccli. 10,27 7) Matth. 20,25 8) cf. Matth. 10,1–42 9) cf. Luc. 22,24–30 10) II Cor. 13,10 11) I Cor. 4,1 12) non inveni 13) I Cor. 4,1 2) Greg.,

271 superimpendar: superimpendat ABR      274 ecclesiastici om. AB      275 Eiusmodi: cuiusmodi B(m.post s.l.) R om. A      276 quae: qui EU      278 ob honorem: ab honore B ad honorem A      281 tunc … consuetudinem om. AU      285 Magnus est iudex: Iudex magnus est ABER      286 est2 om. ABER      287 Matth.: Marc. ER      295 quae: etiam U      297 est enim inv. AER      

90

De summo bono, liber sextus

iurisdictionem omnium causarum de iure ad forum ecclesiasticum spectantium, inquisitionem criminum, quae ad eum fama detulit, correctionem eorundem et reformationem in statum virtutum, censuram ecclesiasticam, id est potestatem excommunicandi et convocationem synodi bis in anno, annuam visitationem, quia singulis annis debet suam dioecesim visitare semel vel pluries, si necessitas vel utilitas hoc exigit, sed tamen in visitatione alicuius monasterii non introducet secum clericos saeculares nisi duos vel tres et illos in decenti habitu, ne per eos possit in claustro dissolutionis materia provenire, sed de religiosis potest assumere, quot viderit expedire. Et in hac visitatione “primo discutient de clericis”, qualiter divinum officium celebrent “et qualiter quaecumque officia in ecclesia peragant” et qualiter sacramenta dispensent, praecipue baptismum, et si ex eis invenerit aliquos ignorantes, instruent eos, post haec convocabunt populum, instruent eos de fide et moribus, ut dicitur X q. 1 c. “Placuit”1). (12) Sed quae ad istam potestatem pertineant secundum formam iudicii, dicit Apostolus II Tim. 42): “Argue peccantem coram omnibus”, cum agitur per denuntiationem de alicuius contumacia vel de eius crimine per modum accusationis, sed diversimode. Si enim puniendus est aliquis pro contumacia, tunc servandus est ille ordo, quem ponit Augustinus libro I De unico baptismo dicens3): “Sane si iudex es”, “si ecclesiastica regula apud te accusatur,” id est regula fraternae correptionis per denuntiationem, “si veris documentis testibusque convincitur, coerce”, scilicet monendo, quia denuntiatio ordinatur ad correctionem, “corripe” infrunitam eius malitiam coram omnibus detestando vel, si est persona ecclesiastica, suspendendo “excommunica”. Si propter praedicta se non correxerit, auctoritati ecclesiae contumaciter resistendo, “degrada”, si obstinatus et incorrigibilis invenitur crimen et excommunicationem contemnendo. Si vero pro crimine est puniendus, quia de ipso est accusatus et convictus, tunc debet servari ille ordo, quem ponit Coelestinus papa III dicens4): “Si clericus” “in crimine fuerit deprehensus legitime atque convictus, ab ecclesiastico iudice deponendus est”, id est degradandus. “Quod si depositus incorrigibilis fuerit, excommunicari debet, deinde contumacia crescente anathematis mucrone feriri, postmodum vero, si in profundum malorum veniens contempserit”, “ne possit ultra esse perditio plurimorum, per saecularem comprimendus est potestatem ita, quod ei deputetur exilium vel alia poena legitima inferatur”.

1) Decr.

Grat. II 10 1 12; Friedberg 615 Tim. 4,2 3) Aug., Serm. CLXIV n.11; Boodts 271,226–272,229; Decr. Grat. II 23 4 11; Friedberg 902 4) Greg. IX, Decretal. II 1 10; Friedberg 242 2) II

298 forum ecclesiasticum inv. AB      300 virtutum (corr. ex virtutis U) virtutis ABER | id est: et AR      301 quia add. et R add. in AB      305 quot: quos U quod AB      307 quaecumque … (308)qualiter om. U       309 post … eos om. U       312 peccantem: peccantes ABER       320 excommunica: excommunicata BER excommunicatur A | ecclesiae add. se U      321 invenitur add. et ABER      325 id … degradandus om. AB*R suppl in marg. Bc)      328 ne: ut U      329 deputetur: deputatur U      

300

310

320

tractatus 4, capitulum 23 330

340

91

“Obsecra”1), Glossa 2): “id est adiura”, hoc enim affectuosissimum genus admonitionis est. Hoc autem debet fieri vel cum iudex solus scit peccatum non ut iudex, sed secrete, praecipue si scit per confessionem. Sic enim dicit Augustinus in prae­ dicto libro3): “Non habes aliquod aditum castigando et corripiendo illum corrigere”. »Melius enim ipsum fers, quam te ipsum foras efferres«4) vel, si paenitet de crimine, tunc enim “calamum quassatum non conteret” etc. Is. 425), vel si propter pacem ecclesiae vel infirmitatem subditorum, qui exasperarentur potius quam corrigerentur per arguitionem, vel propter quodcumque maius malum vitandum, severitas iustitiae temperanda est lenitate misericordiae, ut dicunt Gregorius XX libro Moralium 6) et Hieronymus super Ieremiam 7). Unde dicitur II Cor. 58): “Obsecramus pro Christo, reconciliamini Deo”. “Increpa”9), in severa doctrina et increpatione vitiorum sine designatione personarum eos, qui non consentiunt obsecrationem. Et ad haec tria reducuntur illa, quae iuristae dicunt10) pertinere ad potestatem ordinarii, quae sunt correctio secundum ordinem denuntiationis, iudicium secundum rationem accusationis, animadversio punitionis diversimode in utraque via secundum supra dictum modum.

1) II

Tim. 4,2 interl. in II Tim. 4,2; Argentinae 1480, 417a 3) Aug., Serm. CLXIV n.8; Boodts 269,164–165; Decr. Grat. II 23 4 11; Friedberg 902 4) cf. Decr. Grat. II 23 4 11; Friedberg 902 5) Is. 42,3 6) cf. Greg., Moral. XX 5,n.14; Adriaen 1012,89 7) cf. Hieron., In Hierem. I 97,n.2; Reiter 56,16 8) II Cor. 5,20 9) II Tim. 4,2 10) Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 55rb n. 8: “Potestas ordinarii potissime circa tria versatur: correctionem, iudicium et animadversionem. Et his verbis satis conveniunt verba Canonis: coherce, corripe, excommunica, degrada…” 2) Glossa

332 vel cum inv. AB      333 secrete: *** U

92

De summo bono, liber sextus

Cap. 24. De condicionibus praeficiendorum, quas ponit Apostolus. In quo est de bigamia et de comparatione apostolorum ad invicem (1) Quales autem in conversatione debeant esse praelati, docet Apostolus I Tim. 31) et Ad Tit. 12). Et ipse quidem tantum exprimit episcopos et diaconos et nomine episcoporum intelliguntur presbyteri, quia, ut dicit Glossa 3), “nisi episcopos presbyteros acciperet, non de eis dimitteret descendens ad diaconos”. Unde etiam e converso nomine presbyterorum accipit episcopos Ad Tit. 1, cum dicit4): “Constituas per civitates presbyteros” etc. Unde subdit5): “Oportet enim episcopum” etc., quae ratio nulla esset, si non vocasset episcopos ‘presbyteros’, sed esset argumentum affirmativum a maiori. Sed Augustinus Super Ioannem nominibus istis dicit significari omnes ordinandos ad quodcumque officium ecclesiasticum his verbis6): “Apostolus Paulus, quando elegit ordinandos presbyteros vel diaconos, et quicumque ordinandus est ad praeposituram ecclesiae,” id est ad quaecumque ordinem, quia quilibet ordo est gradus dignitatis, “non ait: Si quis sine peccato est”. Et Ambrosius dicit in Epistula ad Vercellenses7) per Nicaenum concilium tractum esse ad quemcumque clericum illud, quod dicit Apostolus8): “Unius uxoris virum”. Et eadem ratio est de aliis. (2) Prima condicio est, quod sit “sine crimine”9) et, ut dicit Augustinus Super Ioannem10): “Non ait: Si quis sine peccato est. Hoc enim si diceret, nullus ordinaretur”, et ut dicit Hieronymus ad Oceanum11), res “paene contra naturam” est, ut sine peccato aliquis sit, et dicit ‘paene’, quia non est simpliciter contra naturam, sed contra naturam corruptam, quia, ut dicitur I Ioann. 112): “Si dixerimus, quoniam peccatum non habemus” etc. Et quia, ut Augustinus dicit ibidem13): “Crimen est grave peccatum accusatione et damnatione dignissimum”, ideo apostolus ad Timotheum dicit, quod debet esse “irreprehensibilis”14). Et haec duo in idem redeunt, ut dicit Hieronymus in Epistula ad Titum15). Rationem autem huius addit 1) cf.

I Tim. 3,2-6. Tit. 1,5-9. 3) Glossa interl. in I Tim. 3,8; Argentinae 1480, 408b 4) Tit. 1,5 5) Tit. 1,7 6) Aug., In Ioann. XLI,n.10; Willems 363,1-4; Decr. Grat. I 81 1; Friedberg 281 7) cf. Ambr., Epist. extra coll. XIV,n.64; Zelzer 269,653–656; cf. Decr. Grat. I 26 5 Friedberg 98 8) Tit. 1,6 9) Tit. 1,7 10) Aug., In Ioann. XLI,n.10; Willems 363,4–5; Decr. Grat. I 81 1; Friedberg 281 11) Hieron., Epist. LXIX,n.8; Hilberg 694,22 12) I Ioann. 1,6 13) Aug., In Ioann. XLI,n.9; Willems 362,22–23; Decr. Grat. I 81 1; Friedberg 281 14) I Tim. 3,2 15) cf. Decr. Grat. I 25 1 (Grat.); Friedberg 92: “… quod (ut Ieronimus scribit ad Oceanum) idem est“ 2) cf.

1 Cap. … (2) invicem om. U | praeficiendorum: ordinandorum AB*      2 invicem add. etc. A, add. sequitur B       5 nisi … (6) presbyteros: presbyteros nisi episcopos U 6 non: nisi AR       9 esset1 om. ABR      10 Ioannem: Iob U      

10

20

tractatus 4, capitulum 24

30

40

50

93

Apostolus, cum dicit1): “Sicut Dei dispensatorem”, nam “secundum iudicem populi sic et ministri eius”, Eccli. 102). Hoc autem intelligendum est sive sine crimine sit per baptismalem innocentiam sive per veram paenitentiam. Nam Petrus, ut dicit Augustinus super illud Ioann. 133): “Qui lotus est”4) etc., intelligitur ex hoc verbo fuisse baptizatus et alii discipuli “sive baptismo Ioannis sive, quod magis credibile est, baptismo Christi. Neque enim” retinuit “ministerium baptizandi, ut haberet baptizatos servos, per quos ceteros baptizaret, qui non defuit humilitatis ministerio, quando eis pedes lavit,” et tamen propter paenitentiam de crimine abnegationis Christi post resurrectionem commisit ei Christus oves universaliter tamquam summo pastori, Ioann. ultimo5). Tamen hoc verum est, nisi ipsum crimen relinquat post sui abolitionem sequelam repugnantem ordinis executioni, sicut homicidium. Habet annexam irregularitatem et haeresis, quae post vulnus sanatum relinquit cicatricem et simonia in ordine, quia illa est vitium et infectio ordinis. Haec enim, quantumcumque sint occulta, etiam post peractam paenitentiam non sinunt aliquem promoveri et impediunt executionem ordinum susceptorum. Hoc idem etiam faciunt alia crimina his minora, quae ab aliquibus medicina vocantur, ut sunt »adulterium, periurium, falsum testimonium et similia, si fuerint notoria de iure vel de facto etiam post peractam paenitentiam, sed occulta non impediunt post paenitentiam in susceptis vel suscipiendis ordinibus«, ut dicitur Extra De qualitate ordinandorum ultimo c.6) (3) Et quia, ut dicit Augustinus super Epistulam ad Titum 7), episcopus vel “unius uxoris vir significat ex omnibus gentibus unitatem uni viro Christo subditum” secundum illud II Cor. 128): “Despondi vos uni viro”, et Eph. 59): “Sacramentum hoc magnum est”, scilicet matrimonium, “ego autem dico in Christo et in ecclesia”, ideo oportet ordinandum esse monogamum, id est “unius uxoris vi­rum”10), quia, ut dicit Isidorus11), ‘mono’ apud Graecos unum dicitur, ‘gamus’ nuptiae interpretantur, unde “monogamus dicitur, qui uni tantum nupsit”. Et loquitur Apostolus de his, qui in matrimonio sunt, aliter enim excluderet virgines et continentes a sacerdotio et aliis ordinibus, cum tamen ad hoc quis sit tanto humi1) Tit.

1,7 10,2 3) cf. Aug., Epist. CCLXV,n.5; Goldbacher 643,9–644,1; Thom. de Aquino, Expos. cont. in Ioann. 4 1; Morard 4d1.8 4) Ioann. 13,10 5) cf. Ioann. 21,17 6) cf. Greg. IX, Decretal. I 11 17; Friedberg 124 7) Aug., De bono coniug. 18,n.21; Zycha 215,1–2 8) II Cor. 11,2 9) Eph. 5,32 10) I Tim. 3,2; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 3; Ochoa–Diez 577 11) Isid., Etymol. IX 7; Lindsay n. 14 2) Eccli.

27 Dei om. ABE | nam add. et ABER      30 13: 10 U | lotus: locutus AB | intelligitur ex hoc verbo: Et hoc verbo intelligitur ABER      35 ei: eis U      36 summo: supremo ABE      37 abolitionem: ablationem A oblivionem B      40 sint: sit U      42 etiam faciunt inv. BER      45 peractam: actam U      46 vel suscipiendis om. U      47 vel om. ABER      48 subditum: subditorum ABER      49 12: 11 AB      55 ad hoc: ad haec E adhuc BR | humilior: habilior AB      

94

De summo bono, liber sextus

lior quanto mundior secundum illud1): “Mundamini, qui fertis vasa Domini”, vel potest dici, quod ipse accipit unitatem, secundum quod nihil ponit, sed tantum est privatio pluralitatis, sicut supra IV libro exposuimus2). Et ideo communiter exponitur unius uxoris, “id est non plurium”3). Rationem autem huius ponit Augustinus super Epistulam ad Titum 4), scilicet quod bigamus non peccavit, sed praedictam “normam sacramenti” amisit “non ad vitae meritum, sed ad ordinationis signaculum”. Exponit autem hoc Hieronymus in Epistula ad Oceanum5) dicens: “Unius uxoris virum” “post baptismum. Si enim et ante coniugem habuerit, quae obiit, non ei imputatur”. Et probat hoc a maiori dicens6): “Cui prorsus novo”, scilicet per innovationem baptismalem, “nec stupra nec alia, quae ante fuerunt, obsunt”. Sed huic contradicunt Ambrosius et Augustinus asserentes, quod sive ante baptismum bigamus fuerit sive ante baptismum unam habuerit et post baptismum secundam, non debet ordinari. Bigamia enim dicitur binae nuptiae secundum nominis interpretationem. Nuptiae autem matrimoniales sunt etiam apud infideles non baptizatos. Interrogatus enim Christus a Iudaeis, si liceret homini dimittere uxorem, respondit: “Quos Deus coniunxit, homo non separet”7), ergo, si post baptismum alteri nubat, bigamus est et non est unius uxoris vir et secundum praeceptum apostolicum non est ordinandus. (4) Argumentum vero Hieronymi solvit Ambrosius in libro De officiis 8) dicens: “Plerisque mirum videtur, cur ante baptisma iterata coniugia” “praerogativae ordinationis impedimenta generentur, cum etiam delicta obesse non soleant, si lavacri remissa fuerint sacramento. Sed intelligere debemus, quia baptismo culpa dimitti potest, lex aboleri non potest. In coniugio non culpa, sed lex est,” scilicet naturalis, quae ponitur Gen. 29): “Erunt duo in carne una”, et lex divina Matth. 1910): “Quod Deus coniunxit, homo non separet”. In idem redit exemplo Augustinus Super epistulam ad Titum11) dicens: “Acutius intelligunt, qui nec eum, qui catechumenus vel paganus habuerit alteram, ordinandum censerunt, quia de sacramento”, id est de sacro signo, quod est monogamia, 1) Is.

52,11 Ulric. de Arg., De summo bono IV 2 14 14; Palazzo 107 3) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 22va n.13; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 3; Ochoa–Diez 577–578 4) Aug., De bono coniug. 18,n.21 Zycha 214,20–21; Decr. Grat. I 26 2; Friedberg 95 5) cf. Hieron., Epist. LXIX,n.8; Hilberg 695,5–10; Decr. Grat. I 26 1; Friedberg 95; Glossa ord. in I Tim. 3,2; Argentinae 1480, 408b 6) Decr. Grat. I 26 1; Friedberg 95 7) Matth. 29,6 8) Ambr., De offic. I 50,n. 248; Testard 91,28–33 9) Gen. 2,24 10) Matth. 29,6 11) Aug., De bono coniug. 18,n.21; Zycha 214,8–11; Decr. Grat. I 26 2; Friedberg 95 2) cf.

56 mundior: munditior BR      57 tantum: tamen U      60 huius om. U      65 Cui: Cur U      69 Bigamia: bigami AB bigama R | dicitur: dicuntur AB      71 liceret: licet U      72 separet: separat AB      75 solvit om. U      76 praerogativae: interrogatione ABER      78 sacramento: sacramenta U      80 in carne una om. AB*      82 dicens: dicentis ABERc      83 habuerit: habuit AB      

60

70

80

tractatus 4, capitulum 24

90

100

110

95

“agitur, non de peccato”. Et probat hoc per simile dicens1): “Sicut femina, si catechumena, vitiata est, non potest post baptisma inter virgines consecrari”, scilicet non propter culpam, sed propter defectum sacramenti sive figurae. Haec ergo est veritas, quam sequitur ecclesia. (5) Ex praedictis patet, quod Apostolus loquitur secundum indulgentiam et non secundum imperium, quod concedit ordinando habere unam uxorem, cum etiam sic exponat communiter quantum ad omnes fideles illud, quod dixerat: “Iterum revertimini in id ipsum” etc., I Cor. 72). Propter quod subdit3): “Volo autem omnes homines esse sicut me ipsum”. Cuius rationem praemisit dicens4): “Bonum est homini mulierem non tangere”. Hoc autem fecit Apostolus, ne vinum novum missum in utres veteres ipsis utribus ruptis effunderetur. Ideoque ecclesia iam plene innovata per consuetudinem vitae spiritualis vinum novum missum est in utres novos, cum praeceptum veteris legis de continentia servanda tempore illo, quo sacerdos in ordine vicis suae ministravit in tabernaculo intantum, quod nec de tabernaculo egredi debuit die vel nocte, Lev. 65), nec “vinum vel aliquid, quod inebriare potest,” bibere ei licuit, Lev. 106), per quod figurabatur, quod vino nuptiarum uti non debuit, quod in Christi praesentia defecit, Ioann. 27), sed feminalibus lineis renes praecingere debuit, Ex. 288), quo figurabatur illud Luc.9): “Sint lumbi vestri praecincti”, ecclesia accepit tamquam praeceptum morale et non temporale, sed perpetuam continentiam ministris in sacris ordinibus constitutis indixit, quia ipsi non per vices, sed continue divino cultui intendere debent. Et hoc quidem votum suscepit occidentalis ecclesia, orientali ecclesia in imperfectione apostolicae indulgentiae persistente, et ideo isti hoc voto obligantur et non illi. (6) Ad pleniorem vero praedictorum intelligentiam sciendum, quod »bigamia tripliciter contrahitur. Uno modo proprie secundum rationem vocabuli, scilicet cum binas nuptias habuit, id est cum quis successive duas legitimas uxores habuit secundum matrimonium consummatum«10). Dico autem ‘legitimas’, quia fornicatio cum pluribus commissa non facit bigamum, quia, cum non sit ibi sacramentum, non inducit defectum sacramenti. Dixi etiam ‘secundum matrimonium consummatum’, quia, si tantum cum una consummavit matrimonium, non est bigamus, quia non divisit carnem suam. Unde etiam si ducat in uxorem feminam prius

1) Aug.,

De bono coniug. 18,n.21; Zycha 214,15–17; Decr. Grat. I 26 2; Friedberg 95 Cor. 7,5 3) I Cor. 7,5 4) I Cor. 7,1 5) cf. Lev. 8,35 6) Lev. 10,9 7) cf. Ioann. 2,3–10 8) cf. Ex. 28,42 9) Luc. 12,35 10) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 40va n.1 2) I

92 revertimini: revertamur U      94 fecit: facit AB      100 aliquid: aliquod ABER      106 suscepit: suscipit BER* susceperat A      113 non sit ibi: ibi non sit inv. AE      116 in om. AB      

96

De summo bono, liber sextus

alteri matrimonialiter iunctam, cum qua tamen matrimonium prior vir non consummavit, non est bigamus. Secundo modo per transfusionem, scilicet cum contrahit cum corrupta per alium sive scienter sive ignoranter, quia cum una caro sit cum illa, quae carnem suam divisit, haec divisio etiam in ipsum transfunditur. Dixi autem ‘de corrupta per alium’, quia si ducat illam, quam ipse prius fornicarie defloravit, non credo eum effici per hoc bigamum, quia neuter coniugum carnem suam divisit, sed est una unius et unicus unicae. Nec obstat huic, quod dicitur XXX q. 51), scilicet quod uxor debet esse virgo casta et desponsata in virginitate, quia, cum omnia praecedentia legitimentur per sequens matrimonium, sumitur in hoc casu, quasi in virginitate esset desponsata. E contra autem si aliquis ducit virginem et illa postea adulteratur, bigamus fit maritus postea cognoscens eam, sive scienter sive ignoranter, quia lex2) promotionis factum requirit, non voluntatem, et ideo nec error nec violentia excusat. (7) Tertio modo per statutum ecclesiae punientis affectum expressum per conatum operis, quantum in operante est, propter quod ei poena vere bigami infligitur et bigamus vocatur secundum illam interpretationem, qua voluntas pro facto computatur. Et hoc fit quinque modis, scilicet cum quis simul habet duas uxores, sive utramque habeat tantum de facto, ut cum simul contraxit cum utraque, sive cum una contraxit de facto et cum alia de iure. Item qui habet unam de iure et ea mortua contrahit cum alia de facto. Item qui vivente prima uxore legitima de facto contrahit cum alia. Item qui ante sacros ordines habuit unam et post de facto ducit aliam. Item “quotquot virginitatem pollicitam” voto solemni “praevaricati sunt professione contempta” per hoc, quod de facto contrahunt, “inter bigamos haberi debebunt”, ut dicitur XXVII q. 1 c. Quotquot 3). (8) Cum vero bigamis non potest dispensari etiam per papam, quia ipse non potest tollere obstaculum, quod est defectus sacramenti, et ideo semper manet hoc illicitum, quod talis ordinetur. Quod verum est quantum ad illos ordines, qui auctoritate Christi et apostolorum sacri semper fuerunt et sunt, qui sunt diaconatus et sacerdotium, unde, quia subdiaconatus tantum iure positivo a Gregorio connumeratus est inter sacros ordines, in illo potest papa dispensare. Unde dicitur XXXIV d. “Lector”4): “Si viduam” duxerit, “in lectoratu permaneat aut, si necessitas fuerit, subdiaconus fiat. Nihil autem supra”. Et si obicitur, quod “Lucius papa dispensavit cum archiepiscopo Panormitano, qui bigamus fuit”5), respondemus, quod non quaerimus, quid factum sit, sed quid faciendum sit. Vel forte cum talis, si ordinatur, 1) cf.

Decr. Grat. II 31 5; Friedberg 1109–1120 Decr. Grat. II 15 1 13; Friedberg 749 3) Decr. Grat. II 27 24; Friedberg 1055 4) Decr. Grat. I 34 18; Friedberg 130 5) cf. Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 3; Ochoa–Diez 580 2) cf.

117 iunctam: coniunctam AB | cum qua: antequam U       120 cum: tamen AR       121  transfunditur A: transfundatur BER      123 eum effici per hoc: per hoc effici U | est: cum U      127 E contra: e converso ABER      130 violentia: ignorantia AB*      135 tantum om. ABER       136 contraxit: contraxerit U | Item … iure om. ABE        144 Quod: et hoc ABR       147 illo: illos ABER | dispensare: dispensari U      

120

130

140

150

tractatus 4, capitulum 24

160

170

180

97

recipiat caracterem eo, quod omnis baptizatus est potens ex caractere baptismali ad receptionem omnium sacramentorum, papa cum eo dispensavit in executione ordinum, hoc enim eum credo posse, quia defectus sacramenti non obstat usui sacramenti ordinis, nisi inquantum obstat susceptioni ordinis, et ideo, cum per dispensationem aboletur delictum commissum in susceptione ordinis inordinata, potest ordinatus licite exercere actus, quos prius exercere potuit, quamvis illicite, ex potentia characteris ordinis, quia, ut in VII dicemus1), quidam2) dicunt characterem esse potentiam operativam vel passivam. Huic tamen sententiae plurimi contradicunt asserentes, quod, licet episcopi non possint dispensare eo, quod, sicut dicunt, Lucius III papa et Innocentius III eis contra apostolum dispensare non licet eo, quod ipse Apostolus maior eis fuit, quia Petrus et Paulus principes apostolorum fuerunt, ut dicit Ambrosius3), papa tamen potest, quia licet Petrus et Paulus pares fuerunt merito, ut dicit Ambrosius4), et pares etiam fuerunt quantum ad consecrationem et ordinem, qualiter etiam omnis episcopus par est papae, tamen Petrus, cuius auctoritatem habet papa, maior fuit Paulo in administratione, et ideo contra Paulum potest papa dispensare, ut dicunt. Et probant hoc, quia cum criminosis dispensat, ut promoveri possint, quod tamen Paulus prohibuit. Sed hoc non nisi stulte dicitur, quia cum in veteri et novo testamento non contineatur nisi veritas doctrinae fidei et morum secundum legem naturae et gratiae, contra quae papa dispensare non potest, patet, quod non solum non contra Paulum, sed nec contra quamcumque doctrinam cuiuscumque libri canonis potest dispensare papa, quia nec Christus venit legem solvere aut prophetas, sed adimplere, Matth. 55). Cum paenitentibus autem non prohibuit Apostolus dispensari, qui et ipse misericordiam fuerat consecutus, sed actu existentes in crimine prohibuit ordinari. (9) Quia de ista comparatione apostolorum ad invicem frequenter quaeritur, dicam, quod sentio, scilicet quod Paulus etiam quantum ad administrationem par fuit Petro, quia aliter non per aequalem condicionem suum apostolatum, quod nomen sonat potius administrationem missi quam ordinis dignitatem vel meriti, apostolatui Petri comparasset dicens: “Qui operatus est Petro in apostolatum circumcisionis” etc., Gal. 26). Nec in faciem ei restitisset, ut ibidem7) dicitur, quia, ut dicit Hieronymus8), “Paulus Petrum reprehendit, quod non auderet, nisi se non

1) liber

VII De summo bono non extat Thom. de Aquino, Summa theol. III 63 2 3) ex Decr. Grat. II 2 7 37; Friedberg 494 4) cf. ibid. 5) cf. Matth. 5,17 6) Gal. 2,8 7) cf. Gal. 2,11 8) ap. Decr. Grat. II 2 7 33; Friedberg 493 2) cf.

154 eum credo inv. ABER | usui: visui U       155 nisi … ordinis om. U | cum om. U      161 possint: possunt ABE | III eis om. ABE      163 fuerunt AU: fuerant BER      164 fuerunt: fuerint AR      165 fuerunt: fuerint ABR      173 quia: et ABER      178 ad om. BR 180 vel meriti om. ABER      181 apostolatui: apostolatus U | apostolatum: apostolatu BE      

98

De summo bono, liber sextus

imparem sciret”. Et quidem Gratianus1) hoc exponit “de puritate vitae et sanctitate conversationis”, “non de officio ecclesiasticae dignitatis”. Sed expositio testui non consonat, quia redarguere coram omnibus potius pertinet ad officium ecclesiasticae dignitatis. Illi enim dicitur2): “Peccantes coram omnibus argue”, quantum ad sanctitatem conversationis, quia tali dicitur3): “Argue eum inter te et ipsum solum”. (10) Et ut de omnibus apostolis dicamus, sciendum est, quod potest in eis considerari auctoritas personalis vel successionis. Primo modo omnes habuerunt non solum parem, sed etiam eandem auctoritatem. Si enim ordo inter eos fuisset, unus ab altero auctoritatem sumpsisset, quod non est verum, cum omnes immediate a Christo auctoritatem acceperint, cum dictum est Petro: “Et tibi dabo claves regni caelorum”, Matth. 164). Ut enim dicit Hilarius5), hoc fuit “dignum praemium confessionis Petri”. Et sicut dicit Chrysostomus6), “Petrus tamquam os apostolorum et caput pro omnibus respondit”. Et ideo, sicut dicit Rabanus7), “haec solvendi atque ligandi potestas, quamvis soli Petro data videatur a Domino, tamen et ceteris apostolis datur”. Unde cum in hac potestate consistit auctoritas administrationis, patet eos sic pares fuisse. Secundo vero modo soli Petro collata est haec potestas, ut scilicet sui successores haberent plenitudinem potestatis, quia ei soli commisit oves suas, Ioann. ultimo8), et successores apostolorum episcopi vocarentur in partem sollicitudinis, et sic ordo ecclesiasticae hierarchiae post aedificationem ecclesiae in suis partibus potestativis integer consisteret, qui ordo in uno cepha sive capite consummaretur. Hoc enim exigitur in quolibet uno ordine, ne regnum in se ipsum divisum desoletur9), unde dicit Glossa10): “Ideo Petrum principem apostolorum constituit, ut ecclesia unum principalem Christi haberet vicarium, ad quem diversa membra ecclesiae recurrerent, si forte inter se dissentirent. Quod si diversa capita essent in ecclesia, unitatis vinculum rumperetur”. In principio autem ecclesiae hoc non obfuit, quod essent diversa capita, quia non erant apostoli in unum colligendi, sed in universum orbem dispergendi, Marc. 1611), ut 1) ibid.

(Grat.) Tim. 5,20 3) Matth. 18,15 4) Matth. 16,19 5) Hilar., In Evang. Matth. comm. 16,n.7; PL 9, 1009C; Thom. de Aquino, Expos. cont. in Matth. 16 3; Morard 16d3.19 6) Ioann. Chrys., Homil. in Matth. LIV(LV), PG 58, 533; Thom. de Aquino, Expos. cont. in Matth. 16 3; Morard 16d3.44 7) Raban., Comm. in Matth. V; PL 107, 992A–B; Thom. de Aquino, Expos. cont. in Matth. 16 3; Morard 16d3.45 8) cf. Ioann. 21,17 9) cf. Matth. 12,25 10) Thom. de Aquino, Expos. cont. in Matth. 16 3; Morard 16d3.46 11) cf. Marc. 16,20 2) I

191 parem: partem U      198 consistat: consistit U      199 eos: eis U      202 sollicitudinis: solitudinis U      203 post om. U      204 consisteret: consistit ABR      205 ipsum om. ABER       206 desoletur: desolaretur A desolabitur E      208 recurrerent: accurrerent U      211 Marc.: Matth. U      

190

200

210

tractatus 4, capitulum 24

220

230

240

99

“in omnem terram” exiret “sonus eorum” 1), sed collectis ovibus in unum ovile fuit necessarium unus pastor. (11) Cum autem bigamis ordinatio interdicatur eo, quod est signum animi incontinentis intantum, quod dicit Ambrosius in libro De officiis 2): “Quomodo potest hortator esse viduitatis, qui ipse coniugia frequentaverit?”, multo fortius ei specialiter interdici debent ea, quae sunt causa libidinis, ut sunt vinolentia, quia in vino est luxuria. Et ideo dicit3): “Non vinolentum”, id est vino plenum. Lemptos enim Graece plenum dicitur Latine et saturitas immoderata, quia causaliter “iniquitas Sodomae” fuit “saturitas panis” inter alia, quae enumerantur Ez. 164). Et ideo dicit5): “Sobrium”. Nihilominus tamen haec etiam necessaria sunt ad executionem officiorum ipsorum ordinum directe, et ideo Dominus monet specialiter apostolos, “ne graventur corda eorum a crapula et ebrietate”, Luc. 206), quia cum discretio et devotio requirantur ad debitam expletionem actuum ordinum sacrorum, cor per praedicta adeo gravatur, quod nec devotione in Deum nec discretione in actus divinos potest extolli. Et ideo dicitur Lev. 107): “Vinum et omne, quod inebriare potest, non bibes, tu et filii tui, quando intrabitis in tabernaculum testimonii”; et infra8): “ut habeatis scientiam discernendi” etc. (12) Quia vero honores, qui exhibentur gradui dignitatis, de facili faciunt hominem velle dominari in cleris et oblivisci, quod potius institutus sit in ministerium servitutis quam in fastigium dominationis secundum illud Luc. 229): “Reges gentium dominantur eorum”, et infra10): “Vos autem non sic, sed qui maior est in vobis” etc., ideo dicit11): “Non superbum”. (13) Eum quoque, quem oportet expositum esse omni generi et statui hominum, sicut est medicus animarum, multae impugnant occasiones vitiorum, et ideo continentia ei necessaria est, quae est virtus intellectualis, quae ex amore boni divini intellectualis violenter tenet appetitum sensibilem, ne ad illicita prolabatur, et membra tenet, ne exhibeantur ad serviendum iniquitati ad iniquitatem. Et ideo dicit12): “Continentem”.

1) Rom.

10,18 De offic. I 50,n. 248; Testard 91,34–35 3) I Tim. 3,3; Tit. 1,7 4) cf. Ez. 16,49 5) Tit. 1,8 6) rectius Luc. 21,34 7) Lev. 10,9 8) Lev. 10,10 9) Luc. 22,25 10) Luc. 22,26 11) Tit. 1,7 12) Tit. 1,8 2) Ambr.,

212 collectis: collecta U      214 bigamis ordinando scripsi cum A: bigamia ordinando BERU      216 hortatur: amator A orator B      219 plenum AU: plenus BER      225 debitam: debitum U      226 adeo gravatur: aggravatur AB agravatur R      235 Eum: Cum B*U | expositum esse inv. ABE      

100

De summo bono, liber sextus

(14) Accedentibus etiam ad sanctum sanctorum, qui dicit in Ps.1): “Ambulans in via immaculata” etc., non solum munditia castitatis et immunitas ab omni crimine necessaria est, sed etiam sanctitas, quae sit munditia ab omni immunditia libera per expoliationem veteris hominis et perfecta per assumptionem sanctae novitatis non solum gratiae, sed etiam caritatis perfectae caventis et consummentis omnia venialia peccata perfecte secundum statum viae et omnino immaculata per conservationem perseverantem praedictorum, ut non secundis sordibus inquinetur, sed potius etiam exteriorem sive corporalem munditiam conservet, quia talem honestatem amat Deus. Et ideo dicit2): “Sanctum”. (15) Iudex etiam omnis, et praecipue ecclesiasticus, debet esse sicut iustum animatum, ut supra diximus3), et ideo dicit4): “Iustum”, quia praelati iudices sunt. Haec autem iustitia, si vera est, habet compassionem, non dedignationem, ut dicunt Gregorius5) et Beda6). Et ideo Augustinus in Regula7) appropriat praelato illud Apostoli: “Patientes estote ad omnes”, I Thess. 68). Et ideo dicit9): “Non iracundum”. (16) Invitatus etiam ad regalium nuptiarum dapes, sicut prae ceteris sunt illi, qui continue caelesti manna nutriuntur, debet ornatus esse veste nuptiali. Et ideo dicit10): “Ornatum”. Qui ornatus describitur in Ps.11), cum de sancta anima dicitur: “Omnis gloria eius filiae regis ab intus”. Et per intentionem occultandi in secreto, ubi pater caelestis videt visu complacentiae “in fimbriis aureis”12), per aurum caritatis significatur, secundum illud Apoc. 313): “Suadeo tibi emere aurum ignitum et probatum”. Hoc enim dicitur illi, qui nec calidus nec frigidus fuit, sed tepidus. Et notandum, quod prius descripsit eam in vestitu deaurato, non aureo, nunc autem “in fimbriis aureis”14), non deauratis, quia in vita hominis non debet esse sola caritas, sed etiam aliae virtutes, quarum ornatus est caritas, sed in fine, qui per fimbrias designatur, totum debet quasi versum esse in devotionem et affectum perfectae caritatis “circumamicta” in exteriori conversatione “varietatibus”15) vel “scutulatis”, 1) Ps.

100,6 1,8 3) cf. Ulric. de Arg., De summo bono, VI 4 3 7; Zavattero 19 4) Tit. 1,8 5) cf. Greg., Homil. in Evang. XXXIV,n.2; Étaix 300,17; Decr. Grat. I 45 15; Friedberg 166 6) cf. Beda, In Luc. Evang. expos. IV 15,2; Hurst 285,2170–2173 7) cf. Aug., Reg. ad serv. Dei 7,n.3; Verheijen 436,229–230 8) I Thess. 5,14 9) Tit. 1,7 10) I Tim. 3,2; cf. Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 7; Ochoa–Diez 590-591; Decr. Grat. I 40 1; Friedberg 145 11) Ps. 44,14 12) Ps. 44,14 13) Apoc. 3,18 14) Ps. 44,14 15) Ps. 44,15 2) Tit.

242 et om. U      249 amat: amet A habet R | Sanctum: Seneca AB*ER      253 dicunt: dicit ER | appropriat B: approbat ER applicat A      254 estote add. et AB      257 ornatus: ordinatus U      259 Et om. ABER      261 emere: aeterne U      262 fuit: est BER om. A      263 aureo: auro ABR      

250

260

tractatus 4, capitulum 24

270

280

290

101

ut Hieronymus1) ponit, scilicet ut omnifaria diversitate operum virtutum et honestatis morum. Haec enim sunt scuta protegentia ab oppositorum vitiorum impugnatione. Quam honestatem morum describit Augustinus in Regula2) dicens: “In incessu”, qui “debet esse gravis, ut gravitate itineris mentis maturitas ostendatur”, ut dicitur XLI d. in fine3); “statu”, ut sit in loco et tempore congruo non suspecto; “habitu”, quo nomine principaliter vestitus intelligitur, qui non debet esse sordidus, quia, ut dicit Hieronymus4), “nec affectatae sordes nec exquisitae deliciae laudem pariunt”. Nec debet esse fulgidus, quia, ut dicit Basilius5), “Omne, quod non propter necessitatem, sed propter venustatem accipitur, elationis habet calumniam”. Quae autem sunt illa, quae clericis propter notam elationis sunt prohibita in habitu, specificantur Extra De vita et honestate clericorum per Innocentium III, c. “Clerici officia”6). Debet autem esse conformis moribus eorum, cum quibus conversantur, quia, ut dicit Augustinus in libro De doctrina Christiana 7), “Quisquis rebus praetereuntibus restrictius utitur, quam se habeant mores eorum, cum quibus vivit, aut intemperatus est,” secundum quod intemperantia sumitur pro defectu per recessum a medio in minus, “aut superstitiosus”, scilicet quia vult esse iustus multum. Nam ut dicit Ambrosius8), “religio supra modum servata superstitio est”. “Quis­quis vero sic eis utitur ut metas consuetudinis bonorum, inter quos conversatur, excedat aut aliquid significat”, scilicet laetitiam alicuius festi vel aliud simile, “aut flagitiosus est”, scilicet ex superfluitate: “in omnibus enim talibus non usus rerum, sed libido in culpa est”. »Debet tamen clericus ambulans in civitate vel in via semper esse coopertus, scilicet cappa vel pallio, nisi propter laborem longioris viae«, ut dicitur XXI q. 4 c. “Episcopi”9). Similiter etiam propter iustam causam timoris possunt habitum trans­ formare, ut dicit Innocentius in supra dicto capitulo10). Sub nomine tamen habitus etiam tonsura comprehenditur, ut scilicet comam vel et barbam non nutriant, sed ad modum sphaerae caput habeant rasum, ut et caput sit attonsum et aures pateant, ut dicit Hieronymus in epistula ad suum levitam11): “Corona in capite” significat ipsos esse “reges, id est se et alios in virtutibus regentes”. “Rasio vero capi-

1) Psalt.

iuxta Hebraeos 44,15 versio Hieron. Aug., Reg. ad serv. Dei 4,n.3; Verheijen 423,82–83 3) Decr. Grat. I 41 8; Friedberg 150 4) Hieron., Epist. XXII,n.29; Hilberg 187,3–4; Decr. Grat. I 41 1 (Grat.); Friedberg 148 5) cf. Basil., Reg. brev. 49; PG 31,116C; Decr. Grat. II 21 4 1; Friedberg 858 6) Greg. IX, Decretal. III 1 15; Friedberg 453 7) Aug., De doctr. Christ. 12,n.19; Martin 89,5–7; cf. Decr. Grat. I 41 1; Friedberg 148 8) cf. Ambrosiaster, Comm. in epist. ad Coloss. 2,23; Vogels 191,15–19; ex Glossa ord. in Col. 2,23; Argentinae 1480, 392a 9) Decr. Grat. II 21 4 3; Friedberg 858 10) cf. Decr. Grat. II 21 4 5; Friedberg 859 11) Decr. Grat. II 12 1 7; Friedberg 678 2) cf.

268 ut om. ABER      274 nec: non ABE      275 fulgidus: curiosus A frigidus R      281 restrictius: strictius A restrictus E      283 in: etiam U      284 supra: super AB      288 est om. U      290 scilicet om. U      293 vel om. ABR | et: aut A om. E      294 habeant: habeat U      295 pateant add. et ABER      

102

De summo bono, liber sextus

tis est temporalium omnium depositio”. Vel, sicut alii1) dicunt, “summitas capitis est scilicet figuraliter eminentia mentis, denudatio ergo capitis est”, scilicet figurative, “revelatio mentis. Summitas ergo capitis eorum nudatur, ut eorum mens ad Deum libera ministretur, quae “revelata facie gloriam Domini speculetur”, II Cor. 32). Clericus enim secretorum Dei ignarus esse non debet. Tondentur et capilli usque ad revelationem oculorum”, qui deserviunt inventioni, et aurium, quae deserviunt acceptioni doctrinae, et sunt soli duo sensus disciplinales secundum Philosophum3), “ut vitia in corde et opere pullulantia doceantur praecidenda, ne ad intelligendum et audiendum verbum Dei impediatur”. “In omnibus motibus vestris nihil fiat, quod cuiusquam offendat aspectum, sed quod vestram deceat sanctitatem”4). Qui motus consistunt in actibus quinque sensuum et in operibus singulorum membrorum et praecipue linguae, quae est inquietum malum. Ideo idem dicit alibi5): “Incompositio corporis qualitatem indicat mentis”, Eccli. 196): “Ex visu cognoscitur vir et ab occursu faciei cognoscitur sensatus. Amictus corporis et risus dentium et incessus hominis annuntiant de homine”. (17) Sub hoc ornatu quidam etiam dicunt comprehendi honestatem cibi et potus, Eccli. 317): “Splendidum in panibus benedicent labia multorum”. Et ista honestas in sobrietate consistit, de qua supra8) diximus. Sed tamen ad pleniorem intelligentiam notandum, quod Ambrosius in sermone De ieiunio 9) multiplici praeconio extollit sobrietatem cibi et potus. Cibi quidem, quia “sexto die cum bestiis est orta potestas edendi et usus escarum: ubi cibus coepit, ibi finis factus est mundi”, quia in alia translatione dicitur: “complevit Deus die sexto opus suum”, Gen. 210), “quo indicio declaratum est, quod per cibos mundus haberet imminui, per quos desiit augeri”. Item prima lex fuit de abstinentia cibi data in paradiso et fuit lex divina, cuius prevaricatione fuit “a diabolo, culpa per cibum, latebra post cibum”, quia “Adam abscondit se”, Gen. 311), “cognitio infirmitatis in cibo”, quia cognoverunt se nudos esse, “firmitatis virtus in ieiunio”, quia ante cibum non habuerunt infirmitatem fomitis, qui est causa verecundiae nuditatis. “Gula a paradiso regnantem expulit, abstinentia ad paradisum revocavit errantem”. 1) Petr.

Lomb., Sent. IV 24 4; Grottaferrata 1981, 395 Cor. 3,18 3) cf. Alb., Metaph. I 1 4; Geyer 7,28–29) 4) Aug., Reg. ad serv. Dei 4,n.3; Verheijen 423,83–83 5) ex Decr. Grat. I 41 8 (Grat.); Friedberg 150; cf. Aug., Epist. CCXI,n.10; Goldbacher 363,4–7 6) Eccli. 19,27 7) Eccli. 31,28 8) cf. Ulric. de Arg., De summo bono, VI 4 24 11; Sturlese 99 9) cf. Ambr., De Helia et ieiun. 4,n.6–7; Schenkl 415,17–417,4; Decr. Grat. I 35 8; Friedberg 132-133 10) Gen. 2,2; cf. Beda, In Gen. I, 2,2; Jones 32,975–977; Aug., De Gen. ad litt. IV 1; Zycha 93–94 11) Gen. 3,8 2) II

297 omnium: orationum U      298 scilicet om. AE      299 ergo capitis om. BR capitis om. A      300 ministretur: monstretur U      303 acceptioni: acceptione U      304 corde: eodem U | pullulantia: publicantia AB*ER      310 et2 … (311) homine: etc. U      313 31: 21 A 1 E      317 escarum ubi: ciborum escarum ubi A ciborum escarum B      319 imminui A: minui BE immunis U      320 augeri: auget U      324 a: in U      

300

310

320

tractatus 4, capitulum 24

330

340

350

103

Potus vero, quia ebrietas in principio generis ignorabatur vinum nec suo pepercit auctori, id est Noe. “Non esset hodie servitus, si ebrietas non fuisset”: tunc primo “laesa est pietas paternae reverentiae, dum ridetur ebrietas1)”. Fuit etiam ebrietas in Loth “origo incestus”2). “Abraham in suo convivio, quod fecit, angelis non ministravit vina, sed lac”3). “Annuntiavit Dominum Ioannes non manducans panem neque bibens vinum”4). “Qui enim Christum annuntiat ab omni vitiorum incentivo praestare se debet alienum”5). (18) Sed quomodo haec sobrietas sit servanda, accipitur ex eo, quod dicit Augustinus in libro De doctrina Christiana 6): “In omnibus huiusmodi rebus non ex earum rerum natura, quibus utimur, sed ex causa utendi et modo appetendi vel probandum vel improbandum est, quod facimus”. Et in libro Quaestionum Evangelii7) probat hoc per hoc, quod Matth. 118) Christus dicit: “Venit Ioannes neque manducans neque bibens” etc. “Ac si dicat”, ut dicit Chrysostomus9), “per contrariam viam venimus ego et Ioannes et idem fecimus, sicut si venatores per duas contrarias vias aliquod animal insequantur, ut in alteram incidat”. Et subdit Christus10): “Et iustificata est sapientia a filiis suis”. Augustinus in praedicto libro11): “Ostendit filios sapientiae intelligere nec in abstinendo nec in manducando esse iustitiam, sed in aequanimitate tolerandi inopiam et temperantia opportune sumendi vel non sumendi ea, quorum non usus, sed concupiscentia” in vitio est. Modus autem appetendi vel est in plus, et tunc secundum Hieronymum12) sunt exquisitae delitiae, sive hoc sit quantum ad id, quod appetitur, sive quantum ad fervorem appetitus, quia, ut dicit Augustinus in libro De doctrina Christiana13), “fieri potest, ut sine aliquo vitio cupidinis praetiosissimo cibo sapiens utatur, insipiens autem foedissima gulae flamma in vilissimum ardescat”. Et ponit14) exempla de Christo, qui comedit piscem, et de Esau, qui comedit lentem. Item Super Epistula Ioannis15) ponit exemplum in David, qui aquam concupitam effudit, et Elia, qui 1) cf.

Gen. 9,20–23 Gen. 19,30–38 3) cf. Gen. 18,2 et 8 4) Luc. 7,33 5) Decr. Grat. I 35 8; Friedberg 133 6) Aug., De doctr. Christ. 12,n.19; Martin 90,30–33 7) cf. Aug., Quaest. Evang. II 11; Mutzenbecher 54,9–10 8) Matth. 11,18 9) Ioann. Chrys., Homil. in Matth. XXXVII(XXXVIII),n.3; PG 57, 423; Thom. de Aquino, Expos. cont. in Matth. 11 11; Morard n.11d6.11 10) Matth. 11,19 11) Aug., Quaest. Evang. II 11; Mutzenbecher 54,12–16 12) cf. Hieron., Epist. XXII,n.29; Hilberg 187,3–4; Decr. Grat. I 41 1 (Grat.); Friedberg 148 13) Aug., De doctr. Christ. 12,n.19; Martin 89,24–26 14) cf. Aug., De doctr. Christ. 12,n.19; Martin 89,26–28 15) non inveni 2) cf.

332 alienum: alienis B*R      335 et modo appetendi om. ABER      340 insequantur: insequuntur ABER      342 intelligere: intellectus U      345 secundum … (346) sunt: sunt secundum Hiero­ nymum AER      346 ad om. ER      349 gulae: gula U | in vilissimum: inutilissimum ABER | ponit: proponit AB      351 Helia: Heliam U      

104

De summo bono, liber sextus

carnem comedit. Vel est in minus, et tunc sunt “affectatae sordes”. Hoc enim verbum Hieronymi praemissum supra1) “tam de vestibus quam de cibis intelligendum est”, ut dicitur XLXI d., c. “Ecce, quibus”2), et utrumque horum, cum sit extremum, vitium est. Unde quod de sanctis quibusdam legitur3), quod pro repressione delectationis cibi cineres cibo miscuerunt, laudabile est quantum ad opus operans, quod fuit devotio ipsorum, qua in solo Deo et in nullis sensibilibus rebus delectari voluerunt, sed opus operatum dicit Hieronymus in praedicta auctoritate4) laudabile non fuisse, vel medio modo se habet, et tunc scit homo “abundare et penuriam pati”, Phil. 45). Causa vero utendi, non abutendi, vel est conformitas ad mores hominum, cum quibus conversamur, ut patet ex auctoritate Augustini supra posita6), “Quisquis rebus” etc., vel est necessitas naturae sive in qualitate cibi, quia infirmi et debiles indigent lautioribus cibis, sive in quantitate, quia secundum naturam uni sufficit cibus, qui alteri non sufficit, et qui uni est insufficiens, alteri est superfluus. Unde dicit Augustinus in libro Quaestionum Evangelii 7): “Non interest omnino, quod alimentorum sumas, ut succurras necessitati corporis, dummodo congruas in generibus alimentorum his, cum quibus tibi vivendum est; neque quantum sumas multum interest, cum videamus aliorum stomachum citius saturari cibis, eos tamen illi ipsi cibo parvo ardenter et intolerabiliter et omnino turpiter inhiare, alios autem plus satiari, sed tolerabiliter inopiam perpeti”. Vel est infirmitas pristinae consuetudinis, unde dicit Augustinus in libro De verbis Domini 8): Non cogantur “divites pauperum cibis vesci, utantur consuetudine infirmitatis suae, sed doleant aliter se sustentare non posse”. Si consuetudinem mutant, aegrotant: utantur superfluis et pretiosis, dent in opibus necessaria et vilia9). Haec comprehendit Augustinus uno verbo in libro Quaestionum Evangelii10) dicens: “Magis interest non quid vel quantum alimentorum pro congruentia hominum atque personae suae et pro suae valitudinis necessitate quis accipiat, sed quanta facilitate et animi serenitate careat, cum his oporteat” “carere, ut illud in animo Christiani compleatur”: “ubique et in omnibus institutus sive et satiari et esurire” etc., Ad Phil. 411).

1) cf.

Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 24 16; Sturlese 101 Grat. I 41 1; Friedberg 148 3) cf. Ps. 101,10 4) supra, not. 1 5) Phil. 4,12 6) cf. Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 24 16; Sturlese 101; Aug., De doctr. Christ. 12,n.19; Martin 89,5–7; cf. Decr. Grat. I 41 1; Friedberg 148 7) Aug., Quaest. Evang. II 11; Mutzenbecher 54,16–23 8) Aug., Serm. LXI 11,n.12; Coppieters 274,245–246 9) cf. Aug., Serm. LXI 11,n.12; Coppieters 274,246–275,251 10) Aug., Quaest. Evang. II 11; Mutzenbecher 54,25–55,31 11) Phil. 4,12 2) Decr.

352 affectatae add. cordis U | enim: est ERU      354 XLI: XLXI U      365 insufficiens: sufficiens AB*E      356 quod: quot AB quid Aug.      373 infirmitatis: firmitatis U      376 quid: quod AER      378 valitudinis: voluntatis U      379 cum … carere om. U      

360

370

380

tractatus 4, capitulum 24

390

400

105

(19) Innocentiae quoque et continentiae et sanctitati verecundia est annexa. Haec autem requiruntur in ordinando, ut diximus. Et ideo dicit “pudicum” 1), Glossa 2): “Id est verecundum”, iuxta illud Cant. 13): “Pulchrae sunt genae tuae”, id est praedicatores, “sicut turturis”, qui avis pudica est, quae verecundia quamvis ab omnium turpi conservet, tamen specialiter praeservat ab illis turpibus, de quibus dicit Gregorius4), quod sunt minoris culpae et maioris infamiae, scilicet peccata carnis. Unde Hieronymus tractans illud Ad Gal. 55): “Manifesta sunt opera carnis, quae sunt fornicatio, immunditia”, dicit sic6): “Secundum opus carnis immunditia nuncupatur”. “Quomodo enim in veteri lege de nefandis criminibus, quae in occulto fiunt, quae nominare etiam turpissimum est, ne et dicentis os et aures audientium polluantur, generaliter Scriptura complexa est dicens7): ‘Verecundos facite filios Israel ab omni immunditia’, sic in hoc loco ceteras extraordinarias voluptates ipsarumque opera nuptiarum, si non cum verecundia et cum honestate quasi sub oculis Dei fiant, ut tantum liberis serviatur, immunditiam et luxuriam nominavit”. (20) “Doctorem”8) etiam oportet eum esse sive, ut dicitur Ad Titum 19), “amplectentem eum, qui secundum doctrinam est, fidelem”, id est veracem, “sermonem, ut potens sit in doctrina sana,” id est vera, “exhortari consentientes doctrinae et eos, qui contradicunt,” scilicet doctrinae sanae, “arguere”, id est arguendo sive argumentando convincere. De quibus subdit10): “Sunt enim multi inoboedientes” etc. Augustinus in libro De verbis Apostoli 11): “Contradicentes non uno modo intelliguntur: paucissimi quippe nobis contradicunt loquendo, sed multi male vivendo”, quos redarguere “magnum opus est, grandis sarcina, clivus arduus”12). Et haec duo sunt secundum duo opera sapientis, quae sunt non mentiri, de quibus novit, et mentientem manifestare posse. Nam secundum eloquium divinum sacerdos est pastor et canis et praeco et propheta et angelus. Si pastor est, non est mercenarius, qui “veniente lupo fugit”, Ioann. 1013), “dum se sub silentio abscondit”, ut dicit Gregorius in Pastorali 15 cap.14). Si canis est, latratu praedica1) I

Tim. 3,2. cf. Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 6; Ochoa–Diez 590 interl. in I Tim. 3,2; Argentinae 1480, 408b 3) Cant. 1,9 4) cf. Greg., Moral. XXXIII 12,n.25; Adriaen 1695,104–109 5) Gal. 5,19 6) Hieron., Comm. in Epist. Pauli, In Gal. III 5,19-21; Raspanti 186,51–60 7) cf. Lev. 15,31 8) I Tim. 3,2. 9) Tit. 1,9 10) Tit. 1,10 11) Aug., Serm. CLXXVIII 1,n.2; Boodts 596,28–30 12) Aug., Serm. CLXXVIII 1,n.1; Boodts 595,21–22 13) cf. Ioann. 10,13 14) cf. Greg., Reg. pastor. II 4; Rommel 188,10–11 2) Glossa

384 qui: quae ABE* | verecundia: verecunda ABER      385 turpi: cupidi U      389 Quomodo: quoniam ABER      393 cum om. ABE      398 potens: pietas U | sana: sua U      398 consentientes: consummentes U      402 quippe: enim A quoque E      403 sarcina add. id est ABR      406 Si: sed U      407 non: cum U | qui om. U      408 praedicationis: praedationis U      

106

De summo bono, liber sextus

tionis debet lupos arcere a gregibus, ne cadat super eos illud obprobrium Isaiae: “Canes muti non valentes latrare”, Is. 571). Si propheta est, mysteria Scripturae populis exponere debet, hoc enim est prophetizare secundum illud I Cor. 142): “Nam qui prophetizat” – Glossa 3): “id est qui exponit Scripturas, quae multis occultae” sunt –, “hominibus loquitur ad aedificationem” etc. Unde dicit Gregorius in supradicto cap.4): “Prophetae in sacro eloquio nonnumquam doctores vocantur”, propter quod etiam frequenter in Scriptura coniunguntur sacerdos et propheta. Thren. 25): “Si occiditur in sanctuario Domini sacerdos et propheta?”, Dan. 46): “Non est in tempore hoc sacerdos et propheta”, Is. 287): “Sacerdos et propheta nescierunt prae ebrietate”. Sic enim Ioannes baptista dictus est “propheta et plus quam propheta”, quia solvit “corrigiam calceamenti” Christi, id est exposuit mysterium incarnationis, Matth. 118) et Luc. 19): “Tu puer propheta” etc. et Christus, quia mysteria regni Dei revelavit, Matth. 2110). Hic est Ihesus propheta et se ipsum sic vocat Luc. 411): “Nemo propheta acceptus est in patria sua”. Si angelus est, debet nuntiare populo eloquia Dei. Unde Mal. 212): “Labia sacerdotis custodiunt scientiam et legem requirent de ore eius, quia angelus Domini exercituum est”. Si veritatem habet figuratim sacerdotii veteris Testamenti, debet habere tintinnabula in vestibus, Ex. 2813). Gregorius ubi supra14): “Ut vitae viam cum linguae sonitu ipsa quoque sacerdotis opera clament”. Vestimenta enim sacerdotis sunt opera recta secundum illud Ps.15): “Sacerdotes tui induantur iustitiam”, ut audiatur sonitus et non moriatur. Gregorius16): “Quia iram contra se occulti iudicis erigit, si sine praedicationis sonitu incedit”. Si loca Apostolorum obtinent, debent Spiritum Sanctum accepisse in igne et linguis. Gregorius17): “Quia nimirum quos Spiritus Sanctus repleverit, de se protinus loquentes facit”, Act. 218): “Repleti sunt omnes Spiritu Sancto et coeperunt loqui” etc. Si praeco est, incessanter clamare debet, Is.

1) rectius

Is. 56,10 Cor. 14,3 3) Glossa interl. in I Cor. 14,3; Argentinae 1480, 330a 4) Greg., Reg. pastor. II 4; Rommel 188,24–26 5) Lam. 2,20 6) rectius Dan. 3,38 7) Is. 28,7 8) Matth. 11,9; cf. Ioann. 1,27; Marc. 1,7; Luc. 3,16 9) Luc. 1,76 10) cf. Matth. 13,11 11) Luc. 4,24 12) Mal. 2,7 13) cf. Ex. 28,33–34 14) Greg., Reg. pastor. II 4; Rommel 190,59–192,60 15) Ps. 131,9 16) Greg., Reg. pastor. II 4; Rommel 190,53–54 17) Greg., Reg. pastor. II 4; Rommel 190, 45–46 18) Act. 2,4 2) I

410 muti: mei U      411 I om. AR      416 Thren. 2 om. U      417 Is.: Ps. U      421 Hic: huic AB      424 requirent: requiruntur B requirunt AR      428 iustitiam: iustitia ABE      429 iram: ira ER      430 debent: dicunt A debet U      

410

420

430

tractatus 4, capitulum 24

440

450

460

107

581): “Clama, ne cesses” etc. Gregorius ubi supra2): “Praeconis officium suscipit, quisquis ad sacerdotium accedit, ut ante adventum iudicis” “clamando gradiatur. Sacerdos ergo, si praedicationis sit inscius, quam clamoris vocem daturus est prae­ co mutus?”. (21) In hac autem doctrina quattuor sunt observanda, scilicet tempus oportunum, ut, sicut dicit Gregorius ubi supra3), “a rectoribus non solum prava nullo modo, sed nec recta nimie proferantur”. Unde bene dicitur Lev. 154): “Vir, qui patitur fluxum seminis, immundus erit”, quia “multiloquio subditus ex eo se inquinat, quod si ordinate promeret, prolem rectae cogitationis edere in audientium cordibus potuisset”5), Num. 196): “Vas, quod non habuerit operculum nec ligaturam desuper, immundum erit”. Item locus, ut scilicet praedicator possit dicere cum Christo: “Ego palam locutus sum mundo, ego semper docui in synagoga et in templo” etc. Ioann. 187), tamen per modum simplicis exhortationis possunt aliqua proponi in locis privatis exemplo eius, qui solus solam Samaritanam instruxit, Ioann. 48). Cum enim veris praedicatoribus Christus praecipiat9): “Quod dico vobis in tenebris, dicite in luce”, qui odiendo lucem occulta conventicula ad praedicandum congregat malum operarium se esse demonstrat et suspicionem haeresis contra se excitat. Et ideo tales sunt anathematizati in concilio Gangrensi, ut patet d. XXX c. “Si quis extra”10). (22) Discretio servanda est, ut cum Apostolo parvulis lac, perfectis vero cibum solidum tribuamus, I Cor. 311). Exemplo Christi dicentis: “Vobis datum est nosse mysterium regni Dei, ceteris autem in parabolis, ut videntes” plana “non videant” infirmis oculis invisibilia “et audientes” parabolica “non intelligant” ea, quae ipsorum intellectui sunt improportionata, Luc. 812). Sic enim dicitur Super ‘Beati immaculati’ 13): “Vitium animi est indignis secreta vulgare, quod fit vel loquacitate incauta, dum sine iudicio volat irrevocabile verbum, vel adulatione, ut ei placeat, cui secreta revelat, vel iactatione scientiae, ut plura scire videatur”. Et ex quo hoc in fidelibus servandum est, multo fortius servari debet in infidelibus, qui mysteria fidei explorare conantur, ut tamquam canes latratibus argumen1) Is.

58,1 Reg. pastor. II 4; Rommel 190,39–43 3) Greg., Reg. pastor. II 4; Rommel 192,83–85 4) Lev. 15,2 5) Greg., Reg. pastor. II 4; Rommel 194,96–98 6) Num. 19,15 7) Ioann. 18,20 8) cf. Ioann. 4,7–26 9) Matth. 10,27 10) cf. Decr. Grat. I 30 11; Friedberg 109 11) cf. I Cor. 3,1–2 12) Luc. 8,10 13) ex Decr. Grat. I 43 5 (Grat.); Friedberg 156 2) Greg.,

434 etc. om. ABER | Praeconis: praeconium U      435 clamando: clamantur U      438 quattuor: tria ABER      439 ut add. scilicet AR      442 prolem om. ABER      446 etc. om. ABER      452 c. om. U      454 3: 4 R 10 U      457 Luc. 8 om. ABER | Sic: similiter A sicut B | Super: supra BE      461 in2 om. BE      

108

De summo bono, liber sextus

tationum fidem impugnent, vel tamquam porci per invasionem tyrannicam doctores fidei lanient. Unde dicitur Matth. 71): “Nolite sanctum dare canibus neque mittatis margaritas vestras ante porcos, ne forte conculcent eas pedibus suis” etc. Quartum est auctoritas, ut scilicet non solum consistat doctrina praelati in sermone praedicationis vel fraternae correptionis, sed etiam in doctrina correctionis per auctoritatem iudiciariam poenis comprimendo eos, quorum malitia verbis non potest corrigi. Quod quia Heli2) circa filios suos omisit, sacerdotio et vita privatus est ultione divina, quamvis priora duo circa eos fecerit. Cum autem dicat Augustinus Donato comiti3): “Plectendo et ignoscendo hoc solum bene agitur, ut vita hominum corrigatur”, patet, quod in hoc modo doctrinae tria sunt observanda, quod scilicet quandoque augeatur rigor iustitiae ad plectendum, praecipue cum peccatum ex auctoritate defenditur, vel cum, ut dicit Ambrosius in Pastorali4), “usitatum est malum”. Quandoque autem ad parcendum iustitiae rigor temperetur praecipue vel propter multitudinem peccantium secundum illud5): “Ob populum multum crimen pertransit inultum”. Exemplo Domini, qui contra suam sententiam pepercit Ninivitis6). Vel propter eorumdem qualitatem, quia in coactione et poenis deferendum est dignitati et personae. Unde dicit Gregorius XX libro Moralium parte quarta cap. 97): “Disciplina vel misericordia multum destituitur, si una sine altera teneatur, sed circa subditos inesse debet rectoribus et iuste consulens misericordia et pie saeviens disciplina”, sicut curationem semivivi oleum infunditur et vinum. Et Moses8) pro peccato populi se Dei irae opposuit, quod tamen ultione gladii in eum graviter vindicavit. In huius rei figuram in arca foederis virga simul et manna fuit9). Hinc in Ps. dicitur10): “Virga tua et baculus tuus” etc. (23) Debet tertio observari affectus rectus et pius. Rectus quidem per intentionem, scilicet quod intendat corrigere, non malignari. Unde dicit Leo papa ad Rusticum episcopum11): “Odio habeantur peccata, non homines. Corripiantur tumidi, tolerentur infirmi et quod severius castigare necesse est, non saevientis plectatur animo, sed medicantis”. Pius vero per compassionem coniunctam humilitati, qua homo considerat semet ipsum, ne et ipse temptetur. Unde dicit Grego-

1) Matth.

7,6 I Reg. 2,22–4,22 3) Aug., Epist. CLIII 6,n.19; Goldbacher 418,16–17; Decr. Grat. II 23 5 4; Friedberg 930 4) ex Decr. Grat. II 1 1 7; Friedberg 359 5) scholion ad Lucan., Phars. V 260; Weber 358 6) cf. Ion. 3,1–10 7) Greg., Moral. XX 5,n.14; Adriaen 1012,80–83; Decr. Grat. I 45 9; Friedberg 163 8) cf. Greg., Moral. XX 5,n.14; Adriaen 1012,101–1012,138 9) cf. Greg., Moral. XX 5,n.14; Adriaen 1012,92–95 10) Ps. 22,4 11) Leo, Epist. 167, PL 54, 1201B; Decr. Grat. I 86 2; Friedberg 298 2) cf.

468 non … (469) corrigi: corrigi non potest ABER       473 quod scilicet inv. ABER      476 temperetur: imperatur U      477 Ob populum: obprobrium U | crimen: te non U      482 pie: ne BR non AE      484 tamen: cum BER      489 Corripiantur: corripiant U      491 medicantis: meditantis A medentis B*E medemus U      492 semet: se AB      

470

480

490

tractatus 4, capitulum 24

500

510

520

109

rius in Homilia1) de centum ovibus, quod “vera iustitia compassionem habet, falsa dedignationem”, sicut patet in iustitia phariseorum. Et ibidem2) dicit, quod iusti plerumque sibi praeferunt eos, “quos corripiunt”. Nec tamen in praedicto casu, scilicet cum crimen manet inultum ob populum multum, omnino debet cessare sollicitudo corripientis, sed debet multitudo feriri generali obiurgatione, scilicet “quando est facultas promendi sermonem in populis”, ut dicit Augustinus libro II Contra Epistulam Parmeniani 3), maxime “si oportunitatem praebuerat aliquod flagellum Domini, quo eos appareat pro suis meritis vapulare”. Debet etiam praelatus “magis” procedere “monendo quam minando”, ut dicit Augustinus ad Aurelianum episcopum4) ita, quod si quid comminatur, “fiat hoc de Scripturis comminando vindictam futuram, ne nos ipsi in nostra potestate, sed Deus in nostra pietate timeatur”. Monendi autem sunt prius “spirituales aut proximi spiritualibus”, ut ibidem5) dicit Augustinus, “quorum auctoritate lenissimis quidem, sed instantissimis admonitionibus cetera multitudo frangatur”. Hoc autem verum est “in talibus causis, ubi per graves dissensionum scissuras non huius vel illius hominis periculum, sed populorum strages iacuit”, ut dicit Augustinus ad Bonifacium6). Tunc enim “detrahendum est aliquid severitati”, ut ibidem7) dicit Augustinus, “ut maioribus malis sanandis caritas sincera subveniat” secundum illud Apostoli II Cor. 28): “Nam et ego quod donavi, si quid donavi, propter vos in persona Christi, ut non circum­ veniamur a Satana. Non enim ignoramus cogitationes eius”. Augustinus II libro Contra epistulam Parmeniani9): “Qui quos nequit consentiendo decipere, facit nimis asperos”, ubi autem non est talis necessitas ex eo, quod disciplina ecclesiastica non contemnitur in populis, sed patienter eam sustineant, ibi ferienda est multitudo. Exemplo Mosi, qui pro peccato idolatriae occidit viginti tria milia hominum, Ex. 3210). Verum quidem est hoc, ubi multitudo parata est suscipere rigorem debitum disciplinae. Sed si timetur, quod nimio rigore iustitiae exasperatur, tunc gravius sunt puniendi illi, qui magis fuerunt causa delicti, et cum aliis mitius agatur, ut dicitur Extra de clerico excommunicato ministrante, c. “Latores”11). Et sicut scribit Augustinus ad Bonifacium12), quod constitutum fuit “in ecclesia, 1) Greg.,

Homil. in Evang. XXXIV,n.2; Étaix 300,17; Decr. Grat. I 45 15; Friedberg 166 Homil. in Evang. XXXIV,n.2; Étaix 300,23–24 3) Aug., Contra epist. Parmen. III 2,n.16; Petschenig 120,2–6; Decr. Grat. II 23 32; Friedberg 914 4) Aug., Epist. XXII,n.5; Daur 54,83–55,87; Decr. Grat. I 44 1; Friedberg 157 5) Aug., Epist. XXII,n.5; Daur 55,88–90; Decr. Grat. I 44 1; Friedberg 157 6) Aug., Epist. CLXXXV 45; Goldbacher 39,22–40,1; Decr. Grat. I 50 25; Friedberg 187 7) Aug., Epist. CLXXXV 45; Goldbacher 40,1–2; Decr. Grat. I 50 25; Friedberg 187 8) II Cor. 2,10–11 9) revera Decr. Grat. II 23 32 (Grat.); Friedberg 914 10) cf. Decr. Grat. II 23 32 (Grat.); Friedberg 913; Ex. 32,1–28 11) cf. Greg. IX, Decretal. V 27 4; Friedberg 828 12) Aug., Epist. CLXXXV 45; Goldbacher 39,3–8; Decr. Grat. I 50 25; Friedberg 187 2) Greg.,

495 praeferunt: praeferat U      497 scilicet om. U      500 quo: quos U | eos om. ABER      503 sed … pietate om. U | pietate: potestate BcE sermone Aug.      504 autem om. ABR      508 iacuit: timetur A non timeretur Bc evitantur E, *** R, om. B*      509 severitati: severius BER      510 sanandis: satiandis U      511 si: sed U      512 II: in ABER      516 tria: quattuor AR      

110

De summo bono, liber sextus

ne quis post paenitentiam criminis clericatum accipiat vel in ipso maneat vel ad ipsum redeat, non est factum desperatione indulgentiae”, “alioquin disputaretur contra claves ecclesiae, de quibus dictum est1): “Quodcumque solveris super terram””, et contra exempla Scripturae, quia David post paenitentiam in regno perstitit2) et Petrus post amaras lacrimas “apostolus permansit”, “sed rigore factum est disciplinae”3), ut desperatione temporalis altitudinis medicina maior et verior esset humilitatis, ne scilicet spe honoris ecclesiastici animus intumescens superbe ageret paenitentiam. Cogunt enim multas invenire medicinas multorum experimenta laborum. (24) Cum autem docere non possit nisi didicerit, oportet etiam praelatum esse “prudentem”4), non stricte sumpto hoc nomine solum pro speciali virtute, sed secundum quod communiter complectitur omnem peritiam sciendorum. »Haec autem peritia in proposito extenditur ad tria, scilicet ad scientiam sacrae Scripturae et ad scientias saeculares et ad scientiam negotiorum saecularium«5). (25) Primum horum probatur per multa argumenta Scripturae. In signum enim huius pontifex legalis rationale continens doctrinam et veritatem in pectore deferebat et vectes iugiter erant inserti anulis arcae et David prius accepto dono scientiae a Spiritu Sancto postea regnum est assecutus. Salomonis quoque petitio Deo placuit, quando sapientiam ad regendum populum Domini petiit et impetravit. Dominus quoque primo posuit verba sua in ore Ieremiae et postea constituit eum “super gentes et regna”, Ier. 16) et Mal. 27): “Labia sacerdotis custodiunt scientiam” etc. Christus quoque, antequam praedicaret, sedit inter doctores audiens et interrogans eos, Luc. 28). Prius etiam apostolos docuit, quam eos mitteret ad praedicandum, et post resurrectionem prius eis sensum aperuit et postea eos in mundum universum misit, multiplicatione quoque panum prius apostoli panes accipiunt quam populis distribuant, et I Tim. 49): “Haec meditate et his esto” etc. Et sicut dicit Dionysius cap. 1 Ecclesiasticae hierarchiae 10): “Gloria summi sacerdotii nostri sunt eloquia divinitus tradita”. Haec etiam auctoritas introducitur in VII synodo, ut patet d. XXXVIII c. “Omnes psallentes”11).

1) Matth.

16,19; 18,18 II Reg. 12,1–20; 24,17 3) Aug., Epist. CLXXXV 45; Goldbacher 39,13–17 4) I Tim. 3,2; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 5; Ochoa–Diez 587–589 5) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 23ra n.15; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 5; Ochoa–Diez 587 6) Ier. 1,10 7) Mal. 2,7 8) cf. Luc. 2,46 9) I Tim. 4,15 10) cf. Dionysius, De eccl. hier. 1 4; Heil–Ritter 67,6–7; Burger 19,27–28; vid. not. seq. 11) Decr. Grat. I 38 6; Friedberg 142 2) cf.

523 disputaretur: disponeretur ABER      524 dictum est inv. AR      532 sed: secundum U       533 omnem om. ABER | sciendorum: faciendorum ABER       538 vectes: *** ER, om. AB       546 misit add. et ABE | multiplicatione A: multiplicationem BE | panes: panem ABER       548 Gloria om. U substantia Grat.      

530

540

550

tractatus 4, capitulum 24

560

570

111

(26) Secundum similiter probatur per multa, scilicet quia “Moses eruditus fuit in omni sapientia Aegyptiorum”, Act. 71). Daniel quoque et tres pueri acceperunt divinitus omnem scientiam et disciplinam in omni libro et sapientia Chaldaeorum, Dan. 22). Filii quoque Israel ex praecepto Dei spoliaverunt Aegyptum auro sapientiae et argento eloquentiae in usus suos. Paulus etiam pluribus utitur verbis Gentilium, sicut est illud3): “Cretenses semper mendaces” etc., et iterum4): “In ipso vivimus, movemur et sumus” et illud5): “Ipsius et genus sumus”. Hieronymus tamen Super epistulam ad Titum 6) hoc restringit tantum ad scientiam grammaticae et dialecticae, quia per has ratio recte loquendi habetur et vera et falsa diiudicamur. »Quadruviales vero scientiae, licet habeant in sua scientia veritatem, haec tamen non est scientia pietatis«7). In epistula vero ad Damasum papam8) etiam reprehendit studium grammaticae. In Isaia quoque reprobat studium logicale dicens9): “Vino inebriantur, qui Scripturas sacras male intelligunt atque pervertunt, sicera, qui abutuntur saeculari sapientia et dialecticorum tendiculis”. “Origenes etiam Super Exodum10) cinifes et ranas, quibus Aegyptii sunt percussi, dialecticorum garrulitatem et sophistica argumenta intelligit”. (27) Ad haec omnia dicimus, quod, cum scientia sit perfectio intellectus, immo etiam sit virtus intellectualis, usus eius non vituperatur, sed abusus, qui multiplex est, scilicet cum aliquis turpibus scriptis mimorum inficitur, hoc enim reprehendit Hieronymus Super epistulam ad Ephesios11), vel cum aliquis discit haec tamquam in eis propter se delectatus et non ordinans eas ad veram sapientiam, cum tamen philosophi ad sapientiam humanam omnes scientias ordinari dicant, sed potius ex earum delectatione desipit ei sacra Scriptura intantum, quod ipsius studium negligit deditus studio saecularum scientiarum. “Hic enim est filius prodigus, qui” relictis paternis dapibus “quaerit ventrem suum replere siliquis porcorum”, ut dicit Rabanus in libro De ecclesiasticis pressuris 12). Propter haec etiam Hieronymus13) refert se divino iudicio flagellatum, quia ita se scientiis saecularibus dicaverat, quod si 1) Act.

7,11 Dan. 2, 16–49 3) Tit. 1,12 4) Act. 17,28 5) Act. 17,28 6) Decr. Grat. I 37 10; Friedberg 138 (Hieron.: rectius Isid., Sent. III 13,n.11; Cazier 238,54–57) 7) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 23rb n.15; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 5; Ochoa–Diez 588 8) cf. Hieron., Epist. XXI,n.13; Hilberg 123,19–21; Decr. Grat. I 37 1; Friedberg 135 9) Hieron., Comm. in Esa. IX 28; Adriaen 358,55–56; Decr. Grat. I 37 4; Friedberg 136 10) ex Decr. Grat. I 37 7 (Grat.); Friedberg 137; Orig., Homil. in Ex. IV 6; Baehrens 178,9–21 11) Hieron., Comm. in Epist. Pauli, In Eph. III 6,4; PL 26, 540A; Decr. Grat. I 37 5; Friedberg 136 12) ex Decr. Grat. I 37 7 (Grat.); Friedberg 137 13) cf. Hieron., Epist. XXII,n.30; Hilberg 189,17–190,1. 190,10–191,15 2) cf.

551 similiter probatur inv. ABR      555 etiam add. in ABR      556 Cretenses: Cotrenses U       560 diiudicamur: diiudicantur BE | habeant: habent AE      568 etiam sit inv. ABER      569 mimorum: mi(m)orum BR minorum AEU      573 earum: eorum ABER      575 paternis: rationis U      576 Hieronymus refert inv. ABER      577 dicaverat: ditaverat ER dedicaverat Bc      

112

De summo bono, liber sextus

interdum prophetas assumeret, “sermo horrebat incultus”. Vel cum aliquis non solum eas discit, sed etiam docet et per hoc derogat ecclesiasticae dignitati in se ipso. “Unde Gregorius1) reprehendit quendam episcopum, quia contra episcopale officium pro lectione evangelica populo grammaticam exponebat”. Quamvis autem studium in trivio magis concedatur tamquam omnino necessarium ad scientiam sacrae Scripturae, quia sine grammatica verba non intelligeremus nec loqui sciremus congrue et sine logica nesciremus in dubiis inquirere veritatem nec reprobare falsitatem, tamen etiam quadruviales scientiae non solum licite, sed etiam meritorie discentur, si ad hoc eas discunt, ut acutius intelligant divina, inquantum per scientiarum diversarum adeptionem intellectus possibilis plus accipit luminis intellectus agentis, ut expositum est supra libro IV2). Sic enim dicit Beda Super librum Regum3): “Turbat acumen legentium et deficere eos cogit, qui eos a legendis saecularibus libris omnino existimat prohibendos” vel ad hoc eos ordinat, quod errores gentilium expugnare sciat, quia “si quispiam contra mathematicos velit scribere imperitus matheseos, risui patet et adversus philosophos disputans, si ignorat dogmata philosophorum”, ut dicitur d. XXXVII4). Sicut enim dicit Ambrosius Super Lucam5): “Legimus aliqua, ne negligantur, legimus, ne ignoremus, legimus, non ut teneamus, sed ut repudiemus”. (28) Tertium probatur ex hoc, quod »praelatus tenetur non solum spiritualia, sed etiam temporalia subsidia ministrare«6), sicut patet non solum ex praecepto Christi7), quo tertio Petro praecepit pascere gregem suum, sed etiam exemplo, quia Christus turbas se sequentes non solum docebat verbo et exemplo, sed etiam virtute eas sanabat secundum illud Luc. 68): “Quia virtus de illo exibat” etc. et corporalibus alimentis eos reficiebat, ut patet Ioann. 69) et Matth. 14 et 1510). Ad hoc autem necessaria est temporalium negotiorum solertia, ut caute ecclesiae serventur indemnes et cuique pro modo suo necessaria ministrentur. Ergo illam prudentiam etiam debet habere praelatus. Unde sanctus Gregorius dicit in epistula quadam11): “Hoc tempore talis in regiminis arce debet constitui, qui non solum de salute ani1) cf.

Greg., Reg. epist. XI 34; Norberg 922,4–7; Decr. Grat. I 37 8 (Grat.); Friedberg 138; I 86 5; Friedberg 299 2) Ulric. de Arg., De summo bono IV 1 2 5; Pieperhoff 13 3) Decr. Grat. I 37 8; Friedberg 137–138 4) Decr. Grat. I 37 11; Friedberg 138–139 5) Ambr., Expos. in Luc. I,n.2; Adriaen 7,21–23; Decr. Grat. I 37 9; Friedberg 138 6) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 23va n.15; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 5; Ochoa–Diez 589 7) cf. Ioann. 21,17 8) Luc. 6,19 9) cf. Ioann. 6,3–13 10) cf. Matth. 14,15–21; 15,32–38 11) Greg., Reg. epist. X 19; Norberg 848,12–849,15; Decr. Grat. I 39 1; Friedberg 144 581 evangelica: evangelii ABER      585 falsitatem add. et U      586 discentur: dicuntur U | ad hoc eas: adeo A, diligenter E, *** R om. B      591 gentilium add. ad hoc BE      592 disputans: disputas U      593 XXXVII: XXXVIII U      596 tenetur … solum: non solum tenetur ABER      597 sicut: sic U      598 tertio: recto U      599 turbas om. AB      600 eas: eos ABE | sanabat: faciebat U      601 et om. BR      602 necessaria: necessarium AB      

580

590

600

tractatus 4, capitulum 24

610

620

630

640

113

marum, verum etiam de extrinseca utilitate et cautela sciat esse sollicitus”, et ideo Petrum electum pro sua simplicitate repulit. Notandum tamen quod, licet propter praefatam simplicitatem repellatur quis ab obtinendo beneficio, non tamen deicitur ab obtento, sed datur ei adiutor, ut dicitur VII q. 1 c. “Quia frater”1). Secus autem est in illiteratura, quia si non habeat saltem competentem litteraturam etsi non eminentem potest episcopus removeri, ut patet Extra De aetate et qualitate et ordine praeficiendorum, c. “Quamvis multa”2), secundum illud Os. 33): “Quia tu scientiam repulisti” etc. Scientia autem competens vocatur, quae necessaria est ad executionem ordinis cuiuscumque, sicut sacerdos, inquantum est deputatus ad celebrandum officium divinum, tenetur scire tantum de grammatica, quod sciat verba congrue proferre et accentuare et quod intelligat saltem litteraliter, quae legit. Inquantum vero est minister sacramentorum, tenetur scire, quae sit debita materia et quae sit debita forma cuiuslibet sacramenti et modum dispensandi ipsa sacramenta rite. Inquantum vero est doctor, tenetur scire saltem rudimenta fidei, quae consistunt in articulis fidei ambulantis per dilectionem. Inquantum vero est iudex in foro conscientiae, sic tenetur scire discernere inter lepram et non lepram et inter lepram et lepram, saltem in his peccatis, quae omnibus nota sunt. Ex quo patet, quod qui non ordinatur nisi pro devotione, ut missas celebret sicut religiosus, non tenetur scire nisi primum istorum, quae praediximus, et simile iudicium est de inferioribus ordinibus. Eminens autem scientia est, quae in duplici sapientia consistit, scilicet humana et divina. (29) Cumque ordinandus debeat esse ornatus virtutibus et inter virtutes pietas adeo excellit, quod in comparatione eius exercitatio corporis ad modicum utilis est, pietas autem ad omnia utilis est promissionem habens vitae, quae nunc est, et futurae, I Tim. 44) bene praecipit Apostolus Timotheo episcopo et in persona eius omnibus praelatis: “Exerce te ipsum ad pietatem”, quia ipsi plus aliis tenentur eo, quod res ecclesiarum non sunt ipsorum, sed sunt pauperum. Hanc autem pietatem vocat idem Apostolus hospitalitatem, cum dicit5): “Oportet episcopum esse hospitalem”. Patet ergo ratio huius condicionis. (30) Quia vero cupidus non est hospitalis, ideo ex praedicta condicione sequitur, quod ordinandus non debet esse “cupidus”6). Quia tamen cupiditas praecipue consideratur in turpi lucro, ideo ad Tit. 17) dicitur: “Non turpis lucri cupidum”; vel potest esse appositiva constructio, ut sit sensus: Non cupidum lucri quod, scilicet esse cupidum lucri, est turpe. 1) Decr.

Grat. II 7 1 18; Friedberg 575 Greg. IX, Decretal. I 14 15; Friedberg 131 3) rectius Os. 4,6 4) I Tim. 4,7 5) I Tim. 3,2; Tit. 1,8 6) I Tim. 3,3; Tit.1,7 7) Tit. 1,7 2) cf.

606 sciat: sane U      609 datur: privatur AR      612 multa: multi ABER      613 3: 2 ABER       625 istorum: illorum ER horum B      634 idem om. AB      638 turpi lucro: turpiloquio ABER       639 Non: nam U | cupidum: cupidus AB      640 est turpe inv. AB      

114

De summo bono, liber sextus

(31) Superius etiam ostendimus, quod ordinandus non debet esse iracundus. Unde cum ex ira oriantur lites, sequitur, quod non debet esse litigiosus, quia tenetur alios discordes ad concordiam pacis revocare, exemplo eius, qui est pax nostra, qui fecit utraque unum. Ad hoc autem non est idoneus litigiosus, cum talis potius provocet pacificos ad discordiam. Propter quod patet “litigiosum”1) non esse ordinandus. (32) Ex litibus quoque sequuntur percussiones. Et ideo dicit2): “Non percussorem”, quod ad litteram verum est, quia percussor non vocatur omnis, qui percutit, sed qui ita percutit, quod actus iste ad nihil aliud ordinatur quam ad laesionem proximi, sive hoc sit ex hoc, quod percutiens non habet auctoritatem super percussum, sive hoc sit ex intentione vindictae. Si enim ille, qui habet auctoritatem, percutiat ad correctionem, talis a fine potius debet vocari corrector quam percussor, quia semper res a meliori est denominanda. Ex quibus patet, quod qui ex officio debet esse corrector, non debet esse percussor. Quia vero correctio frequenter fit per verbera, patet, quod talis percussio licita, immo et debita est omni habenti potestatem in suos subditos per se vel per alium. Quod addo propter episcopum, qui nullum debet suis manibus verberare propter reverentiam sanctitatis officii episcopalis, “cui sanctitas ignoscendi gloriam derelinquit”, ut dicitur C. De episcopis Authentico 3). Sed neque propriis manibus, sed per alium potest delinquentes verberibus subicere, ita tamen, quod ille alius sit clericus, si clericus est verberandus, nisi clericus esset penitus incorrigibilis, tunc enim potest per laicum verberari ita tamen, quod laici violentia non amplius se extendat, quam extenderit se rebellio clericorum. Si autem circa incorrigibilitatem episcopus clericum subiceret verberibus laici, et mandans et verberans incidunt in excommunicationem, ut dicitur Extra De sententia excommunicationis, “Universitatis”4). In hoc autem modo correctionis aliter procedendum est cum religiosis quam cum clericis secularibus. Nam religiosi etiam pro levibus culpis subiciuntur verberibus secundum statuta et consuetudines ordinum suorum eo, quod apud ipsos levia graviter sunt ponderanda, sicut requirit status perfectionis. Clerici autem saeculares non subiciuntur verberibus nisi pro criminibus, nisi sint tantum in minoribus ordinibus constituti. Illi enim similiter possunt pro levibus culpis subici verberibus, quia non est tantum deferendum honoris minoribus ordinibus quantum deferendum est ordinibus maioribus. Est tamen etiam spiritualiter verum, id est

1) I

Tim. 3,3 Tim. 3,3; Tit.1,7 3) Iust., Codex I 3 10; Krueger 19 4) cf. Greg. IX, Decretal. V 39 24; Friedberg 897 2) I

641 ostendimus: ostenditur ABE      647 dicit: dicitur AB      648 quod: quia U      655 verbera: verba ABU | licita immo inv. U      656 et om. ABE      658 officii: beneficii AER      659 derelinquit: dereliquit ABER      660 potest: post ER | delinquentes: delinquentem BER      662 laici om. U      663 circa: citra ABR cura U      666 universitatis: universitati R universalis U      668 etiam om. AE      672 similiter possunt: possunt simul AB      674 ordinibus maioribus inv. AB | spiritualiter: specialiter ABR*      

650

660

670

tractatus 4, capitulum 24

680

690

700

115

de spirituali percussione, »cum scilicet indiscretus praelatus sermone inutili corda percutit infirmorum«1), quae percussio significata fuit Ex. 212): “Si rixati fuerint viri et percusserit quis mulierem praegnantem” etc., ut exponit Origenes3). Huic autem vitio contraponit Apostolus modestiam, cum dicit4): “Non percussorem, sed modestum”, quia, ut dicit Gregorius XX libro Moralium quarta parte cap. 115): “Omnis, qui iuste iudicat, stateram in manu gestat, in utroque penso iustitiam et misericordiam portat,” “ut iusto libramine quaedam per aequitatem corrigat, quaedam vero per misericordiam indulgeat”. “Dixit enim quidam sapiens6): Leviter castigatus reverentiam exhibet castiganti, asperitatis autem nimiae increpatio nec increpationem recipit nec salutem”. (33) Vir etiam prudens domum sibi commissam prudenter gubernat. Ideo praelatus tenetur bene gubernare ecclesiam sibi commissam, quae est domus Dei, “columna et firmamentum veritatis”, ut dicitur I ad Tim. 37). Et quia “qui fidelis est in minimo, in maiore etiam fidelis est, et qui in modico iniquus est, etiam in maiore iniquus est”, ut dicitur Luc. 168), ideo etiam oportet eum “bene esse praepositum domui suae”9). Propter quod concludit Apostolus10): “Si quis autem domui suae praeesse nescit, quomodo ecclesiae Dei diligentiam habebit?” Quomodo autem domui suae praeesse debeat, exponit addens11) “filios habentem subditos cum omni castitate”, id est munditia ab omni crimine, quod est fornicatio et adulterium animae deserentis thorum sponsi sui Dei. Cum enim ex natura teneatur pater filiis in disciplina morum sicut in educatione corporali, patet, quod quilibet hoc non servans etiam fidelitatem naturalem deserit et est deterior eis, qui, licet non sint sub lege gratiae, tamen servant instinctum legis naturae. Et ideo dicitur I ad Tim. 512): “Si quis autem suorum et maxime domesticorum curam non habet, fidem negavit et est infideli deterior”. Ex hoc autem, quod dicit Apostolus “suorum et maxime domesticorum”, patet quod pater familias non solum tenetur curam regiminis habere circa domesticos, id est circa filios, ut exponit Augustinus13), sed etiam circa omnes suos, per quos intelliguntur servi, qui de familia sunt. Haec autem cura correctionis non solum debet esse 1) cf.

Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 10; Ochoa–Diez 602 21,21 3) cf. Orig., Homil. in Ex. X 3; Baehrens 248,6–9; ex Glossa ord. i.h.l.; Argentinae 1480, 156b 4) I Tim. 3,3 5) ex Decr. Grat. I 45 10; Friedberg 164–165; cf. Isid., Sent. III 54,n.52,4; Cazier 305,15–20 6) Decr. Grat. I 45 8; Friedberg 163 7) I Tim. 3,15 8) Luc. 16,10 9) I Tim. 3,4 10) I Tim. 3,5 11) I Tim. 3,4 12) I Tim. 5,8 13) non inveni 2) Ex.

675 infirmorum: infirmos AB      677 Huic: hoc U      679 ut om. AB      685 etiam prudens: imprudens U      688 maiore1: maiori ABE | etiam in maiore: in maiori etiam AR | maiore: maiori BE      692 exponit: exponens U      694 sui: sive U      695 enim: ergo AB      700 et om. BR      703 servi add. et U | Haec: hae U      

116

De summo bono, liber sextus

verborum, sed etiam exempli boni et verberum, quia hoc est species eleemosynae, ut dicit Augustinus1). Unde sicut ad eleemosynam corporalem tenetur quis tempore necessitatis, ita ad hanc eleemosynam etiam quilibet tenetur tempore necessitatis spiritualis. Si vero nec sic corriguntur, tenetur eos a se abicere, si credit probabiliter per hoc eos corrigi et sine hoc in malitia audacter perseverare, ne sit patronus criminum, sicut patet in uxore fornicaria. Quod si probabiliter credit eos per hoc licentiosius peccare, per suam autem curam et per suum timorem videt eos a multis etsi non ab omnibus malis se temperare, ei non imputatur perversitas suorum. Unde dicit Hieronymus2): “Non iustus polluitur ex vitio filiorum”, “qui non timet propter vitia filiorum extraneos reprehendere”. Et Augustinus dicit ad Vincentium Donatistam3): “Quantumlibet vigilet disciplina domus meae, homo sum et inter homines vivo nec mihi arrogare audeo, ut domus mea melior sit quam arca Noe, ubi tamen inter octo homines unus reprobus inventus est, aut melior sit quam domus Habrahe, cui dictum est4): Eice ancillam et filium eius, aut melior sit quam domus Isaac, cui de duobus geminis dictum est5): Iacob dilexi, Esau autem odio habui”. Quod autem teneatur facere, quod in se est, probatur non solum per penam Heli, qua punitus fuit in se et in filiis6), sed etiam per David7), qui, quia circa filios pietatem et non severitatem disciplinae exercuit, eorum iuventutem experimento didicit esse perniciosam, quorum pueritiam vaga licentia permisit esse voluptuosam. Unus quippe eorum, scilicet Aman, sororem suam stupro corrumpens ab Absolone inter epulas obtruncatus est. Absalon vero de regno patrem expulit et concubinas eius polluit et ideo suspensus in quercu a Ioab occisus est8). (34) “Neophiti”9) vero dicuntur proprie, »qui de novo conversi sunt ad fidem, a neos, quod est novum, et phitos, quod est fides«10). Tamen, ut dicit Gregorius11), “sicut neophitus dicebatur, qui in initio sanctae fidei erat eruditione plantatus, sic homo neophitus et habendus, qui repente in religionis habitu plantatus ad ambiendos sacros ordines irrepserit”. Nec tamen sacros ordines hic intelligimus tres maiores ordines tantum, sed communiter omnes ordines, quia omnes sacri sunt. Unde 1) ex

Decr. Grat. I 45 13; Friedberg 165 Comm. in Epist. Pauli, In Tit. I 6; Bucchi 19,374–377; Decr. Grat. I 47 3 (Grat.); Friedberg 170 3) Aug., Epist. LXXVIII; Daur 90,203–210; Decr. Grat. I 47 9; Friedberg 173 4) Gen. 21,10 5) Mal. 1,3 6) cf. I Reg. 2,22–4,22 7) cf. II Reg. 13,11–21 8) cf. II Reg. 18–19 9) cf. I Tim. 3,6 10) Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 26ra n.27; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 14; Ochoa–Diez 609 11) Greg., Reg. epist. IX 219; Norberg 787,115–118; Decr. Grat. I 48 2; Friedberg 173 2) Hieron.,

705 verberum: verborum AB      709 audacter add. debet AB      712 se add. non AB | ei: eis U | imputatur add. eis U      713 iustus: iniustus U      715 vigilet: viget A vigili U      718 Habrahe: Abrahe BE      719 duobus: duabus U      721 in2 add. suis AB      725 de: a AER in B      730 homo: modo U | ambiendos: ambuendos Bc (obediendos B*) ER obtinendos A inbuendos U      

710

720

730

tractatus 4, capitulum 24

740

750

760

117

nec minores ordines recipere debet neophitus, donec sit probatus. Unde Gregorius dicit in Epistula ad Fortunatum episcopum1): “Monasteriis omnibus fraternitas vestra districtius interdicat, ut eos, quos ad conversationem susceperint, prius quam biennium in conversatione compleverint, nullo modo audeant tonsorare”. Ex quo sequitur, quod multo minus licet eos ad minores ordines promoveri, quia prima tonsura confertur ante omnes ordines nec est ordo, sed est prae­vium ordinibus, et insuper ad praelationis officium nullatenus in religione sunt assumendi. Ratione quidem primae prohibitionis, scilicet quare neophiti in fide non sunt in episcopos ordinandi, ponit Apostolus dicens2): “Ne forte in superbiam elatus” ex magna fortuna quam, ut dicit Philosophus3), non quilibet scit ferre, et ideo, ut dicit Glossa4), reputat, quod Christiana religio sui indiget et ex hoc incidat in temptationem tamquam constitutus in initio peccati, quod est superbia, quia ante ruinam exaltatur spiritus, ac per hoc incidat in laqueum diaboli, id est in peccatum. Secundum vero ex eadem ratione est prohibitum et insuper, cum sit “ars artium regimen animarum”, ut dicit Gregorius in Pastorali 5), oportet prius eam addiscere quam docere. Haec quidem vera sunt secundum legem communem, cui Deus non alligavit suam potentiam, et ideo aliquos invenit in benedictionibus dulcedinis simul eos faciendo summos quantum ad apicem gratiae et virtutum et quantum ad dignitatis ecclesiasticae gradum, »sicut Ambrosius ante baptismum et Nicolaus et Severus neophiti sunt electi ad dignitatem episcopalem, et hoc ex divina electione processu processisse monstratum fuit per miracula divinae potentiae. Ambrosio enim assurrexit terra pro cathedra6). Severo insedit columba super caput7). De Nicolao revelatum fuit cuidam episcopo«8). (35) Praedictae condiciones his versibus comprehenduntur: “Primum praecipitur, quod sit sine crimine praesul. Monogamus, sobrius, prudens, ornatus et hospes. Casta docens, non percussor, non litigiosus. Non cupidus, bene dispositus, non neophitusve. Talis apostolica, quod praesit, regula iussit”9). 1) Greg.,

Reg. epist. X 9; Norberg 835,14–17; Decr. Grat. II 19 3 6; Friedberg 841 Tim. 3,6 3) cf. Arist., Eth. Nic. I 11, 1100b19–22 4) cf. Glossa ord. in I Tim. 3,6; Argentinae 1480, 408b 5) Greg., Reg. pastor. I 1; Rommel 128,4–5 6) cf. Iac. de Varag., Legenda aurea LVII,n.1; Graesse 251 7) Liutolfus Mog., Vita et transl. Severi ep. Ravennatis; de Heinemann 290 8) cf. Iac. de Varag., Legenda aurea III,n.2; Graesse 23; cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 26vb n. 28; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 14; Ochoa–Diez 611 9) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 22ra n.13; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 1; Ochoa–Diez 576 2) I

733 Gregorius dicit inv. BR      735 conversationem: conversionem AE | prius: plus U      736 conversatione: conversione A ed. conversu*** E | compleverint: compleverat BER      738 est2 om. ABcR      740 quare: quando U | fide add. scilicet ABER      742 quam: quoniam AB      743 indiget: indigeat ABER      745 id est om. AB      747 oportet: patet BER      750 invenit: praevenit ABER      751 gratiae: gloriae ABE      753 processu processisse: processit ABER      755 terra add. pro chadera U | pro: et ABER      760 neophitusve: neophitusque BER neophitus A      

118

De summo bono, liber sextus

Cap. 25. De aliis sedecim condicionibus, quae requiruntur in ordinandis sive praeficiendis ecclesiae. In quo est de manumissione (1) Sunt et aliae condiciones quae in parte ex Scriptura, in parte ex statutis patrum habent originem, quae his versibus continentur 1): “Corporis integritas vitiosus sexus et aetas, littera, libertas, baptismus, vita, voluntas, forma, fides, titulus, intentio, fama, potestas, tempus, in ordinibus faciendis ista requires”. Prima harum condicionum habetur ex praecepto Domini Lev. 212), ubi dicitur: “Homo de semine tuo per familias, qui habuerit maculam, non offeret panem Deo suo” etc. Hoc enim praeceptum quantum ad rationem sui fuit morale, quae ratio ibidem subditur, cum dicitur3): “Contaminare non debet sanctuarium meum, ego Dominus, qui sanctifico eos”. Per deformitatem enim notabilem ministrorum contaminarentur, id est contemptibilia redderentur sancta. Tamen quantum ad multas species maculae sive deformitatis, quae ibi enumerantur, fuit hoc praeceptum cerimoniale, et ideo primo modo tenet ipsum ecclesia ad litteram, quantum vero ad secundum modum tenet ipsum spiritualiter. Quem sensum exponit Gregorius in Pastorali 4) dicens: “Caecus est”, “qui praesentis vitae tenebris pressus dum venturam lucem nequaquam diligendo conspicit, quo gressu operis porrigat, nescit”. “Claudus vero est, qui” “viam vitae non potest tenere perfecte, quam videt”5). “Parvo naso est, qui ad tenendam mensuram discretionis idoneus non est”. “Nasus grandis et tortus est discretionis subtilitas immoderata”6). “Fracto pede vel manu est, qui viam Domini” et bona opera “non ut claudus saltem cum infirmitate tenet, sed ab his omnino alienus existit. Gibbosus est, quem terrenae sollicitudinis pondus deprimit, ne umquam ad superna respiciat, sed tantum his, quae infimis calcantur, intendit”7). “Lippus vero est, cuius quidem ingenium ad cognitionem veritatis emicat, sed tamen hoc carnalia opera obscurant”8). “Albuginem habet in oculo, qui” “arrogantia sapientiae seu iustitiae excae­catur: pupilla enim nigra videt, albuginem vero tolerans nihil videt, quia sensus humanae cogitationis, si stultum se peccatoremque intelligit, cognitionem intimae claritatis apprehendit. Si autem candorem sapientiae seu iustitiae sibi tribuit, a luce se supernae cognitionis excludit”9). “Iugem scabiem habet, cui car1) Guill.

Redon., Glossa marg. in Summa de paen. III 15; Romae 1603, 286 21,17 3) Lev. 21,23 4) Greg., Reg. pastor. I 11; Rommel 164,13–16; Decr. Grat. I 49 1; Friedberg 175 5) Greg., Reg. pastor. I 11; Rommel 166,18–20; Decr. Grat. I 49 1; Friedberg 175 6) Greg., Reg. pastor. I 11; Rommel 166,26–27. 37–38; Decr. Grat. I 49 1; Friedberg 175 7) Greg., Reg. pastor. I 11; Rommel 166,41–47; Decr. Grat. I 49 1; Friedberg 176 8) Greg., Reg. pastor. I 11; Rommel 168,58–60; Decr. Grat. I 49 1; Friedberg 176 9) Greg., Reg. pastor. I 11; Rommel 168,71–77; Decr. Grat. I 49 1; Friedberg 176 2) Lev.

4 patrum: paternae U      5 vitiosus: vitiosum RU | et om. U      7 21: 1 AR      8 habuerit: habuit U | offeret: offert ABER      11 qui om. U       12 contaminarentur: contaminantur ABR       17 dum om. ABER      19 quam: qui U      20 est2 om. U      22 cum: ea U | omnino alienus inv. AB      23 superna: superiora ABER      24 vero est inv. ABR      26 habet in oculo: in oculo habet ABR      27 tolerans coni. ex Gregorio: collectionis U, *** R om. ABE      

10

20

30

tractatus 4, capitulum 25

40

50

60

119

nis petulantia sine cessatione dominatur”1). “Impetiginem habet in corpore, qui avaritia vastatur in mente”2). “Ponderosus est, qui totis cogitationibus ad lascivam defluens pondus turpitudinis gestat in corde, quamvis turpitudinem non exerceat in opere”3). Haec ergo omnia sic spiritualiter intellecta impediunt a digna ordinis susceptione, sed secundum litteram non omnia, sed quaedam. (2) De omnibus autem huiusmodi impedimentis est »una regula, quod nullus propter vitium corporale repellitur ab ordine, nisi ex sua culpa sit vitiatus vel nisi scandalum timeatur ex deformitate vel periculum ex nimia debilitate«4). Tunc enim repellitur, etiam si sine culpa sua sit vitiatus. Ex sua autem culpa vitiatur ille, qui sibi ipsi manus infert sine necessitate languoris sive magnum membrum sibi amputet sive parvum. Hic enim repellitur et promotus deicitur, quia “Dei condicioni est inimicus”, ut dicitur in canonibus apostolorum LV d., c. “Si quis absciderit”5) etc. Praecipue autem hoc verum est in eo, qui sibi ipsi per membri praecisionem mortis periculum intulit, ut qui sibi genitalia praecidit, etiam si faciat hoc bona intentione, scilicet animo servandi castitatem. Talis enim in eodem canone sui homicida vocatur. Si vero ab alio hoc patiatur vel propter infirmitatem vel ab hostibus vel a suo domino eunuchizatur, talis non repellitur. Et idem est de mutilatione cuiuslibet membri occulti vel manifesti, nisi ex hoc inducatur magna deformitas, ut cum alicui oculus eruitur, vel periculosam debilitatem. Vocamus autem hic deformitatem indecentiam consistentem in carentia membri decorantis hominem, ut est oculus vel nasus et huiusmodi. Debilitatem vero appellamus membrum inefficax ut pupilla caeca, crus claudum, manus arida. (3) Vitiosum vero vocatur vitium originis, quale est origo ex illegitimo coitu. Et hoc etiam sumit ecclesia ab illo praecepto divino, Deut. 236): “Non ingredietur manser, hoc est de scorto natus, in ecclesiam Domini usque ad decimam generationem”. Vocatur autem ibi intrare ecclesiam coniungi genti Iudaeorum per matrimonium. Ex hoc tamen patet, quod multo minus licuit eis fieri ministros templi, quod maius est, haec enim prohibitio habet rationem moralem, scilicet dignitatem illius gentis, quae non debuit a sua generositate cadere ex admixtione vilium personarum. Et ideo hanc prohibitionem secuta est ecclesia sumens praeceptum praedictum non ut praeceptum, quia tunc non posset in ipso dispensari, sed ut instructionem moralem firmatam ex praecepto ecclesiae, ne dignitas ordinis vel etiam beneficiorum ecclesiasticorum pateret vilibus personis et infamibus secun-

1) Greg.,

Reg. pastor. I 11; Rommel 170,82–83; Decr. Grat. I 49 1; Friedberg 176 Reg. pastor. I 11; Rommel 170,93–95; Decr. Grat. I 49 1; Friedberg 176 3) Greg., Reg. pastor. I 11; Rommel 170,108–109; Decr. Grat. I 49 1; Friedberg 177 4) Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 18; Ochoa–Diez 625 5) Decr. Grat. I 55 4; Friedberg 216 6) Deut. 23,2 2) Greg.,

34 sic om. ABER      35 litteram: habitum U      39 autem om. AB      41 deicitur: Dei R dicitur U      42 LV: Luc. B LII A      43 etc. om. AB | praecisionem: abscisionem ABER      38 inducatur: indicatur U inducant B | ut: scilicet ut BE scilicet AR      51 ut: sicut ABER | et: vel E om. AB      53 coitu add. quia AB      54 23: 33 AR      56 coniungi genti: colligi genti R causis cena U | matrimonium: numerum AB*R ipsum U      63 pateret: pareret BE      64 qua: quo ABER      

120

De summo bono, liber sextus

dum praesumptionem sumptam ex consuetudine, qua saepe solet filius similis esse patri. Unde dicit Bonifacius martyr1): “Ex commixtione meretricum existimandum est degeneres populos et ignobiles et furentium libidine fore procreandos”. Propter quod etiam qui perfectione vitae hanc infamiam a se tollunt, ut qui intrant religionem et ibidem religiose conversantur, ab hac prohibitione liberi sunt ita, quod de iure communi possunt ad ordines promoveri, quia monachatus “omnem maculam” abstergit, ut dicitur in Authentico De monachis 2). Nec tamen possunt ad praelationem promoveri sine dispensatione. (4) Dispensat autem cum talibus manentibus in saeculo episcopus in ordinibus, sed nec ad dignitatem nec ad personatum nec ad beneficia curam animarum habentia potest dispensari cum talibus nisi per sedem apostolicam: Verum autem est hoc nisi post nativitatem illegitime nati pater ducat matrem eius in legitimam uxorem, ita tamen, si tempore conceptionis poterat eam habere legitime nullo obstante impedimento, tunc enim legitimatur ad omnes actus legitimos et succedet in hereditate tamquam legitimus filius. Notandum quoque est, quod cum quo dispensatur in spiritualibus, consequenter intelligitur cum eodem in temporalibus dispensatum praeter quam ad successionem in hereditate. Cum enim spiritualia digniora sint temporalibus, non potest aliquis dignificatus esse ad spiritualia digniora et indignus erit in temporalibus, quae minora sunt in dignitate. (5) Sexus quoque virilis requiritur, quia, cum sacramentum ordinis solis apostolis Dominus dederit, patet, quod femina non potest recipere characterem alicuius ordinis, et per hoc damnantur cathafrigi haeretici. Unde »dicit Ambrosius3) super illud I Tim. 34): “Mulieres similiter” oportet esse “pudicas” occasione istorum verborum: cathafrigae dicunt diaconissam debere ordinari, quod est contrarium veritati, quia “mulieres characterem non recipiunt impediente sexu et constitutione ecclesiae”5)«. Et quod aliqui canones6) loquuntur de diaconissa, intelligendi sunt non de ordine, sed de actu illius ordinis, qui est legere homiliam in ecclesia, ad quod officium olim receperunt specialem benedictionem, qui mos nunc recessit ab aula, quia quaelibet monialis consecrata hodie hoc potest facere. De presbytera

1) ex

Decr. Grat. I 56 10; Friedberg 222 Iust., Nov. V 2 2; Schoell–Kroll 28 3) cf. Ambrosiaster, Comm. in epist. ad Tim. I 3,11; Vogels 268,5–10 4) I Tim. 3,11 5) Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 23; Ochoa–Diez 655; Conc. Chalcedon. 15; Alberigo 94; ap. Decr. Grat. II 27 23; Friedberg 1055 6) cf. Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 23; Ochoa–Diez 655–656 2) cf.

66 furentes: fruentes AR furentium U      67 etiam add. patet quod AB      68 liberi: libera U      69 quia om. ABER      73 personatum: personarum U      76 nullo: non A vero B      82 et … in om. ABER      85 dederit: dedit AB      86 cathafrigi add. et ABER      87 similiter E: subditas RU | similiter oportet inv. AB | pudicas om. U      88 cathafrigae: cathafrigi BE cathefagri A | ordinari: *** U      89 characterem non recipiunt: non recipiunt characterem AB | constitutione: constitutionem B* ordinatione Bc confessione U      92 nunc: non B autem U      93 hoc potest inv. ABR      

70

80

90

tractatus 4, capitulum 25

100

110

120

121

etiam loquitur canon1) vocans presbyteram vel quae erat uxor presbyteri vel seniores viduas vel matercuras, id est habens curam de rebus ecclesiae. (6) Aetas quoque requiritur, cum etiam ipse Christus ante aetatem virilem non praedicaverit. Num. etiam 42) iubentur sumi ad ministerium tabernaculi Levitae a trigesimo anno et supra usque ad annum quinquagesimum. Ioannes quoque baptista et Ezechiel inveniuntur non prophetasse ante triginta annos3). Ratio autem huius est, quia, ut dicit Philosophus4), “nemo eligit iuvenes duces eo, quod non constat eos esse sapientes”, et hoc ex duabus causis, scilicet quia nec subiectum est aptum sapientiae antequam fluida complexio sit sedata et quietata, propter quod dicit Philosophus5), quod “in sedendo et quiescendo fit anima sciens et prudens”, nec habet etiam principium, ex quo causatur prudentia et sapientia, scilicet experientiam, quia illa requirit multum tempus. Quia tamen Deus praeveniendo aliquem in benedictionibus dulcedinis supplet defectum naturae per copiam gratiae, ideo Ieremias et Daniel in pueritia prophetae sunt constituti a Deo6) et David et Salomon in adolescentia uncti in reges leguntur7) et Ioannes evangelista in adolescentia est a Domino ad apostolatum electus et ad praedicandum missus8). Unde ecclesia etiam hunc modum tenet dispensando cum talibus, praecipue in necessitate, id est quando est indigentia ministrorum. (7) Aetas autem secundum canones9) sic distinguitur. »Qui ab infantia traditus est militiae clericali, a septimo anno usque ad duodecimum potest recipere omnes ordines minores usque ad acolytatum exclusive. Post duodecim annos potest recipere acolytatum. Subdiaconatum vero in vicesimo vel vicesimo primo anno. Diaconatum exinde potest suscipere, presbyteratum vero vigintiquinque annorum. Episcopatum vero triginta annorum perfecte completorum«10). Secundum antiqua tamen iura debuit esse triginta annorum, qui in presbyterum ordinabatur, sed nunc restrictum est hoc tempus ad vigintiquinque annos, ut probatur per hoc, quod prae­ficiendis ad ea officia, quibus ordo sacerdotalis est annexus, praescri-

1) cf.

Decr. Grat. I 32 19 Friedberg 122 4,2–3 3) cf. Luc. 3,12; Ez. 1,1 4) Arist., Topic. III 2, 117a29–30; Minio-Paluello–Dod 54,4–5; Auctor. Arist. 36,n.47; Hamesse 325,53–54 5) Arist., Phys. VII 3, 247b10–11; Hossfeld 267,14 “in quiescendo namque et sedendo anima sciens fit et prudens”; Auctor. Arist. 2,n.189; Hamesse 155,13–14 6) cf. Ier. 1,2; Dan. 1,19 7) cf. II Reg. 5,4; III Reg. 1,39 8) cf. Iac. de Varag., Legenda aurea IX,n.11; Graesse 61 9) cf. Decr. Grat. I 77 2; Friedberg 272; vide not. seq. 10) cf. Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 22; Ochoa–Diez 637 2) Num.

95 vel matercuras: *** E om. B      96 etiam: et U      97 ministerium tabernaculi inv. AB | Levitae a inv. AB      98 quinquagesimum: quinquagenarium ABER      101 esse om. U       103 sciens et prudens: prudens et sciens ABER | habet: habent BR      106 aliquem: aliquos BER alios A      109 ad: in AER      112 distinguitur: distinguit U      114 potest recipere inv. ABR       116 suscipere: recipere AB om. E      119 nunc: tunc U      

122

De summo bono, liber sextus

bitur aetas viginti quinque annorum, Extra De aetate et ordine, c. 11) et c. “Praeterea”2), scilicet ad officium decanatus, archipresbyteratus et similia. Hoc tamen quidam3) solvunt dicentes, quod in his solis tempus sacerdotum est artatum, unde in aliis requiruntur triginta anni. Sed quia irrationabile est ampliorem maturitatem aetatis requirere in duplici dignitate quam in una earum sola, ideo primo dictum verum est. Hodie tamen de consuetudine non servantur haec tempora nisi in episcopis, et ideo illa iura non obligant modo. Si vero grandaevus existens quis melioris propositi conversatione ex laico ad sacram militiam venire desiderat, »in duobus primis annis potest recipere minores ordines omnes. In reliquis quinque omnes maiores, dispensative tamen propter necessitatem ecclesiae potest laicus grandaevus recipere omnes ordines infra annum et dimidium, monachus vero infra annum«4). Hoc potest, quia eruditio in disciplina divina, quae maior est in monacho quam in saeculari, biennio facit eum tempore indigeri. (8) Libertas autem requiritur, scilicet ne sit servus nec curialis nec ratiociniis obligatus. Servi quidem ordinari non debent, nisi fuerint manumissi, quia non concordant vilitas servilis et dignitas clericalis et iniuria fieret vel domino, si eo nolente abstraheretur servus eius a servitio suo divino cultui mancipatus, vel ordini clericali, si ordinatus deserto suo ministerio compelleretur suo domino servire, quod tamen frequentius oportet fieri. Diximus autem ‘frequentius’, quia non semper est necesse hoc fieri. Et ad huius intellectum notanda est distinctio: Quod si servus fuerit ordinatus non adepta libertate aut ordinatus est sciente domino et non contradicente, et tunc eo ipso sit ingenuus, quia tacendo consensum praebuit dominus ipsum provehi ad statum libertatis, et hoc verum est, ad quemcumque ordinem ipse fuerit ordinatus, quia Authenticum De sanctissimis episcopis 5) dicit: “Si servus sciente et non contradicente domino in clericum fuerit ordinatus, ex hoc ipso liber et ingenuus erit. Si vero ordinatus fuerit sciente et contradicente domino”, ad petitionem domini revocatur in servitutem in quocumque gradu fuerit ordinatus, etiam si in sacerdotalem gradum promotus fuerit. Huic tamen aliqui contradicunt propter honorem ordinis sacerdotalis aut est ordinatus ignorante domino, et tunc, si ordinator vel prae­sentator scivit statum eius, ordinatus quidem in ordine remanebit, sed ille, qui ex prae­dictis scivit eius condicionem, debet condemnari domino in duplum, vel

1) cf.

Greg. IX, Decretal. I 14 1; Friedberg 125 Greg. IX, Decretal. I 14 5; Friedberg 127 3) cf. Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 22; Ochoa–Diez 638 4) cf. Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 22; Ochoa–Diez 638 5) Iust., Nov. CXXIII 17; Schoell–Kroll 607 2) cf.

123 sacerdotum: sacerdotii AE      125 primo: primum AB      127 illa: ista ABER      128 propositi: prompti A praepositi R      129 sacram: sacramentum AB | venire: in venire U      130 maiores add. ordines ABR om. E | dispensative: dispensatio U      133 in2 om. U | biennio: breviori U      134 indigeri: indigere A indagare U      137 si: dum ABER      138 a servitio suo: ab eius servitio AB      146 Authenticum: Augustinus A tamen E tantum U | sciente add. domino AE      147 domino om. AE | liber et ingenuus inv. E      148 domini om. U      

130

140

150

tractatus 4, capitulum 25

160

170

180

123

si ambo sciverunt, uterque condemnabitur domino in uno ita, quod ambo duos reddant domino uterque unum. Sed si neuter habet, unde solvat, restituetur ipse domino, aut est ordinatus ignorante domino et ordinatore et praesentatore condicionem eius et tunc, si est ordinatus in sacerdotem, remanebit in ordine propter dignitatem illius ordinis, peculio tamen, si quod habet, domino restituto. Si vero in diaconum vel subdiaconum fuerit ordinatus, dabit pro se alium servum domino et ipse remanebit in ordine, alias revocabitur in servitutem. Nec obstat huic, quod dicitur LIV d., c. “Ex antiquis”1), hoc de solo diacono, reliqua omnia officia neminem posse ab hac noxietate vindicari, quia hoc primum tenuit, quando subdiaconatus non fuit sacer ordo. Unde nunc est idem de subdiaconatu et de diaconatu, ut dicitur Extra De servis non ordinatis, “Miramur”2), In minoribus autem ordinibus constitutus indistincte revocabitur in servitutem. (9) Nota tamen, quod in illis casibus, in quibus dominus potest repetere servum, poterit hoc facere tantum infra annum computandum a tempore scientiae domini, ut probatur per hoc, quod dicitur XVII q. 2, “Si quis incognitus”3), quod si servus factus monachus “non fuerit infra triennium requisitus, postea quaeri non potest, nisi sit tam longe, quod inveniri non potest”. Unde cum talis distantia non impediat nisi propter ignorantiam domini, a simili ergo etiam in proposito non currit annus nisi a tempore notitiae domini. Cum autem dicat Gregorius4), quod “id, quod semel consecratum est, non potest laicis restitui”, sed pretium debet dari, quaeritur a quibusdam5), quare haec regula potius tenet in rebus inanimatis consecratis quam in personis. Sed huius ponunt quidam magni iuristae6) duplicem rationem, scilicet quia res inanimata non potest committere dolum, sed solus homo, et ideo quia nulli fraus et dolus patrocinari debent, nec iste, qui dolose subtrahere conatur se ipsum et operam suam domino suo, debet ex hoc consequi libertatem, licet res, quae non suo dolo, sed forte dolo procurantis eius consecrationem in sua reverentia debeat ratione suae sanctificationis remanere et ille, qui dolum commisit, debeat puniri in hoc, quod condemnetur ad pretium persolvendum. Et secundo, quia in rebus inanimatis consecratio est in superficie, propter quod non debet manu prophana tractari, sed in homine consecratio est in anima, quae manu non potest tangi, id est quia consecratio rei inanimatae non est nisi deputatio ipsius ad cultum divinum, et ideo humanis usibus non est apta. Consecratio vero ordinis cuiuscumque confert gratiam spiritualem et caracterem imprimit, per quam ipse ordinatus non 1) cf.

Decr. Grat. I 54 9; Friedberg 209 Greg. IX, Decretal. I 18 7; Friedberg 143 3) Decr. Grat. II 17 3; Friedberg 814 4) cf. Greg., Reg. epist. IX 38; Norberg 597,14–15; Decr. Grat. II 14 2; Friedberg 743 5) cf. Greg. IX, Decretal. III 19 3; Friedberg 522 6) non inveni 2) cf.

156 ignorante: ignorantibus AB      159 subdiaconum: subdiaconatum U      160 alias: alius U | huic om. AB      162 primum: vis U      163 nunc est: autem et U | de om. ABER       167 poterit: potest AB | computandum: computando ABR      170 distantia: instantia AR       173 consecratum est inv. AB      177 solus: solui U      178 subtrahere conatur inv. ABER       180 suo: solo AB | procurantis: procurans ER      187 ordinatus: ordinatur U      

124

De summo bono, liber sextus

omnino eximitur ab actibus humanis et per consequens non omnino inhabilitatur ad obsequium servitutis humanae. (10) Quia vero servus manumissione quadam liber factus ordinari potest eo, quod cessante impedimento cessat prohibitio, ideo de manumissione dicendum est. Est autem manumissio emissio sive liberatio a manu, id est a potestate eius, cuius potestati per vinculum servitutis subditus fuit, in libertatem. Habet autem hoc ius auctoritatem ex oraculo divino Ex. 211): “Si emeris servum Hebraeum, sex annis serviet tibi, in septimo egredietur liber gratis”, Deut. 152): “Cum tibi venditus fuit frater tuus” etc. Exemplum quoque huius est in Iudith, quae “dimisit abram suam liberam”, Iudith 163). Nomen quoque manumissi, quod est libertus quasi liber factus, ponitur I Cor. 74): “Qui in Domino vocatus est servus, libertus est Domini”. (11) Dubitatur etiam a nonnullis5), »unde habuerit originem, scilicet an a iure gentium, quia ab hoc iure etiam servitus habet originem, ut quidam dicunt, et cum ante uno communi nomine homines appellarentur, isto iure tria genera hominum esse coeperunt, scilicet liberi, et his contrarium servi, et tertium genus liberti. Vel sumpserunt originem a iure naturali, quia dicit Ambrosius6): “Hodie non esset servitus, si ebrietas non fuisset”«7), et ita videtur coepisse a Noe, qui fuit tempore legis naturalis. Sed ego credo, quod originem habuit a natura, secundum quod supra ostendimus servitutem esse a natura. Si enim ille, qui natura servus est, per conatum suum et laborem suum acquirit virtutes heroicas, tunc amplius non debet esse servus, sed heros et liber. Sed a iure gentium cepit, secundum quod supra servitutem diximus esse de eodem iure. Insuper secundum quod est officium pietatis, sic cepit a iure divino, quod in Scriptura sacra continetur. (12) »Potest autem manumittere, qui habet administrationem suarum rerum, quia servus est res domini et manumissio est aliquis actus administrationis factus circa servum. Minor tamen viginti annorum potest donationes inter vivos dare libertatem. In ultima vero voluntate potest manumittere ab eo tempore, quo potest testari, scilicet in decimo quarto anno. Item episcopus potest manumittere servos ecclesiae bene meritos simpliciter, sed non bene meritos potest manumittere tali condicione, quod de rebus suis patrimonialibus, non de rebus ecclesiae, det eccle1) Ex.

21,2 15,12 3) Iudith 16,28 4) I Cor. 7,22 5) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 38rb n.6 6) Ambr., De Helia et ieiun. 5,n.11; Schenkl 419,10; Decr. Grat. I 35 8; Friedberg 133 7) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 38rb n.6 2) Deut.

193 fuit add. nisi U      194 emeris: emerit U      196 etc.: et AB | abram: Abiam B abyam U       197 libertus: libertas AB*R      198 servus om. U      202 cum: tamen AR      203 esse coeperunt inv. ABR | contrarium: contrariantur U add. etiam ABER      204 sumpserunt: sumpsit AB (fortasse recte)      205 qui fuit om. AB*R      210 heros: heroes ABER      215 potest add. donationes ABERU      216 tempore: a AB      217 manumittere: manu conferre BER manu ferre A      219 det ecclesiae om. ABER      

190

200

210

tractatus 4, capitulum 25 220

230

240

250

125

siae in compensationem pro uno duos eiusdem meriti et peculii, nisi manumittat aliquem ex misericordia. Hoc enim potest. Abbas vero de consensu episcopi et monachorum potest manumittere servum monasterii, non tamen pleno iure, quia nihil habet, quod det in compensationem, nisi sit probata et antiqua consuetudo, quod abbas in institutionibus suis pro collationibus ecclesiarum vel beneficiorum non requirat consensum conventus, tunc enim sine consensu monachorum potest manumittere servum monasterii supra dicto modo, quia talis consuetudo praeiudicat iuri in hac parte«1). Dixi autem ‘non pleno iure’, quia quandoque servus manumittitur ad plenissimam libertatem, ita quod patronus nihil retinet sibi iuris in liberto in ipsa manumissione. Quandoque autem manumittens retinet sibi in liberto aliqua de iure patronatus, et si tales sunt liberti ecclesiae, possunt ordinari, scilicet si ecclesia in manumissione retinet sibi ius patronatus in liberto ita, quod possit revocari in servitutem, si fuerit iniuriatus ecclesiae vel accusat illam vel testificatur contra eam. Ad hoc enim tenentur, etiam si pleno iure fuerint manumissi. Unde sicut non revocatur in servitutem, si in illa ecclesia non servit in divinis officiis, etiam si hoc expressum fuit in manumissione et ordinatione, nisi admonitus prodatur in contumacia, quia ad hoc sine condicione interposita non tenetur, ita e contra, si transgreditur condicionem interpositam de eo, ad quod ipse tenetur, et sine condicionis interpositione merito retrahitur in servitutem. (13) Libertus etiam ecclesiae manumissus ad hoc, ut ordinetur, non potest aliquid de quocumque modo acquisitis ad alios transmittere. Haec omnia ad ecclesiam post eius obitum pertinebunt, si hoc dictum fuit in manumissione et aliter non, quia, ut dicitur XII q. 32), episcopi et clerici de his, quae acquirunt successione vel dono vel intuitu personae, non ecclesiae, possunt disponere ad libitum suum. Si vero tales sunt liberti privatorum, non debent ordinari, nisi illa opera, quam retinet sibi talis in liberto, sit spiritualis et retineat eam de consensu episcopi, scilicet si retineat sibi patronus hoc ius in liberto, quod in sua capella ministret ei divina. (14) Idem etiam sentiendum est de ascriptitiis, id est de illis, qui triginta annis fuerint in possessione vel qui per propriae scripturae professionem sunt ascripti solo colendo, et de originariis, qui scilicet ex ascriptitiis nati sunt in ipso solo, nisi praemissi sint nati de libera matre, quia partus de iure communi sequitur ventrem, hoc est eiusdem condicionis est cum matre. Tales enim, licet sint liberi, tamen non distant a servis intantum, quod etiam vendi possunt, licet non sine gleba, id est sine solo, cuius culturae ascripti sunt. Unde patet quod lex illa d. LIV “Si servus 1) cf. 2) cf.

Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 38rb–va n.7–8 Decr. Grat. II 12 4 3; Friedberg 716

220 in om. AE      221 Abbas: alias U | vero: enim AB      223 sit probata inv. AB       224 ab­ bas: alias U | institutionibus: instruitionibus U | pro: et ABER      225 requirat: requirit ABER      228 non: nisi BR | quandoque: quando B quando est U      230 Quandoque: quando BE | in liberto aliqua: aliqua in liberto AB      231 scilicet om. AB      235 servit: servis U | in3 om. AB      236 admonitus add. non AB      238 et: etiam AB      243 XII: XL BER X A | 3: 2 BER      244 intuitu: in nutu U      245 privatorum: primorum U      247 patronus: patronatus ABER      248 id est: quod AB      249 fuerint: fuerunt BER      252 hoc est: sicut U | eiusdem: eius AB      253 etiam: hoc ABR hic E | id est: idem A quod B      

126

De summo bono, liber sextus

sciente”1) non est servanda quantum ad hoc, quod ibi dicitur, quod tales possunt ordinari invitis dominis. Et quia servitus, de qua leges loquuntur, contra rationem hominis est, quia natura omnes sunt pares, ut dicit Gregorius2), sed per peccatum est introducta, et ideo libertas ei contraria favorabilis est tamquam quid connaturale humanae naturae, ideo manumissio fit multis modis. Quandoque fit in ecclesia sub aspectu episcopi et plebis, et tunc de ipsa debet fieri scriptura ad cautelam in futurum. Quando fit coram iudice, et si fiat manumissio, tunc ad hoc, ut manumissus ordinetur, potius debet fieri coram ecclesiastico iudice quam coram saeculari. Si tamen fit coram saeculari iudice, illa manumissio vocatur manumissio vindictae, quia vindicta appellabatur virga praetoris, qua praetor tangebat illos, qui manumittebantur. Potest etiam fieri in secreto, ut dominus dicat: ‘Esto liber’, vel coram amicis et per epistulam vel per testamentum vel per aliam quamlibet ultimam voluntatem. Nec etiam artatur tempore, quia potest fieri semper, die et nocte diebus feriatis vel non feriatis et a procedente per viam et hoc ideo, quia manumissio pertinet ad voluntariam iurisdictionem, contentiosa enim iurisdictio non potest expediri a iudice procedente per viam nec de nocte nec diebus feriatis. Potest etiam servus communis plurium personarum manumitti ab uno aliis invitis, sed manumissus debet alios servare indemnes. Revocatur autem quilibet libertus in servitutem propter omnes causas ingratitudinis, propter quas revocatur donatio, scilicet cum donatarius in donatorem “manus inicit sive atrocem iniuriam sive grave damnum rerum aut vitae periculum inferre praesumit”, Extra De donationibus, c. 103). »Olim etiam fuerunt duae species manumissionis, scilicet dedititiorum, qui toto tempore vitae suae erant servi et post mortem liberi, et Latinorum, qui e converso in vita sua erant liberi et post mortem servi. Sed hodie sublatae sunt hae species et omnes liberti in manumissione consequuntur perpetuam libertatem«4). Est autem in tribus differentia inter libertos ecclesiae et privatorum, scilicet quia libertus ecclesiae revocatur in servitutem propter operas non praestitas, sed non libertus privati. Item filii libertorum ecclesiae etiam nati post manumissionem sunt obnoxii ecclesiae, quia ab eius patrociniis numquam discedunt eo, quod ecclesia numquam moritur, ut dicitur XII q. 2 “Liberti”5). Secus est in aliis, ut patet 1) cf.

Decr. Grat. I 54 20; Friedberg 213 Greg., Moral. XXI 15,n.22; Adriaen 1082,4–6 3) Greg. IX, Decretal. III 24 10; Friedberg 537 4) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 38va n.8 5) cf. Decr. Grat. II 12 2 65; Friedberg 708 2) cf.

257 rationem: naturam ABER* | est om. U      258 natura: non AB      262 fiat: stat ABER       267 Nec: potest U      268 artatur: artatus U | semper: tempore AB om. E | die et: licet U | vel: et AB      269 et1 om. AB | a … et om. U      270 contentiosa: contentiose U      271 Potest: nec ABER | communis: quis ABR qui regulariter E      272 plurium personarum: potest ABER | manumissus: manumissio ABR      274 donatarius: donararius U      275 donatorem: donatione ER revocatorem A donatore B | sive: vel ABER | vitae: iure U      276 10 coni.: 1 codd.       277 scilicet deditorum: *** ER illig. in marg. B om. A      278 et1 om. ABR      281 privatorum: privatos U      283 libertorum: libertinorum ABER      284 patrociniis: patrocinio ABE       285 2: 3 U      

260

270

280

tractatus 4, capitulum 25

290

300

310

320

127

C. De libertis et eorum liberis l. 1 et 21). Item tenentur servire ecclesiae, etiam si nulla opera sint imposita, quod in aliis libertis non est. (15) Curiales vero dicuntur tripliciter, scilicet communiter omnes quodcumque officium habentes, per quod obligati sunt curiae alicuius publicae potestatis, sive hoc officium sit honestum sive inhonestum sive sint milites sive advocati sive iudices sive officiati sive etiam histriones. Stricte autem, qui procurant honesta officia curiae, ut decuriones et iudices consimiles. Et isti dicuntur curiales a curia. Strictissime vero dicuntur curiales quasi cruriales a cruore, scilicet qui sunt officiales in causa sanguinis. Omnes isti quocumque modo dicti curiales prohibentur ordinari, quia ecclesia multas molestias sustinet propter tales, quando repetuntur, nisi primo sint a curia absoluti, et tunc si exercuerunt saeva fundendo sanguinem humanum vel turpia et inhonesta ut histriones, adhuc non possunt promoveri. Vel exercuerunt officia honesta, ut iudices, advocati, tabelliones, et tunc si exercuerunt officium suum in causa civili admittuntur, si vero in causa sanguinis, tunc repelluntur. Ad ratiocinia etiam obligati sunt tutores, curatores et procuratores, et isti, si perseverant adhuc in officio, non possunt promoveri, nisi perseveraverint in officio personae ecclesiasticae vel etiam personae saeculari miserabilis. Nam tutores vel procuratores pauperum, in quibus eis provisum est, ab episcopo non prohibentur ordinari. Si vero non perseverant in officio, tamen adhuc remanent obligati ex administratione, tunc si sunt obligati rei publicae, non admittuntur ad ordines ante reddita ratiocinia. Dixi autem ‘ex administratione’, quia si ex mutuo vel simili causa sunt obligati, non repelluntur ab ordinibus. Si vero manet obligatus personae privatae, tunc admittitur ad ordines nisi in duobus casibus. Unus est, cum manifestum esset ipsum teneri de dolo, tunc enim episcopus debet eum ex officio suo repellere sicut et alium quemlibet criminosum. Secundus est, cum in ipsa ordinatione fit ei quaestio de dolo vel perfidia, tunc enim non potest promoveri ante decisam litem, debet tamen taxari tempus, infra quod quaestio decidatur. Dixi autem de quaestione ‘de perfidia vel de dolo’, quia »si movetur ei quaestio vel prius est mota de culpa tantum, potest promoveri acclamante, quia lis potest postea procedere sicut ante«2), et ideo nullum est iudicium. (16) Si autem aliquis obligatus iuramento privatae personae in aliqua summa pecuniae solvenda ad certum terminum, vel etiam rei publicae ad regendum civitatem per annum vel ad serviendum in propria persona ad tempus vel ad aliud simile, tamen potest intrare religionem vel recipere ordinem non obstante huius­ 1) cf.

Iust., Codex VI 7 1–2; Krueger 247 de Pennaf., Summa de paen. III 16; Ochoa–Diez 615

2) Raim.

287 sint: fuit U      288 quodcumque: quicumque BER      291 autem: scilicet U      292 curiae ut: ut A current R om. B | consimiles: et similes ABER      293 cruriales: cruales A curiales R      299 honesta: humana ABER | tabelliones: rabelliones U      301 sunt om. U      302 nisi: qui U | perseveraverint: perseverant U      303 saeculari: saecularis E*R om. B      305 remanent: remaneant BE      307 vel add. ex AB      310 manifestum: manufactum U      312 enim om. ABER      315 est add. ei BE om. A | promoveri: *** acclamante U | non obstante … (316) iudicium: om. ABER      

De summo bono, liber sextus

128

modi obligatione, quia iuramentum, quod vergit in detrimentum salutis aeternae, non est servandum, sicut patet ex hoc, quod Iepte et Herodes reprehenduntur ex observatione iuramentorum perniciosorum. Nec fit in hoc iniuria creditori, quia si ipse non habet, unde solvat, tunc inanis esset actio et si ipse maneret in saeculo, quoniam inopia debitoris excusat. Si autem habet, hoc fit de iure monasterii, et tunc monasterium tenetur pro ipso satisfacere quantum ad ea, quae ipse eidem contulit vel, si postea per successionem hereditariam monasterium occasione ipsius acquireret aliqua, ubi est talis consuetudo, quod ingressi monasterium succedant parentibus morientibus vel quando ex privilegio est aliquibus indultum vel etiam ex donatione inter vivos vel ex testamento, tenetur monasterium solvere pro ipso quantum illud est, quod occasione ipsius ad ipsum monasterium pervenit, quia heres tenetur pro eo, cui succedit, et tenetur pro ipso iuxta portionem perceptam ab ipso vel eius occasione. Dicunt etiam quidam1), quod ipse existens in monasterio poterit pro pretio aliquod honestum opus facere, scilicet scribere librum vel aliud simile ad liberandum se, dummodo per hoc non negligat divinum obsequium et deducantur expensae, ne sit onerosus monasterio. Sed haec opinio meo iudicio implicat opposita, quia si aliquid operatur pro quaestu, ex hoc ipso negligit divinum obsequium, cui omni tempore debet intendere, scilicet orationi vel studio vel operi manuum, ubi hoc habet statutum illius religionis, et ideo non credo eum ad hoc teneri. (17) Baptismus vero requiritur, quia si quis adultus, dum sanus esset, distulit baptismum et postea in aegritudine constitutus timore mortis se fecit baptizari, non potest promoveri, nisi post baptismum fides eius et vita probabilis apparuerit vel nisi raritas clericorum hoc exegerit. Causa autem huius est, quia, sicut dicitur De paenitentia d. VII2), “Qui prius a peccatis relinquitur, quam ipsa relinquat, ea non libere, sed quasi ex necessitate condemnat”, propter quod, cum timor servilis causans huius­modi necessitatem non sit in necessitate, praesumitur non consecutus peccatorum remissionem per baptismum, et ideo tamquam criminosus repellitur ab ordine. Huius ratio a multis assignatur. Tamen ego credo rationem huius statuti fuisse, ut per hanc poenam homines compellerentur non negligere salutem suam, propter quod etiam de eucharistia non est simile, si differatur usque in finem, quia non est sacramentum necessitatis sicut baptismus. (18) Littera quoque dimissoria requiritur ab ignotis et peregrinis, quia non licet episcopo mittere falcem suae iurisdictionis in messem alienam, id est in sub-

1) cf.

Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 39rb n.3 Grat. I de paen. 7 6; Friedberg 1246

2) Decr.

324 et: etiam ABER      325 quoniam: quam U      327 eidem: idem AB      329 aliquibus add. est U      331 ipsum: verum BE rerum AR      332 quia heres inv. ABR | et: monasterium huiusmodi sic A, *** monasterium *** huiusmodi sic B*, satisfacere et sic monasterium huiusmodi sic Bc, haec *** monasterium in partem huiusmodi sic E, *** monasterium *** huius sic R      338 aliquid: aliquem U      338 omni: tamen U      341 si: cum AB      342 baptismum: baptizari ABER | timore: nomine B*ER      344 huius: haec ABER      345 Qui: quis ABE | ipsa om. ABER | causans: *** BER om. A      347 necessitatem: necessitate AB | in necessitate: *** ER om. AB      349 Huius: haec ABR et E      

330

340

350

tractatus 4, capitulum 25

360

370

380

129

ditum alterius, ipsum iudicando vel ordinando, nisi prius eum beneficiando fecerit suum subditum. Item cum iuxta praeceptum Apostoli nemini sint cito manus imponenda, ut communicet peccatis alienis, I Tim. 41), cito autem imponit, qui ante probationem ordinandi imponit ei manum ordinationis, et ideo peregrinis et ignotis neque debet imponi manus, nisi constet de fama et conversatione ipsorum per testimonium eius, qui debet nosse vultum pecoris sui, praecipue cum ex hoc ipso, quod refugit proprium episcopum sine causa legitima, praesumptio sit contra eum, quae praesumptio roboratur per frequentiam eventuum malorum, quia tales solent esse criminosi, infames, excommunicati vel irregulares et saepe mentiuntur se habere ordines, quos non habent. »Peregrini autem vocantur omnes, qui non sunt de episcopatu ordinantis, sive sint clerici sive laici, quia nullus talium debet recipi ab aliquo episcopo ad dignitates vel ordines vel alia ecclesiastica sacramenta«2), ut dicitur d. LXXI per totum et specialiter in c. “Primatus”3), ubi dicitur, quod non licet clericum alienum ab aliquo suscipi vel retineri sine litteris sui episcopi nec laicum de plebe aliena usurpari sine consensu eius, de cuius plebe est. Tamen huic iuri derogatum est quantum ad primum articulum per contrariam consuetudinem. Cottidie enim clerici unius dioecesis beneficiantur ab aliarum dioecesum episcopis sine litteris dimissoriis. (19) »Ignoti vero dicuntur, quorum origo et vita et regularitas sunt ignota episcopo, sive sint de eodem episcopatu sive de alieno«4). »Admittuntur autem isti peregrini cum sigillo solius proprii episcopi, si ipsum est notum. Si vero sigilla sunt ignota, exiguntur quinque sigilla quinque episcoporum, si aliqualis habeatur notitia sigillorum vel ecclesiarum, quarum dicit se sigilla habere«5). Aliter enim non credo eis esse credendum, etiam si mille sigilla talia habeant. »Si vero amisit litteras, potest tamen probare per duos testes de ordinatione et honesta conversatione et de proprii episcopi absolutione, quod totum debuit in litteris contineri«6), recipietur, quia “in exercendis litibus par est fides testium et instrumentorum”, ut dicit Authenticum De fide instrumentorum 7). Aliter non admittitur, etiam si proprio iuramento firmaret. 1) cf.

I Tim. 5,22 Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 42ra n.1; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 21; Ochoa–Diez 635 3) cf. Decr. Grat. I 71 6; Friedberg 259 4) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 42ra n.1; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 21; Ochoa–Diez 635 5) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 42rb n.4; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 21; Ochoa–Diez 636; Greg. IX, Decretal. I 22 1; Friedberg 148–149 6) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 42va n.5; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 21; Ochoa–Diez 636 7) Iust., Codex IV 21 15; Krueger 161 2) cf.

356 sint cito: cito sit BER* sit cito A      257 ut add. in patrem ABER | I: II ABER | 4: 5 BER 2 A      359 neque: non B nec E      365 omnes: sicut ABER      367 LXXI: LXXXI ABER       370 est: *** ER      374 episcopo om. AB 375 Admittuntur: dimittuntur ABER | isti: ibi BER om. A      376 est: sit AB      377 aliqualis: aliqualiter B aliqua aliter E      381 et om. BE      382 par: ut ABER      384 firmaret: firmatur AB firmato E      

130

De summo bono, liber sextus

»Haec autem omnia vera sunt, quando huiusmodi clerici volunt publice populo celebrare«1). Nam si vellent “secreto ex devotione celebrare, sustineri possunt”, ut dicitur Extra De clericis peregrinis et ignotis, “Tuae fraternitatis”2) etc. Et est ratio, quia in publica celebratione posset eum movere gloria humana vel etiam lucrum ad male celebrandum, in secreto autem nec potest eum movere nisi devotio. Item ibi commune malum posset incidere, scilicet si non ordinatus praesumeret celebrare, in secreto autem in solius celebrantis vertitur periculum. (20) Vita autem requiritur, ut scilicet non sit irregularis. Voluntas autem duplex est, scilicet absoluta et condicionata. Et prima requiritur, si debet ordinatus recipere secundum effectum huius sacramenti, qui est gratia, quia illa non confertur invito, si tamen sit sola secunda voluntas, recipit solum primum effectum sacramenti, scilicet caracterem, et hoc quia coacta voluntas secundum Augustinum in libro Quaestionum veteris testamenti 3) et Philosophum in Ethicis4) voluntas est, sed quia sine affectione est, non disponit hominem ad gratiam sufficienter. Si autem omnino quis violenter ordinaretur, nihil reciperet, scilicet nec caracterem nec gratiam sicut nec in aliis sacramentis. Cuius ratio dicetur, cum de sacramentis agetur. Potest tamen licite interdum aliquis cogi coactione condicionata ad susceptionem ordinis, scilicet cum ipse ex officio suo tenetur ad talem ordinem vel ad talem vel ex beneficio, potest enim episcopus per subtractionem dignitatis cogere electum in archidiaconum, quod fiat diaconus, vel electum in archpresbyterum, quod fiat sacerdos, nisi sine culpa sua post electionem et confirmationem, sed tamen ante ordinationem, factus est irregularis. Diximus autem ‘sine culpa sua’, quia si ex culpa sua esset, debet praelationem amittere, ut dicitur Extra De aetate et qualitate ordine, c. 1 in fine5). Potest etiam interdum cogere episcopus praedicta coactione, scilicet condicionata, clericum ad recipiendum ordinem non annexum beneficio vel dignitati. Diximus autem ‘interdum’, quia non debet aliquem cogere, nisi exigat utilitas ecclesiae vel necessitas. Utilitatem autem vocamus, quando ecclesia indiget ministris, sed tamen sunt plures in ecclesia idonei praeter istum. Necessitatem voco, quando ecclesia indiget ministris nec est alius idoneus praeter istum. Sed nec tunc semper cogere debet episcopus clericum, quia si clericus se excusat per impedimentum legitimum non proveniens ex delicto suo, non est cogendus, sed si per solam voluntatem, potest compelli per subtractionem officii et beneficii. Si vero excusat

1) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 42rb n.4; Raim. de Pennaf., Summa de paen. III 21;

Ochoa–Diez 636 IX, Decretal. I 22 3; Friedberg 149 3) cf. Aug., Quaest. in Heptat. IV 24; Fraipont 248,535–551; Decr. Grat. II 15 1 1; Friedberg 745–746 4) cf. Arist., Eth. Nic. III 1, 1110a1–2 5) cf. Greg. IX, Decretal. I 14 1; Friedberg 125 2) Greg.

387 dicitur om. AB      388 etiam om. ABER      391 in2 om. U       393 prima: primo AB       395 tamen: tantum ABER      399 sufficienter: sufficientem ABER | quis violenter inv. ABER       400 nec: nullus U      407 tamen om. U | ordinationem: celebrationem ABER      

390

400

410

tractatus 4, capitulum 25

420

430

440

450

131

per conscientiam criminis, debet episcopus eum simpliciter removere a beneficio, quod obtinet in ecclesia. (21) Forma etiam requiritur in hoc sacramento sicut et in aliis, quia accedit verbum ad clericum et fit sacramentum. De hoc tamen infra1) suo loco plenius dicetur. Fides etiam requiritur, ne fictus accedat. Fictus enim est, ut dicit Augustinus2), qui non credit vel qui indevotus accedit vel qui aliter celebrat, quam statutum sit. (22) Titulus etiam requiritur, ut scilicet ordinetur ad aliquod beneficium vel ad titulum patrimonii sui ordinetur, si habet ex patrimonio vel de aliis rebus peculiaribus, unde vivere possit. Alioquin ordinator eius, si ipse examinavit eum, tamdiu providere tenetur ordinato vel eius successores, donec per eos ecclesiasticum beneficium consequatur. Diximus autem ‘si ipse eum examinavit’, quia si alii eum examinaverunt, ipsi tenebuntur, si eos praesentaverunt episcopo ordinandos. Haec autem praevisio debet esse maior vel minor secundum considerationem facultatis ecclesiae et dignitatis ipsius clerici, quia “sublimes et litteratae personae maioribus sunt beneficiis honorandae”, ut dicit Innocentius in Concilio generali, Extra De prae­bendis et dignitatibus 3). Quod autem diximus aliquem ordinari posse ad titulum patrimonii sui, si ex hoc vivere possit, intelligimus, quod congrue possit ex hoc sustentari, alioquin ordinator eius tenetur ei supplere, quod deest, quia secundum Gregorium et Apostolum4) qui altario deservit, debet vivere de altari et “dignus est operarius mercede sua”, ut dicit Dominus in Luc. 5) Intantum autem est hoc observandum, quod si episcopus ordinavit aliquem ad titulum et ille est evictus ab eo et fraudulenter contulit ei beneficium, quo vel alter fuit iniuste privatus vel quod alteri fuit debitum et ipse, cui hoc contulit, ignoravit, ipse episcopus tenetur ei providere in beneficio aequivalenti. Si vero accipiens beneficium hoc scivit, non habet petitionem contra ipsum ad aliam praebendam. (23) Nec obstat praedictis, quod lex dicit quod donator non tenetur de tuitione, quia haec, scilicet in collatione beneficii facta ordinato, non est vera donatio, quia donatio est actus liberalitatis, hic autem est necessitas donandi et, ut dicit lex, “In necessitate nemo liberalis existit”, ff. De adimendis legatis, lege “Ad res donatas”6). Tenetur autem in hoc casu successor ex delicto defuncti propter honestatem

1) non

extat De bapt. contra Donat. VII 53,n.102; Petschenig 373,24–374,22 3) Greg. IX, Decretal. III 5 28; Friedberg 478 4) cf. I Cor. 9,13 5) Luc. 10,7 6) cf. Iust., Dig. XXXIV 4 18; Mommsen 491 (rectius: lege “Rem legatam”) 2) Aug.,

419 eum simpliciter inv. ABR      422 suo … plenius: plenius suo loco BR | tamdiu: causa odii ABER      430 quia: et AER      432 provisio: praevisio U      437 possit ex hoc: potest de hoc A de hoc possit B      438 Gregorium et Apostolum: Gregorium B in marg., Apostolum A, *** RU      441 episcopus: ipse ABER      444 accipiens A: recipiens BcE corripiens B*R      446 tuitione: *** U      447 ordinato: ordinatio ABE      449 In: pari U      

De summo bono, liber sextus

132

communis status cleri, ne scilicet in obprobrium cleri cogatur ordinatus aere mendicare. Non tamen omnino tenetur successor sicut ordinator, quia ordinator ita tenetur, quod non potest aliquid obiicere contra ordinatum, quia quem idoneum reputavit ad ordinem, debet etiam idoneum reputare ad beneficium. Successor vero potest. (25) Intentio autem requiritur, scilicet quae requiritur in omnibus sacramentis, ut scilicet conferens sacramentum intendat hoc facere, quod facit ecclesia, et ipse recipiens intendit hoc recipere et non fiat intentione ludi potius quam recipiendi sacramentum. De hoc tamen plenius suo loco tractabimus. Fama etiam requiritur, quia generaliter omnis infamis tam de iure quam de facto repellitur a promotione, quia portae dignitatum vel ordinum non debent patere personis infamibus et suspectis. Potestas quoque necessaria est, quae est auctoritas conferendi ordines, nihil enim confert, qui non habet potestatem conferendi. Haec autem potestas residet regulariter apud episcopos proprios communiter sumpto hoc nomine, qualiter etiam ipse papa episcopus appellatur, quia sicut in civilibus ordinatio officiorum pertinet ad eum, qui communitati praeest, sic etiam in ecclesiasticis rebus episcopus, qui praeest ecclesiae tamquam sponsus, debet ordinare ad officia ordinum diversorum secundum illud I Cor. 41): “Sic nos existimet homo ut ministros Christi et dispensatores mysteriorum Dei”. Hoc enim dixit Apostolus de apostolis et per consequens de eorum successoribus, qui sunt episcopi. Diximus autem ‘regulariter’, quia ex speciali indulto minores ordines ab aliis quam ab episcopis conferuntur, scilicet ab episcopis, qui renuntiaverunt loco simul et dignitati et ab abbatibus et sacerdotibus, quibus imposita est manus ab episcopo secundum morem praeficiendorum abbatum. Talibus enim monachis suis et aliis pleno iure sibi subiectis et hoc in suo monasterio, aliis autem in alio loco non debent ipsi conferre huiusmodi ordines. Si tamen contulerint, conferunt caracterem. ‘Proprios’ autem diximus, quia si quis ordinatus fuerit ab episcopo alieno sine litteris commendatitiis proprii episcopi, nec enim archidiaconi litterae sufficiunt, in hoc casu non recipit executionem ordinis, nisi suus episcopus ratam habeat ordinationem. (26) Tempora autem ordines conferendi sunt haec: minores ordines potest conferre episcopus uni vel duobus vel pluribus dummodo non sit tot, quod videatur generalem ordinationem facere. Sacros vero ordines nullus debet conferre nisi in quattuor temporibus et in sabbato sancto, scilicet in sabbato ante dominicam 1) I

Cor. 4,1

452 aere om. ABER      458 scilicet: si U      459 intendit: intendat ABE      461 iure: iuris U      462 non om. BR      463 personis om. AB | suspectis add. personis AB      464 quae: quia AB | ordines: canones A ordinis R | nihil: non U      467 officiorum: ex officio A officium E officio R      469 ad officia: officium ABER | ordinum diversorum inv. AB       472 de A om. BER      473 ex add. in U      475 et2 om. U | imposita: impositum U       476 Talibus: talis ABE      478 debent: debetur U | conferunt caracterem: conferat U       480 enim om. ABER | litterae: vere AB sic U      483 ordines: ordinis BER      484 uni: uno AB      485 Sacros: peractos ABER      486 scilicet: et E om. U | ante dominicam: autem dominicae U      

460

470

480

tractatus 4, capitulum 25

490

500

510

520

133

passionis, praeter papam, qui subdiaconatum potest conferre qualibet die dominica vel in aliis praecipuis festis. Si tamen alio tempore episcopus conferret sacrum ordinem, caracter imprimeretur, quia tempus non est de substantia sacramenti, sed de ordinatione ecclesiae. Episcopatus autem, quem quidam dicunt esse ordinem specialem, debet conferri hora tertia in die dominica, etiam si quis in praecedenti sabbato sit in presbyterum ordinatus, quod tamen in aliis ordinibus non licet etiam continuato ieiunio usque in diem dominicam, quia cum secundum opinionem, quam credo veriorem, mane diei dominicae trahatur ad vesperam sabbati, in tali continuatione ieiunii talis reciperet duos ordines uno die, quod non licet nisi in minoribus ordinibus. Continuato quoque ieiunio potest quis mane in dominica die ordinari in presbyterum et hora tertia in episcopum consecrari. Haec autem hora huius diei ideo huic consecrationi est deputata, quia, ut dicit Leo papa d. LXXV c. “Quod die”1), quia hoc venit ex doctrina apostolica, quia, cum apostoli Paulum et Barnabam ex praecepto Spiritus Sancti mitterent ad evangelium gentibus praedicandum, Act. 132), die dominica hora tertia. Quod quidem in textu non habetur, sed Leo probat hoc per hoc, quod dies dominica tantis divinarum dispensationum mysteriis est consecrata, ut quidquid insigne est a Domino constitutum, ad huius diei dignitatem sit gestum. Unde, cum ordinatio apostolorum sit quid valde insigne, hoc hac die factum est, hora autem tertia hoc factum esse praesumitur ex similitudine ad alios apostolos, quibus Spiritus Sanctus hac hora missus est, Act. 23), cum sit hora diei tertia. Unde cum episcopi successerint in locum apostolorum, etiam ipsi eadem hora huius diei ordinari debent. Ratio autem huius temporis est, quia Apostolus nihil reputabat se scire inter gentes, quibus praedicabat, nisi Christum Ihesum et hunc crucifixum, Christus autem fuit primo crucifixus linguis Iudaeorum hora tertia, ut dicitur Matth. 154). Unde ut sciatur, quod ipse Apostolus et omnes successores apostolorum et episcopi debent praedicare crucifixum verbo et opere, ut scilicet stigmata domini Ihesu in corpore suo portent, ideo hora tertia debent consecrari. (28) Episcopi vero debent consecrari ab omnibus episcopis eiusdem provinciae auctoritate metropolitani vel, si non omnes possunt convenire, ad minus a tribus iussu archiepiscopi vel ab ipso archiepiscopo cum duobus episcopis consecrentur omnibus aliis per litteras suas consentientibus. Et iste ternarius est de substantia consecrationis ita, quod si a paucioribus de facto aliquis consecratur, nihil agitur, quia hoc ab apostolis est observatum, cum Iacobus Alphei frater Domini primus

1) cf.

Decr. Grat. I 75 4; Friedberg 266 Act. 13,2 3) cf. Act. 2,1–4 4) rectius Marc. 15,25 2) cf.

487 passionis: passionem AB | qualibet: quolibet A om. U       488 tamen: cum R autem U       490 quidam om. ABR      492 tamen om. U      493 cum om. AB      498 est deputata inv. AB       503 est1 om. U      507 successerint: successerunt ABER      510 primo om. ABR      511 Matth. 15: Marc. 12 B Ioann. 15 A      513 scilicet: videlicet A primo E      518 iste: ille ABE       519 consecratur: consecretur ABER      520 Iacobus: Iacob U      

134

De summo bono, liber sextus

Hierosolimorum archiepiscopus est ordinatus a Petro et Iacobo Zebedei et Ioanne apostolis, ut dicitur LXVI d. c. “Porro”1). (28) Metropolitani autem et primates de consuetudine omnes consecrantur a papa vel ab aliis de mandato eius. De iure autem deberent consecrari a tribus suffraganeis suis aliis omnibus personaliter venientibus ad consecrationem, nisi essent maxima necessitate impediti: tunc enim consentire debent per litteras. Papa vero consecrari debet ab episcopis cardinalibus, qui, ut dicit sanctus Leo papa2), “metropolitani vice funguntur” quantum ad illam consecrationem, quia cum ecclesia Romana sit praelata cunctis ecclesiis, supra se metropolitanum habere non potest, tamen isti ordinatores eius ante consecrationem sunt maiores papa in ordine episcopali, licet ipse sit maior eis iurisdictione, aliter enim contrarium habet illud Hebr. 73): “Sine ulla contradictione, quod minus est, a maiore benedicitur”.

530

Cap. 26. De arbitris (1) Differunt autem arbiter et arbitrator. Arbiter enim est quasi iudex, arbitrator vero est amicabilis compositor. »Arbitrium autem est trinus actus personarum, scilicet arbitri, actoris et rei quasi iudicio contendentium super civili quaestione. Tres autem actus sunt: actus arbitri in investiganda veritate et actoris, qui est amplificare causam, et rei, qui est extenuare causam«4). Diximus autem etiam ‘quasi iudicio’, quia arbiter non est iudex, cum lex dicat eum similem esse iudici, ff. De arbitris lege 15). Similitudo vero est rerum diversarum eadem qualitas6), propter quod etiam »compromissum et iudicium habent quaedam similia et in quibusdam sunt diversa. Similia sunt in his, quia in utroque libellus porrigitur et per hoc fit interruptio praescriptionis. Item quoad iuramentum calumniae. Item quoad testes, quia recepti in uno valent in alio. Item in utroque sententia ferenda est in scriptis. Item in utroque fit citatio per epistulam vel per nuntium. Item uterque, scilicet tam iudex quam arbiter, pronuntiat diebus feriatis. Item uterque litem suam facit. Differunt autem, quia coram arbitro non habet locum satisdatio de sistendo in iudicio seu debite prosequenda, quia pro his sufficit promissio poenae, quae coram iudice locum habent. Item coram iudice locum habet reconventio, sed coram arbitro non. Item solis iudicibus per1) cf.

Decr. Grat. I 66 2; Friedberg 253 Grat. I 23 1; Friedberg 77 3) Hebr. 7,7 4) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 72va n.1 5) cf. Iust., Dig. IV 8 1; Mommsen 66 6) cf. Boethius, De topic. differ. 3; PL 64,1197C 2) Decr.

523 primates: principes U      529 supra: super U      532 a maiore benedicitur: etc. AB, om. E | benedicitur: etc. R      5 Tres autem add. huiusmodi actus Bc, *** R om. A      6 arbitri in coni.: arbitrii U arbitrandi ABER | causam: animum B*R | rei: periti U      8 etiam: et ABER       11 utroque: utrumque U      13 recepti add. quia U | uno: una U      17 debite codd., malim de lite      18 habent: habet AB      19 locum habet inv. ABER      

10

tractatus 4, capitulum 26 20

30

40

50

135

missum est punire contumacem, unde arbiter hoc non potest in contumacia commissa in non veniendo vel in non respondendo nisi in promisso hoc convenerit de puniendo contumace. Potest tamen arbiter punire contumaciam litigatoris in non solvendo, et sic loquitur lex illa ff. De arbitris lege “Non ex omnibus” 1), quae dicit arbitrum posse punire “contumaciam litigatoris”. Est autem poena, quod defertur alteri parti iuramentum in litem, ut dicitur ff. De appellatione lege “Creditor” 2). Item in arbitris non purgatur mora, ubi dies praefigitur ab homine. In iudiciis vero secus est«3). ‘Super civili quaestione’ ideo apposui, quia in tribus causis compromitti non potest, scilicet in matrimoniali et liberali et criminali. Primi horum ratio est, quia quae Deus coniunxit, homo separare non potest. Aliorum autem duorum ratio est una, scilicet quia illae causae requirunt maiores iudices, liberalis quidem propter favorem libertatis, criminalis vero propter magnitudinem negotii. Arbiter autem est parvus iudex ita, quod eius sententia non est per omnia sententia nec ei paretur nisi metu poenae. Compromitti autem potest super causis temporalibus et spiritualibus. (2) »Arbitri autem non esse possunt servus nec mulier nisi ratione excellentiae aliquarum feminarum et consuetudinis tales personae utantur iurisdictione ordinaria et arbitraria et aliquotiens delegata. Item nec laicus super rebus spiritualibus, nisi auctoritate superioris suscipiant compromissum vel nisi hoc humilitas superioris inducat vel nisi hoc fiat ad tollendam omnem suspicionem exortam contra clericum«4). »Item nec furiosus nec surdus nec mutus nec minor viginti annis. Nec iudex ordinarius secundum leges«5), sed secundum canones et consuetudinem potest esse arbiter. (3) »Compromitti debet in imparem numerum propter facilitatem hominum ad dissentiendum. Cum autem impar est numerus, ut si contingat tres non concordare in eandem sententiam, obtineat sententiam duorum tertio praesente et contradicente vel tacente. Tunc enim proinde habendum est ac si contradicat. Diximus autem ‘praesente’, quia, si absens esset, sententia duorum non teneret«6). Ratio autem, quare plus obest absentia unius quam contradictio, est, quia forte persuasione sua posset rectificare iudicium ipsorum.

1) cf.

Iust., Dig. IV 8 39; Mommsen 71 Iust., Dig. XLIX 1 28; Mommsen 824 3) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 74rb–va n.7–8 4) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 73rb n.2 5) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 73vb n.3 6) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 73ra n.4 2) cf.

21 promisso: compromisso AB      23 loquitur: sequitur AER legitur B      28 apposui: apposuimus ABR posuimus E      31 scilicet quia inv. AB      34 causis om. ABR      36 non esse inv. AER | esse possunt inv. B | ratione excellentiae: nomine existentiae U      37 feminarum: personarum BE *** R om. A | utantur: utuntur ABER      39 suscipiant: recipiant U suscipiat A      45 in om. ABER      47 sententiam: sententia AB      50 Ratio: sicut U | quare: quin U | absentia: sententia U      51 rectificare: ratificare ABR      

136

De summo bono, liber sextus

Quamvis autem dixerimus compromitti debere in imparem numerum, tamen solitum est compromitti in duos, et valet compromissum, quia si non consentiunt, tunc ordinarius vel delegatus, qui retinuit sibi iurisdictionem, potest cogere illos duos, ut tertiam et certam eligant personam. Diximus autem ‘certam personam’, quia »si compromittatur in duos sic ut, si dissentiant, tertium assumant nec exprimatur is, qui est assumendus, non valet compromissum, quia etiam in assumendo possunt dissentire«, »et sic sine exitu res futura est, quia ratio cessat, cum in unum compromittitur et datur ei potestas alium vel alios assumendi«1). (4) Multae etiam condiciones possunt convenire arbitrio, si hoc agitur inter partes. »Potest enim agi, ut pronuntietur uno tantum litigatorum praesente et quod compromittatur in duos sub disiunctione, scilicet in Titium vel in Seium, sed inter illos ille cogetur pronuntiare, in quem partes consenserint, et quod unus arbiter pronuntiet aliis absentibus, et quod certo loco pronuntietur, aliter enim ibi pronuntiabitur, ubi compromissum est. Et quod arbiter pronuntiet, quod sibi videtur, dummodo hoc sit consonum legibus, sed si actum est ut certam sententiam dicat, nullum est arbitrium«2). »Arbiter autem non potest pronuntiare feriatis diebus nisi praetore cogente vel de consensu partium vel si dies compromissi sit exitura«3). (5) »Stabitur autem sententiae arbitri sive sit aequa sive sit iniqua, dummodo non sit contra leges vel sacras constitutiones et sit sollemniter lata et dolo arbitri careat«: sibi enim imputet, qui compromisit. Hoc tamen fit diversimode, quia vel compromissum fuit vallatum poena sive nummaria sive alia res vice poenae fuerit promissa sive partes inter se poenam ad invicem stipulentur sive arbitrio fuit poena promissa, et tunc stabitur sententiae metu poenae, quia, si non statur sententiae, agitur ex stipulatione ad poenam«4), et haec poena licite potest accipi etiam a religiosis, nisi adiecta fuerit in formidine usurarum, quia aequum est, ut quis poenam contumaciae suae reportet. Vel iuramento est vallatum compromissum, et tunc secundum canones valet, quia compelluntur partes ad observantiam iuramenti. Secundum leges non tenet, quia leges poenam periurii committunt iudicio divino, canones autem puniunt crimina non solum in proximum, sed etiam in Deum commissa. »Vel neutrum horum intervenit, et tunc si infra decem dies contradicatur sententiae et simpliciter est compromissum stari sententiae, agi potest ad interesse, si vero non fuerit contradictum infra decem dies, emologatur arbitrium, id est con1) cf.

Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 73rb–va n.4 Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 73va-b n.5 3) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 73vb n.5 4) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 73vb n.6 2) cf.

52 dixerimus: diximus AB      53 est om. AB      57 is: iste AB      58 dissentire: dubitare ABER | sic sine scripsi ex Godofr.: tunc super U sic super BE | sic sunt R | sic om. A | quia: quae ER om. U      60 arbitrio: arbitro ABE      61 Potest: possunt AB      62 Seium: servum ABER      63 consenserint: consenserunt AB       66 sit consonum inv. AB | sed om. U | ut coni.: inter codd.      68 praetore cogente: *** BER om. A | exitura: terminatur E exita U      69 Stabitur: stabunt AER      72 vice: iure U      73 arbitrio: arbiter ABER | fuit poena inv. ABER      74 sententiae: sine B sm U      75 haec poena: haec poenae E hic poenae R hae poenae A | accipi: recipi ABER      76 in formidine: in fraudem ABER      82 agi potest ad om. U      83 contradictum: interdictum U | emologatur: corroboratur ABER      

60

70

80

tractatus 4, capitulum 26–27

90

137

firmatur silentio decem dierum. Si autem manifeste consenserint, tunc sententia transit in rem iudicatam et excipitur ab ea et mandatur executioni«1). (6) »Finitur autem compromissum elapso tempore, in quo fuerat compromissum. Item si unus compromissorum cedat bonis. Item solvitur die – quia dicit lex, Papinianus l. III2) Quaestionum: “Si infra diem certam compromissi aditus arbiter post diem compromissi adesse iusserit, poena non committetur” –; morte iudicis, morte litigatorum vel alterius eorum, nisi in compromissione eorum habeatur mentio heredis vel heredum«3); acceptilatione, quia Ulpianus4) introducit Pomponium dicentem: si alteri acceptilata sit poena promissi, non debere arbitrum sententiam dicere. Item finitur iudicio. Nam ff. cit. lege “Si quis rem”5), Paulus dicit, quod “si quis rem, de qua promissum est, in iudicium deducat, quidam dicunt prae­torem non intervenire ad cogendum arbitrum sententiam dicere”, “et in hoc bene” dicunt, ut dicit Accursius in Apparatu 6). Item finitur pacto.

Cap. 27. De iudicibus delegatis

10

(1) »Delegatus est, cui vel a summo pontifice vel ab ordinario vel a delegato principis committitur causa vel principium vel medium vel finis vel cui executio vel ministerium aliquod demandatur, qui vocatur merus executor causae, licet talis iudex proprie non dicatur. Quamvis enim talis, qui a delegato principis statuitur subdelegatus, in comparatione ad delegatum subdelegatus vocetur, tamen simpliciter accipiendo et ipse est delegatus«7). Tamen in mero executore hoc notandum est, quod aliquid competit ei in minorationem, aliquid in ampliationem suae iurisdictionis. In minorationi est, quia, »licet habeat iurisdictionem delegatam, nam auctoritate delegata exequitur, quod mandatur, tamen non habet omnia, quae ex iurisdictione procedunt. Nam ei non competit potestas dandi iudicem, quae tamen potestas provenit de iurisdictio1) cf.

Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 73vb-74ra n.6 Iust., Dig. IV 8 21 5 et 8; Mommsen 68 3) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 74va n.9; Iust., Dig. IV 8 27 1; Mommsen 69 4) cf. Iust., Dig. IV 8 32 3; Mommsen 69 (revera Paulus libro 13 ad edictum) 5) cf. Iust., Dig. IV 8 30; Mommsen 69 (revera Paulus libro 13 ad edictum) 6) Accurs., Comm. ad Dig. IV 8; Aureliae 1625, 645 7) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 46ra-b n.1 2) cf.

85 ex: ab U      87 die om. U      88 Papinianus coni.: Rapiniana codd. | infra: intra E inter U      certam: dicti U | compromissi: promissi U | aditus: adit U      90 compromissione eorum: compromissio U      91 Ulpianus: universaliter ABcER | introducit: introducitur BER | Pomponium: pompaum AER pomparum B      92 alteri: aliter AB | promissi: compromissi AE      93 Nam om. U | cit.: ad A tua *** E 94 rem: rerum U | promissum: promissam A compromissum R | deducat: deducatis AB      96 dicit om. BU | Accursius: Acrasius ER Arcursius U      2 delegato: delato U      3 committitur: committit U      5 dicatur: dicitur A dicuntur B | delegato: delato U      6 subdelegatus: subdelegatur ABER      8 notandum est hoc ABR | in om. ABR      9 minorationem: imminutionem ABER | aliquid: ad ABR | ampliationem: amplitudinem ABER | In … (10) iurisdictionem om. ABER      10 nam: tamen U      

138

De summo bono, liber sextus

ne,« et hoc ideo, »quia in his, quae non in cognitione, sed in ministerio solo consistunt, electa industria personalis, et ideo a persona recedi non debet,«1) et ideo quia, licet habeat iurisdictionem delegatam ad ministerium, non tamen ad iudicandum, et quia ex iurisdictione iudiciaria procedit iudicis dandi potestas, ideo hoc isti non competit. (2) Ampliatio autem suae auctoritatis est in hoc, quod »datum est ei, quod non potest appellari ab eo nisi in octo casibus, scilicet si modum excedat in exequendo, id est cum aliud exequitur quam quod debet. Vel cum in exequendo iniuriam infert. Vel nisi partes iudicis assumat. Vel nisi dolo aliquid faciat. Vel nisi ei obiciatur excommunicatio. Vel nisi super eo, de quo agitur, facta sit novatio, tunc enim executionis ordo mutatur. Vel nisi in exequendo praeveniat tempus quadrimestre. Vel nisi ipse male interpretatur sententiam. Vel nisi obiciatur exceptio, per quam obicitur nullum fuisse retro iudicium et illam non admittat«2). Potest etiam recusari, si merito sit suspectus, nisi de partium assensu detur vel recipiatur. Sed »quando appellatur ab ipso, fructus illius rei, super quam iudicatum est, sequestrandi sunt et res, de qua iudicium est, si mobilis fuerit, retrudatur possessioni et idonee collocetur reddenda ei parti, pro qua iudicaverit. Si est immobilis, fructus interposito collocetur iure fundi penes eum, qui appellaverit constituto«3). (3) Quod autem diximus ‘nisi partes iudicis assumat’, hoc verum est nisi »in exceptione falsi, quia si summativa cognitione invenerit sententiam, de qua exequenda mandatum accepit, interventu falsitatis fuisse prolatam, causa nullatenus exequitur«4). (4) »Est autem merus executor, cui nihil commissum nisi executio et ministerium. Mixtus autem executor est, cui iurisdictio est commissa cum executione, quod scitur, quando aliqua talis clausula in rescripto continetur, per quam causae cognitio demandatur, scilicet si est ita vel si praedictis veritas suffragatur et similia«. »Officium delegati est fines mandati diligenter attendere et servare formam mandati, ut scilicet prius expediatur, quod prius expediri mandatur«. »Est etiam officium suum omnia facere, sine quibus mandatum expediri non potest, omnia enim illa sunt ei commissa per consequens, licet in litteris commissionis non expriman-

1) cf.

Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 46rb n.1 Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 46rb–va n.1 3) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 46va n.2 4) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 46va n.2 2) cf.

14 electa: *** est ABER | videtur coni.      20 aliud exequitur inv. ABER      21 assumat: assentiant A assumant B      23 quadrimestre: quadri*** R quadri A      25 admittat: admittit ER admittet AB      26 Potest: tunc U      27 recipiatur: accipiatur ABER      28 super: supra AB | qua cuncta A quas E* quos Ec quam U      29 iudicium: iudicatum ABE      30 qua add. satis cognita BER status cognita A | Si … (31) collocetur om. U      31 iure: item U      33 summativa: *** ER om. AB (summaria Godofr.)      34 interventu: intueretur U | causa: tamen BE tunc A      35 exequitur: exequetur AR exequatur U      36 commissum add. est AB      38 causae: causam B causa R      40 Officium: Testimonium ABER | servare add. et BER      

20

30

40

tractatus 4, capitulum 27

50

60

70

139

tur. Debet etiam admittere legitimas exceptiones, etiam si hoc ex forma rescripti non habeatur«1). (5) Regulariter »potestas iudicis delegati non extenditur ad alias res vel personas quam in rescriptis contineantur etiam de consensu partium, licet secus sit in ordinario, et rescripta sunt stricti iuris«2). Diximus autem ‘regulariter’, quia »casualiter extenditur ad alias personas et res, ad personas quidem alias extenditur, scilicet cum in rescripto talis clausula continetur: ‘amoto quolibet illicito detentore’, vel illa: ‘quidam alii’, vel illa: ‘vocatis, qui fuerunt evocandi’, vel illa: ‘contradictores vel molestatores’ etc., vel sic: ‘Si quis contra hoc ausu temerario’ etc.«3). Item extenditur ad fautores eorum, qui tracti sunt in causam, si manifeste impedire iustitiam cognoscuntur. Item quia facientes et consentientes pari poena plectuntur. Item cum mutatio fit causa iudicii mutandi, tunc enim extenditur potestas iudicis delegati ad eos, ad quos res litigiosa translata est. Item mortuo principali extenditur ad successorem eius in eodem beneficio. Item extenditur ad successores aliquorum, qui statuerunt aliqua contra ecclesiasticam libertatem. Item extenditur ad admonitionem testis, qui infectus est eodem crimine cum eo, quem ipse accusat, quia nulli de se confesso adversus alium in eodem crimine est credendum. »Ad res quoque alias non extenditur nisi ad accessorias res. Cui enim committitur principale, etiam accessorium committitur. Item ad fructus et expensas, quae veniunt officio iudicis. Item ad res, quae succedunt in locum illarum rerum, de quibus agitur. Item ad res eius, qui dolo desiit possidere, ille enim pro possessore habetur. Item cum contra violentum fit aestimatio rerum amissarum, tunc enim postquam de violentia constiterit per testes, poterit iudex reum condemnare in aestimatione rerum amissarum iuramento adversarii dilatata«4). (6) »Delegatus a principe potest committere principium, medium vel finem coniunctim vel separatim«5), quia derogatum est per decretalem Innocentii III legi, quae oppositum dicit, scilicet quod ordinarius per se debet audire principium, medium et finem, cetera per consiliarios expedire potest, delegatus vero causam per se audiat. Dicitur enim Extra De officio et potestate iudicis delegati, c. “Super quae­ stionum” 6), “non obstante, quod dicitur, quod iudex debet cognoscere per se ipsum”, sed tamen »si ipse totum committit, desinit ipse esse iudex«7) ita, quod si subdelegatus admisit iurisdictionem sibi commissam et coepit ea uti, non potest delegatus revocare commissionem secundum ius canonicum. Quod ideo addo, 1) cf.

Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 46va-b n.2–3 Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 47ra n.3 3) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 47ra n.5 4) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 47ra n.5 5) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 47rb n.5 6) Greg. IX, Decretal. I 29 27; Friedberg 171 7) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 47rb n.6 2) cf.

44 admittere: addiscere ABER      48 et: qui U      50 amoto: a nobis AB      51 illa: illas ABER | quidam: quidem U | evocandi: vocandi A evocanda U      54 consentientes add. et U      55 fit A: sit ER      59 infectus om. AB | est: in AB      67 dilatata: declaratum ABER      74 committit: amittit BE ammittit R      75 iurisdictionem sibi commissam: commissam sibi iurisdictionem AB      

140

De summo bono, liber sextus

quia secundum legem ff. De iudiciis, lege “Iudicium”1) etiam post, quod subdelegatus inceperit uti iurisdictione sibi commissa, potest delegatus revocare commissionem. (7) »Debet etiam delegatus exequi sententiam suam statim post decindium, non solum in realibus, sed etiam in criminalibus, exceptis quattuor casibus. Primus est, cum princeps iusserit aliquem acrius solito puniri«, tunc enim per dies triginta super statum eorum sors et fortuna suspensa erunt, ut dicitur C. de poenis lege “Si vindicari”2). »Secundus est, cum mulier pregnans damnatur in mortem«, tunc enim poena differtur quousque pariat, nec quaestio de ea habenda est interim, ne scilicet timore aborsus fiat, ut dicitur ff. De poenis lege “Pregnantis”3). »Tertius est, cum damnatur servus ratiociniis obligatus«, quia ipsius praesentiae potestas domino dabitur, quo ad rationes administratae per eum reddantur, ut dicitur C. De bonis proscriptorum lege 14). »Quartus est, cum relegato insula deputatur«5), tunc enim expectatur rescriptum imperatoris, quia praeses provinciae potest quidem adnotare, id est iudicare aliquem esse deportandum, sed ipse deportare non potest. (8) »Prorogatur autem iurisdictio delegati de consensu partium de tempore in tempus«6), quando causa infra certum terminum committitur decidenda. Alias autem regulariter durat eius iurisdictio usque ad annum a die sententiae, et infra hoc tempus potest absolvere eum, quem pro contumacia excommunicavit. »Prorogatur etiam ad successorem delegati, si committitur causa expresso nomine loci et dignitatis et non nomine personae«7). Diximus autem ‘a die sententiae’, quia causa non finita durat iurisdictio delegati, quamdiu durat instantia iudicii. Haec autem durat in causa criminali biennio, in ceteris triennio. (9) »Finitur iurisdictio delegati multipliciter, scilicet per lapsum temporis, cum causa infra certum« terminum temporis commissa est decidenda. Item per appellationem interpositam a sententia definitiva. Nam is, ad quem appellatum fuerit, habet confirmare vel infirmare et, si confirmaverit, mandabit executioni«8). »Per consultationem vero factam ad superiorem suspenditur iurisdictio, non finitur: expectari enim debet responsum superioris«9). »Item finitur soluto mandato, quod

1) cf.

Iust., Dig. V 1 58; Mommsen 76 Iust., Codex IX 47 20; Krueger 392 3) cf. Iust., Dig. XLVIII 19 3; Mommsen 813 4) cf. Iust., Codex IX 49 1; Krueger 393 5) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 48vb n.14 6) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 49rb n.15 7) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 49rb n.15 8) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 49va n.15 9) cf. Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 49va n.15 2) cf.

77 post quod: postquam AE | subdelegatus: delegatus AR      80 etiam: autem BER om. A      81 realibus: civilibus ABER      83 ut dicitur om. AB      84 vindicari: mendicari U      85 quousque: quoadusque ABE      86 aborsus fiat inv. AB      87 damnatur: damnatus ABE      89 relegato: relegati BER regalis A      90 adnotare: *** ER om. AB      91 ipse: ipsum AB | deportare: deponere U      95 potest absolvere inv. AB      98 non om. U      99 Haec: hoc BR      103 is: iste A ista B      104 executioni: executionem BE      

80

90

100

tractatus 4, capitulum 27

110

120

141

multipliciter fit, scilicet morte mandatoris re integra«, non tamen ipso iure, sed ope exceptionis, vel mandatarii, id est eius, cui mandatum est, nisi mandatum non fiat nominatim alicui personae, sed dignitati, vel morte eius, pro quo mandatum dirigitur, vel revocatione mandantis vel per recessum delegantis«1). Si enim legatus alicui causam aliquam delegavit iurisdictio, illa exspirat, si ante discessum legati de provincia citatio non praecessit. »Item finitur iurisdictio sententia lata et executioni mandata«, quia semel est officio suo functus. »Item finitur, si iudex delegatus incidat in impossibilitatem iuris«, ut si fiat servus vel infamis »vel facti«, ut si causa mortis occumbat vel cuiuscumque inevitabilis necessitatis articulo impeditur, »si collegas habet cum clausula, quod ‘si non omnes vel ambo’ etc.«2). Sed in primo casu nec potest committere alii causam. Cum enim nihil habeat, nihil committere potest. In secundo vero casu potest committere. »Item finitur secundum quosdam recusato iudice delegato tamquam suspecto causa reprobationis legitime coram arbitris comprobata, ita scilicet, quod per se cognoscere non potest de causa«. Suspectus enim iudex esse non debet, quia periculosum est coram suspecto iudice litigare, sed tamen potest eam alteri committere vel transmittere ad superiorem, ut expresse dicitur Extra De appellationibus c. “Cum speciali”3). Sed isti, qui aliter sentiunt, dicunt intelligendum esse hoc tantum in ordinario. Quorum dictum reprobatur C. De iudiciis lege “Cum specialis”4) et lege “Apertissimi”5), quae leges expresse dicunt delegatos recusatos posse committere negotium principale. Haec ergo cum his, quae supra de liberalitate diximus, de hac materia dixisse sufficiat.

1) cf.

Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 49vb n.15 Goffr. Tran., Summa; Lugduni 1519, 49vb n.15 3) cf. Greg. IX, Decretal. II 28 61; Friedberg 437–438 4) cf. Iust., Codex III 1 18; Krueger 122 5) cf. Iust., Codex III 1 16; Krueger 122 2) cf.

107 tamen: cum U | iure: est U      108 ope: opere BR | mandatarii: mandatoria U add. id est ABR      109 alicui: aliter E alteri A      110 legatus: delegatus AB      112 praecessit: processit ABE      113 delegatus add. in U 114 incidat: incidit ABER      117 alii: aliquando U | Cum … nihil: *** U      119 recusato: accusato ABER      123 isti: illi ABR om. E      124 hoc om. ABER | tantum in: de ABR      125 Apertissimi: *** BER om. A      126 delegatos: delegatis AB delegationi U      

142

De summo bono, liber sextus

Cap. 28. De tertia virtute iustitiae annexae, quae vocatur sanctitas (1) Sanctitas est tertia virtus, quam familiarem esse iustitiae dicit Philosophus1), cuius definitio supra posita. Et ex ipsa definitione patet sanctitatem esse virtutem. Est enim definitio eius, quod “sanctitas est scientia” practica “faciens fideles”, non illa fidelitate, qua per lumen supernaturale elevatur intellectus noster ad credendum ea, quae sunt supra rationem vel etiam contra rationem – illa enim fides, a qua sic dicuntur fideles, non est virtus moralis, sed theologica –, sed illa fidelitate, qua creduntur de divinis ea, quae per rationem quocumque modo probari possunt. Dico autem ‘quocumque modo’, quia aliqua possunt probari demonstrative, ut Deum esse et unum ipsum Deum esse et similia, aliqua autem accipiuntur ab auctoritate talium, quibus ratio dictat esse credendum, sicut dicit Plato in Timaei libro II2): “Invisibilium divinarum potestatum” “rationem praestare maius est opus quam ferre valeat hominis ingenium. Igitur compendium ex credulitate sumatur:” “certe enim deorum filiis non credi satis irreligiosum est. Quamvis enim incongruis, sed tamen necessariis probationibus dicant, tamen, quia de domesticis rebus pronuntiant, credendum esse merito puto”. Ex hac enim ratione etiam Herodes credidit prophetis, ut dicit Apostolus, Act. 263): “Credis, Agrippa, prophetis? Scio, quia credis”, et servantes quae ad Deum sunt iusta, scilicet debitam reverentiam et oboedientiam, et hoc ex ipsa fide praedicta oritur, quia sic ad fidem deductus Antiochus dixit: “Iustum est subditum esse Deo et mortalem” etc., II Machab. 94). Cum ergo hoc sit actus laudabilis et necessarius ad rectitudinem vitae humanae secundum honestatis perfectionem, et omne tale sit virtus, patet sanctitatem esse virtutem. Et licet duo ei attribuantur, tamen, quia unum ei convenit ratione alterius – servare enim, quae ad Deum sunt iusta, facit haec virtus, inquantum ipsa ostendit hoc iustum esse ex credulitate attributorum Dei, ratione quorum constat omnia ei debere subici –, ideo non est nisi una virtus. Nec est eadem virtus cum religione, quia principalis eius actus est credere. Et licet in secundario eius actu includatur actus religionis, tamen hic sumitur sub speciali ratione, quia religio actus huius­ modi exhibet in reverentiam Dei. Ista autem virtus exhibet eosdem et alios actus, inquantum habent aliquid iustitiae, quae ex fidelitate sumitur. Quamvis etiam per scientiam definiatur, quae est virtus intellectualis, et per fidem, cuius actus est credere, quod est etiam ipsius intellectus, tamen non est haec virtus intellectualis, sed moralis, quia scientia haec est illa scientia, quam Socrates dixit esse omnem virtutem, quia quilibet habitus virtutis moralis moderativa et ordinativa est passionum, 1) Ps.

Andron., De passion. 8 2 Glibert-Thirry 254,11; Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 2 7; Zavattero 14 2) Plat., Tim. 40D–E; Waszink 34,13–35,1 3) Act. 26,27 4) II Machab. 9,12 1 Cap. … sanctitas om. AERU      6 supra: super U | vel: et U      8 qua: quam U | quae om. ER 11 Timaei: Thymeo AE       12 divinarum: divinorum ABER        13 Igitur: ideo AB, add. in E      15 dicant: dicantur AB dicunt E      17 credidit: credit AB      19 hoc om. U      20 9: 2 U      25 attributorum om. U      26 ei om. U 27 eius actus inv. AB 32 est: esset U      

10

20

30

tractatus 4, capitulum 28

40

50

60

143

et licet moderamen non respiciat ad rationem, tamen ordinate necessario respicit formam rationis. Credere etiam, quod est actus huius fidelitatis, non est eius, ut est actus intellectus, sed potius sic est actus opinionis, sed secundum quod ratio dictat hoc debitum esse Deo, quod creditur Deus et quod credatur Deo. (2) Ulterius etiam bonam commutationem ponit Philosophus1) etiam familiarem iustitiae, quae vel est idem cum iustitia commutativa vel, si differt ab ea, tunc definitio eius est per causam, ut sit sensus: “Bona commutatio est habitus in commutabilibus aequalitatem custodiens”, id est custodiri faciens per iustificationem, de qua supra2) determinavimus, scilicet quae est reductio iniustitiae ad iustitiam per officium iudicis et hoc secundo modo sumpta, patet, quod est habitus specialis habens actum specialem et est in medio constitutus. Et ex hoc sequitur, quod sit extremum in bonitate, et omne tale est virtus specialis, quia virtus est ultimum de potentia. Sic ergo bona commutatio virtus specialis est. (3) “Legispositiva vero est scientia commutationum politicarum”, secundum quod omnis communicatio hominum secundum rationem iustitiae commutatio vocatur, “ad communitatem”, id est ad bonum commune, “relatarum”3); sub hac enim ratione est ipsa virtus moralis. Nam secundum rationem scientiae legispositivae potius est virtus intellectualis. Hanc autem scientiam necessariam esse ad hoc, quod communitas hominum reducatur ad bonitatem virtutis, probat Aristoteles in X Ethicorum 4). Sermo enim moralis persuasivus tantum est ad virtutem. Pauci autem sunt, qui persuasionibus solis duci possint, scilicet illi, qui ex natura sunt optimae indolis. Alii autem, qui male naturati sunt vel etiam consuetudinem habent vivendi secundum passiones, persuasionibus non abducuntur, sed coactionibus legalium praeceptorum sancitorum promissionibus et poenis, praecipue cum omnis virtus sit circa bonum et difficile, propter quod oportet per exercitium operum animam disponi ad hoc, quod in bonis gaudeat et malum odio habeat. Ad hoc autem exercitium inducuntur homines per coactiones legum. Est ergo necessaria legispositiva praeter scientiam moralem. (4) Fit autem haec dispositio melius per poenas legibus statutas quam ab homine inflictas, quia communiter homines nati sunt aspernari et odire castigationibu ab hominibus privatis in eruditione propositas. Quamvis enim recte fiant, tamen obiciunt, quod ex odio vel ex invidia facta sint, lex autem nulli onerosa est, quia nullum specialiter tangit, et ideo facilius eius castigationi cedunt homines. 1) Ps.

Andron., De passion. 8 2 Glibert-Thirry 254,13–14 Ulric. de Arg., De summo bono VI 4 2 7; Zavattero 14 3) Ps. Andron., De passion. 8 2 Glibert-Thirry 254,15–16 4) cf. Arist., Eth. Nic. X 10, 1180a5–7 2) cf.

35 moderamen: moderamine BR      36 huius fidelitatis inv. AB      38 debitum: dedi­ tum U       39 etiam1 add. secundum BER      42 id est: et U | custodiri: custodire BE      49 communicatio: commutatio AE      50 relatarum: relatorum ABR relatorum E*      53 communitas: communicat U      54 X: IV AB | Sermo: primo U      56 possint: possunt ABE       58 persuasionibus: passionibus ABR passionibus E*      60 animam: animarum AB | disponi: dissolvi AB       61 inducuntur: adducuntur A educuntur B      65 nati sunt inv. AB | castigationes: castigationibus U      

144

De summo bono, liber sextus

Cap. 29. De epikeia (1) Epikeia etiam in genere iustitiae est, propter quod, ad completionem huius tractatus de iustitia, de ipsa etiam dicendum est. Dicitur autem dupliciter, scilicet communiter et proprie. Communiter quidem est epikes, qui, quaecumque sunt ordinata communi ratione, recta ratione redigit ad optimum ordinem in particularibus, etiam in artibus. Tanta enim est inaequalitas materiae, quod communia prae­cepta artis secundum unam communem rationem nulli materiae aptari possunt. Et ideo oportet artificem considerantem inaequalitatem materiae super prae­ cepta artis esse et solvere et dimittere communia principia artis, quando propter malitiam materiae non possunt attingere finem et materiam vi rationis ordinare ad finem artis, secundum quod materia permittit, ut cum ars fabrilis praecipiat ferrum malleorum tunsionibus redigi ad angulum acutissimum, ut gladius ex ipso fiat, aliquod est ferrum scissile, quod tunsionibus scinditur potius quam acuatur, et ideo epikes ratione naturali utens praecepta artis dimittit et lapsando ferrum ad molarem et sic inducendo angulum acutissimum inducit figuram incisionis. (2) Proprie autem epikes est in his, quae ad iustitiam legalem pertinent, et dicitur ab ‘epi’, quod est supra, et ‘kaia’, quod est iustitia. Unde dicitur epikeia quasi super iustitia, quia melior est quodam iusto, scilicet iusto legali, sed non iusto naturali. Lex enim se habet ad opera hominum sicut universale ad particulare, et ideo variatur in illis, sicut universale secundum esse acceptum in particularibus variatur. Quando enim praeceptum legis secundum verba legis observatum est contra finem legis et legislatoris, tunc epikes solvit et dimittit praeceptum legis et per aliud ratione inventum finem attingit, sicut lex praecipit depositum reddi, non tamen reddam gladium furioso et solvens legem servabo finem legis, quae est utilitas deponentis. (3) Propter quod etiam dubitatio est apud aliquos, an epikeia sit bonum laudabile. Cum enim ipsa opponatur iusto legali, quod est bonum laudabile, videtur ipsa non esse bonum laudabile, quia bonum non opponitur bono. Sed dicendum est, quod ipsa est bonum laudabile, quia epikes laudamus ut viros strenuos, strenue scilicet finem legis servantes, quamvis non semper servent secundum legem, nec est contraria iusto legali, inquantum iustum est, et sic est idem cum ipso genere et fine, genere quidem, quia iustum in genere continet in se iustum naturale et legale et id, quod secundum rationem in omni casu potissimum est, sed opponitur ei, inquantum lex peccativa est vel occasio peccati, si observetur, nihilominus tamen lex recta est, quia peccatum, quod incidit, non incidit ordinatione legis nec ex intentione legislatoris, sed est in natura rei seu negotii – materia enim operabilium variatur ex ipsa rei ratione humanorum operum –, patet, quod instabilia sunt

3 de: id est de B id est R om. U      5 particularibus add. et AB | artibus: actibus U      10 malitiam add. artis U | vi rationis: vitiorum U      13 ferrum: ferro E ferri BR | scissile: scissibile ABR | potius: artius U      21 praeceptum: praecepta U      23 finem attingit inv. AB      26 dubitatio: dubium ABE      31 et: sed ABER | ipso: iusto AB      32 naturale et legale: legale et naturale AB      34 est om. ER | vel non incidit om. U      36 seu: sunt sancti E sive AR      37 rei ratione: vi rationis ABER      

10

20

30

tractatus 4, capitulum 29

40

145

et numquam in eodem statu permanent, et ideo quod in multis rectum est et utile, in aliquibus casibus emergentibus nocivum invenitur, et in talibus casibus dirigit epikeia, et ideo melior est iustitia legali, quia utilior est ad consequendum finem. (4) Cum ergo ipsa sit laudabilior iusto legali et omne bonum laudabile sit virtus, patet, quod ipsa est virtus; et cum habeat specialem actum cum speciali obiecto, patet, quod est specialis virtus.

38 rectum: *** ER om. AB      39 talibus om. AB | casibus: non E add. non AB      40 iustitia: iustitiae E utilia A      42 cum1: tamen R om. AB | cum speciali obiecto: respectu specialis obiecti ABER                  

TRACTATUS QUINTUS SEXTI LIBRI DE VIRTUTIBUS INTELLECTUALIBUS

Cap. 1. Qualiter praeter virtutes morales istae virtutes ad bonum hominis requiruntur

10

20

(1) Quia ergo omnis virtus moralis consistit in medio, medium autem est, ut ratio recta dictat, oportet consequenter determinare de his, quae faciunt rationem rectam, scilicet de virtutibus intellectualibus. Est autem apud aliquos1) dubium, an aliqua virtus sit in intellectu, quia scientia et sapientia et similia causantur in nobis a rebus extra. Ergo non sunt a nobis. Virtus autem omnis a nobis est, quia virtus uniuscuiusque determinatur secundum propriam operationem. Ergo tales habitus non habent rationem virtutis. (2) Ad hoc autem quidam2) respondent et dicunt, quod, licet secundum se haec non sint virtutes, ut probatum est, tamen, inquantum sunt a voluntate hoc eligente et movente nos ad acquisitionem istorum habituum per studium nostrum, sic sunt virtutes. Secundum istos ergo virtus habet esse virtutis a voluntate et non a ratione, quod est contra id, quod dicit Aristoteles frequenter in Ethicis 3), quod rationis rectae est determinare medium et non est voluntatis, quia ipsa non habet principia, quibus medium determinetur. Cum ergo esse virtutis sit ratio medii, patet, quod virtus habet proprie esse in sola ratione et, si habet esse in voluntate, hoc est, inquantum voluntas participat ratione. (3) Propter hoc ergo patet responsionem praedictam contra Philosophum esse et falsam esse. Et ideo aliter est dicendum, scilicet quod acceptio intellectus non est a solis rebus extra, sed etiam est ex studiis nostris, quia intellectus possibilis nihil accipit nisi in lumine agentis intellectus, qui facit in eis intelligibilitatem. In his autem optime se habere ad acceptionem intelligibilium virtus et ultimum est intellectus. In his autem proficimus nos ex studiis nostris quia, ut dicit Eustratius in Commento super VI Ethicorum 4), studium est famulatus et cura omnem rem ducens ad id, quod secundum naturam est optimum et ultimum. Sic ergo nos horum domini sumus, et sic sunt virtutes.

1) cf.

Alb., Ethica II 1 1; Borgnet 150a–b Alb., Ethica VI 1 2; Borgnet 394a 3) cf. Arist., Eth. Nic. II 8, 1106b36–37; VI 1, 1138b20 4) cf. Alb., Ethica VI 1 3; Borgnet 396a 2) cf.

1 Tractatus … (3) requiruntur om. AERU      19 proprie om. ABER       21 ergo: autem AB       22  esse et: esse exp. U      23 ex: a ABER      24 accipit add. de intelligibilibus AB      26 proficimus: profecimus U      28 secundum add. suam AB      

148

De summo bono, liber sextus

(4) Nec solum sunt virtutes habitus intellectuales, sed etiam sunt virtutes magis connaturales homini quam morales et magis necessariae homini. Primum horum patet per hoc, quod in unoquoque optimum et ultimum accipitur secundum naturalem actum non impeditum, et hoc est virtus eius. Ex hoc enim sequitur, quod etiam hominis optimum et ultimum, quod est virtus eius, accipitur sic. Actus autem naturalis hominis est, qui est eius, secundum quod homo est. Actus enim differt a factione et operatione, quia actus est operatio substantialis eius, cuius est actus et complementum et species, sicut lucis actus est lucere, factio autem est operatio secundum causam super materiam extrinsecam. Operatio vero communis est ad utraque. Homo autem est homo per rationem. Ergo virtus hominis consistit in ratione et non in aliquo appetitu, scilicet nec sensibili nec voluntatis, nisi secundum quod appetitus ille reductus est ad formam rationis. Virtutes ergo, quae sunt omnes essentialiter sumptae, sunt magis connaturales homini quam morales, quae sunt in appetitu, prout ipse participat rationem. Secundum vero praedictorum patet per hoc, quod medium moralium virtutum non potest determinari nisi per virtutes intellectuales. Medio autem non determinato nulla virtus habet virtutis rationem. Ergo sine intellectualibus nihil virtutis est in nobis. Per quod autem omnis virtus in nobis est, utilius est homini et maxime necessarium. Ergo patet intentum. (5) Quia vero virtutum intellectualium ratio principium est, quae est potentia animae, oportet prius dicere aliquid de potentiis animae. Supra1) autem divisimus duas partes animae, scilicet rationem habens et irrationale, nunc autem ulterius dividimus rationem in rationem scientificam, scilicet qua speculamur necessaria, quorum principia non possunt aliter se habere, et ratiocinativum, qua speculamur contingentia. Cum enim actus activorum in septem sint potentiis passivis secundum rationem et actum, oportet quod illa obiecta, quae sunt propria agentia in animam et sunt forma agendi genere altera, esse passivas potentias genere diversas in anima, quia cognitio, quae est actus scibilis in potentia cognoscente, non fit in potentia secundum effectum nisi secundum similitudinem potentiae cognoscentis ad cognitum. Sed ad agentia diversa genere non potest assimilari eadem potentia genere. Ergo agentium differentium genere diversae genere sunt potentiae passivae. Necessaria autem et contingentia non habent eadem principia nec propria nec communia esse et quiditatis et per consequens nec eadem habent principia scientiae, quia eadem sunt principia sciendi et essendi. Ergo potentiae passivae, quibus illa accidentia inferunt suas actiones per eundem confusum habitum non

1) cf.

Ulric. de Arg., De summo bono VI 2 1 2; Tuzzo 47

32 optimum: operatur ABER      33 hoc: hic U      34 optimum et ultimum: ultimum et optimum ABER      35 homo est inv. AB      36 operatione: cognitione U | cuius: quod ERU       38 causam: rationem U | materiam: naturam U | communis: commune ERU      39 Ergo: igitur U      41 quod om. AB      46 est … (47) virtus om. BR      52 scilicet om. ABE      53 et add. in ABE | ratiocinativum: rationem ABER      55 quod: ad AB | obiecta: abiecta U      56 sunt add. in ABE | diversas genere inv. ABER      58 effectum: causam ABER      60 differentium add. in AER      62 habent: esse habens U      63 sciendi et essendi inv. ABER      64 accidentia inferunt: activa inferens U add. et AB | diversos: diversas E diversa ABR      

30

40

50

60

tractatus 5, capitulum 1

70

80

90

149

possunt utrique assimilari, sed per diversos. Diversitas autem talium habituum diversitatem facit propriarum potentiarum. Diversae ergo sunt potentiae rationis acceptivae necessarii et acceptivae contingentis. (6) Scientificum quidem est intellectus speculativus, ratiocinativum vero est intellectus practicus. Cum enim idem sit consiliari et ratiocinari, ex quo consilium non est nisi de contingentibus, ratiocinatio etiam erit tantum de contingentibus. Hoc tamen intelligendum est de ratione, qua vocatur ratiocinium, non quae vocatur ratiocinatio. Ratiocinium enim est ratio sumpta ex parte rei, de qua est ratio, quia scilicet illa res non habet medium stans, per quod accipi possit, et ideo oportet discurrere ab uno medio in alterum, ut ex multitudine mediorum confirmetur quaesitum, quantum fieri potest. Et talis discursus proprie vocatur ratiocinium, quia ratio est vis animae faciens currere causam in causatum, non quidem causam consequentis, sed causam consequentiae. Talis autem discursus non est in parte scientifica, quia accipit per modum stantis et necessarii. Ratiocinatio vero dicitur ratio sumpta ex parte ratiocinantis, et sic ratiocinatio est idem quod argumentatio, et tot sunt species ratiocinationis, quot sunt species argumentationis, et sic omnis intellectus quocumque modo faciens discurrere causam in causatum per rationalem discursum ratio vocatur, et sic etiam intellectus speculativus est ratiocinativus. Ex hoc scitur, quare, cum dividitur rationale, illud, quod est de contingentibus, obtinet nomen generis, quia scilicet rationalis nomen et definitio oritur ab eo, quod secundum rem est rationale. Hoc enim simpliciter est animale habens in se causam ratiocinii et ratiocinationis. Id autem, quod est rationale ab actu ratiocinantis, aliquid addit, per quod ratiocinando stat, si scitur, propter quod illud non dicitur rationale, sed a differentia contrahente ipsum vocatur scientificum. (7) Patet etiam ex praedictis, qualiter ratiocinativum et consiliativum sint idem, quia scilicet consilium est tantum de operabilibus per nos, et haec proprie sunt sola vere contingentia, quia omnia alia, sive sint physica sive mathematica sive divina vel mediate vel immediate reducuntur ad causas stantes, et ideo de illis est scientia, sola autem operabilia per nos nihil stans habent nec mediate nec immediate, et ideo sola talia proprie sunt contingentia, de quibus est ratio tantum, ut praedictum est, et talis discursus circa operabilia per nos consilium est. Patet igitur propositum. (8) Cum ergo duae sint potentiae diversarum virtutum, habitibus perficiuntur, et quia habitus est ad actum sicut dispositio perfecti ad optimum, ut dicitur in VII Physicorum 1), oportet primo considerare, quae et quot sunt dominativa veritatis et actus in homine. Haec autem tria, ut dicit Aristoteles in VI Ethicorum 2), scilicet sen1) cf. 2) cf.

Arist., Phys. VII 3, 246a10–14 Arist., Eth. Nic. VI 2, 1139a18

66 propriarum: et harum U      67 necessarii: necessarium RU      70 ratiocinatio … 76 quidem: contingentibus om. E (om. B* sed suppl. Bc)      73 quia om. AB | scilicet: vel U quod ER quoad AB      78 modum stantis et necessarii: medium stans et necessarium AER       81 modo om. AB      85 rationale: animale U      87 ratiocinando: ratiocinatio ABER | illud om. U      88 a … contrahente: ad differentiam contrahentem AB      90 operabilibus: operibus ABER      91 vere om. AB | omnia om. AB      92 stantes: stantis ABER | et ideo: nam E non AB*R      93 habent: habens AB      95 igitur: ergo ABE      98 dominativa: dominantia U       99tria: sunt tria BE sunt ista A sunt secundum R      

150

De summo bono, liber sextus

sus et intellectus et appetitus. Eadem etiam tria ponit idem Philosophus in III De anima1), sed ibi loco sensus ponit phantasiam et dicit haec tria esse motiva. Sumitur enim hic sensus pro sensibili cognitione quocumque modo sensibiliter fiat de motu sive per sensus exteriores sive per interiores, qui sunt quinque: sensus communis, imaginatio, phantasia, aestimativa et memoria. Sensibiliter autem dicimus fieri nuntium de motu quadrupliciter, scilicet per sensibile proprium, sicut pecus movetur ad cibum, vel secundum per compositionem vel divisionem sensibilium, sicut componitur album cum dulci vel cum amaro. Tertio modo quando fit motus non per sensibile, sed per id, quod accipit cum sensibili non separatum ab ipso, sicut ovis fugit lupum non propter colorem vel figuram, sed quia accipit eum ut inimicum natura. Quarto modo quando fit nuntium ex potentiis sicut ex memoria vel reminiscentia. (9) Nec tamen omnia praedicta aequaliter sunt dominativa actus, sed solus intellectus simpliciter et per se est dominativus actus veritatis. Alia autem duo per intellectum hoc habent: sensus enim secundum se acceptus non potest esse principium actus, ut patet per hoc, quod bestiae sensum quidem habent, sed non habent actum, id est, ut dicit Damascenus2), potius aguntur impetu appetitus quam agant, quia talis anima statim visum movetur et ipsa prosequitur vel fugit nihil habens in se, quo talis impetus refrenetur vel moderetur, sensus autem in formam rationis reductus est principium actus, sed non ex se, sed ex ratione. Similiter appetitus non movet nisi per formam appetibilis. Formam autem appetibilis determinat ratio per formam rationis. Ergo appetitus non est dominativus actus et veritatis nisi per formam rationis, quae vocatur intellectus. Solus ergo intellectus per se est principium actus et veritatis practicae, quia de illa loquimur hic. Veritatis enim speculativae nullum praedictorum est dominativum. Intellectus enim separatus est nulli nihil habens commune, ut dicit Anaxagoras3), et ex hoc habet in se principium agendi et potest agere et non agere, habet etiam ipse in se formam propriam intellectus, quae est vera determinatio operabilis sive verum in ratione operabilis et ex hoc movet directe ad opus et ex hoc scit actum et singularia, in quibus est actus. Sufficientia autem praedictorum trium dominativorum actus et veritatis sic sumitur, sicut praemisimus. Cum dicimus haec tria esse dominativa veritatis, non 1) cf.

Arist., De an. III 10, 433a9–12 Ioann. Damasc., De fide orthod. 41; Kotter 98,15–99,18; Buytaert 153,19–20 3) cf. Arist., De an. III 4, 429a18–20 2) cf.

100 idem om. ABER      101 ibi om. AB      102 sensibiliter fiat nuntium: sensibile fiat A, sensibile nuntium fiat B, fiat (in marg. sumatur) sensibile nuntium E, sensibile nuntium R sensibiliter fiat U      103 quinque add. scilicet ABE      105 nuntium: initium E, *** U      106 secundum: secundo E* om. AB      107 album: *** E om. AB* | cum om. AB      108 id: illud AB | accipit: accipitur ABER      109 colorem: calorem RU      110 natura: naturae AB | potentiis add. reflexivis ABER scrips. et del. U      113 actus add. et ABER      115 ut: quod AB, om. ER       116 id est om. ABER      117 prosequitur: persequitur ABER      119 reductus: adductus ER eductus AB      122 ergo: igitur ABER | per se om. AR      123 illa: illo U | Veritatis: veritas ABE | enim om. AE      125 Anaxagoras: Alexander AB | principium: principia AB       126 potest: sic ABER      128 movet directe inv. ABER | et: quia ABER | scit actum: stat actus ABER      

100

110

120

130

tractatus 5, capitulum 1

140

150

160

151

loquimur de veritate simpliciter, sed de veritate, quae est gratia alicuius actus vel operis, quae est practica, haec autem veritas vel est respersa in sensibilium acceptione vel separata, et utroque modo oportet eam accipi in determinato appetibili vel operabili quia, si acciperetur separata, sic non esset veritas practica, sed speculativa, cuius dominativa non sunt praedicta tria. Et primo quidem modo sensus est dominativus veritatis, secundo modo intellectus, tertio modo appetitus. (10) Intellectus autem dominativus actus necessario compositus est, quia non potest determinare operabile nisi componendo et dividendo et ordinando et disponendo, et ideo mens vocatur, ut dicit Aristoteles in VI Ethicorum1), scilicet quod mensurando et moderando procedit. Mens enim a metiendo dicitur. Cum autem talis mens in ratione iusti dominativi se habeat ad alias potentias animae, non determinat operabile, nisi secundum quod est exequendum ab appetitu sicut a servo, hoc autem non potest facere nisi decernendo, quod operabile operandum sit et inhibendo, quod non operabile operandum non sit. Unde suum affirmare et decernere et praecipere et suum negare est inhibere. Quod autem est in domino decernere et praecipere, hoc est in servo prosequi et profiteri, et quod est in domino inhibere, hoc est in servo averti ab illo et fugere. Et ideo patet, quod bene dicit Aristoteles in VI Ethicorum2), quod id, quod est “in mente affirmatio et negatio, hoc est in appetitu prosecutio et fuga” non, quod rationes ipsorum eaedem sint, sicut nec nomina sunt eadem, sed quod referuntur ad unum et idem secundum morem. Cum ergo virtus moralis sit habitus electivus, electio autem sit appetitus consiliativus, oportet rationem sive mentem practicam veram esse in decernendo et prae­ cipiendo vel inhibendo et oportet appetitum esse rectum et ad formam rationis reductum in persequendo vel fugiendo. Electio enim, quae in definitione virtutis cadit, studiosa est sicut et ipsa virtus. Oportet ergo, quod eadem dicat mens practica et appetitus prosequatur. (11) Quamvis autem haec mens sit dominativa actus et veritatis, tamen potius nominatur activa sive practica quam veridica, quia finis eius est opus et non veritas. Veritas enim, quae in talibus sumitur, ad operationem refertur. Cum ergo finis det speciem et nomen, patet propositum. Et licet praedicta tria sint dominativa actus ut prima eius principia, tamen proximum eius principium et immediatum est electio, principium, inquam, unde est motus, sed non cuius gratia, id est principium efficiens, non finis. Ad immediatum enim principium operis duo concurrunt. Unum decernens et determinans operabile et aliud impetum faciens ad opus. Haec autem duo non colliguntur nisi

1) cf. 2) cf.

Arist., Eth. Nic. VI 2, 1139a4–9. 26–28 Arist., Eth. Nic. VI 2, 1139a21–22; Gauthier 254,6–7

131 alicuius: alterius ABER      135 primo: illo ER ideo AB      138 nisi add. in AR      139 in om. ABE      140 moderando: ponderando BER | metiendo: mentiendo U      142 exequendum ab appetitu: *** R om. AE om. B* faciendum Bc      143 potest: est BER | nisi om. A, add. praecipiendo Bc, add. *** ERU | operandum: sequendum ABER      144 non add. est AB      145 et1: est ABER      150 unum: donum AB*R      151 electio: officio U      152 sive: super ABER      153 oportet: apparet U      157 sit om. ABR | veritatis: virtutis AR       161 prae­ dicta tria inv. AB | ut: et AB      163 gratia: quam U      165 faciens: suadens U      

152

De summo bono, liber sextus

in electione. Ipsa enim est appetitus consiliativus et, inquantum est consiliativa, sic decernit et praecipit. Inquantum autem est appetitiva, sic impetum facit ad opus. Electio enim est sufficiens principium operis immediatum. (12) Quod autem verum sit, quod electio sit appetitus consiliativus, patet per hoc, quod electio est duobus vel pluribus propositis unius praeoptatio, propositio autem duorum vel plurium fit per iudicium rationis consiliantis. Per illam enim ponderatur, quantum quodlibet illorum valeat ad opus, praeoptatio vero est appetitus facientis impetum ad opus sibi propositum. (13) Ex his patet, quod electio numquam est sine mente practica nec sine habitu morali. Electio enim est appetitus consiliativus, consilium autem non est sine mente practica, et cum consilium non sit nisi operabilium per nos, et omnia talia reducantur ad moralem habitum, patet, quod electio nec est sine mente practica nec est sine habitu morali. Ulterius etiam ex hoc sequitur, quod electio est appetitus intellectivus vel intellectus appetitivus. Si enim sumatur appetitus communiter, qui quocumque modo nuntiato appetibili statim desiderat ipsum, sic electio est appetitus intellectivus. Iste enim appetitus movet primo intellectum practicum, ut decernat de operabili. Si vero sumatur appetitus, qui impetum facit ad opus, cum necesse sit operabile sibi determinatum esse per intellectum, haec operatio incipit ab intellectu et completur per appetitum, et sic electio est intellectus appetitivus. Dicit etiam Philosophus1), quod tale principium suorum operum habet solus homo. Cum enim consilium sit ex indigentia sapientiae et superiora homine indigentiam sapientiae non habeant, bruta autem inquisitionem consilii non attingant, patet, quod solus homo per electionem, quae est appetitus consiliativus, est principium actuum suorum. (14) Cum autem dicimus electionem esse operum humanorum principium, intelligendum est de his, quae per nos fiunt, et non de his, quae per nos facta sunt. De illis enim non est electio, quia nec est consilium de eis, cum iam non sint contingentia aliter se habere, unde bene dicit Agathon poeta2), quod hoc solo privatur Deus, ingenita facere, quae utique sunt facta. Cuius supra rationem dedimus. Hoc tamen intelligendum est de potentia Dei in effectu, ad quam necessario sequitur rem fieri. De potentia vero Dei separata ab actu factionis Deus potest infinita, et ea, quae ipse potest illa potentia, frequenter fieri non possunt eo, quod nulla potentia passiva est in rebus, quae proportionetur potentiae activae Dei. (15) Ex omnibus his est accipere, quod utraque intellectivarum particularum, scilicet speculativae et practicae, proprium opus est veritas, sed diversimode, quia 1) cf. 2) cf.

Arist., Eth. Nic. VI 2, 1139b4–5 Arist., Eth. Nic. VI 2, 1139b10–11

167 autem om. U      168 operis add. et ABER      170 propositis: positis U      171 illam: illa ABR      172 quantum quodlibet: quilibet quantum U      173 sibi: ergo patet U       177 reducantur: reducuntur ABER      178 nec: non ABER | est: etiam ABE       179 intellectivus: nullcivus R intellectus U      181 intellectivus: intellectus ER       182 decernat: determinat AR      187 indigentia: indecentia U      193 illis: illo ABER      195 quae: non ER om. AB       196 necessario: actus BER actu A      197 infinita: in infinito U      198 ipse: ipsa AE om. B       199 proportionetur: correspondeat ABER       201 sed … (202) veritas om. EU      

170

180

190

200

tractatus 5, capitulum 1

153

practicae opus est veritas determinata ad opus, speculativae vero opus est veritas simpliciter. Secundum alios1) enim habitus perficitur utraque particula ad verum dicendum operatione non impedita. Illi habitus sunt virtutes ambarum particularum. Et ideo de his habitibus specialiter restat prosequi.

1) cf.

Alb., Ethica VI 1 7; Borgnet 406b

203 alios enim: quos U      204 dicendum: dicendi U | operatione: opera ratione U      

INDEX AUCTORITATUM ACCURSIUS Glossa magna ad Digestum (Aureliae 1625) 4 8 (645) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 ALBERTUS MAGNUS Ethica (ed. A. Borgnet) 2 1 1 (150a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . 147*1 4 1 1 (272b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53* 1 8 (285b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58* 6 1 2 (394a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147* 1 3 (396a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147* 1 7 (406b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152* 7 2 5 (511b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53* Metaphysica (ed. B. Geyer) 1 1 4 (7,28–29) . . . . . . . . . . . . . . . . 102* Physica (ed. P. Hoßfeld) 3 2 12 (192,28–30) . . . . . . . . . . . . . . 96* Super Lucam (ed. A. Borgnet) 3,15–16 (281b) . . . . . . . . . . . . . . . . 23* Super Dionysium De divinis nominibus (ed. P. Simon) 5 (210,60–63) . . . . . . . . . . . . . . . . 69* ALEXANDER HALENSIS Summa theologica (Ad Claras Aquas 1948) 3 44 (548a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69* AMBROSIASTER Commentarius in Epistulas s. Pauli (ed. H. J. Vogels) Col. 2 23 (191,15–19) . . . . . . . . . . . . . . 101 Tim. I 3 11 (268,5–10) . . . . . . . . . . . . . 120 AMBROSIUS De Helia et ieiunio (ed. C. Schenkl) 4 6–7 (415,17–417,4) . . . . . . . . . . . . . 102 5 11 (419,10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 1

De officiis (ed. M. Testard) 1 30 143 (51,2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 30 143 (51,2–52,2) . . . . . . . . . . . . . . 21 30 144 (52,12–13) . . . . . . . . . . . . . . . 19 30 144 (52,13–14) . . . . . . . . . . . . . . . 23 30 146 (53,31–32) . . . . . . . . . . . . . . . 22 30 147 (53,30–31) . . . . . . . . . . . . . . . 23 30 148 (53,40) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 30 148 (53,40) . . . . . . . . . . . . . . . 28, 29 30 148 (53,40–41) . . . . . . . . . . . . . . . 27 30 148 (54,47–50) . . . . . . . . . . . . . . . 28 30 149 (54,52–55) . . . . . . . . . . . . . . . 28 30 149 (54,62–65) . . . . . . . . . . . . . . . 29 30 150 (55,66–76) . . . . . . . . . . . . . . . 28 30 151 (55,77–81) . . . . . . . . . . . . . . . 29 30 158 (57,135–138) . . . . . . . . . . . . . 28 30 158 (57,136) . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 30 158 (57,138–139) . . . . . . . . . . . . . 28 31 160 (58,1–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 31 160 (58,6–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 31 161 (58,9–11) . . . . . . . . . . . . . . . . 21 31 161 (59,19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 31 162 (59,25–27) . . . . . . . . . . . . . . . 20 31 162 (59,31–36) . . . . . . . . . . . . . . . 21 32 166 (60,14–61,18. 22–24) . . . . . . 22 32 167 (61,29–30. 33–35) . . . . . . . . . 17 32 169 (62,43–47) . . . . . . . . . . . . . . . 29 32 169 (62,50–55) . . . . . . . . . . . . . . . 26 33 170–171 (62,5–63,8) . . . . . . . . . . 18 33 170 (62,57–59) . . . . . . . . . . . . . . . 27 33 171 (63,10–11) . . . . . . . . . . . . . . . 18 33 171 (63,12–19) . . . . . . . . . . . . . . . 18 33 171 (63,8–10) . . . . . . . . . . . . . . . . 18 50 248 (91,28–33) . . . . . . . . . . . . . . . 94 50 248 (91,34–35) . . . . . . . . . . . . . . . 99 2 15 71 (122,29–31) . . . . . . . . . . . . . . . 28 15 71 (122,32–33) . . . . . . . . . . . . . . . 28 15 71 (122,33–34) . . . . . . . . . . . . . . . 28 15 72 (122,35–36) . . . . . . . . . . . . . . . 28 15 73–74 (123,44–51) . . . . . . . . . . . . 22 16 76 (124,9–11) . . . . . . . . . . . . . . . . 28 16 77 (124,21–23) . . . . . . . . . . . . . . . 28

Asterisco notantur auctoritates, quae ab editore allatae sunt.

Index auctoritatum

156

16 78 (124,25–125,29) . . . . . . . . . . . 16 78 (125,33–35) . . . . . . . . . . . . . . . 16 78 (125,35–37) . . . . . . . . . . . . . . . 3 3 16 (158,9. 11–12) . . . . . . . . . . . . . .

29 29 29 20

Epistulae (ed. M. Zelzer) 14 extra coll. 64 (269,653–656) . . . . 92 Expositio in Lucam (ed. M. Adriaen) 1 2 (7,21–23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 22–23 (17,339–18,368) . . . . . . . . . . . 75 4 79 (132,869–873) . . . . . . . . . . . . . . . 48 Expositio Psalmi CXVIII (ed. M. Petschenig) 20 31 (60,6–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 36 (62,8–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 36 (62,8–12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 PS.-ANDRONICUS De passionibus (ed. A. Glibert-Thirry) 8 2 (254,5–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 2 (254,6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 2 (254,9–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4, 5 2 (254,11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 2 (254,13–14) . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 2 (254,15–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 ARISTOTELES De anima (ed. W. D. Ross) 1 1 (403a5–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 3 4 (429a18–20) . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 10 (433a9–12) . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 De caelo (ed. D. J. Allan) 1 5 (271b6–12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 De generatione et corruptione (ed. I. Bekker) 2 10 (271b6–12) . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Ethica Nicomachea (ed. L. Bywater) 1 4 (1096b16–18) . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 11 (1100b19–22) . . . . . . . . . . . . . . . 117 2 2 (1104b3–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 8 (1106b36–37) . . . . . . . . . . . . . . . . 147 3 1 (1109b35–1110a1) . . . . . . . . . . . . . 38 1 (1110a1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 1 (1110a26–27) . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 4 (1110b30–32) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 5 (1112b12–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 4 1 (1119b28–30) . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 11 (1120a9–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 12 (1126b16–19) . . . . . . . . . . . . . . . . 50 5 5 (1133a2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

6 1 (1138b20) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 2 (1139a18) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 2 (1139a21–22) . . . . . . . . . . . . . . . . 151 2 (1139a4–9. 26–28) . . . . . . . . . . . . 150 2 (1139b10–11) . . . . . . . . . . . . . 40, 152 2 (1139b4–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 7 6 (1048b4–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 6 (1149b13–14) . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 11 (1152a20–24) . . . . . . . . . . . . . . . . 74 11 (1152a30–31) . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 15 (1154b11–15) . . . . . . . . . . . . . . . . 53 8 4 (1156b7–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 11 (1159b31) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 12 (1061b28–29) . . . . . . . . . . . . . . . . 32 13 (1161b2–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 16 (1163b16–17) . . . . . . . . . . . . . . . . 31 9 4 (1166a1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4 (1166a31–32) . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 8 (1168b5–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 10 9 (1178a6–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 10 (1180a5–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 tr. Roberti Grosseteste (ed. R.-A. Gau thier) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31, 52, 151 Metaphysica (ed. W. Jaeger; Venetiis 1562) 5 5 (1015a26–27; 109rB) . . . . . . . . . . . 13 5 (1015a28–29; 109rB) . . . . . . . . . . . 13 tr. Michaelis Scoti (t. comm.) . . . . . . . . 13 Physica (ed. W. D. Ross) 7 3 (246a10–14) . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 7 3 (247b10–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Politica (ed. I. Bekker) 1 2 (1253a2–4. 27–29) . . . . . . . . . . . . . 53 Topica (ed. L. Minio-Paluello – B. G. Dod) 3 2 (117a29–30; 54,4–5) . . . . . . . 65, 121 4 4 (124b4–5; 75,1–2) . . . . . . . . . . . . . 13 4 (125a18; 76,20–21) . . . . . . . . . . . . 15 AUCTORITATES ARISTOTELIS Auctoritates Aristotelis (ed. J. Hamesse) 2 189 (155,13–14) . . . . . . . . . . . . . . 121* 12 125 (240,76) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7* 177 (145,48) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18* 36 47 (325,53–54) . . . . . . . . . . . . . . . 121* AUGUSTINUS Contra epistulam Parmeneniani (ed. M. Petschenig) 3 2 16(120,2–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Index auctoritatum Contra Faustum Manichaeum (ed. J. Zycha) 22 70 (667,22–24) . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 De baptismo contra Donatistas (ed. M. Petschenig) 7 53 102 (373,24–374,22) . . . . . . . . . 131 De bono coniugali (ed. J. Zycha) 18 21 (214,20–21) . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 21 (214,15–17) . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 21 (214,8–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 21 (215,1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

94 95 94 93

De bono viduitatis (ed. J. Zycha) 21 26 (338,14–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 De civitate Dei (ed. B. Dombart – A. Kalb) 1 9 (10,76–77.80–81) . . . . . . . . . . . . . . 76 9 (10,81–86 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76) 16 (18,8–14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6) 21 (23,4–5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63) 26 (27,15–21) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 4 21 (115,15–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 21 11 (777,6–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 De doctrina Christiana (ed. I. Martin) 12 19 (89,24–26) . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 12 19 (89,26–28) . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 12 19 (89,5–7) . . . . . . . . . . . . . . . 101, 104 12 19 (90,30–33) . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 De Genesi ad litteram (ed. J. Zycha) 4 1 (93–94) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102* De libero arbitrio (ed. W. M. Green) 1 5 13 (218,62–64) . . . . . . . . . . . . . . . . 45 3 17 47 (303,26–304,30) . . . . . . . . . . . 54 De mendacio (ed. J. Zycha) 27 (447,17–18) . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 De sermone Domini in monte (ed. A. Mutzenbecher) 1 19 59 (69,1508–70,1512) . . . . . . . . . 79 20 62 (71,1558–1562) . . . . . . . . . . . . 78 20 62 (72,1566–1568) . . . . . . . . . . . . 78 20 63 (72,1569–1512) . . . . . . . . . . . . 79 20 66 (76,1653–1656) . . . . . . . . . . 79* Enchiridion (ed. E. Evans) 19 72 (88,34–35) . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 21 78 (93,39–40) . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Epistulae (ed. K.-D. Daur; A. Goldbacher) 22 5 (54,83–55,87) . . . . . . . . . . . . . . . . 109 5 (55,88–90) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 47 5 (207,120–123) . . . . . . . . . . . . . . . . 45

157

78 (90,203–210) . . . . . . . . . . . . . . . 116 153 6 19 (418,16–17) . . . . . . . . . . . . . . 108 185 45 (39,13–17) . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 45 (39,22–40,1) . . . . . . . . . . . . . . . . 109 45 (39,3–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 45 (40,1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 186 6 21 (19,8–19) . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 211 10 (363,4–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 228 2 (485,4–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 265 5 (643,9–644,1) . . . . . . . . . . . . . . . . 93 In Iohannis Evangelium (ed. D. R. Willems) 6 4 (55,7– 14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 33 5 (309,28–29) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 5 (309,30–32) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 6 (309,30–32) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 41 9 (362,22–23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 10 (363,1-4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 10 (363,4–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 45 13 (395,4–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 13 (395,14–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 46 41 (399,9–400,15) . . . . . . . . . . . . . . . 88 51 10 (443,11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Quaestiones Evangeliorum (ed. A. Mutzenbecher) 2 11 (54,12–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 2 11 (54,16–23) . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 2 11 (54,25–55,31) . . . . . . . . . . . . . . . 104 2 11 (54,9–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 2 45 2 (108,44–109,55) . . . . . . . . . . . . 44 Quaestiones in Heptateuchum (ed. J. Fraipont) 3 1 (175,10–12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 1 (175,19–25) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 1 (175,8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 1 (175,9–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 4 24 (248,535–551) . . . . . . . . . . . . . . 130 6 8 (316,148–151) . . . . . . . . . . . . . . . . 48 8 (316,173–179) . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Regula ad servos Dei (ed. L. Verheijen) 4 3 (423,82–83) . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 3 (423,83–83) . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 7 2 (435,222–223) . . . . . . . . . . . . . . . . 86 3 (436,229–230) . . . . . . . . . . . . . . . 100 Sermones (ed. S. Boodts; B. Coppieters ’t Wallant; L. De Coninck; G. Partoens; PL 39) 61 11,n.12 (274,245–246) . . . . . . . . . . 104 61 11,n.12 (274,246–275,251) . . . . . . . 104 82 7,n.10 (339,227–229) . . . . . . . . . . . . 76

Index auctoritatum

158

164 6,n.8 (269,164–165) . . . . . . . . . . . . . 91 7,n.11 (271,226–272,229) . . . . . . . . 90 178 1,n.1 (595,21–22) . . . . . . . . . . . . . 105 1,n.2 (596,28–30) . . . . . . . . . . . . . 105 361 4,n.10 (1546) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 4,n.10 (1547) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 PS.-AUGUSTINUS Sermones (PL 39) 104 (1946–1947) . . . . . . . . . . . . . . . . 51 BASILIUS Homiliae (PG 31) 6 (278A) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Regula brevis (PG 31) 49 (116C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 BEDA In Epistolas VII catholicas (ed. D. Hurst) II Petr. 2 (274,219–221) . . . . . . . . . . . . . 77 In Genesim (ed. C. W. Jones) I 2,2 (32,975–977) . . . . . . . . . . . . . . . 102* In Lucae Evangelium expositio (ed. D. Hurst) 1 1,8 (23,159–166) . . . . . . . . . . . . . . . . 75 3 10,1 (213,1871–214,1878) . . . . . . . . 80 10,1 (214,1871–215,1875) . . . . . . . . 72 4 15,2 (285,2170–2173) . . . . . . . . . . . 100 5 17,19 (315,769–771) . . . . . . . . . . . . . 26 BERNARDUS Sermones super Cantica Canticorum (ed. J. Leclercq – C. H. Talbot – H. M. Rochais) 7 2 2 (31,21–25) . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 BIBLIA SACRA Genesis 2 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26, 94 3 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 4 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 9 20–23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 18 2 et 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

19 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 30–38 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 21 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 40 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Exodus 2 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 18 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 21–22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75, 80 20 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 21 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 23 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48, 61 24 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64, 81 28 33–34 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 42 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 32 1–28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 27–28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Leviticus 5 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 8 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 10 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95, 99 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 15 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 19 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59, 61 21 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Numeri 3 4–10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 4 2–3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 11 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 16 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 31–35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 19 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 35 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Deuteronomium 1 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64, 65, 66 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 15 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 17 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 23 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60, 88 24 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Index auctoritatum 32 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Iosue 7 24–26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 20 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Iudices 4 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 19 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 I Regum 2 22–4,22 . . . . . . . . . . . . . . . 47, 108, 116 4 11–21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 19 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 II Regum 2 10–26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 5 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 12 1–20; 24,17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 13 11–21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 18–19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 18 33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 24 1–25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 III Regum 1 39 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 3 16–27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 11 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 16–27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 21 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 IV Regum 1 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 20 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 II Paralipomenon 32 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Esdras (I Esdrae) 3 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Tobias 1 13–23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 10–12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 8–9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 21–11. 5,1–28 . . . . . . . . . . . . . . . . . .

38 48 16 29

Iudith 16 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Esther 6 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 16 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

159

Iob 1–2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 15 34 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 29 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62, 81 31 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 34 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 36 33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Psalmi 10 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 17 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 22 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 36 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 44 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 47 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 48 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 50 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 57 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 68 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 80 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 100 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 101 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 131 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Proverbia 1 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 3 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 4 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 6 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 11 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37, 47 12 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 13 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 18 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 19 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 20 29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 24 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 25 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42, 44 26 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 27 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 30 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Ecclesiastes 3 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 4 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

160

Index auctoritatum

6 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 7 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 10 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 12 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1–7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 20 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 28 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 29 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 30 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 35 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Canticum Canticorum 1 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Sapientia 4 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Ecclesiasticus 7 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 37 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 10 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56, 57 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 11 33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 18 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 19 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 20 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 22 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 23 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 25 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 28 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 29 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 30 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 31 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 33 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

34 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 51 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Isaias 1 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69, 81 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 3 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50, 64 5 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 7 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 28 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65, 106 32 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 38 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 1–3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 38 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 40 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 42 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 52 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 56 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77, 106 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 58 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 58 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 58 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 61 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 65 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Lamentationes 2,20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Ieremias 1 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65, 110 17 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 22 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 23 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 32 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Ezechiel 1 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 9 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 13 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 16 49 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 34 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Daniel 1 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 2 16–49 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Index auctoritatum 3 38 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 13 45 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 50 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 53 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Osee 4 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Ionas 3 1–10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Micha 6 2–3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 7 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Sophonias 2 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Zacharias 11 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Malachias 1 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 2 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106, 110 I Machabaeorum 1 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 II Machabaeorum 2 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 9 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Evangelium secundum Matthaeum 4 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 5 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 39 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 40 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78, 79 41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 45 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 6 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 7 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 9 27–31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 10 1–42 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 11 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 12 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3, 75, 98 13 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 14 15–21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

161

15 32–38 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 16 17–19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80, 85 19 98, 110 18 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76, 98 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68, 69 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68, 80, 110 19 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 20 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 22 39 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 26 52 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 27 52 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 29 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Evangelium secundum Marcum 1 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 3 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 15 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 16 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Evangelium secundum Lucam 1 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 76 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 2 46 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 3 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 4 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 5 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 6 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 38 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 7 33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 8 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 10 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 11 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 8–9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3, 75 12 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 42 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 16 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 17 17–18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 18 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 20 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 21 2–3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 34 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 22 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 24–30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

162

Index auctoritatum

26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 23 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Evangelium secundum Ioannem 1 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 2 3–10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 4 7–26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 6 3–13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 8 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62, 66 10 1. 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86, 89 11. 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 11 49. 51 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 12 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37, 46 13 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 18 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 20 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 21 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93, 98, 112 Acta Apostolorum 2 1–4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 4 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 5 1–11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 7 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 9 1–30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 10 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 13 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 17 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 22 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 25 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 26 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Ad Romanos 1 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2 1–4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14, 56 8,15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 10 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 11 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 12 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42, 43, 44

20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 13 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42, 43, 80 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13, 21 14 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Ad Corinthios I 3 1–2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 4 1 . . . . . . . . . . . . . . . . 86, 87, 89, 89, 132 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 5 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 6 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 7 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 9 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 16–17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 10 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 14 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 34 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Ad Corinthios II 2 10–11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 3 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 4 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 5 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 6 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 8 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10, 16 9 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13, 16 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 11 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 12 7–9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 13 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Ad Galatas 2 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 4 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 5 13–26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 6 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Index auctoritatum Ad Ephesios 3 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

37 57 55 46 93 42

Ad Philippenses 2 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 4 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Ad Thessalonicenses I 2 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 5 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Ad Timotheum I 1 13–14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3 2 . . . 88, 92, 93, 100, 110, 104, 105, 113 2-6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 3 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99, 114, 115 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115, 116 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 4 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 5 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76, 98 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 6 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54, 56 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Ad Timotheum II 2 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 3 2–3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 4 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90, 91 Ad Titum 1 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 5-9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 7 . . . . . . . . . . . 92, 93, 99, 100, 113, 114 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99, 100, 113 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

163

12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 3 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Ad Hebraeos 7 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 10 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 13 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 20 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Epistula Iacobi 1 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 4 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 8 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Epistula Petri I 2 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52, 80 3 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 4 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 5 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86, 87 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Epistula Petri II 2 15–16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Epistula Ioannis I 1 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 2 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Apocalypsis 1 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 3 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 6 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 19 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 22 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 BOETHIUS De topicis differentiis (PL 64) 3 (1197C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 CATO Disticha (ed. M. Boas – H.J. Botschuyver) 1 20 (55) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13* CICERO De inventione (ed. E. Stroebel) 2 52 157 (146b,20–23) . . . . . . . . . . . . . 34 53 161 (148b,15–16) . . . . . . . . . . . 4, 49 54 161 (148b,17–19) . . . . . . . . . . . . . 41

Index auctoritatum

164

De oratore (ed. K. Kumaniecki) 1 45 194 (74,14–16) . . . . . . . . . . . . . . . 47 CONCILIA Concilium Chalcedonense (ed. G. Alberigo, III ed.) 15 (94) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 CORPUS IURIS CANONICI Decretalium collectiones (ed. E. Friedberg) 1 11 17 (124) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 14 1 (125) . . . . . . . . . . . . . . . . 122, 130 14 5 (127) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 14 15 (131) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 18 7 (143) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 22 1 (148–149) . . . . . . . . . . . . . . . 129* 22 3 (149) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 29 27 (171) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 43 9 (236) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 2 1 10 (242) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 2 8 (250) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 2 10 (251) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 2 14 (252) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 28 61 (437–438) . . . . . . . . . . . 73*, 141 3 1 15 (453) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 5 28 (478) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 13 12 (516) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 19 3 (522) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123* 24 10 (537) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 5 1 9 (735) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63* 27 4 (828) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 39 24 (897) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 40 10 (914) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74* Decretum magistri Gratiani (ed. E. Friedberg) 1 4 1 (5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41* 17 5 (52) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 21 2 (69) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 23 1 (77) . . . . . . . . . . . . . . . . . 85, 134* 25 1 (Grat.) (92) . . . . . . . . . . . . . . . 92* 26 1 (95) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94* 26 2 (95) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94* 26 2 (95) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95* 26 5 (98) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92* 30 11 (109) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 32 19 (122) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 34 18 (130) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 35 8 (132-133) . . . . . . . . . . . . . . . . 102* 35 8 (133) . . . . . . . . . . . . . . 103*, 124*

37 1 (135) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111* 37 4 (136) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111* 37 5 (136) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111* 37 7 (Grat.) (137) . . . . . . . . . . . . . 111* 37 8 (137–138) . . . . . . . . . . . . . . . 112* 37 8 (Grat.) (138) . . . . . . . . . . . . . 112* 37 9 (138) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112* 37 10 (138) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111* 37 11 (138–139) . . . . . . . . . . . . . . . 112 38 6 (142) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 38 16 (144) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 39 1 (144) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112* 40 1 (145) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100* 40 6 (146) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 41 1 (Grat.) (148) . . . . . . . . 101*, 103* 41 1 (148) . . . . . . . . . . . . . . . 101*, 104 41 8 (Grat.) (150) . . . . . . . . . . . . . 102* 41 8 (150) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 43 5 (Grat.) (156) . . . . . . . . . . . . . 107* 44 1 (157) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109* 45 8 (163) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115* 45 9 (163) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108* 45 10 (164–165) . . . . . . . . . . . . . . 115* 45 13 (165) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116* 45 15 (166) . . . . . . . . . . . . . 100*, 109* 47 3 (Grat.) (170) . . . . . . . . . . . . . 116* 47 9 (173) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116* 48 2 (173) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116* 49 1 (175) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118* 49 1 (176) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118* 49 1 (176) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119* 49 1 (177) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119* 50 25 (187) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109* 54 9 (209) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 54 20 (213) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 55 4 (216) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 56 10 (222) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120* 66 2 (253) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 71 6 (259) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 75 4 (266) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 77 2 (272) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 81 1 (281) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92* 86 2 (298) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109* 86 5 (299) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112* 2 1 1 7 (359) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108* 1 7 1 (426) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 2 7 1–26 (484–489) . . . . . . . . . . . . . . 78 2 7 27 (489) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78* 2 7 28–32 (491–492) . . . . . . . . . . . . 77* 2 7 28 (491) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77* 2 7 29 (492) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77*

Index auctoritatum 2 7 30 (492) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77* 2 7 31 (492) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77* 2 7 32 (493) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77* 2 7 33 (493) . . . . . . . . . . . . . . . . 97*, 98 2 7 37 (494) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97* 2 7 41 (495) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 3 6 9 (521) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 3 6 13 (523) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72* 3 7 4 (527) . . . . . . . . . . . .61*, 62*, 66* 6 3 1 (562) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60* 7 1 18 (575) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 7 1 41 (582) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75* 9 3 15 (610–611) . . . . . . . . . . . . . . . . 67 10 1 12 (615) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 11 1 38 (637) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 11 1 45 (640) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 12 1 7 (678) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101* 12 2 65 (708) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 12 4 3 (716) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 14 2 (743) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123* 15 1 1 (745–746) . . . . . . . . . . . . . . 130* 15 1 13 (749) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 17 3 (814) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 19 3 6 (841) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117* 21 4 1 (858) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101* 21 4 3 (858) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 21 4 5 (859) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 22 4 5 (876) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35* 23 32 (Grat.) (913) . . . . . . . . . . . . 109* 23 32 (Grat.) (914) . . . . . . . . . . . . 109* 23 32 (914) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109* 23 4 11 (902) . . . . . . . . . . . . . . 90*, 91* 23 4 51 (926) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79* 23 5 4 (930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108* 23 5 8 (932 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45* 24 3 11–12 (994) . . . . . . . . . . . . . . . 43* 27 23 (1055) . . . . . . . . . . . . . . . . . 120* 27 24 (1055) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 31 5 (1109–1120) . . . . . . . . . . . . . . . 96 de paen. 7 6 (1246) . . . . . . . . . . . . 128 DIONYSIUS De divinis nominibus (ed. B. R. Suchla – P. Simon) 4 1 (144,1–5; 116,74–76) . . . . . . . . . . . . 5 4 13 (158,19–120,1; 219,64) . . . . . . . . 56 De ecclesiastica hierarchia (ed. G. Heil – A. M. Ritter; M. Burger) 1 4 (67,6–7; 19,27–28) . . . . . . . . . . . . 110 5 (104–114; 1330; Burger 121–135 . . . 85

165

De mystica theologia (ed. A. M. Ritter; P. Simon) 3 (146,11–147,3; 468,63–66) . . . . . . . . 57 GLOSSA Glossa ad Decretalium collectiones (Romae 1582) 5 40 10 (1935) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Glossa Bibliae interlinearis (Argentinae 1480) Genesis 4 10 (32a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63* Deuteronomium 17 8 (396b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Ecclesiasticus 7 23 (752a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 22 27 (766b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Ezechiel 13 17 (246a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Ad Romanos 12 19 (300b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Ad Corinthios I 14 3 (330a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Ad Corinthios II 8 2 (347a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 8 13 (347b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 12 15 (354a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Ad Timotheum I 3 2 (408b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 3 8 (408b ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Ad Timotheum II 4 2 (417a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Glossa Bibliae ordinaria (Argentinae 1480) Exodus 21 21 (156b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115* Psalmi 47 14 (512a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85* 69 4 (540a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 68 6 (538a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Ecclesiasticus 51 19 (796a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Isaias 38 1 (59b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Index auctoritatum

166

Evangelium secundum Matthaeum 18 17 (60b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Ad Corinthios I 9 16 (320b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Ad Galatas 2 14 (358a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Ad Colossenses 2 23 (392a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Ad Timotheum I 3 2 (408b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 3 6 (408b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 6 10 (412a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 6 17 (412b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Epistula Petri I 2 18 (523b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 GOFFREDUS TRANENSIS Summa super titulis Decretalium (Lugduni 1519) (22ra n.13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117* (22va n.13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94* (23ra n.15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110* (23rb n.15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111* (23va n.15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112* (26ra n.27) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116* (26vb n. 28) . . . . . . . . . . . . . . . . . 117* (38rb n.6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124* (38rb–va n.7–8) . . . . . . . . . . . . . . 125* (38va n.8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126* (39rb n.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128* (40va n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95* (42ra n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129* (42rb n.4) . . . . . . . . . . . . . . 129*, 130* (42va n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129* (46ra-b n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137* (46rb n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138* (46rb–va n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . 138* (46va n.2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138* (46va-b n.2–3) . . . . . . . . . . . . . . . . 139* (47ra n.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139* (47ra n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139* (47rb n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139* (47rb n.6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139* (48vb n.14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140* (49rb n.15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140* (49vb n.15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141* (53vb–54ra n.1) . . . . . . . . . . . . . . . 85* (54ra n.2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86*

(54va n.4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86* (54vb n.4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86* (55rb n.8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91* (56rb n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81* (56va–b n.1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . 81* (72va n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134* (73ra n.4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135* (73rb n.2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135* (73rb–va n.4) . . . . . . . . . . . . . . . . 136* (73va-b n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136* (73vb n.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135* (73vb n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136* (73vb n.6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136* (73vb-74ra n.6) . . . . . . . . . . . . . . . 137* (74rb–va n.7–8) . . . . . . . . . . . . . . 135* (74va n.9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137* (79rb n.6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85* (81ra n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82* (81rb n.2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82* (82rb n. 6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83* (83va n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83* (86va n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84* (86va n.2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84* (87ra n.4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85* (87ra n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85* (87rb n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85* GREGORIUS Homiliae in Evangelia (ed. R. Étaix) 14 1 (97,17–19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 16 2 (111,39–41) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 30 1 (256,14–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 34 2 (300,17) . . . . . . . . . . . . . . . . 100, 109 2 (300,23–24) . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Moralia in Iob (ed. Adriaen) 4 1 2 (164,50–51) . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 14 29 34 (718,26–30) . . . . . . . . . . . . 62, 66 20 5,n.14 (1012,80–83) . . . . . . . . . . . . 108 5,n.14 (1012,89) . . . . . . . . . . . . . . . . 91 5,n.14 (1012,92–95) . . . . . . . . . . . . 108 5,n.14 (1012,101–1012,138) . . . . . . 108 21 15,n.22 (1082,4–6) . . . . . . . . . . . . . 126 22 7,n.17 (1105,91–92) . . . . . . . . . . . . . 50 31 13,n.22 (1566,44–1567,49) . . . . . . . . 79 13,n.23 (1567,59–61) . . . . . . . . . . . . 80 45, n.87 (1610,7–10) . . . . . . . . . . . . . 57 45, n.87 (1610,15–18) . . . . . . . . . . . . 58 45,n.88 (1611,39–40) . . . . . . . . . . . . 57 33 12,n.25 (1695,104–109) . . . . . . 52, 105

Index auctoritatum Registrum epistolarum (ed. D. Norberg; PL 77) 9 1 (562,3–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 38 (597,14–15) . . . . . . . . . . . . . . . . 123 219 (787,115–118) . . . . . . . . . . . . . 116 10 9 (835,14–17) . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 19 (848,12–849,15) . . . . . . . . . . . . . 112 11 34 (922,4–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 11 64 (1192B) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Regula pastoralis (ed. F. Rommel) 1 1 (128,4–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 (164,13–16) . . . . . . . . . . . . . . . . 11 (166,18–20) . . . . . . . . . . . . . . . . 11 (166,26–27. 37–38) . . . . . . . . . . 11 (166,41–47) . . . . . . . . . . . . . . . . 11 (168,58–60) . . . . . . . . . . . . . . . . 11 (168,71–77) . . . . . . . . . . . . . . . . 11 (170,108–109) . . . . . . . . . . . . . . 11 (170,82–83) . . . . . . . . . . . . . . . . 11 (170,93–95) . . . . . . . . . . . . . . . . 2 4 (188,10–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 (188,24–26) . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 (190, 45–46) . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 (190,39–43) . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 (190,53–54) . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 (190,59–192,60) . . . . . . . . . . . . . . 4 (192,83–85) . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 (194,96–98) . . . . . . . . . . . . . . . . .

117 118 118 118 118 118 118 119 119 119 105 106 106 107 106 106 107 107

167

Epistulae (ed. I. Hilberg) 14 9 (57,14–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 9 (58,5. 59,5–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 21 13 (123,19–21) . . . . . . . . . . . . . . . . 111 22 29 (187,3–4) . . . . . . . . . . . . . . 101, 103 30 (189,17–190,1) . . . . . . . . . . . . . . 111 30 (190,10–191,15) . . . . . . . . . . . . . 111 69 8 (694,22) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 8 (694,25–695,2) . . . . . . . . . . . . . . . . 88 8 (695,5–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 125 15 (133,12–13) . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 130 14 (193,11–13) . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 148 17 (344,7–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 In Hieremiam (ed. S. Reiter) 1 97,n.2 (56,16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 HILARIUS PICTAVENSIS In Evangelium Matthaei commentarii (PL 9) 16 7 (1009C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 32 2 (1071A) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 HORATIUS Epistulae (ed. D. R. Shackleton Bailey) 1 1 90 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14*

GUILLELMUS REDONENSIS

HUGUCCIO

Apparatus in Summam Raimundi de casibus paenitentiae (Romae 1603) 3 15 (286) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118*

Glossa in Decretum Gratiani (Aureliae 1625) ad I 38 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67*

HIERONYMUS

HUGUTIO PISANUS

Commentarii in Epistulas Pauli apostoli (PL 26; G. Raspanti; F. Bucchi) Ad Eph. 3 6 4 (540A) . . . . . . . . . . . . . 111 Ad Gal. 5 19-21 (186,51–60) . . . . . . . . 105 Ad Tit. 1 6 (19,374–377) . . . . . . . . . . . 116

Derivationes (ed. E. Cecchini) F 49 12 (448) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73* I 112 24 (626) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Commentarii in Esaiam (ed. M. Adriaen) 1 1,n.17 (19,7–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 9 28 (358,55–56) . . . . . . . . . . . . . . . . 111 16 58 (666,68–69) . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Commentarii in Matheum (ed. D. Hurst – M. Adriaen) 3 9,31 (161,623–625) . . . . . . . . . . . . . . 68

IACOBUS DE VARAGINE Legenda aurea (ed. J. G. T. Graesse) 3 2 (23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117* 9 11 (61) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121* 57 1 (251) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117* 143 (637) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22*

Index auctoritatum

168 INNOCENTIUS IV

Apparatus in V libros Decretalium (Francoforti 1570) 2 2 10 (197va–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 2 14 (198vb) . . . . . . . . . . . . . . . . 60, 61 IOANNES CHRYSOSTOMUS Homiliae in Ioannem (PG 59) 67 (66)1 (370) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Homiliae in Matthaeum (PG 57) 15 (227) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 17 3 (268) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 37(38) 3 (423) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 54(55)(533) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 60(61) 2 (586) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 PS. IOANNES CHRYSOSTOMUS Opus imperfectum in Matthaeum (PG 56) 12 (700) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 15 (721) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 IOANNES DAMASCENUS De fide orthodoxa (ed. B. Kotter; E. M. Buytaert) 41 (98,15–99,18; 153,19–20) . . . . . 150 ISIDORUS Etymologiae (ed. W. M. Lindsay) 5 26 (n.8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 9 7 (n. 14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 10 (n.9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 15 2 (n.27) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 6 (n.8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 18 15 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 15 (n.2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73, 74 15 (n.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 15 (n.4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 15 (n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 15 (n.7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 15 (n.6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Quaestiones in Vetus Testamentum (PL 83) In Deut. 16,n.3 (366C) . . . . . . . . . . . . . . 58 Sententiae (ed. P. Cazier) 3 13,n.11 (238,54–57) . . . . . . . . . . . . 111

3 54,n.52,4 (305,15–20) . . . . . . . . . . . 115 Synonima (ed. J. Elfassi) 2,n.58 (110,612) . . . . . . . . . . . . . . . . 35 IUSTINIANUS Codex (ed. P. Krueger) 1 3 10 (19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 3 1 16 (122) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 1 18 (122) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 13 (128) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 4 21 15 (161) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 6 7 1–2 (247) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 8 49 1 (360) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 55 8 (367) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 9 9 47 20 (392) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 49 1 (393) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Digesta (ed. T. Mommsen) 1 16 6 (14–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 18 16 (16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 2 1 1 (18) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 4 8 1 (66) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 8 21 5 et 8 (68) . . . . . . . . . . . . . . . 137 8 27 1 (69) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 8 30 (69) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 8 32 3 (69) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 8 39 (71) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 5 1 58 (76) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 6 1 6 (90) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 14 6 1 (192–193) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 22 1 32 (287) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 26 7 9 3 (342) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 34 4 18 (491) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 35 2 1 (507) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 48 19 3 (813) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 19 5 (813) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 49 1 28 (824) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 16 3 (836) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Novellae (ed. R Schoell – W. Kroll) 5 2 2; (28) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 53 3 (301,32–36) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 78 2 (385) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 88 1 (409–410) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 123 17 (607) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 LEO PAPA Epistulae (PL 54) 167 (1201B) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Index auctoritatum

169

LIUTOLFUS MOGUNTINUS

RABANUS

Vita et translatio Severi ep. Ravennatis (ed. L. von Heinemann) (290) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117*

Commentarii in Matthaeum (PL 107) 5 (992A–B) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 RAIMUNDUS DE PENNAFORTI

LUCANUS Pharsalia (ed. K. F. Weber) scholion ad 5 260 (358) . . . . . . . . . . . 108* ORIGENES Homiliae in Exodum (ed. W. A Baehrens) 4 6 (178,9–21) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 10 3 (248,6–9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 PAPIAS Elementarium doctrinae erudimentum (Venetiis 1496) s.v. “Calumnia” (47a) . . . . . . . . . . . . 84 s.v. “Iurgium” (168a) . . . . . . . . . . . . 74 PELAGIUS Libellus fidei ad Innocentium (PL 45) (1718) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 PETRUS LOMBARDUS Collectanea in Epistulas s. Pauli (PL 191) I Cor. 9,15–17 (1611A) . . . . . . . . . . . . . . 87 Glossa in Epistula ad Romanos (PL 191) 12,19 (1503A) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Sententiae (Grottaferrata 1981) 4 24 4 (395) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101* PLATO Timaeus (ed. J. Burnet; J. Waszink) (40D–E; 34,13–35,1) . . . . . . . . . . . . 142 PROSPER DE AQUITANIA Liber sententiarum (ed. M. Gastaldo) 173 (298,1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 QUODVULTDEUS Adversus quinque haereses (ed. R. Braun) 4,n.2 (269,30–32) . . . . . . . . . . . . . . . 12

Summa de paenitentia (ed. X. Ochoa – A. Diez) 3 1 (576) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117* 3 (577) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93* 3 (577–578) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94* 3 (580) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96* 5 (587) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110* 5 (587–589) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110* 5 (588) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111* 5 (589) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112* 6 (590) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104* 7 (590-591) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100* 10 (602) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115* 14 (609) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116* 14 (611) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117* 16 (615) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127* 18 (625) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119* 21 (635) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129* 21 (636) . . . . . . . . . . . . . . . 129*, 130* 22 (637) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121* 22 (638) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122* 23 (655) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120* 23 (655–656) . . . . . . . . . . . . . . . . . 120* SENECA De beneficiis (ed. K. Hosius) 1 1 2 (2,1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1 1 8 (3,9–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1 10 (3,26–4,1) . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2 1 (4,19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2 2–5 (4,26–5,24) . . . . . . . . . . . . . . . 25 3 1 (6,1–3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 3 2 (6,8–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3 3 (6,11–13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3 6 (7,5–13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 6 1 (10,25–11,2) . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 6 1.3 (11,3–5. 12–15) . . . . . . . . . . . . . 6 6 3 (10,9–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 8 1–2 (12,12–21) . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 11 1 (15,20–21) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 11 3 (16,10–12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 11 5 (16,19–22) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 12 4 (18, 6–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

170

Index auctoritatum

15 1 (20,5–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 15 5 (20,25–26) . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 15 6 (21,4–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2 1 2 (22,10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1 4 (23,10–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1 4 (23,9–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2 1 (23,14–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2 1 (23,18–19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 5 1 (25,13–14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 5 2 (25,24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 5 4 (26,11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 5 4 (26,12–14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 7 1 (27,3–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 10 2 (28,23–25) . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 10 4 (29,11–12) . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 11 2 (29,23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 11 6 (17,7–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 11 6 (30,27–28) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 12 1 (31,1–3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 13 1 (31,20–22) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 14 1 (32,15–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 14 4 (33,9–12 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 14 5 (33,23–25) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 15 1 (34, 4–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 15 1 (34,1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 15 2 (34,7–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 16 1 (34,19–23) . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 16 1 (34,25) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 17 1 (35,13–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 17 1 (35,6–9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 17 3 (35,21–26) . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 18 7 (38,17–18) . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 19 1 (39,3–4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 21 3 (40,22–24) . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 22 1 (41,16–17) . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 23 2 (41,27–29) . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 24 2 (42,16–18) . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 25 3 (43,16–17) . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 26 1 (43,18–20) . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 30 2–31 1 (47,16–17) . . . . . . . . . . . . . 5 30 2 (47,16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3 2 1 (54,16–17) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 2 3 (54,1–3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 3 2 (55,9–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 7 1 (57,23–24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 18 1 (66,13–21) . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 18 2 (66,28–67,2) . . . . . . . . . . . . . . . 31 19 1 (67,15–25) . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 19 4 (68,16–17. 12–14) . . . . . . . . . . . 31 20 1 (68,18–21. 26) . . . . . . . . . . . . . . 30 20 2 (68,28) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

21 1 (68,31–69,4) . . . . . . . . . . . . . . . 21 1 (69,4–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 4 (70,1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 2 (70,11–23) . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 3 (75,9–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 4–5 (75,15–25) . . . . . . . . . . . . . . . 29 4 (75,14–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 4 (77,12–14) . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 1–38 3 (80,19–84,12) . . . . . . . . . . 34 1 (80,25–26) . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1 1 (85,3–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 (85,3–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 1 (102,12–14) . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3 (104,27–29) . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3 (107,16–18) . . . . . . . . . . . . . . . . 28 1 (109,9–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 1.3 (111,8–10. 19–24) . . . . . . . . . 30 4 (111,27–28) . . . . . . . . . . . . . . . . 33 1 (113,28–29) . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2 (114,5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 4 (114,4–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 2 (116,2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 3 (116,30–31) . . . . . . . . . . . . . . . . 38 1 (118,11–13) . . . . . . . . . . . . . . . . 39 4 (119,11–12) . . . . . . . . . . . . . . . . 40 4 (120,13–15) . . . . . . . . . . . . . . . . 40 5 (120,19–22) . . . . . . . . . . . . . . . . 5 6 6 (127,22–23) . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2 (128,9–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1 (132,1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1 (132,2–6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1 (132,26–133,1 ) . . . . . . . . . . . . . 12 3 (134,19–21) . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2 (136,9–14) . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1 (136,28–137,1) . . . . . . . . . . . . . 14 2 (137,4–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 1–3 (144,18–145,3) . . . . . . . . . . . 20 3 (145,3–4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 4 (145,5–19) . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 2 1–3 (151,11–152,15) . . . . . . . . . . . 13 2 (161,9–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 4 1 (191,24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 2 (209,5–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3 (209,27–210,6) . . . . . . . . . . . . . 24 1 (210,7–8) . . . . . . . . . . . . . . . . .

31 31 30 31 32 33 33 32 32 33 33 34 34 34 34 36 36 36 35 35 35 35 35 35 35 20 21 36 37 37 37 20 23 23 23 23 38 38 38 40 39 39 19 41 41

SUMMA BRITONIS (ed. B. A. Daly – L. W. Daly) s.v. Calumpniator (99) . . . . . . . . . . . . . 84* s.v. Forus (278–279) . . . . . . . . . . . . . . . 73*

Index auctoritatum THOMAS DE AQUINO Expositio continua in Ioannem (ed. M. Morard) 4 1 (4d1.8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93* 5 20 (5d20.11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79* 20 (5d20.19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79* 11 11 (n.11d6.11) . . . . . . . . . . . . . . . 103* 16 3 (16d3.19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98* 3 (16d3.44) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98* 3 (16d3.45) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98* 3 (16d3.46) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98* 18 4 (18d4.18) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68* 4 (18d4.19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68* 4 (18d4.22) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68* Scriptum super libros Sententiarum magistri Petri Lombardi (ed. P. Mandonnet – M. F. Moos) 3 29 1 1 (923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10* Summa theologiae (Milano 1988) 1 2 118 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54* 118 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55*

171

2 2 11 2 ad 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 7 s.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 1 s.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 2 s. c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 2 s. c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 2 s. c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 7 s.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 8 ad 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 4 arg. 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 63 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

72* 54* 46* 60* 61* 61* 61* 50* 51* 51* 52* 57* 58* 58* 48* 97*

VERGILIUS Aeneis (ed. G. B. Conte) 6 412 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 12 898 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

INDEX NOMINUM Aaron 64, 80, 81 Abel 63 Abner 47 Abraham, 22, 36, 103, 116 Absalon 116 Accursius 137 Achab 56 Achas 26 Achor 48 Adad 72 Adam 102 Aeschines 7 Agathon 152 Agrippa 142 Alexander Magnus 11 Aman 116 Ambrosius 17–23, 26, 27, 29, 48, 62, 66, 75, 92, 94, 97, 99, 101, 102, 108, 112, 117, 120, 124 Anacletus papa 72 Anania 43 Anaxagoras 150 Annas 75 Antigonus 11 Antiochus 142 Apostolus: vide Paulus Archelaus 36 Ariotas 13 Aristoteles 4, 5, 7, 12, 15, 17, 18, 23, 30–34, 37–40, 42, 45, 46, 50, 52, 53, 57, 58, 65, 74, 102, 117, 121, 130, 142, 143, 147, 149, 150, 151, 152 Augustinus 6, 9, 12, 13, 42, 44–48, 51, 54, 61–63, 66, 76–79, 85–88, 90, 92–94, 100, 101, 103–105, 108, 109, 115, 116, 130, 131 Aurelianus 109 Azahel 47 Balaam 77 Barnaba 133 Basilius 55, 101 Beda 26, 72, 75, 77, 80, 100, 112 Bernardus 10

Bonifacius comes 79, 109 Bonifacius martyr 120 Caesar 8, 71 Caiphas 75 Cato 13 Coelestinus III papa 90 Cham 78 Christus 7, 11, 12, 19, 21, 26, 29, 42, 57, 61, 62, 66–68, 72, 78–80, 85, 86, 88, 89, 91, 93–96, 98, 103, 106, 107, 110, 112, 121, 131, 132 Chrysippus 10, 17, 20 Cicero 4, 20, 34, 41, 47, 49, 50 Cleantes 23 Cosmas 22 Crisippus (Crispus) 14 Cyrillus 32 Damasus papa 111 Damianus 22 Daniel 65, 77, 111, 121 David 18, 36, 48, 75, 103, 110, 116, 121 Delbora 64 Dionysius 5, 56, 57, 85, 110 Donatus 108 Eleasar 80 Elias 44, 103 Eliseus 29, 43, 44 Ennius 25 Esau 18, 103, 116 Esiodus 17 Euenus 13 Eustratius 147 Ezechias 26 Ezechiel 121 Favius Ferrucosus 14 Foroneus 73 Fortunatus 117 Gabel 29 Gratianus 98

174

Index nominum

Gregorius Magnus 38, 43, 50, 52, 54, 57, 58, 60, 62, 66, 77, 79, 80, 89, 91, 96, 100, 105–109, 112, 115–118, 123, 126, 131 Hecaton 16 Heli 47, 48, 108 Heliodorus 77 Herodes 61, 128, 142 Hieronymus 12, 51, 57, 68, 69, 72, 75, 77, 81, 88, 91, 92, 94, 97, 101, 103–105, 110, 116 Hilarius 43, 98 Homerus 17 Honoratus 87 Horatius 14 Huguitio 74 Hur 64, 81 Iacob 18, 36, 116 Iacobus Alphei 133 Iacobus Zebedei 134 Iepte 128 Ieremias 65, 110, 121 Ietro 75 Innocentius III papa 68, 69, 70, 101, 131, 139 Innocentius IV papa 60, 61 Ioannes baptista 93, 103, 106, 121 Ioannes evangelista 63 Ioannes Chrysostomus 46, 54, 55, 68, 79, 80, 98, 103 Ioannes Damascenus 150 Iob 48 Ionathan 18 Ioseph 22, 44 Isaac 26, 116 Isidorus 53, 58, 71, 73, 74, 84, 93 Ithamar 80 Iudas 48, 58, 77 Iudith 124 Leo papa 67, 108, 133, 134 Loth 103 Lucius III papa 96, 97 Ludovicus imperator 67 Mardochaeus 9 Moses 43, 44, 72, 74, 75, 80, 81, 108, 109

Nicolaus 77, 117 Noe 18, 103, 124 Oceanus 88, 92, 94 Octavianus 82 Origenes 111, 115 Papinianus 137 Papias 74, 84 Paulus 11, 21, 43, 44, 48, 55–57, 66, 67, 76, 79, 87, 88, 90, 92, 93, 97, 108, 109, 110, 111, 113, 115, 117, 120, 131–133, 142 Paulus iurecons. 137 Petrus 43, 48, 52, 63, 67, 72, 77, 80, 85, 93, 97, 98, 110, 112, 134 Philosophus: vide Aristoteles Pilatus 61 Plato 32, 35, 142 Poeta: vide Cato, Horatius Pompeius Penus 8 Pomponius 15, 137 Publicola 45 Quadrigarius 31 Rabanus 98, 111 Rusticus 75, 108 Sallustius 33, 34 Salomon 9, 62, 65, 84, 110, 121 Saphira 43 Seneca 6–12, 14, 15, 18–21, 23–25, 30–36, 38–40 Severus 117 Socrates 7, 22, 32, 36, 41, 142 Sophronicus 32 Stephanus 77 Stoici 5, 17, 23, 34, 35, 37, 39 Timotheus 76, 92, 113 Tobias 29, 48 Tullius: vide Cicero Ulpianus 137 Vergilius 73, 74 Vincentius 116 Xenophon 32

TABULA CONTENTORUM TOTIUS OPERIS

Notandum quod haec tabula, quae est super Ulricum de Argentina, sic est ordinata, quod habet triplicem numerum iuxta ordinationem librorum, tractatuum et capitulorum. Primus ergo numerus denotat quotam libri, secundus designat quotam tractatus, tertius indicat quotam capituli.

10

20

30

Abstinentia: ubi Temperantia. Accidia: lib. VI, tract. 2, cap. 6 [= VI(1), p. 86–87] Accidens multiplex, scilicet per se etc.: lib. IV, tract. 2, cap. 15 [= IV(3), p. 3–15] Actus et potentia generandi in divinis: lib. III, tract. 2, cap. 3 [= III(1), p. 44–47] Actus et potentia sunt primariae causae et communes: lib. IV, tract. 2, cap. 9 et 12 [= IV(2), p. 66–76] Accusatio, quomodo et qualiter fieri debeat: lib. VI, tract. 3, cap. 15 [= VI(2), p. 61–63]. Item: lib. VI, tract. 4, cap. 22 [= VI(4), p. 77–80] Accusare vel accusari multi non possunt: ibidem [= VI(2), p. 57–61] Actus hierarchici: lib. IV, tract. 3, cap. 12 [= IV(4), p. 182–194] Ad aliquid praedicamentum: lib. IV, tract. 2, cap. 18 [= IV(3), p. 45–50] Adoratio humanitatis Christi: lib. V, tract. 1, cap. 10 [= V, p. 98–99] Adoratio: lib. VI, tract. 4, cap. 6 [= VI(3), p. 31–38] Adoptio legalis: lib. V, tract. 1, cap. 11 [= V, p. 107–108] Adoptamur Deo, quomodo: ibidem [= V, p. 108–109] Advocatus et eius condiciones: lib. VI, tract. 3, cap. 13 [= VI(2), p. 47–50] Adulator: lib. VI, tract. 3, cap. 25 [= VI(2), p. 144–148]. Item: tract. 4, cap. 20 [= VI(4), p. 51] Affirmationes et negationes divinae, quomodo differunt: lib. I, tract. 1, cap. 6 [= I, p. 16] Alterum: lib. II, tract. 6, cap. 6 [= II(2), p. 234] Alteratio: lib. IV, tract. 2, cap. 22 [= IV(3), p. 120–124] Amicitia et vitia opposita: lib. VI, tract. 3, cap. 25 [= VI(2), p. 244–245]. Item: tract. 4, cap. 20 [= VI(4), p. 49–53] Admonitio amicabilis: lib. VI, tract. 3, cap. 17 [= VI(2), p. 69] Amor in divinis: lib. III, tract. 2, cap. 1 [= III(1), p. 35–40] Amor essentialis: lib. II, tract. 3, cap. 6 [= II(1), p. 69–74] Amoris effectus, proprietas et nomina: ibidem, cap. 7 [= II(1), p. 74–81] Animae Christi passiones: lib. V, tract. 2, cap. 1 [= V, p. 131–142] Anima nobilis motrix caeli: lib. IV, tract. 3, cap. 1 [= IV(4), p. 15–21] Angelus, quomodo, quando, ubi, qualis creatus sit: lib. IV, tract. 3, cap. 4 [= IV(4), p. 54–72] Angelorum et animarum differentia: ibidem [= IV(4), p. 71] Angelorum attributa, mensura et numerus: ibidem [= IV(4), p. 64–72] 8 lib. III coni.: lib. II U

178

De summo bono

Angelorum cognitio naturalis matutina et vespertina: ibidem, cap. 5 [= IV(4), p. 72–76] Angelorum naturalis dilectio et malorum casus: ibidem [= IV(4), p. 80] Angeli mali non fuerunt praescii futuri mali: ibidem [= IV(4), p. 81] Angelorum, qui ceciderunt, condicio, ordo, locus: ibidem, cap. 6 [= IV(4), p. 82–100] Angelorum peccatum, locutio et modus temptationis: ibidem [= IV(4), p. 82–100] Angeli boni et mali, qualiter appareant: ibidem, cap. 9 [= IV(4), p. 136–151] Angelorum ordines et hierarchiae: lib. IV, tract. 3, cap. 10 [= IV(4), p. 152–166] Angelorum, quod novem sunt chori probatio: ibidem, cap. 11 [= IV(4), p. 181–182] Angeli, quare dicuntur et quando non: ibidem, cap. 10 [= IV(4), p. 164–166] Angelorum custodia, motus, locus: ibidem, cap. 13 [= IV(4), p. 194–213] Angelorum distinctio, an maneat post iudicium: ibidem, cap. 12 [= IV(4), p. 188] Angelorum ministerium, an impediat contemplationem: ibidem [= IV(4), p. 193–194] Angeli sunt motores orbium: lib. IV, tract. 3, cap. 13 [= IV(4), p. 204–207] Angelus, an sit et quid sit: ibidem, cap. 4 [= IV(4), p. 62–69] Angelus, quomodo cognoscatur a nobis: ibidem [= IV(4), p. 63–64] Annuntiatio Salvatoris: lib. V, tract. 1, cap. 3 [= V, p. 16–28] Antiquitas theologiae: lib. I, tract. 2, cap. 6 [= I, p. 42–46] Annihilatio: lib. III, tract. 4, cap. 5 [= III(2), p. 25–26] Apparitio divina: lib. III, tract. 3, cap. 7 [= III(1), p. 95–103] Apparitio angelorum bonorum et malorum: lib. IV, tract. 3, cap. 9 [= IV(4), p. 136–151] Apostolorum Petri et Pauli comparatio: lib. VI, tract. 4, cap. 24 [= VI(4), p. 97–99] Appropriata filii Dei secundum divinam naturam: lib. V, tract. 1, cap. 1 [= V, p. 1–2] Appropriata humanitatis secundum dignitatem: ibidem, cap. 11 [= V, p. 101–110] Attributa humanitatis Christi secundum defectum: ibidem, cap. 12 [= V, p. 110–114] Ascensionis Christi utilitas: lib. V, tract. 2, cap. 9 [= V, p. 202–204] Assessor iudici: lib. VI, tract. 3, cap. 13 [= VI(2), p. 45–46] Attributa Christi, quae cum natura assumpsit: lib. V, tract. 1, cap. 13 [= V, p. 114–120] Attributa Christi respectu potentiae et scientiae: ibidem, cap. 14 [= V, p. 123–130] Attributa seu appropriata Spiritus Sancti: lib. VI, tract. 1, cap. 1 [= VI(1), p. 3–5] Avaritia et eius filiae: lib. VI, tract. 4, cap. 21 [= VI(4), p. 53–58] Auctor Deus est: lib. III, tract. 5, cap. 7 [= III(2), p. 90] Audacia: lib. VI, tract. 2, cap. 5 [= VI(1), p. 87–88] Austeritas: ibidem, cap. 10 [= VI(1), p. 113] Augmentatio: lib. IV, tract. 2, cap. 22 [= IV(3), p. 124–128] Andragathia: lib. VI, tract. 2, cap. 7 [= VI(1), p. 95] Ars inveniendi medium in virtutibus: lib. VI, tract. 2, cap. 2 [= VI(1), p. 63–64] Arbiter: lib. VI, tract. 4, cap. 26 [= VI(4), p. 134–137]

46 boni coni.: mali U

54 13 coni.: 12 U

78 Andragathia scripsi: androgothya U

40

50

60

70

80

Tabula contentorum

90

100

110

120

179

Bellum iustum et iniustum: lib. VI, tract. 3, cap. 7 et 9 [= VI(2), p. 5, 16–22] Beneficiorum pluralitas: ibidem, cap. 10 [= VI(2), p. 30] Beneficati residentia in ecclesia: ibidem [= VI(2), p. 28–30] Beneficium: lib. VI, tract. 4, cap. 16, 17, 18 [= VI(4), p. 3–41] Benignitas: lib. VI, tract. 4, cap. 14 [= VI(3), p. 85–92] Bigamus: ibidem, cap. 24 [= VI(4), p. 95–97] Bonum essentialiter, quid sit: lib. II, tract. 3, cap. 1 [= II(1), p. 41–44] Bonum participationis seu creaturae multiplex: ibidem, cap. 2 [= II(1), p. 44–46] Bonum universi: ibidem, cap. 3 [= II(1), p. 51–54] Bona et mala triplicia: lib. II, tract. 5, cap. 16 [= II(2), p. 116–120] Bonis quare eveniunt mala: ibidem [= II(2), p. 116–120] Caput ecclesiae est Christus: lib. V, tract. 1, cap. 13 [= V, p. 120–121] Caput malorum diabolus: ibidem [= V, p. 121] Chaos, quid sit etc.: lib. IV, tract. 2, cap. 6, 7 [= IV(1), p. 107–131] Casus et fortuna: lib. II, tract. 5, cap. 18 [= II(2), p. 137–152] Causarum finitas et sufficientia: lib. IV, tract. 2, cap. 11 [= IV(2), p. 51–66] Causa in communi: lib. IV, tract. 2, cap. 11, 12, 13, 14 [= IV(2), p. 51–113] Causa efficiens: ibidem, cap. 9 [= IV(2), p. 27–44] Causa finalis: ibidem, cap. 10 [= IV(2), p. 44–51] Causae primariae: ibidem, cap. 9 [= IV(2), p. 27–44] Causarum genera diversa: ibidem, cap. 12 [= IV(2), p. 66–76] Causae habent rationem mensurae per rationem unius: ibidem, cap. 14 [= IV(2), p. 90–113] Causae secundae, unde habent causalitatem: lib. IV, tract. 3, cap. 3 [= IV(4), p. 39–53] Caelum supremum, quomodo moveatur: lib. IV, tract. 2, cap. 19 [= IV(3), p. 58–66] Caelorum motores: lib. IV, tract. 3, cap. 1 [= IV(4), p. 3–21] Certitudo scientiae theologicalis: lib. I, tract. 2, cap. 7 [= I, p. 46–48] Clerici, an possint propria habere: lib. VI, tract. 3, cap. 10 [= VI(2), p. 31–32] Clericorum beneficia nota: ibidem [= VI(2), p. 30] Citatoris iudicii condiciones: lib. VI, tract. 3, cap. 13 [= VI(2), p. 46] Cognitio Dei in hac vita et quod est plus ignota quam nota: lib. I, tract. 1, cap. 2 [= I, p. 6–10] Cognitio Dei est nobis naturaliter inserta: ibidem, cap. 3 [= I, p. 10–13] Cognitio Dei per negationes: ibidem, cap. 4 [= I, p. 13] Cognitio Dei per causalitatem: ibidem, cap. 5 [= I, p. 14–15] Cognitionis Dei modus per eminentiam: ibidem, cap. 6, 7 [= I, p. 16–20] Ad cognitionem Dei intellectus noster est naturaliter dispositus: ibidem [= I, p. 18–20] Cognitio naturalis invisibilium Dei: ibidem, cap. 8 [= I, p. 20–26] Cognitio, quomodo sit in Deo: lib. II, tract. 5, cap. 2 [= II(2), p. 11–15] Consilium, quomodo sit in Deo: ibidem, cap. 15 [= II(2), p. 98] Consilium: lib. VI, tract. 2, cap. 4 [= VI(1), p. 73–75] Continentia: lib. VI, tract. 2, cap. 10 [= VI(1), p. 112]

180

De summo bono

Contingens quot modis dicitur: lib. II, tract. 5, cap. 18 [= II(2), p. 139–140] Continuum quid sit eius species: lib. IV, tract. 2, cap. 16 [= IV(3), p. 22–36] Consequenter se habentia: ibidem [= IV(3), p. 24] Constantia: lib. VI, tract. 2, cap. 6 [= VI(2), p. 87–89] Contumelia: lib. VI, tract. 3, cap. 29 [= VI(2), p. 175] Corruptio: lib. III, tract. 4, cap. 5 [= III(2), p. 25–26] Correptio fraterna: lib. VI, tract. 3, cap. 17 [= VI(2), p. 66–67] Creaturae quomodo sint in Deo: lib. II, tract. 5, cap. 9 [= II(2), p. 51–59] Creatio activa: lib. IV, tract. 1, cap. 7 [= IV(1), p. 35–44] Creatio passiva: ibidem, cap. 8 [= IV(1), p. 44–55] Crimina enormia quae sint: lib. VI, tract. 3, cap. 16 [= VI(2), p. 65] Datum: lib. III, tract. 3, cap. 5 [= III(1), p. 82–89] Decor: ubi Pulchritudo Defectus nostros Christus assumpsit: lib. V, tract. 2, cap. 1 [= V, p. 131–132] Daemones et eorum casus: lib. IV, tract. 3, cap. 5 [= IV(4), p. 77–82]. Ibidem, cap. 6 [= IV(4), p. 84–85] Daemonum locus, peccatum, condicio, ordo, modus temptationis: ibidem, cap. 6 [= IV(4), p. 82–100] Daemonum scientia: ibidem, cap. 7 [= IV(4), p. 118–119] Daemonum divinatio et plura: ibidem, cap. 8 [= IV(4), p. 120–135] Daemones quomodo faciunt miracula: ibidem, cap. 9 [= IV(4), p. 144–146] Daemonum apparitio, comedere, loqui: ibidem [= IV(4), p. 140–144] Denuntiatio evangelica et canonica: lib. VI, tract. 3, cap. 17 [= VI(2), p. 76] Detractio est homicidium: ibidem, cap. 18 [= VI(2), p. 80–81] Deum esse ostenditur: lib. II, tract. 2, cap. 1 [= II(1), p. 27–30] Deus, huius nominis significatio: lib. II, tract. 5, cap. 16 [= II(2), p. 108–109] Deus est incircumscriptive in omnibus rebus: ibidem, cap. 12 [= II(2), p. 71–83] Deus est incircumscriptive ubique: ibidem, cap. 13 [= II(2), p. 83–89] Descensus Christi ad limbum: lib. V, tract. 2, cap. 8 [= V, p. 186] Devotio: lib. VI, tract. 4, cap. 6, 7 [= VI(3), p. 31–43], 9 [= VI(3), p. 53–59], 25 (25: 21 U) [= VI(4), p. 130], 12 [= VI(3), p. 74–82]. Item: ubi Latria Diabolus non fuit praescius sui casus: lib. IV, tract. 3, cap. 5 [= IV(4), p. 81]. Item: ubi Daemon Differentia: lib. III, tract. 4, cap. 8 [= III(2), p. 38–44] Differens: ibidem, cap. 4 [= III(2), p. 15–19] Diffidentia: lib. VI, tract. 2, cap. 6 [= VI(1), p. 87] Dilectio Dei est principium electionis: lib. II, tract. 5, cap. 21 [= II(2), p. 173–179] Discretio et indiscretio: lib. VI, tract. 2, cap. 6 [= VI(1), p. 89–90] Dispositio est in Deo: lib. II, tract. 5, cap. 15 [= II(2), p. 99–100] Dissimile: lib. II, tract. 6, cap. 6 [= II(2), p. 234–235], et lib. III, tract. 4, cap. 4 [= III(2), p. 18–19]

128 tract. 2 coni.: tract. 3 U 164 lib. III supplevi, om. U

147 Denuntiatio coni.: demonstratio U

154 25 coni.: 21 U

130

140

150

160

Tabula contentorum

170

180

190

200

181

Distinctio personarum divinarum: lib. III, tract. 5, cap. 1, 5 [= III(2), p. 45–50, 70–75] Divinum esse, quid sit, et quid dicatur de eo a Sanctis: lib. II, tract. 2, cap. 3 [= II(1), p. 33–37] Divinatio: lib. IV, tract. 3, cap. 8 [= IV(4), p. 120–135] Divinae affirmationes et negationes quomodo differunt: lib. I, tract. 1, cap. 6 [= I, p. 16] Diminutum: lib. III, tract. 4, cap. 6 [= III(2), p. 30–31] Diminutio: lib. IV, tract. 2, cap. 22 [= IV(3), p. 124–128] Diversum: lib. III, tract. 4, cap. 4 [= III(2), p. 15–19] Dominus, quomodo sit Deus: lib. II, tract. 5, cap. 17 [= II(2), p. 122–124] Dona: lib. III, tract. 3, cap. 5 [= III(1), p. 82–89] Donatio divinarum personarum: ibidem, cap. 2 [= III(1), p. 64–70] Duplicitas: lib. VI, tract. 2, cap. 10 [= VI(1), p. 117–118] Dulia et eius species: lib. VI, tract. 4, cap. 13 [= VI(3), p. 82–84] Ecclesiae hereditas: lib. VI, tract. 3, cap. 10 [= VI(2), p. 32] Ecclesiastica libertas: ibidem, cap. 18 [= VI(2), p. 79–80] Ecclesiasticarum rerum violationis poena: ibidem, cap. 21 [= VI(2), p. 117–118] Electio et reprobatio hominum: lib. II, tract. 5, cap. 20 [= II(2), p. 166–173] Electio est in Deo: ibidem, cap. 15 [= II(2), p. 99] Electio: lib. VI, tract. 2, cap. 4 [= VI(1), p. 71–73] Elementum, prout est causa: lib. IV, tract. 2, cap. 13 [= IV(2), p. 77–90] Eadem: lib. II, tract. 6, cap. 6. Item: lib. III, tract. 4, cap. 4 [= II(2), p. 234–235] Errores excluduntur circa Deum: lib. II, tract. 2, cap. 2 [= II(1), p. 30–33] Eupsychia: lib. VI, tract. 2, cap. 7 [= VI(1), p. 97] Epikeia, tract. 4, cap. 29 [= VI(4), p. 144–145] Esse divinum, quid sit, et quid de eo a Sanctis dicatur: lib. II, tract. 2, cap. 3 [= II(1), p. 33–37] Esse creaturarum: lib. IV, tract. 2, cap. 1 [= IV(1), p. 57–64] Entis divisio in substantiam et accidens: lib. IV, tract. 2, cap. 15 [= IV(3), p. 3–15] Esse in Deo et in substantia Dei et in essentia Dei quomodo differunt: lib. II, tract. 5, cap. 9 [= II(2), p. 52] Esse Deum in omnibus rebus probatur: ibidem, cap. 12 [= II(2), p. 71] Esse Deum ubique probatur: ibidem, cap. 13 [= II(2), p. 83–89] aEternitas: lib. II, tract. 6, cap. 5. Item: lib. III, tract. 1, cap. 5 [= II(2), p. 219–232] aEternitas mundi: lib. IV, tract. 1, cap. 8 [= IV(1), p. 48–49] aEqualitas: lib. II, tract. 6, cap. 6 [= II(2), p. 233]. Item: lib. III, tract. 4, cap. 1, 2 [= III(2), p. 3–13] Eucharistia, gratia: lib. VI, tract. 4, cap. 16 [= VI(4), p. 3–6] Eutrapelia: lib. VI, tract. 3, cap. 29 [= VI(2), p. 172–174] aEvum: lib. IV, tract. 3, cap. 4 [= IV(4), p. 58–61]

182 Ecclesiastica: ecclesiarum U(?) 190 Eupsychia coni.: Epikeia U Item U 205 Eutrapelia scripsi: Eutropolia U

191 Epikeia coni.

182

De summo bono

Exclusiva dictio: lib. III, tract. 5, cap. 1 [= III(2), p. 45–50] Expositionis modus sacrae Scripturae: lib. I, tract. 2, cap. 11 [= I, p. 58–63] Executor iudicii: lib. VI, tract. 3, cap. 13 [= VI(2), p. 46] Exactionari pauperes: ibidem, cap. 19 [= VI(2), p. 89] Extasis: lib. II, tract. 3, cap. 7 [= II(1), p. 79–80] Facere, quid sit: lib. IV, tract. 2, cap. 22 [= IV(3), p. 128–130] Falsitas et veritas: lib. II, tract. 5, cap. 7 [= II(2), p. 42–47] Fatum et eius synonima: ibidem, cap. 18 [= II(2), p. 145–148] Fatuitas: lib. VI, tract. 4, cap. 17 [= VI(4), p. 27] Feminae et masculi oppositio: lib. IV, tract. 2, cap. 14 [= IV(2), p. 112] Fides, quomodo sit in Deo: lib. II, tract. 5, cap. 3 [= II(2), p. 15–18] Fieri aliquid ex alio: lib. III, tract. 4, cap. 6 [= III(2), p. 31] Fiducia vel fidentia: lib. VI, tract. 2, cap. 6 [= VI(1), p. 87] Filii Dei appropriata: lib. V, tract. 1, cap. 1, 11, 12 [= V, p. 1–3, 101–114] Filii persona est incarnata, non Patris: ibidem, cap. 5, 7 [= V, p. 49–50, 64] Filius matris, quare dicitur, et non Spiritus Sancti: ibidem, cap. 7 [= V, p. 65–66] Filiationes, an duae sint in Christo: ibidem, cap. 10 [= V, p. 97–98] Filius et filii adoptivi: ibidem, cap. 11 [= V, p. 108–109] Forma substantialis: lib. IV, tract. 2, cap. 3 [= IV(1), p. 68–79] Forma naturalis: lib. III, tract. 4, cap. 5 [= III(2), p. 25–26] Forma definitio rei: lib. IV, tract. 2, cap. 4 [= IV(1), p. 80–93] Forma altera pars compositi: ibidem, cap. 5 [= IV(1), p. 93–107] Fortitudo vera et extrema eius: lib. VI, tract. 2, cap. 5 [= VI(1), p. 77–78] Fortitudines per similitudinem et vitia opposita: ibidem, cap. 7 [= VI(1), p. 91–96] Fortuna et casus: lib. II, tract. 5, cap. 18 [= II(2), p. 137–152] Fluere et influere a causa, quid sit: lib. IV, tract. 1, cap. 5 [= IV(1), p. 27–32] Fraterna correptio: lib. VI, tract. 3, cap. 17 [= VI(2), p. 66–76] Frustra: ubi Fortuna Furtum, quot modis fit: lib. VI, tract. 3, cap. 5 [= VI(2), p. 153–155] Futura, quomodo cognoscantur: lib. IV, tract. 3, cap. 8 [= IV(4), p. 122–124] Funiculus triplex difficile rumpitur: lib. I, tract. 1, cap. 1 [= I, p. 3] Genealogia Christi: lib. V, tract. 1, cap. 4 [= V, p. 42–43] Genealogia Mariae: ibidem, cap. 3 [= V, p. 19–20] Generatio divina: lib. III, tract. 1, cap. 2, 3, 4 [= III(1), p. 9–26]. Item: lib. III, tract. 2, cap. 3 [= III(1), p. 44–47] Generatio et corruptio: lib. IV, tract. 2, cap. 22 [= IV(3), p. 114–120] Genus: lib. III, tract. 4, cap. 8 [= III(2), p. 38–44] Gloria vana: lib. VI, tract. 2, cap. 10 [= VI(1), p. 114–115] Gratia naturalis Christi hominis: lib. V, tract. 1, cap. 7 [= V, p. 68] Gratiae plenitudo in Christo: ibidem, cap. 13 [= V, p. 114–123] Gratia gratum faciens: lib. VI, tract. 1, cap. 2 [= VI(1), p. 10] 210 cap. 19 coni.: cap. 11 U

238 Genealogia coni.: generalia U

210

220

230

240

Tabula contentorum

250

260

270

280

183

Gratia virtus: lib. VI, tract. 4, cap. 16 [= VI(4), p. 4–6] Gratiarum actio: ibidem, cap. 18 [= VI(4), p. 34] Gratitudo et ingratitudo: ibidem [= VI(4), p. 34] Gravitas: lib. VI, tract. 2, cap. 7 [= VI(1), p. 94] Gula: ibidem, cap. 9 [= VI(1), p. 109–111] Hereditas crucifixi et eius restitutio: lib. VI, tract. 3, cap. 10 [= VI(2), p. 24–28] Heredum obligatio ad restitutionem: ibidem, cap. 10 [= VI(2), p. 22–24] Homines, quot assumuntur ad ordines angelorum: lib. IV, tract. 3, cap. 12 [= IV(4), p. 189] Hominis quattuor status: lib. V, tract. 2, cap. 2 [= V, p. 142–143] Hominis perfectio per scientias et virtutes: lib. VI, tract. 1, cap. 2 [= VI(1), p. 5–12] Habitum quid sit: lib. IV, tract. 2, cap. 16 [= IV(3), p. 24] Habitus et habere: ibidem, cap. 24 [= IV(3), p. 157–161] Honestas: lib. II, tract. 3, cap. 4 [= II(1), p. 58–59] Horae canonicae: lib. VI, tract. 4, cap. 11 [= VI(3), p. 69–72] Iactator: lib. VI, tract. 3, cap. 26 [= VI(2), p. 147] Iam: lib. IV, tract. 2, cap. 23 [= IV(3), p. 152] Idiomata: lib. V, tract. 1, cap. 8 [= V, p. 76] Ideae divinae mentis: lib. II, tract. 5, cap. 10 [= II(2), p. 59–67] Identitas vel idem in Deo: lib. III, tract. 4, cap. 4 [= III(2), p. 18–19]. Item: lib. II, tract. 6, cap. 6 [= II(2), p. 234–235] Ideae quorum sint in Deo: lib. II, tract. 5, cap. 11 [= II(2), p. 67–70] hIerarchia prima, actus et proprietates eius: lib. IV, tract. 3, cap. 10 [= IV(4), p. 152–166] hIerarchia media et ultima et proprietates eorum: ibidem, cap. 11 [= IV(4), p. 166–182] hIerarchici actus: ibidem, cap. 12 [= IV(4), p. 182–194] Ignorantia: lib. VI, tract. 2, cap. 3 [= VI(1), p. 67–70] Immensitas: lib. III, tract. 4, cap. 2 [= III(2), p. 7–10] Imaginum utilitas: lib. VI, tract. 4, cap. 6 [= VI(3), p. 35–36] Imaginis Christi adoratio: lib. V, tract. 1, cap. 10 [= V, p. 99] Ihesus salvator: lib. V, tract. 2, cap. 5 [= V, p. 170] Incarnationis possibilitas et tempus: lib. V, tract. 1, cap. 4 [= V, p. 29–45] Incarnationis modus et plura: ibidem, cap. 5, 6 [= V, p. 46–47, 51–56] Incendium et incendiarii: lib. VI, tract. 3, cap. 11 [= VI(2), p. 32–34] Incircumscriptio Dei: lib. II, tract. 5, cap. 12, 13 [= II(2), p. 71–89] In creaturis Deum esse et ubique: lib. II, tract. 5, cap. 12 [= II(2), p. 71] In Deo esse et in scientia eius: ibidem, cap. 9 [= II(2), p. 52] Inferni destructio: lib. V, tract. 2, cap. 8 [= V, p. 187–188] Ingratitudo: lib. VI, tract. 4, cap. 17 [= VI(4), p. 23–27]

257 cap. 2 coni.: cap. 1 U coni.: lib. III, tract. 4 U

262 tract. 4, cap. 11 coni.: tract. 3 cap. 22 U 269 lib. II, tract. 5 272 cap. 11 coni.: cap. 10 U 273 cap. 12 coni.: cap. 2 U

184

De summo bono

Illusiones daemonum, qualiter cognoscantur: lib. IV, tract. 3, cap. 9 [= IV(4), p. 149–150] Incommutabilitas Dei: lib. II, tract. 4, cap. 3 [= II(1), p. 124–131] Innocentiae status et obedientia, qualis fuisset: lib. VI, tract. 4, cap. 15 [= VI(3), p. 92–110] Innocentiae status: lib. VI, tract. 1, cap. 2, 3, 4 [= VI(1), p. 5–28] Innocentem, an liceat condemnare: lib. VI, tract. 4, cap. 22 [= VI(4), p. 61–62] Indivisibile: lib. IV, tract. 2, cap. 16 [= IV(3), p. 22–36] Inquisitio: lib. VI, tract. 3, cap. 16 [= VI(2), p. 63–65] Iniuriam propriam vel alienam, an liceat vindicare: ibidem, cap. 8 [= VI(2), p. 9–15] Intelligentiarum modus intelligendi: lib. IV, tract. 3, cap. 2 [= IV(4), p. 21–39] Intelligentia: ibidem, cap. 1, 2, 3 [= IV(4), p. 3–53] Intelligere, quomodo sit in Deo: lib. II, tract. 5, cap. 2 [= II(2), p. 11–15] Intellectus Dei et eius proprietates: ibidem, cap. 1 [= II(2), p. 3–8] Invisibilia Dei, quomodo naturaliter cognoscuntur: lib. I, tract. 1, cap. 8 [= I, p. 21–25] Iocus: lib. VI, tract. 3, cap. 29 [= VI(2), p. 176] Ioannes Baptista: lib. V, tract. 1, cap. 2 per totum [= V, p. 4–16] Ioannes evangelista: lib. VI, tract. 4, cap. 6 [= VI(3), p. 36–37] hyIpocrisis: lib. VI, tract. 3, cap. 28 [= VI(2), p. 166–171] hyIpostasis: lib. III, tract. 5, cap. 2, 3 [= III(2), p. 51–52, 54–64] Ira: lib. VI, tract. 3, cap. 24 [= VI(2), p. 136–143] Iudicium est in Deo: lib. II, tract. 5, cap. 15 [= II(2), p. 98] Iudicia, an sint licita: lib. VI, tract. 3, cap. 9 [= VI(2), p. 16]. Item: tract. 4, cap. 22 [= VI(4), p. 59] Iudex bonus et malus: lib. VI, tract. 3, cap. 13 [= VI(2), p. 43–45] Iudicii ecclesiastici et saecularis comparatio: lib. VI, tract. 4, cap. 22 [= VI(4), p. 59–80] Iudicum divisio et eorum condiciones: ibidem, cap. 23 [= VI(4), p. 85–91] Iudices delegati: ibidem, cap. 27 [= VI(4), p. 137–141] Iustitia Dei: lib. II, tract. 6, cap. 4 [= II(2), p. 208–214] Iustitia in communi et legalis: lib. VI, tract. 4, cap. 1 [= VI(3), p. 3–9] Iustitiae definitio et divisio: ibidem, cap. 2 [= VI(3), p. 9–14] Iustitiae alia divisio: ibidem, cap. 3 [= VI(3), p. 14–21] Iustitia politica et iustitiae modi per similitudinem: ibidem, cap. 4 [= VI(3), p. 23–26] Iustitiae et iustificationis differentia: ibidem, cap. 5 [= VI(3), p. 27–31] Iustitiae impedimenta: lib. VI, tract. 4, cap. 2, 3, 4 [= VI(3), p. 9–26] Lacrimae orationis: lib. VI, tract. 4, cap. 11 [= VI(3), p. 66–68] Laudis divinae utilitas: ibidem, cap. 9 [= VI(3), p. 54] Latria: ibidem, cap. 6 [= VI(3), p. 31–38]. Idem: lib. V, tract. 1, cap. 10 [= V, p. 98–99] Lema: lib. VI, tract. 2, cap. 7 [= VI(1), p. 94]

290

300

310

320

330

Tabula contentorum

340

350

360

370

185

Lex naturalis, divina et humana: lib. II, tract. 5, cap. 17 [= II(2), p. 129] Leges aeternae: ibidem [= II(2), p. 126–129] Lex naturalis quadruplex: ibidem [= II(2), p. 129–131] Lex permittit, punit, imperat atque necat: ibidem [= II(2), p. 136] Liberatus quare sit homo et non angelus et plura: lib. V, tract. 1, cap. 5 [= V, p. 45–48] Liberalitas: lib. VI, tract. 4, cap. 21 [= VI(4), p. 53–58]. Item: tract. 3, cap. 1, 2 [= VI(1), p. 122–141] Illiberatitatis species: ibidem, cap. 4 [= VI(2), p. 145–153] Libellus iudicii: lib. VI, tract. 4, cap. 23 [= VI(4), p. 82–83] Libelli conceptio: lib. VI, tract. 3, cap. 15 [= VI(2), p. 61–62] Liber vitae: lib. II, tract. 5, cap. 21 [= II(2), p. 179–185] Liberum arbitrium daemonum: lib. IV, tract. 3, cap. 7 [= IV(4), p. 115–116] Libertas ecclesiastica: lib. VI, tract. 3, cap. 18 [= VI(2), p. 79–80] Ligni vitae efficacia: lib. VI, tract. 1, cap. 3 [= VI(1), p. 13–14] Limbi destructio: lib. V, tract. 2, cap. 8 [= V, p. 187–188] Litigium et eius extrema: lib. VI, tract. 4, cap. 20 [= VI(4), p. 52–53] Litis contestatio: ibidem, cap. 23 [= VI(4), p. 83–84] Locus daemonum: lib. IV, tract. 3, cap. 6 [= IV(4), p. 88–89] Loci definitio et differentiae eius: lib. IV, tract. 2, cap. 19 [= IV(3), p. 51–73] In loco quomodo sit angelus: lib. IV, tract. 3, cap. 13 [= IV(4), p. 203–207] Locutiones exprimentes unionem: lib. V, tract. 1, cap. 9 [= V, p. 91–93] Locutiones angelorum: lib. IV, tract. 3, cap. 6 [= IV(4), p. 95–100] Lumen, quomodo sit in Deo: lib. II, tract. 3, cap. 5 [= II(1), p. 63–68] Lucrum malum: lib. VI, tract. 3, cap. 18 [= VI(2), p. 78]. Item: ubi Rapina Luxuria, quando sit peccatum mortale: lib. VI, tract. 2, cap. 9 [= VI(1), p. 106–107] Magnanimitas: lib. VI, tract. 2, cap. 6 [= VI(1), p. 85]. Item: lib. VI, tract. 3, cap. 23 Magnificentia: lib. VI, tract. 3, cap. 23 [= VI(1), p. 128–133]. Item: lib. VI, tract. 2, cap. 6 [= VI(1), p. 85] Mavortia: lib. VI, tract. 3, cap. 22 [= VI(2), p. 127] Mansuetudo et vitia opposita: lib. VI, tract. 3, cap. 24 [= VI(2), p. 134–143] Manumissio: lib. VI, tract. 4, cap. 25 [= VI(4), p. 124–126] Magnum: lib. II, tract. 6, cap. 6 [= II(2), p. 233–234]. Item: lib. III, tract. 4, cap. 2, 3 [= III(2), p. 11–15] Malum: lib. II, tract. 3, cap. 13 [= II(1), p. 104–116] Mala, quare eveniant bonis: lib. II, tract. 5, cap. 16 [= II(2), p. 116–120] Mariae sanctificatio, genealogia et virginitas: lib. V, tract. 1, cap. 3 [= V, p. 18–21] Maria, an aliquid active operata sit in nativitate Filii: ibidem, cap. 6 [= V, p. 58–60] Maria dicitur Christotocon et theotocon: ibidem, cap. 7 [= V, p. 66] Materia prima: lib. IV, tract. 2, cap. 6, 7 [= IV(1), p. 107–131] Matrimonium Christi: lib. VI, tract. 3, cap. 10 [= VI(2), p. 24]

346 ecclesiastica scripsi: ecclesiarum U(?)

373 Matrimonium malim Patrimonium

186

De summo bono

Matrimonium: lib. VI, tract. 4, cap. 24 [= VI(4), p. 94–96] Mediator noster Christus: lib. V, tract. 2, cap. 5 [= V, p. 167–168] Medium virtutum quomodo inveniatur: lib. VI, tract. 2, cap. 2 [= VI(1), p. 60–63] Miraculum: lib. IV, tract. 3, cap. 9 [= IV(4), p. 149] Mens, quomodo sit in Deo: lib. II, tract. 5, cap. 2 [= II(2), p. 8–9] Meditatio devotionis: lib. VI, tract. 4, cap. 7, 8 [= VI(3), p. 38–53] Mendacium et eius species: lib. VI, tract. 3, cap. 27 [= VI(2), p. 151–166] Medium sive intermedium: lib. IV, tract. 2, cap. 16 [= IV(3), p. 23] Meritum Christi nobis et sibi: lib. V, tract. 2, cap. 4 [= V, p. 156–165] Merentur nihil angeli boni nec demerentur mali: lib. IV, tract. 3, cap. 7, 13 [= IV(4), p. 116, 207] Misericordia Dei: lib. II, tract. 6, cap. 4 [= II(2), p. 214–219] Missio divinae personae: lib. III, tract. 3, cap. 3, 4, 5, 6 [= III(1), p. 71–95] Missio visibilis: ibidem, cap. 7 [= III(1), p. 95–103] Mittuntur divinae personae in his donis: ibidem, cap. 5 [= III(1), p. 82–89] Mittuntur divinae personae istis: ibidem, cap. 6 [= III(1), p. 89–95] Mixtio: lib. IV, tract. 2, cap. 22 [= IV(3), p. 130–133] Modestia: lib. VI, tract. 2, cap. 10 [= VI(1), p. 113] Modo adverbium: lib. IV, tract. 2, cap. 23 [= IV(3), p. 153] Mors Christi, qualis fuerit: lib. V, tract. 2, cap. 1, 7 [= V, p. 139–142, 180–184] Mortis necessitas, quomodo fuerit in Christo: ibidem, cap. 2 [= V, p. 143–144] Motus, quid sit, pluraque alia: lib. IV, tract. 2, cap. 20 [= IV(3), p. 75–97]. Item: lib. II, tract. 6, cap. 6 [= II(2), p. :241] Motus et motoris comparatio: ibidem, cap. 21 [= IV(3), p. 97–113] Motus circularis et plura alia: ibidem [= IV(3), p. 103–113] Motor primus: lib. IV, tract. 3, cap. 1 [= IV(4), p. 3–6] Motores orbium sunt intelligentiae: ibidem, cap. 1 et 13 [= IV(4), 3–13, 204–207] Motus Dei: lib. II, tract. 4, cap. 3 [= II(1), p. 126–129]. Item: Immutabilitas Dei: ibidem [= II(1), p. 135] Motus angeli: lib. IV, tract. 3, cap. 13 [= IV(4), p. 212–213] Movens immobile: lib. IV, tract. 2, cap. 10 [= IV(2), p. 44–51] Mundi bonum: ubi Bonum Mundi ordo: ubi Ordo Mundi creatio et eius aeternitas: lib. IV, tract. 1, cap. 8 [= IV(1), p. 44–55] Munera corrumpunt iudicem: lib. VI, tract. 3, cap. 13 [= VI(2), p. 44–45] Munera non accipienda: ibidem, cap. 13 [= VI(2), p. 45] Multum, quomodo opponitur uni: lib. IV, tract. 2, cap. 14 [= IV(2), p. 95–113] Mutuatio licita et illicita: lib. VI, tract. 3, cap. 4 [= VI(2), p. 148–149] Nativitates duae Christi: lib. V, tract. 1, cap. 10 [= V, p. 96–97] Nativitas Christi, an fuerit miraculosa: ibidem, cap. 6 [= V, p. 60] Necessitas divinae naturae: lib. II, tract. 5, cap. 4 [= II(2), p. 19–26] Naturae divinae veritas, possibilitas, necessitas: ibidem [= II(2), p. 18–26] 376 cap. 2 coni.: cap. 10 U

392 cap. 23 coni.: cap. 22 U

408 cap. 13 coni.: cap. 14 U

380

390

400

410

Tabula contentorum

420

430

440

450

187

Negationes et affirmationes divinae: lib. I, tract. 1, cap. 6 [= I, p. 16] Necessitas theologiae: lib. I, tract. 2, cap. 1 [= I, p. 27–29] Necessitas mortis, an fuerit in Christo: lib. V, tract. 2, cap. 2 [= V, p. 143] Nigromantia: lib. IV, tract. 3, cap. 8 [= IV(4), p. 129] Nominabilis est Deus et innominabilis: lib. II, tract. 1, cap. 1 [= II(1), p. 3–5] Nomina plura, quare sunt in Deo: ibidem [= II(1), p. 3–6] Nominum divinorum principalis divisio: ibidem, cap. 2, 3, 4, 5 [= II(1), p. 6–20] Nomen ‘qui est’, quid significet in Deo: lib. II, tract. 2, cap. 3 [= II(1), p. 33–35] Nomina divina: lib. III, tract. 5, cap. 2 [= III(2), p. 30–34] Nomina personarum Graeca sunt quattuor: lib. III, tract. 5, cap. 2 [= III(2), p. 30–34] Notiones divinae: lib. III, tract. 5, cap. 1 [= III(2), p. 45–50] Notionum et relationum distinctio: ibidem, cap. 5 [= III(2), p. 70–75] Nunc adverbium: lib. IV, tract. 2, cap. 23 [= IV(3), p. 141–142] Numerus, quid sit, et divisio eius: ibidem, cap. 16 [= IV(3), p. 18–21]. Item: lib. VI, tract. 4, cap. 3 [= VI(3), p. 16–18] Numerus in divinis: lib. III, tract. 5, cap. 9 [= III(2), p. 107–109] Nuptiae matrimonii: lib. VI, tract. 4, cap. 24 [= VI(4), p. 93–94] Oboedientia, qualiter fuisset in statu innocentiae: lib. VI, tract. 4, cap. 15 [= VI(3), p. 92–110] Obduratio daemonum: lib. IV, tract. 3, cap. 7 [= IV(4), p. 114–116] Olim adverbium: lib. IV, tract. 2, cap. 23 [= IV(3), p. 153] Omne: lib. III, tract. 4, cap. 6 [= III(2), p. 29] Otiosum, quid sit: lib. II, tract. 5, cap. 18 [= II(2), p. 144] Omnipotentia Dei: lib. II, tract. 6, cap. 2 [= II(2), p. 191–200] Operatio est in Deo: lib. II, tract. 5, cap. 15 [= II(2), p. 99] Oppositio contrarietatis et contradictionis: lib. III, tract. 4, cap. 5 [= III(2), p. 19–21] Oppositio multiplex, scilicet masculi et feminae, corruptibilis et incorruptibilis: lib. IV, tract. 2, cap. 14 [= IV(2), p. 112–113] Operationes Christi duplices: lib. V, tract. 2, cap. 4 [= V, p. 156–157] Ordinandorum condiciones et vita: lib. VI, tract. 4, cap. 24 et 25 [= VI(4), p. 92–134] Oratio Christi: lib. V, tract. 2, cap. 3 [= V, p. 152–156] Oratio mentalis: lib. VI, tract. 4, cap. 8 [= VI(3), p. 52–53] Oratio vocalis: ibidem, cap. 9, 10, 11, 12 [= VI(3), p. 53–82] Oratio dominica: ibidem, cap. 11 [= VI(3), p. 65] Ordo naturae est in Deo: lib. III, tract. 4, cap. 3 [= III(2), p. 13–15] Ordo universi: lib. IV, tract. 1, cap. 6 [= IV(1), p. 32–35]. Item: lib. IV, tract. 2, cap. 9 [= IV(2), p. 32–34] Orationis ornatio: lib. VI, tract. 4, cap. 9 [= VI(3), p. 54–56] Officium divinum: ibidem, cap. 11 [= VI(3), p. 71]

428 cap. 23 coni.: cap. 21 U 430 cap. 3 coni.: cap. 15 U 435 cap. 7 coni.: cap. 9 U 453 tract. 2 coni.: tract. 3 U

432 lib. VI coni.: lib. III U

188

De summo bono

Ornatus locutionis in oratione: ibidem, cap. 9 [= VI(3), p. 56–58] Ornatus, prout est virtus: lib. VI, tract. 2, cap. 10 [= VI(1), p. 118–119] Originale peccatum et eius traductio: lib. VI, tract. 1, cap. 5 [= VI(1), p. 28–31] Patientia: lib. VI, tract. 2, cap. 7 [= VI(1), p. 91–92] Passiones Christi, quantae fuerint: lib. V, tract. 2, cap. 1, 7 [= V, p. 133–137] Paradisus et eius condiciones: lib. VI, tract. 1, cap. 4 [= VI(1), p. 23–26] Pax nostra Christus: lib. V, tract. 2, cap. 5 [= V, p. 168–169] Pax: lib. II, tract. 6, cap. 6 [= II(2), p. 236–238] Parvum: ibidem [= II(2), p. 233–234] Pars: lib. III, tract. 4, cap. 6 [= III(2), p. 27–29] Participatio bonitatis Dei: lib. II, tract. 3, cap. 2 [= II(1), p. 51] Peccatum originale et eius poena: lib. VI, tract. 1, cap. 5 [= VI(1), p. 29–34] Peccatum cordis: lib. VI, tract. 2, cap. 9 [= VI(1), p. 108] Peccata mortalia et filiae: lib. VI, tract. 3, cap. 1 [= VI(1), p. 126] Peccata, quomodo se consequuntur et unum est causa alterius: ibidem [= VI(1), p. 126–131] Peccata enormia: lib. VI, tract. 3, cap. 16 [= VI(2), p. 65] Peccatum angeli, cuius genus: lib. IV, tract. 3, cap. 6 [= IV(4), p. 84–85] Perfectum: lib. II, tract. 6, cap. 6 [= II(2), p. 238–242] Perfectio multiplex: lib. II, tract. 3, cap. 2 [= II(1), p. 46–47] Perfectio theologiae: lib. I, tract. 2, cap. 4 [= I, p. 35–39] Perfectio hominis per scientiam et virtutes: lib. VI, tract. 1, cap. 2 [= VI(1), p. 5–12] Per se: lib. II, tract. 6, cap. 6 [= II(2), p. 237–238] Persona Filii incarnatur: lib. V, tract. 1, cap. 7 [= V, p. 63–64] Personae Filii appropriata: ibidem, cap. 1, 11 [= V, p. 1–3, 109] Persona divina: lib. III, tract. 5, cap. 2, 3 [= III(2), p. 51–52, 54–64] Personarum distinctio: lib. III, tract. 1, cap. 1 [= III(1), p. 3–8] Personarum sufficientia: lib. III, tract. 2, cap. 3 [= III(1), p. 44–47] Perseverantia: lib. VI, tract. 2, cap. 7 [= VI(1), p. 92] Pertinacia: ibidem, cap. 6 [= VI(1), p. 88] Pythones: lib. IV, tract. 3, cap. 8 [= IV(4), p. 120] Philosophi naturales, quomodo Dei attributa cognoverunt: lib. I, tract. 1, cap. 8 [= I, p. 21–25] Pietas: lib. VI, tract. 4, cap. 6 et 14 [= VI(3), p. 31–32, 85–92] Pontifex Christus dicitur: lib. V, tract. 2, cap. 6 [= V, p. 174–175] Possibilitas Dei et creaturae: lib. II, tract. 5, cap. 4 [= II(2), p. 19–26] Posse Dei, ad quae se non extendit: lib. II, tract. 6, cap. 3 [= II(2), p. 201–207] Potentia Dei: lib. II, tract. 6, cap. 1 [= II(2), p. 186–191] Potentia passiva duplex, scilicet materialis et subiecti: lib. II, tract. 3, cap. 2 [= II(1), p. 45] Potentia et actus: lib. IV, tract. 2, cap. 9, 12 [= IV(2), p. 66–76] Pollutiones: lib. VI, tract. 2, cap. 8 [= VI(1), p. 102–103] 460 cap. 7 coni.: cap. 9 U

460

470

480

490

Tabula contentorum

500

510

520

530

540

189

Praecursor Verbi: lib. V, tract. 1, cap. 2 [= V, p. 4–5] Praedatio: lib. VI, tract. 3, cap. 7 [= VI(2), p. 4] Praedestinatio: lib. II, tract. 5, cap. 19 [= II(2), p. 152–166] Praedicationes in divinis: lib. III, tract. 1, cap. 1 [= III(1), p. 6–8] Praedicamenta in divinis: lib. III, tract. 1, cap. 1 [= III(1), p. 6]. Item: tract. 5, cap. 4 [= III(2), p. 64–70] Praeficiendorum condiciones: lib. VI, tract. 4, cap. 24 [= VI(4), p. 92–117] Praelatorum condiciones et vita: ibidem [= VI(4), p. 92–117] Praescientia Dei: lib. II, tract. 5, cap. 14 et 15 [= II(2), p. 89–108] Praescriptio: lib. VI, tract. 3, cap. 12 [= VI(2), p. 38–43] Praesciti, an nati fuissent, si homo non peccasset: lib. VI, tract. 1, cap. 4 [= VI(1), p. 28] Principia omnia, quomodo sunt eadem vel diversa: lib. IV, tract. 2, cap. 11 [= IV(2), p. 63–65] Principia theologiae: lib. I, tract. 2, cap. 3 [= I, p. 33–35] Principiorum notitia duplex et alia plura de principiis: lib. I, tract. 1, cap. 3 [= I, p. 12] Primum principium, quid sit: lib. IV, tract. 1, cap. 2 [= IV(1), p. 11–16] Principii primi unitas, simplicitas, necessitas: ibidem, cap. 1, 2 [= IV(1), p. 3–16] Principii nomen in divinis: lib. III, tract. 5, cap. 7 [= III(2), p. 88–90] Principii primi libertas, voluntas et omnipotentia: lib. IV, tract. 1, cap. 4 [= IV(1), p. 23–27] Prius et posterius: lib. IV, tract. 2, cap. 23 [= IV(3), p. 134] Processio Spiritus Sancti: lib. III, tract. 2, cap. 1, 2 [= III(1), p. 35–44] Processionis ordo: ibidem, cap. 5 [= III(1), p. 51–54] Processionum differentia: ibidem, cap. 6 [= III(1), p. 54–58] Processio temporalis: lib. III, tract. 3, cap. 1 [= III(1), p. 59–63] Processionis principium: ibidem, cap. 4 [= III(1), p. 76–81] Probatio testium impeditur quadrupliciter: lib. VI, tract. 3, cap. 7 [non inv.] Prodigalitas: ibidem, cap. 2, 3 [= VI(2), p. 132–145] Proprietas Spiritus Sancti: lib. VI, tract. 1, cap. 1 [= VI(1), p. 3–5] Proprietates divinae: lib. III, tract. 5, cap. 7 [= III(2), p. 88–96] Proprietatum ad personas comparatio: ibidem, cap. 5 [= III(2), p. 73–75] Proprietates, an possint habere clerici: lib. VI, tract. 3, cap. 10 [= VI(2), p. 31–32] Propositiones et praedicationes, quomodo de Deo formantur: lib. II, tract. 1, cap. 6 [= II(1), p. 20–22] Providentia Dei: lib. II, tract. 5, cap. 16 [= II(2), p. 109–116] Prophetia naturalis: lib. IV, tract. 3, cap. 8 [= IV(4), p. 132–133] Prudentia, quid sit: lib. II, tract. 5, cap. 5 [= II(2), p. 34] Puerilitas: lib. VI, tract. 2, cap. 7 [= VI(1), p. 94–95] Puerorum poena, qui non sunt baptizati: lib. VI, tract. 1, cap. 5 [= VI(1), p. 45–46] Pulchrum: lib. II, tract. 3, cap. 4 [= II(1), p. 54–63] Pusillanimitas: lib. VI, tract. 3, cap. 22 [= VI(2), p. 120, 126] 502 cap. 1 coni.: cap. 6 U

503 tract. 5 coni.: tract. 3 U

190

De summo bono

Qualitas et eius species: lib. IV, tract. 2, cap. 17 [= IV(3), p. 36–45] Quantitas et eius divisio: ibidem, cap. 16 [= IV(3), p. 16–36] Quando praedicamentum: ibidem, cap. 23 [= IV(3), p. 133–134] Quaestus illicitus: lib. VI, tract. 3, cap. 11 [= VI(2), p. 36–38] ‘Qui est’ proprium nomen Dei: lib. II, tract. 2, cap. 3 [= II(1), p. 33–35] Quiditas rerum: lib. IV, tract. 2, cap. 3 [= IV(1), p. 68–79] Quies, quid sit: ibidem, cap. 20 [= IV(3), p. 85–86] Ratio, quomodo sit in Deo: lib. II, tract. 5, cap. 3 [= II(2), p. 15–18] Rapina multiplex: lib. VI, tract. 3, cap. 7, 11 [= VI(2), p. 3–4, 32–37] Reconciliator noster Christus: lib. V, tract. 2, cap. 5 [= V, p. 166] Redemptor noster Christus: ibidem [= V, p. 166] Redemptionis modus non fuit alius: lib. V, tract. 1, cap. 5 [= V, p. 45–46] Redemptus qualiter fuisset homo, si Christus mortuus non fuisset: lib. V, tract. 2, cap. 7 [= V, p. 184] Redemptiones et redditus: lib. VI, tract. 3, cap. 4 [= VI(2), p. 148–149] Regulae divinorum nominum: lib. III, tract. 5, cap. 2 [= III(1), p. 50–54] Relationes divinae: lib. III, tract. 1, cap. 1 [= III(1), p. 5–7] Relationum et notionum distinctio: lib. III, tract. 5, cap. 5 [= III(2), p. 70–75] Religio: lib. VI, tract. 4, cap. 6, 14 [= VI(3), p. 31–32, 85–92] Repente: lib. IV, tract. 2, cap. 23 [= IV(3), p. 154] Reprobatio et electio hominum: lib. II, tract. 5, cap. 20 [= II(2), p. 166–173] Res creatae, quomodo sint in Deo: ibidem, cap. 9 [= II(2), p. 51–59] Residentia sacerdotis in beneficio: lib. VI, tract. 3, cap. 10 [= VI(2), p. 28–30] Resurrectio Domini et eius utilitates: lib. V, tract. 2, cap. 9 [= V, p. 192–201] Restitutio, de quibus rebus fieri debeat et quomodo: lib. VI, tract. 3, cap. 5, 6 [= VI(1), p. 153–164], 9 [= VI(2),p. 17–22] Retributio filii ad patrem: lib. VI, tract. 4, cap. 18 [= VI(4), p. 31–33] Rex est Deus: lib. II, tract. 5, cap. 17 [= II(2), p. 124] Risus: lib. VI, tract. 3, cap. 29 [= VI(2), p. 176] Sacerdos Christus dicitur: lib. V, tract. 2, cap. 6 [= V, p. 172–174] Sacerdotis residentia in beneficio: lib. VI, tract. 3, cap. 10 [= VI(2), p. 28–30] Sacerdotum pluralitas beneficiorum: ibidem [= VI(2), p. 30] Sacerdotum vita, qualis debet esse: lib. VI, tract. 4, cap. 13 [= VI(3), p. 84] et 25 [= VI(4), p. 118, 130] Sacrilegium: lib. VI, tract. 3, cap. 21 [= VI(2), p. 108–111] Salvator noster Christus dicitur: lib. V, tract. 2, cap. 5 [= V, p. 170] Sapientia genita: lib. III, tract. 5, cap. 8 [= III(2), p. 103–104] Sapientia Dei: lib. II, tract. 5, cap. 2, 3 [= II(2), p. 8–18] Sanctitas est in Deo: ibidem, cap. 17 [= II(2), p. 121–122] Sanctitas: lib. VI, tract. 4, cap. 28 [= VI(4), p. 142–143] Sanctificatio Mariae: lib. V, tract. 1, cap. 3 [= V, p. 19–21] 569 cap. 17 coni.: cap. 3 U

571 cap. 6 coni.: cap. 5 U

550

560

570

580

Tabula contentorum

590

600

610

620

191

Sanctificatio Christi: ibidem, cap. 7 [= V, p. 63] Sanctificatio Ioannis: ibidem, cap. 2 [= V, p. 6] Senectus: lib. VI, tract. 2, cap. 7 [= VI(1), p. 94] Scientia daemonum: lib. IV, tract. 3, cap. 7 [= IV(4), p. 118–119] Scientia primi principii: lib. IV, tract. 1, cap. 3 [= IV(1), p. 16–23] Scientia Dei communiter dicta: lib. II, tract. 5, cap. 8 [= II(2), p. 47–51] Scientia, quomodo sit in Deo: ibidem, cap. 2, 3 [= II(2), p. 15–18] Scientia Christi multiplex: lib. V, tract. 1, cap. 14 [= V, p. 123–130] Sensus multiplex sacrae Scripturae: lib. I, tract. 2, cap. 10 [= I, p. 55–58] Sepultura Christi: lib. V, tract. 2, cap. 7 [= V, p. 183–184] Separata: lib. IV, tract. 2, cap. 7 [= IV(3), p.9–12] Sexum, quem debuit Christus assumere: lib. V, tract. 1, cap. 12 [= V, p. 113] Similis: lib. II, tract. 6, cap. 6 [= II(2), p. 234–235] Similitudo: lib. III, tract. 4, cap. 1 [= III(2), p. 3–7] Simonia multiplex: lib. VI, tract. 3, cap. 19 [= VI(2), p. 81–102] Simonia poena et plura: ibidem, cap. 20 [= VI(2), p. 102–108] Simonia, an sit licita: ibidem [= VI(2), p. 105–108] Simplicitas: lib. VI, tract. 2, cap. 10 [= VI(1), p. 117]. Item: lib. VI, tract. 3, cap. 28 [= VI(2), p. 166–168] Simulator: lib. VI, tract. 3, cap. 28 [= VI(2), p. 166] Simul: lib. IV, tract. 2, cap. 6 [= IV(1), p. 112–113] Somnia fiunt sex modis: lib. IV, tract. 3, cap. 8 [= IV(4), p. 130–131] Species: lib. III, tract. 4, cap. 8 [= III(2), p. 38–44] Spes: ubi Fiducia Spiritus Sancti appropriata: lib. VI, tract. 1, cap. 1 [= VI(1), p. 3–5] Spiritus Sancti processio: lib. III, tract. 2, cap. 2 [= III(1), p. 41–44] Spiritus Sancti a Patre distinctio: ibidem, cap. 1 [= III(1), p. 37–38] Spurius: lib. VI, tract. 3, cap. 11 [= VI(2), p. 35] Status innocentiae: lib. VI, tract. 1, cap. 2, 3, 4 [= VI(1), p. 5–28] Status quadruplex hominis: lib. V, tract. 2, cap. 2 [= V, p. 142–143] Statio Dei: lib. II, tract. 6, cap. 6 [= II(2), p. 235–236] Substantia, quid sit in communi: lib. IV, tract. 2, cap. 2 [= IV(1), p. 64–68] Substantia composita sensibilis corruptibilis: ibidem, cap. 8 [= IV(2), p. 3–26] Substantia composita sensibilis incorruptibilis: ibidem [= IV(2), p. 27–44] Substantia et accidens: ibidem, cap. 15 [= IV(3), p. 3–15] Superbia: lib. VI, tract. 2, cap. 10 [= VI(1), p. 116] Susurrator: lib. VI, tract. 3, cap. 18 [= VI(2), p. 76] Tactus physicus: lib. IV, tract. 2, cap. 20 [= IV(3), p. 73–75] Tangentia: ibidem, cap. 16 [= IV(3), p. 23] Taxationes iniustae: lib. VI, tract. 3, cap. 11 [= VI(2), p. 35] Theologia symbolica nominata et mystica: lib. I, tract. 1, cap. 4, 5, 6 [= I, p. 13–18]

583 cap. 7 coni.: cap. 5 U incorporalis U

615 corruptibilis coni.: corporalis U

616 incorruptibilis coni.:

192

De summo bono

Theologiae certitudo: ibidem, cap. 8 [= I, p. 25–26] Theologiae necessitas et perfectio: lib. I, tract. 2, cap. 1 [= I, p. 27–29] Theologiae veritas, principia, modi, sensus, expositio, et quod est sapientia: lib. I, tract. 2, a cap. 1 usque ad 11 [= I, p. 26–63] Teloneum iniustum: lib. VI, tract. 3, cap. 11 [= VI(2), p. 35] Temperantia proprie et communiter dicta: lib. VI, tract. 2, cap. 8 [= VI(1), p. 96–104]. Item: Intemperantia, quando sit peccatum mortale: ibidem, cap. 9 [= VI(1), p. 104–109] Temperantiae annexae virtutes et vitia opposita: ibidem, cap. 10 [= VI(1), p. 111–121] Temptatio primorum parentum: lib. VI, tract. 1, cap. 5 [= VI(1), p. 32–34] Temptationis modus, condicio, divisio et fortitudo: lib. IV, tract. 3, cap. 6, 7 [= IV(4), p. 89–119] Temptatio utrum sit appetenda: ibidem [= IV(4), p. 117] Tempus: lib. IV, tract. 2, cap. 23 [= IV(3), p. 133–157] Testes in iudicio: lib. VI, tract. 2, cap. 14 [= VI(2), p. 50–57] Timor: lib. VI, tract. 2, cap. 5 [= VI(1) p. 77–81] Totum: lib. III, tract. 4, cap. 6 [= III(2), p. 27–29] Totum non est in Deo: ibidem, cap. 2 [= III(2), p. 9–10] Totum et totus differentia: lib. V, tract. 2, cap. 7 [= V, p. 183–184] Transfiguratio Christi: ibidem, cap. 2 [= V, p. 144–150] Traditio Christi: ibidem, cap. 7 [= V, p. 179] Trinitas: lib. III, tract. 5, cap. 9 [= III(2), p. 109–111] Triplex funiculus difficile rumpitur: lib. I, tract. 1, cap. 1 [= I, p. 3] Tunc: lib. IV, tract. 2, cap. 23 [= IV(3), p. 152] Vacuum: lib. IV, tract. 2, cap. 19 [= IV(3), p. 66–72] Vana gloria: lib. VI, tract. 2, cap. 10 [= VI(1), p. 114–115] Vanum, quid sit: lib. II, tract. 5, cap. 18 [= II(2), p. 144] Vbi, quid sit: lib. IV, tract. 2, cap. 19 [= IV(3), p. 52–53] Verbum divinum: lib. III, tract. 5, cap. 6 [= III(2), p. 75–88] Veritas, virtus et vitia sibi opposita: lib. VI, tract. 3, cap. 26 [= VI(2), p. 146–150] Veritas divinae naturae: lib. II, tract. 5, cap. 4 [= II(2), p. 18–19] Veritatis condiciones in Deo et in creaturis: ibidem, cap. 5 [= II(2), p. 26–34] Veritas nostri intellectus et signi: ibidem, cap. 6 [= II(2), p. 34–40] Veritas et falsitas quot modis dicuntur: ibidem, cap. 7 [= II(2), p. 42–47] Verecundia: lib. VI, tract. 3, cap. 17 [= VI(2), p. 72–75] Vestigium in creatura: lib. II, tract. 5, cap. 15 [= II(2), p. 101–108] Vitia capitalia: lib. VI, tract. 3, cap. 1 [= VI(1), p. 126] Vitia enormia: ibidem, cap. 16 [= VI(2), p. 65] Vim vi repellere licet: lib. VI, tract. 4, cap. 19 [= VI(4), p. 45–47] Vindicta: lib. VI, tract. 3, cap. 8 [= VI(2), p. 14–15]

625 cap. 1 coni.: cap. 14 U 628 teloneum scripsi: theoloneum U 638 lib. IV coni.: VI U 639 tract. 2 coni.: tract. 3 U 640 lib. VI coni.: lib. IV U 659 cap. 17 coni.: cap. 30 U

630

640

650

660

Tabula contentorum

670

680

690

700

193

Vindicatio ut est virtus et vitia opposita: lib. VI, tract. 4, cap. 19 [= VI(4), p. 41–49] Virginitas inviolata Mariae: lib. V, tract. 1, cap. 3 [= V, p. 24–26] Virginitas: lib. VI, tract. 2, cap. 8 [= VI(1), p. 103–104] Virtus Dei: lib. II, tract. 6, cap. 1 [= II(2), p. 186–191] Virtutes intellectuales: lib. VI, tract. 4, cap. 30 [= VI(4), p. 147–153] Virtutis subiectum: lib. VI, tract. 2, cap. 1 [= VI(1), p. 46–49] Virtutis divisio: ibidem [= VI(1), p. 49–52] Virtutis principia: ibidem [= VI(1), p. 52–55] Virtus moralis et eius principia et distinctio et vitia opposita: ibidem, cap. 2 [= VI(1), p. 55–60] Virtutum medium quomodo inveniatur et materia earum circa quam et oppositio: ibidem [= VI(1), p. 60–63] Virtutum moralium distinctio et nomina: ibidem, cap. 5 [= VI(1), p. 76–77] Virtutum cardinalium sufficientia: ibidem [= VI(1), p. 76–77] Visiones plures: lib. IV, tract. 3, cap. 8 [= IV(4), p. 131–132] Virilitas: lib. VI, tract. 2, cap. 7 [= VI(1), p. 94] Vita Dei: lib. II, tract. 4, cap. 1, 2 [= II(1), p. 117–123] Vita prout causaliter dicitur: ibidem, cap. 4 [= II(1), p. 132–136] Vnitas: lib. II, tract. 6, cap. 7 [= II(2), p. 242–251]. Item: lib. III, tract. 5, cap. 9 [= III, p. 107–109]. Item: lib. III, tract. 1, cap. 1 [= III(1), p. 3–5] Vnio incarnationis: lib. V, tract. 1, cap. 4 [= V, p. 30–32] Vnio est facta in persona, non in natura: ibidem, cap. 8 [= V, p. 69–87] Vnionem exprimentia: ibidem, cap. 9 [= V, p. 88–94] Vniversum: lib. III, tract. 4, cap. 6 [= III(2), p. 29]. Item: ubi Mundus Vniversale: lib. III, tract. 4, cap. 2, 7 [= III(2), p. 32–38] Voluntas et voluntarium et involuntarium: lib. VI, tract. 2, cap. 3 [= VI(1), p. 64–71] Voluntas Dei et eius proprietates: lib. II, tract. 3, cap. 8 [= II(1), p. 81–85] Voluntatis Dei divisio: ibidem, cap. 9 [= II(1), p. 85–90] Voluntatis causalitas: ibidem, cap. 10 [= II(1), p. 90–93] Ad voluntatem Dei, quomodo se mala habeant: ibidem, cap. 11 [= II(1), p. 93–98] Voluntatis Dei signa contraria: ibidem [= II(1), p. 93–95] Voluntatis Dei et nostrae conformitas: ibidem, cap. 12 [= II(1), p. 98–104] Voluntas Christi: lib. V, tract. 1, cap. 8 [= V, p. 78–80]. Item: lib. V, tract. 2, cap. 3 [= V, p. 151–152] Vsura: lib. VI, tract. 3, cap. 4 [= VI(2), p. 147–148]. Item: Usura: ubi Simonia Christi meritum, voluntas, multiplex oratio, passio: lib. V, tract. 2, cap. 1, 3 et 4 [= V, p. 131–165] Christi annuntiatio: lib. V, tract. 1, cap. 3 [= V, p. 16–17] Christi incarnatio et genealogia, nativitas: ibidem, cap. 4, 5, 6 [= V, p. 29–60] Christi sanctificatio et qualiter fuit in patribus et gratia naturalis: ibidem, cap. 7 [= V, p. 61–63]

666 inviolata coni.: invigilata U

669 tract. 4, cap. 30: rectius tract. 5, cap. 1

194

De summo bono

Christus est homo divinus, sed non homo dominicus: ibidem, cap. 8 [= V, p. 75–76] Christi resurrectio: ibidem, tract. 2, cap. 9 [= V, p. 192–201] Christi triplex scientia: ibidem, tract. 1, cap. 14 [= V, p. 123–130] Christi plenitudo gratiae: ibidem, cap. 13 [= V, p. 114–117] Christus, quare nos redimerit per tot et tantas passiones: ibidem, tract. 2, cap. 5 [= V, p. 170–172] Ydiomata: lib. V, tract. 1, cap. 8 [= V, p. 76] Ymago filii: lib. III, tract. 5, cap. 8 [= III(2), p. 99–101] Ypostasis: ibidem, cap. 3 [= III(2), p. 63–64] Ypocrisis: lib. VI, tract. 3, cap. 28 [= VI(2), p. 166–171] Item quaere in littera I Zelus: lib. II, tract. 3, cap. 7 [= II(1), p. 81]. Item: lib. VI, tract. 3, cap. 24 [= VI(2), p. 138–140] Zelera: ubi Peccata

706 dominicus coni.: divinitus U

708 tract. 1 supplevi, om. U

710 tantas coni.: causatas U

710

INDEX GENERALIS LIBRORUM, TRACTATUUM ET CAPITULORUM TOTIUS OPERIS



CPTMA I,1: ed. Alain de Libera – Burkhard Mojsisch, 1989

LIBER PRIMUS De laude sacrae scripturae. Tractatus primus: De modis deveniendi in cognitionem Dei . . . . . . . . . . . . 1. Prooemium huius libri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De naturali cognitione Dei. In quo ostenditur, quod Deus sit sic cognoscibilis et quid de ipso sit sic cognoscibilis, ut sciatur necessitas sacrae scripturae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. In quo ostenditur, quod cognitio existendi Deum est nobis naturaliter inserta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De modo cognoscendi Deum per negationes secundum symbolicam theologiam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De modo cognoscendi Deum per causalitatem secundum denominativam theologiam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. De modo cognitionis divinae per eminentiam secundum mysticam theologiam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. De naturali dispositione intellectus ad cognoscendum Deum et de condicionibus huius cognitionis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. In quo ostenditur per singula, quomodo invisibilia Dei naturali cognitione sciantur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tractatus secundus, qui est de his, quae pertinent ad proprietatem divinae scientiae, quae theologia vocatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De necessitate scientiae sacrae scripturae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Quod theologia scientia sit. Et de subiecto eius et eius unitate . . . . . . . . . 3. De principiis huius scientiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De condicionibus theologicae scientiae, inquantum scientia est . . . . . . . . 5. Quod theologia sola sit vera sapientia et quod ei conveniunt sapientiae condiciones quaedam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. De antiquitate theologiae et de residuis condicionibus sapientiae et habitibus eius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Qualiter theologia sit certa et incerta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. De aliis condicionibus praemissis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. De multis specialibus modis theologiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. De sensibus sacrae scripturae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. De doctrina regiminis in exponendo sacram scripturam . . . . . . . . . . . . . .

3 3

6 10 13 14 16 18 20

27 27 30 33 35 39 42 46 48 51 55 58

198

De summo bono

CPTMA I,2(1): ed. Alain de Libera, 1987 LIBER SECUNDUS: De unitate divinae naturae Tractatus primus: De divisione nominum divinorum et specialiter de nominibus temporaliter de Deo dictis et de propositionibus formatis de Deo. . . 1. De ratione pluritatis nominum divinorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De principali divisione nominum divinorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De tribus subdivisionibus primi membri praehabitae divisionis et de significato nominum temporalium Deo convenientium . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De diversitate modi praedicandi nominum temporalium de Deo et amplior expositio significationis eorundem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De completione divisionum nominum divinorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Qualiter propositiones de Deo formari possint . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. De unita et discreta theologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tractatus secundus: De nomine dicente substantiam divinam . . . . . . . . . . . 1. De stabiliendo esse divino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De exclusione errorum circa praedicta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Quid hoc nomen, “Qui est” nominet in Deo et qualiter ei conveniat . . . . 4. De his, quae attribuuntur Deo ratione huius nominis “Qui est”, et de eius dignitate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 3 6 9 12 16 20 22 27 27 30 33 37

Tractatus tertius: De nomine significante id, quod est causa omnium divinarum processionum, scilicet de bonitate et sibi adiuncta, quae sunt lumen, pulchrum, amor, et de malo opposito bono et de voluntate divina, quae est subiectum amoris et cuius obiectum est bonum . . . . . . . . . . . . . . 41 1. De bono dicto secundum veritatem essentiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 2. De bono dicto secundum denominationem suae causae . . . . . . . . . . . . . . 44 3. De bono universi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 4. De pulchro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 5. De lumine, prout Deus hoc nomine laudatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 6. De amore essentialiter dicto de Deo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 7. De nominibus et proprietatibus et effectibus amoris divini et communiter dicti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 8. De voluntate Dei et proprietatibus eius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 9. De divisione voluntatis divinae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 10. De causalitate voluntatis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 11. Qualiter mala se habeant ad praedictas Dei voluntates . . . . . . . . . . . . . . . 93 12. De conformitate voluntatis nostrae ad voluntatem divinam . . . . . . . . . . . . 98 13. De malo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

Index generalis

Tractatus quartus: De nomine significante substantiam divinam secundum specialem perfectionem sui in se et secundum modum specialem perfectae emanationis divinae, scilicet de vita et incommutabilitate Dei . . . . . 1. In quo ostenditur, quod vita Deo conveniat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De vita, prout essentialiter et proprie est in Deo, et de eius immutabilitate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Qualiter solus Deus est immutabilis et qualiter ipse movetur . . . . . . . . . . . 4. De vita, prout causaliter dicitur de Deo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

199

117 117 120 124 132

CPTMA I,2(2): ed. Alessandra Beccarisi, 2006 Tractatus quintus, in quo agitur de nominibus significantibus perfectiones partis intellectivae in Deo sicut sapientia, mens, ratio, veritas, fides . . . . . 1. In quo probatur intellectus esse in Deo et de proprietate actus eius . . . . . 2. De modo, quo Deus intelligit, et quomodo sunt in ipso mens et sapientia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Qualiter ratio et fides et scientia sint in Deo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De veritate et necessitate divinae naturae et de possibilitate tam in Deo quam in creaturis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De condicionibus veritatis, ut est in Deo et ut est in creaturis . . . . . . . . . . 6. De veritate nostri intellectus et deveritate signi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. De falsitate et vanitate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. De scientia Dei communiter dicta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Qualiter res sint in Deo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. De ideis in mente divina existentibus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. Quae habeant ideam in Deo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. De incircumscriptibilitate Dei quantum ad hanc condicionem, quae est esse in omnibus rebus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. De incircumscriptibilitate Dei quantum ad hoc, quod ipse est ubique . . . . 14. De praescientia Dei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15. De dispositione. In quo est de vestigio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16. De providentia divina et de hoc nomine Deus, quod est nomen providentiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17. De aliis tribus nominibus pertinentibus ad providentiam. In quo est de legibus aeternis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18. De fato et de his, quae ad eius notitiam requiruntur, quae sunt casus et fortuna, contingens et occasio et frustra et vanum et otiosum . . . . . . . . . . 19. De praedestinatione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20. De electione et reprobatione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21. De dilectione Dei, ut est principium electionis, et de libro vitae, in quo conscripti sunt electi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 3 8 15 18 26 34 40 47 51 59 67 71 83 89 97 108 121 137 152 166 173

200

De summo bono

Tractatus sextus, qui est de nominibus divinis pertinentibus ad perfectonem operativae potentiae Dei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De virtute sive potentia Dei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De omnipotentia Dei. In quo adhuc interseruntur aliqua de virtute sive potentia simpliciter dicta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Qualiter dicitur Deus aliqua non posse sine derogatione potentiae suae, et quae sint illa simpliciter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De iustitia et misericordia Dei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De aeternitate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. De magno et parvo, eodem, altero, simili, dissimili, statione, motu, aequalitate et pace et de per se et de perfecto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. De unitate divina et universaliter de natura unitatis et numeri . . . . . . . . .

186 186 191 201 208 219 233 242

CPTMA I,3(1): ed. Sabina Tuzzo, 2004 LIBER TERTIUS: De trinitate personarum in communi et de pertinentibus ad ipsam distinctionem personarum Tractatus primus: De distinctione Filii a Patre per generationem . . . . . . . . . 1. De distinctione personarum in communi in unitate divinae naturae et qualiter duo praedicamenta manent in divinis et qualiter relationes habeant distinguere personas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De aeterna generatione, an sit et quid sit et qualiter nomen Deo convenit 3. De terminis divinae generationis et de locutionibus exprimentibus eosdem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De quo sit divina generatio et de principio ipsius, an sit huic necessitas vel voluntas vel natura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De distinctione personarum Patris et Filii et coaeternitate eorundem . . . Tractatus secundus: De distinctione Spiritus Sancti a Patre et Filio per processionem ab utroque . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De modo processionis Spiritus Sancti, qua procedit ut amor Patris et Filii 2. De his, quae attribuuntur Spiritui Sancto ratione sui modi procedendi . . 3. De ratione sufficientiae numeri personarum. In quo est etiam de communitate potentiae generandi in divinis et de comparatione ipsius ad actum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De principio processionis Spiritus Sancti et de modo procedendi . . . . . . 5. De ordine processionum divinarum et de comparatione Filii ad Patrem penes spirationem communem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. De processione in communi et de differentia processionum inter se . . . . Tractatus tertius: De temporali processione divinarum personarum et de earum donatione et missione et apparitione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De temporali processione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De donatione divinarum personarum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3

3 9 13 21 26

35 35 41

44 48 51 54

59 59 64

Index generalis

3. 4. 5. 6. 7. 8.

201

De missione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Qui mittantur et procedant temporaliter et a quo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 In quibus donis mittantur personae divinae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Quibus mitti possit persona divina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 De apparitione divina et missione visibili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 De nominibus doni et dati, quae competunt personis divinis ratione processionis et missionis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 CPTMA I,3(2): ed. Sabina Tuzzo, 2007

Tractatus quartus, qui est de aequalitate et similitudine et identitate personarum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Qualiter aequalitas et similitudo sint in Deo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. In quo probatur, quod personae sint aequales magnitudine immensitatis, et quod in divinis non est totum nec universale nec triplicitas . . . . . . . . . 3. In quo probatur, quod secundum alios modos magnitudinis est aequalitas in personis et quod tamen est ibi ordo naturae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De eodem et differenti et diverso et dissimili universaliter sumptis . . . . . . 5. De oppositis et specialiter de contradictoriis et contrariis, quod ipsa non possunt simul vera esse nec falsa. In quo est, an forma per corruptionem simpliciter annihiletur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. De toto et parte et de omni et universo et de diminuto et quot modis dicitur aliquid fieri ex alio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. De natura universalis in communi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. De genere et differentia et de specie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tractatus quintus, qui est de nomine personae et de notionibus personarum et de diversis nominibus pertinentibus ad personarum distinctionem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De dictionibus exclusivis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De quattuor nominibus Graecis et quattuor Latinis et de regulis huiusmodi nominum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De nomine personae et hypostasis et aliorum nominum, quae similiter dicuntur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Qualiter praedicamentum ad aliquid maneat in divinis et non transeat in substantiam, et qualiter relationes sint in personis et in essentia, et qualiter sint ipsae personae et ipsa essentia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De distinctione inter notiones et relationes et proprietates personarum et proprietates personales et de numero omnium praedictorum et de comparatione proprietatum ad personas et ad essentiam et ad actus notionales et ad se invicem secundum differentiam, et qualiter de eis licet diversa opinari 6. Qualiter praedictae relationes diversimode exprimuntur in Scriptura. In quo est specialiter de Verbo divino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. De nominibus principii et auctoris et de proprietate innascibilitatis. In quo est, quare proprietates non possunt mutuo de se praedicari, et quare

3 3 7 13 15

19 27 32 38

45 45 50 54

64

70 75

202

De summo bono

actus notionales non praedicantur de essentia, et qualiter dicitur hoc de illo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 8. De appropriatis personarum. In quo est specialiter de imagine, secundum quod est proprium Filii Dei, et de sapientia genita . . . . . . . . . . . . . . 96 9. Qualiter unitas et numerus sint in divinis. In quo est specialiter de hoc nomine ‘trinitas’, et de locutionibus quibusdam exprimentibus habitudinem essentiae ad personas numeratas et e converso . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 CPTMA I,4(1): ed. Sabina Pieperhoff, 1987 LIBER QUARTUS: De Deo Patre secundum appropriatam sibi rationem primi principii Tractatus primus: De condicionibus huiusmodi principii et de primo et proprio opere eius, quod est creare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De ratione appropriationis et de primi principii unitate, simplicitate et necessitate et de condicionibus suae necessitatis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Qualiter probetur primum principium esse intellectus universaliter agens, qui est vivens vita perfectissima et nobilissima et delectabilissima et gaudio plena et felicissima et est omnis vitae principium . . . . . . . . . . . . . . 3. De scientia primi principii, qualiter causalitas attribuitur intellectui et scientiae et qualiter scientia eius sit determinata et non univoca nostrae scientiae et perfectissima et causa essentiae et ordinis universorum . . . . . 4. De primi principii libertate, voluntate et omnipotentia . . . . . . . . . . . . . . . 5. Quid sit fluere et influere et de tribus, quae ad hoc requiruntur . . . . . . . 6. De ordine universi secundum philosophos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. De creatione communiter dicta, prout comprehendit activam et passivam 8. De creatione passiva specialiter. In quo est de creatione mundi et de eius eternitate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 3

11

16 23 27 32 35 44

Tractatus secundus, qui est de prima formali processione Patris, creatoris omnium, id est de esse et de eius primis dividentibus in communi, quae sunt substantia et accidens, et de per se consequentibus ipsum, sicut sunt causa et creatum, potentia et actus, unum et multa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 1. De esse tam secundum rem quam secundum diversas huius nominis significationes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 2. De substantia, quid sit, et de divisionibus eius in suas partes et in suas significationes. In quo est de substantia corporea in communi . . . . . . . . . 64 3. De forma substantiali, prout est quiditas et totum esse eorum, quorum est quiditas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 4. De forma, prout ipsa est definitio rei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 5. De forma, prout ipsa est altera pars compositi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 6. De chaos sive de materia prima, secundum quod sacra Scriptura de ipsa loquitur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 7. De prima materia, prout in philosophia de ipsa est sermo . . . . . . . . . . . . . 119

Index generalis

203

CPTMA I,4(2): ed. Alessandro Palazzo, 2012 8. De substantia composita sensibili et corruptibili in communi et de principiis eius. In quo est de principiis substantiae sensibilis et corruptibilis . . . 9. De causa efficiente. In quo est de ordine universi et de causis primariis . 10. De fine et de causa finali. In quo est de uno dominatu summi boni et quomodo ipsum movet immobile existens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. De causis in communi et de finitate earum et de sufficientia generum earum. In quo est, qualiter omnium principia sunt eadem vel diversa . . . 12. De his, in quibus in communi diversa genera causarum comprehendentur, scilicet de potentia et actu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. De causis in communi, secundum quod ipsae significantur nomine elementi vel naturae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. De causis in communi, secundum quod habent rationem mensurae per rationem unius. In quo etiam determinatur de multo et de oppositione unius ad multa et de aliis generibus oppositionis completius, quam supra determinetur, specialiter autem de oppositionibus masculi et feminae et corruptibilis et incorruptibilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 27 44 51 66 77

90

CPTMA I,4(3): ed. Burkhard Mojsisch – Fiorella Retucci, Hamburg 2008 15. De divisione entis in substantiam et accidens et de accidente in communi et de divisionibus eius, sive sit accidens per se, sive sit accidens per accidens, et de definitionibus eorundem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 16. De quantitate et de definitione et de divisionibus eius. In quo est de numero et de continuo et de indivisibili et qualiter est principium continui vel principiatum ab ipso et qualiter est in continuo . . . . . . . . . . . . . . . 16 17. De qualitate et speciebus eius, et quod nulla eius species est substantia vel forma substantialis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 18. De ad aliquid, id est de divisione et definitionibus eius et de probatione, quod ipsum sit accidens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 19. De loco, quia est et quid est et qualiter differentiae loci, quae sunt sursum et deorsum, dextrum et sinistrum, ante et retro, sint in caelo et in mundo et qualiter supremum caelum sit et moveatur in loco et de ubi et de vacuo et de situ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 20. De tactu physico et de motu in communi, scilicet de definitione et divisionibus eius et de consequentibus ipsum, et de quiete ei opposita . . . . . . . . 73 21. De comparationibus motus ad motorem et de comparationibus motuum inter se secundum prioritatem et secundum ea, quae sequuntur eos ex ratione velocioris, et de condicionibus vere comparabilium et de natura motus circularis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 22. De generatione et corruptione et de alteratione et augmento et diminutione et de facere et de mixtione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 23. De quando et de tempore et de iam et tunc et modo et olim et nunc et repente et de priori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

204

De summo bono

24. De habitu et de habere et de privatione opposita habitui, secundum quod habitus ab habendo dicitur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 CPTMA I,4(4): ed. Alessandro Palazzo, 2005 Tractatus tertius: De substantiis spiritualibus sive de angelis secundum triplicem ipsorum condicionem, scilicet secundum naturam et secundum quod sunt motores orbium et secundum quod sunt ministri gratiae . . . . 3 1. Quod primus motor non sit causa prima, et quod motores orbium sunt intelligentiae, et quod ipsae sunt angeli, qui, inquantum motores sunt, vocantur anima nobilis, et de anima nobili sic sumpta . . . . . . . . . . . . . . . . 3 2. De natura intelligentiarum et numero et principiis earum essentialibus, et qualiter sit composita et ‘hoc aliquid’, et qualiter sit ubique et sit immobilis, et de definitionibus eius et de modo eius intelligendi . . . . . . . 21 3. De virtutibus causalibus intelligentiarum et de his, quae ratione harum virtutum ipsas consequuntur sive absolute sive in comparatione ad virtutem causae primae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 4. An angelus sit, et quid sit secundum diversas definitiones, et qualiter cognoscibilis sit a nobis, et an per creationem exierit in esse, et quando et ubi et qualis fuerit creatus, et de mensura eius, quae est aevum, et de attributis et de differentia eorum inter se et ad animam rationalem et de numero ipsorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 5. De cognitione naturali angelorum matutina et vespertina, et quod daemones non fuerunt mali a creatione nec in creatione, et de naturali dilectione eorum, et quod non fuerunt praescii futuri sui status . . . . . . . . 72 6. Quomodo angeli et quo genere peccati peccaverunt, et de condicione eorum, qui ceciderunt, et de loco eorum post casum et de ordine, qui est inter eos, et de modo temptationis eorum et de locutionibus angelorum 82 7. De temptatione in communi, scilicet de divisionibus et definitionibus eius, et de fortitudine temptationum daemonis et de modo confirmationis et obdurationis angelorum manente tamen libero arbitrio, et quare nec boni mereantur nec mali angeli demereantur, et an temptatio sit appetenda, et de acumine scientiae daemonum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 8. De divinatione daemonum et naturali et de pluribus eius divisionibus, et quid habet veritatis et quid fallaciae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 9. De modo apparitionis tam bonorum quam malorum angelorum, scilicet an fiat in corpore vel in specie corporali, et qualiter apparentes actus naturales exerceant, scilicet loqui, comedere, generare, et qualiter miracula fiant per daemones, et an sint aliqua ex eis vera miracula, et qualiter illa discernantur a miraculis divinis, et an in huiusmodi liceat uti auxilio daemonum et artium ad hoc inventarum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 10. Quid sit hierarchia, et quot sint et qualiter a se invicem distinguantur et ab ecclesiastica hierarchia, et quae sint proprietates primae hierarchiae, et de numero et sufficientia ordinum, qui sunt in ipsa, et de actibus et proprietatibus singulorum ordinum, et qualiter haec hierarchia sit imme-

Index generalis

diate circa Deum, et quare nomina inferiorum ordinum conveniunt superioribus et non e converso, et qualiter spiritus caelestes semper vocantur angeli et qualiter non . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. De media et de ultima hierarchia et de distinctionibus ordinum in ipsis et de actibus singulorum et de distinctionibus personarum eiusdem ordinis et de ratione appropriationis nominis angelorum ad ultimum ordinem et de probationibus, quod novem sint ordines angelorum . . . . . . . . . . . . . . . 12. De tribus actibus hierarchicis, et qualiter ipsi Deo conveniant, et de theophaniis et de conexione hierarchiarum et ordinum et personarum existentium in uno ordine, et an haec distinctio maneat post iudicium, et an ex hominibus fiat decimus ordo, et quantum ex hominibus assumatur ad ordines angelorum, et de assistentibus et de ministrantibus, et an per ministerium impediantur in contemplatione Dei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. De corporalibus figurationibus angelorum et de custodia eorundem, et qualiter sint in loco et moveantur localiter in operibus custodiae, et an per huiusmodi opera proficiant in praemio essentiali, et an in cognitione mysteriorum divinorum illuminentur ab hominibus, et an sit discordia inter eos, et an sint in loco divisibili vel indivisibili, et an in motu transeant medium, et an duo vel plures ex eis possint simul esse in eodem loco

205

152

166

182

194

CPTMA I,5: ed. Ignaz Backes, 1975, 2020 LIBER QUINTUS, qui est de his, quae pertinent ad discretam theologiam de Filio Dei secundum utramque naturam, scilicet divinam et humanam Tractatus primus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De propriis et appropriatis Filii Dei secundum divinam naturam . . . . . . . 2. De praecursore Verbi incarnati. In quo est de sanctificatione in utero . . . 3. De annuntiatione Salvatoris. In quo est aliquid de genealogia et sanctificatione eius, cui fit annunciatio et de inviolata virginitate eius . . . . . . . . . 4. De possibilitate incarnationis. Et de modo huius unionis. Et an deus incarnatus fuisset, si homo non peccasset. In quo est de tempore incarnationis et de ratione dilatationis eius et de nominibus, quibus hoc tempus in scriptura nominatur, et de genealogia Christi secundum diversos evangelistas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Quod alius modus liberationis hominis fuit possibilis, sed non redemptionis. Et quare deus inter haec duo praeelegit modum redemptionis. Et quare hoc non fecit per creaturam sed ipse ad nos venit. Et quare potius ad nos venit quam ad angelos. Et an tota trinitas vel una persona sine alia potuit incarnari sive assumendo eandem naturam sive plures. Et quare potius persona Filii est incarnata. Et an una persona potuit assumere plures naturas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Quae creatura fuerit assumptibilis. Et quid de nostra natura assumpserit. Et quomodo assumpserit unum mediante alio. Et an mater Virgo active

1 1 4 16

29

45

206

De summo bono

aliquid ad generationem operata fuerit. Et an haec nativitas fuerit miraculosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Qualiter Christus fuerit in patribus et ab ipsis descenderit. Et quare ipse non dicatur fuisse decimatus in Abraham. Et qualiter ipse dicatur sanctificatus. Et cui personae divinae appropriandum sit opus incarnationis. Et quare propter istam generationem Christus dicatur filius matris, quae non solum vocatur christotokos sed etiam theotokos, sed non dicatur filius Spiritus Sancti vel Trinitatis. Et qualiter illi homini est gratia naturalis et inhabitat in ipso omnis plenitudo divinitatis corporaliter . . . . . . . . . 8. De ipsa unione et assumptione. Et in quo sit facta, scilicet in persona et non in natura. Et quomodo natura humana sit deificata, et Iesus sit homo divinus sed non homo dominicus. Et qualiter est ibi inter naturas communicatio idiomatum. Et quomodo intellectus et voluntas et operationes sunt in Christo deificata. Et quare natura et persona divina dicantur assumpsisse hominem et naturam humanam sed non personam. Et quid sit ibi assumptum per se et per consequens et per accidens . . . . . . . . . . . . . . 9. An Christus sit unum vel duo. Et an habeat tantum unum esse. Et an sit compositus. Et de locutionibus exprimentibus unionem . . . . . . . . . . . . . . 10. De temporali nativitate Christi. Et de filiatione, an duae sint Christi nativitates vel duae sint Christi nativitates vel duae filiationes. Et si dicatur bis natus. Et de adoratione humanitatis Christi et imaginis suae . . . . . . . . . . . 11. De his quae Christo possunt attribui vel non possunt, secundum quod ipse est homo, quae pertinent ad dignitatem. Quae sunt: esse deum, esse personam vel hypostasim vel rem naturae vel individuum, esse praedestinatum, esse filium adoptivum. In quo est de adoptione legali et de nostra adoptione, qua a deo adoptamur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. Quomodo ea quae pertinent ad defectum naturae humanae, de Christo dici possint, vel non possint. Quae sunt: creatum esse vel incepisse vel posse peccare. In quo est doctrina generalis, quae ratione humanae naturae de Christo dici possunt et quae non. Et in quo sexu et de quo sexu debuit assumere naturam humanam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. De his quae conveniunt Christo ratione naturae assumptae, scilicet quae Christus cum natura assumpsit, quantum ad ea quae pertinent ad plenitudinem gratiae singularis et unionis et capitis. In quo est, qualiter ipse dicitur caput et ecclesia corpus. Et quorum ipse sit caput. Et qualiter daemon dicitur caput malorum et ipsi eius corpus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. De his quae Christus in humana natura assumpsit vel quae non, quae sunt pertinentia ad scientiam et potentiam. In quo est de triplici eius scientia, scilicet qua cognoscit Verbum et res in Verbo et res in propria natura . . . .

51

61

69 88

94

101

110

114

123

Tractatus secundus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 1. Qui defectus nostri in Christo fuerunt et qui non. Et an illos assumpserit vel contraxerit. Et quomodo etiam in anima Christi fuerunt passiones animales et sensibiles. Et quantus dolor Christi fuerit in passione et morte. Et an istae passiones vere fuerint in Christo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Index generalis

2. De quattuor statibus hominis. Et quid de quolibet Christus assumpserit. Et specialiter, an habuerit necessitatem moriendi. Et qualiter haec necessitas sit naturalis et qualiter non. In quo sunt multa de transfiguratione, in qua videtur Christus aliquid gloriae corporis de statu contrario accepisse . . . . . 3. Quot sint voluntates in Christo. Et de concordia et discordia ipsarum inter se. In quo est de orationibus eius et de earum exauditione . . . . . . . 4. De diversis operationibus Christi. Et de merito ipsius. Et an meruerit sibi ipsi aliquid. Et an meruerit in instanti conceptionis. Et quomodo meruerit per passionem sibi et nobis. Et quorum malorum ablationem vel bonorum collationem nobis meruerit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Quomodo Christus dicitur redemptor et reconciliator et mediator et pax nostra et Iesus sive salvator noster. Et quare nos redemerit per tot et per tantas passiones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Qualiter Christus est sacerdos et pontifex et rex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Qualiter Christus dicitur traditus diversimode a diversis. Et qualiter passionem eius diversimode desideraverunt sancti et hostes sui. Et an possit dici, quod Filius Dei sit passus et mortuus. Et an fuerit in morte divinitas separata ab humanitate. Et quare corpus eius non vidit corruptionem. Et an in triduo mortis illud corpus univoce fuerit corpus et ante mortem. Et an in illo triduo fuerit homo. Et de differentia inter totum et totus, cum de Christo dicuntur. Et qualiter redemptus fuisset homo, si Christus non fuisset mortuus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. De descensu Christi ad inferos. Et de eius modo. Et de effectibus ipsius et expositionibus quorundam dubiorum circa hoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. De Christi resurrectione. Et de tempore resurrectionis. Et de eius probatione. Et de ascensione ipsius et eius utilitate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

207

142 151

156

166 172

179 185 192

CPTMA I,6(1): ed. Sabina Tuzzo, 2001 LIBER SEXTUS: Qui est de Spiritu Sancto et de donis eidem appropriatis et de peccatis, quae illis donis opposita sunt Tractatus primus: De propriis Spiritus Sancti et de primo dono eius, quod fuit gratia innocentiae, et de peccato originali sibi opposito . . . . . . . . . . . 1. De propriis personae Spiritus Sancti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De perfectione hominis per scientiam et virtutes in statu innocentiae et per gratiam gratum facientem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De statu hominis secundum corpus et de potentia peccandi. In quo est, an homo primo potuerit peccare venialiter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De condicionibus natorum in statu innocentiae. In quo est de loco primorum parentum, id est de Paradiso, et de modo illius status et de praescitis, an manente illo statu nati fuissent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De peccato originali et de modo traductionis ipsius et de poena sibi debita et de aliis multis dubitabilibus circa hanc materiam . . . . . . . . . . . . . . . .

3 3 5 13

18 28

208

De summo bono

Tractatus secundus: De virtute in communi et specialiter de illis virtutibus, quae inter morales praecipue sunt morales, id est de fortitudine et temperantia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 1. De subiecto virtutis et eius divisione et de principiis generantibus ipsam in nobis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 2. Qualia oportet esse principia, quae sint virtutis moralis generativa, et de materia, circa quam est virtus moralis, et de formali eius definitione et de oppositione vitiorum et virtutum et de arte inveniendi medium . . . . . . . . 55 3. De involuntario per vim et per ignorantiam et de voluntario, quod opponitur utrique eorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 4. De electione et consilio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 5. De nominibus et distinctionibus virtutum moralium. In quo est sufficientia virtutum cardinalium et in quo specialiter agitur de fortitudine vera et de extremis eius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 6. De fortitudinibus non veris, sed dictis per similitudinem ad veram fortitudinem et de quibusdam virtutibus annexis verae fortitudini et de vitiis, quae illis opponuntur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 7. De residuis virtutibus annexis verae fortitudini et de vitiis eis contrariis . . 91 8. De temperantia proprie et communiter dicta, et circa quae sit temperantia proprie dicta et de extremis eius. In quo est de virginitate . . . . . . . . . . 96 9. De divisione intemperantiae communiter sumptae et quando sit mortale vel veniale peccatum. In quo est de temperantia consistente in solo actu interiori cordis et de modis gulae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 10. De comparatione contrarii temperantiae ad timiditatem oppositam fortitudini et de virtutibus annexis temperantiae et vitiis oppositis eisdem . . . 111 Tractatus tertius: De virtutibus, quas supra vocavimus adiunctas virtutibus cardinalibus, scilicet fortitudini et temperantiae, et primo de liberalitate . 1. De materia ipsius et vitiorum oppositorum eidem et qualiter copulatur vel infertur vitium vitio et qualiter unum peccatum est causa aliorum. In quo est de septem capitalibus vitiis et filiabus eorum . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Qualiter liberalis et prodigus et illiberalis se habeant circa pecunias et de propriis actibus ipsorum et de quo dandum sit et quis sit magis proprius actus liberalitatis et de comparatione prodigalitatis ad illiberalitatem . . . 3. De prodigalitate et quibus non sit dandum, quibus tamen prodigus dat, etc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De illiberalitate. In quo est in communi de multis speciebus illiberalis acceptionis et specialis prosecutio de usura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De furto, quid sit, et quot modis curritur cum fure et quod necessaria sit restitutio et a quibus et de quibus rebus debeat fieri . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Quomodo sit restitutio facienda, et cui a fure vel emptore furti vel ab eo, qui aliquid invenit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

122

122

132 141 145 153 157

Index generalis

209

CPTMA I,6(2): ed. Sara Ciancioso, 2016 7. De rapina, quid sit et quomodo peccatum sit, et quomodo differat a furto et depraedatione et de excusatione eius per nomen belli. In quo est, qualiter iustum bellum excusat rapinam, et qualiter licet uti gladio . . . . . . . . 8. Quomodo licet vindicare iniuriam propriam vel alienam, et quomodo ad hoc aliqui tenentur, et qualiter vim vi repellere licet . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. An liceat iudici haberi in ecclesia, et quod bellare non sit secundum se malum, et quae exiguntur ad iustum bellum, et de satisfactione, scilicet restitutione consequente bellum iniustum, et de percipientibus ea, quae in iusto bello rapta sunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. De obligatione heredum ad restituendum, et eorum, qui possident hereditatem Crucifixi et aliorum, ad quos res ecclesiae perveniunt. In quo est de pluralitate beneficiorum et de dispensatione circa hoc, et an clericis liceat habere proprium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. De incendiis et partu supposito vel per adulterium generato et de pedagiis et teloneis et quaestis et talliis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. De praescriptione et usucapione et de his, quae requiruntur ad hoc, quod haec iusta sint . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. De iudice, de assessore et citatoribus et executoribus, et de advocatis . . . 14. De testibus et de multis, quae ad hanc materiam requiruntur . . . . . . . . . . 15. De accusatione et de his, quae ad hanc materia pertinent . . . . . . . . . . . . . 16. De inquisitione. In quo est, quae crimina sunt enormia . . . . . . . . . . . . . . 17. De denuntiatione evangelica, quae est secundum fraternam correctionem, et de denuntiatione canonica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18. De criminatoribus et de condentibus leges iniquas specialiter contra libertatem ecclesiarum, et quae sit haec libertas. In quo est, qualiter detractio dicatur homicidium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19. De simonia in beneficio et in ordine, in quibus casibus et qualiter committatur, et quae sunt eius species . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20. De poena simoniae et de dispensatione circa ipsam. In quo est quaestio, an sit licita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21. De sacrilegio. In quo est de immunitate ecclesiarum et rerum ecclesiasticarum, et de poena huius peccati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22. De magnanimitate et vitiis ei oppositis. In quo est de humilitate, qualiter sit virtus et non opponatur magnanimitati, et de virtute, quae mavortia vocatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23. De magnificentia et vitiis eidem oppositis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24. De mansuetudine et de vitiis ei oppositis. In quo est de differentia quarundam virtutum et de zelo et de ira et de eius divisionibus . . . . . . . . . . . 25. De amicitia et vitiis ei oppositis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26. De virtute, quae veritas vocatur, et de vitiis ei oppositis . . . . . . . . . . . . . . . 27. De mendacio et eius proprietatibus et de quantitate huius peccati . . . . . .

3 9

16

22 32 38 43 50 57 63 66

76 81 102 108

118 128 134 144 146 151

210

De summo bono

28. De simulatione et hypocrisi et de simplicitate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 29. De eutrapelia et de vitiis ei oppositis. In quo est de contumelia et de ioco et de risu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 CPTMA I,6(3): ed. Coralba Colomba – Irene Zavattero, 2017 Tractatus quartus: De iustitia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De iustitia in communi et de multiplicitate huius nominis et specialiter de iustitia legali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De diversis definitionibus iustitiae specialis et de diversis divisionibus et subdivisionibus eius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De alia divisione iustitiae specialis et prosecutione membrorum dividentium. In quo est, quomodo sit iustum medium et aequale et inter quid sit, et quomodo diversimode est aequalitas in iustitia distributiva et commutativa, et quod iustitia non est semper contrapassio . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Quod sit unum aliquid et quid sit illud, quo commutabilia reducuntur ad aequalitatem proportionis. In quo est, quomodo iustitia sit medium aliter quam aliae virtutes morales, et qualiter iniustum sit superabundantia et defectus, et de modis iustitiae dictae per similitudinem ad veram iustitiam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Quomodo omne iustum est unum et multa et de differentia inter iustum et iustificationem et de nocumentis iustitiae. In quo sunt solutiones plurium quaestionum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. De religione sive latria, quae est prima virtutum annexarum iustitiae et vocatur etiam eusebia vel theosebia seu pietas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. De devotione et in communi de meditatione, inquantum est origo devotionis, et de delectatione et de iubilo, quae consequuntur devotionem . . 8. De meditatione in speciali et de speciebus et de definitionibus orationis mentalis, quae ex ipsa gignitur, et de comparatione horum ad invicem . . 9. De oratione vocali et laude, ad quid utilis sit, et de ornatu sermonis et meriti in orationibus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Qualiter tenentur omnes ad orationem, et qualiter aliqui specialiter tenentur, et de continuitate orandi et de partibus orationis et de gestibus, qui habentur in oratione, et quae petenda sunt in oratione . . . . . . . . . . . 11. De oratione dominica et de comparatione eius ad psalmodiam et de lacrimis et temporibus orandi et locis et conversione ad Orientem in officio divino et de horis canonicis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. De divisionibus orationis et de situ corporis in oratione et pro quibus hominibus sit orandum, et quibus convenit orare et de condicionibus efficacis orationis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. De dulia in se quantum ad eius species et quantum ad illos, quibus est exhibenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. De tertia virtute conexa iustitiae, quae pietas vel benignitas appellatur, in quo est aliquid de religione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 3 9

14

21

27 31 38 43 53

59

65

74 82 85

Index generalis

15. De oboedientia debita potestati saeculari et praelatis ecclesiasticis et omnibus habentibus aliquid auctoritatis super alios, et qualiter oboedientia et servitus sunt de iure naturali, et qualiter fuisset in statu innocentiae

211

92

CPTMA I,6(4): ed. Loris Sturlese, 2023 16. De gratia et eucharistia et de beneficio, scilicet quid sit, et quae sunt danda et qualiter sive sub quibus condicionibus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17. De divisione beneficii et de singulis partibus divisionis et de ingratitudine et alio extremo huic contrario, quod fatuitas appellatur . . . . . . . . . . . . . . 18. Quomodo potest servus domino dare beneficium, et an filius secundum condignum vel etiam supra condignum possit respondere paternis beneficiis, et an beneficium dare vel gratias referre sit de per se appetendis, et cui potest dari beneficium vel debet, et quod beneficium non potest eripi, et de differentia harum virtutum, scilicet gratiae et eucharistiae . . . 19. De virtute, quae vindicatio sive vindicativa vocatur, scilicet quid sit, qualiter actus eius licitus sit, specialiter autem, an liceat vim vi repellere, et qualiter est virtus et specialis virtus distincta a mansuetudine, et de extremis oppositis sibi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20. In quo resumitur tractatus de amicitia, ut addatur supra dictis de ea scilicet, qualiter sit virtus et differat a vera amicitia, et de eius definitione et de adulatione et litigio, quae sunt extrema huius medii . . . . . . . . . . . . . . 21. In quo resumitur tractatus de liberalitate, ut praeveniatur dubitatio, quae posset esse de ipsa, et ut de avaritia sibi contraria plenius determinetur, scilicet qualiter opponitur etiam iustitiae et qualiter sit peccatum et qualiter est peccatum generale vel speciale, et quando est mortale peccatum, et qualiter dicatur maximum peccatum et vocatur idolatria, et qualiter sit capitale peccatum, et de filiabus eius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22. De eugnomosyne, ratione cuius determinatur de iudicio, an sit licitum, et de condicionibus, quae requiruntur in persona iudicis, et de comparatione iudicis ecclesiastici ad iudicem saecularem, et de foro competenti et de accusatione communiter et proprie dicta. In quo est, an in aliquo casu liceat scienter condamnare innocentem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23. De divisione iudicum et generaliter de his, quae ad quemcumque iudicem pertinent, et specialiter de ordinario iudice et pertinentibus ad ipsum, In quo est de libello et de litis contestatione et de diversis iuramentis pertinentibus ad iudicium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24. De condicionibus praeficiendorum, quas ponit Apostolus. In quo est de bigamia et de comparatione apostolorum ad invicem . . . . . . . . . . . . . . . . 25. De aliis sedecim condicionibus, quae requiruntur in ordinandis sive praeficiendis ecclesiae. In quo est de manumissione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26. De arbitris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27. De iudicibus delegatis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28. De tertia virtute iustitiae annexae, quae vocatur sanctitas . . . . . . . . . . . . . 29. De epikeia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 16

30

41

49

53

59

80 92 118 134 137 142 144

212

De summo bono

Tractatus quintus sexti libri: De virtutibus intellectualibus 1. Qualiter praeter virtutes morales istae virtutes ad bonum hominis requiruntur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Tabula contentorum totius operis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175