Геодезия CREDO III платформада: оқу құралы 9786012476538

Citation preview

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

К. М. Датқабаев

ГЕОДЕЗИЯ CREDO III ПЛАТФОРМАДА Оқу құралы

Алматы «Қазақ университеті» 2014 1

ƏОЖ 528 ЖОК 681.518 (075.32)

Пікір жазғандар: техника ғылымдарының докторы, профессор Ə. Құрманқожаев техника ғылымдарының докторы профессор Т. Пентаев

Датқабаев К.М. Геодезия CREDO III платформада: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2014. – 327 бет. ISBN 978-601-247-653-8 Оқу құралында геодезия жəне геодезиялық жұмыстар туралы жалпы мəлімет келтірілген. Геодезиялық аспаптар оларды тексеру жəне түзету амалдары сипатталған. Бұрышты, ұзындықты өлшеу амалдары, геодезиялық тораптарды жəне жер бетінің топографиялық планын сызуға арналған тораптарды құру амалдары қарастырылған. Геодезиялық жұмыстарды орындауға жəне есептеп-өңдеуге, геодезиялық тораптарды құруға, теңестіруге CREDO III платформадағы жүйелерді пайдалану туралы баяндалған. Дала жұмыстары барысында қоршаған ортаны қорғау жəне қауіпсіздік шаралары туралы айтылған. Оқу құралы жоғары оқу орындарының студенттеріне, магистранттарына, сондай-ақ геодезия саласының қызметкерлеріне арналған. ƏОЖ 528 ЖОК 681.518 (075.32) © Датқабаев К.М., 2014 © Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2014

ISBN 978-601-247-653-8

2

КІРІСПЕ Қазіргі өндіріс орындарында, құрылыстарда, жобалау жəне жоспарлау институттарында геодезия ғылымының маңызы өте зор, себебі жоспарлау, жобалау жұмыстары топографиялық пландарға сызылады. Топографиялық план сызу-геодезия ғылымының бір бөлімі. Топографиялық план сызу үшін жер бетіне геодезиялық пункттер торабын құрады, пункттердің координаталарын есептейді. «Геодезия», «Инженерлік геодезия», «Құрылыстың геодезиялық жұмыстары» жəне «Топографиялық геодезиялық жұмыстарды автоматтандыру» «Қазіргі заманғы геодезиялық аспаптар жəне құрал-жабдықтар» пəндерін оқитын студенттер осы оқу құралының көмегімен геодезиялық жұмыстарды орындайтын болады. Оқу құралы Қазақстан республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің типтік оқу бағдарламасына сəйкес келеді. Оқу құралы «Геодезия», «Инженерлік геодезия», «Құрылыстың геодезиялық жұмыстары» «Қазіргі заманғы геодезиялық аспаптар жəне құралжабдықтар» пəндері бойынша «Қолданбалы геодезия», «Жерге орналастыру жəне кадастр», «Құрылыс» мамандықтарына, дипломдық жоба мен зертханалық жұмыстарды орындауға арналған. Геодезия ғылымының өркендеуі нəтижесінде Жаhандық Навигациялық Жүйе (GPS) жəне GPS аспаптар, электрондық тахеометрлер жасалды. GPS аспаптардың, электрондық тахеометрлердің көмегімен геодезиялық өлшеулердің орындау, дəлдігі, жылдамдығы, жан-жақтылығы жəне үнемділігі сияқты артықшылықтары жолға қойылды. Бұл жұмыстарды орындау əдістері, қалыптасқан геодезиялық əдістермен салыстырылғанда өзгеше, себебі өлшеу жəне есептеу жұмыстары автоматтандырылған. GPS аспаптармен, электрондық тахеометрлермен ережелеріне сəйкес орындалған өлшеулердің дəлдігі жақсы. Осы тұрғыдан қарағанда, Жаhандық Навигациялық Жүйе туралы теориялық білім алумен қатар, GPS бақылауларды орындау, электрондық тахеометрлермен жұмыс істеуді үйрену жəне нəтижелерін CREDO III платформадағы жүйелерде есептеуді үйрену маңызды. Оқу құралында электрондық тахеометрмен, цифрлы нивелирмен геодезиялық өлшеулерді орындау ережелері сипатталған. Сонымен бірге ерекше көңіл аударатын жағдай баса көрсетілген.

1-бөлім. ГЕОДЕЗИЯ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТ Геодезия – ертеде пайда болған ғылым. «Жерді бөлу» – деген мағынада айтылады. Ғылым адамдар еңбегінің – егін егу, мал бағу үшін жерді бөлу, жерді суландыру үшін арық қазу, шекараны белгілеу жəне жермен байланысты басқа жұмыстарды орындаудың нəтижесінде пайда болған. Қазіргі геодезияның көмегімен жермен байланысты өте күрделі ғылыми жəне өмірдегі мəселерді шешуге болады. Геодезия ғылымы жер пішімін, көлемін анықтайды, жер бетінің көрінісін қағазға сызады. Геодезия жұмыстары геодезиялық аспаптардың, құралдардың көмегімен орындалады. Геодезиялық жұмыстардың нəтижелерін есептеу үшін, қағазға сызу үшін математиканың, физиканың, астрономияның, картографияның, географияның жəне басқа ғылымдардың заңдарын, ережелерін қолданады. Қазіргі геодезия: жоғарғы, ғаламдық геодезия; топография; фотограмметрия жəне инженерлік немесе қолданбалы геодезия деп тармақталған. Бұларды «жеке ғылымдар» – деп айтуға болады, себебі əрқайсысының шешетін мəселелері əртүрлі. Жоғарғы геодезия жер пішімімен; көлемімен; жер нүктелерінің координаталарын есептеумен; құрылыстардың, мемлекеттердің жер шарының бетіндегі орнын анықтаумен айналысады. Ғаламдық немесе ғарыштық геодезия ғылыми жəне өмірге керек геодезиялық мəселелерді жердің жасанды серіктерінің көмегімен шешеді. Топография жер бетінің бедерін зерттейді, жер бетінің топографиялық планын, картасын сызады. Фотограмметрия ұшақтан, ғарыштан түсірілген жер бетінің суретін пайдаланып, жер бетінің планын, картасын сызады; құрылыстар көлемін өлшейді жəне т. б. өмірге керекті мəселелерді шешеді. Инженерлік немесе қолданбалы геодезия жобаға керек топографиялық пландар мен карталарды, орындалған құрылыс жұмыстарының топографиялық пландарын сызумен, құрылыстардың геодезиялық сапасын қамтамасыз етумен айналысады. Құрылыстар жобасы, құрылыстарды салу жұмыстары, құрылыс салынатын аумақта орындалған геодезиялық жəне басқа инженерлік зерттеу жұмыстарына негізделетін болғандықтан, геодезиялық жұмыстар құрылыстарға арнаулы жобалардан бұрын орындалады. Жобаларға, құрылыстарға арнаулы орындалған инженерлік зерттеу жұмыстарына керек топографиялық пландар мен карталарды сызып береді. Құрылыс барысында геодезиялық жұмыстар, құрылыс жұмыстарымен қатар орындалады, жобалық сызықтарды жер бетіне белгілейді, орындалған құрылыс жұмыстарының топографиялық планын сызады, құрылыстардың геодезиялық 4

сапасын қамтамасыз етеді. Құрылыстар тұрақтылығын, қоршаған ортаға əсерін, қоршаған ортаның құрылысқа əсерін, құрылыстардың геодезиялық сапасын бақылайды. Құрылыстар түрлеріне сəйкес, геодезиялық жұмыстардың орындалу əдістері мен амалдарына, орындалу дəлдіктеріне əртүрлі талап қойылады. Мысалы: жобалық сызықтар, құрылыстар осьтері 5 – 10 мм.; аспаптар осьтері 1 – 2 мм.; өте дəл аспаптар осьтері 0,2 – 0,5 мм; дəлдікпен жер бетіне белгіленуі міндетті болғандықтан, жоба жазуға арналған топографиялық план тапсырмада көрсетілген масштабта жəне дəлдікпен сызылу керек. Инженерлік геодезия жұмыстары, құрылыстардың геодезиялық сапасын қамтамасыз ету үшін геодезия ғылымының амалдары мен əдістерімен қатар өзінің амалдарын, аспаптарын (лазерлі аспаптар, автоматты жүйелер) қолданады. Геодезиялық жұмыстар далада орындалатын болғандықтан жұмыс барысында қоршаған ортаны қорғау мəселелеріне өте зор көңіл аударылады. Барлық құрылыстардың (құбырлардың, жарық жəне байланыс, өндіріс, т. б.) геодезиялық сапасына талап өте жоғары болғандықтан, геодезисттерге (геодезия мамандарына) қойылатын талаптар да жоғары.

1.1. Жер пішімі. Жер бетіндегі нүктелердің орнын анықтау Жер пішімі. Жердің шарға ұқсайтындығын, біздің заманымызға дейінгі VI ғасырда өмір сүрген грек ғалымы Пифагор айтқан, ал біздің заманымызға дейінгі III ғасырда өмір сүрген мысыр математигі Эратосфен оның айтқанын дəлелдеп, жер шарының радиусын есептеді. Бертін келе ғалымдар жердің полярлық осімен айналатынын, полярлық осінің бойымен сығылатынын анықтады. «Эллипсоида айналымы» деп, эллипс кіші осімен айналғанда пайда болатын бетті айтады.

1-сурет. Жер эллипсоиды (а) жəне геоид (б)

Жер бетіндегі жұмыстардың барлығы жер пішініне байланысты орындалатын болғандықтан жердің геометриялық пішінін дəл анықтау керек болды. Осыған байланысты ғалымдар, математикада белгілі тіктеуіш сызық арқылы жердің «айналым эллипсоидасына» ұқсайтын «геоид» – деген пішімін сызды. Осы пішімді «эллипсоидаға тең» деп қабылдады. Жер бетінде орындалатын геодезиялық жұмыстарға жердің геометриялық шамаларын қолданатын болғандықтан, ғалымдар, геоидтың геометриялық мəндерін есептеп, оны «референц эллипсоид» деп атады. 5

Референц эллипсоиданың геометриялық мəндерін белгілі ғалым геодезист Ф.Н. Красовский есептеген. Референц эллипсоидқа оның есімі берілген. Ф.Н. Красовскийдің есебі бойынша жердің үлкен жарты осі а = 6378245 м , кіші жарты осі b = 6356863 м, полярлық сығылу α = (а – b) / а = 1/298,3-ке тең. Эллипсоидтың бұл мəндерін жоғарғы геодезияда, картографияда пайдаланады. Ал инженерлік геодезия жəне топография жұмыстарын орындау үшін жерді «шарға ұқсайды», шардың көлемі «эллипсоидтың көлеміне», шардың радиусы R = 6371,11 км.-ге тең деп қабылдаған.

Геоидтың жаңа моделі Қазіргі кезде Еуропа ғарыштық агенттігі (GOCE) Жердің Жасанды Спутниктерінің мəліметтерін сараптап, геоидтың жаңа моделін жасады (2-сурет). Жасанды серік гравитациялық аномалияларды анықтап, жердің гравита -циялық өрісінің картасын 1 – 2 сантиметрге дейінгі дəлдікпен сызды. Мəліметтері пайдаланылған Жердің Жасанды серігі жер бетінен 254,9 километр қашықтықта орналасқан. Геоид моделін тиянақтауға арналған бақылау жалғасуда.

2-сурет. Геоидтың жаңа моделі

1.1.2. Жер бетіндегі нүкте орнын анықтау Жер бетіндегі нүктенің орнын нүктені басып өтетін бойлық жəне ендік сызықтардың яғни географиялық координаталар сызығының көмегімен анықтайды (3-сурет, а). Жердің айналатын (РР 1 ) осін басып өтетін жазықтықтың жер бетімен қиы лысқанда пайда болатын сызығын «Меридиан сызығы» деп атайды. Жердің айналатын осіне вертикаль (тік) жазықтықтың жер бетімен қиылыс қанда пайда болатын сызығын «Параллель» деп атайды. Параллель жазықтығы экватор жазықтығына параллель болады. Жердің ұзын осі арқылы өтетін, жердің айналатын осіне вертикаль (тік) жазықтықты «экватор» деп атайды. 6

3-сурет. Географиялық ( а ) жəне жазық тік бұрышты координаталар жүйесі ( б )

Жер бетіндегі нүктенің орнын анықтау үшін Лондон қаласының қасында орналасқан Гринвич қалашығындағы Еуропаның астрономиялық обсерваториясының меридиан залын басып өтетін меридианды «нөлдік меридиан” деп қабылдаған. Санақ осы меридианнан басталады. Мысалы: меридиан РN М 0 Р 1 (3сурет, а) нөлдік меридиан (бастапқы). М нүктесінің орнын осы нүктені басып өтетін меридианның жəне нөлдік (бастапқы) меридиан жазықтықтарының арасындағы бұрышпен көрсетеді. Бұл бұрышты  əрпімен (3-сурет, а) белгілейді, нүктенің «бойлығы” деп атайды. Нүкте бойлығы нөлдік меридианнан батыс жəне шығыс бағыттарда саналады, 0  – 180  аралығында өзгереді. Мысалы: 62  шығыс бойлығы, 124  батыс бойлығы деп айтады. «М” нүктенің ендік жағдайын жер шарының ОМ радиусы мен экватор жазықтығының арасындағы  бұрышы арқылы көрсетеді. Нүктенің ендігі экватордан солтүстік немесе оңтүстік бағытта саналады. 0  - 90  -қа дейін өзгереді. Мысалы: оңтүстік ендік 56  , солтүстік ендік 28  деп айтады. «М» нүктенің бойлығын ендіктің NМ доғасымен, ал ендігін бойлықтың М 1 М доғасымен де көрсетуге болады. «М” нүктенің бойлығын жəне ендігін нүктенің географиялық координаталары деп атайды. Жер бетіндегі нүктенің орнын астрономиялық бақылау арқылы (астромиялық координаталар), нүкте орналасқан аумақта геодезиялық жұмыстар орындау немесе жердің жасанды спутниктерін бақылау арқылы (геодезиялық координаталар) анықтауға болады. Жердің кішігірім бөлігінде жер бетінің дөңестілігі нүкте орнының дəлдігіне «əсер етпейді» деп есептеп, нүкте орнын көрсету үшін жазық тік бұрышты координаталар жүйесін пайдаланады (3-сурет, б). Жүйе, бір-біріне 90  бұрышпен қиылысқан екі сызықтан құрылады. Қиылысқан жері О координаталардың басы болып саналады. Х – осі (абсцисса) нүкте меридианымен беттестіріледі. Ось экватордан солтүстікке бағытталады, осьтің «оң бағыты деп айтады. У – осі (ординат) меридианнан шығысқа бағытталады. Осы абсцисса жəне ордината осьтері координаталар 7

ширектерін құрады. Ширектерді сағат тілінің қозғалу бағытымен санайды. Солтүстік шығыс ширек – бірінші ширек, барлығы төрт ширек , II, III, IV (3-сурет, б). Мысалы: А нүктенің орнын Х А , У А координаталары арқылы көрсетеді (3сурет, б). Нүктенің орналасқан ширегін координаталардың алдына қойылған таңбаларға қарап табады. Егер Х-тың алдында теріс (-), ал У-тің алдында оң (+) таңба тұрса, нүкте екінші ширекте орналасқан. Жер бетіндегі нүкте орнын нүктенің үшінші Н, координаты арқылы (биіктігі арқылы) көрсетеді. Теңіз бетінің тыныш кезіндегі деңгейінен жер бетіндегі нүктеге дейінгі, теңіз бетіне тік сызықпен өлшенетін ұзындықты нүктенің биіктігі, ал оның цифрмен көрсетілгенін «биіктік мəні» деп атайды .Биіктік абсолюттік, салыстырмалы, шартты болып бөлінеді (4-сурет).

4-сурет. Абсолютті, шартты жəне қатынасты биіктіктер мəні

Абсолюттік биіктік теңіз деңгейінен саналады (На, Нв). Қазақстан Республикасында теңіз деңгейінің биіктік мəні Кронштад футштогының биіктік мəніне тең. Футшток – көпірдің тірегіне бекітілген қызыл сызығы бар мыс жолақ. Нүктенің шартты деңгейге дейінгі, деңгейге тік сызықпен өлшенетін қашықтығын «шартты биіктігі» деп атайды (Нш). Салыстырмалы немесе өзара биіктік h (өсімше) нүктелер биіктіктерінің айырымына тең болады: h = На – Нв.

1.2. Жер бетін планда немесе картада көрсету (план, карта, профиль немесе пішін) Жобалау жұмыстарын жеңілдету мақсатымен жер бетін бірнеше есе кішірейтіп, қағазға сызады. Мұндай сызбаларды «план, карта, профиль немесе пішін» деп атайды. Планды немесе картаны сызу үшін, жер бетін ортогональды проекцялау əдісімен горизонталь жазықтыққа проекциялайды яғни жер бетіндегі нүктелер Н жазықтығына осы жазықтыққа вертикаль (тік) сызықтың бойымен түсіріледі (5сурет): А нүктесі аА сызығының бойымен, В нүктесі вВ сызығының бойымен, т. с. с. а, в, d, с, ... нүктелері А, В, D, С .. нүктелердің Н жазықтығына түсірілген ортогональды проекциялары. Сызылған проекцияны бірнеше есе кішірейтеді, «Жер бетінің планы» деп атайды, яғни жер бетінің, жердегі құрылыстардың жазықтықтағы проекция8

ларының бірнеше есе кішірейтіліп қағазға сызылған түрін жердің «топографиялық планы немесе картасы» деп атайды. Жер сфераға ұқсас болғандықтан, ауданы өте үлкен аумақты жазықтыққа проекциялаған кезде кейбір аудандар сығылады, ал кейбір аудандар созылады, сығылғаны, созылғаны ескерілмей, жер бетінің қағазға сызылғанын «карта» деп атайды. Карта мен планның айырмшылықтары, жер сфераға ұқсас болғандықтан картада жер беті бұрмаланады, ал планда бұрмаланбайды, жердегі мəндер пландағы мəндермен сəйкес болады. Жер бетінің планын, планға тік жазықтықпен кескенде пайда болатын көріністі «жердің пішіні» деп атайды.(6-сурет, а, б) Жер пішіні, АВС . . G, қисық сызық. Есеп басталатын деңгейді түзу сызықпен көрсетеді, 5-сурет. Жер бетін ортогональды проекциялау «шартты деңгей» деп атайды. Пішін көрнекті болу үшін тік жазықтықтағы масштабты горизонтал жазықтықтағы масштабтан он есе үлкен етіп қабылдайды.

6-сурет. Жер бетінің пішіндері (а) жəне (б);

1. 3. Жер бетін қағазға бейнелеуге арналған масштабтар Масштаб – картадағы, пландағы, сызбадағы сызық ұзындығы s-тің, сол сызықтың жер бетіндегі S ұзындығының проекциясына қатынасы, яғни s : S. Масштабты бөлшек сан немесе сызба түрінде көрсетеді . Бөлшек түрінде көрсетілген масштаб – дұрыс бөлшек 1 : M. Бөлшектің алымы бір, бөлімі сызықтың неше есе кішірейтілгендігін көрсететін цифр. Масштаб – «бірнеше есе кішірейтілген» деген мағынада айтылады. 1 : 100 масштабтың мағынасы – жер бетіндегі 100 сантиметр (көлбеу сызықтың горизонталь жазықтыққа проекциясы) қағаз бетіндегі бір сантиметрге тең. Бөлімінің цифры көп масштаб бөлімінің цифры аз масштабтан майда. Бөлімінің цифры неғұрлым аз болса, масштаб соғұрлым ірі болады. Жер бетіндегі сызықтың горизонталь жазықтыққа проекциясын S-ті жəне 9

формуланы (1.1) пайдаланып, масштабтың көмегімен сызықтың пландағы ұзындығын есептеуге болады: s = S : M;

( 1.1 )

немесе формуланы (1.2) пайдаланып, жер бетіндегі сызықтың горизонталь жазықтықтағы проекциясының ұзындығын есептеуге болады: S = s · М.

( 1.2 )

Бірінші мысал: Жер бетіндегі сызық проекциясының ұзындығы 142 метр. Масштаб 1 : 2 000. Қағазға сызылатын ұзындықты s, табыңыз. (1.1) формуланы пайдаланамыз: s = 142 : 2000. = 0,071м. = 7,1 см. Екінші мысал: масштабы 1 : 500 планда берілген екі нүктенің арақашықтығы s = 14,6 см. Осы екі нүктенің жер бетіндегі арақашықтығы проекциясының ұзындығын S, табыңыз. (1.2 ) формулаға сəйкес: S = 14,6 · 500 = 7300 см. = 73 м . Керек нəтижелерді планнан немесе картадан алсақ,келтірілген мысалдардағыдай есептеу жұмыстары орындалады. Есептеу жұмыстары азырақ болу үшін ұзын масштабты ойлап тапқан. Ұзын масштаб: «ұзын жəне кесе-көлденең», – деп аталатын екі түрге бөлінеді. Ұзын масштаб (7-сурет, а) – шкалаға бөлінген түзу сызық. Шкаланың ұзындығын масштаб негізі деп атайды 1 немесе 2 см-ге тең болады. Бірінші шкаланы əрбір екі мм. сайын белгіленген он бөлікке бөледі, оң бұрышының астына нөл санын жазады 7-сурет, а-ға қараңыз, сол жақтағы бұрышының астына жер бетіндегі ұзындықты жазады. Мысалы: 1 : 2 000-дық ұзын масштабтың негізі 2 см-ге тең болса, бірінші шкаланың сол жағындағы бұрышының астына 40 санын жазады, себебі пландағы 2 см-ге жер бетіндегі 40 метр сəйкес. Нөлден оң бағытта орналасқан шкалалар бұрыштарының астына, масштабқа сəйкес келетін, жер бетіндегі ұзындықтарды жазады: 40, 80, 120, 160. 6-сурет, а-ға қараңыз 1 : 2 000дық ұзын масштаб көрсетілген. Кесе-көлденең масштаб: Өлшеулерді, сызуларды (бейнелеулерді) дəлірек орындау қажет болса, кесе-көлденең масштабты қолданады. Кесе-көлденең масштабты арнайы жасалған темір жолаққа, сызғыштарға, транспортирлерге сызады, сызбаларға да сызылуы мүмкін. Кесе-көлденең масштабтың (7-сурет, б), горизонталь жəне тік қабырғалары шкалаларға бөлінген тікбұрышты төртбұрыш. Тік қабырғасының ұзындығы масштаб негізінің ұзындығына (1 – 2 см.) тең немесе сəл ұзын болады. Шкалалар цифрларын ұзын масштаб цифрларын жазған тəсілмен жазады. Кесе-көлденең масштабтың бірінші төртбұрышының үстіңгі қабырғасын астыңғы қабырғасы сияқты он бөлшекке бөледі, бөлшектердің арасын көлбеу сызықпен қосады, 7-сурет б-ға қараңыз. Мұндай еңкіш сызық масштабтың дəлдігін жүз есе үлкейтеді. Кесе-көлденең масштабтың тік төртбұрышының шеткі екі тік қабырғаларын, өзара тең, он бөлшекке бөледі түзу горизонталь сызықтармен қосады. 7-сурет б-да 1 : 5 000 масштабқа сызылған кесе-көлденең масштаб көрсетілген. Масштабтың негізі 2 см. жер бетіндегі 100 метрге тең, негіздің оннан бір бөлігі 10 метрге, ал жүзден бір бөлігі 1 метрге тең. Егер суретте 10

көрсетілген кесе-көлденең масштабты пайдаланып, 146 метр ұзындықты планға сызу керек болса, біз өлшеуіш инесіннің бір ұшын, масштаб негізінің нөлден оң жаққа орналасқан, 100 санына тірейміз, екінші ұшын нөлден сол жаққа, төртінші бөлшекке тірейміз. Өлшеуіштің екі ұшын сызықтың бойымен жоғары алты бөлшекке көтереміз. Өлшеуіш ұштарының арасы 146 метр ұзындыққа тең болады.

7-сурет. Ұзын (а) жəне кесе – көлденең (б) масштабтар сұлбалары

Қолданылып жүрген масштабтар адам қабілетінен артық дəлдікті қамтамасыз ете алмайды. Адам құралдың немесе аспаптың көмегінсіз картадағы немесе пландағы мөлшерлерді 0,1 мм дəлдікпен анықтайды, бұл мөлшер 1 : 500 масштабта 0,05; 1 : 1 000 масштабта 0,1; 1 : 2 000 масштабта 0,2 метр-ге тең. План немесе карта масштабының дəлдігі қағазға сызылған жер бетінде бар құрылыстардың, табиғи құрылыстардың түгелдігімен бағаланатын болғандықтан картаға, планға, сызбаға сызылған кейбір құрылыстарға назар аудару мақсатымен құрылыстарды масштабсыз көрсетеді, яғни мұндай құрылыстардың кішірейтілген цифры басқа болады, «сұлба-план» деп атайды. Мысалы: қаланың сұлбапланында масштабсыз үлкейтіп мұражайларды, мəдениет орталықтарын, ескерткіштерді, вокзалдарды (8-сурет); кіші масштабтағы карталарда қала шекарасын, өзен енін; сызбаларда шартты белгілерді, жанасқан сызықтарды, құрылыс маркасын көрсетеді.

8-сурет. Қаланың планы, көріністі масштабсыз бейнелеу əдісі

11

Мұндай масштабсыз сызылған пландар мен карталарда өлшеу жұмыстарын орындауға болмайды. Өмірде бір кағаздың бетіне əртүрлі масштабпен сызуды да қолданады. Мысалы: құрылыс сызбаларының түйіндері, құрылыс жəне машина бөлшектері масштабсыз сызылады, көлік жүретін жол түзу ұзын болса, жолдың өзендермен, құрылыстармен, қиылысатын аумақтарын масштабпен сызады. Кейбір сызбаларда бөлшектің өзін, ешқандай кішірейтпей, сызып көрсетеді.

1.4. CREDO III платформаға бірлестірілген жүйелер Техниканың жəне геодезия ғылымының өркендеуі нəтижесінде геодезиялық – топографиялық жұмыстарды орындау 90 пайыз автоматтандырылды. Азаматтық, өндірістік жəне көлік жолдары құрылыстарының жобаларын жазуды, осыларға арналған инженерлік зерттеу жұмыстарының нəтижелерін өңдеп – есептеуді, сонымен қатар жұмыс нəтижелерін мекемелер бір-біріне бірыңғай электрондық формат арқылы беруді толық автоматтандыруды қазіргі мəліметтік технология қамтамасыз етті. Мұндай мəліметтер форматында тек сызбалар мен координаталар ғана емес, сонымен қатар объектілердің, жобалардың немесе құрылыстардың цифрлы пішімі де бар. CREDO III платформадағы программаларды жасаудың негізгі мақсаты азаматтық, өндірістік жəне көлік жолдары құрылыстарының жобаларын жазуды, осыларға арналған инженерлік зерттеу жұмыстарының нəтижелерін өңдеп – есептеуді автоматтандыруды дамыту. Барлық жұмысты: «инженерлік зерттеу  жобалау  құрылысты салу  құрылысты пайдалану» ретімен орындап жəне қолданушының осы тізбектің кез келген мəліметтерімен жұмыс істеуі оңай болу үшін жеті программа жасалған. Программалар CREDO III платформасының базасына, яғни бірыңғай мəлімет – құрал ортаға негізделген. CREDO III платформасы объектінің цифрлы пішімін бірыңғай форматта сақтауға жəне алмасуға, бірыңғай интерфейсті пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар сыртқа шығаратын құжатты дайындау, объектіні жасау жəне түзету міндеттері платформадағы барлық программаларда бірдей. Қазіргі кезде CREDO III платформасы мынадай жұмыстарды қамтиды: – Қолда бар топографиялық пландарды, карталарды жəне инженерлік зерттеу жұмыстарының нəтижесін пайдаланып, инженерлік жұмыстарға арналған жер бетінің цифрлы пішімін жасайды, түзетеді; – ұзынынан тартылған құрылыстарда орындалған инженерлік геодезия жұмыстарының нəтижелерін есептеп – өңдейді; – азаматтық, өндірістік жəне көлік жолдары объектілері құрылыстарының бас жобаларын жазады (жасайды); – автокөлік жолдарының жəне жолды жақсартудың жаңа жобасын жазады; – көлік жолдарының тиімді қиылыстарын жобалайды; – өндіріс объектілерінің жəне аумақтың кезекші топографиялық пландарын сызады; – жер жұмысының көлемін есептейді, құрылыс заттарын өндіру, қоймада сақтау кестесін сызады; – платформа жүйелері өз жұмыстарының нəтижесін сызба жəне ведомостар түрінде дайындап баспаға береді. CREDO III платформасының базасына негізделіп, бірнеше жүйелер жасалды. 12

1.4.1. CREDO ТОПОПЛАН 1.0 жүйесі

CREDO ТОПОПЛАН 1.0 жүйесі инженерлік зерттеу жұмыстарының нəтижелерін пайдаланып, жер бетінің цифрлы пішімін жасауға, жобалау жұмыстарына арнап цифрлы пішімді дайындауға, цифрлы пішімді пайдаланып, топографиялық план жəне планшет сызуға арналған. CREDO топоплан 1.0 жүйенің мəліметтерін геомəліметтік, кадастрлік жəне басқа əртүрлі бағыттағы жүйелер де пайдаланады, ірі масштабты кезекті топографиялық пландар сызады. CREDO III жүйенің мəліметтері мəліметтер базасында сақталады. Геометрия жəне модельденіп қолданылатын объектінің семантикасы, осылармен қатар жалпы қорлар: жіктеуіштер, шартты белгілер, сызбалардың үлгілері, толтыру стильдері, штриховкалар жəне т. б.-да мəліметтерге кіреді. Бірлескен мəліметтер базасы өндіріс орындарының немесе бөлімшелердің ішінде бірнеше пайдаланушыларға бір мезгілде мəліметтерді пайдаланауға мүмкіндік беру мақсатымен жасалады. Бірлескен мəліметтер базасын пайдалану CREDO III-тің бір жобасымен бірнешеудің бірігіп жұмыс істеуіне мүмкіндік береді, сонымен бірге: жіктеуіш, символдардың библиотекасы, растрлі астарлар жəне тағы с. с. жұмыс істеу үшін өндірістің бірыңғай мəліметтер кеңістігін, оларды бір ортадан модификациялауды жалпы қорлармен қамтамасыз етеді. CREDO III платформаның басқа мəліметтерінің барлығы, модель элементі деп аталатын, жобаларға топталады, сөйтіп осылардың ішінде геометриялық жəне тематикалық қабаттармен реттеледі. CREDO III платформаның қосымшаларында орындалатын бірінші жұмыс ол өзіңіз айналысатын объектінің немесе объект тобының пландық орнын анықтау. Мысалы, зерттеуші жұмысының біреуі – ол топографиялық план сызу. Топографиялық планды жобалаушыға берсеңіз, ол жобаланатын объектінің пландағы орнын анықтайды, осыдан кейін биіктік жағдайын үлгілейді, сонымен бірге тек планда ғана емес, пішінде де анықтауы керек. Пайдаланушылардың барлығы бір мəліметтерді пайдаланады. Олар осы мəліметтердің ішінен өзіне керегін алып, есебін шешеді. Осы талапты орындау үшін CRЕDO III жүйелерінде əртүрлі мамандармен орындалған жобаларды топтау (жұмыстың нəтижелері осыларда сақталады) арқылы мəліметтерді өңдеп-есептеуге жағдайлар жасалған. Осылай топталған жобаларды жобалар жиынтығы деп атайды. CREDO III жүйелерінде жоба – ол объектілер мəліметтерін құрылымдауға көмектесетін, модель элементтерінің мəліметтер базасында сақталған жиынтығы.

1.4.2. Жобалар жиынтығының бапталатын қасиеттері

CREDO III жүйеде жобалар жиынтығының бірнеше түрлері бар. Сызба, пішін жəне план жобалар жиынтығына қасиеттер жеке тапсырылады. Сонымен бірге Пішін жобалар жиынтығы қасиеттерінің бір бөлігі жəне Сызба жобалар жиынтығы қасиеттерінің бір бөлігі План Жобалар Жиынтығы Қасиеттерінде түзетіледі. Планға жəне пішінге ортақ қасиеттер жобалар жиынтығына осы жерде тапсырылады (Жобалар жиынтығының карточкасы, СМ-ге өтуді баптау), Сызба жəне Пішін терезелері үшін элементтердің бейнелену түрі жəне жұмыс ортасы бапталады. Қасиеттер жиынтығы жобалар жиынтығының түріне байланысты болады (9сурет). План жобалар жиынтығының қасиеттері (Свойства Наборов Проектов плана) терезеде (9-сурет) орнатылады. План жобалар жиынтығы үшін координаталар жүйесі, генерализациялау масштабы, əртүрлі мəліметтер үшін өлшеу бірліктері жəне ұсыну дəлдігі 13

орнатылады, элементтерді бейнелеу түрі жəне жұмыс терезесі экранының бояуы бапталады.

9-сурет. Дисплейдің көрінісі

Керек баптауды жобалар жиынтығымен жұмысты бастамай тұрып немесе жұмыс барысында орнатуға болады. План Жобалар Жиынтығының Қасиеттері кеңес терезесі ( Установки / Свойства Наборов Проектов) бұйрығының көмегімен немесе аспаптар панеліндегі , кнопканың көмегімен шақырылады. Жобалар жиынтығы қасиеттерінің шежіресі терезенің сол жақ бөлігіне орналасқан. Терезенің оң жақ бөлігінде баптаулар тікелей орындалады (9-сурет).

1.4.2.1. Жобалар жиынтығының карточкасы

Жобалар жиынтығының карточкасына тапсырылатын мəліметтер объект жайында мəліметтерді сақтауға жəне түсіріс масштабын өзгертуге арналған.

10-сурет. Дисплейдің көрінісі

14

Сонымен қатар бұлар сызбаларды, планшеттерді, ведомостарды топтағанда пайдаланылуы мүмкін. Түсіріс масштабының мəні, координаталар жүйесі, биіктік мəн жүйесі жəне құпиялық грифі сəйкес шығатын тізімнен (10-сурет) таңдалады. Тізімнен таңдалған масштаб мəнін түзетуге мүмкіндік бар. Түсіріс масштабы. Генерализациялау масштабы болып табылатын масштаб мəнін осы жолға тапсырады. Масштаб жер бетінің планы түсірілген масштабқа немесе астар ретінде пайдаланылатын картографиялық материалдың масштабына сəйкес келу керек. Бірақ сіз кез келген уақытта өзіңізге керек нақты мақсатқа арналған масштабты орнатасыз. Көз алдыңыздағы масштабты өзгерту план моделі элементтерінің бейнеленуін өзгертеді – тақырыптық объектілер жазуларымен жіктеуіштегі масштаб диапозонына арналған түрге сəйкес бейнеленеді, нүктелер жəне объектілер жазуы, бедер (горизонталь сызылу аралығы, жуан горизонтальдар еселігі жəне т. с. с.) масштаб диапозонының стиліне арналғанды есекеріліп бейнеленеді. Бақылау сұрақтары: 1. Геодезия ғылымының қандай тарауларын білесіз? 2. Жер бетінде жұмыс орындауға негіз етіп, жердің қандай пішіні қабылдаған? Жердің осьтерін сызып көрсетіңіз. 3. Жер бетіндегі нүктенің географиялық координаталарын сызып көрсетіңіз, жазық тік бұрышты координаталар жүйесін сызыңыз. 4. Масштабтың анықтамасын айтыңыз. 5. Нүктенің абсолютті, шартты, салыстырмалы биіктік мəндерін айтыңыз, сызып көрсетіңіз. 6. Өлшеуіш көмегімен картадан немесе планнан қайсы аралық өлшенеді, проекциясы ма əлде көлбеу ұзындығы ма? 7. CREDO ТОПОПЛАН 1. 0 жүйесі қандай жұмыстарды орындауға арналған? 8. План Жобалар Жиынтығының Қасиеттері кеңес терезесін қайсы бұйрықпен немесе кнопкамен шақырасыз? 9. Топографиялық түсіріс маштабын қайсы тізімнен таңдайсыз жəне қайсы жолға тапсырасыз?

2-бөлім. ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ЖҰМЫС ОРЫНДАЛАТЫН АУМАҚТЫ БАҒЫТТАУ 2.1. Дирекциялық бұрыш, азимут, румбалар, осылардың бір-бірімен байланысы Жұмыс орнына барып, геодезиялық жұмыстарды орындау, карталармен, пландармен жұмыс істеу барысында жұмыс орындалатын аумақтағы сызықтың немесе геодезиялық жұмыс негізденетін сызықтың бағытын жер полюстері арқылы анықтау керек, яғни бізге керек сызық бағытын анықтау керек. Сызық бағытын анықтау деп негізгі бағыт пен сызық арасындағы бұрышты табуды айтады. Бұл бұрышты табу үшін шынайы меридианды, магнитті меридиандарды немесе жазық тік бұрышты координатаның абсцисса Х осін «негізгі бағыт» деп қабылдайды. Осы негізгі бағыт пен сызық арасындағы бұрыштар, сызықтың шынайы немесе магнитті азимуты, дирекциялық бұрышы жəне румбасы сызықтың бағытын көрсететін бұрыштар. Меридианның солтүстік бағыты мен бізге керек МN бағыттың арасындағы бұрышты «азимут» – деп атайды (11-сурет). Азимутты меридианның солтүстік бағытынан бастап, сағат тілінің жылжитын бағытымен өлшейді. Азимут 0  -тан 360  -қа дейін өзгереді. Өлшеуі шынайы меридианнан басталатын азимутты «шынайы азимут» деп атайды. Геодезияда сызықтың тура жəне кері бағыты деген түсініктер бар. МN сызығының тура бағыты М нүктеден N нүктеге қарағандағы бағыт деп айтсақ, осы сызықтың кері бағыты NM, яғни N нүктеден М нүктеге қарағандағы бағыт. Сондықтан А бұрышы МN сызықтың М нүктедегі тура азимуты, ал А 1 осы сызықтың N нүктедегі кері азимуты. Меридиандар жер полюстерінде түйісетін болғандықтан нүктелердің меридиандары бір-біріне параллель болмайды, екі нүкте меридиандарының арасындағы бұрышты «жақындасу бұрышы» – деп атайды,  əрпімен белгілейді. Меридиандар бір-біріне параллель болмағандықтан кері жəне тура азимуттар бірдей болмайды, айырмашылық меридиандардың жақындасу бұрышына тең болады. Бір сызықтың екі азимутының бір-біріне қатынастылығын: А 1 = А + 180 +  формуласы арқылы көрсетеді: Сызықтың шынайы азимутын гиротеодо11 – сурет. Азимуттар. С – литтің көмегімен астрономиялық бақылап меридианның солтүстік бағыты анықтайды. 16

Жер бетіндегі сызық бағытын анықтау үшін, азимуттың орнына румбаларды қолдануға болады (12-сурет). Меридианның солтүстік немесе оңтүстік бағыты мен бізге керек бағыт арасындағы сүйір бұрышты бағыттың «румбасы» деп атайды. Румбаны r əрпімен белгілейді. Румбаның аты бар. Румбаның аты Х жəне У остерінің қиылысқан жерінен басталатын сызықтың орналасқан ширегіне сəйкес болады: бірінші ширекте орналасқан сызық румбасының аты – СШ; екінші ширекте орналасқан сызық румбасының аты ОҢШ; үшінші ширекте орналасқан сызық румбасының аты ОҢБ; төртінші ширекте орналасқан сызық румбасының аты СБ. Румба 0  - 90  аралығында өзгереді. Сызықтың румбасы мен азимутының арасындағы байланыс 1-кестеде көрсетілген. Сызықтың азимутын жəне румбасын тек қана меридианнан немесе Х осінен бастап есептейді. 1-кесте

Сызықтың азимуты мен румбасының байланысы: Ширектер. I II III IV

Азимут, градус

r (румба), градус; r – СШ; r = А;









r – ОҢШ; r = 180 – А;





r – ОҢБ; r = А – 180 ;





r – СБ;r = 360 – А;

0 ........90

0 .......180 0 ..... 270 0 ..... 360







Тікбұрышты координаталар жүйесінде, сызықтардың бағытын абцисса Х осінің бағытымен байланыстырады. Х осінің солтүстік бағытынан бізге керек бағытқа дейінгі бұрышты «дирекциялық бұрыш» деп атайды. Дирекциялық бұрыш азимут тəрізді 0  -тан 360  -қа дейін өзгереді, сағат тілінің жылжитын бағытымен өлшенеді Керек бағыттың дирекциялық бұрышын өлшеп жəне есептеп табуға болады. Дирекциялық бұрышты α. əрпімен белгілейді. Егер керек бағыттың шынайы азимуты анықталған болса, суретте көрсетілген шынайы азимут пен дирекциялық бұрыш арасындағы байланысты пайдаланып (12-суретте көрсетілген меридиандардың жақындауы  шынайы азимут пен абцисса осінің арасындағы М нүктедегі бұрыш, сызықтың М нүктесінің меридианы Х / осы нүктеден өтетін абцисса осіне параллель), дирекциялық бұрышты есептеп табуға болады: α = А – ;

12-сурет. Азимуттар мен румбалар

17

Азимуттарға ұқсас дирекциялық бұрыштарды да «бағыттың тура жəне кері дирекциялық бұрышы» деп айтады. МN сызықтың кері дирекциялық бұрышы: α / = α + 180  ; Дирекциялық бұрыштардың румбаларын, шынайы азимуттың румбалары сияқты есептейді, атайды. Румбаларды тек абцисса (Х) осінің солтүстік немесе оңтүстік бағытынан бастап есептейді. Босатылған магнит тілінің бағытын магниттік меридиан деп атайды. Магниттік меридианның солтүстік бағыты мен бізге керек бағыт арасындағы бұрышты магниттік азимут деп атайды. Магниттік азимут сағат тілінің жылжитын бағытымен өлшенеді 0  -тан 360  -қа дейін өзгереді. Магниттік румбалардың магниттік азимутпен байланысы шынайы азимуттың румбаларымен байланысымен бірдей. Магниттік полюс географиялық полюспен беттеспейтін болғандықтан, берілген нүктеден шыққан бағыттың магниттік меридианы осы бағыттың шынайы меридианымен беттеспейді, осы екі меридиан арасындағы бұрышты магнит тілінің «ауытқу бұрышы» деп атайды, δ əрпімен белгілейді. Магнит тілінің солтүстік ұшының шынайы меридиан бағытынан ауытқуын магнит тілінің шығысқа немесе батысқа ауытқуы деп екі түрге бөледі. Шығысқа ауытқыған бұрыштың алдына + (оң) таңба, батысқа ауытқыған бұрыштың алдына – (теріс) таңба қояды (3-сурет, а). Шынайы азимут пен магниттік азимут арасындағы байланысты мына формуламен көрсетеді А = А м + δ. Осы формуланы қолданған кезде ауытқу бұрышының таңбасын ұмытпау керек. Егер ауытқу бұрышы δ жəне меридиандардың жақындау бұрыштары γ белгілі болса, МN бағыттың өлшенген магниттік азимутын А м пайдаланып, МN бағыттың α дирекциялық бұрышын есептеп табуға болады (13-сурет, б) : α = А М + ( δ – γ); жазылған: δ – магнит тілінің ауытқу бұрышы; γ – меридиандардың жақындау бұрышы; (бұл мəндерді топографиялық планды немесе картаны бағыттауға пайдаланады). Жер бетінің нүктелерінің үстіне ілінген магнит тілінің ауытқулары əр нүктеде əртүрлі болады. Ауытқу бұрышының Қазақстан аумағындағы мөлшері 0 ... ± 15  арасында. Магнит тілінің ауытқуларын күнделік, жылдық, ғасырлық деп үш түрге бөледі. Ең жиі өзгеретін ауытқу ол күнделікті ауытқу – 15’ дейін өзгереді. Магнит тілінің ауытқуы тұрақсыз болғандықтан, бағытты дəл көрсетпейді, сондықтан орындалатын геодезиялық жұмыс дəлдігіне талап жоғары болмаса, аумақты буссольдің көмегімен бағыттайды.

2.2. Жұмыс орындалатын аумақтағы сызықтың бағытын анықтайтын аспаптар Жұмыс орындалатын аумақтағы сызықтың магниттік азимутын, магниттік румбасын буссольдің (13-сурет, а) немесе компастың (13-сурет, б) көмегімен өлшейді. Буссольдің, компастың негізгі бөлшектері: бұрыштар белгіленген дөңгелегі 2, істік темірге кигізілген магниттелген тілі 1. 14-суретке қараңыз. Істік темірге кигізілген тіл айналып тұрады. Тілдің солтүстік бағытты көрсететін ұшын қою көк сырмен бояп қояды немесе ерекшелеп белгілейді. Градусқа бөлінуіне, 18

бұрыштарының белгіленгендігіне сəйкес дөңгелектерді азимуттық, румбалық дөңгелектер деп екі түрге бөледі. Азимуттық дөңгелектердің бұрыштары сағат тілінің жылжитын бағытына кері бағытта белгіленеді, 0  -тан 360  -қа дейін жазылады. Румбалық дөңгелектің нөлдік диаметрінің екі ұшы нөл санымен белгіленеді, осы оське тік диаметрдің ұштарына 90  цифрды жазады. Компастың тілін, арретир деп аталатын жіңішке жолақ темірдің көмегімен, компастың бетіндегі əйнекке қысып қояды. Үшаяқтың үстіне қондырып қоятын, қолда ұстап жүретін, теодолиттің, картаның немесе планның үстіне қоятын буссольдар бар. Картаның немесе планның үстіне қоятын буссольді – бағыттауыш буссоль деп атайды. (14-сурет, а). Штативтің (үшаяқтың) үстіне қондырып қоятын, қолда ұстап жүретін, буссольдар мен компастардың нысанаға бағыттауға арналған тетіктері (көздеуіштері) бар. Көздеуіштің қарапайым түрі – диоптр. Көзге арналған диоптр (5), көздейтін затқа арналған (4) диоптр (14-сурет, б). Буссольдар дөңгелектерінің нөлі диоптрлардың орталарын қосатын сызықпен беттеседі. Компастардың диоптрлері компастың айналып тұратын қақпағына бекітілген.

13-сурет. Бұрыштардың арасындағы байланыстар

а – буссоль, б – компас, 1 – тіл, 2 – дөңгелек, 3 – арретир, 4,5 – диоптрлер 14-сурет. Магнитті меридианды өлшеуге арналған құралдар

19

Керек бағыттың азимутын немесе румбасын буссольдың көмегімен өлшеу үшін буссольдің нөлдік диаметрін керек бағытпен беттестіреді, буссольдің градустарға бөлінген дөңгелегінен, буссольдің солтүстік бағытты көрсетіп тұрған тілінің ұшы тұсынан, азимуттың немесе румбаның мəнін оқиды. Мысалы: 14суретте, а, буссоль тілінің ұшы 335  5’ – тті көрсетіп тұр. 15-суретте жаңа буссольдар мен компастар көрсетілген. Керек бағыттың азимутын немесе румбасын компастың көмегімен өлшеу үшін, компас тілінің солтүстікті көрсететін ұшын компастың градустарға бөлінген дөңгелегінің нөл градусымен, диоптрдің көздеуіш сызығын керек бағытпен беттестіреді, компаcтың градустарға бөлінген дөңгелегінен затқа арналған диоптрдің көрсетіп тұрған градустары мен минуттарын жазып алады.

15-сурет. Жаңадан шыққан буссольдар мен компастар

Бұл мəн – керек бағыттың азимуты. Керек бағыттың шынайы азимутын гиротеодолиттің көмегімен анықтайды. Гиротеодолит гироскоп пен теодолиттен жиналған аспап, гироскоп – географиялық меридианның бағытын көрсетеді ал теодолитпен бұрышты өлшейді. Гироскоп – айланып тұратын аспап, жердің айлану күшінің, салмақтың тарту күшінің əсерімен аспаптың негізгі осі жердің айналатын осімен (полюстік осімен) параллель болып, тұрады, яғни географиялық меридианмен бір жазықтыққа орналасады.

2.3. Топографиялық карталар мен пландар 2.3.1. Жер бетін картада немесе планда бейнелеу үшін жер бетін аумақтарға бөлу, бөлшектердің атажүйесі

Карталар мен пландарды масштабына жəне атқаратын міндетіне сəйкес бірнеше түрлерге бөледі. Масштабына сəйкес карталар ірі, орташа жəне майда масштабты деп бөлінеді. Масштабы 1 : 1 000 000 кіші карталар – майда масштабты жердің жалпы көрінісінің карталары, мұндай карталарды геодезия жұмыстарында қолданбайды. 20

Орташа масштабты карталар: жалпы құрылыстар жəне жер бетінің бедері көрсетілген масштабы 1 : 1 000 000, 1 : 500 000, 1 : 300 000, 1 : 200 000 карталар. Ірі масштабты карталар: жер бетінің бедері ж. т. б. құрылыстар көрсетілген масштабы: 1 : 100 000; 1 : 50 000; 1 : 25 000; 1 : 10 000 карталар. Қазақстан аумағын қамтитын карталардың қатары масштабтары: 1 : 5 000; 1 : 2 000; 1 : 1 000; 1 : 500 жер бетінің топографиялық пландарымен аяқталады. Құрылыстарға, қажет болса, масштабы 1 : 200, 1 : 100, 1 : 50 топографиялық пландарды сызады. Атқаратын міндеттеріне сəйкес топографиялық пландар мен карталарды «негізгі жəне арнаулы» деп екі топқа бөледі. Мемлекеттік картография жұмыстарына арналған карталар мен пландарды «негізгі» деп айтады. Негізгі карталардың атқаратын жұмыстары өте көп. Мұндай пландарда, карталарда жер бетінің бедері мен қатар жердегі бар құрылыстар түгел көрсетіледі. Жеке мəселелерді шешуге арнаулы пландар сызылады. Мұндай пландарда тапсырмада көрсетілген, шаруашылыққа керек, геологиялық мəліметтер, жер қыртысы, құрылыстар, көрсетіледі. Жобалауға, құрылыс жұмыстарына арналған, құрылыс жұмыстарымен қатар сызылатын пландар да арнаулы пландарға жатады. Карталардың санын көбейтуді, карталармен, пландармен жұмыс істеуді оңайлату мақсатымен, жер бетінің үлкен аудандарын кішкентай аудандарға бөледі, кішкентай аудандарды жеке қағаздарға сызады карта немесе план деп атайды. Əр қартаны, ұзындықтары карталардың масштабына сəйкес келетін, бойлық жəне ендік доғалармен шектейді ( 16-сурет). Үлкен ауданды қамтитын карталарды берілген жүйемен пландарға бөлуді, «разграфка» деп айтады, бөлінген карталарды, пландарды реттеп нөмірлеуді «атажүйелеу» деп айтады, нөмірлерді «карталардың немесе пландардың атажүйелері» деп атайды. Карталар мен пландарды атажүйелеу ендігі 4  бойлығы 6  доғалармен шектелген масштабы 1 : 1 000 000 карталарды атажүйелеуден (атажүйесін анықтаудан) басталады. Масштабы 1 : 1 000 000 əр картаның жер бетіндегі горизонталь сфызықтың (параллель16-сурет. Масштабы 1: 100 000 картаны масштабы 1: 10 000 пландарға бөлу дің) бойындағы орнын латын əріпімен белгілейді, ал тік сызықтағы орнын араб цифрымен көрсетеді. Мысалы: ішінде Алматы қаласы бар масштабы 1 : 1 000 000 картаның атажүйесі К – 43. Ірі масштабты карталарды нөмірлеу 1 : 1 000 000 картаны бөлуден басталады. Масштабы 1 : 1 000 000 бір картаға: масштабы 1 : 500 000 төрт карта сəйкес келеді, А , Б , В , Г əріптермен белгілейді (карталар N – 37 – А деп нөмірленеді); масштабы 1 : 300 000 картаның тоғызы сəйкес келеді ,  , II ,..... IX рим цифрымен белгілейді (мысалы N – 37 – I ); масштабы 1 : 200 000 картаның 36 картасы сəйкес келеді бұларды да рим санымен белгілейді (мысалы N – 37 – II ); масштабы 21

1 : 100 000 картаның 144 картасы сəйкес келеді бұл карталарды араб цифрымен белгілейді ( N – 37 – 144 ). Масштабы 1 : 100 000 картаның біреуіне масштабы 1 : 50000 картаның 4 – еуі сəйкес келеді бұл карталар А , Б , В , Г əріптерімен белгіленеді, N – 37 – 144-А деп нөмірленеді (картаның номенклатурасы ). Масштабы 1 : 50 000 картаның біреуіне масштабы 1 : 25 000 картаның 4-еуі сəйкес келеді а , б , в , г əріптерімен белгіленеді, карталар N – 37 – 144 – А-а деп нөмірленеді (картаның атажүйесі). Масштабы 1 : 25 000 бір картаға масштабы 1 : 10 000 4 карта сəйкес келеді, бұл карталар 1, 2, 3, 4 цифрлармен белгіленеді, картаның нөмірі: N – 37 – 144 – А – а – 1 деп жазылады. 16-суретте масштабы 1 : 100 000 бір картаның ішінде орналасқан, масштабтары 1 : 100 000, 1 : 10 000 карталар көрсетілген. Ірі масштабпен сызылған пландарды нөмірлеудің екі əдісі бар. Біріншісі: масштабы 1 : 100 000 бір картан 256 бөлікке бөледі, масштабы 1 : 5 000 пландар шығады, ал масштабы 1 : 5000 планды 9 бөлікке бөліп, масштабы 1 : 2 000 пландарды шығарады, мұндай əдіспен бөлгенде масштабы 1 : 5 000 планның нөмірі былай N – 37 – 144 (256), ал масштабы 1 : 2 000 планның нөмірі былай N – 37 – 144 (256 – И) жазылады. Мұндай əдісті, планы сызылатын аумақтың ауданы 20 шаршы шақырымнан үлкен болса, қолданады. Егер планы сызылатын аумақтың ауданы 20 шаршы шақырымнан кіші болса, карталарды тік төртбұрыштар əдісін қолданып нөмірлейді. (17-сурет). Масштабы 1 : 5 000 планның тік төртбұрышының қабырғаларын 40·40 см-ге, ал масштабы 1 : 2 000 планның тік төртбұрышының қабырғаларын 50·50 см-ге, масштабы 1 : 1 000 – 1 : 500 пландардың да тік төртбұрыштарының қабырғаларын 50·50 смге тең етіп сызады.

17-сурет. План парағын төртбұрыштарға бөліп нөмірлеу

Нөмірлеуді масштабы 1 : 5000 планды бөлшектеуден бастайды. Масштабы 1 : 5000 бір планға масштабы 1 : 2000 4 план сəйкес келеді А, Б, В, Г əріптерімен белгілейді. Масштабы 1 : 2000 бір планға масштабы 1 : 1000 4 план сəйкес келеді, рим цифрларымен белгілейді; ал 1 : 500 масштабтың 16 планы сəйкес келеді бұл пландарды араб цифрларымен белгілейді. 17-суретте көрсетілген масштабы 1 : 2 000; 1 : 1 000; 1 : 500 пландардың нөмірлері: N – 37 – 144 (2) – Г; N – 37 – 144 (3) – Б – IV; N – 37 – 144 (4) – В – 16 .

2.3.2. Картографиялық проекция жəне жазық тікбұрышты координаталар жүйесі

Жердің сфераға ұқсаған бетінің картасын сызу үшін, қағазға картографиялық торды яғни меридиандар мен паралельдерді сызады жер беті нүктелерінің географиялық координаталарын пайдаланып, осы қағазға картаны сызады. Сфераға ұқсаған беттегі картографиялық торды жазықтыққа ауыстыруды картографиялық проекциялау деп айтады. Картографиялық проекциялаудың 22

көптеген əдістері бар, проекциялардың да түрлері жеткілікті. Проекциялаудың əдістерін, проекциялардың түрлерін картаның атқаратын міндетіне, картаның дəлдігіне қойылатын талапқа сəйкес таңдайды. Геодезия жұмыстарын орындағанда бұрыштың бұрмаланбауына көңіл аударады, бұрмаламай проекциялауды «теңбұрышты проекциялау» деп айтады. Қазақстанда топографиялық карталарды, жер бетінің теңбұрышты горизонталь цилиндрлі проекциясында орналасқан, Гаусс – Крюгердің жазық тікбұрышты координаталар жүйесімен сызады (жүйе осы проекцияны ұсынып, проекцияны геодезияда қолдану үшін формулаларды жазған неміс ғалымдарының есімімен аталған). Гаусс – Крюгердің проекциясын (18-сурет, а) жер бетін жанап өтетін цилиндрге жер шарының бетін проекциялап салады. Жер бетінің бұрмалануы аз болу үшін цилиндрлерді меридианның бойымен, меридианды жанап сызады, цилиндрге проекцияланатын жер бетінің ауданы, бойы 6  меридианмен шектеледі. Егер ауданның топографиялық планын 1 : 5 000 масштабта жəне ірі сызатын болса, ауданның бойын 3  меридианмен шектейді. Жер бетінің осындай меридиандармен бөлінген аумақтарын «зона» деп атайды. Əр зонаның ортасындағы меридианды 3 осьтік меридиан деп атайды. Меридиандарды, зоналарды Гринвич меридианынан шығыс бағытқа қарай санайды. Цилиндрді жазған кезде осьтік меридиан 3 пен экватор 5 жазықтыққа немесе қағаз бетіне бір-біріне перпендикуляр екі түзу сызық болып түседі: 6 – осьтік меридианның проекциясы, 7-экватордың проекциясы. (18-сурет, б.) Осьтік меридианның, экватордың проекцияларын зонаның тікбұрышты координаталар жүйесі деп атайды (18-сурет, б). Екі осьтің қиылысқан нүктесін «жүйенің басы» деп айтады. Осьтік меридианды Х əрпімен белгілеп «абцисса осі» деп ал экваторды У əрпімен белгілеп, «ордината осі» деп атайды. Қазақстан аумағында Х осінің бойында орналасқан нүктелердің таңбалары + оң, ал У осінің бойында орналасқан нүктелердің таңбалары оң + болу үшін У осі «500 километрден басталады» деп есептейді, яғни екі осьтің қиылысқан нүктесінен шығыс бағыттағы нүктелердің ординаталарының мəні 500 км-ден көп, ал батыс бағыттағы нүктелердің ординаталары 500 км-ден аз. Мұндай оординаталарды «өзгертілген ординаталар» деп айтады.

.

1 – зона, 2 – координаталық торлар, 3 – остік меридиан, 4 – У осі, 5 – экватор, 6 – остік меридианның проекциясы, 7 – экватордың проекциясы 18-сурет. Гаусс – Крюгердің горизонталь цилиндрлі проекциясы (а) жəне ондағы координаталар жүйесі (б)

23

Жазық тікбұрышты координаталар жүйесімен жұмыс істеу оңай болу үшін масштабы 1 : 200 000 жəне ірі масштабтағы карталар мен пландарға төртбұрышты тор сызады. Мұндай торды «километрлік (шақырымдық) тор» деп атайды. Тор қабырғалары картаның немесе планның Х жəне У остеріне паралель, ал ұзындығы масштабына сəйкес болады. Мысалы: масштабы 1 : 10 000 – ..... – 1 : 50 000 карталар торы қабырғасының ұзындығы жер бетіндегі бір шақырымға тең. Зоналардың осьтік меридиандары бір-біріне паралель болмағандықтан, көрші екі меридианның шақырымдық торлары бір-бірімен беттеспейді. Сондықтан бойлығы 2  аумағында орналасқан карталардың батыс жəне шығыс жиектеріне көрші зоналардың координаталар торын сызады.

2.3.3. Карталар мен пландардағы шартты белгілер Топографиялық пландар мен карталарда жер бетіндегі құрылыстар, табиғи құрылыстар, жердегі бар нəрселердің барлығы шартты белгілермен көрсетіледі, «жер бетінің жалпы көрінісінің бейнесі» деп айтады. Шартты белгілерді қолдану – геодезия жəне топография жұмыстарын орындайтын барлық мекемелерге міндет. Шартты белгілерді Ресейдің мемлекеттік геодезия жəне картография мекемесі əр масштабқа арнап немесе масштаб тобына арнап, баспаханадан басып шығарған. Шартты белгілердің көптігіне (шамасы, 400 дана) қарамастан, олар оңай есте қалады, себебі құрылыстарға, заттарға ұқсас болады. Шартты белгілерді: «аудандық, ұзындық, масштабтан тыс, түсіндіретін жəне арнаулы шартты белгілер» деп бес топқа бөледі. Аудандық шартты белгілерді (19-сурет, а): тоғайларды, жыртылған жерлерді, көлдерді, жайылымдарды көрсету үшін қолданады, мұндай аудандар жиегін (жіңішке сызықпен, нүктелермен, үзік сызықпен) көрсетеді, аудан ішіндегі заттарды бояумен немесе заттың өзін салып көрсетеді. Мысалы: 19-суреттегі бірінші шартты белгіде ақ қайың орманы көрсетілген, белгінің қасындағы сандар:

20 4; бөлшектің алымы – 20 ағаштың биіктігі, бөлімі – 0,18 ағаштың жуандығы, 0,18 4 – ағаштардың арақашықтығы, өлшемдері м; Ұзындық шартты белгілерді: жолдарды, құбырларды, байланыс, жарық желістерін, ұзындығы енінен бірнеше есе үлкен құрылыстарды көрсету үшін қолданады. Картаға немесе планға ұзындығын салады, белгінің қасына құрылыстың «сипатын» жазады. Мысалы: 19-суреттегі, б, 7 – шартты белгіде автомашина жүретін жолдың машина жүретін жерінің ені – 8 м; жолдың жалпы ені – 12 м; бір пойыз жүретін теміржолдың шартты белгісі 8: жалпы ені – 8 м, үйілген топырақтың биіктігі + 1,8 м, қазылған жердің тереңдігі – 2,9 м, көрсетілген. Масштабтан тыс шартты белгілерді: масштабпен сызуға келмейтін – көпірлер, құдықтар, геодезиялық пункттер, т. б . құрылыстарды көрсету үшін қолданады. Картада немесе планда мұндай құрылыстардың орнын көрсетеді, қасына құрылыстар туралы мəлімет жазады. Мысалы: 19-сурет, в-да, 12-шартты белгіде ағаш көпірдің ұзындығы 17 м, ені 3 м. көрсетілген. 16-шартты белгіде геодезиялық пункттің аты – Бедное, биіктік мəні 393,500 көрсетілген. Түсіндіретін шартты белгілер: цифр түрінде, жазу түрінде құрылыстардың 24

ерекшелігін, түрлерін, заттарын көрсететін белгілер. Мысалы: 3- 4-суреттер, а орманның ақ қайыңнан, көпірдің ені 3 м екендігі, судың тереңдігі, ағатын жылдамдығы, т. б. мəліметтер көрсетілген. Мұндай шартты белгілерді, аудан дық, ұзындық, масштабтан тыс шартты белгілердің қасына жазады.

а – аудандық, б – ұзындық, в – масштабтан тыс, г – арнаулы; 1 – орман, 2 – кесілген орман, 3 – көгал, 4 – егістік, 5 – жыртылған аумақ, 6 – жеміс бағы, 7 – машина жүретін жол, 8 – теміржол, 9 – сым байланыс желісі, 10 – электр тарату желісі, 11 – газ құбыры, 12 – ағаштан салынған көпір, 13 – жел диірмен, 14 – зауыт, фабрика, 15 – қашықтықты көрсететін бағана, 16 – геодезиялық пункт, 17 – құбырлар, 18 – су құбыры, 19 – лас су құбыры, 20 – ауыз су құбырының краны, 21 – фонтан 19-сурет. Шартты белгілер

Арнаулы шартты белгілер: (19-сурет г.) мұндай белгілерді халық шаруашылығының мекемелері ұсынады, бекітеді. Мұндай шартты белгілерді арнаулы пландарды немесе карталарды сызғанда қолданады. Мысалы, мұнай жəне газ қорын игеруге арналған маркшейдерлік пландардағы шартты белгілер, мұнай өндірісінің құрылыстары, аспаптар, ұңғылар, мұнай құбырлары. Пландар мен карталар көрнекті болу үшін, өзендерді, көлдерді, батпақтарды, каналдарды көк; шосселерді қызыл; жалпы көріністі қара бояумен бояйды. Зерттеу жұмыстарына арналған пландарда жерастындағы құрылыстарды – құбырларды, кабельдерді, түрлі түсті бояумен бояйды. Жер бетіндегі құрылыстар картаның немесе планның масштабына байланысты əртүрлі бейленеді. Мысалы, масштабы 1 : 2 000 топографиялық планда əр үй жеке көрсетілсе, масштабы 1 : 50 000 топографиялық картада тек кварталдар, ал масштабы 1 : 1 000 000 топографиялық картада қаланың жиегі көрсетіледі.

25

2.3.4. Карталар мен пландарды пайдаланып, ұзындықты, бұрышты, координаталарды өлшеу, есептеу

А нүктенің (20-сурет) ендігін φ жəне бойлығын  яғни географиялық координаталарын, карта бетінің жиегін көрсететін трапецияның минуттық шкалаларын пайдаланып, есептеп табады. А нүктенің ендік мəнін табу үшін, нүкте үстімен, картаның трапециясының жақтауларына параллель горизонталь сызық сызады, осы сызықтың картаның батыс немесе шығыс жақтауларының жиегіндегі минуттық шкалаларымен қиылысқан жерінен есеп алады. А нүктенің бойлық мəнін табу үшін нүкте үстімен меридиан жүргізеді, меридианның картаның солтүстік немесе оңтүстік жақтауларындағы минуттық шкалаларымен қиылысқан жерінен есеп алады. 20-суретте φ = 54  58’,6 солтүстік енділік;  = 37  31’ шығыс бойлық. А нүктенің жазық тікбұрышты жүйедегі Х А , У А , координаталарын, картаның немесе планның шақырымдық торларын пайдаланып, табады. Нүктеге ең жақын орналасқан шақырымдық тор қабырғаларына дейінгі қашықтықтарды  Х,  У, өлшейді. Ең жақын тор қабырғаларының Х о , У о координаталарына өлшенген қашықтықтарды  Х,  У таңбаларына сəйкес қосады. А нүктенің координатасы шығады: Х А = Х о +  Х ; У А = У о +  У; Нүктелердің арақашықтарын карталар мен пландарды пайдаланып, ұзын немесе кесе-көлденең масштабтың көмегімен есептейді. Қисық сызықтың ұзындығын курвиметрдің көмегімен өлшейді. Картаны пайдаланып, бізге керек бағыттың дирекциялық бұрышын өлшеу үшін, бағыт басталған нүктеден 1 – координаталық тордың тік сызығы; Х абцисса осіне параллель сызық 2 – координаталық тордың горизонталь сызады, транспортирдің ортасындағы сызығының цифры, 3 – координаталық тесікті нүктемен беттестіреді, транстордың тік сызығының цифры, 4 – картаның ішкі жиегі; 5 – картаның минуттық портирдің 0  -сын абциссаға параллель координаталар көрсетілген жиегі; сызықтың солтүстік бағытымен беттес6 – координаталық тордың горизонталь тіреді, керек бағыттың сызығының километрлік сызығы бойымен траспортирден есеп алады. 20 – сурет. Топографиялық планды Екінші əдісі: бағытты Х осімен пайдаланып, нүктенің координатасын қиылысқанға дейін созады əрі созады, есептеу Х осімен қиылысқан жердегі нүктеге транпортирдің ортасындағы тесігін қояды, транспортирдің 0  -сын Х осінің солтүстік бағытымен беттестіреді, керек бағыт сызығының бойымен траспортирден есеп алады. Егерде бағыттың дирекциялық бұрышы 180  -тан көп ал транспортир 180  -тық болса, нүтенің үстіне қойылған транспортирдің 0  -сын 26

Х осінің немесе оске параллель сызықтың оңтүстік бағытымен беттестіреді, керек бағыттың сызығының бойымен траспортирден есеп алады, шыққан есепке 180  ты қосады. Шынайы азимутты картаны немесе планды пайдаланып, өлшеу үшін нүктенің үстімен меридиан сызады (трапецияның шығыс немесе батыс жақтауына параллель), нүктеге транспортирдің ортасындағы тесігін қояды, транспортирдің 0  -сын сызылған меридианның солтүстік бағытымен беттестіреді, керек бағыттың сызығының бойымен траспортирден есеп алады. Картаға немесе планға меридиан сызу өте қиын болғандықтан бағыттың дирекциялық бұрышын өлшеп, алдыңғы тарауларда көрсетілген формулаларды пайдаланып, шынайы жəне магнитті азимуттарды есептеуге болады.

2.4. Геодезиялық жұмыс орындалатын аумақты бағыттауға GPS – аспаптарды қолдану GPS – аспаптардың көмегімен геодезиялық өлшеулерді орындау дəлдігі, жылдамдығы, жан-жақтылығы жəне үнемділігі сияқты артықшылықтарымен көзге түсіп, таралуы кең басталды. Бұл жұмыстарды орындау əдістері, қалыптасқан геодезиялық əдістермен салыстырылғанда өзгеше. Ережелеріне сəйкес орындалған GPS өлшеулердің дəлдігі жақсы. GPS өлшеулерді статикалық жəне жылдам статикалық əдістермен Leica фирмасының қабылдағыштары System 500, System 300, System 1200 орындайды.

2.4.1. Базалық сызық ұзындығы GPS қабылдағыш серіктен қабылданған дабыл фазасын миллиметрлік дəлдікпен өлшейді. Дегенмен əлем кеңістігі жəне атмосфера арқылы өткенде серіктер дабылы əлсірейді жəне бүлінеді. Атмосфера ионосферадан жəне тропосферадан тұрады. Атмосфералық флуктуациялар өлшеу нəтижелерінің дəлдігін төмендетеді. Геодезиялық GPS – өлшеулер дифференциялық əдіспен орындалады. Екі ұшына қабылдағыштар орнатып, ұзындығы өлшенген сызықты, базалық сызық деп атайды. Бір уақытта, екі қабылдағышпен серіктер жиынтығын қайта-қайта бақылап, атмосфера қателіктерін жоюға болады. Қысқа базалық сызықтар ұзындығын дəл өлшеуге болады, себебі бұл қабылдағыштардың үстіндегі атмосфера параметрлері бірдей. Жылдам статикамен өлшеу нүктедегі өлшеу жұмыстарының уақытын қысқартады. Сызықтың екі ұшындағы ионосфера жағдайының бірдей болғаны осыған байланысты өте жақсы. Сонымен барлық геодезиялық GPS өлшеулерге жəне жылдам статика үшін ерекше, қысқа базалық сызықты пайдалануды ұсынамыз.

2.4.2. Жылдам статикаға арналған уақытша тірек станция Қысқа базалық сызықты пайдаланудың тиімділігін айттық. Сондықтан жұмыс орындалатын аумақтың ауданына байланысты, бір немесе бірнеше тірек станцияларын уақытша бекіту керек. Базалық сызықтарды, уақытша тірек станциядан радиалды тарату жөн. Қабырға ұзындығының қысқа болғаны дұрыс. Қысқа сызықтарды өлшеп, еңбек өнімділігін жəне өлшеу дəлдігін арттыруға болады. 27

2.4.3. Жұмыс сапасын бақылауға (тексеруге) арналған өлшеулер Тексеруге арналған өлшеулерді орындау геодезиялық жұмыстардың ең негізгісі. Классикалық геодезияда негізгі мəліметтер, аспаптың тірек қазықтармен байланысуы, аспап жəне қада биіктігінің дұрыс өлшенгендігі жəне т. с. с. барлығы тексеріледі. Бұдан басқа, теодолиттік жəне нивелирлік жүріс сəйкессіздігін тексереді, нүкте координаталары екі рет есептеледі, тексеруге арналған қабырға ұзындығы өлшенеді. Осы тəрізді шараларды жұмыс түріне жəне керек дəлдікке байланысты GPS өлшеулерде пайдалануды ерекше ұсынамыз. Нүктелер үстіне тұрып қысқа уақытта бақылап, жылдам статика əдісімен қабырға ұзындығын өлшеуге өте зор көңіл аударыңыз. Егерде бақылау уақыты өте қысқа, немесе серіктердің орналасу геометриясы нашар (GDOP көрсеткішімен), ионосфера құбылысы өте күшті болса да компьютермен есептегенде бір қатарлық емес мəселесі шешіледі, бірақ нəтижелер дəлдігі сіз күткендей болмауы мүмкін. Жұмысты керек дəлдікпен орындау үшін тексеру нүктесін алдын ала қарастырыңыз. Бұл ерекше маңызды, егерде бақылау уақыты өте қысқа əрі GDOP-ға арналған ұсыныстар ескерілмесе. Толық тəуелсіз тексеруді орындау үшін мыналарды ұсынамыз: – нүкте үстіндегі өлшеулерді екі рет жəне əртүрлі мезгілде орындаңыз. Бұл аспапты орнатудың əртүрлі параметрін, серіктердің орналасу геометриясының əртүрін жəне атмосфералық жағдайдың əртүрін, яғни тəуелсіз өлшеулерді қамтамасыз етеді. – базалық сызықтар тізбегінің тұйықталу сəйкессіздігін сызықтың соңғы нүктесінен берілген нүктесіне дейін есептеңіз. – тəуелсіз өлшенген базалық сызықтарды пайдаланып тор құрыңыз. Тексеру өлшеулерін, екі тірек станцияны пайдаланып орындауға болады. Мұндай жағдайда əр нүктенің координаталары екі рет есептеледі, есептеуге оған мобильдік қабылдағыш орындаған бір өлшеулерді жəне аспапты орнатудың бір параметрін қолданады.

2.4.4. Түнде жəне күндіз орындалған бақылау айырмашылықтары Ионосфера жағдайы күн сəулесіне тəуелді. Күндізгі ионосфераның əсері түндегімен салыстырғанда осыған байланысты əлдеқайда көп. Бұл жағдай, жылдам статика əдісімен түнде өлшенетін базалық сызықтың ұзындығын күндіз өлшенетін сызықпен салыстырғанда екі есе ұзартуға болатындығын көрсетеді, яғни өлшеу жұмыстарына уақыт түнде күндізгімен салыстырғанда екі есе аз керек. Қазіргі уақытта күн активтігінің 11 жылдық цикліндегі ионосфера активтігі күшейетіндігі байқалады. Қазіргі заманда базалық сызық ұзындығын жəне бақылау уақытын қазіргі заман ионосфера активтігі жағдайын ескеріп таңдау керек.

2.4.5. Ұзын сызықтарды анықтау Ұзындығы 20 километрге дейінгі базалық сызықтар үшін бір қатарласу жоқтығын шешу SKI программаның құрамындағы жылдам статиканы есептейтін алгоритмнің көмегімен орындалады. 20 километрден ұзын сызықтар үшін бір қатарласу жоқтығын шешуге SKI программа есептеушілерінің басқа алгоритімін пайдаланады. Бұл алгоритм атмос28

фера əсерін айтарлықтай жояды, бірақ фазалық бір қатарлықтың бүтін санды шешімін бұзады (нəтижесі жылжымалы үтірлі сан, яғни қабылдағыш пен серіктің арасындағы толқын ұзындығының бүтін саны емес).Жалпы айтқанда, базалық сызық ұзын болса, соғұрлым бақылау уақыты ұзағырақ болады. GDOP графигімен жəне серіктер орналасқан геометрия диаграммасымен танысудан соң, жұмыс істеуге қолайлы бірнеше «терезені» анықтауға болады (яғни, бақылауды орындауға ыңғайлы периодтар). Жылдам статика əдісімен бақылауға тəулік мезгілінің тек осы əдіске ыңғайлы кезеңін таңдаңыз. Сіз бақылауды өте мұқият жоспарлаңыз. GPS бақылауларды минутқа дейінгі дəлдікпен жоспарлау мүмкіндігі жоқтығын ұмытпаңыз. Əрбір нүктеде жұмыс уақытын қысқартып көп нүктені анықтаудың орнына, бақылау уақытын ұзартып, екі немесе бір нүктені таңдалған терезеде анықтаған жөн. Бұл айтылу жоғары дəлдікті өлшеулерге катысты. Сондықтан сапасыз мəліметтерді жою үшін, бақылау уақытын ұзартқан жөн.

2.4.6. Координаталарды жергілікті жүйеге ауыстыру System 500 жəне System 300 қабылдағыштар дəл қатысты координаталарды есептейді, бұлар есептеу барысының ақырында бірыңғай тормен байланыстырылады. Координаталар WGS – 84 жүйеде есептеледі. Көбінесе, GPS өлшеулер нəтижесінде алынған жергілікті жүйеден WGS – 84 координаталар жүйесіне, яғни осы аумақта қолданылатын референц – элипсоидадан жергілікті проекциядағы жазық тік бұрышты координаталар жүйесіне ауысу керек болады. Осындай өзгерту параметрлерін есептеу үшін, GPS анықталатын нүктелер торына жергілікті жүйеде координаталары белгілі пункттерді қосу керек. WGS – 84-ті жəне жергілікті жүйеде координаталары белгілі пункттерді, өзгерту параметрлерін жəне жергілікті жүйедегі негізгі мəліметтердің мүмкін қателегін табуға пайдаланады. Мұндай нүктелерді жұмыс аумағына біркелкі жайластыру керек. Барлық трансформациялау параметрлерін (координаталар осімен ығысу, остердің бұрылуы, масштаб) дұрыс есептеу үшін мұндай пункттердің үшеуін, дұрысы төртеуін пайдалаған жөн. Мұндай өзгерту жайында көбірек мəлімет керек болса, SKI – Pro құжаттарына жүгініңіз (Datum / Map модулінің сипаттамасы).

2.4.7. Жұмысты жоспарлау GPS аспаптармен геодезиялық өлшеулерді дəл орындау үшін спутниктерді бақылау жобасын жазыңыз. Жобаны GDOP-қа негіздеңіз. GDOP мəні спутниктердің орналасу геометриясын бағалауға мүмкіндік береді. GDOP-тың аз шамасы жақсы геометрия екендігін, GDOP-тың көп шамасы ыңғайсыз геометрия екендігін көрсетеді. GDOP-тың аз шамасы жақсы нəтижелерді алуға мүмкіндік береді. Спутниктердің жаман геометриясын классикалық кері кертіктеудегі «өлі аумақпен» салыстыруға болады. Жаман геометрия кезінде, есептелген нəтиже сенімсіз келеді. Жылдам статика əдісімен өлшеу, GDOP-тың 8 немесе бұдан аз кезінде орындалса, нəтиже сенімді, ал 5 немесе бұдан аз кезінде орындалған өлшеулерден өте жоғары дəлдікті күтуге болады. Жұмыс істеуге қолайлы «терезе» ішіндегі спутниктерді бақылау, GPS аспаптармен орындалған геодезиялық өлшеулердің жоғары дəлдігін қамтамасыз етеді. – Бақылау сеанстарын мұқият жоспарлаңыз. 29

– Өлшеудің жалпы сұлбасын жан – жақты ойластырыңыз. – Жұмыс аумағында бар геодезиялық торға жалғасуды жоспарлаңыз. – Жергілікті координаталар жүйесіне өзгертуге көңіл аударыңыз. – Өңдеудің жəне бақылаудың тиімді əдістерін таңдаңыз. – Жоғары дəлдікті нəтижелерге қол жеткізу үшін, базалық сызықтың ұзындығын мүмкіншілігінше қысқартыңыз. – Уақытша бекітілген тірек станцияларын пайдаланыңыз: – Жеке тексеру өлшеулерін қарастырыңыз. – Əртүрлі «терезелер» периодында өлшеулерді екі рет орындаңыз. – Полигонды тұйықтау сəйкессіздігін тексеріңіз. – Нүктелер арасындағы жеке базалық сызықтарды өлшеңіз. – Екі тірек станцияны пайдаланыңыз. – Бақылауға ыңғайлы «терезелерді» пайдаланыңыз. – Ұзын сызықтарда бақылауға түнгі сеанстарды жоспарлаңыз. – Жоғары дəлдікті нəтижелерге қол жеткізу үшін бір «терезенің» ішінде көптеген нүктелерді бақылауды қоспаңыз.

2.4.8. Уақытша бекітілген тірек станциялар Жоғары дəлдікті жəне жұмыс өнімділігін қамтамасыз ету үшін, уақытша бекітілген бірнеше тірек станциялардан қысқа базалық сызықтарды өлшеген жөн. Мысал: Уақытша бекітілген алты станцияның (21-сурет) координаталарын статика немесе жылдам статика əдісімен өлшеу барысында есептейік. Мыналарды орындаңыз: – құрылған тор дəлдігін, жеке базалық сызықтарды өлшеп немесе өлшеуді екі рет орындап тексеріңіз. – уақытша тірек стацияларды пайдаланып, жылдам статика əдісімен радиалды базалық сызықтар арқылы R – уақытша бекітілген тірек станциялары жаңа нүктелердің координаталарын 21-сурет. Уақытша бекітілген тірек станциялар есептеңіз. сұлбасы – тордың нашар нүктелерінде тексеру өлшеулерін жоспарлаңыз.

2.4.9. Жалпы қорлар CREDO III жүйенің барлық мəліметтерін жалпы (көмекші) қорлар жəне үлгі элементтерінің тікелей өздері деп екіге бөледі. Үлгілерді жасаған жəне сызбаларды рəсімдеген кезде қорларды пайдаланады. Бұлар жобаларда бейнеленеді, бірақ əрқайсысы өзінің библиотекасында сақталады. Мəліметтер базалары бір-бірімен жалпы қорлармен алмасуға DBX форматты құжатты пайдаланады. Жалпы қорлар (бір азғанасынан басқасы) CREDO III жүйемен бірге берілетін арнайы түзетушілермен жасалады жəне түзетіледі. Тиянақты бұйрықтарды орындау барысында кейбір көмекші қорларды жүйенің ішінде жасайды, түзетеді. 30

Жалпы қорларға: – тақырыптық объектілер, оларды бейнелеудің жағдайлары (шартты белгілер) жəне семантикалық мəліметтер құрамы бар жіктеуіштің мəліметтері, аудандық тақырыптық объектіні толтыру стилі (Классификатордың Түзетушісі қосымшада жасалады жəне түзетіледі); – сызықтар мен штриховкалар Түзетушінің библиотекасында бар сызықтар мен штриховкалар типтері; – символдарды Түзетушінің библиотекасында бар символдар; – үлгілерді Түзетушінің библиотекасында бар сызбалардың, штамптардың, планшеттердің, пішіндер торларының жəне тіздемелердің үлгілері; – геологиялық мəліметтер (генезис, топырағы, жасы, магмалық заттардың химиялық құрамы, қабаттардың шекарасы, топырақтың шартты белгісін сызудың стилі), библиотекасының объектілері (геологиялық Библиотека Түзетушісінде жасалады жəне түзетіледі); – геологиялық объектілерді жіктеушілердің объектілері (геологиялық объектіні жіктеушінің қабаты жəне қабат типі), геологиялық легендалар жəне легенданың қабаты (геологиялық Жіктеушінің Түзетушісінде жасалады жəне түзетіледі); – базада бар растрлі астарлар; – жобалар жинынтығы Карточкасының анықталатын қасиеттері; – сызбалар парағының сіз пайдаланатын форматы; – пішіндерді сызудың стилі; – қазу мен үю еңістерінің стилі; – құжаттарды шығаруға жəне əкелуге сəйкес сұлбалар жатады. Бақылау сұрақтары: 1. Азимуттың, дирекциялық бұрыштың, румбаның анықтамаларын айтыңыз. 2. Азимут пен румбаның, дирекциялық бұрыш пен румбаның арасындағы байланысты айтыңыз. Румбаларды сызып көрсетіңіз, аттарын айтыңыз. 3. Магниттік азимутты сызып көрсетіңіз, магнит тілінің ауытқуының бағытын, мөлшерлерін айтыңыз. 4. Карталар мен пландарды нөмірлеу ретін айтыңыз. 5. Шартты белгілер неге керек? Қандай топтарын білесіз? 6. Карталарды немесе пландарды пайдаланып, қандай жұмыстар орындауға болады? 7. Геодезиялық жұмыс орындалатын аумақты бағыттауға қандай GPS – аспаптарды қолданады? 8. Базалық сызық ұзындығын таңдауды айтыңыз. 9. Ұзын сызықтарды анықтау ретін айтыңыз. 10. Координаталарды жергілікті жүйеге ауыстыру ретін айтыңыз. 11. Жалпы қорларға қандай мəліметтер кіреді?

2.5. Жер бетінің бедерін картада немесе планда бейнелеу 2.5.1. Жер беті бедерінің түрлері, оларды картаға немесе планға сызу

Жер бетінің ойлары мен қырларын, тегіссіздігін жер бетінің «бедері» деп атайды. Бедердің түріне сəйкес жер бетін тегіс, жоталы жəне таулы аумақтарға бөледі. Жоталар жоқ аумақты «тегіс аумақ» дейді. Араларында тегіс жерлері, биіктіктері, төмен жоталары бар аумақты «жоталы аумақ» деп атайды. Биіктіктері 500 м. жоғары (теңіз деңгейінен биіктігі) жоталар бар, жоталар бір-бірінен сайлармен, жыралармен бөлінген аумақты «таулы аумақ» деп атайды Бедерлердің түрлері мен аттары 22-суретте көрсетілген. Тау (төбе, биік, шоқы) деп жер бетінің биік жерін атайды. Биіктің ең жоғары нүктесін биіктің «төбесі» дейді, егер биіктің төбесі үшкіл болса, «шыңы» дейді 31

(22-суретте 3, 7, 12 ) биіктің шыңы тегіс болса, «үстүрт» деп атайды. Тау беткейлері тау етегімен жалғасады. «Қазан шұңқыр немесе ой» деп жер бетінің қазанға ұқсаған ойпаң аумағын атайды, шұңқырдың жер бетімен жалғасқан жерлерін «шұңқыр жиегі» деп атайды. Жота (22-суретте, 2) – екі беткейі біртіндеп төмендейтін жер бетіндегі бедер. Жотаның екі беткейі түйісетін жоғарғы жағындағы қырын «суайрық» деп атайды (22-суретте, 4).

1 – өзек; 2 – жота; 3, 7, 12 – шың; 4 – суайрық; 5, 9 – кезең; 6 – тальвег; 8 – өзен; 10 – жар; 11 – террасса. 22-сурет. Жер бедері

Өзек (22-суретте, 1.) – бірыңғай төмендейтін жер бетінің ойпаңы. Өзектің ылди екі беткейінің қиылысатын сызығын «суағар» немесе «тальвег» деп атайды, 22-суретте, 6. Ені кең өзекті тілме немесе аңғар деп атайды. Ені тар өзекті «жыра» деп атайды. Жыраның беткейлері тік жар болады. Жыра жырмадан басталады. Түбіне ірі бұтақты өсімдіктер, ағаштар өсіп кеткен жыраны «сай» деп атайды. Өзек беткейлерінде тегіс аймақтар кездессе, оларды «террасса» деп атайды. Кезең (22-суретте 5, 9) екі шыңның (3, 7) арасындағы ойпаң аумақ. Таулы аумақтарда кезең үстіне жол салады, «асу» деп атайды. Таудың төбесі – шұңқырдың, кезеңнің түбі жер бедерін көрсететін негізгі нүктелер. Суайрық, суағар жер бедерінің негізгі сызықтары. Жер бетінің бедері осы сызықтар мен нүктелер арқылы қағазға бейнеленеді. Картаға немесе планға қарап отырып жер бедерінің биіктік мəндерін, беткейінің еңістігін есептеу, еңістіктің бағытын анықтау жəне басқа жұмыстарды орындау оңай болу керек. Карта немесе план көрнекті жəне түсінікті сызылу керек. Жер бетінің бедерін картаға сызу əдістері мен амалдары баршылық: – перспективті əдіс; – əртүрлі қалыңдықты сызықпен, үзік сызықтармен сызу əдістері; – түрлі бояулармен бояп ( тауды қоңыр; өзенді, сайды жасыл бояумен; т. с. с.) көрсету əдісі; – нүктелердің биіктік мəнін жазып, горизонтальдар арқылы көрсету əдісі; – цифрлармен көрсету əдісі. Жер бетін горизонтальдармен көрсету əдісі 23-суретте көрсетілген. 32

Биіктік мəндері бірдей нүктелердің үстімен сызылатын ирелең сызықты, «горизонталь» деп атайды. Жерді келісілген деңгейден бастап, Р о горизонталь жазықтықпен кесіп, жазықтық ізінің ортогональды проекциясын масштабқа сəйкес кішірейтіп планға немесе картаға сызсақ, осы сызық – горизонталь болып шығады. Егер Р о жазықтық келісілген деңгейден Н-қа тең биіктікте орналасқан болса, горизонтальдың биіктік мəні де Н-қа тең болады. Жер бетін бір-біріне параллель, əртүрлі биіктікте орналасқан, жазықтықтармен кесіп горизонтальдармен көрсетуге болады. 23- сурет. Жер бедерін гризонтальдармен көрсету Жердің беті бір-бірінен Һ аралықта орналасқан Р 1 , Р 2 , ... жазықтықтармен кесілген болса, горизонтальдардың биіктік мəндері осы Һ аралыққа тең болады. Н, Н + Һ, Н + 2·Һ, Н + 3·Һ тағы осылай жалғасады. Һ аралықты «горизонтальдардың тік жазықтықтағы арақашықтығы» деп атайды. Бұл қашықтықты планның немесе картаның төменгі жағына ұзын масштабтың астына (горизонтальдар əрбір 2 м сайын сызылған) жазады. Жер бедеріне, бедер еңістігіне картаның масштабына сəйкес горизонтальдардың тік жазықтықтағы сызылу аралығы əртүрлі болады. Горизонтальдардың тік жазықтықтағы арақашықтығының пландағы арақашықтығына қатынасын «еңістік» деп айтады. Горизонтальдардың пландағы арақашықтығы неғұрлым үлкен болса, еңістік соғұрлым аз, ал горизонтальдар бірбіріне жақын болса, еңістік үлкен болады. Горизонтальдар бір-бірімен қиылыспайды. Горизонтальдар шұңқырларға, жартастарға, жыраларға, яғни горизонтальдармен көрсетуге болмайтын жер бетінің бедерлерімен, құрылыстармен түйіседі. Жер бетінің ерекшеліктерін, құрылыстарды планда немесе картада шартты белгілермен көрсетеді. Жер бедері картада немесе планда 24-суретте көрсетілгендей түрде сызылады:

а – төбе, б – шұңқыр көрсетілген; в – сай, г – жота көрсетілген; д – төбелер мен сайлар; 24-сурет. Жер бетінің ерекшеліктерін горизонтальдармен көрсету

33

Бедерлер бір-біріне ұксас сызылатын болғандықтан, айырмашылығын көрсету үшін еңістіктің бағытын қысқа сызықпен, сайды үзік сызықпен көрсетеді. Горизонтальдардың биіктік мəндері араб цифрымен жазылады, цифрды төбеге бағыттап жазады. Егерде планда немесе картада сызылған горизонтальдар жер бетінің бедерін толық көрсетпесе, бедерді толық көрсету үшін үзік сызықты горизонтальдар сызады, мұндай горизонтальдардың тік жазықтықтағы арақашықтықтары 0,5 ; 0,25 метрге тең болады (25-сурет). Картадағы немесе пландағы горизонтальдарды оқуды оңайлату үшін горизонтальдарының тік жазықтықтағы арақашықтығы 5, 10, 20 метрге тең пландар мен карталарда əрбір бесінші горизонтальдарды жуан сызықпен сызады (5; 30; 55; 80; 105;). Горизонтальдар əрбір 2,5 м. сайын сызылған болса, төртінші горизонтальды жуан сызықпен сызады, яғни биіктік мəндері қалдықсыз 25-сурет. Горизонтальдардың əрбір 0,5 м, 10-ға бөлінетін горизонтальдарды жуан 0,25 м сайын сызылуы сызықпен сызады.

2.5.2. Жер бетінің бедерін горизонтальмен бейнелеу Есептейтін жəне пландарды сызатын техниканың өркендеуі құрылыстарды жобалау жəне салу жұмыстары кезінде пайда болатын инженерлік есептерді шешуді автоматтандыруға мүмкіндік берді. Мұндай есептер топографиялық планның немесе картаның көмегімен шешілетіндіктен есептерді шешуге компъютерді пайдалану үшін жер бетін цифр түрінде көрсетеді, яғни жер беті нүктелерінің, құрылыстар бұрыштарының координаталарын ( Х , У , Н ) компъютерге есептетеді, осы цифрларды компъютердің есінде сақтатады. Осындай цифрлар жиынтығын “жердің цифрлармен бейнеленген пішімі “ деп атайды. Атқаратын міндетіне сəйкес жердің жалпы көрінісінің цифрлы пішімін, жер бедерінің цифрлы пішімін жеке – жеке компъютердің есінде сақтауға болады. Компъютерге жер бетіндегі табиғи құрылыстар жиегі нүктелерінің, адамдар салған құрылыстар бұрыштарының координаталарын есептетеді, есіне сақтатады. Жер бедерін толық көрсету үшін жердің ерекше нүктелерінің координаталарын есептетеді, есінде сақтатады. Жер бедерінің күрделілігіне сəйкес, цифрлы пішімді құрудың əртүрлі амалдарын қолданады. Мысалы, жер беті нүктелерінің арасын түзу сызықтармен қосады, үшбұрышты, төртбұрышты торлар пайда болады, осы пайда болған тор төбелерінің координаталарын (Х, У, Н ) компъютерге есептетеді, есінде сақтатады (26-сурет). Жер бедерін толық көрсетуге арналған программаны пайдаланып, компъютер жердің кез келген, осы тордың ішінде орналасқан, нүктесінің биіктік мəнін есептейді, жердің топографилық планын горизонтальмен сызуға мүмкіндік береді.

34

26-сурет. Компьютер сызған топографиялық план

2.5.3. Жердің топографиялық планын немесе картасын пайдаланып есептер шешу Еңістікті анықтау. Көлбеу сызықтың проекциясы бір метр ұзарғанда сы зықтың бір басынан бір басының неше метр төмен түсетінін немесе жоғары көтерілетінін көрсететін санды «еңістік» деп атайды. Еңістіктің көлденеңдігі немесе тіктігі жер бедерінің жазықтығы мен горизонталь жазықтықтың арасындағы бұрыш арқылы айқындалады (27-суреттегі υ бұрышы). Мысалы: 27-суреттегі тікбұрышты АВВ / үшбұрыштың сүйір υ бұрышының tgυ = Һ / а ; Мұндағы: Һ – көлбеу сызық ұштарының биіктік мəндерінің айырымы, м; а – көлбеу сызық проекциясының ұзындығы ( a b; АВ / ), м; 35

Бұрыш тангенісінің цифрлы мəнін пайдаланып, инженерлік калькулятордың көмегімен еңістіктің бұрыштық мəнін табуға болады: і = tgυ. Инженерлік геодезияда еңістікті i əрпімен белгілейді, цифр түрінде береді. Цифрмен көрсетілген еңістік пайызбен немесе промильмен 0/ 00 , берілуі мүм-кін. Промиль – бірдің мыңнан бір бөлігі. 27-сурет. Еңістікті есептеудің үлгісі Цифрмен көрсетілген еңістік, тікбұрышты үшбұрыштың сүйір бұрышына қарсы орналасқан катетінің іргелес орналасқан катетінен неше есе үлкен екендігін көрсетеді. 27-суретке қараңыз: АВ / аралық  сүйір бұрышқа іргелес орналасқан катет, ал h сүйір бұрышқа қарсы орналасқан катет. Егерде АВ / = 20 метрге; ал υ = i = 0,05-ке тең деп қабылдасақ ; h = 20·0,05 = 1,0 м. Мысалы: масштабы 1 : 1 000 пландағы горизонтальдар əрбір 1 м сайын сызылған. Горизонтальдардың пландағы арақашықтығы 20 мм. Жоғарыда келтірілген формулаларды пайдаланып; τgυ = і = 1 /20 = 0,05 ; осыдан і = 5%, ал υ = 2,9  ; i = 0,05. Топографиялық картадағы немесе пландағы еңістікті картаның немесе планның астыңғы жиегіне сызылған сұлбаларды қолданып (28-сурет а, в) есептейді. Мұндай сызбалар горизонтальдың тік жазықтықтағы масштабы деп аталады. Масштабты пайдаланып, өлшеуіштің көмегімен еңістіктің бұрыштық жəне цифрлы мəндерін есептеуге болады. Масштаб 1 : 1 000; горизонтальдар 1 метр сайын сызылған.

а – еңістіктің бұрышын өлшеуге, б – еңістікті өлшеуге арналған 28-сурет. Горизонтальдардың тік жазықтықтағы арақашықтықтарын өлшеуге арналғанмасштаб

36

Нүктенің биіктік мəнін есептеу. Егер нүкте горизонтальдың үстінде орналасса, онда нүктенің биіктік мəні горизонтальдың биіктік мəніне тең, ал нүкте екі горизонтальдың арасында орналасса, онда нүктенің биіктік мəнін табу үшін, горизонтальдардың пландағы немесе картадағы арақашықтығын өлшейді, i = h / d формуланы пайдаланып, еңістікті есептейді, h к = i·а формуланы қолданып, керек өсімшені есептейді. мұндағы: a – нүкте мен нүктеге жақын, нүктеден төмен, орналасқан гори зонтальдың арақашықтығы; d – горизонтальдардың пландағы немесе картадағы арақашықтығы; h – горизонтальдардың тік жазықтықтағы арақашықтығы немесе; h к – керек өсімше; Нүктенің биіктік мəні нүктеден төмен орналасқан горизонтальдың биіктік мəніне осы есептелгенде шыққан өсімшені қосқанға тең. Мысалы: суреттегі К (29-сурет, а) нүктенің биіктік мəнін есептеп табу үшін осы нүктеге жақын орналасқан екі гоизонтальдың пландағы арақашықтығын d-ны өлшейміз, осы екі горизонтальдың тік жазықтықтағы арақашықтығын

горизонтальдар əрбір 2,5 м сайын сызылған (а........г). 29-сурет. Горизонтальдарды пайдаланып, нүктелердің биіктік мəнін есептеуге арналған сұлба

2,5 м-ді шыққан мəнге бөліп, еңістікті табамыз. Шыққан i-ді a-ға көбейтіп, керек h к -ті табамыз. Н к = Н том + i·a ; i = 2,5 / d; Мүндағы: Н к – К нүктенің биіктік мəні; Н том – К нүктеден төмен орналасқан горизонтальдың биіктік мəні; Керек өсімшені h к , пропорция арқылы есептеуге болады: d аралықтың h-ы 2,5 м-ге тең болса, a аралықтың h к -сы неше метрге тең болады деп пропорция құрамыз: d – 2,5 м. а – Х м. Осы пропорциядан: Х =

а  2,5 ; Х – бізге керек өсімше h к , м. d

28-суретте нүктеден төмен орналасқан горизонтальдың биіктік мəні Н том = 150 м. Егерде биіктік мəнді есептеу үшін нүктеден жоғары орналасқан горизон -тальды пайдалансақ, а аралықты жоғары орналасқан горизонтальдан 37

өлшейді, есептеу жұмыстарын орындайды, шыққан h к өсімшені жоғары орналасқан горизонтальдың биіктік мəнінен алады. 29-суретте жоғары орналасқан горизонтальдың биіктік мəні Н жог = 152,5 м. Егерде нүкте биіктік мəндері бірдей горизонтальдардың аралығында ойпаң жерде орналасқан болса, нүктенің биіктік мəнін шамалап есептейді (29-сурет, б), (29-сурет, в, г), нүктелердің орналасқан орындары көрсетілген. 29-суреттегі К нүктенің биіктік мəні 138,8 м; 128,8 м-ге тең. Қазан шұңқырдың ішінде 126,2 мге тең. Картаға немесе планға еңістігі белгілі сызық сызу. А жəне В нүктелердің арасын еңістігі 0,02-ден аспайтын сызықпен қосу керек. Топырақты үю немесе жер қазу жұмыстарының көлемі аз болуы міндетті (30-сурет). Горизонтальдардың тік жазықтықтағы арақашықтығының масштабын пайдаланып, жұмысты орындауға болады. Өлшеуіштің (циркульдің) екі ұшын масштабтағы 0,02 аралығымен беттестіріп, картаға немесе планға (суретте көрсетілгендей) нүктелерді саламыз, егер инелер ұшының арасы гоизонтальдарға жетпесе, екі горизонтальдың арасын ең қысқа түзумен қосамыз (горизонтальдарға тік сызықпен). Пайда болған нүктелерді түзу сызықпен қосамыз, сызықтың жобасы сызылады. Егер горизонтальдардың тік жазықтықтағы арақашықтығының масштабы болмаса, қолдағы планның немесе картаның масштабын анықтаймыз. Жол басының биіктік мəні мен жолға жақын горизонтальдың биіктік мəнінің айырымын h, есептейміз, мына формулаға салып d = h / i; планға немесе картаға сызылу керек ұзындықты есептейміз. Шыққан мөлшерді масштабқа бөліп өлшеуіштің инелерінің аралығын табамыз. Өлшеуіш инелерінің аралығын осы аралыққа теңестіреміз. Өлшеуіштің бір инесін жолдың басына, екінші инесін жақын горизонтальдың үстіне түйрейміз. Планда немесе картада горизонтальдардың неше метр сайын сызылғандығын анықтап, жазылған формуланы қолданып, өлшеуіш инелерінің аралығынның қандай мөлшерге тең болу керектігін есептейміз. Өлшеуіш инелерінің ұштарын шыққан аралыққа теңестіріп, иненің горизонтальға тірелген жеріне өлшеуіштің бір инесін тіреп, екінші инесін келесі горизонтальдың үстіне түйрейміз (өлшеуішпен қадамдаймыз), осы ретпен жалғастырып В нүктеге барамыз. Егерде инелердің аралығы горизонтальдардың аралығынан кіші болса, сызықты В бағыттағы горизонтальмен қилысқанға дейін созамыз, инені осы нүктеге түйреп жұмысты жалғастырамыз. Горизонтальдардың үстіне белгіленген нүктелерді сызықпен қосамыз, керек сызық шығады, 30-суретке қараңыз.

30-сурет. Еңістігі белгілі сызықты картаға немесе планға сызу сұлбасы

Мысалы: Горизонтальдары əрбір бір метр сайын сызылған масштабы 1 : 5 000 топографиялық планға еңістігі 0,02 сызық сызу керек. Жол басының биіктік мəні 161,66 м. Жол аяқталатын жер планда В нүкте арқылы көрсетілген. Тапсырманы орындау үшін: 1. Топографиялық планның масштабын пайдаланып, қағаз бетіндегі бір сантиметр жер бетіндегі неше метрге тең екендігін есептейміз. Біздің мысалда елу метрге тең. 38

2. Жолдың басына жақын орналасқан горизонтальдың биіктік мəнін анықтаймыз, біздің мысалда 162,0 м. 3. Биіктік мəндерді бір-бірінен алып, 161,66 – 162,00 = 0,34 м; өсімше h-ты табамыз. 4. Шыққан мəнді берілген еңістікке бөліп, d-ны (аралықты) табамыз. Бізде: 0,34 : 0,02 = 17 м. 5. Шыққан мəнді масштабқа (метр өлшемдегі) бөлеміз, қағазға неше сантиметр сызу керектігі шығады. Бізде 17 : 50 = 0,34 см; немесе 0,34·10 = 3,4 мм; 6. Өлшеуіш инелерінің аралығын кесе-көлденең масштабтың көмегімен 3,4 мм-ге теңестіреміз. Өлшеуіш инесінің біреуін жол басына 161,66 м-ге, екінші инесін 162 м горизонтальдың үстіне түйрейміз. Егерде ине 162 м. горизонтальға жетпесе, жолдың басы мен аяғын сызғышпен қосып, карандашпен, жолдың басы мен 162 м горизонтальды түзу сызық арқылы қосамыз. 7. Горизонтальдың тік жазықтықтағы арақашықтығын еңістікке бөліп, d-ны табамыз. Бізде 1,0 : 0,02 = 50 м; 8. Шыққан мəнді масштабқа бөліп қағазға неше сантиметр сызу керектігін, d-ны табамыз. Бізде: 50 : 50 = 1 см; 9. Өлшеуіш инелерінің аралығын кесе-көлденең масштабтың көгімен 1 см-ге теңестіреміз. Өлшеуіш инесінің біреуін алдыңғы белгіленген 162 м. Горизонтальдағы нүктеге түйреп, екінші инесін 163 м горизонтальға түйрейміз. Егерде ине 163 м горизонтальға жетпесе, 6-пунктте орындалған жұмысты қайталаймыз. Жұмысты осындай ретпен орындап, В нүктеге жетеміз. 30-суретке қараңыз. Картаға немесе планға сызылған сызықтың пішінін сызу. 31-суретте көрсетілген сызықтың пішінін сызу керек. Пішінді сызу үшін сызықтың гори зонтальдармен қиылысатын нүктелерінің 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9 жəне сызық бойындағы жер бедерінің 3, 6, 8 ерекше жерлерінің биіктік мəндерін есептейміз. Сызық басының А жəне аяқталған В жерінің биіктік мəндерін есептейміз. Қағаз парағының бетіне картаның немесе планның масштабына сəйкес масштабпен АВ сызығын сызамыз. А нүктеден жоғары бағытта АВ сызығына 90  бұрышпен түзу сызық сызамыз сызықты, суретте көрсетілгендей, əрбір бір сантиметр сайын белгілейміз. Əрбір белгінің тұсына биіктік мəндерін жазамыз. Пішін көрнекті болу үшін тік жазықтықтағы масштабты горизонталь жазықтықтағы масштабтан он есе үлкен етіп сызады. АВ сызығының биіктік мəнін «шартты деңгейге тең» деп қабылдайды. Шартты деңгейді, нүктелер АВ сызығынан 0,5 м жоғары орналасуы керек мəнге тең етіп қабылдайды. Біз келтірген мысалда шартты деңгей 100 м-ге тең.

31-сурет. Сызықтың пішінін тұрғызуға арналған сұлба (мысал)

39

АВ сызығының бойына А нүктеден бастап, масштабпен 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 нүктелерді саламыз. Əрбір нүктеден жоғары бағытта 90  бұрышпен орналасқан сызық бойына нүктелердің биіктік мəндерін саламыз, салынған нүктелерді түзу сызықпен қосамыз, суретте көрсетілгендей АВ сызығының пішіні шығады. Тəжірибеде пішінді, орындалған жұмыс көлемін есептеу үшін, тарассалардың жобалық еңістіктерін сызу үшін жəне басқа жағдайларда сызады. Көлем есептеуге арналған пішіндердің горизонталь жазықтықтағы жəне тік жазықтықтағы масштабтары бірдей болады. Екі нүктенің бір-бірінен көрінетіндігін пішін сызу арқылы анықтауға болады. Пішін көмегімен бір нүктеден көрінетін аумақты, көрінбейтін аумақты шекаралап қоюға болады. Көрінбейтін аумақты, «көрінбейтін аумақ алаңы» деп атайды. Картаны немесе планды пайдаланып көлем есептеу. Мысалы: горизонтальдармен шектелген (32-суретте көрсетілген) аумақ көлемін есептеу керек. Горизонтальдардың тік жазықтықтағы арақашықтықтары Һ. Көлемді есептеу үшін əрбір горизонтальмен шектелген аумақ ауданын есептейміз, суретке қараңыз. Əртүрлі биіктікте орналасқан екі горизонтальдың арасын «төбелері кесілген конус» деп есептеуге болады. Олай болса, көлем V 1 = (S 1 + S 2 ) h / 2; мұндағы: S 1 , S 2 - горизонтальдармен шектелген аумақтың ауданы; h – горизонтальдардың тік жазықтықтағы арақашықтығы; Ауданды планиметрдің (механикалық неҺ сеч - Һ, горизонтальдардың тік месе электрондық) көмегімен өлшейді. Ауданжазықтықтағы арақашықтығы ды шамалап палетканың көмегімен де өлшеуге 32-сурет. Картаны немесе планды болады. Палетка – калькаға сызылған миллипайдаланып, көлем есептеу сұлбасы метровка. Қағаз бетіне палетканы салады, толық жабылған геометриялық пішіндерді санайды, толық жабылмаған геометриялық пішіндерді санайды, толық пішінге теңестіреді барлығын қосады, пішіндердің санын пішіннің ауданына көбейтеді. Суретте көрсетілген конустың жоғарғы жағының көлемін конус көлемін есептейтін формуламен есептейміз: V жо = (S / 3) h ; Егер планда немесе картада жердің биіктік мəні көрсетілмесе, Һ мəнін мына формуламен есептеуге болады: Һ жо = Һ / 2. Планда немесе картада көрсетілген аумақтың көлемін мына формуламен есептейді: V = V жо + V 1 + V 2 + …. + V n ; мұндағы: 1, 2, ... n – горизонтальдармен шектелген аумақтардың нөмірі. 40

2.5.4. Жұмыс көлемін есептеуге CREDO III жүйелерін пайдалану CREDO III жүйелерде көлемді автоматты есептеу негізденген əдістер жер бедерінің цифрлы моделін пайдаланып, кез келген екі бет арасындағы көлемді өте дəл жəне жылдам есептеуге мүмкіндік береді. Көлем есептеу жылдамдығы жобалық шешімнің бірнеше нұсқаларын сараптауға мүмкіндік береді. Есептеу дəлдігіне түсіру дəлдігі (пикеттер жиілігі, өлшеу əдістері), бетті жүйеде модельдеу дəлдігі жəне көлемді есептеу əдісінің дəлдігі əсерін тигізеді. CREDO III жүйелерде көлем есептеу əдістері призмалармен есептеу əдісіне негізделген. Көптеген тегіс үш қырлылар түрінде берілген екі бет арасының жұмыс көлемі есептеледі. Есептеу операциясы барысында бір беттің əрбір нүктесі екінші бетке проецияланады, дəл осылай екінші беттің əрбір нүктесінің проекциясы бірінші бетте бар. Екі беттің үшбұрыштары қабарғаларының қиылысқан жерінде программа қос нүктені осыған қоса анықтайды. Нөлдік жұмыс сызығымен, көлемдер есептелетін шекарамен, құрылым сызықтарымен осыған ұқсаған қос нүктелер есептеледі. Екі бет модельдерінен программа осы қос нүктелердің биіктік мəндерінің айырымын есептейді (дұрысында, жұмыс биіктіктерін). Тік қабырғалары беттер биіктік мəндерінің айырымына тең, үш қырлы призмаларды жасайтын, тұтас үшбұрыштар торы осы нүктелермен құрылады. Осындай əр призманың көлемі есептеледі, барлық призма көлемдерінің қосындысы ізделіп отырған көлемге тең болады. Егерде жұмысты бастамай тұрып, бірінші бетті негізгі деп қабылдасақ, есептеу осыған қатысты орындалады, ал екінші қабат есептеуге қатысады жəне басқа қабатта болады. Бірінші бет екінші беттен жоғары орналасса, көлем үйінді сияқты есептеледі, ал төмен орналасса, көлем қазылатын болады. Нөлдік жұмыс сызығы екі беттің қиылысқан сызығымен көрсетілген. 1- жəне 2-беттердің модельдері, осы екі бет арасындағы көлемді есептеугеарналған тұрғызулар жəне көлемдер есептеу нəтижесі 33, 34-суреттерде 33-сурет. Дисплейдің сұлба түрінде көрсетілген. көрінісі

34-сурет. Дисплейдің көрінісі

41

Сонымен, математикалық көзкараспен беттер цифрлы модельдерінің аралығындағы көлемдер өте дəл есептеледі. Физикалық беттермен жасалған, нақты көлеммен салыстырғандағы олардың дəлдігі тек аралығында көлемдер есептелетін беттер модельдерінің нақты бар немесе жобаланатын беттерге қаншалықты сəйкес келетіндігіне байланысты болады. Іске асырылған есептеу алгоритмі, нормативті құжаттармен ұсынылған квадраттар торымен есептеу əдісімен салыстырғанда айтарлықтай дəл, дəлдігі пайыздың жүзден біріндей болады.

2.5.5. Жұмыс көлемін есептеудің баптаулары жəне аспаптары Бірін-бірі көмкеретін беттері бар, кез келген екі қабат арасындағы көлемді CREDO III жүйелерінде есептеуге болады. Бұл қабаттар жобалар жиынтығына кіретін əртүрлі жобаларда болуы мүмкін. Көлем есептегенде жалпыға бірдей алгоритм пайдаланылады, бірақ есептеу əдісін таңдау жəне есепті ұсыну формасы сіздің мүдделеріңізге байланысты əртүрлі болуы мүмкін. Жер жұмысының көлемін есептеуге арналған бұйрықтардың біреуін орындасаңыз жобалар жиынтығында жаңа түйін Көлемдер жасалады. Саны жұмыс көлемінің есептелген санына тең бағынышты жобалар осы түйінде болады (35-сурет).

35-сурет. Дисплейдің көрінісі

42

«Көлемдер» жеке жобаны қалыптастыру орындалған есептеу жұмысын сараптауға мүмкіндік береді жəне егерде нəтижеге көңіл толмаса, жобаны өшіруге, беттің цифрлы моделіне керек түзетулер енгізуге жəне көлемді қайта есептеуге болады. Сəйкес мəліметтер «Көлемдер» жобаның қабаттарына таратылған (35-сурет). Мəліметтер осы қабаттардың əрқайсысында есептеу алдында бапталған түрде бейнеленеді. Орнатулар (Установки) менюіндегі Көлемдерді баптау (Настройки объемов) бұйрықтың көмегімен шақырылатын кеңес терезесінде жоба Көлемдер мəліметтерінің сыртқы түрін жəне рəсімдеу жазуларын баптаулар орындалады. Көлемдер есептелген соң жəне жоба Көлемдер жасалған соң, бапталатын мəліметтердің сыртқы түрін өзгерту тек региондарды, графикалық маскаларды, созылыңқы тақырыптық объектілерді, жазуларды түзетуге арналған сəйкес бұйрықтармен орындалады. Көлемдерді баптау (Настройка объемов) кеңес терезесінде (36-сурет) шығатын Баптауды таңдау (Выбор настройки) тізім жолынан: Сыртқы түрін баптау мен Жазуларды баптаудың біреуін таңдайсыз. Үйінді / қазу / нөлдік жұмыстар (фон бояуы, штриховка барлығы жəне бояуы, сызық жуандығы) учаскелерін толтыру түрін баптауды, сонымен қатар нөлдік жұмыстар сызығын жəне жұмыстар шекарасының сызығын графикалық маскамен немесе созылыңқы тақырыптық объектімен бейнелеу түрін тапсыруды баптауға есептеу нəтижелерінің сыртқы түрін баптаулар (36-сурет) мүмкіндік береді. Шекара сызығын графикалық маскамен бейнелеуді таңдаған кезде оның типін, жуандығын жəне бояуын жеке тиянақтауға болады. Егерде созылыңқы тақырыптық объектіні таңдасаңыз, онда оны бейнелеуге жіктеуші объектісін тағайындайсыз.

36-сурет. Дисплейдің көрінісі

43

Есептеу барысында жазба блок: көлемдер мен аудандардың цифрмен көрсетілген мəндері автоматты жиналады. Жазуларды баптауларда осы мəндерге баптаулар орындалады. Бұлар көп жолды жазу түрінде шығарылады (37-сурет).

37-сурет. Дисплейдің көрінісі

Жоба Көлемдерге кіріп, Көлемдер менюіндегі Аудандар мен көлемдер жазуы бұйрықтың көмегімен, жұмыс көлемдерін қайта есептемей, есептеулер нəтижелерінің жазуын қайта жасауға болады. Бет (Поверхность) менюінен шақырылатын Көлемдер тобындағы бұйрықтардың көмегімен план терезесінде жұмыс көлемдерін есептеу орындалады. Көлемдерді есептеу жүйесіне: Қабаттар аралығындағы, Жиек ішіндегі, региондағы немесе аумақты объектідегі əдістер арналған. Қабаттар аралығында . Бірін-бірі көмкеретін беттері бар, кез келген екі қабат арасындағы көлемді бұйрық есептейді. Бұл қабаттар əртүрлі жобалардікі болуы мүмкін. Беті бар бастапқы қабатты таңдау есептеу нəтижесіне əсерін тигізеді, себебі операция осы қабатқа қатысты орындалады. Жиек ішінде . бұйрық негізгі жəне есептелетін қабаттар беттерінің арасындағы көлемдерді берілген жиек ішінде есептейді. Осы əдіспен жұмыс орындау барысында: есептелетін учаскенің шекарасындағы (жиегіндегі); екі беттер модельдерінің үшбұрыштары қабырғаларының жиек44

пен қиылысқан жерлеріндегі, 1-бет пен 2-беттің үшбұрыштары қабырғаларының қиылысқан жерлеріндегі нүктелердің координаталары жəне биіктік мəндерінің айырымы есептеледі. Берілген жиек ішінде көлем есептеу нəтижесінде шыққан негізгі жəне жобалық беттер моделі жəне бет моделі 38-суретте көрсетілген.

38-сурет. Дисплейдің көрінісі

Регионда немесе аумақты объектіде . Бұйрық көрсетілген регион немесе АТО ішіндегі беттердің екі кабатының аралығындағы көлемдерді есептейді. Бір жиек ішінде көлемдерді көп рет қайта есептеу кезінде, есептеуге қатысатын қабаттарды жиі ауыстыру керек жағдайларда, бұл бұйрық тиімді.

2.5.6. Жұмыс көлемін есептеу реті План терезесінде көлемдерді есептеу мына ретпен орындалады: 1. Керек болса Орнатулар / Көлемдерді баптау (Установки / Настройка объемов) менюінде Көлемдер жобаның барлық элементтер баптауларының стандартты ескермеулерін (үндемеулерін) өзгерту керек. Бұл баптаулар жобалар жиынтығында сақталады, яғни көз алдыңыздағы план жобаларының жиынтығында жасалатын көлемдер жобаларының барлығына таратылады. 2. Көлемдерді есептеуге арналған бұйрықтардың кез келгенін таңдаған соң, аралығында көлемдер есептелетін қабаттарды беттерімен параметрлер терезесінде таңдау керек (39-сурет). Жиек ішінде жəне Регионда немесе аумақты объектіде бұйрықтар үшін уақытша жиек жасау немесе регионды немесе АТО-ны көрсету керек. Есептеу осы көрсетілгендердің ішінде орындалады. Осы айтылғандар орындалған соң, Есептеуді орында (Выполнить расчет) бұйрық жұмылдырылады. 3. Керекті жағдайда, есептеуді орындамай тұрып, параметрлер терезесінде жоба атын көлемдерімен жəне бетті бейнелеу стилін, үйіндіні жəне қазуды тол45

тыруды бейнелеу түрлерін (бояуын, штриховкасын), баптауды өзгертуге болады. Бұл баптаулар арнаулы, сондықтан тек жасалынатын көлемдер жобасына қолданылады.

39-сурет. Дисплейдің көрінісі

4. Есептеуді орында бұйрықтың көмегімен жұмыс көлемдерін есептеуді орындайсыз. Нəтижесінде есептеу мəліметтерінің барлығы бар Жоба кнопКөлемдер пайда болады. Жобаны пайдалану үшін Қолдан (Применить) каны басасыз. Егерде қолданбай əдісті жапсаңыз, жоба жиынтықтан өшіріледі. 5. Пішін тұрғызып (сызып) (Бет / Пішін), (Поверхность / Разрез) есептеу нəтижелерін тексеріп жəне сараптауға болады. Келесі қимылдар жұмылдырылған жоба Көлемдерде орындалады.

2.5.7. Көлемдер жобамен жұмыс орындау

Тиімді вариантқа қол жеткізіп, есептеу нəтижелерін біржолата рəсімдеуге кірісуге болады, осының ішінде: көлемдер торын жасауға, керек жазуларды жасауға немесе оларды түзетуге, размерлерді қоюға немесе оларды түзетуге, жер жұмыстарының картограммасын рəсімдеуге, қолда бар шаблондарға сүйеніп ведомостарды, сызбаларды жинауға нормативті құжаттар керек. Жоба Көлемдермен жұмыс орындау үшін оның қабатарының біреуін жұмылдыру керек, осыдан соң план терезесі интерфейсімен ашылады. Осы терезе жобамен жұмыс орындауға мүмкіндік береді. Жоба Көлемдерде: – көлемдерді есептеу нəтижелерін көрсету үшін квадраттар торын жəне торды сызық бойына тұрғызуға жəне түзетуге; – көлемдердің жəне аудандардың рəсімдерінің жазуларын жасауға, басқа керек жазуларды түзетуге жəне жасауға; 46

– жұмыс биіктік мəндерінің триангуляциясының үшбұрыштар топтарының параметрлерін (көлемдер моделінің бетін бейнелену стильдері) түзетуге; – көлемдер моделінің пішінін қарап шығуға; – графикалық маскалардың, региондардың жəне СТО параметрлерін түзетуге; – тақырыптық объектілердің жазуларын өшіруге; – нүктелердің жазуын өзгертуге; – размерлерді қойып шығуға жəне түзетуге; – көлемдер ведомосын жинауға; – сызбаларды жасауға, түзетуге жəне басып шығаруға мүмкіндік беретін бұйрықтар топталған. Бұл бөлімде жоба Көлемдердің көлемдер торын жасауға жəне түзетуге мүмкіндік беретін тек арнаулы бұйрықтарын қарастырамыз. Көлемдерді есептеу нəтижелерін көрсетуге Көлемдер менюіндегі, Көлемдер торы тобындағы бұйрықтар көмегімен CREDO III жүйелерінде көлемдер торы жасалады жəне түзетіледі. Тікбұрышты тор жаса . Тор остерінің берілген бағытымен жəне ячейка қабырғаларының нақты ұзындығымен (квадрат / тікбұрышты төртбұрыш) тор тұрғызуға бұйрық мүмкіндік береді. Көлемдер моделінің кез келген учаскесінде квадраттар торын тұрғызуға болады. Жұмылдырылған қабатта тор автоматты жасалады. Бір қабатта тек бірғана тор болады. Тор интерактивті режимде жасалады. Торды интерактивті жасауды аяқтап, программа тор ячейкаларының астында көлемдер бетінің бар болуын тексереді. Астында бет толық жоқ квадраттар / тікбұрышты төртбұрыштар автоматты өшіріледі (жойылады). Беттен тыс орналасқан тор түйіндерінде биіктік мəндер жазылмайды. Торды қосымша координаталар жүйесінде жасауға болады. Қосымша координаталар жүйесінің бір осіне, арақашықтықтары тор қабырғасының ұзындығына тең екі нүкте салады. Параметрлер терезесінде (40-сурет) Тор параметрлері топта бірінші нүктенің (егерде ол көрсет режимде жасалған болса) координаталарын, азимутты жəне əр қабырғаның ұзындығын тиянақтауға болады. Тор қабырғасының ұзындығы параметрлердің осы тобында тапсырылады. Квадраттар торы сызықтарының типі, бояуы жəне жуандығы Тор сызықтары параметрлер тобында тапсырылады. Таблица топта, есептеу нəтижелері таблицасының тормен салыстырмалық орны (сол жағында, оң жағында, жоғарыда, төменде) таңдалады, торға дейінгі қашықтық тапсырылады жəне типі, кескіні жəне таблица үшін шрифт бояуы орнатылады. Биіктік мəндер, көлемдер, аумақтар үшін жазу шрифтерін баптаулар параметрлер терезесінің сəйкес топтарында тапсырылады. Жазулар астында болуы мүмкін тұрғызулардың көрініп тұруын жасыру керек болған жағдайларда, жазу астындағы фон бояуын тапсыруға мүмкіндік бар. Тор сызықтарының жəне жұмыс шекарасы сызықтарының қиылысқан нүктелерінде размердің торы үшін картограмма Биіктік мəндерін автоматты жасауды Жұмыс шекарасындағы биіктік мəндер топта орнатуға болады. Мұны орындау үшін Размерді жаса параметрде Иə (Да)-ны орнатасыз. 47

40-сурет. Дисплейдің көрінісі

Егерде жұмыс биіктіктері нөлге тең болса, онда олар үшін размерлер жасалмайды. Керектілік жағдайларда мұндай размерлердің көрініп тұруын қолмен жасауға болады. Мұны орындау үшін Размерлер / Нүкте үшін менюінің Картограмма биіктік мəндері бұйрығын пайдаланасыз. Егерде Размер жаса баптауы таңдалған болса, размер стилін таңдау, шығару ұзындығын анықтау жəне сызбада размер полкасын бағыттау параметрлеріне қол жетеді. Торды сызық бойымен жаса бұйрығы, есептеу нəтижелерін интерактивті көрсетілген сызыққа – маска астындағы жалғасқан сызықтармен, графикалық 48

маскамен, СТО, құрылымдық сызықпен немесе арнаулы маскамен (соның ішінде өз пикетажымен де бар) байланыстырып көрсету үшін көлемдер торын жасайды. Маска жобалар жиынтығының кез келген жобасының құрамында болуы мүмкін.

41-сурет. Дисплейдің көрінісі

Сызық бойымен жасалатын тор трапециялар немесе полигондар жиынтығынан түзілуі мүмкін. Кесе-көлденең пішіндер сызықтары жəне сызықты емес учаскелердегі немесе сынған учаскелердегі трасса эквидистанттары мұндай тор қабырғалары болып табылады. Бір қабатта тек бір ғана тор жасалады. Тор интерактивті режимде жасалады. Сызық таңдалады, тор бөлудің бастапқы жəне соңғы нүктелері осы сызықта көрсетіледі. Тор жасау үшін параметрлер терезесіндегі Сүзгі (Фильтр) (41-сурет) тобынан шығатын менюден сызық таңдалады. Осы сызықпен тор жасалады. Тордың кесе-көлденең пішіндері топта тор қабырғаларының ұзындығы (кесе-көлденең пішін сызылатын аралық) тапсырылады (жазылады). Маскаға тік сызық бойымен осы аралықтарда кесе-көлденең пішін сызықтары сызылады. Бұл сызықтар бастапқы, соңғы жəне масканың барлық түйіндерінде сызылады. Есептеудің берілген ені ішінде кесе-көлденең пішін сызықтары қиылысулары мүмкін. Мұндай жағдайда программа сызықтың біреуін автоматты жояды. Бірінші жəне соңғы, бүтін пикеттердегі кесе-көлденең сызықтар жойылмайды. Мағыналары тең пішіндердің бірінші жасалғаны жойылмайды. Жасалатын тордың сызықтағы орнын керектілік жағдайларда параметрлер терезесінде тиянақтауға болады. Мұндай жұмысты орындау үшін Тор параметрлері топта масканың басынан немесе соңынан арақашықтық мəнін (немесе пикеттік жағдайын) түзету керек. Кесе-көлденең пішіндер сызықтарының ұзындығы осы параметрлер тобына тапсырылады. Бұл ұзындық таңдалған сызықпен салыстырғандағы оң жəне сол жағындағы тор енінің қосындысына тең болады. Бұл əдістің параметрлер терезесінің қалған баптаулары жоғарыда айтылғандармен бірдей. 49

Жасалған тордың барлық параметрлерін түзету, тор орнын ауыстыру жəне бұру Түзетіп жібер бұйрықпен орындалады. Сызық бойымен жасалған тор үшін Тор орнын ауыстыр, Торды бұрып жібер бұрықтар жоқ. Торды түзету барысында тор өз элементтерімен бірге күрделі элемент екендігін жəне түзету кезінде өзін-өзі біртұтас сияқты ұстайтындығын ұмытпаған жөн. Тор параметрлері тобындағы параметрлерге əсерін тигізбейтін торларды түзету есептеу нəтижелеріне əсерін тигізбейді: тор ячейкаларындағы көлемдер мен аудандарды программа автоматты түрде қайта есептейді, бірақ тор тұрғызылған учаске бойынша жалпы нəтиже өзгермейді. Жойып жібер бұйрық таңдалған көлемдер торын жояды, мақұлдау керексіз. Көлемдер ведомостарын жасау мүмкіндігі Көлемдер жобада: жалпы, тормен жəне сызықпен қарастырылған.

2.6. Жер беті көріністерінің цифрлі моделін жасауға CREDO III платформадағы жүйелерді пайдалану Жер беті көріністерінің цифрлі моделі, бұл жергілікті жер туралы топографиялық, геологиялық жəне басқа арнайы инженерлік мəліметтер элементтері болып табылатын көптеген мəліметтердің цифрлы (аналитикалық) сипаттамасы. Бұл мəлімет пландық жəне биіктік координаталары (Х, У, Н) жəне олардың сипаттамасы белгілі жергілікті жердің кеңістіктік объектілер жинағы түрінде ұсынылған. Жер беті көрінісінің немесе жобаның цифрлы моделінің элементтерін, жіктеуіш құрамына кіретін тақырыптық объектілерден жинайды. Есте сақтайтын жайт: Тақырыптық объект – бұл, модельде сəйкес шартты белгімен жəне атрибуттар жинағымен (семантикалық сипаттамалар) сипатталған объект. Шартты белгі генерализиялау масштабына тəуелді болады.

CREDO III жүйелерінде тақырыптық объектілер нүктелік, аумақтық жəне ұзындық объектілер деп бөлінеді. Жіктеуіш редакторы арнайы қосымша арқылы жіктеуіш толтырылады жəне редакцияланады.

2.6.1. Нүктелі тақырыптық объектіні жасау жəне редакциялау

Нүктелі тақырыптық объектілер (НТО) Жер бетінің көрінісі / Нүктелі объект (Ситуация / Точечный объект) менюдің бұйрықтарымен сызылады (42-сурет). Есте сақтайтын жайт: CREDO_TER(MIX) – тармен салыстырғандағы айырмашылық НТО сызған кезде жаңа нүкте ашықтан-ашық сызылмайды. Нүктелі тақырыптық объектіні байланыстыру орны, егерде ол жерде бар нүктені ұстап көрсетілмеген болса, курсормен көрсету арқылы анықталады, байланыстыру нүктесі ерекше болып табылады.

42-сурет. Дисплейдің көрінісі

Курсормен сыз бұйрығы нүктелі тақырыптық жеке объектіні үш режиммен сызуға мүмкіндік береді: – көрсет режимімен сызсаңыз НТО нүктелерінің координаталары курсордың көз алдыңыздағы координаталарына сəйкес болады; – ұста режимімен сызу үшін бұрын сызылған нүктелерді, сонымен қатар ерекше нүктелерді пайлаланады; 50

– элементтерді ұстау сүзгісі (параметрі Элемент) орнатылғанына байланысты сызықты ұста режимімен НТО-ны сызыққа (примитивке, жалғасқан сызықтарға жəне əртүрлі маскаларға) сызасыз. Перпендикуляр (43-сурет) қатарға нөлден басқа мəн енгізсеңіз, сызықтың берілген нүктесіне перпендикулярдың бойына НТО-ны сызуға мүмкіндігіңіз болады. Тұрғызу параметрі топтың (43-сурет) басқа қатарларында, да сызықтың немесе оның түйінінің басынан / соңынан арақашықтықтарды дəл осы сияқты тиянақтауға болады. Есте сақтайтын жайт: Примитивтерді ұстасаңыз, тек Перпендикуляр параметріне қолыңыз жетеді.

43-сурет. Дисплейдің көрінісі

Параметрлер терезесінде (44-сурет) Подтверждение параметров тобына көңіл аударыңыз. Егерде сəйкес қатарларда баптаулардың Иə (Да)-сы таңдалған болса, онда объектіні байланыстыратын нүкте таңдалған соң объектіні таңдау жəне семантикалық қасиеттерін (егерде олар бар болса) енгізу кеңес терезелері автоматты ашылады.

44-сурет. Дисплейдің көрінісі

Егерде баптаудың Жоқ (Нет)-ы таңдалса, онда кеңес терезелері ашылмайды, НТО-ның алдыңғы жұмыс сеанстарында əлдеқашан таңдалған сияқтысы сызылады. Жіктеуші объектісі, осы кнопканың көмегімен Тақырыптық объектіні таңдау (Выбор тематическокго объекта) кеңес терезесін ашасыз, өзіңізге керек жіктеуші объектісін осы терезеден таңдайсыз. 51

НТО сызу режимдерінің барлығының сценарииі бірдей. 1. Нысана орнын таңдаған немесе жіктеуші объектісі (жоғарыда сипатталған баптауға тəуелді) қатардағы осы кнопканы басқан соң Тақырыптық объектіні таңдау (Выбор тематическокго объекта) кеңес терезесі ашылады (45сурет). Өзіңізге керек қабатты (папканың) жəне жіктеуші объектісін осы терезеден таңдайсыз.

45-сурет. Дисплейдің көрінісі

2. Семантикалық қасиеттер кеңес терезесінде (46-сурет) объектіге арналып жіктеушіде берілген семантика үшін мəндер енгізіледі.

46-сурет. Дисплейдің көрінісі Есте сақтайтын жайт: Семантикалық қасиеттер жіктеушісіне енгізілмеген НТО сызатын болсаңыз, бұл кеңес терезесі ашылмайды.

3. Объект параметрі (44-сурет) топта НТО-ны байланыстыру нүктесінің координаталарын (егерде объект көрсет режимімен сызылған болса) жəне сақтауға арналған қабатты тиянақтауға мүмкіндік бар. 52

4. Объект параметрі (44-сурет) топта НТО-ның биіктік мəнін тапсыруға мүмкіндік бар, егерде кесу (пішін) сызығы НТО-мен өтетін болса, осы биіктік мəндер «қиылысатындарды» Пішін терезесінің Разрез модели жобасында бейнелеуге керек. НТО-ның биіктік мəні параметрлер терезесінің Отметка Н қатарына жазылады (тапсырылады). Биіктік мəнді шығатын тізімнен таңдайды. Биіктік мəн объектіні байланыстыратын нүктенің биіктік мəні туралы, көрсетілген қабатта сақталатын мəліметтерге байланысты болады. Осы мəліметтерді пайдаланып, биіктік мəн есептелуі мүмкін. Егерде биіктік мəнді интерполяциялау қажетсіз болса, онда Заданная отметка үшін оны клавиатура арқылы енгізуге болады. 5. Баптауға байланысты, Бұрылу (Поворот) (44-сурет) топта ШБ-гі символының, жазудың (егерде жазу бар болса) немесе символдың жəне жазудың бұрылу бұрышын тапсыруға болады. НТО сызықты ұста режимімен сызылған болса, Бұрылу (Поворот) (44-сурет) топқа қосымша баптау қосылады. Қосымша баптау салыстырғандағы: Солтүстікпен жəне Сызықпен бұрылуды көрсетеді. 6. Егерде НТО үшін жіктеуіште жазулар жасалған болса, параметр терезесінде Объект жазулары (Подписи объекта) тобы қосылады. Обект жазуларын автоматты жасау процессін жасауды баптау осы топта орындалады. Нүктелі тақырыптық объектілер тобын берілген параметрлерімен элементтің (примитив, жалғасқан сызық, кез келген маска) таңдалған учаскесінде элементте тұрғыз бұйрықпен сызады. Бұл сызу элементтерді ұстау сүзгісінің (Элемент параметрі) орнатылуына байланысты болады. Сызылатын объектінің байланыстыратын нүктелерінің саны жəне пландық координаталары сызу параметрлеріне жəне ол жинақталатын элемент сегментінің жəне үзбелерінің ұзындығына байланысты болады. Жұмыс реті мынадай: 1. Ұзындық элементі таңдалады. НТО сызылатын учаске осы таңдалған элементке көрсетіледі.

47-сурет. Дисплейдің көрінісі

2. Таңдалған ұзындық учаскесінде сызылатын объектілер саны параметрлер терезесінде Тұрғызу параметрлері (Праметры построения) (47-сурет), тиянақталады. Сызу əдісі (Способ создания) парметрінің екі баптауы бар: – Тең адыммен – Таңдалған учаскені, саны деген қатарға тапсырылатын, саны берілген объектілерге тең бөлікке бөліп, НТО-ны сызады. Егерде объектілер 53

арасын дəл көрсету керек болса, керек мəнді Адым (Шаг) деген қатарға жазады. Тап осы жағдайда бір-біріне байланысты Адым жəне Сан (Шаг и Количество) параметрлерін пайдалануға болады, осылардың біреуінің мəні өзгерсе, екіншісі автоматты қайта есептеледі. – Аппроксимация – нүктелерді тек қисық ұзындықтар түйіндерінде сызады, элементтер саны аппроксимация адымы параметрлерінің қатарына тапсырылатын хорда нұсқауы биіктігімен анықталады.

Есте сақтайтын жайт: Керек емес, автоматты сызылған НТО-ларды, план терезсінде ұстап өшіруге болады. Сонымен бұлар редакциялану жағдайынан таңдалған жағдайға ауысады, пайдаланылғаннан соң сызылмайды. Мұндай нүктелерді қайта ұстау оларды алдыңғы жағдайға қайтарады.

3. Параметрлерді баптау бұдан əрі НТО-ны курсормен сызу əдісі сипатталған ретпен орындалады. – бұйрығы НТО-лар тобын берілген параметрНүктелермен сызу лермен жіктеушіге сəйкес көз алдыңызда бар нүктелерге сызады. Параметрлер терезесінің, жеке аспаптар панелінің бұйрықтары нүктелер тобын əртүрлі əдіспен ерекшелеуге мүмкіндік береді. Таңдау Жағдайы топтың сүзгісін баптау нүктелер тобын жинауды жеңілдетеді. НТО-лар сызылатын нүктелер тобын жинап болған соң, жіктеуші объектісі таңдалады. Праметрлерді баптау, НТО-ны курсормен сызу əдісі сипатталған ретпен орындалады. Сызылған нүктелі тақырыптық объектінің параметрлерін редакциялау Нүктелі объектіні редакцияла / Параметрлер (Редактировать точечный объект / Параметры) бұйрығының көмегімен орындалады. НТО-ны редакциялау əдістері жеке аспаптар панеліне жинақталған. Осыларды пайдаланып, объектіні өшіруге немесе параметрлерін өзгертуге болады. Бұйрықта жеке НТО-ны жəне объектілер тобын редакциялау қарастырылған. Топталған НТО-ны таңдау топталған элементтерді таңда бұйрықтармен орындалады. Таңдау жағдайы (Условия выбора) тобында параметрлер терезесінде бапталатын сүзгілердің көмегімен НТО тобын жинау процесін жеңілдетуге қосымша мүкіндіктерді пайдалануға болады. Бұл топтың сүзгілері НТО-ны олардың қасиеттерін ескеріп таңдауға мүмкіндік береді. – Жіктеуші объектісі – өсіңкілік толтырылатын шығатын тізім, тек Барлығы (Все) мағына бұл тізімде тұрақты бар (топ əртүрлі объектіден жиналады). Объектілерді таңдау процесінде олардың аталған аттары тізімге енгізіледі, мағыналардың біреуін таңдап, бірдей объектілерден тұратын топ алуға болады. – Семантикалық қасиеттер – шыққан тізімнен нақты мағыналар таңдалады, бұл мағына таңдалған объект үшін, жіктеушіде тапсырылған – бар семантикалық қасиеттерді есекермеуге немесе топқа тек қасиеттері тапсырылған (Қасиеттерімен) (Со свойствами) объектілерді қосуға мүмкіндік береді немесе топқа тек семантикалық қасиеттері жоқ объектілер қосылады. – Жазудың бар болуы – шығатын тізім, таңдалған объектіде жазудың бар болуын ескеруге осы мағыналар мүмкіндік береді. НТО немесе объектілер тобы таңдалған соң жеке аспаптар панелінде сəйкес жұмылдырып, олардың кнопканы параметрлерін өзгертуге, орнынан жылжытуға, нүктелі объектілерді бұруға, сызық бойымен бағыттауға немесе өшіруге болады. 54

Нүктелі объектілердің параметрлерін өзгерт бұйрық жіктеуші объектісін, объектінің семантикалық қасиеттерін өзгертуге, биіктік мəнді қайта анықтауға, НТО жазуы жазылатындығын анықтауға, сонымен бірге шартты белгінің символын жеке немесе символды жазуымен бірге бұру бұрышын беруге мүмкіндік береді. Топты редакциялау барысында мына ерекшеліктерді ескеру керек: – таңдалған объектілерге объектілерді байланыстыру нүктелерінің барлығына бірдей координаталар (Х жəне Y параметрлері жасырылған) беруге болмайды, бірақ керек болған жағдайда жылжыту мəнін əр оське жеке беруге болады; – егерде топ əртүрлі қасиетті объектілерден жиналған болса, онда сəйкес параметрлер мəндері параметрлер терезесінде болмайды. бұйрық, бұрылу бұрышын параНүктелі объектілерді бұрып жібер метрлер терезесінде соңынан тиянақтап, ШБ-нің символын жазуды (егерде бар болса) немесе символды жəне жазуды (таңдалған баптауға байланысты) интерактивті бұрып жіберуге мүмкіндік береді. Нүктелі объектілерді басқаша орналастыр бұйрық , нүктелі бір немесе нүктелі объектілер тобын сіз көрсеткен жерге интерактивті басқаша орналастыруға мүмкіндік береді. Объектіні жылжыту мəнін параметрлер терезесінде тиянақтауға болады. бұйрық, барлық таңдалған Нүктелі объектілерді сызықпен бағытта НТО-ларды сызықпен салыстырып (сызыққа тік сызық немесе сызық бойына) орналастырады. Бұйрық топ объектілерімен жұмыс істемейді, ол осы əдісте таңдалған сызыққа қатысты топты өзі жинайды. ШБ-нің символын, жазуды (егерде бар болса) немесе символды жəне жазуды (таңдалған баптауға байланысты) бұру бұрышын параметрлер терезесіне тапсыруға болады. бұйрық таңдалған нүктелі бір немесе Нүктелі объектілерді өшір нүктелі объектілер тобын жоюға мүмкіндік береді. Осы кезде өзгертуді пайдалану автоматты түрде істеледі.

2.6.2. Ұзын объектілерді сызу жəне редакциялау

Тақырыпты ұзын объектілер (ТҰО) Көрініс / Ұзын объект (Ситуация / Линейный объект) меню бұйрықтарының көмегімен сызылады (48-сурет). ТҰО-ны сызу жағдайға байланысты екі кезеңге бөлінеді. ТҰО геометриясы жалғасқан сызықтар, жəне басқа маскалар сияқты бірінші кезеңде сызылады. Есте сақтайтын жайт: Маска геометрисы сызылған соң сызықта нұсқау түрінде оның сызылатын бағыты бейнеленеді. Іске асырылған соң, маска енжар жағдайда болады, нұсқау бейнелен-бейді.

Ұзын объектіге керек қасиеттер екінші кезеңде параметрлер терезесінде беріледі (тағайындалады) (49-сурет). 48 – сурет. Дисплейдің көрінісі

55

49-сурет. Дисплейдің көрінісі

Параметрлерді мақұлдаудың (Подтверждения параметров) баптауы нүктелі тақырыптық объектілерді сызуды баптаудағы сияқты əсер етеді. Ұзын объект тобында ТҰО параметрлері жіктеуші объектісі, семантикалық қасиеттер, сақтау қабаты тағайындалады. Объект бағытын оны сызу ретіне қатысты (инвертирлеу немесе өзгертпеу) өзгерту баптаулары осы топта бар. Көптеген ҰТО-лар өз осьтеріне симметриялы емес немесе олардың құрамында əріп белгілері бар. Егерде мұндай объектілердің шартты белгісі басқа бағытта бейнеленсе, Инвертироватты параметрлер терезесінде орнату жеткілікті. Есте сақтайтын жайт: Жіктеушісінде жазулар жасалған ҰТО сызылатын болса, онда Объект жазулары (Подписи объекта) топ параметрлер терезесіне қосылады.

Қолданылуына жəне атқаратын міндетіне байланысты ҰТО маскасы үш нұсқада пайдаланылуы мүмкін, бұлар ҰТО-ны редакциялауға нақты шек қояды: 1. Маска сыртында Пішінсіз жəне пішін жобалар жиынтығысыз ҰТО маскасы сақталады. Мұндай масканы шексіз редакциялауға болады. 2. Пішін жобалар жиынтығы ҰТО маскасының сыртында сақталмайды, бірақ осы пішінді сипаттайтын, жалғасқан сызық маскасының сыртында сақталған сияқты оның пішіні бар. Маска бірінші нұсқадағы сияқты шексіз редакцияланады жəне пішіні жағасқан сызықтарын жолай алгоритмикалық өзгертуге болады. 3. Нақты пішін жобалар жиынтығы ҰТО маскасы сыртында сақталған, нəти жесінде, пішінге əсерін тигізетін, кез келген редакциялау жұмыстарына шек қойылған. Яғни мұндай масканың маскасының геометриясын планда редакция лауға болмайды. Сонымен пішінді редакциялауға, жазулармен жұмыс істеуге, семантиканы өзгертуге болады. ҰТО вариантының кез келгеніне пішін терезесіне ауысуға болады, мұндайда терезеде бірдей міндеттілікке қол жету маска жағдайына тəуелсіз болады. ҰТО-ны редакциялау бұйрықтары Көрініс / Ұзын объектіні редакцияла (Ситуация / Редактировать линейный объект) менюінде орналасқан (50сурет). Есте сақтайтын жайт: Редакциялауға арналған маска таңдалған соң, масканы сызу бағыты нұсқау түрінде маскада бейнеленеді.

Бөлу бұйрығымен ҰТО-ны таңдалған нүктеде бөлесіз. Бөлінген ҰТОның əрқайсысына параметрлер терезесінде жеке қасиеттер тағайындауға болады. Есте сақтайтын жайт: ҰТО сызылған жалғасқан сызық бөлінбейді.

56

Өшіріп тастау бұйрықпен ҰТО-ның өзіңіз таңдаған учаскесін өшіресіз. ҰТО-ның əр учаскесіне параметрлер терезесінде өз параметрлерін беруге, объектілердің бағытын өзгертуге жəне ұзындығын тиянақтауға болады. бұйрықпен жалпы түйіні Біріктіру бар екі ҰТО-ны біріктіресіз. Біріккен ҰТО-ға бірінші таңдалған объектінің қасиеттері пайдаланылады. Біріккен ҰТО-ға жаңа параметрлерді параметрлер терезесінде тағайындауға, объект бағытын өзгертуге болады. Түйіндерді жəне тораптарды өзгерту 50-сурет. Дисплейдің көрінісі бұйрықта, параметрлер терезесінің жеке аспаптар панелінде топталған, ҰТОның пландық орнын редакциялау əдістері бар. Бұйрық «Жалғасқан сызықтар түйіндерін жəне тораптарын өзгерту» бұйрықпен бірдей. Есте сақтайтын жайт: ҰТО түйінінің орны редакцияланған соң, жазулар жазылғаны болса, олар автоматты өшіріледі.

Өшіру бұйрық таңдалған ҰТО-ны өшіреді. Тек ҰТО немесе тек ұзын объект еркін жалғасқан сызықтар жəне примитивтермен бірге парметрлер терезесіндегі баптауларға сəйкес өшіріледі. Пішін жобаларын өшіру бұйрық, егерде бар болса, ҰТО жобалар жиынтығын өшіреді. Егерде жобалар жиынтығы жоқ ҰТО-ны таңдасаңыз, «Таңдалған объектіде Пішін Жобалар жиынтығы жоқ» деген хабар шығады. Алдыңғы сызылған ҰТО-ның параметрлерін өзгертуге Параметрлер бұйрық мүмкіндік береді. Бұйрықты шақырған соң, бұйрықтарды шақыруға арналған кнопкалары бар, қосымша жеке аспаптар панелі бар (51-сурет) параметрлер терезесі ашылады. Бұл терезеде бір немесе топталған ҰТО-лерді таңдау жүзеге асырылады.

51-сурет. Дисплейдің көрінісі

Топталған ҰТО-ларды таңдау, топталған элементтерді таңдау бұйрықпен орындалады. Бұл кезде, топтау процесін жеңілдету үшін, параметрлер терезесіндегі Таңдау шарты (Условия выбора) тобындағы қосымша мүмкіндіктерді пайдалануға болады (51-сурет). Бір немесе топталған объектілерді таңдаған соң, олармен керек жұмысты істеуге байланысты (параметрлерді өзгерту немесе басқаша орналастыру басы /соңы) бұйрықтар таңдалады. 57

Басқаша орналастыру басы / соңы бұйрықты таңдап ҰТО-ның басын / соңын интерактивті басқаша орналастыруға болады, осы қимылмен объект ұзындығын өзгертесіз. Объект ұзындығын параметрлер терезесінде тиянақтауға болады. Есте сақтайтын жайт: Егерде бір объект таңдасаңыз жəне оның сыртында пішін жобалар жиынтығы сақталмаған болса, осы бұйрыққа қол жетеді.

Параметрлерін өзгерту бұйрықты таңдаған соң, параметрлер терезесіндегі (52-сурет) Ұзын объект (Линейный объект) тобынан жіктеуіштің басқа объектісін таңдауға, семантикалық қасиеттерді жəне объект сақталған қабатты редакциялауға болады. Объектіні сызу ретімен салыстырып (инвертирлау немесе өзгертпеу), оның бағытын өзгертуге арналған баптау осы топта бар.

52-сурет. Дисплейдің көрінісі

Таңдалған объектінің пішіндер жобасының сақталғандығы туралы мəлімет Объект параметрі (Параметры объекта) (52-сурет) топтың Наличие проектов параметрической модели қатарында жазылады. ҰТО-ның пішінін тағайындау Профиль қатарда іске асырылады. Егерде таңдалған ҰТО үшін пішін алдында тағайындалмаған болса, екі баптауға қол жетеді: Жоқ жəне Анықтау (Нет и Определить). Егерде ҰТО пішіні əлдеқашан анықталған болса, онда: Өзгертпеу, Қайта анықтау жəне Өшіру сияқты баптауларға қол жетеді, бұлардың көмегімен басқа параметрлер беріп пішінді қайта анықтауға немесе өшіруге болады. Анықтау баптауын таңдасаңыз Объект пішіні (Профиль объекта) (53сурет) параметрлерінің мына топтары ашылады, пішінді анықтау əдісі осылардан таңдалады.

53-сурет. Дисплейдің көрінісі

58

Тұрақты биіктік мəні мен биіктік мəні тап осы əдісті таңдаған кезде пайда болатын алқапта берілетін объект пішіні горизонталь сызық түрінде көрсетіледі. Тұрақты еңістікпен – объект пішіні тұрақты еңістікпен сызылған түзу сызық түрінде көрсетіледі. Сызық еңістігін мəнді сəйкес параметрге тікелей енгізілу арқылы немесе пішіндер басы жəне соңы түйіндерінің биіктік мəндерін жəне объект ұзындығын пайдаланып, автоматты есептелу арқылы беруге болады. Сызықтық интерполяция – объект пішіні сынық болып көрінеді, түйіндер биіктік мəні элементтер моделінің көрсетілген типтерінен, мысалы, салынғанның бұрылған нүктесінің биіктік мəнінен интерполяцияланады. Элементтердің сəйкес типі жəне оларды сақтау қабатын пішінде ескеру керектігі мына параметрлердің көмегімен бапталады (54-сурет):

54-сурет. Дисплейдің көрінісі

– Ұқсас ҰТО-лар пішіндері – тап сол типті объектілердің қиылысатын пішіндерінің биіктік мəндерімен пішін түйінін сызу керектігі; – Басқа ҰТО-лар пішіндері – басқа объектілердің қиылысатын пішіндерінің биіктік мəндерімен пішін түйінін сызу керектігі. Есте сақтайтын жайт: Ескеру (Учитывать) баптауын орнатып, ұқсас ҰТО-сы (Басқа ҰТОлары бар қабат) бар Қабат (Слой) параметрін қосасыз, мұнда пішіндерінің биіктік мəнін ескеру керек объектілер сақталатын қабат көрсетіледі.

– Көріністің нүктелері – объект əсерінің аумағындағы (объект осінің екі жағына 1 сантиметрден) көрініс нүктелерінің биіктік мəндерін пайдаланып, пішін түйіндерін сызу керектігі. – Жер бедерінің нүктелері – объект əсерінің аумағындағы жер бедері негізгі нүктелерінің биіктік мəндерін пайдаланып, пішін түйіндерін сызу керектігі; – Бет – объект планы түйіндеріндегі беттің биіктік мəндерін интерполяциялау керектігі, ал планда тегіс қисық бар болса, аппроксимациялау нүктелерінде (жуықтату) де (аппроксимация параметрі 0,01 м). Есте сақтайтын жайт: Жоғарыда жазылған мəліметтер типінің, мысалы, біреуіне Ескеру

59

(Учитывать) баптауы орнатылған болса, онда көріністік, бедерлік нүктелерді жəне бетті сақтайтын қабат таңдалатын Қабат параметріне, бетімен жəне нүктелерімен қол жететін болады.

Өсімше dН – пішін сызығының, сызықты іріктеу кезінде жасалған сызықпен салыстырғандағы, жылжытылған мəні. Бұл мысалы, салынған кабельдер пішінін модельдеу кезінде ыңғайлы. Есте сақтайтын жайт: Жасалыну үстіндегі пішін түйіндерінде əртүрлі типті элементтердің бірнешеуі болса, ескеру керектері, биіктік мəндерді интерполяциялау кезінде приоритет параметрлердің қатарымен анықталады. Жасалыну үстіндегі пішін түйіндерінде бір типті элементтердің бірнешеуі болса, ескеру керектері, биіктік мəндерді интерполяциялау кезінде приоритет өсімшенің таңбасына байланысты анықталады: егерде мəн оң немесе нөлге тең болса, мəні көбірегі, егерде теріс болса, мəні азы интерполяцияланады.

Сплайн – интерполяция – объект пішіні, сплайндерден түзілген, тегіс қисық түрінде ұсынылады. Пішін түйіндерін сызу жəне ескерілетін элементтер типтері ұзындықты интерполяциялаумен бірдей, сплайндер параметрлері автоматты есептеледі жəне іргелес пішін түйіндерінің өзара орналасуына байланысты болады. Жұмыс барысында нақты жобаларды пайдалану үшін Пішін терезесіне ауысу керек болады. Пішін терезесінде бір уақытта қатынасушы мəліметтерді қысқарту мақсатымен, жобалаудың барлық процесі жұмыстар түрлеріне жағдайға байланысты бөлінген, бұлардың əрқайсысы нақты мəселені шешуге болжалдалған, нəтижесі, нақты жобаларды пайдалану. Мұндай амал таңдалған жұмыс түріне қатысты барлық мəселе жинағын шешу кезінде керек болатын жобаларды ғана жобалар шежіресінде бейнелеуге, ал басқа жобаларды осы уақытта жасыруға мүмкіндік береді. ҰТО пішіндерінің жобалар жиынтығына ауысу «Пішіндермен жұмыс істеу» («Работа с профилями») бүйрықпен орындалады. Бүйрық жұмылдырылған соң ҰТО таңдалады, баптаулар параметрлер терезесінде (55-сурет) орындалады. Параметрлер терезесіндегі баптаулар таңдалған маска сыртында сақталған жобалар жиынтығының бар болғандығына байланысты болады. Пішін параметрлері (Параметры разреза) тобының Ұзын объект пішіндері қатарында тақырыптық ұзын объектілер пішіндерін жəне құрылым сызықтарын бейнелеу керектігі бапталады, бұлардың пландағы орны объектімен толық немесе бір бөлігі беттесуі керек, бұл объектінің пішінін ашу керек. Пішін терезесінде орындалуы болжалданған жұмыс түрі параметрлер тобының Жұмыс түрі жəне масштабтау (Вид работ и масштабирование)-ында таңдалады: – ҰТО пішінін сызу, қарап шығу жəне редакциялау үшін Пішінмен жұмыс істеу (Работа с профилями) жұмыс түрін таңдап, пішін терезесін ашады. – Пішін сызбасы жұмыс түрі ұзына бойлық пішін сызбаларын дайындау жəне сызу үшін пішін терезесіне ауысуға мүмкіндік береді. Есте сақтайтын жайт: Пішін жобаларының жиынтығында сызба дайындау торларының арнайы жобасы бар. Пішін сызбаларын сызуға арналған барлық жұмысты осы жобаның міндеті атқарады.

– Кесе-көлденең пішіндер сызбасы жұмыс түрі кесе-көлденең пішін сызбаларын дайындау жəне сызу үшін пішін терезесіне ауысуға мүмкіндік береді. Есте сақтайтын жайт: Пішін жəне кесе – көлденең пішін сызбаларын сызып шығару CREDO ТОПОПЛАН жəне КӨРІНІС ПЛАНЫ жүйелерінде қарастырылмаған. Сəйкес жұмыс түрлері жоқ.

– Тік жазықтықтағы масштаб – генерализациялаудың тік жазықтықтағы масштабы. 60

– Горизонталь жазықтықтағы масштаб – генерализациялаудың горизонталь жазықтықтағы масштабы. Есте сақтайтын жайт: Пішін терезесінің, Пішін Жобалар жиынтығының Қасиеттері кеңес терезесінде (Устанаовки / Свойства Набора Проектов) масштаб мəнін өзгертуге болады.

55-сурет. Дисплейдің көрінісі

– Пішін терезесінің масштабтарының қатынасы – тік жəне горизонталь жазықтықтағы масштабтардың қатынасының мəні (55-сурет). Егерде пішіндер жобасының жиынтығы таңдалған маска сыртында əлдеқашан сақталған болса, онда келесі рет ауысқанда пішін терезесінде тек масштабтар қатынасының мəніне Пішін терезесінде қол жетеді, пішінде көзбен шолу масштабын осының көмегімен өзгертуге болады. Жобаны сызу / қайта сызу керектігін пішін терезесінде бейнелеу үшін Жазылып қойылған план (Развернутый план) параметрлер тобында баптайды. – Егерде Жазылып қойылған план – Сызу орнатылған болса, онда жолақ ендігін, горизонтальдарды жəне растрлі астарларды, сонымен қатар бұрыштар төбелерін жасауды баптау параметрлеріне қол жетеді. – Бұрыштар төбелерін – Сызу (Вершины углов – Создавать) баптауы орнатылса, пішін жобалар жиынтығындағы жайылған план жобада төбелер нұсқау түрінде бейнеленеді. Нұсқаулар 45 градус бұрышпен сызылады жəне трасса бұрылатын жаққа бағытталады, рет-ретімен нөмірленеді. Егерде таңдалған маска сыртында əлдеқашан пішіндер жобалар жиынтығы сақталған болса, онда Жайылған план тобында: Қайта сызу, Өзгертпеу, Өшіру сияқты баптауларға қол жетеді. Егерде Қайта сызу баптауын таңдасаңыз, Жайылған план сызуға керек параметрлердің барлығына қол жетеді. Пішін маскадан – пішін сызығын сызу (жұмылдырылған масканың) жəне оны пішін терезесінде бейнелеу керектігі анықталады. Егерде ҰТО маскасына пішін тағайындалған болса, осы параметрлер тобы қосылады. 61

Есте сақтайтын жайт: Маскадан пішін сызбау ауысу кезінде орнатылған болса, онда оны пішін терезесінде Мəліметтер / ҰТО маскасынан пішін сызу (Данные / Создать профиль из маски ЛТО) бұйрықпен сызуға болады.

Пішін терезесіне ауысу үшін Қолдану (Применить) кнопкасын басасыз. Маскаға тиісті жобаның барлық мəліметтері сақталған болса ғана, пішін терезесіне ауысуға болады. Есте сақтайтын жайт: Егерде жобалар жиынтығында сақталмаған мəліметтер болса, онда Қолдану (Применить) кнопкасы басылған соң, жүйе өзгертулерді сақтау ұсынылады.

2.6.3. Аумақтық объектілерді сызу жəне редакциялау

Аумақтық тақырыптық объектіні сызу (АТО) Көрініс / Аумақтық объект (Ситуация / Площадной объект) менюінің бұйрықтарымен (56-сурет) орындалады. АТО-ларды сызуға арналған бұйрықтар регионды сызуға арналған бұйрықтар сияқты жұмыс істейді. АТО-ның геометриясы бірінші сатыда сызылады, екінші сатыда аумақтық объектіге қасиеттер тағайындалады. Егерде АТО-ға жіктеушіде жазу жасалған болса, онда параметрлер терезесіне Объект жазулары (Подписи объекта) деген топ қосылады. Объект жазуын автоматты жасау процесін баптау осы топта.

Есте сақтайтын жайт: Аумақтық тақырыптық объектілерді сызу барысында Параметрлерді мақұлдау топты баптау бұйрығының кез келгені нүктелі тақырыптық объектіні сызуды баптаудағы сияқты жұмыс істейді.

56-сурет. Дисплейдің көрінісі

Сегменттермен сызу бұйрық АТО-ны тұйық шек құратын сегменттермен сызады. Жалғасқан сызықтарды жəне барлық маскаларды сегмент ретінде таңдауға болады. Курсормен бір ізбен ұстап, тұйық шек құратын сегменттерді таңдайды. Тұйық шек құратын соңғы сегментті көрсеткен соң, объект жіктеушіні Тақырыптық объектіні таңдау кеңесінде іріктеу керек.

Есте сақтайтын жайт: Егерде жіктеуші объектісіне (семантикалық қасиеттерге) параметрлерді мақұлдау параметрлер терезесінде орнатылған болса, шек анықталған мезетте, бұл кеңес (жəне семантикалық қасиеттер) автоматты ашылады.

АТО параметрлерін параметрлер терезесінде тапсыруға болады (57-сурет).

57-сурет. Дисплейдің көрінісі

62

Есте сақтайтын жайт: АТО шекарасын графикалық маскамен немесе тақырыптық объектілермен сызу мүмкіндігі бұл əдісте жоқ.

Элементтерді жасап бұйрық АТО-ны тұйық жалғасқан сызықтарды жасаумен қатар сызады, бұл жалғасқан сызық АТО-ның шекарасы болып табылады. Жалғасқан сызық тұйықталған соң, параметрлер терезесіне (58-сурет) АТО параметрлерін тапсырады.

58-сурет. Дисплейдің көрінісі

Тақырыптық объект (Площадной объект) топта жіктеуші объектісі, семантикалық қасиеттер, сақтау қабаты тағайындалады, сонымен қатар АТО шекарасымен маска сызуды баптау да орнатылады. Да баптауды таңдасаңыз, шекара (Граница) тобында (58-сурет) шекара типтерін: графикалық маска немесе жіктеуші объектісін таңдауыңызға болады. шекарасын өзі анықтап, аумақтық Ішкі нүктемен сызу бұйрық объектіні тұйықталған аумақ ішінде сызады. Жалғасқан сызықтан (маскадан) жасалуы мүмкін шекара ішіндегі нүктені көрсетіп, объектіні сызады. Есте сақтайтын жайт: Бұл əдісте АТО шекарасын графикалық маскамен немесе тақырыптық объектілермен сызуды тағайындауға болмайды.

Регионмен сызу бұйрық көз алдыңыздағы аймақты аумақтық тақырыптық объектімен алмастыруды қарастырады. Бұл əдісте АТО шекарасын графикалық маскамен немесе тақырыптық объектімен сызу мүмкіндігі жоқ. Тік төртбұрышпен жəне параллелограммен сызу бұйрық АТО-ны жалғасқан сызықпен қатар сызады. Тік төртбұрыш немесе параллелограмм түрінде тұйық шекара сызылады жəне сызылған пішім параметрлерін параметрлер терезесінде бірден тиянақтауға болады. Осыдан соң АТО параметрлері тапсырылады. Есте сақтайтын жайт: Бұл əдісте АТО шекарасынмен маска сызуға арналған баптау бар.

Сызлған АТО параметрлерін редакциялау Аумақтық объектіні редакцияла (Редактировать площадной объект) меню бұйрықтарының көмегімен орындалады. 63

Есте сақтайтын жайт: Кез келген маска сызуға болатын жалғасқан сызықпен аумақтық объектінің шекарасы анықталады. Тұрғызулар / Жалғасқан сызықты редакциялау / Түйіндерді жəне буындарды өзгерту (Построения / Редактировать полилинию / Изменить узлы и звенья) бұйрықтың көмегімен АТО шекарасының пландық орнын өзгертеді.

Параметрлер бұйрық АТО қасиеттерін өзгертуге мүмкіндік береді: жіктеуші объектісі, семантикалық қасиеттер жəне АТО-ны сақтайтын қабат. Егерде жіктеушіде жазулар болса, ал планда сызу барысында олар жасалмаған жағдайда, Объект жазуы (Подписи объекта) тобы парметрлер терезесіне қосылады. Біріктір бұйрық ортақ шекарасы бар екі АТО-ны біріктіреді. Біріктірілген АТО кукрсормен бірінші көрсетілген объектінің қасиеттерін автоматты иемденеді, сондай-ақ оған жаңа қасиеттерді беруге болады. Есте сақтайтын жайт: Жазулары бар АТО-ларға біріктірген кезде, жазулар автоматты өшіріледі. Тақырыптық объект жазуы / Жасау (Подпись тематического объекта / Создать) бұйрығының көмегімен жаңа АТО-ға жазуды енгізу керек.

Өшіру бұйрықпен АТО-ны өшіресіз. Параметрлер терезесіндегі баптауларға байланысты АТО шекарасын көрсететін элементтер (графикалық маскалар жəне ұзын объектілер) бірге өшіріледі, басқа тұрғызулардан бос жалғасқан сызықтар мен примитивтер де осылармен бір мезгілде өшіріледі.

2.7. Тақырыптық объектілер жазуы Нүктелік, ұзын жəне аумақтық тақырыптық объектілерді сызу немесе редакциялау барысында олардың жазуын жазуға немесе редакциялауға болады. Сонымен қатар тақырыптық объектіні сызып болған соң, Көрініс / Тақырыптық объект жазуы (Ситуация / Подпись тематического объекта) бұйрықтардың көмегімен де осы жұмысты орындауға болады (59-сурет). Егерде жіктеушіде жазуды жазу орнатылған болса ғана тақырыптық объект жазуын жазуға болады. ТО жазулары жіктеуші редакторының қосымшасында тапсырылған баптауларға сəйкес 59-сурет. Дисплейдің көрінісі жазылады.

2.7.1. Жазуларды жазу Тақырыптық объект жазуын Жасау бұйрықтың көмегімен жазасыз. Тек жеке тақырыптық объект жазуы жазылады. Жазуы жазылатын НТО, АТО немесе ҰТО курсор түріне байланысты таңдалады. Жазулар автоматты немесе интерактивті жазылуы мүмкін. Есте сақтайтын жайт: Егерде тақырыптық объект жазуы əлдеқашан жазылған болса, онда оның жазуы автоматты жазылмайды.

Тақырыптық объект жазуын жазу əдісі жəне оның бар болғанына байланыссыз параметрлер терезесінде Автоматты жасау (Создовать автоматически) баптауы бар, жазуды жазу нұсқасын осы терезеден таңдайсыз (60-сурет): – Нет-ті таңдасаңыз жазулар интерактивті жазылады; 64

60 – сурет. Дисплейдің көрінісі

– Да, в текущем диапозоне масштабов-ты таңдасаңыз, жазулар тек көз алдыңыздағы масштабтар диапазоны үшін жасалады, егерде олар Жіктеуші редакторында осы диапазон үшін анықталған болса. – Да, во всех диапазонах масштабов-ты таңдасаңыз, объект жазулары масштабтардың барлық диапазондары үшін жасалады, егерде олар Жіктеуші редакторында сəйкес диапазон үшін анықталған болса. Жазулар жіктеуші редакторы қосымшасында тапсырылған параметрлерге (орын, бос жер, сызық астына жазу, т. с. с.) сəйкес жазылады. Автоматты жазу параметрі үшін жіктеуші редакторында Да таңдалған жазулар ғана автоматты жазылады. Есте сақтайтын жайт: Жазуды жазу баптауын таңдаған кезде – Да в текущем диапазоне масштабовты жазуды жазу баптауды өзіңізге керек жазуларға арнап баптауға мүмкіндік болады, бұл параметрді сізге керек жазу нөміріне қарама – қарсы қою керек.

Тақырыптық объектілердің барлық түрлері үшін жазуды жазу ерекшеліктерін бұдан əрі толық қарастырамыз. ҰТО-лардың жазуы автоматты жазылған кезде (егерде объект жазулары жоқ болса) жазу, Жіктеуші Редакторында тапсырылған адыммен жазылады. Жазуды интерактивті жазған кезде, жазу орнын маска бойымен анықтау үшін нүктені маскада немесе онан тыс көрсету немесе ұстау керек. Жазуды тек маска ішінде ғана маска бойымен орналастыруға болады. Жазудың маскадан арақашықтығы жəне бағыты, Жіктеуші редакторы қосымшада берілген мəндерге сəйкес анықталады жəне жазу барысында редакцияланбайды. Есте сақтайтын жайт: Мына ерекшеліктерді ескеру керек: жазудың маска сызығының бойымен орналасуын редакциялау барысында Жіктеуші Редакторы қосымшада жазудың Сызық 



үстінде тұратын орны үшін түйін азимутының мəні 0 – 129 59’ 59” болса, жазу сызықтың сол жағына жазылады, егерде түйіннің бастапқы нүктесінен соңғы нүктесіне қарап тұрса, азимутының 



мəні 180 00’ 00” – 359 59’ 59” болса, оң жағына жазылады (жазудың сызық астындағы орны үшін – кері). Азимут мəнінің бір диапазонынан екіншісіне ауысқан кезде жазу сызықпен салыстырғанда «ауысады», сызық пен жазу арасындағы бос жер мəні сақталады.

Параметрлер терезесінде аралықты (61-сурет) жазу жазылатын объект басынан немесе соңынан бастап дəл беруге, сондай-ақ семантикалық қасиеттерді де редакциялауға болады. НТО жазуын интерактивті жəне автоматты жазған кезде, жазулар НТОмен салыстырғанда Жіктеуіш Редакторында тапсырылған бос орынға сəйкес орналасады. Жазылуы керек жазулар параметрлер терезесінде (62-сурет) немесе интерактивті таңдалады. АТО жазуын автоматты жазған кезде жазу Жіктеуші Редакторында тапсырылған жағдайларға сəйкес орналасады. Интерактивті жазған кезде жазуды модельдің кез келген жеріне орналастыруға болады. Сəйкес кеңес терезесін шақырып, параметрлер терезесінде 65

(63-сурет) семантикалық қасиеттерді редакциялауға жəне жазуды байланыстыратын координа-таларды өте дəл беруге болады.

61-сурет. Дисплейдің көрінісі

62-сурет. Дисплейдің көрінісі

63-сурет. Дисплейдің көрінісі

66

2.7.2. Жазуларды редакциялау жəне өшіру Редакциялау бұйрық НТО, ҰТО, АТО-лар жазуының орнын ауыстыруға жəне бұруға мүмкіндік береді. Редакциялауды басқаратын нүктелердің көмегімен интерактивті немесе параметрлер терезесінде мəндерді беріп орындауға болады. Кез келген тақырыптық объектінің жазуын редакциялау үшін, жазуды ұстауға курсор жазуды таңдау режимінде болу керек, тақырыптық объектіні алдын ала таңдау керек емес. Орнын ауыстыру немесе бұру үшін, басқаратын қажет нүктені бұдан əрі ұстау керек. ТО-лардың барлық типтерінің жазулары төрт басқарушы нүктелердің көмегімен редакцияланады (64-сурет). Жазулардың орнын ауыстыру жəне бұру ерекшеліктерін қарастырайық. Жазудың орнын ауыстыру басқарушы үш нүкте арқылы орындалады. 3-нүктені (64-сурет) ұстаған мезетте жазу еркімен модельдің кез келген жеріне ауысады. ҰТО-лар жазуын тек ҰТО ішінде ғана ауыстыруға болады. 2-нүктені ұстаған мезетте жазу горизонталь бойымен, ҰТО жазуы маска бойымен ауысады. 1-нүктені ұстаған мезетте жазу тік жазықтықпен, ҰТО жазуы маскаға тік сызықпен ауысады. Жазуларды бұру басқарушы нүкте 4-тің 64-сурет. Дисплейдің көрінісі көмегімен орындалады. НТО-лар жазулары объект центрімен бұрылады, АТО, ҰТО жазулары жазуды байланыстыратын нүктемен бұрылады. ҰТО жəне АТО жазуларын бұрған кезде параметрлер терезесінің (65-сурет) Поворот тобында жазуды таңдауды баптауға қол жетеді, бұл жазулар бұрылады.

65-сурет. Дисплейдің көрінісі Есте сақтайтын жайт: НТО-ның бір жазуын бұрсаңыз, барлық жазулар осы бұрышқа бұрылады.

67

Жазылған жазуларды жою бұйрығымен өшіруге болады. Өшірілуі керек жазуды көрсетесіз, параметрлер терезесіндегі баптауларға байланысты жазулардыТаңдау қатарында (66-сурет) сəйкес жазулар жойылады.

66-сурет. Дисплейдің көрінісі

Бақылау сұрақтары: 1. Жер бедерінің қандай түрлерін білесіз, олар картада немесе планда қалай сызылады? 2. «Горизонтальдар» деп қандай сызықты айтады, қалай сызылады? 3. Жер бетін wbah түрінде көрсетуді айтыңыз. 4. Жердің топографиялық планын пайдаланып, қандай есептер шешуге, қандай жұмыстар орындауға болады? 5. Картаға немесе планға еңістігі белгілі сызық сызудың ретін айтыңыз. 6. Жұмыс көлемін есептеуге CREDO III жүйелерін пайдалануды айтыңыз. 7. Жұмыс көлемін есептеудің баптауларын жəне аспаптарын айтыңыз. 8. Жұмыс көлемін есептеу ретін айтыңыз. 9. Көлемдер жобамен жұмыс орындау ретін айтыңыз. 10. Жер беті көріністерінің цифрлі моделін жасауға CREDO III платформадағы жүйелерді пайдалануды айтыңыз. 11. Нүктелі тақырыптық объектіні жасау жəне редакциялау ретін айтыңыз. 12. Ұзын объектілерді сызу жəне редакциялау ретін айтыңыз. 13. Аумақтық объектілерді сызу жəне редакциялау ретін айтыңыз. 14. Тақырыптық объектілер жазуын қалай жазады? 15. Жазуларды жазу ретін айтыңыз. 16. Жазуларды редакциялау жəне өшіру ретін айтыңыз.

3-бөлім. ӨЛШЕУ КЕЗІНДЕГІ ЖІБЕРІЛЕТІН ҚАТЕЛЕР ТЕОРИЯСЫ ЖАЙЫНДА ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

3.1. Өлшеу кезінде жіберілетін қате түрлері Геодезияда өлшеу жұмысының арифметикалық санына жəне сапасына ерекше көңіл аударады. Бір шаманы бірнеше рет ең мұқият, барлық ынтамен өлшегенде шығатын нəтижелердің əртүрлі болатындығы тəжірибеден белгілі. Мұндай жағдай нəтижелердің шаманы дəл көрсетпейтіндігін, шаманың нақты мəніне тең еместігін айқындайды ал нəтижелердің айырымдары өлшеу жұмыстарының сапасын көрсетеді. Егерде өлшенген шаманың нақты мəнін Х, ал нəтижені  деп белгілесек, өлшегенде жіберілген шынайы қате:  =  – Х формуласымен есептегенде шыққан мəнге тең болады. Өлшеу жұмысына, жұмыстың сапасына өте көп жағдайлар əсер ететіндігі белгілі. Əр жағдайдың əсерінен жіберілетін қатені «қарапайым кате» деп атайды. Нəтижелер қателері осы қарапайым қателердің алгебралық қосындысына тең болады. Өлшегенде болатын қателердің қасиетімен, қателердің нəтижеге əсерінің заңымен, ең дəл нəтижені есептеу амалдарымен, өлшеу жұмысының сапасын бағалаумен қателер теориясы айналысады. Теория амалдарын қолданып, жұмыстың қандай дəлдікпен орындалу керектігін алдын ала есептеп, керек дəлдікті қамтамасыз ететін аспаптарды, құралдарды, жұмыс орындау əдістерін таңдауға, орындалған жұмыстың сапасын бағалауға болады. Қателер теориясы математикалық статистикаға жəне ықтималдықтар теориясына негізделеді. Өлшегендегі қателерді қатенің жұмыс сапасына тигізетін əсеріне жəне қатенің қалай, қандай жерде жіберілгендігіне қарап бөледі. Жұмыс сапасына тигізетін əсеріне сəйкес: дөрекі, қайталанатын жəне кездейсоқ қателер болады. Мəні нұсқауларда көрсетілген рұқсат мəннен бірнеше есе үлкен қателерді «дөрекі қателер» деп атайды. Мұндай қателер жұмыс орындаушының ұқыпсыздығынан, аспаптың бұзылғандығынан болады. Жұмысты бірнеше рет орындап, қатені анықтайды, нəтижелерден шығарады, есепке қоспайды. Мəні мен таңбасы тұрақты əрбір өлшеген сайын қайталанатын (мысалы: аспаптың ұзындығын анық білмегендіктен, рулетканы бір сызықтың бойына салмағандықтан, аспапқа тəн қатенің əсерінен болатын) қателерді «қайталанатын қателер» деп атайды. Мұндай қателерді аспапты түзеп, жұмысты өте мұқият жобада көрсетілген амалдармен орындап, жобада көрсетілген аспаптарды, құралдарды пайдаланып, нəтижелерге керекті түзетулер енгізіп жөндейді. Мəндері тұрақсыз қалай пайда болғаны белгісіз, ойда жоқ жерде пайда болатын қателерді «кездейсоқ қателер» деп атайды. Мұндай қателердің алдын алуға, 69

болжауға болмайды. Бірақ өмір тəжірибесі кездейсоқ қателердің ықтималдықтар теориясына бағынатындығын, қатенің ең айқын нəтижесін есептеуге, кездейсоқ қателерді жұмыстың сапасын бағалауға колдануға болатындығын көрсетті. Жіберілетін орнына сəйкес қателерді; «аспаптан болатын қате» «қоршаған ортаның əсерінен болатын қате» «орындаушының жіберетін қатесі» деп бөледі. «Аспаптан болатын қате» аспаптың техникалық ескілігінен (теодолиттің ескі маркасы), теодолитті жұмысқа дұрыс дайындамағандықтан болады. Қоршаған ортаның əсерінен болатын қате – жұмыс орындалған күні күннің ыстықтығынан рейкадан есеп дұрыс алынбаған, нивелир қызған, т. с. с. нəрселердің əсерінен болған қателер. Орындаушының жіберетін қатесі – əркімнің дүрбіні нысанаға көздеу дəлдігі əртүрлі болатындығынан жіберілетін қате. Дөрекі қателерді өлшеу нəтижелерінен шығарып тастайды, өлшеулерді мұқият орындап, жаңа аспаптармен орындап қайталанатын қателердің мəнін азайтады ал өлшеу жұмыстарын жобалау, орындалған өлшеулерді бағалау, жұмыстардың орындалу дəлдігін алдын ала есептеулер кездейсоқ қателердің қасиеттеріне негізделеді.

3.2. Кездейсоқ қателердің қасиеттері Зерттеу нəтижесінде кездейсоқ қателердің мынадай қасиеттері анықталды: 1. Өлшеулер бірқалыпты жағдайда орындалса, кездейсоқ қатенің мəні шектеледі, қатенің бұл қасиеті нəтижелерден тұрпайы қатені шығарып тастауға мүмкіндік береді; 2. Кездейсоқ қатенің оң жəне теріс таңбалыларының арифметикалық саны шамалас. Қатенің бұл қасиеті нəтижелерден қайталанатын қателерді ажыратуға мүмкіндік береді; 3. Мəні үлкен кездейсоқ қателердің арифметикалық саны аз болады; 4. Егерде бірқалыпты жағдайда орындалған өлшеудің арифметикалық саны өте көп болса кезкездейсоқ қателердің арифметикалық орташа мəнін «нөлге тең» деп алуға болады. Қатенің бұл қасиетін мынадай формуламен көрсетеді: lim ( [ Δ ] / n) = 0, n→∞ мұндағы: [ Δ ] – қателердің қосындысы немесе [ Δ ] = 1 +  2 +  3 + ….+  п ; n – өлшеулердің арифметикалық саны. Кездойсоқ қатенің бұл қасиетін пайдаланып, көп рет өлшенген мəннің орташа, шынайыға жақын мəнін есептейді. Нəтиже мынадай мəнге тең болады: lim( [  ]/n) = X. n→∞ мұндағы: n – өлшеулердің арифметикалық саны; [  ] – мəндерді өлшегенде шыққан нəтижелердің қосындасы; Х – шынайы мəнге жақын нəтиже. Шыққан нəтижені (мəнді) есептеу жұмыстарына пайдаланады. Осы келтірілген мəліметтерден бір шаманы өлшеу саны неғұрлым көп болса, жұмыс соғұрлым «дəл орындалады» деген қорытынды шығады. 70

3.3. Орташа квадратты, шекті жəне қатынасты қателер Өлшегенде шыққан нəтижені қолдану үшін нəтиженің қандай дəлдікпен анықталғанын білу керек. Нəтиже дəлдігінің сенімділігін Гаусстың мына формуласымен есептеп біледі:

m=

21  22  ...  2п = п

  2

п

;

мұндағы: m – нəтижелердің орташа квадратты қатесі немесе дəлдігінің сенімділігі;  – əрбір өлшегенде шыққан нəтиженің қатесі; n – өлшеулердің арифметикалық саны. Бұл формуланы нəтиженің шынайы мəні белгілі болса қолданады. Өмірде шынайы мəні белгілі жағдай өте сирек болатындықтан нəтижелердің орташа мəнін «шынай мəнге жақын мəн» деп қабылдап нəтиженің орташа квадратты қатесін Бессельдің формуласымен есептейді:

[ 2 ] ; n 1

m=

мұндағы: m – орташа квадратты қате;  – өлшегенде шыққан нəтиженің нəтижелердің арифметикалық орташа санынан айырымы, «ең сенімді қате» деп айтады [  ] = 0; n – өлшеулердің арифметикалық саны; [  ] – қателердің қосындысы. Арифметикалық орташа нəтиже əрбір өлшеудің нəтижесінен əлдеқайда дəл екендігі белгілі, бұл нəтиженің орташа квадратты қатесін мына формуламен есептейді: М=m/ п; мұндағы: М – арифметикалық орташа нəтиженің орташа квадратты қатесі; m – əрбір өлшемнің орташа квадратты қатесін жоғарыда келтірілген формуламен есептейді; п – өлшеулердің арифметикалық саны. Өмірде жұмысты дəл, сапалы орындау үшін ұзындықтарды, бұрыштарды, биіктік мəндерді, т. с. с. мөлшерлерді екі, үш реттен өлшейді. Шыққан жағдайда нəтижелердің орташа арифметикалық нəтижесін есептеуге қолданады. Мұндай жағдайда орташа квадратты қатені: m = нəтиженің орташа квадратты қатесін: М =

[d 2 ] формуласымен есептейді, ал екі 2n 1 [d 2 ] 2 n

Мұндағы: d – екі нəтиженің айырымы; n – айырымдардың арифметикалық саны. 71

формуласымен

септейді.

Қателер теориясының бірінші заңына сəйкес өлшеу жұмыстарын керек дəлдікпен орындауға болады, яғни жіберілген кездейсоқ қатенің абсолютті мəні шекті катенің мəнінен көп болмайды. Осыған байланысты құрылыс ережелері мен нормаларында шекті қатені «шекті рұқсат мəн» деп атайды, жұмысты орындау барысында жіберілетін қателіктердің мəндері осы мəндерден көп «болмау керек» деген талап қойылады. Өлшеу саны көбейген сайын мəні үлкен қателердің азаятындығын қателер теориясы дəлелдеді. Мысалы: шаманы 100 рет өлшенгенде шыққан нəтижелердің ішінде мəні 2m-нен үлкен қате нəтижелердің арифметикалық санының 5 пайызына, яғни бесеуге тең, ал мəні 3m-нен үлкен қате мүлдем жоқ. Осы мəліметке сүйеніп, шамаларды 3m қатемен өлшеуге рұқсат етілген. Ал өмірде шамаларды 2m қатемен «өлшеу керек», мəні 2m-нен көп қателерді «дөрекі қате» деп атайды. Кейбір өлшеулердің сапасын өлшеудің орташа квадратты қатесінің мəнімен немесе шекті қатесінің мəнімен емес қатынасты қатемен бағалайды. Қатенің абсолютті мəнінің өлшенген шаманың мəніне қатынасын «қатынасты қате» деп атайды. Қатынасты қатебөлшек сан бөлшектің алымы бірге, ал бөлімі бес немесе алты цифрдан құрылған. Бөлшектің алымын өлшенген шаманың мəнін өлшегенде шыққан қатенің абсолютті мəніне бөліп табады. Мысалы: Өлшенген ұзындық  = 110 м, ал m  = 2 cм. Сонда қатынасты қате m  /  = 1 / 5500; ал шекті қатынасты қате: егерде  шек . = 3 m десек;  шек . /  = 1 / 1800.

3.4. Өлшеу жұмыстарының сапасын бағалау Өлшеу жұмыстарының сапасын мынадай ретпен бағалайды. 1. Бір шаманы бірнеше рет өлшейді, нəтижелердің орташа арифметикалық мəнін: x = [ ] / n формуласымен есептейді; Мұндағы: [  ] – нəтижелердің қосындысы, [  ] =  1   2  ...   n ; n – өлшеулердің арифметикалық саны. 2. Əрбір өлшенгенде шыққан мəн мен орташа арифметикалық мəннің айырымын:  1   1  x;  2   2  x;...... n   n  x; формуласымен есептеп, əрбір нəти-

же қатесінің мəнін табады. Есептің дұрыстығын тексереді: [  ] = 0; болу керек [  ]  ( 1   2  ..... n ) . 3. Бессельдің формуласын пайдаланып бір өлшем нəтижесінің орташа квадратты қатесін есептейді. 1-кестеге қараңыз. 4. Формуланы пайдаланып, арифметикалық орташа мəннің орташа квадратты қатесін есептейді. 1-кестеге қараңыз. 5. Ұзындық өлшенсе, əрбір өлшенгенде шыққан нəтиженің орташа квадратты қатынасты қатесін жəне орташа арифметикалық нəтиженің орташа квадратты қатынасты қатесін есептейді. 6. Керек жағдайда, бір өлшегенде шыққан мəннің шекті қатесін есептейді, шыққан нəтижені өлшеу жағдайлары бірдей нəтижелердің қателері деп қабылдайды.

72

1-кесте Қатар №

, м

 , см

 2 ,см 2

1

121,75

-1

1

2

121,81

+5

25

3

121,77

+1

1

4

121,70

–6

36

5 6 Ариф. орташасы

121,73 121,79

-3 +3

9 9

121,76

-1

81

Есептер. m=

81 /(6  1) см = 4,0см

6 см = 1,6см

М = 4,0:

m/  = 1/3000

М/   1 / 7600 шек.

 12 см

2-кесте Қатар. № 1 1 1

Өлш. уақы. 2 2 0

t1,



С

t2,



С

t орт .  (t 1 t 2 ) / 2

3 3 12,4

4 4 12,6

5 5 12,5

d=

t 1 t 2 6 6 -0,2

Есептеу

d2 7 7 0,04

8 8  0,58 / 20 C

ml =



= 0,17 C 2

2

11,7

12,0

11,8

-0,3

0,09

Мl

орт

=

0,5 0,58 / 10 С 

= 0,12 C 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

4 6 8 10 12 14 16 18 20 22

12,0 15,1 16,0 20,5 24,9 25,2 24,4 20,1 16,1 13,5

12,0 14,7 15,8 20,6 25,2 25,2 24,2 20,0 16,4 13,4

12,0 14,9 15,9 20,6 25,0 25,2 24,3 20,0 16,2 13,4

0 + 0,4 + 0,2 - 0,1 - 0,3 0 +0,2 +0,1 -0,3 +0,1 -0,2

0 0,16 0,04 0,01 0,09 0 0,04 0,01 0,09 0,01 0,58

1-мысал: Жер бетіндегі ұзындық алты рет өлшенген. Қабырғаның шынайыға жақын ұзындығын есептеу керек, орындалған жұмыс сапасын бағалау керек. Өлшенгенде шыққан мəндерді 1-кестеге жазады. Мəндердің орташа арифметикалық мəнін есептейді. Жоғарыдағы формулаларды қолданып, кестені толтырады. Екі рет өлшегенде шыққан нəтижені пайдаланып, жұмыс сапасын мынадай ретпен бағалайды: 1. Екі нəтиженің орташа арифметикалық санын есептейді; 2. Екі нəтиженің орташа нəтижеден айырымын d-ны есептейді; 3. Формуланы қолданып, бір рет өлшеудің орташа квадратты қатесін есептейді; 73

4. Формуланы қолданы, жұмыстың орташа квадратты қатесін есептейді. 2-мысал: Ауа райын бақылайтын станцияда ауаның температурасы əрбір екі сағат сайын екі бір-біріне ұқсайтын, термометрмен өлшенген. Бір термометрмен өлшегендегі орташа квадратты қатені есептеу керек, екі термометрмен қатар өлшегенде шыққан нəтижелердің орташасын есептеу керек. Жұмыс нəтижелері 2-кестеге енгізіледі, кестеде көрсетілген ретпен формулаларды қолданып, есептейді, орындайды. Ұзындықты бір рет өлшегенде m, дəлдікпен өлшей аламыз ал бізге М дəлдік керек. М дəлдікке жету үшін, ұзындықты неше рет өлшеу керектігін мына формуламен есептейді: n=

m2 . M2

3.5. Өлшенген шамалардың функцияларының қатесі Функциялардың аргументтерінің орташа квадратты қатесін пайдаланып, функциялардың орташа квадратты қатесін есептеу тəжірибеде өте жиі кездесетін жағдай. Жалпы функцияны қарастырайық: Ғ = f ( x,y,z,….,u), жазылған х,у,z,…u – бақылау нəтижесінде алынған немесе жобалық есептен алынған тəуелсіз аргументтер. Бұл аргументтердің орташа квадратты қателері m х , m y , m z .....mu . Өлшеулердің қателер теориясына сəйкес тəуелсіз аргументтердің функцияларының орташа квадратты қатесі осы аргументтердің жеке пройзводниларының квадратын өзінің орташа квадратты қатесінің квадратына көбейтіп, барлығын қосып, түбір астынан шығарғанға тең, яғни: 2

2

mF=

2

2

 F  2  F  2  F  2  F  2  m y     m x    m z  .....    mu . (5.7).  x   z   u   y 

Егерде функцияны мынадай теңдеумен жазсақ: у = x 1 ± x 2 ± ….. ± x п = Егерде

n

n

і 1

i 1

 хі ; сонда m 2у = m 2х1 mx22  ....mx2n   mx2i .

m х1  m x 2  .....  m xn  m x , формуланы: m у  m x n деп жазуға

болады. Мынадай функциялардың: u = c 1 x 1 + c 2 х 2  .....  с п х п 

n

c x i

i 1

i

орташа квадратты қателерін: m u2  c12 m x21  c 22 m x22  .....  c n2 m x2n  формуласымен есептейді. 74

n

c i 1

2 i

m x2i ;

Мысал: Аумақ ауданының орташа квадратты қатесін есептеу керек: аумақ ұзындығы 30,0 м. 2 см орташа квадратты қатемен өлшенген, ені 20.0 м. 2 см орташа квадратты қатемен өлшенген. Есептелуі: функция былай жазылады: Р = ав, мұндағы: а – аумақтың ұзындығы; в – аумақтың ені; Р – аумақтың ауданы. 2

Функцияның орташа квадратты қатесін:

m 2р

ласымен есептейді.

2

 P   P     ma2    mb2 форму b   a 

Р P  b,  a, ma  mb  ma ,b болғандықтан, ауданның орташа квадратты a b

қатесін: m Р  mab b 2  a 2 ; есептейді.

m P  0,02 20 2  30 2  0,72 м 2 формуласымен

3.6. Дəлдіктері бірдей емес өлшеулер  1 ,  2 ,  3 ,...... п , əртүрлі əдіспен, аспапен, əртүрлі жағдайларда, əртүрлі орташа квадратты қатемен m 1 , m2 , m3 ,......mn , орындалған өлшеулерді, «дəлдіктері бірдей емес өлшеулер» деп атайды. Мұндай жағдайда, өлшеулер  P   2 P2  ... n Pn нəтижелерінің орташа арифметикалық санын: Х 0  1 1  P1  P2  ...Pn

 P  P n

i 1 n

i 1

i

i

формуласымен есептейді:

i

Мұндағы: Р – «өлшеудің салмағы» деп аталатын көмекші сан, өлшеуге сенімділікті нығайтады; Салмақты Р, мына формуламен есептейді: Рi 

2 mi2

;

Мұндағы:  - өлшемі жоқ коэффициент. «Салмақ» – деген сөз, кез келген өлшенген шаманың функциясына Ғ жарамды. Егерде өлшеудің орташа квадратты қатесі m F , белгілі болса, Ғ функцияның салмағын Р F , мына формуламен есептейді: РF 

2 m F2

.

 -дің мөлшерін, «салмақ өлшемінің қатесі» деп атайды, салмақ Р i  1 болған кезде,  -дің арифметикалық мөлшері m i -дің арифметикалық мөлшеріне  ; жəне   m F PF . тең болатындықтан,   mi ; формула m F  PF 75

Бірдің салмаққа қатынасын, «кері салмақ» деп атайды, өлшеудің салмағын q əрпімен, ал функцияның салмағын Q əрпімен белгілейді. Жоғарыдағы формулаларды қолданып, жобашылар, геодезиялық өлшеулерді жобалағанда жəне өлшеулерді өңдегенде екі мəселені шешеді: 1. Дəлдіктері бірдей емес əртүрлі амалдармен орындалған өлшеулердің салмақтарын белгілейді, осы салмақтарды, өлшеулер нəтижелерінің басын қосып, бірге өңдеуге қолданады. 2. Функциялардың орташа квадратты қатесін білу үшін шаманың дəлдіктері бірдей емес амалдармен өлшегендегі жеке функцияларының салмағын анықтайды.

3.7. Есептеудің негізгі ережелері Геодезиялық жұмыстар есептеу жұмыстарымен өте тығыз байланысты. Есептеу жұмыстары техниканың, есептеуіш машиналардың, анықтауыш кітаптардың, таблицалардың, номограммалардың, калькуляторлардың көмегімен орындалады. Есептеуге жалпы ережелерді, есептеудің қарапайым жеңіл амалдарын қолданады, қателеспеуге тырысады. Есептеулерді жеңілдету үшін жұмыс барысында журналдар (тахеометрлік, бұрыш өлшеуге, нивелирлеуге, ұзындық өлшеуге арналған) толтырылады. Координаталар есептейтін ведомостар, үшбұрыштар шешуге арналған ведомостар т. б. жұмысқа керек ведомостар сызады. Геометриялық пішімдерді шешуге, теңестіруге, тригонометриялық нивелирлеуді есептеуге, т. б. жұмыстарға арналған ведомостар сызады. Барлық есептеу жұмыстарын үздіксіз тексеріп, қателерді рұқсат қателермен салыстырып, жөндеп отырады. Кеңседе орындалатын есептеу жұмыстарын екі адам қатар бір-бірімен байланыспай жеке-жеке орындайды, нəтижелерін салыстырады. Журналдарды ведомостарды, таблицаларды анық, таза толтыру керек, өшіріп жөндеуге болмайды, қатені көлбеу сызықпен сызып, үстіне дұрыс мəнді анық етіп жазады. Геодезиялық есептерде жуықтату, ондық сандарды бөлу амалдары жиі кездеседі. Үтірдің оң жағына орналасқан сандарды «ондық сандар» деп атайды. Мысалы: 0,0107 санында төрт сан ондық сан, үшеуі мағыналы сандар. Ондық сандардың көңілге толатынын «керек сандар» деп атайды. Мысалы: ұзындықты бір метрге дейінгі дəлдікпен өлшеу керек, ал өлшенгенде 296,21 м болып шықты. Сонда керек сан 296, ал 0,21 көңілге толмайтын сан. Есептегенде үтірден кейін көңілге толатын, жұмыс дəлдігін қамтамасыз ететін сандарды қалдырады. Егерде керек санның орнында керек санға жетпейтін сан тұрса, ол санды арифметиканың заңын пайдаланып, керек санға айналдырады. Мысалы: Бізге керек сан 358,63; ал есептен шыққан сан 358,628, екінің қасында сегіз саны тұр, ол 5-тен үлкен болғандықтан 358,63 деп жуықтатуға болады. Ал шыққан сан 358,634 болса, 4 бестен кіші болғандықтан 358,63 деп жуықтатады. Үтірі бар сандармен арифметикалық амалдарды орындағанда үтірден кейін, ондық таңбаларының саны аз арифметикалық санның таңбасын қалдырады. Мысалы: 256,548 + 158,13 = 414,678  414,68; 2,56х2,385 = 6,11; 2,56 2 = 6,55; 2,28 = 1,51. Есептеулерді оңайлату үшін арифметикалық санды көбейту, бөлу, дəрежеге шығару, түбірден шығару үшін калькуляторды қолдану ыңғайлы. Қазіргі уақытта, инженерлік калкуляторларды пайдалану керек. 76

3.8. CREDO III платформадағы жүйені геодезиялық жұмыс сапасын бағалауға пайдалану 3.8.1. Жұмыс сапасын бақылауға (тексеруге) арналған өлшеулер Осы оқу құралының 2.4.3 – , 2.4.4 -, 2,4.5 – тақырыптарын оқыңыз.

3.8.4. Координаталық негіз жəне дəлдікті баптау

Тұрғызуларды керек дəлдікпен орындауды жəне əртүрлі коордианаларда жұмыс істеуді қамтамасыз ету үшін CREDO III жүйелерде əртүрлі баптаулар қарастырылған. Жүйеде негізгі жəне қосымша координаталар жүйесін (КЖ) пайдалануға мүмкіндік бар. Қосымша координаталар жүйесі қосымша жəне құрылыстың координаталар жүйесі болып, екіге бөлінеді.

Есте сақтайтын жайт: Бір уақытта осы екі координаталар жүйесінің көптеген санымен жұмыс істей аласыз, яғни өзіңіздің мүмкіндігіңізге байланысты.

Ұзын объектілерді инженерлік зерттеуге масканың координалар жүйесін пайдалануға болады, Бұл координаталар ось / кесе-көлденең кескін координаталар жүйесі жазық тік бұрышты координаталардан өзгешелеу. Сызулар (координаталар бейнеленеді немесе параметрлер терезесіне енгізіледі) негізгі немесе жұмылдырылған қосымша координаталар жүйесінде орындалады. Қосымша координаталар жүйесін жұмылдыру План жобалар жиынтығының қасиеті терезеде орнатылған (Свойства Наборов Проектов плана). Параметрлер терезесінде бейнеленетін жəне берілетін, нүктелер жазуының мəндерін ұсынатын дəлдіктер мөлшерлердің əр типі үшін: қашықтықтар, бұрыштар, координаталар жəне тағы с. с. көрсету дəлдігі беттегі Орнату жəне баптау бөлімінде, Жобалар Жиынтығының Қасиеті кеңес терезесінде жеке бапталады. Мөлшерлердің əр типі үшін, өлшеу бірлігі осы бөлімдегі Өлшеу бірлігі бетте тапсырылады. Еске салатын нəрсе, Жобалар жиынтығы Сызба, Пішін жəне План үшін сəйкес кеңес терезелерінде осы баптаулар əр Жоба Жиынтығына жеке тапсырылады. Жүйеде ерекше нүктелерді ұстау мүмкіндігін жасалған элементтерді жерде бар элементтермен дəл байланыстыру үшін пайдаланады. Курсор ұстайтын аумақтағы əрбір нүкте, түрі жарықтанған нүктенің сипаттамасымен байланысты маркермен сызба терезесінде жарықтанады. Ерекше нүктелерге: жалғасқан сызықтар түйіндері, геометриялық элементтердің түйісетін немесе жанасатын нүктелері, тұрғызу барысындағы басқа көмекші нүктелер жатады. Мұндай нүктелердің бейнелену түрін Орнату жəне баптау бөліміндегі Жобалар Жиынтығы Планның Қасиеттері кеңес терезесінде баптайды. Нүктелі элементтердің түрі планға, сызбаға жəне пішінге жеке-жеке бапталады.

3.8.5. L1 – сараптау (L1 – анализ)

L1 – өлшеулердегі түзету нормаларын минимизациялау арқылы тораптағы тұрпайы қателерді іздеу L1 – сараптау іс-əрекетін жұмылдырғанда автоматты түрде басталады. Егерде торапта тұрпайы қате бар болса, өлшеулерді сараптау хаттамасын қарап, қорытындылайсыз. Егерде қатенің мəні рұқсат мəннің орташа квадратынан бес есе көп болса, тұрпайы қате туралы мəлімет экранға мынадай түрде шығады: 77

Немесе

67-сурет. Дисплейдің көрінісі

L1 – сараптау іс-əрекетінің хаттамасы торапта тұрпайы қате бар болса ғана жазылады. Торапта тұрпайы қатенің бар екендігін сіз тек осы хаттама арқылы біліп, түзетулерді енгізуге болмайтындығын анықтайсыз. Тұрпайы қатенің мəні үлкен болса, түзетудің де мəні үлкен болады. Тұрпайы қатенің саны артық өлшеу санының үштен бірінен аз болса, L1 – сараптау іс-əрекеті тиімді. Жеке жүрістерде артық өлшеудің саны 3-ке тең, сондықтан тұрпайы қатенің əсерін азайту қиын. Барлық талаптар сақталып құрылған пункттер торабын сараптауды L1 – сараптау іс-əрекетімен орындау өте тиімді.

3.8.6. Режим Теңестіру режимін өзіңіз таңдайсыз. «Углы» режимін таңдасаңыз, ұзындық өлшеулерінің барлығына берілетін сенімділіктің мəні бұрыштарға берілетін сенімділіктің мəнінен əлдеқайда аз; «Длины» режимін таңдасаңыз, сызықтарға берілетін сенімділіктің мəні ұзындықты өлшеуге берілетін сенімділіктің мəнінен əлдеқайда үлкен болады. Мұндай мүмкіндікті пайдаланып, сіз теңестіруді бірнеше рет орындауыңызға болады. Теңестіруді дұрысорындау үшін жəне геометриялық көрінісі 68-сурет. Дисплейдің нивелирлеу жұмыстарын теңестіру үшін «Высоты» – деген міндет жандандырылады.

3.8.6.1. Теңестіру (Уравнивание) Мұндай іс-əрекетпен тек теңестіруді орындайды. Теңестіру барысы жұмыс терезесінде көрініп тұрады. «Уравнивание» іс-əрекетін жұмылдырыңыз. Тышқанның оң клавишін басыңыз, экранға таңдау менюі шығады. Таңдаңыз. Ең көп таңдалатыны «Все». Тораптың таңдалған бөлігі жарықтанады. Тышқанның оң клавишін тағы да басыңыз. Таңдағаныңызға көңіліңіз толса, терезенің төменгі жағындағы [Ok] кнопканы басыңыз. Программа теңестіру жұмысына кіріседі. Теңестіру параметрлік əдіспен қатаң орындалады. Түзету78

лердің теңдеулеріне қабырғалардың, бағыттардың, «жесткие» байланыс талаптары кіреді. Теңдеу жүйесі ең кіші квадраттар əдісімен шешіліп, матрицаның ыдырау талабы ескеріледі. Тригонометриялық нивелирлеуді теңестіргенде түзетулер қабырға ұзындығының квадратына кері пропорциямен үлестіріледі. Осы типті жүйені шешудің тиімді əдісін қолданып, 4500 пункті бар пландық – биіктік геодезиялық тораптың кез келген классын бірден теңестіруге болады. Теңестіру барысында негізгі пункттерді анықтау керек, яғни пункттердің қатарына ауыстыруға тура келетін жағдайлар болады. Бұл жұмысты орындау үшін «Данные» операцияның «Пункты» міндетіндегі ведомоста пункттің типін «Рабочий» немесе «Предварительный»-ге ауыстыр, теңестіру міндеті алдыңғы есеп69 – сурет. Дисплейдің көрінісі теуді орындап, содан кейін торды қатаң теңестіреді.

3.8.6.2. Хаттама (Протокол) Теңестірілген нəтижелерді хаттамадан көріңіз. Теңестіру жұмысына кірісер алдында хаттаманың параметрлерін белгілеп қоюыңызға болады, («Настройка / Параметры ввода / вывода / Протокол»-ды қараңыз).

3.8.6.3. Нəтиже (Результат) Қатаң теңестіру нəтижесінде программа: 1) қорытынды каталог; 2) жұмыс дəлдігінің кестесі; 3) түзетулер кестесі; 4) теодолиттік жəне нивелирлік жүрістердің ведомосы; 5) теодолиттік жəне нивелирлік жүріс сапасының кестесі сияқты құжаттарды жасайды. Нəтижелерді көруіңізге жəне / немесе қағазға бастыруыңызға болады. Бақылау сұрақтары: 1.Қателер теориясы, қандай жұмыспен айналысады? 2.Қателердің қандай түрлерін білесіз? 3.Кездейсоқ қатенің қасиеттерін айтыңыз. 4.Қатынасты қатені қалай есептейді? 5.Есептеудің негізгі ережелерін айтыңыз. 6.Өлшеудің сапасын бағалаудың ретін айтыңыз. 7. Өлшеудің орташа квадратты қатесі қалай есептеледі? 8. Жұмыс сапасын бақылауға (тексеруге) арналған GPS өлшеулерді айтыңыз. 9. Түнде жəне күндіз орындалған бақылау айырмашылықтарын айтыңыз. 10. Координаталық негіз жəне дəлдікті баптау туралы айтыңыз. 11. L1 – сараптауды (L1 – анализ) айтыңыз. 12. Теңестіруді (Уравнивание) айтыңыз.

79

4-бөлім. ҰЗЫНДЫҚТЫ ӨЛШЕУ 4.1. Ұзындықты құралдардың көмегімен өлшеу Ұзындықты өлшеу геодезиялық жұмыстардың құрамына кіреді. Геодезиялық жұмыстардың барысында, жазықтықтағы, беткейдегі, тік жазықтықтағы ұзындықтар өлшенеді. Ұзындықты тікелей: рулетканың, метрдің, аршынның, инварлы сымның, темір лентаның жəне жанама: жарықтың, дүрбі торының, электрондық аспап көмегімен өлшейді. Рулеткалар, темір ленталар, метрлер, аршындар барлығымызға таныс құралдар. Бұл құралдармен жұмыс істегенде құралдардың іске жарамдылығына, үзілмегендігіне, сыртында жазылған ұзындығына сəйкестігіне мұқият көңіл аудару керек. Рулеткаларды (70-сурет) темірден жəне матадан жасайды. Жолағының ені 10 – 12 мм; ұзындықтары 1; 2; 3; 5; 10; 20; 30; 50 жəне 100 метрге дейін қалыңдығы 0,15 – 0,30 мм болады. Миллиметрлік сызық рулеткалардың бүкіл ұзындығына немесе алғашқы 10 см ұзындығына сызылады. Егерде рулетканың алғашқы 10 см миллиметр сайын белгіленсе, қалған ұзындығының əрбір 1см белгіленеді, əрбір 10 см сайын сан жазылады. Қашықтықты өлшеу үшін рулетканың нөлін бірінші пункт өзегімен беттес тіреді келесі пункт өзегінің рулеткамен беттескен жерінен, рулеткадан есеп алады. Егерде қабырға өте ұзын болса, рулетканың толық ұзындығының неше рет салынғандығын есептейді рулетканың ұзындығына көбейтеді, қалған ұзындықты жоғарыда айтылғандай өлшейді, барлығын қосып қабырғаның ұзындығын табады. Егер рулетка əрбір 10 см сайын белгіленген болса (70 – сурет, б), келесі пункт өзегімен рулетканың белгіленген сызығын беттестіріп, бірінші пункттің өзегімен рулетканың басының беттескен жерінен есеп алады. Ұзындықты мына формуламен есептейді: D = а – б; мұндағы: а – рулетканың белгіленген саны; б – рулетка басынан, пункт өзегінің үстінен, алынған есеп; Мысалы: а = 10,100 м; б = 0,045 м; D = 10,100 – 0,045 = 10,055 м. 70-сурет а-да көрсетілген, əрбір 1 мм сайын белгіленген рулеткамен ұзындықты 0,1 мм-ге дейінгі дəлдікпен, ал б-да көрсетілген, басы ғана əрбір 1мм сайын белгіленген рулеткамен ұзындықты 1 мм-ге дейінгі дəлдікпен өлшеуге болады. Ұзындықтары 1; 2; 3; 5 метр рулеткалардың жолақтарын жұмыс істеуге ыңғайлы болу үшін доғаға ұқсатып иіп қояды (70-сурет, д) Ұзын рулеткалардың қорапқа жиналатыны (70-сурет, д) немесе ашаның арасына жиналатыны (70сурет, г) болады. Ұзын рулеткалардың құрамына динамометр кіреді. Ұзындықты өлшегенде рулетканы 10 кг; күшпен тарту міндетті болғандықтан динамометрді қолданады. Матадан жасалған рулеткалардың матасының арасында жіңішке мыс немесе болат сымдар болады. Мұндай рулеткалар əрбір 1 см. сайын белгіленген. 80

Əрбір 1 мм сайын белгіленген мата рулеткалар да бар. Өлшеу дəлдігіне талап төмен болса, матадан істелген рулетканы пайдаланады. Рулетка пластмассадан жасалған қорапқа жиналады.

а, б – рулеткалардың ұзындығын осылай белгілейді; в – қалтаға салып алуға, кнопкасын басып жинап алуға болатын рулетка; г – ашаның арасына жиналатын рулетка; д – қорабқа жиналатын рулетка; 1 – қорап; 2 – рулетканың жолағы; 3 – Г – ге ұқсаған (іліп алуға арналған) ілмек; 4, 5 – рулетканың сабы; 6 – өлшегенде қолға ұстап тартуға арналған дөңгелек ілмек; 7 – рулетка жолағының көлденең пішіні

81

70-сурет. Болат рулеткалар

Ұзындықты дəлірек өлшеу керек болса, инварлы сымды пайдаланады. Инварға ауа температурасының əсері нашар болғандықтан, өлшеу нəтижелері дəлірек келеді. Инвар сымның екі ұшына əрбір бір мм сайын белгіленген сызғыштар бекітілген, сымның басқа жерінде ешқандай белгі жоқ, сондықтан ұзындығы 24 метрге бөлінетін қабырғаны инварлы сыммен өлшейді, ал басқа қабырғаларды инварлы рулеткамен өлшейді.

Өмірде ұзындықты қолма-қол өлшеуге арналған құралдар жеткілікті. Нутромер ( өлшеу реті инвар сыммен өлшегенге ұқсас) – ұзындықты өлшеуге арналған құрал, екі ұшы сфераға ұқсаған, ұшын нысанаға тіреп өлшейді. Катетомерлер – тік жазықтықтағы бір метрге дейінгі ұзындықты өте дəл (0,006......0,05 мм) өлшеуге арналған. 82

4.2. Ұзындықты аспаптармен өлшеу Ұзындықты аспаптардың көмегімен өлшеуді «жанама өлшеу» – деп айтады. Ұзындықты өлшеуге арналған аспаптарды оптикалық жəне электрондық деп екі топқа бөледі. Оптикалық аспаптарды «тұрақты параллактикалы бұрышты жəне тұрақты базисті» деп, электрондық аспаптарды «оптикалы – электрондық жəне радиоэлектрондық» деп екі топқа бөледі. Өндірісте көп қолданылатын ең қарапайым, тұрақты параллактикалық бұрышты оптикалық аспапсызықты аралық өлшеуіш барлық геодезиялық аспаптар дүрбісінің ішіне орналастырылған. Дүрбі окулярының əйнегіне (71сурет, б) бір тік, үш горизонталь сызық сызылған. Үш горизонталь сызықтың ортаңғысы ұзын ал осы ортаңғы сызықтан төмен жəне жоғары екі қысқа сызықтар орналасқан. Осы екі қысқа сызықтар аралықты өлшеуге арналған. 71- суретте а – оптикалық аралық өлшеуіш, б – дүрбінің іші жəне в – өлшеу реті.

71-сурет. Оптикалық аралық өлшеуіш

Оптикалы аралық өлшеуіштің құрамында əрбір бір сантиметр сайын белгілен -ген рейка болады. Сіз көріп отырған 71-суретте б, екі қысқа сызық арасы 21,5 см. яғни дүрбі мен рейка орналасқан жердің арасы 21,5·100 = 21,5 м. (100 аралық өлшеуіштің коэффициенті). Мұндай аспаппен 200 м. аралықты 0,5 м; 100 м. аралықты 0,2 м. дəлдікпен өлшеуге болады. 300 м. аралықты 1:300 қатынасты қатемен өлшеуге болады. Ұзындықты электронды аспаптардың көмегімен өлшеу физикадан белгілі D = vt / 2 формулаға негізденген: мұндағы: v – электромагнитті толқынның тарау жылдамдығы; t – толқынның өлшенетін аралыққа барып жəне қайтқан уақыты; D – өлшенетін аралық. Аралықты радиотолқынның көмегімен өлшейтін аспаптарды өте ұзын аралықтарды өлшеуге жəне навигацияда қолданады. 72-суреттегі АВ аралық жарықтың көмегімен өлшенген, б – жарықтың жолы. 83

72-сурет. Аралықты жарықтың көмегімен өлшейтін аспап, а

Аралықты өлшеуге жарықтың электромагитті тербелісін пайдаланады. А нүктеге аспапты орналастырады В нүктеге шағылдырғышты орналастырады. Сəу-ленің шағылдырғышқа барып қайтқан уақытын есептейді. Сəуле жылдамдығы белгілі, формулаларды пайдаланып, ұзындықты есептейді. Сəуленің барып қайтқан уақытын қолма-қол немесе жанама есептеуге болады. Уақытты қолма-қол импульсті қашықтық есептеуіш аспапен есептеуге болады. Сəуленің аспаптан шыққан уақыты мен қайтып келген уақытының айырымы сəуленің аралықты жүріп өткен уақытына тең. Аралықты фазалы өлшеуіштің көмегімен жанама өлшейді. Өлшеудің мұндай əдісі екі электромагнитті тербеліс фазаларының əртүрлілігіне негізделген. Уақытты жанама өлшеу аспап көмегімен орындалады. Аспап екі электромагнитті тербеліс фазаларының айырымын өлшейді. Өлшенген айырымды пайдаланып, уақытты есептейді. Токты жартылай өткізетін лазерлі жарық шығаратын аспаптардың жəне фазалардың айырымын арифметикалық санмен өлшеудің əдісі пайда болғандығына байланысты аралықты жарықтың көмегімен өлшейтін импульсті – фазалы аспаптар шықты. Мұндай аспаптар уақытты фазалы əдіспен өлшейді, ал жарықты импульсті əдіспен шығарады. Осындай аспаптың бірі – өндірісте өте көп қолданылатын СТ – 5. Топографиялық жұмысты орындауға арналған. Бұл аспап (автомат) ұзындықты өзі жарықтың көмегімен (10 + 5D км.) мм дəлдікпен өлшейді. Осы аспаппен 5 шақырым аралық 10 + 5·5 = 35 мм дəлдікпен өлшенеді. Бес шақырымнан ұзын аралықты өлшеуге шамасы жетпейді. Осындай аспаптың жақсартылған түрі 2СТ10 73 - суретте көрсетілген. 0,2-ден 10 шақырымға дейінгі аралықты (5 + 3D) мм. дəлдікпен өлшеуге аспаптың шамасы келеді. Аспаппен ауаның температурасы + 40  С-ден - 30  С-ге дейінгі аралықта жұмыс істеуге болады, салмағы 4,5 кг. Он шақырым аралық (5 + 3 · 10) = 35 мм дəлдікпен өлшенеді. Өлшеу жұмысын аспап ішіне орналастырылған электрондық есептеуіш машина басқарады. Өлшенген нəтиже ауаның температурасы мен қысымына түзетулер енгізілгеннен кейін аспаптың сан таблицасына жазылады. Нəтиже аспаптың есіне сақталады. Аспап дыбыс шығаратын құралмен жабдықталған. Аспаптың 84

жұмысқа дайындығын, шағылдырғыш құралды көріп тұрғандығын, аралықтың өлшенгендігін, есептелгендігін, жарық шығаратын құралдың нашарлығын дыбыс беріп «айтып» тұрады. Аспап құрамында: штатив; шағылдырғыш, күш беретін, күш жинайтын, ауаның қысымын жəне температурасын өлшейтін құралдар жəне басқа құралдар жинағы мен керек заттар жинағы болады. Ұзындықты жарықтың көмегімен өлшейтін, өлшеу дəлдігі өте жоғары, «ТОПАЗ СП22» жəне «СПО3 (ДК001)» деген аспаптарды инженерлік геодезия жұмыстарында қолданады. «ТОПАЗ СП22» аспабымен ұзындықты (1 + D км) мм; ал СПОЗ 73-сурет. Ұзындықты жарықтың (ДК001) аспабымен ұзындықты (0,8 + 1,5D км.) мм көмегімен өлшейтін 2СТ10 дəлдікпен өлшеуге болады. Маркшейдерлерге арнап, МСД - 1М, ұзындықты (2 + 5D км) мм дəлдікпен өлшейтін, қопару – бұрғылау жұмыстарына қауіпсіз, өзідігінен қопарылуға жағдай туғызбайтын, 500 метр аралықты жарықтың көмегімен өлшейтін аспап шығарылды. Қазір ұзындықты өлшейтін жаңа аспаптар ойлап табылды. Бүларға шағылдырғыш керек емес. Бұлар нүктенің үстіне орналастырылған қаданың сəуле шағыл -дыратын қасиетін пайдаланады. Осылардың біреуі – ДИМ - 2. Аспаппен ұзын -дықты 20 см дəлдікпен өлшеуге болады. Швейцарияның «Лейка» деген фирмасы шығарған шағылдырғышсыз жұмыс істейтін аспаппен 50 метр аралықты 2 мм дəлдікпен өлшеуге болады. Сəуле қайтаратын құралсыз жұмыс істейтін, аралықты 10 мм дəлдікпен өлшеуге болатын аспап бар. Осындай аспаптың біреуі – 74-суретте көрсетілген лазерлі рулетка. Құрылыс аумағында, ғимарат ішінде жұмыс істеуге болады. Қазір геодезиялық жұмыстарды орындауға арналған электронды аспаптар мен құралдар шықты. Мұндай құралдардың көмегімен геодезиялық жұмыстар өте жылдам, дəл орындалады, жұмыс сапасы да өте жоғары. Жаңа аспаптар мен құралдардың біразы 75-76-суреттерде көрсетілген. Электрондық тахеометр аралықты жарықтың көмегімен өлшейді, нəтижелерді автоматты түрде есептейді. Даладағы геодезиялық жұмыстарды 74-сурет. Лазерлік рулетка электрондық тахеометрлермен, нивелирлермен, GPS өлшеулерге арналған аспаптармен орындайды. Тахеометрлер бұрышты код арқылы өлшейтін теодолиттен, арақашықтықты жарықтың көмегімен өлшейтін аспаптан жəне ЭВМ-нен жиналған. Кодпен жұмыс істейтін теодолит горизонталь жазықтықтағы, тік жазықтықтағы бұрыштарды өлшейді, арақашықтықты жарықтың көмегімен өлшейтін аспап арақашықтықты өлшейді, ал ЭВМ мəліметтерді есептейді өңдейді, қателерді түзетеді, есептерді шешеді, аспаптың жұмысын басқарады, мəліметтерді жадында сақтайды. Осындай аспаптың қатарына 3Та5РМ маркалы электрондық тахеометр, GPS 1200 жəне GPS System 500 аспаптар жатады. 85

75-сурет. Электрондық ұзындық өлшеуіштер 76-сурет. Электрондық тахеометрлер

3Та5РМ электрондық тахеометрдің көмегімен ірі масштабты топографиялық план сызуға, геодезиялық пункттер торабын құруға, орындалған құрылыс жұмыстарының планын сызуға, көмекші программаларды пайдаланып, геодезиялық жəне инженерлік есептерді далада бірден (автоматты түрде) шешуге болады. Тахеометрмен тік жəне горизонталь жазықтықтағы бұрыштарды өлшейді. Полярлық координаталарды өлшеп ұзындықтың проекциясын, биіктіктің өсімшесін жəне нүктенің (пункттің) тік бұрышты жазықтықтағы координаталарын есептейді. Өлшеу жұмысының нəтижелері картаға (жадына) жазылады. Тахеометрмен мынадай жағдайларда жұмыс істеуге болады: 1. Жұмыс аумағындағы ауаның температурасы - 20  С-дан + 50  С-қа дейін. 2. Жұмыс аумағындағы ауаның қатынасты ылғалдылығы – ауаның температурасы t = 25  C 95% көп болмау керек. 3. Жұмыс аумағындағы ауаның қысымы ..... 450 ÷ 800 мм сынап бағанасы аралығында. 4. Күш қорындағы токтың кернеуі ........................... 6,5 ÷ 8,6В аралығында. – көлбеу ұзындықты ........................ (5 мм + 3·10 6 ·D) мм дəлдікпен өлшейді; – 1 призмамен ..............................1000 м-ге дейінгі аралықты өлшей алады; – 6 призмамен ............................. 2000 м-ге дейінгі аралықты өлшей алады; Ұзындықты өлшеу үшін 20 шақырым аралық жақсы көрініп тұру, ауаның турбуленттігі шағылдырғышты анық көруге кедергі келтірмеу, күн сəулесі дүрбіде шағылмау керек. Тахеометрмен жұмыс істеу үшін: – дисплейге жарық бергенде............................................. 3,5Вт; – дисплейге жарық бермегенде ............................................ 3 Вт жеткілікті. Тахеометр – электрондық теодолиттен, қашықтықты жарықтың көмегімен өлшейтін, есептеуші жəне мəліметтерді есепке алатын құралдардан жиналған аспап. Есептерді тексеруші блок (БКО) дүрбі объективінің қақпағына ұқсаған құрал, қашықтық өлшеуішті табан астында тексеруге арналған. Қақпақтың ішіне призма орналасқан. 86

Призмаға дейінгі БКО (тексеруші есеп) өлшеу нəтижелерін зауыттан шығарған кезде 3Та5РМ - сб0 - 01 ПС-тің 1 бөліміне жазады.

1 - Дисплеймен жұмыс істеуге арналған жалпақ бет; 2 - тахеометрді жұмысқа қосатын немесе өшіретін кнопка; 3 - тахеометрді сыртқы күш қорына жəне компьютерге қосып - ажырататын тетік; 4 - құндақталған күш қоры; 5 - бұранда; 6 - ұстын; 7 - коллиматорлы көздеуіш; 8 - дүрбі кремальерасының дөңгелегі; 9 - диоптр дөңгелегі; 10, 12 - дүрбіні дəл көздеуге арналған бұрандалар; 11, 13 - дүрбіні бекітіп қоюға арналған бұрандалар. Тахеометрдің жұмысын басқаратын бетте 1 онбес кнопка орналасқан. 77-сурет. Электрондық тахеометр 3Та5РМ

Дүрбідегі нысананы кремальера (77-сурет) дөңгелегін (8) бұрап анықтайды. Окуляр ішіндегі торды анық көру үшін окулярдың диоптрлі дөңгелегін (9), бұрайды. Түнде жұмыс істегенде торға жарық светодиодтың көмегімен түседі. Дүрбіні нысанаға дəл көздеу үшін: гооризонталь жазықтықта 12, ал тік жазықтықта 10 - бұрандаларды пайдаланады. Нысанаға көздеу барысында дүрбіні бекітіп қоюға арналған бұрандаларды (13, 11) сағат тілінің жылжитын бағытымен бұрап қою керек. Нысанаға көздеуге арналған бұрандалардың ұшына дөңгелек кертіктер ойылған. Бұл кертіктер бұрандалардың орташа орналасқандығын көрсетеді. Тұғырда орналасқан дөңгелек жəне тахеометр ұстындарының арасына орналасқан цилиндрге ұқсаған көпіршікттердің (5) көмегімен (78-сурет), тахеметрді жұмысқа дайындайды. Оптикалы тіктеуіш окулярының (7) ішіндегі тор сызықтарын диоптрлі дөңгелекті бұрап анық көреді. Тахеометрдің окулярлы бөлігін ұзынабойлық бағытта қозғалту арқылы геодезиялық белгіні анық көріп, тахеометрді белгінің үстіне центрлейді. Дисплейдің екі жалпақ беті (1) (77-сурет) жəне (8) (78-сурет) арқылы тахеометрдің жұмысын басқаруға болады. 87

Тахеометрдің бүйіріндегі қақпағында компьютерді жəне күш қорын қосып ажыратуға арналған тетіктер (3) (77-суретке қараңыз) бар (қосымша мəліметтер Б).

1 - тахеометрдің картамен жалғасатын орны; 2 - инжектор кнопкасы; 3 - кішкентай мотор; 4 - жалғастырушылар (клеммалар); 5 - цилиндрге ұқсаған көпіршік; 6 - тіктеуішті дұрыстайтын бұрандалар; 7 - оптикалы тіктеуіштің окуляры; 8 - тахеометр жұмысын басқаратын бет; 9 - дөңгелек көпіршік; 10 - тұғырық; 11, 12 - дұрыстауға арналған бұрандалар; 13 - тахеометрді жұмысқа дайындауға арналған бұрандалар; Тахеометрдің жұмысын басқаратын бетте 8 алты кнопка орналасқан. 78-сурет. Электрондық тахеометр 3Та5РМ

Кейбір кнопкаларға бірнеше міндет жүктелген: – 1 ÷ 9 - жеке сандарды енгізуге арналған кнопкалар; – ▬ - теріс таңбаны енгізуге арналған кнопка; – ▲,▼– курсорды дисплей бетімен қозғалтатын (жоғары, төмен) кнопкалар. – МЕНЮ – жұмыс режимін таңдауға арналған кнопка, яғни осы кнопканы басып жұмыс режимдерін дисплейге шығарасыз. Жұмысты орындап болғаннан кейін басып режимнен шығасыз. – ► – режимді ауыстыруға, жұмысты жалғастыруға, картаға жазылған нəтижелерді қарап шығуға арналған кнопка; – ◄ – картаға жазылған нəтижелерді қарап шығуға, негізгі менюдің көмегінсіз дисплейдің үлгісін ауыстыруға арналған кнопка; – ►0◄ - кнопканың көмегімен горизонталь жазықтықтағы бұрышты нөлге келтіресіз; – CE – кнопканың көмегімен қате жазылған сандарды өшіресіз; – РЕГ - кнопканың көмегімен өлшегендегі нəтижелерді еске сақтайтын картаға жазасыз; 88

– ИЗМЕР – кнопканы басып өлшеуге кірістіресіз; – ВВОД – программаны жұмылдыруға, енгізілген нəтижелерді мақұлдауға арналған кнопка; – ☼ – кнопканы басып дисплейді жарықтандырасыз. Кнопканы басқан кезде дыбыс шығу керек. Енгізілген мəліметтерге ұқсаған əріптер жəне сандар дисплей бетіндегі төрт қатарға жазылады. Шағылдырғыш – тахеометрден шыққан сəулені қайтаратын жəне горизонталь, тік жазықтықтағы бұрыштарды, арақашықтарды өлшегенде геодезиялық белгінің (нүктенің) үстіне центрленетін құрал. Сəулені кейін қайтаратын элементтер рөлін трипельпризмалар атқарады. Шағылдырғышты қадаға немесе тұғырықтың көмегімен үшаяққа орналастырады. Қадаға сызылған шəкіл (шкала) шағылдырғыштың биіктігін (ұзындығын), яғни шағылдырғыштың геодезиялық белгі (нүкте) үстінен неше метр жоғары орналасқандығын көрсетеді. Қада дөңгелекке ұқсаған көпіршікпен жабдықталған. Осы көпіршік көмегімен қаданы тік ұстайды. Қаданы тік орналастыру үшін үшаяқты пайдаланауға болады.

4.2.1. Тахеометрмен жұмыс істеу реттері Тахеометрмен жұмыс істеуді үйренген адамдарға ғана жұмыс істеуге рұқсат беріледі. Тахеометрді қабылдаған кезде жинағы құрамының толықтығын тексеру керек. Тахеометрдің жəне басқа бөлшектерінің сыртына қарап, құлыптарының бұзылмағандығына, ақауларының жоқтығына көз жеткізу керек. Жұмыс істеу үшін тахеометрдің паспортын жəне жұмыс істеуге арналған нұсқауды өте мұқият оқу керек. Нұсқауда паспортта көрсетілген ережелерді сақтау, орындау тахеометрмен жұмысты ұзақ уақыт жəне сапалы істеуге мүмкіндік береді. Тахеометрмен жұмыс істеу үшін осы 3Та5РМ - сб0 - 01 нұсқаудың тарауларында жəне 3Та5РМ – сб0 – 01 паспортының тарауында жазылған мəліметтерге сəйкес тахеометрді тексеру керек. Тахеометрмен ұзақ уақыт жұмыс істелінбеген жағдайда нұсқау тарауларында жазылған мəндердің сақталғандығын тексеру керек. Тахеометрді жауын-шашыннан, қардан, дірілден жəне соққыдан қорғау керек. Күн +30  жылы болса, тахеометрге күн сəулесін тура түсіруге, қыздыруға болмайды. Қашықтық өлшеуіштің қабылдап – қайтаратын элементтеріне зиян келтірмеу үшін дүрбіні күнге тура көздеуге болмайды. Тахеометрдің оптикасына зиян келтірмеу үшін: оптиканың бетіне қол тигізуге, қатты затпен, кір шүберекпен, күшпен сүртуге болмайды. Жұмыс үзілісі ұзақ болатын болса, тахеометрге қап кигізіп қою керек. Тахеометр тұғырын кездейсоқ соққыдан қорғау керек. Тахеометр дүрбісін шамалап қолмен көздеу үшін 11 жəне 13-бұрандаларды (77-суретке қараңыз) сағат тілінің жылжитын бағытымен бұрап бекітіп қою керек. 89

1 – құндақталған күш қоры (2 дана); 2 – құндақ, кабель; 3 – тахеометр тұғырымен; 4 – нəтижелерді жадында сақтайтын құндақталған карта; 5 – майшелек; 6 – үлкен бұрауыш; 7 – кіш-кентай бұрауыш; 8 – түйреуіштер; 9 – БКО (есептерді тексеруші блок); 10 – тахеометрдің паспорты, жұмыс орындау реті жазылған нұсқау, дискета; 11 – сұғындырма (дүрбіге күн сəулесіне қарсы кигізеді); 12 – адаптер; Метка - белгі; 79-сурет. 3Та5РМ электрондық тахеометрді қорапқа орналастыру

Тахеометрдің іші ылғалданбау үшін тахеометрді суық даладан жылы жерге алып кіргеннен екі сағаттан кейін қорабын ашу керек. Тахеометрді жылы жерден суық далаға қорабымен алып шығып, бір сағаттан кейін қорабынан шығарып жұмысты бастауға болады. Балқып кететін қоғауыштарды (сақтандырушыны) істен шығаратын кездейсоқ шағылуды болдырмау үшін құндақталған күш қорын темір немесе темірмен оралған заттың үстіне қоюға болмайды. Тахеометрмен ұзақ уақыт жұмыс істелмейтін болса құндақталған күш қорын шешіп алып, қораптағы орнына қою керек. Құндақталған күш қоры сақталатын жəне күш қоры зарядталатын бөлменің температуралары +5  ÷ + 40  С аралығында болу керек. Жұмысқа кіріспей тұрып күш қорын толықтырып алу (анықтаушы А), мəліметті есінде сақтайтын картаға күш қорының жұмысқа дайындығын мақұлдау жəне картада бос орынның барлығын тексеру керек. Тахеометрді тексеру барысында анықталған коллимациялық қателікті горизонталь жазықтықтағы бұрышты өлшегенде тахеометр өзі ескереді, яғни түзетуді енгізеді. Тік жазықтықтағы бұрышты өлшегенде нөлдік орынның түзетуін тахеометр өзі енгізеді. Тахеометрдің тік жазықтықтағы осінің еңістігіне түзету енгізу керектігін ескеріп, бұрыш өлшегенде түзетуді тахеометр өзі енгізеді. Тік жазықтықтағы остің еңістігі 5’ көп болса, тахеометр үзік дыбыс шығарады. Жұмысты жалғастыру үшін тахеометрді жұмысқа қайта мұқият дайындау керек. 90

Жер доғалығына жəне сəуленің сынуына арналған түзетулерді тахеометр өзі енгізеді ( К = 0,13). Өлшенген бұрышты дисплейге хабарлайтын құрылғылар лимбаның айналу жылдамдығына тəуелді, сондықтан теодолитті жəне дүрбіні секундына бір реттен жылдам айналдыруға болмайды. Жұмыс барысында тахеометр күш қорының күшін мұқият қадағалап отырады. Кернеу 6,5 В-тан аз болса дисплейге «Разряд аккумулятора» деген жазу шығады жəне тахеометр үзік дыбыс шығарады. Бұл кезде жұмысты тоқтатып, құндақталған күш қорын ауыстыру керек.

4.2.2. Тахеометрді үшаяққа орнату, геодезиялық пункт үстіне центрлеу жəне жұмыс орындау реті Үшаяқтың аяқтарын ұзартады. Үстелінің ортасын геодезиялық пункт өзегінің тұсына шамалап үшаяқты геодезиялық пункттің үстіне орналастырады, аяқтарын жерге сіңдіріп бекемдеп қояды. Тахеометрді қорабынан шығарып, үшаяқтың үстеліне бекітеді. Үшаяқ бұрандасының ілмегіне жіпке байланған тіктеуіш іледі. Үшаяқтың аяқтарын ұзартып-қысқартып, үшаяқ үстелінің горизонталь орналасуын қадағалап тұрып, тіктеуіштің ұшын геодезиялық пункттің өзегімен беттестіреді. Тахеометрді көпіршік көмегімен жұмысқа дайындайды. Оптикалы тіктеуішке сығалап, тахеометрдің дұрыс тіктелгендігін тексереді. Геодезиялық пункттің өзегі кіші шеңбердің ішінде болу керек, егерде болмаса, жұмысқа дайындауды, центрлеуді қайталайды. Шағылдырғышты дүрбі көзденетін геодезиялық пункттің үстіне центрлейді, тахеометрге бағыттайды. Шағылдырғышты геодезиялық пункттің үстіне центрлеу реті тахеометрді центрлеу ретімен бірдей. Тік жазықтықтағы лимбасы сол иыққа орналасатын жағдайға тахеометрді қойыңыз (77-суретке қараңыз). Дүрбіні 20  төмен бұрыңыз. Дисплейге мынандай мəлімет жазылғанша қызыл кнопканы 1 - 2 секунд басып тұрыңыз. Тахеометр 3Та5ТМ ВерсияN

N - номер версии

3-секунд аралығында дисплейге мынадай мəлімет жазылады: – «Карта памяти не найдена» - тахеометрді өшіріңіз картамен жалғастыратын орынға картаны қойыңыз; – «Батарея разряжена» – картадағы батареяны ауыстырыңыз; – «Включена защита записи» - қорғанысты алыңыз; – «Карта памяти в норме»; – «Карта памяти заполнена» - тахеометрді өшіріңіз, картадағы мəліметтерді көшіріңіз картаны тазалаңыз. 3 секунд аралығында мəліметтер өшеді де, тахеометр жұмысын таңдаңыз деген мəлімет дисплейге жазылады: ЗАПИСЬ  КАРТА ПАМЯТИ ► - осы кнопканы басып жұмыс режимін таңдайсыз. – КАРТА ПАМЯТИ тахеометр өлшенген нəтижелерді автоматты түрде картаға жазып отырады; 91

– РС (жеке компъютер) жұмысты тахеометрмен қатар компьютермен істеу үшін; – ВВОД – осы кнопканы басып таңдағаныңызды мақұлдайсыз. «Карта памяти» деген режимді таңдасаңыз, дисплейге ауа райы жайлы мəліметтер шығады: алдыңғы өлшеулерден қалған ауаның температурасы Т  С, сынап бағанасының қысымы, мм. Бұл мəліметтерді өзгерту үшін жаңа мəліметтер Т  С, сынап бағанасының қысымы, мм енгізіледі. Егерде мəліметтерді өзгерту қажет болмаса, МЕНЮ - кнопканы басасыз, дисплейге алдыңғы өлшеуде қолданылған өлшеу үлгісі жазылады. Қажет болса, өлшеу үлгісін ▼ осы кнопканы бірнеше рет басып таңдауыңызға болады. Таңдағаныңызды ВВОД - кнопканы басып мақұлдайсыз. Дисплейге «Не определен индекс» деп жазылса, дүрбіні баяу жоғары, төмен шамалап 20  -қа бұраңыз. Жазу өшеді, орнына горизонталь жазықтықтағы лимбаның есебі жазылады. Осы қимылға өте зор көңіл аударыңыз, себебі жұмыс орындау ретін міндетті түрде сақтау керек. Тахеометрдің тік жазықтықтағы лимбасын нысанаға көзденген дүрбінің сол жəне оң жағына орналастырып, бір нүктеге екі рет көзденгенде тік жазықтықтағы лимба есептерінің айырымы 7” көп болмау керек. Егерде көп болса, калибровканы (жөндеуді) мұқият қайталайды. Жеке компъютер жұмысының режимін таңдағанда дисплейге «Не определен индекс» деп жазады. Дүрбіні шамалап жоғары, төмен 20  -қа баяу бұраңыз. Дисплейге «Связь с РС» – деп жазады. Осы уақыттан бастап, тахеометрдің жұмысын компьютер басқарады. «Связь с РС» режимде жұмыс істегенде бұрыштардың өзгеруін бақылау үшін МЕНЮ немесе цифрлы кнопканы (9) басыңыз, тахеометр компъютерге мəліметтерді жіберетін болсын. Дисплейді жарықтандыру үшін ☼ кнопканы басыңыз. Қашықтықты өлшеу дəлдігі ауаның қысымын жəне температурасын өлшеу дəлдігіне байланысты. Ауаның температурасы 1  С қате өлшенген болса ұзындық 1,0 · 10 6 · D мм; ал қысымы 0,75 мм сынап бағанасы - қате өлшенген болса, ұзындық 0,5 · 10 6 · D мм; қате өлшенеді, сондықтан ауа температурасын жəне қысымын тахеометрге енгізіңіз (Ввод Т. Р). Мұндағы: D - өлшенген ұзындық мм. Ұзындықты дəл өлшеу үшін жұмыс барысында барометрді жəне термометрді мұқият тексеріп, түзетіп, барометрмен жұмысты нұсқауға сəйкес орындап отыру керек. Термометрден есеп алар алдында жібінің ұшынан ұстап, 1 - 2 минут айналдыру қажет. Ұзын аралықты немесе биіктік мəндерінің айырымы өте үлкен пункттер арасын өлшегенде ауа қысымын, температурасын екі пункт үстінде жеке өлшейді тахеометрге орташа нəтижені енгізеді. Ауа райының мəліметтерін енгізу режимін таңдаңыз (төменге қараңыз). Меню кнопканы бассаңыз, төртбұрыштың ішіндегі жазулар шығады. УСТАНОВКИ дегенді таңдайсыз, яғни ВВОД кнопканы басасыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы жазулар шығады, ▼ кнопканы басып, нұсқауды ВВОД Т. Р.-ның қатарына апарасыз, ВВОД кнопканы басасыз, дисплейге Т. жəне Р. символдары (үшінші төртбұрыш) жəне алдыңғы өлшеу жұмыстары кезіндегі ауа райының мəліметтері жазылады (жарықтанады). 92

МЕНЮ

МЕНЮ → УСТАНОВКИ ТЕСТ ПРОГРАММЫ

ВВОД



▼

МЕНЮ УСТАНОВКИ УСТАНОВКИ ПИКЕТА ВЫБОР РЕЖИМА → ВВОД Т. Р.

ВВОД



УСТАНОВКИ ВВОД Т. Р. Т знач Р знач Дисплейге қарап тұрып, ауа температурасын  С теріңіз, дұрыстығына көз жеткізіп, кнопканы ВВОД басып, тахеометр жадына енгізіңіз. Қате енгізілген сандарды СЕ кнопканы басып өшіруге болады. Теріс таңбалы санды мынадай ретпен жазады: ▬ осы кнопканы басып, теріс таңба жазасыз, ретімен керек сандарды жазасыз. Ауа қысымының мəндерін сынап бағанасының мм мөлшерімен жазыңыз, ВВОД кнопканы басып, тахеометр жадына енгізіңіз. Тахеометрге енгізілген ауа райы мəндерін өзгерту осы көрсетілген ретпен орындалады. Жаңа мəліметтерді енгізгенде ескі мəліметтер өшіріледі. Бір мəнді өзгерткенде басқа мəннің өзгермегендігін ВВОД кнопканы басып мақұлдап отыру керек. Тахеометрмен жұмыс істеуге қайшы келетін мəліметтер енгізілсе, ВВОД кнопканы басқан кезде дисплейге «Ошибка ввода Т. Р.» деген жазу шығады. Жаңа мəліметтерді жазғыңыз келсе, ВВОД кнопканы басыңыз, жұмысты жалғастырыңыз. ФГУП «ПО УОМЗ» шағылдырғышпен жұмыс істеу үшін шағылдырғыштың тұрақты санын С ШАГЫЛДЫРГЫШ = 0, енгізу керек. Ұзындық басқа типті шағылдырғышпен өлшенетін болса, екеуінің тұрақты сандарының айырымын ескеру керек. Айырымды есептеу үшін бір ұзындықты екеуімен өлшейді. ФГУП «ПО УОМЗ» өлшенген ұзындық D 0 басқасымен өлшенген ұзындық D 1 айырымын (D 0 - D 1 ) таңбасымен қолданылатын шағылдырғыштың тұрақты саны ретінде тахеометрге енгізеді. Мысалы: D 0 = 9990 мм; D 1 = 10000 мм; С ШАГЫЛДЫРГЫШ = минус 10 мм. Шыққан мəн шағылдырғыштың мəнімен тең болмауы мүмкін сондықтан шағылдырғыштың тұрақты санын енгізгенде дисплейге «Вы хотите изменить константы?» деген сөйлем жазылады. Егерде тұрақты санды өзгерту керек болмаса, МЕНЮ кнопкасын басасыз. Өзгертетін болсаңыз, ВВОД кнопканы басасыз, жаңа мəндерді жазасыз. ВВОД кнопканы басып мақұлдайсыз. 93

Жұмысты мынадай ретпен орындайды (төменгі төртбұрыштарға қараңыз). Меню кнопкасын бассаңыз, төртбұрыштың ішіндегі жазулар шығады. УСТАНОВКИ дегенді таңдайсыз, яғни ВВОД кнопканы басасыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы жазулар шығады, ▼ кнопканы басып, нұсқауды С отра жателяның қатарына апарасыз, ВВОД кнопканы басасыз, дисплейге үшінші төртбұрыштағы жазулар жазылады. МЕНЮ

МЕНЮ ВВОД → УСТАНОВКИ ТЕСТ ПРОГРАММЫ

▼

ВВОД



МЕНЮ УСТАНОВКИ ВВОД Т. Р. ВВОД Нао → С отражателя 

УСТАНОВКИ ВВОД Сотр Шыққан мəн шағылдырғыштың мəнімен тең болмауы мүмкін, сондықтан шағылдырғыштың тұрақты санын енгізгенде дисплейге «Вы хотите изменить константы ?» деген сөйлем жазылады. Егерде тұрақты санды өзгерту керек болмаса, МЕНЮ кнопкасын басасыз. Өзгертетін болсаңыз, ВВОД кнопканы басып, жаңа мəндерді жазасыз. ВВОД кнопканы басып жазғаныңызды мақұлдайсыз. Геодезиялық пункт нөмірін жəне тахеометрдің биіктігін енгізу үшін (ЗАГОЛОВОК СТАНЦИИ) МЕНЮ кнопканы бассаңыз, дисплейден төмендегі төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ВВОД кнопканы басасыз, екінші төртбұрыштың ішіндегі сөздерді көресіз. ВВОД кнопканы басыңыз, үшінші төртбұрыштың ішіндегі жазылғандарды көресіз. МЕНЮ

ВВОД МЕНЮ → УСТАНОВКИ ТЕСТ ПРОГРАММЫ 

МЕНЮ УСТАНОВКИ → ЗАГОЛОВОК СТАНЦИИ УСТАНОВКА 

МЕНЮ ЗАГОЛОВОК НомСт 0 hi 0 94

ВВОД

Геодезиялық пункттің нөмірін енгізіңіз (жазыңыз), ВВОД кнопканы басып мақұлдаңыз. Тахеометрдің биіктігін енгізіңіз (жазыңыз), ВВОД кнопканы басып мақұлдаңыз. Дисплейге Дата ? деген сұрақ жазылады. 

МЕНЮ ЗАГОЛОВОК Дата? Егерде енгізу қажетсіз болса, МЕНЮ кнопкасын басып режимнен шығыңыз. Егерде енгізу керек болса, ВВОД кнопканы басыңыз. Дисплейге мынандай сөздер жазылады. 

МЕНЮ ЗАГОЛОВОК Дата Ном Аз Мəіліметтерді (күнді, айды) енгізіңіз (жазыңыз), ВВОД кнопканы басыңыз. Азимуттың нөмірін енгізбегеніңіз жөн, МЕНЮ кнопкасын басыңыз. Дисплейге координаталарды енгізу керек деген сөйлем жазылады. 

МЕНЮ ЗАГОЛОВОК ВВОД КООРДИНАТ Егерде координаталарды енгізу қажетсіз болса, МЕНЮ кнопкасын басыңыз. Координаталарды енгізетіндігіңізді мақұлдап, ВВОД кнопканы басыңыз. Координаталарды клавиштермен немесе картадан алып енгізуге болады. Координаталарды клавиатура арқылы мынадай ретпен енгізеді: төмендегі төртбұрыштарға қараңыз; Координаталарды енгізетіндігіңізді мақұлдап, ВВОД кнопканы бассаңыз, төмендегі төртбұрыштағы сөздер дисплейге жазылады. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. ВВОД КООРДИНАТ → КЛАВИАТУРА ФАЙЛ ВВОД КООРДИНАТ Х0 0 Y0 0 H0 0

95

ВВОД

Х координатасының мəндерін дисплейге жазыңыз, ВВОД кнопканы басыңыз. Дəл осылай У жəне Н мəндерін енгізесіз. Тахеометр центрленген геодезиялық пункттің картаға жазылған координаталарын енгізу үшін ▼ кнопканы басып, нұсқауды ФАЙЛ деген сөздің қатарына қоясыз, ВВОД кнопканы басып мақұлдайсыз. ▼

ВВОД ВВОД КООРДИНАТ КЛАВИАТУРА → ФАЙЛ

Құжаттар каталогынан бізге керек геодезиялық пункттің координаталары жазылған құжатты таңдаңыз, ВВОД кнопканы басып мақұлдаңыз. Дисплейге төменгі төртбұрыштағы сөз жазылады. НомТ Геодезиялық пункт нөмірінің мəндерін енгізіңіз, ВВОД кнопканы басыңыз. Егерде енгізілген мəндер геодезиялық пункттің координаталары болмаса ► кнопканы басып іздеуді жалғастырыңыз. Егерде керек геодезиялық пункт табылмаса, дисплейге «НЕ НАЙДЕНО» деген жазу жазылады. Егерде енгізілген мəндер геодезиялық пункттің координаталары болса ВВОД кнопканы басып мақұлдаңыз. Дисплейге «Записать координаты станции?» - деген сұрақ жазылады. ВВОД кнопканы басыңыз. Координаталар тахеометрдің жадына жазылады. Геодезиялық пункттің коды (керек болса) (КОНФИГ  КОД) мынадай ретпен енгізеді: МЕНЮ кнопкасын басасыз, дисплейден төмендегі төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КОНФИГУРАЦИЯ деген сөздің қатарына қоясыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КОД деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейден төмендегі үшінші төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. МЕНЮ ▼ ВВОД МЕНЮ ТЕСТ ПРОГРАММЫ → КОНФИГУРАЦИЯ ▼



МЕНЮ КОНФИГУРАЦИЯ КОНТРАСТ ПОДСВЕТКА → КОД 

КОНФИГ КОД → КОД ВЫКЛ 96

ВВОД

► кнопканы басып, кодты енгізетін режимді таңдаңыз, дисплейге кодты енгізуге арналған сөздер жазылады. 

МЕНЮ КОНФИГУРАЦИЯ → КОД

ВКЛ

ВВОД кнопканы басып, енгізілген кодты мақұлдайсыз. Дисплейге «ЗАГОЛОВОК СТАНЦИИ» мынадай болып шығады: 

МЕНЮ ЗАГОЛОВОК НомСт знач hi знач КОД Ст знач ВВОД кнопканы басып, енгізілген мəндерді, яғни геодезиялық пункттің нөмірін жəне биіктік мəнін мақұлдаңыз. Егерде мəндерді өзгерткіңіз келсе, жаңа мəндерді, яғни нөмірін жəне биіктік мəнін енгізіңіз. Геодезиялық пункт кодының мəнін енгізіңіз, ВВОД кнопканы басыңыз. Пикетті тахеометрге енгізу (нүкте нөмірін жəне шағылдырғыштың биікт-ігін енгізу) үшін МЕНЮ кнопкасын басасыз, дисплейден төмендегі төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ

▼

МЕНЮ → УСТАНОВКИ ТЕСТ ПРОГРАММЫ

ВВОД

 МЕНЮ УСТАНОВКИВВОД ЗАГОЛОВОК СТАНЦИИ → УСТАНОВКА ПИКЕТА ВЫБОР РЕЖИМА

▼ кнопканы басып, нұсқауды УСТАНОВКА ПИКЕТА деген сөздің қатарына қоясыз. ВВОД кнопканы басасыз, дисплейге төмендегі төртбұрыштың ішіндегі сөздер жазылады. Нүкте нөмірінің мəнін теріңіз (0-ге тең нөмірді термеген жөн), ВВОД кнопканы басыңыз. Қате терілген сандарды СЕ кнопканы басып өшіреді. 

УСТАНОВКИ ВВОД НомТ НомТ знач hr знач 97

Жаңа мəндерді тергенде ескі мəндер өшіріледі. Шағылдырғыштың биіктігін жазыңыз, ВВОД кнопканы басыңыз. Мəндердің біреуін өзгерткенде басқа мəндердің өзгермегендігін ВВОД кнопканы басып мақұлдайсыз. Картаға нүктенің нөмірі өлшенген нəтижелермен бірге жазылады да, нүктенің нөмірі автоматты түрде бір санға үлкейеді. Өлшеу барысында МЕНЮДІ пайдаланбай, нүктенің нөмірін, кодын жəне шағылдырғыштың биіктігін өзгертуге болады. Мұндай жұмысты орындау үшін ВВОД кнопканы басасыз. Дисплейге мынадай сөздер жазылады: → НомТ hr КодТ

знач знач



знач

 Өлшеулерді пикет кодын жазып орындаған кезде ▼, ▲ - кнопкалардың көмегімен нұсқауды « → » мəндерді өзгерту керек қатарға қойыңыз, ВВОД кнопканы басыңыз мақұлдаңыз. Жаңа мəндерді енгізіңіз, ВВОД кнопканы басыңыз. Басқа мəндерді де осындай ретпен өзгертесіз. ► кнопканы басып, өлшеу жұмысын жалғастырасыз. Пикет кодын геодезиялық пункттің кодын енгізген сияқты енгізеді, дисплейдегі жазу «УСТАНОВКИ ПИКЕТА» мынадай болады: 

УСТАНОВКИ ВВОД НомТ НомТ знач hr знач КодТ



 Өлшеулерді пикет кодын жазып орындаған кезде. Өлшеу барысында МЕНЮДІ пайдаланбай, пикет кодын енгізу режимін жұмысқа қосуға (өшіруге) болады. ► кнопканы бассаңыз, дисплейде мынадай жазуларды көресіз: 

КОНФИГ КОД → КОД ВКЛ ► кнопканы басып пикет кодын енгізу режимін жұмысқа қосасыз (өшіресіз). ВВОД кнопканы басыңыз, мəндеріңізді енгізетіндігіңізді (пикет кодын) мақұлдаңыз. Пикет кодының мəндерін енгізіңіз, енгізілген мəндерді ВВОД кнопканы басып мақұлдаңыз. Тік жазықтықтағы бұрыштың (КОНФИГ  ЕД. ИЗМЕР.) немесе зениттік қашықтықтың (КОНФИГ  ПАРАМЕТРЫ) өлшем бірлігін таңдау үшін сəйкес келетін режимді орнатыңыз. Орнату үшін МЕНЮ кнопканы басасыз, дисплейден төмендегі төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КОНФИГУРАЦИЯ деген сөздің қатарына қойыңыз. 98

ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ ▼

МЕНЮ ТЕСТ ПРОГРАММЫ → КОНФИГУРАЦИЯ

ВВОД

ВВОД



МЕНЮ КОНФИГУРАЦИ → ЕДЕНИЦЫ ИЗМЕРЕН ПАРАМЕТРЫ РЕЖИМ ДИСТ Тағы да ВВОД кнопканы басасыз, дисплейге төменгі төртбұрыштағы сөздер жазылады. 

КОНФИГ ЕД. ИЗМЕРЕН: → УГЛЫ 360S ДИСТ м ►кнопканы басып, бұрышты өлшеу мəнін таңдаңыз: – 360S = 359  59’59” (градустар, минуттар, секундтар); – 360D = 359,999 (градустар, градус бөліктері); – ГОНЫ = ГОН (400,0000). ▼ кнопканы басып, нұсқауды ДИСТ деген сөздің қатарына қойыңыз, ► кнопканы басып, ұзындықты өлшеу мəнін таңдаңыз (үтірден кейінгі сандар): ▼



КОНФИГ ЕД. ИЗМЕРЕН: УГЛЫ 360S → ДИСТ м

– м = метрмен; – мм = миллиметрмен. Таңдалған өлшеу мəндеріңізді ВВОД кнопканы басып, мақұлдаңыз. Таңдалғандар тахеометрді өшірген кезде сақталады. Тік жазықтықтағы бұрышты (VA) немесе зениттік қашықтықты (VZ) таңдау үшін мына режимді орнатыңыз: МЕНЮ кнопкасын басасыз, дисплейден төмендегі төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КОНФИГУРАЦИЯ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ ▼

МЕНЮ ТЕСТ ПРОГРАММЫ → КОНФИГУРАЦИЯ 99

ВВОД

▼



МЕНЮ КОНФИГУРАЦИЯ ЕДЕНИЦЫ ИЗМЕРЕНИЯ → ПАРАМЕТРЫ РЕЖИМ ДИСТ

ВВОД

▼ кнопканы басып, нұсқауды ПАРАМЕТРЫ – деген сөздің қатарына қойыңыз, ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге төмендегі төртбұрыштағы сөздер жазылады. 

КОНФИГУР ПАРАМЕТРЫ → ВЕРТ. УГЛЫ VA ► кнопканы басып өлшеу керектерін таңдайсыз: – VA = тік жазықтықтағы бұрыш (зенит = 0); – VZ - 180 = зениттік қашықтық (зенит = 0); – VZ - 360 = зениттік қашықтық(зенит = 0). ВВОД кнопканы басыңыз, таңдағандарыңызды мақұлдаңыз. Таңдалғандар тахеометрді өшірген кезде сақталады.

Дисплейдің контрастылығын (КОНТРАСТ) реттеу үшін МЕНЮ кнопкасын басасыз, дисплейден төмендегі төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КОНФИГУРАЦИЯ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ ▼

▼

МЕНЮ ТЕСТ ПРОГРАММЫ → КОНФИГУРАЦИЯ 

МЕНЮ КОНФИГУРАЦИЯ ЕДЕНИЦЫ ИЗМЕРЕНИЯ → ПАРАМЕТРЫ РЕЖИМ ДИСТ

ВВОД

ВВОД

▼ кнопканы басып, нұсқауды ПАРАМЕТРЫ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге төмендегі төртбұрыштағы сөздер жазылады. 100



МЕНЮ КОНФИГУРАЦИЯ КОНТРАСТ

2

▼, ▲ кнопкалардың көмегімен керек контрасты 1-ден 4-ке дейін таңдаңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, таңдағандарыңызды мақұлдаңыз. Таңдалғандар тахеометрді өшіргенде сақталады. Дүрбі торына жарық түсіру режимін (КОНФИГ  ПОДСВЕТКА) іске қосу үшін МЕНЮ кнопкасын басасыз, дисплейден төмендегі төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КОНФИГУРАЦИЯ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КОНТРАСТ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге үшінші төртбұрыштағы сөздер жазы.лады. МЕНЮ ▼ ВВОД МЕНЮ ТЕСТ ПРОГРАММЫ → КОНФИГУРАЦИЯ

▼



МЕНЮ КОНФИГУРАЦИЯ ПАРАМЕТРЫ РЕЖИМ ДИСТ → КОНТРАСТ

ВВОД



МЕНЮ КОНФИГУРАЦИЯ КОНТРАСТ 2 Дүрбі торына жарық түсіру үшін ► кнопканы басып, СЕТКИ НИТЕЙ ВКЛ режимін таңдайсыз. ВВОД кнопканы басыңыз, таңдағандарыңызды мақұлдаңыз. Дүрбі торының жарығын өшіру үшін ► кнопканы басып, СЕТКИ НИТЕЙ ВЫКЛ режимін таңдайсыз. ВВОД кнопканы басыңыз, таңдағандарыңызды мақұлдаңыз.

4.2.2. 1. Дисплей үлгісін таңдау (ВЫБОР РЕЖИМА)

Орындалатын жұмысқа байланысты дисплейдің төрт үлгісін таңдауға болады. МЕНЮ кнопкасын басасыз, дисплейден төмендегі бірінші төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ

МЕНЮ → УСТАНОВКИ ТЕСТ ПРОГРАММЫ 101

ВВОД

▼



МЕНЮ УСТАНОВКИ ЗАГОЛОВОК СТАНЦИИ УСТАНОВКА ПИКЕТА → ВЫБОР РЕЖИМА

ВВОД

▼ кнопканы басып, нұсқауды ВЫБОР РЕЖИМА деген сөздің қатарына қойыңыз, ВВОД кнопканы басыңыз, экранға 1-үлгі шығады. Дисплейдің 1-үлгісі (измерение углов) бұрыштарды өлшеуге арналған. НомТ На V

НомТ – нүкте (пункт) нөмірі; На – горизонталь жазықтықтағы бұрыш; V – тік жазықтықтағы бұрыш. ▼ кнопканы басып, үлгіні өзгертеді.

Дисплейдің 2-үлгісі полярлық координаталар жүйесімен жер бетіннің топографиялық планын сызуға арналған.

НомТ На V D

НомТ – нүкте (пункт) нөмірі; На – горизонталь жазықтықтағы бұрыш; V – тік жазықтықтағы бұрыш; D – арақашықтық. ▼ кнопканы басып, үлгіні өзгертеді.

Дисплейдің 3-үлгісі жер бетінің топографиялық планын жазықтықтағы тік бұрышты координаталар жүйесімен сызуға арналған. НомТ Х Y H

НомТ – нүктенің (пункттің) нөмірі; Х – координата; У – координата; Н – координата. ▼ – кнопканы басып, үлгіні өзгертеді.

Дисплейдің 4-үлгісі жазықтықтардағы бұрыштарды, ұзындықтың проекциясын жəне өсімшені өлшеуге арналған. На V D0 h

На – көлденең жазықтықтағы бұрыш; V – тік жазықтықтағы бұрыш; DO – ұзындықтың проекциясы; h - өсімше. ▼ – кнопканы басып, үлгіні өзгертеді.

ВВОД кнопканы басып, дисплейдің үлгісін таңдағаныңызды мақұлдаңыз, өлшеу жұмыстарына кірісіңіз. Дисплей үлгісін МЕНЮ-ге кірмей жұмыс барысында өзгерту үшін ◄ кнопканы басасыз. ▼ кнопканы басып, үлгіні 102

өзгертесіз, ВВОД кнопканы басып, дисплейдің үлгісін таңдағаныңызды мақұлдайсыз. ► кнопканы басып, алдыңғы шаблонға ауысуыңызға болады. Арақашықтықты өлшеу режимін таңдау үшін МЕНЮ кнопкасын басасыз, дисплейден төмендегі бірінші төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КОНФИГУРАЦИЯ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ ▼

МЕНЮ ТЕСТ ПРОГРАММЫ → КОНФИГУРАЦИЯ

ВВОД

▼ кнопканы басып, нұсқауды РЕЖИМ ДИСТ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге үшінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. ▼



МЕНЮ КОНФИГУРАЦИЯ ЕДЕНИЦЫ ИЗМЕРЕНИЯ ПАРАМЕТРЫ → РЕЖИМ ДИСТ

ВВОД



КОНФИГУРА. РЕЖИМ ДИСТ → РЕЖИМ D

►



КОНФИГУРА. РЕЖИМ ДИСТ → РЕЖИМ

D СЛЕЖ

► кнопканы басып, арақашықтықты өлшеу режимінің біреуін таңдаңыз: D – арақашықтықты өлшеудің негізгі режимі; Dбыст – арақашықтықты жылдам өлшеудің режимі; Dcлеж – арақашықтықты үздіксіз өлшеудің режимі. ВВОД кнопканы басып, таңдағаныңызды мақұлдаңыз. Тахеометрдің тік осінің еңістігін көрсетушіні жұмысқа қосу, өшіру (ВКЛ / ВЫКЛ) үшін МЕНЮ кнопкасын басасыз, дисплейден төмендегі бірінші төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КОНФИГУРАЦИЯ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ ▼

МЕНЮ ТЕСТ ПРОГРАММЫ → КОНФИГУРАЦИЯ 103

ВВОД

▼



МЕНЮ КОНФИГУРАЦИЯ ПОДСВЕТКА КОД → ВКЛ / ВЫКЛ

ВВОД

▼ кнопканы басып, нұсқауды ВКЛ / ВЫКЛ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге үшінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. 

КОНФИГ ВКЛ / ВЫКЛ → УРОВЕНЬ D

ВЫКЛ ВЫКЛ

УРОВЕНЬ ВКЛ режимі жұмысқа автоматты түрде тахеометрмен бірге қосылады. Тахеометрдің тік осінің еңістігін дисплейге шығару (УРОВЕНЬ) үшін МЕНЮ кнопкасын басасыз, дисплейден төмендегі бірінші төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды ТЕСТ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ ▼ МЕНЮ ВВОД УСТАНОВКИ → ТЕСТ ПРОГРАММЫ ВВОД



МЕНЮ ТЕСТ → УРОВЕНЬ АККУМУЛЯТОР ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге төменгі төртбұрыштағы сөздер жазылады. 

ТЕСТЬ УРОВЕНЬ Vнакл знач V1накл знач Vнакл - тахеометрдің тік осінің Х осінен ауытқуы; V1накл - тахеометрдің тік осінің У осінен ауытқуы. Режимнен шыққыңыз келсе, МЕНЮ кнопкасын басыңыз. Нəтижелерді картаға жазу үшін РЕГ кнопканы басасыз. Нүктенің (пункттің) нөмірі нəтижемен бірге жазылады да, əр мəлімет жазылған сайын автоматты түрде бір санға көбейеді. Егерде дисплейге «Карта памяти заполнена» деген сөйлем жазылса, режимнен шығу үшін МЕНЮ кнопкасын басасыз, тахеометрді өшіресіз, картадағы мəліметтерді ауыстырып жазасыз, содан кейін картаны тазартасыз. 104

Өлшеу нəтижелерін қарап шығу (ПРОСМОТР) үшін МЕНЮ кнопканы басасыз, дисплейден төмендегі бірінші төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КАРТА ПАМЯТИ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ ▼

ВВОД

МЕНЮ ПРОГРАММЫ КОНФИГУРАЦИЯ → КАРТА ПАМЯТИ

ВВОД



МЕНЮ КАРТА ПАМЯТИ → ПРОСМОТР ПОИСК ПЕРЕДАЧА ФАЙЛА

ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге төмендегі төртбұрыштағы сөздер жазылады. ВВОД

ПРОСМОТР КАРТЫ ПАМЯТИ → ВЫБОР ИМЕНИ ФАЙЛА СВОБОДНАЯ ОБЛАСТЬ

ВВОД кнопканы басыңыз, тахеометр жадының картасына жазылған құжаттар каталогі дисплейде көрінеді. ▲, ▼ кнопкалардың көмегімен керек құжатты таңдаңыз, ВВОД кнопканы басып, таңдағаныңызды мақұлдаңыз. Дисплейге соңғы өлшегенде шыққан мəндер жазылады. Қалаған блоктағы мəліметтерді (нүктенің, пункттің мəліметтерін, координаталарды, өлшеу нəтижелерін) ▲, ▼ кнопкалар көмегімен қарап шығуға болады. ◄ кнопканы ретпен басып, алдыңғы блоктағы мəліметтерді қарап шығуға болады. Бірінші блоктағы мəліметтерді қарап болғаннан кейін ◄ кнопканы бассаңыз, дисплейге «КОНЕЦ ФАЙЛА» деген мəлімет шығады. ◄ кнопканы тағы бассаңыз, дисплейге ең соңғы блоктағы жазылған мəліметтер шығады. Блоктарды кері қарап шығу үшін ► кнопканы басасыз. «КОНЕЦ ФАЙЛА» деген мəлімет шыққаннан кейін ► кнопканы бассаңыз, дисплейге бірінші блоктың мəліметтері шығады. Керек жағдайда тахеометр жад картасының бос аумағының көлемін (сиымдылығын) анықтауға болады. МЕНЮ кнопканы басасыз, дисплейден төмендегі бірінші төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КАРТА ПАМЯТИ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ ▼

МЕНЮ ПРОГРАММЫ КОНФИГУРАЦИЯ → КАРТА ПАМЯТИ 105

ВВОД

ВВОД



МЕНЮ КАРТА ПАМЯТИ → ПРОСМОТР ПОИСК ПЕРЕДАЧА ФАЙЛА ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге төмендегі төртбұрыштағы сөздер жазылады. ▼ ВВОД ПРОСМОТР КАРТЫ ПАМЯТИ ВЫБОР ИМЕНИ ФАЙЛА → СВОБОДНАЯ ОБЛАСТЬ ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге төмендегі төртбұрыштағы сөздер жазылады. ▼ ВВОД СВОБОДНАЯ ОБЛАСТЬ Свободно знач Дисплейге картаның бос аумағының көлемі % жазылады. Мəліметтерді тахеометр картасынан компьютерге беру (ПЕРЕДАЧА ФАЙЛА) үшін интерфейстік кабельдің (қосымша мəлімет Б) көмегімен тахеометрді компъютер портына жалғаңыз. МЕНЮ кнопкасын басасыз, дисплейде төмендегі бірінші төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КАРТА ПАМЯТИ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ ▼

▼

ВВОД

МЕНЮ ПРОГРАММЫ КОНФИГУРАЦИЯ → КАРТА ПАМЯТИ



МЕНЮ КАРТА ПАМЯТИ ПРОСМОТР ПОИСК → ПЕРЕДАЧА ФАЙЛА

ВВОД

▼ кнопканы басып, нұсқауды ПЕРЕДАЧА ФАЙЛА деген сөздің қатарына қойыңыз, ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге төмендегі төртбұрыштағы сөздер жазылады. 

МЕНЮ КАРТА ПАМЯТИ → ФОРМАТ «CREDO»

ВВОД

ВВОД кнопканы бассаңыз, мəліметтер компьютерге беріледі. Мəліметтерді шығару қосымша мəліметтер В-да жазылған. 106

Компъютердегі мəліметтерді алу жəне беру (СВЯЗЬ с РС) Компьютердегі мəліметтерді алу жəне беру (құжаттарды компъютерге беру, компъютердегі құжаттарды тахеометр картасына жазу, картадағы құжаттарды өшіру, т. б. жұм.) 3Та5.ехе. программаның көмегімен орындалады. 3Та5.ехе. про грамма жəне программамен жұмыс істеу реті дискетке жазылған. Компьютердегі мəліметтерді алу жəне беру үшін тахеометрді компъютермен байланыс режіміне (Связь с РС) қойып, 3Та5. ехе. программаны жұмысқа қосу керек. МЕНЮ кнопкасын басасыз, дисплейден төмендегі бірінші төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КАРТА ПАМЯТИ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ ▼

▼

МЕНЮ ПРОГРАММЫ КОНФИГУРАЦИЯ → КАРТА ПАМЯТИ 

МЕНЮ КАРТА ПАМЯТИ ПОИСК ПЕРЕДАЧА ФАЙЛА → Связь с РС

ВВОД

ВВОД

▼ кнопканы басып, нұсқауды Связь с РС деген сөздің қатарына қойыңыз, ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге төмендегі төртбұрыштағы сөздер жазылады. ВВОД



МЕНЮ КАРТА ПАМЯТИ → Связь с РС

ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге төмендегі төртбұрыштағы сөздер жазылады. Связь с РС Компьютермен байланыс бар (орнатылды). Тахеометр жадының картасын тазалау (жадындағы мəліметтерді өшіру) (ОЧИСТКА КАРТЫ) үшін МЕНЮ кнопкасын басасыз, дисплейден төмендегі бірінші төртбұрыштың ішіндегі сөздер көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КАРТА ПАМЯТИ деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ ▼

МЕНЮ ПРОГРАММЫ КОНФИГУРАЦИЯ → КАРТА ПАМЯТИ 107

ВВОД

▼

ВВОД



МЕНЮ КАРТА ПАМЯТИ ПЕРЕДАЧА ФАЙЛА Связь с РС → УДАЛЕНИЕ

▼ кнопканы басып, нұсқауды УДАЛЕНИЕ деген сөздің қатарына қойыңыз, ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге төмендегі төртбұрыштағы сөздер жазылады. 

МЕНЮ КАРТА ПАМЯТИ → ОЧИСТКА КАРТЫ УДАЛЕНИЕ ФАЙЛА

ВВОД

ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге «Вы хотите удалить?» деген сұрақ жазылады. Егерде өшіргіңіз келмесе, МЕНЮ кнопканы басып, режимнен шығыңыз. Өшіретін болсаңыз, ВВОД кнопканы басыңыз. Дисплейге «Введите код» деп жазады. Кнопкаларды мына ретпен 1, 9, 9, 1, содан соң ВВОД басыңыз. Карта тазаланады, яғни картадағы мəліметтер өшірі леді, дисплейге «Все данные удалены» деп жазады. Ұзындық өлшеуіштің түзетулерін тексеру (КОНТРОЛ. ОТСЧЕТ) үшін тахеометр дүрбісінің объективіне БКО - ны кигізіңіз. МЕНЮ кнопкасын басасыз, төмендегі бірінші төртбұрыштың ішіндегі сөздер дисплейден көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды РЕЖИМ Т деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге екінші төртбұрыштағы сөздер жазылады. МЕНЮ ▼

▼

МЕНЮ КОНФИГУРАЦИЯ КАРТА ПАМЯТИ → РЕЖИМ Т

ВВОД

ВВОД



МЕНЮ РЕЖИМ Т КОНСТАНТЫ КВАРЦА КОНТРОЛЬ ЧАСТОТЫ → КОНТРОЛ. ОТСЧЕТ

▼ кнопканы басып, нұсқауды КОНТРОЛ. ОТСЧЕТ деген сөздің қатарына қойыңыз ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге төмендегі төртбұрыштағы сөздер жазылады. КОНТРОЛ. ОТСЧЕТ D контр.

108

ИЗМЕР кнопканы басыңыз. Өлшеу циклінің басталғандығы дисплейде төртінші қатардағы > белгінің жылжуымен көрінеді. Дисплейге мəндер жазылады. КОНТРОЛ. ОТСЧЕТ D контр. знач БКО-ның көмегімен бірнеше рет өлшеңіз. Егерде орташа мəн 1-бөлімде 3Та5РМ – с60 – 01 ПС көрсетілген БКО - ның паспортындағы мəннен өзгеше болса, ▲,▼ кнопкалардың көмегімен түзетіп, ВВОД кнопканы басып мақұлдайсыз. Мысал: БКО – дағы есептер 70, 68, 69, 68, 67 Есептердің орташа мəні 68,4 Жуықтатыңыз 68 БКО – ның паспортында көрсетілген мəн 70. ▲ кнопканы екі рет басыңыз (дисплейдегі есеп екі санға өседі де 69-ға тең болады), сосын ВВОД кнопканы басыңыз. Түзету қажетсіз болса, МЕНЮ кнопкасын басып режимнен шығыңыз. Калибровкалау (КАЛИБРОВКИ) Тахеометр ұзақ уақыт тұрып қалса, тасымалданса, жұмыс орындаса немесе ауаның температурасы 10  С жоғары өзгерсе, калибровка жұмысын орындайды. Тахеометрдің коллимациялық қатесін, тік жазықтықтағы лимбасының нөлдік орнын, тік осінің еңістігін көрсететін құралды тік жазықтықтағы лимбаны екі иық жаққа кезек орналастырып (ЛОң), (ЛСо) тексереді. МЕНЮ кнопкасын басасыз, төмендегі бірінші төртбұрыштың ішіндегі сөздер дисплейден көрінеді. ▼ кнопканы басып, нұсқауды КАЛИБРОВКА деген сөздің қатарына қойыңыз. ВВОД кнопканы басыңыз, екінші төртбұрыштағы сөздер дисплейге жазылады. МЕНЮ ▼

▼

МЕНЮ КАРТА ПАМЯТИ РЕЖИМ Т → КАЛИБРОВКА 

МЕНЮ КАЛИБРОВКА → ПОГРЕШНОСТИ УГЛОВ ПОСТОЯННАЯ УРОВНЯ КОНСТАНТЫ УГЛОВ

ВВОД

ВВОД

ВВОД кнопканы басыңыз, дисплейге төмендегі төртбұрыштағы сөздер жазылады. На Va Vнакл V1накл

знач знач знач знач 109

Тахеометрдің тік жазықтықтағы лимбасын нысанаға көзделген дүрбінің сол иығыңыз жағына орналастырыңыз. Тахеометрден 50 - 40 м аралықта орналасқан, бекем, анық көрінетін, горизонталь жазықтықтағы нүктеге дүрбіні көздеңіз. 3 - 4 секунд өткеннен кейін (тік остің еңістігін көрсететін құралдың тынышталатын уақыты) ВВОД кнопканы басыңыз. Тахеометрдің тік жазықтықтағы лимбасын оң иығыңыз жағына орналастырыңыз, дүрбіні нүктеге тағы да көздеңіз. 3 - 4 секунд өткеннен кейін (тік остің еңістігін көрсететін құралдың тынышталатын уақыты) ВВОД кнопканы басыңыз. Тахеометрдің тік лимбасының нөлдік орнының, коллимациялық қатесінің, тік остің еңістігін көрсететін құралдың нөлдік орнының екі жазықтықтағы мəндері дисплейге жазылады. С MZ Vнакл0 V1накл0

знач знач знач знач

МЕНЮ кнопканы басып, режимнен шығыңыз. Тахеометрдің сыртын шолу Тахеометр пломбаларының орнында екендігін, 3- жəне 5-тарауларға сəйкес маркаланғандығын, майысқан жерлерінің, тахеометр жұмысына кері əсерін тигізетін ақаулардың жоқтығын тексереді. Тахеометр қабын (қорабын), құлыптарының орнында екендігін, сынбағандығын, іннің сынбағандығын, тахеометрдің қозғалмайтындығын тексереді. Тазалау Тахеометр оптикасы тұрпайы заттарға шыдамсыз, сондықтан қатты заттармен сүртуге болмайды. Тахеометрдің сыртындағы шаңды үрлеп ұшырған жөн, ал дақтарды құрғақ жұмсақ шүберекпен сүрту керек. Спиртпен немесе эфирмен ылғалданған мақтамен майлы дақтарды тазалап болып, жұмсақ таза шүберекпен сүрту керек. Ағаш таяққа немесе сүйекке байланған, спиртке немесе эфирге малынған мақтамен тахеометрдің ішкі оптикасын жайлап сүрту керек. Тұғырдың жəне үшаяқтың бекемдігін тексеру Тахеометрді үшаяққа орналастырып, жұмысқа дайындаңыз, дүрбіні нысанаға көздеңіз. Үшаяқтың жоғарғы жағын қолыңызбен бұраңыз, тор жіптерінің қиылысқан жері нүктеден сəл тайсын. Бұрауды тоқтатыңыз, сетканың ортасы нүктеге қайтуы керек. Үшаяқтың жоғарғы жағын кері бұраңыз, жіберіңіз тордың ортасы нүктеге қайтуы керек. Қайтпаса үшаяқтың бұрандаларын, болттарын бекітіңіз. Тахеометрді жұмысқа дайындайтын бұрандаларды да 11-бұрандамен бекітіңіз (78-суретке қараңыз). Тахеометрді жұмысқа дайындайтын бұрандаларды 12-бұранданың көмегімен реттейді. Тахеометрдің оптикалы тіктеуішін жəне көпіршіктерін тексеру, түзету Тахеометрдің цилиндрге ұқсаған көпіршігін екі бұрандаға параллель қойыңыз, осы екі бұранданы бұрап, көпіршіктің көбігін ортасына келтіріңіз. 110

Тахеометрді горизонталь жазықтықта 90  айналдырыңыз, яғни көпіршіктің осін үшінші бұрандаға параллель қойыңыз, тек үшінші бұранданы бұрап, көбікті ортаға келтіріңіз. Тахеометрді 180  - қа бұрап, көбіктің ортадан таймағандығына көз жеткі -зіңіз. Егерде көбік көпіршіктің бетіндегі сызықтың біреуіне ауытқыған болса, ауытқудың жартысын бұрандалардың көмегімен, ал қалған жартысын көпіршік бұрандаларының көмегімен түзеңіз. Дөңгелек көпіршіктің көбігін дөңгелектің (шеңберлердің) дəл ортасына осы көпіршіктің бұрандаларының көмегімен келтіріңіз. Тексеруді қайталаңыз. Тахеометрді үшаяққа орнатыңыз, жұмысқа дайындаңыз Астына (жерге) + крест) таңба сызылған нысана қойыңыз. Тахеометрдің оптикалық тіктеуішіне сығалап тіктеуіш торының шеңберінің ортасы + (крест) таңбамен беттескенше + (крест) таңбаны жер бетімен жылжытыңыз. Тахеометрді 180  -қа бұрыңыз, тіктеуіштің оптикасына сығалап, + (крест) таңбаның шеңбердің ішінде екендігін тексеріңіз. Егерде + (крест) таңба кіші шеңбердің радиусына тең мөлшерге ауытқыса, тахеометрмен жұмыс істеуге болады, ал көпке ауытқыса, тіктеуіштің бұрандаларының көмегімен (6) түзетіңіз (78-суретке қараңыз). Тексеруді қайталаңыз. Тахеометр дүрбісі торының тік жазықтықтан ауытқуын тексеру үшін тахеометрді үшаяққа орнатып, жұмысқа дайындаңыз. Дүрбіні нүктеге көздеңіз. лимбаны, олиданы. дүрбіні бекітіңіз. Дүрбіге сығалап тұрып, горизонталь жазықтықпен жəне тік жазықтықпен айналдыратын бұрандалардың көмегімен дүрбі торының горизонталь жібінің бір шетін нүктемен беттестіріңіз, горизонталь жазықтықпен айналдыратын бұрандамен дүрбіні айналдырыңыз, нүктенің жіп бойынан таймағандығын бақылаңыз. Егерде нүкте жіптен жіптің жуандығының үштен бірінен көп мөлшерге тайса, кремальераның дөңгелегін (8) бұрап алыңыз (77-суретке қараңыз), окулярды бекітіп тұрған (4) бұрандаларды ақырын босатыңыз, қолыңызбен окулярды бұрап түзетіңіз. Окулярды бекітіңіз. Тексеруді қайталаңыз. Тахеометр дүрбісі торының дұрыс түзетілгендігін тексеру үшін тахеометрді үшаяққа орнатып, жұмысқа дайындаңыз. 20 – 50 м аралыққа бір призмалы шағылдырғышты орнатыңыз. Тахеометрге нысанаға көздеу режимін енгізіңіз. Дүрбіні шағылдырғышқа көздеп, дүрбі торының ортасын шағылдырғыш трипельпризмасының ортасымен беттестіріңіз. Тік жазықтықпен көздейтін бұрандамен белгінің күші азайғанша дүрбіні жоғары бұраңыз (мысалы, дисплейдің екінші қатарындағы тік штрихтардың арасындағы бір сегмент жарықтанғанша), тор ортасының призманың ортасымен салыстырғандағы орнын есіңізге сақтаңыз. Тік жазықтықпен көздейтін бұрандамен белгінің күші азайғанша дүрбіні төмен бұраңыз (мысалы, дисплейдің екінші қатарындағы тік штрихтардың арасындағы бір сегмент жарықтанғанша), тор ортасының призманың ортасымен салыстырғандағы орнын есіңізге сақтаңыз. Егерде жоғары, төмен бұрағанда дүрбінің тік жазықтықтан ауытқу бұрышы тең болса, тор тік жазықтықта дұрыс түзетілген. Дүрбіні шағылдырғышқа көздеп, дүрбі торының ортасын шағылдырғыш трипельпризмасының ортасымен беттестіріңіз. 111

Енді жоғарыда істелген тексеруді горизонталь жазықтықта істеңіз. Торды түзету үшін кремальераның дөңгелегін бұрап алыңыз. Торды бекітіп тұрған төрт бұрандаларды ақырын босатыңыз, осы бұрандалармен торды керек бағытқа жылжытыңыз. Бір сызықтың бойында орналасқан бұранданың біреуін босатып, екіншісін қатайтсаңыз, тор бұранда қатайған жаққа жылжиды. Бұрандалардың барлығын бекітіп тексеруді қайталаңыз. Дүрбіні шағылдырғышқа көздеп, дүрбі торының ортасын шағылдырғыш трипельпризмасының ортасымен беттестіріңіз. Коллиматорлы көздеуіштің түзетілгендігін тексеруді бір тік сызықтың бойына салынған екі + (крест) белгісі бар, тахеометрден 50 м алыс орналастырылған марканың көмегімен орындау керек. Тахеометр дүрбісін коллиматорлы көздеуіштің көмегімен нысанадағы жоғарғы + (крест) таңбаға көздеңіз. Төменгі + (крест) таңбаның тахеометр торының ортасынан ауытқуын бағалаңыз. Егерде ауытқу мөлшері дүрбі қамтитын аумақтың ¼ бөлігінен үлкен болса, көздеуішті бекітіп тұрған төрт бұранданы босатыңыз, дүрбіні нысананың төменгі + (крест) белгісіне дəлдеңіз де, коллиматорлы көздеуіштің тік сызығы нысананың жоғарғы + (крест) таңбасымен беттескенше көздеуішті горизонталь жазықтықта бұраңыз. 



Дүрбіні 180 -қа айналдырыңыз, тахеометрді де 180 -қа айналдырыңыз, екінші коллиматорлы көздеуішті тексеріңіз. Бақылау сұрақтары: 1. Ұзындықты (аралықты) өлшейтін құралдардың түрлерін, кейбіреулерінің құрылысын айтыңыз. 2. Ұзындықты (аралықты) өлшеуге арналған аспаптарды айтыңыз, қандай дəлдікпен өлшеуге болатындығын баяндаңыз. 3. Электрондық тахеометрмен жұмыс істеу ретін айтыңыз. 4. Өлшенген қашықтыққа түзетулерді қалай енгізеді? 5. Ауа райының мəліметтерін енгізу (ВВОД Т.Р.) ретін айтыңыз. 6. Геодезиялық белгі нөмірін жəне тахеометрдің биіктігін енгізуді айтыңыз (ЗАГОЛОВОК СТАНЦИИ). 7. Координаталарды клавиатура арқылы енгізу ретін айтыңыз. 8. Тахеометр центрленген геодезиялық белгінің картаға жазылған координаталарын енгізуді баяндаңыз. 

9. Геодезиялық белгінің кодын енгізуді (КОНФИГ КОД) айтыңыз. 10 Пикетті тахеометрге енгізуді (нүкте нөмірінжəнешағылдырғышбиіктігін енгізу) айтыңыз. 11. Дисплей үлгісін таңдауды (ВЫБОР РЕЖИМА) айтыңыз. 12. Тахеометрді калибровкалауды (КАЛИБРОВКИ) айтыңыз.

5-бөлім. НИВЕЛИРЛЕУ 5.1. Нивелир, нивелирлеуге арналған рейкалар, костыльдер мен табандар Нивелирлеу – геодезия жұмысының бір түрі. Нивелеирлеу жұмысының нəтижесінде нүктенің немесе пункттің, белгілікелісілген деңгейденбасталатын биіктік мəні есептеледі. Нивелирлеу жұмысын жер бедерін анықтау, құрылыс жобасын жазу, тұрақтылығын бақылау мақсатымен орындайды. Жер жайында ғылыми мəселелерді, геодезиялық жұмыстарды орындағанда, басқа ғылымдардың жермен байланысты мəселелерін шешкенде нивелирлеу жұмысының нəтижелерін пайдаланады. Нивелирлеу жұмыстары, «Нивелир» деп атанатын геодезиялық асаппен орындалады. Нивелир құрылысымен танысар алдында нивелирдің негізгі бөлшектерінің құрылысымен танысу керек, себебі бұл бөлшектер геодезиялық аспаптардың барлығына ортақ бөлшектер. Нивелир дүрбісі (80-сурет, а) темір құбырдың ішіне орналастырылған оптикалық жүйе (80-сурет, б): құбырдың бір шетіне объективті(1) екінші шетіне окулярды(5) осы екеуінің арасына екі жағы ішіне қарай иілген линзаны(2) окулярдың қасына тор сызылған əйнекті(4) орналастырған (80-сурет, в).

а - дүрбі пішімі, б - оптикалы жүйе сұлбасы жəне дүрбінің ішкі көрінісі (əртүрлі аспаптар дүрбісінің, в). 1 - объектив; 2 - линза; 3 - кремальера; 4 - тор сызылған əйнек; 5 - окуляр; 6 - əйнекті бекітіп қойған бұрандалар; 7; 8 - əйнекке сызылған тік жəне горизонталь сызықтар. 80-сурет. Дүрбі

113

Аспап дүрбісіне сығалап жұмыс орындайтын адамды «бақылаушы»деп атайды. Бақылаушы дүрбі окулярының ішіндегі тордың горизонталь жазықтықтағы ұзын жібінің тік жазықтықтағы жібімен қилысқан нүктесін бақыланатын нысананың өзегімен беттестіреді, бұл жұмысты «көздеу немесе дəлдеу»деп айтады. Əйнектегі екі ұзын жіптердің қилысқан жері мен дүрбі объективінің дəл ортасын қосатын сызықты, дүрбінің «көздеуіш осі»деп атайды. Дүрбінің көздеуіш осін нысананың өзегімен беттестіруді аспапты «бағыттау немесе көздеу» деп айтады. Нысананыанықкөру үшіндүрбінің линзасын олай-былай (кремальраның) бұранданың (3) көмегімен жылжытады. Бұл жұмысты «нысананы анықтау» деп айтады. Жұмысты бастау үшін дүрбі окулярының (5) дөңгелегін олай-былай айналдырып, окуляр торын анық етіп көрсетіп қояды.

а) жанынан қарағандағы көрініс; б) үстінен қарағандағы көрініс; 1 – сұйық құйылған ыдыс; 2 – сұйық; 3 – көбік; 4 – түзетуге арналған бұранда; 5 – көпіршіктің еңістелуі; 81-сурет. Цилиндрге ұқсаған көпіршік жəне көбік орнынан жылжығанда көпіршік осінің еңістенуі

Геодезиялық аспаптардың барлығы көпіршіктермен жабдықталады. Көпіршіктердің цилиндрге жəне дөңгелекке ұқсағандары бар. Цилиндрге ұқсаған көпіршік (81-сурет), шыныдан жасалған ыдыс (1). Ыдыс сұйықпен толтырылған (спирт немесе эфир). Спирттің немесе эфирдің буынан пайда болған кеңістікті (3) «көбік» деп атайды. Көбіктің беті, ішкі жағы өте мұқият тегістелген, иілген, доға əйнекпен жабылған. Əйнек сыртына əрбір 2 мм. сайын сызық сызылған. Осы сызықтардың дəл ортасын «нөль пункт»деп айтады. Нөль пунктті басып, доғаны жанап өтетін uu сызық, цилиндрлі көпіршіктің осі. Көпіршікті пайдалану көпіршіктің көбігінің ең жоғарғы нүктеге ұмтылатын қасиетіне негізделген. Егерде көпіршік көбігін тұрған жерінен 2 мм-ге жылжытсақ көпіршіктің осі  мөлшерге еңістенеді бұл мөлшерді көпіршік «сызығының мөлшері»деп айтады, секунд (бұрыштық) өлшемімен санайды. Геодезиялық аспаптардың цилиндрлі көпіршіктерінің сызықтарын пайдаланып, көпіршік осінің еңістенген бұрышын 2”-тан 60”-қа дейін өлшеуге болады. 114

82-суретте дөңгелекке ұқсаған көпіршік көрсетілген. Ішкі жағы өте мұқият əрленген, сфераға ұқсаған шынымен көпіршік беті жабылған. Əйнек сыртына шеңберлер сызылған. Шеңбердің нөль пунктін басып өтетін, сфераға жанама сызық uu, көпіршік осі. Көпіршік шеңберлерінің мөлшерін немесе ось еңістігінің мөлшерін минут өлшемімен санайды. 1 – сұйық құйылған ыдыс; 2 – сұйық; Шеңбер сызықтарын пайдаланып, көпір 3 – көбік; -шік осінің еңістенген бұрышын бірнеше 82-сурет. Дөңгелекке үқсаған көпіршік. минуттан ондаған минутқа дейін өлшеуге болады. Геодезиялық аспаптарды тұғырлардың көмегімен үшаяқтардың (83-сурет, а, б). үстіне орнатады, бекітеді. Тұғырлар бұрандаларының көмегімен аспаптар көпіршіктерінің көбігін көпіршік осінің ортасына шығарады, яғни аспапты жұмысқа дайындайды. Тұғырды (а) үшаяқ үстелінің (4), үстіне қояды, бұрандамен (5) үшаяққа (б) бекітеді. Аспапты тұғырдың тесігіне (3) кигізеді, бұрандамен (2) бекітеді. Тұғыр бұрандаларының көмегімен аспап көпіршіктерінің көбігін көпіршік осінің ортасына шығарады, яғни аспапты жұмысқа дайындайды. Үшаяқты темірден немесе ағаштан жасайды. Үшаяқтың аяқтары үстелмен шарнирлі байланысқан, аяқтарды ұзартуға болады. Ұзартылған аяқты бұрандамен бекітіп қояды. Аяқтардың ұшына, үшаяқты жерге бекем орналастыруға арналған, істік темір (7) кигізілген жиналған үшаяқты белбеудің көмегімен 1; 2; 5 - бұрандалар; 3 - тұғырдың арқалап алуға болады. аспап орналасатын тесігі; Нивелир түрлері. Нивелирлер дүрбісінің 4 - үшаяқтың үстелі; 6 - үшаяқтың белбеуі; 7 - үшаяқ аяқтарының осін горизонталь жазықтыққа келтіру үшін темір ұшы; қолданылатын құралдарға байланысты нивелир83-сурет. Тұғыр, а жəне үшаяқ, б лердің екі түрін: дүрбі қасында көпіршік бар; дүрбі қасында теңестіруші бар нивелирді шығарады. ТМД елдерінде шығатын нивелирлер маркасында С немесе К, П əрпі болса, дүрбінің қасында теңестіруші бар дүрбі тура көрсетеді деген мағына береді. Мысалы: нивелирлер Н - 05К; Н - 3К; НС - 3; Н - 10КП; теңестіруші бар нивелирлер. Мұндай нивелирлердің көпіршігі - дөңгелекке ұқсаған көпіршік. Осы көпіршік көбігін көпіршік осінің ортасына келтірсе нивелир жұмысқа дайын, рейкадан есеп алуға болады. Мұндай аспап дүрбісінің осі теңестіруші бөлшектердің айналынуының нəтижесінде жұмысқа дайын болады (81-сурет, б). Нивелирді жұмысқа дайындау мынадай кезекпен орындалады: бірінші – нивелирдің көздеуіш осін көлденең жазықтыққа келтіру (теңестірушілері бар нивелирдің дөңғелек көпіршігінің көбігі нөл пунктке келтірілсе, нивелир жұмысқа дайын); екінші – нивелир дүрбісін нысанаға бағыттау. 115

Нивелирдің корпусын қолмен айналдырып, дүрбіні нысанаға көздейді. Нысана дүрбінің ішінде көрінген кезде дүрбіні бекітіп, жайлап бұратын бұранданың көмегімен дүрбі осін рейканаң өзегімен беттестіреді, есеп алады.

1, 4, 5, 9, 10 – бұрандалар; 2 – тұғыр; 3, 7 - көпіршіктер; 6 – дүрбі; 8 - көздеуіш; 11 – жалпақ темір; 12 – объектив; 13 – нысананы анықтауға арналған линза; 14 – тор; 15 – окуляр; 16, 17, 18 19, 21 – призмалар мен линзалар; 20 – айна; 22 – көпіршік; 84-сурет. Нивелир Н-3 (а) жəне оның оптикасының сұлбасы (б)

Цилиндрлі көпіршігі бар нивелирлер.Мұндай нивелирлердің дүрбісіне цилиндрлі көпіршік бекітілген. Дүрбі тұғырға бекітілген. Ең көп тараған түрлері: Н – 3, Н – 10, НВ – 1. Н – 3 нивелирі 84-суретте көрсетілген. Нивелир дүрбісі (6) цилиндрлі көпіршікпен (7), дөңгелек көпіршікпен (3) бірге тұғырға (2) кигізілген. Дүрбіні (9)бұрандамен бекітеді, бағыттаушы (10) бұрандамен нысанаға ақырындап бағыттайды. Элевациялық бұрандамен (4)цилиндрлі көпіршіктің көбігін осьтің ортасына шығарады. Тұғыр бұрандыларын (1), дөңгелек көпіршік көбігін осьтің ортасына келтіруге арналған. Үшаяқтың үстелінің бұрандасының көмегімен нивелирді үшаяққа бекітеді. Жалпақ темір (11) нивелирді тұғырға бекем жəне жұм сақ бекітуге көмектеседі. Нивелирдің дүрбісі – телескоптық объективтен (12), нысананы анықтаушы линзадан (13), окулярдан (15) жəне тордан (14) жинақталған жүйе (84-сурет, б.). Көбіктен (22) шыққан сəуле призма (21) арқылы дүрбі бүйіріндегі төртбұрышты (19) призмаға бағытталады əрі қарай (18, 17, 16)призмалардан өтіп, дүрбінің окулярына кіреді. Көпіршікке сəуле дүрбінің бүйіріндегі айнамен (20) бағытталады. Дүрбінің ішінде көрініп тұрған көпіршіктің көбігін осьтің ортасына элевациялық бұранданың (4) көмегімен шығарады, рейкадан есеп алады. Цилиндрлі көпіршік (7) дүрбінің сол жақ бүйіріне бекітілген, дүрбі осін горизонталь жазықтыққа өте дəл келтіруге арналған. Нивелирдің тік жазықтықтағы осін дөңгелек көпіршіктің (3) көмегімен, тұғырдың (2) бұрандаларын (1-ді) бұрап, тік жазықтыққа келтіреді. Дүрбіні (6) нысанаға көздеуішті (8) пайдаланып көздейді, бұранданы (9-ды) бекітіп, бұранданың (10-ның) көмегімен дүрбі осін рейканың өзегімен беттестіреді, есеп алады. Нысананы бұранданың (5) көмегімен линзаны (13) жылжытып анықтайды. Нивелирді үшаяққа, үшаяқтың үстеліндегі бұранданың көмегімен бекітеді. Тұғыр астындағы жалпақ темірдің ортасы тесілген, тесіктің тісі бар. 116

Нивелирлерді жұмысқа дайындау реті бірдей, тек есеп алу реті бөлек. Цилиндрлі көпіршігі бар нивелердің көбігін осьтің ортасына келтірмей есеп алмайды, ал теңестіргіштері бар нивелирлердің дөңгелек көпіршігінің көбігі осьтің ортасында тұруы міндетті.

Электрондық нивелир Sprinter Leica фирмаcының жаңа шығарған өте жоғарғы дəлдікті электрондық нивелирі. Бұл нивелир құрылыс алаңдарында орындалатын нивелирлеу жұмыстарын жеңілдетуге жəне жылдамдатуға арналған. Рейкаға сызылған арнайы штрих – кодтарды электрондық оқып, дисплейге шығару технологиясы осы нивелирде іске асырылған. Осылар нивелирлеу жұмысын əжептəуір жеңілдетеді. Нивелирдің жабдықтары: – үшаяқ; – алюминиден істелген рейка; – жаңбырдан қоғайтын қапшық (опция); – бленда (опция); – күш қоры – тоқ көзіне қосуғаарналғанқұрылғыбар4аккумуляторлықбатарея, АА типті (опция); – мəліметтермен алмасу / жазып алу жəне сыртқы сақтаушылар. Жүйелі интерфейске арналған кабель (опция); – программалық қамтамасыздық – жеке компьютердегі мəліметтерді оқуғаарналғанLeicaGeoOffice Tools; – Құжаттар.

a) Нивелирді өз осімен айналдыруға арналған микрометрлік бұранда b) Батареяның бөлек орны с) Дөңгелек көпіршік d) Тұтқаға орнатылған көздеуіш e) Объектіні анықтайтын бұранда f) Тұтқа g) Окуляр h) Дисплей i) Трегер j) Нивелирді жұмысқа дайындайтын бұранда 85-сурет. Нивелирдің негізгі бөліктері

117

5.2. NA сериялы жаңа автомат нивелирлер NA сериялы нивелирлерге: BasicLevel, NA720,NA724, Na728, NA730 жатады. Бұлар нивелирдің жаңа түрлері бұларды өндірісте, қызметте кеңінен пайдаланады. Жаңа технология геодезистің күнделікті жұмысын жеңілдетіп сапасын жақсартады. Бұл аспаптармен нивелирлеу жұмысының барлық түрін орындауға болады. Нивелирлер өте сапалы жəне сенімді келеді. Аспаптармен жұмыс істеу оңай. Салмағы жеңіл, дүрбіні нысанаға көздейтін бұранданы шексіз бұрауға болады. Нивелирмен бұрыш өлшеуге мүмкіндік бар. Шаңнан жəне ылғалдан қорғанған. 86-сурет. Нивелирлер

BasicLevel нивелирінің негізгі бөлшектері

1 –дүрбіні нысанағакөздеуге арналған бұранда 2 - дөңгелек көпіршік 3 - горизонталь лимбаны бағыттауға арналған бедерленген дөңгелек 4 - нивелирді жұмысқадайындауға арналған бұрандалар 5 - теңестірушіні бекітуші кнопка 6 - тұғырық 7 - объектив 8 - оптикалы көздеуіш 9 - нысананы анықтайтын бұранда 10 - окуляр 11 - көпіршік призмасы 87-сурет. Нивелир BasicLevel

NA720, NA724, Na728, NA730 нивелирлердің негізгі бөлшектері 1 - дүрбінінысанаға көздеуге арналған бұранда 2 - дөңгелек көпіршік 3 - горизонталь лимбаныбағыттауға арналған бедерленген дөңгелек 4 - нивелирдіжұмысқадайындауға арналған бұрандалар 5 - тұғырық 6 - объектив 7 - NA720, NA724 нивелирлерде дүрбінінысанағакөздеуішдөңес, алNa728, NA730 нивелирлерде оптикалы көздеуіш 8 -нысананы анықтайтын бұранда 9 - горизоньаль лимбадан есеп алатын орын 88-сурет. NA720, NA724, Na728, NA730 нивелирлер

118

Техникалық түсініктер жəне абревиатуралар Нивелирдің тік осі тік сызыққа параллель болу керек, дөңгелек көпіршіктің көбігін бұрандалардың көмегімен ортасына шығарыңыз. Тік осьтің еңістенуі мүмкін.

Теңестіруші – компенсатор. Компенсатор нивелирдің тік осін тік сызыққа параллель етуге арналған құрылғы. Дөңгелек көпіршіктің көбігі ортаға шықса, компенсатор нысанаға көзденетін осьті автоматтытүрде горизонталь орналастырады.

Арттағы / Алдағы / Аралық есептер.

Жер бетіндегінүктелердің А мен В биіктік мəндерініңайырымын өсімше  Нтыанықтауүшіннүктелердің үстіне қойылған рейкадан есеп алады. Арттағы есеп R, алдағы есеп V. Қосымша нүктелерге қойылған рейкадан алынған есеп S аралық есеп олады.

5.3. ВasicLevel нивелирмен жұмыс істеуге дайындық Нивелирді қорабынан шығарыңыз, құрамының түгелдігін тексеріңіз. 1 – нивелир 2 – алты қырлы құрал 3 – нұсқау 4 – қапшық 5 – объектив қақпағы 6 – тіктеуіш 3 NA720, NA724, Na728, NA730 нивелирлермен жұмыс істеуге дайындық 1 - нивелир 2 - нұсқау 3 - алты қырлы кілт 4 - қапшық Нивелирді қорабынан шығарып, құрамының түгелдігін тексеріңіз. 119

5.4. Үшаяқты орналастыру

1. Үшаяқтың бұрандаларын босатыңыз, керек мөлшерге ұзартып, қайтадан бекітіп қойыңыз. 2. Үшаяқ бекем тұру үшін аяқтарының ұшындағы темірді, темірдің иініне аяғыңызды қойып шамаңыз келгенінше басып, жерге сіңдіресіз. Күшіңіздің бағыты қара нұсқаумен көрсетілген.

Үшаяқты орналастырғанда үстелінің горизонталь болу керектігін ұмытпаңыз (суреттегідей). Үлкен еңістікті үшаяқ аяқтарының көмегімен түзетуге болады.

5.4.1. Үшаяқты баптау (пайдалану) 1. Үшаяқтың бұрандалары тістерінің желінбеуін қадағалап отыру керек. 2. Үшаяқты міндетті түрде өз қабына салып тасу керек. 3. Үшаяқты тек өз міндетіне пайдалану керек.

5.5. Нивелирді жұмысқа дайындау 1. Нивелирді штативке орнатыңыз. Штатив үстелінің бұрандасымен бекітіңіз. 2. Бұрандалардың (87-суреттегі 4-бұранда) көмегімен дөңгелек көпіршіктің көбігін ортаға шығарыңыз.

Дөңгелек көпіршіктің көбігін ортаға келтіру

Трегердің А жəне В бұрандаларын көбік (ортасы боялғанкішкентай дөңгелек) сол жақтағы суретте көрсетілген орынға келгеншебұраңыз. Көбіктіңортасы арқылы өтетін, А, В бұрандалар ортасы арқылы өтетін сызықтар қиылысқан кезде «Т» əрпі шығу керек.

Трегердің С бұрандасын (солжақтағы сурет) көпіршіктің көбігіортаға келгенше бұраңыз.

120

Нысананы анықтау үшін жарық, анық көрінетін дүрбіні көздеңіз. Дүрбі ішіндегі тор анық көрінгенше, дүрбінің окулярын бұраңыз (оң жақтағы сурет).

Көздеуішті пайдаланып дүрбіні рейкаға бағыттаңыз. Дүрбіге сығалап рейканы табыңыз. Нысананы анықтайтын бұранданы бұрап рейканы анықтаңыз (оң жақтағы сурет).

Нивелирді нүкте үстіне дəл центрлеу үшін тіктеуішті пайдаланыңыз. Тіктеуішті үшаяқ бұрандасының ілмегіне іліңіз. Бұранданы сəл босатыңыз. Нивелирдің тұғырын үстелдің үстімен жылжытып, тіктеуіштің ұшын нүктемен беттестіріңіз, бұранданы бұрап, нивелирді үстелге бекітіңіз. Бұлжұмысты бұрыш өлшеу керек болса ғана орындаңыз.

5. 6. Нивелирмен геодезиялық өлшеу жұмыстарын орындау 5.6.1. Нивелирмен биіктікті Н, өлшеу Егерде жұмысты ұзақ сақталған (тасымалданған) нивелирмен орындайтын болсаңыз, жұмысқа кіріспей тұрып, осы оқу құралында жазылған ретпен нивелирді тексеріңіз, түзетіңіз. Нивелирді бекем орнатыңыз, қозғалмайтын болсын. Нивелирдің оптикасын осы оқу құралында жазылған талапқа сəйкес баптаңыз.

89-сурет. Нивелир дүрбісінің ішіндегі көріністер

Нивелирді үшаяқтың үстіне орнатыңыз, жұмысқа дайындаңыз. Дүрбіге сығалап, тор жібін анықтаңыз. Рейканы нүктенің үстіне қойыңыз. Рейканы тік ұстау керек. 121

Дүрбіні рейкаға көздеңіз, рейканы анықтаңыз. Дүрбіні рейкаға дəл көздеу үшін дүрбіні нысанаға көздеуге арналған бұранданы пайдаланыңыз. Көпіршік көбігінің ортада тұрғандығын тексеріңіз (көпіршіктің призмасына немесе айнасына қарап). Нивелир торының ортадағы ұзын жібінің рейкамен беттескен орнынан есеп алыңыз Н. 89-суретте: Н = 2,585 м

5.6.2. Нивелирмен арақашықтықта өлшеу Нивелирді жұмысқа дайындаңыз. Дүрбіні рейкаға көздеңіз. Дүрбі торының қысқа жіптерінің рейкамен беттескен орындарынан есеп алыңыз. Мына сол жақтағы суретте: үстіңгі жіптегі есеп: 2,670 астыңғы жіптегі есеп:2,502 айырымы L: 0,168 арақашықтық: L = 0,168 · 100 = 16,8 м Мұндағы 100 арақашықтық өлшеуіштің коэффициенті.

5.6.3. Нивелирмен бұрыш өлшеу Біз сипаттап отырған нивелирлердің горизонталь лимбалары бар. Лимбалар градустық өлшеммен белгіленген. Нивелир орналасқан нүкте мен А жəне В нүктелерінің арасындағы бұрышты өлшеу керек.

90-сурет. Нивелирдің горизонталь лимбасы

Нивелирді орнатыңыз, жұмысқа дайындаңыз. Нивелирдің дүрбісін А нүктеге қойылған рейқаға көздеңіз. Дүрбі торының тікжібін рейканың өзегімен беттестіріңіз. Лимбаның 0 градусын дүрбі окулярының астындағы кертікпен беттестіріңіз (90-сурет). Дүрбіні В нүктеге қойылған рейкаға көздеңіз. Дүрбі торының тік жібін рейканың өзегімен беттестіріңіз. Горизонталь лимбадан есеп алыңыз. Мысалда:Hz = 60 градус (90-сурет). 122

5.6.4. Нивелирлеу жұмысын орындау Нивелирлеу жұмысын нүктелер биіктік мəндерінің айырымын анықтау үшін орындайды. Нивелирлеу жұмысын «Нивелирлік жүріс» əдісімен орындауға болады.

91 - сурет. Нивелирлеу жұмысын орындау сұлбасы

А нүкте мен В нүктенің биіктік мəндерінің айырымы  Н - ты есептеу керек болса жұмысты 91-суретте көрсетілген ретпен орындайды. Нивелирді рейка қойылатын нүктелердің дəл ортасына қойған жөн, яғни d1 = d2. 91-суретте көрсетілген ретпен жұмыс орындаңыз. Биіктік мəннің айырымы  Н арттағы рейкадан алынған есептердің қосындысынан алдағы рейкадан алынған есептердің қосындысын алғанда шыққан санға тең.

5.6.5. Алаңды нивелирлеу Алаң нүктелерінің биіктік мəнін есептеукерек болса, алаңның ортасына нивелирді орнатыңыз, жұмысқа дайындаңыз. Биіктік мəні белгілі нүктеге (геодезиялық пунктке) рейканы қойыңыз, есеп алыңызмысалы,2,365 м. Осы санды нүктенің биіктік мəнінеқосыңыз. Аспап деңгейінің биіктік мəні шығады. Рейканы алаңның бетіндегі сізге керек нүктелерге кезекпен қойыңыз, есеп алыңыз (оң жақтағы сурет). Рейка қойылған нүктеніңбиіктік мəні аспап деңгейінің биіктік мəнінен рейкадан алынған есепті алғанға тең.

5.6.6. Нивелирлеу түрлері Нивелирді əр геодезиялық пункттің үстіне орналастырып, нивелирлеу жұмысын орындауға (Оң жақтағы сурет) болады.

123

Координаталары белгілі нүктелерді пайдаланып, бізге керек неүктелердің координаталарын есептеуге болады. Мұндай жұмысты орындау үшін нивелирді координатасы белгілі нүктеге тіктеп, жұмысқа дайындайсыз. Координатасы белгілі екінші нүктеге рейка қоясыз. Дүрбіні рейкаға көздейсіз, рейкадан есеп аласыз. Нивелирдің горизонталь жазықтықтағы лимбасынның нөл градусын дүрбі көзденген қазаққа бағыттайсыз. Рейканы координаталары есептелетін нүктелердің үстіне кезекпен қоясыз, рейкадан (арақашықтықты өлшейсіз) жəне лимбадан есеп аласыз. Осы үш мəнді пайдаланып, нүктелердің координаталарын есептейсіз. Нивелирді тексеру жəне дұрыстау Нивелир элементтері бір-бірімен өте мықты жалғасу керек. Бұранда 2-ні өте мықты бұрап қойыңыз. Штатив аяқтарын қозғалтуға көп күш салу керексіз етіп бұранда 1-ді бұрап қойыңыз (сол жақтағы сурет).

1. Нивелир көпіршігінің көбігін нөл пунктке келтіріңіз. 2. Аспапты 180 градусқа айналдырып бұрыңыз (сол жақтағы сурет). 3. Егерде көпіршік көбігі нөл пункттен тайып кетсе, оны пункт 4-те көрсетілген ретпен дұрыстаңыз. 4. Жылжыған аралықтың жартысына ∆ / 2, көбікті алты қырлы кілттің көмегімен жылжытыңыз (сол жақтағы сурет). 2- жəне 3-пункттердегі қимылдарды қайта орындаңыз. Жұмыс барысында, дүрбіні бұрған кезде көбік нөл пункттен таймау керек. Дүрбінің нысанаға көзденетін осін тексеру Жұмысқа дайындалған, дөңгелек көпіршігі тексерілген, дұрысталған нивелир дүрбісінің нысанаға көзденген осі горизонталь болу керек. Бұны былай тексереді: 1. Бір-бірінен 60 - 70 м аралыққа екі қазық қағады, сол жақтағы сурет, А жəне В нүктелері. Екі қазықтың дəл ортасына, екі қазықты қосатын сызық бойына, нивелирді орналастырады, жұмысқа дайындайды, яғни көпіршік көбігін нөл пунктке келтіреді 124

2. Рейканы екі нүктенің үстіне кезекпен қойып рейкадан есеп алады. Мысалы: А қазыққа қойылған рейкадан алынған есеп А = 1,832 м. В қазыққа қойылған рейкадан алынған есеп В = 1,616 м. ∆Н = 0,216 м. 3, Нивелирді екі қазықты қосатын сызық бойына, А қазықтан 3 м аралыққа орналастырады, көпіршік көбігін нөл пунктке келтіреді, А қазыққа қойылған рейкадан есеп алады, А = 1,604 м. 4. В қазыққа қойылған рейкада болуы тиісті есепті есептейді: В = А - ∆Н = 1,604 - 0,216 = 1,388 м. 5. Рейканы В қазыққа қойып есеп алады (оң жақтағы сурет). Есептелген сан мен рейкадағы есеп тең болу керек. 3 мм айырымға рұқсат бар. Егерде айырым 3 мм-ден көп болса, дүрбінің нысанаға көзденген осін дұрыстайды. Нысанаға көзденген дүрбі осін дұрыстау NA720, NA724, NA728, NA730 нивелирлер осін мынадай ретпен дұрыстайды: 1. Алты қырлы кілтті тесікке кигізеді (оң жақтағы сурет). Дүрбі окуляры торының горизонталь ұзын жібі рейкадағы 1388 санмен беттескенге дейін кілтті бұрайды. 2. Тексеруді қайталайды. Талап орындалғанда тексеруді доғарады. BASICLEVEL нивелир осін мынадай ретпен дұрыстайды: 1. Дүрбі окулярының қақпағын бұрап алыңыз. 2. Дүрбі окуляры торының горизонталь ұзын жібі рейкадағы 1388 санмен беттескенге дейін тор бұрандасын айналдырыңыз (оң жақтағы сурет). 3. Тексеруді қайталайды. Талап орындалғанда тексеруді доғарады.

5.7. Нивелирлеуге арналған рейка (92-сурет, а, темір қазық б, табан в, жəне рейкадағы есеп г) Жұмыс орындауға арналған рейкалар (92-сурет, а), ұзындықтары – 1,5 - 2 метрге тең екі білеу. Екеуі темір топсамен жалғасқан. Рейканың екі ұшы темірмен қырсауланған. Білеудің ені 8 см, жиектерінің қалыңдығы 2,5 см., білеудікі 2 см. Рейканы топсамен жалғасқан жерінен иіп тасымалдауға ыңғайлап жинайды. Рейканың екі беті де сантиметрлік бөлшектерге бөлініп, бір беті қара, екінші беті қызыл бояумен боялған. Бояулар ақ бояудың үстіне жағылған. Рейканың əрбір 10 см аралығы цифрмен көрсетілген. Орындалған жұмысты тексеріп отыру мақсатымен рейканың қызыл беті 47 немесе 48 цифрдан басталып жазылған. Рейкадан есеп алуды оңайлату мақсатымен, 5 см аумақ Е əріпіне ұқсатып боялған. Рейканы тік ұстау үшін кейбір рейкалар тұтқасының қасына дөңгелек көпіршік орналастырылған. Рейканы нүктенің үстіне қойып көпіршіктің көбігін нөл пунктке келтіреді. Рейканы зауытта былай таңбалайды: РН - 10П - 3000С (Рейка 125

нивелирная, с 10 мм. подписью цифр прямо, длиной 3000 мм; складная). Нивелирлеуге арналған рейка, 10 мм аумақ боялған, цифр түзу жазылған, ұзындығы 3000 мм, жиналады. Күнделікті жұмыс орныдауға ұзындығы 3 – 4 м рейкаларды жасайды. 



Рейкалармен жыл бойы ауаның температурасы - 40 ÷ + 50 С аралығында жұмыс орындауға болады. Жұмыс барысында рейканы (жұмыстың сапасы жақсы, дəлдігі жоғары болсын деп) жуан темір қазық үстіне немесе темір табанның үстіне қояды. Жуан темір қазық, (92-сурет, б). Темір қазықтың бір ұшы істіктеледі, екінші ұшын сфераға ұқсатып өңдейді. Қазықты жерге қағу үшін, үстіндегі сфераға ұқсаған бөлшегін қалпақпен жабады. Темір табан (92-сурет, в). Жалпақ, қалың үшбұрышты немесе дөңгелек темір. Темірдің ортасына, басы сфераланған диаметрі 30 - 20 мм жұмыр темір жапсырылған. Жұмыр темірдің биіктігі 20 - 15 миллиметрдей, осы жұмыр темірдің үстіне рейканы қояды. Рейканы көпіршіктің көмегімен тік ұстайды, егерде көпіршік жоқ болса, рейканы тік жазықтықта баяулап тербейді (еңкейтеді, шалқайтады), ең аз есепті журналға жазады. Ең аз есепті рейка тік тұрғандағы «есепке тең»деп есептейді. Рейкадан есеп алу (92-сурет, г). Рейкадан есеп алу үшін цилиндрлі көпіршігі бар нивелирлердің көбігін көпіршік осінің ортасына шығарады, тордың 92-сурет. Рейка, жуан шеге б, ең ұзын сызығының рейкамен беттескен жерінен, табан в миллиметрге дейінгі дəлдікпен есеп алады. 92-сурет, г-дегі есеп,1536. Цилиндрлі көпіршігі жоқ, теңестіруші құралы бар нивелирдің ұзын торының рейкамен беттескен жерінен есепті ала береді.

5.8. Нивелирлеу тəсілдері Нивелирлеу жұмыстарын, қолданылатын аспаптарға сəйкес: геометриялық, тригонометриялық, гидростатикалық, барометрлік тəсілдермен орындауға болады. Геометриялық нивелирлеуді жұмыста өте жиі қолданады. Жұмыс «нивелир» деген аспаппен, аспаптың горизонталь орналасқан сəулесінің көмегімен орындалады. 93-сурет, а-да көрсетілгендей, нивелирді екі пункттің немесе нүктенің ортасына орналастырады, пункттің немесе нүктенің А жəне В, үстіне рейканы қояды, рейкалардан есеп алады а, b. Екі нүктенің бір-бірінен қандай мөлшерге жоғары немесе төмен орналасқандығын h-ты мына формуламен есептейді: h = a - b; Егерде А нүктенің биіктік мəні белгілі болса, есептелінген h-ты пайдаланып, В нүктенің биіктік мəнін есептеуге болады: Н В = H А ± h;

126

а- қарапайым, б- күрделі түрлері; 93-сурет. Нивелирлеу сұлбасы

Өсімшенің таңбасын дұрыс анықтау үшін (h = а – b ), арттағы саннан алдағы санды алады немесе артқа қарағандағы саннан (а), алға қарағандағы санды ( b) алады, азынан көбін алады, көбінің таңбасын қояды. Нивелир орнатылған жерді «тұрған орын»деп айтады. Нивелирді орналастырып, көптеген нүктелерге рейка қойып, нүктелердің биіктік мəнін есептеуге болады. Нүктелердің биіктік мəнін аспаптың деңгейін пайдаланып та есептеуге болады. Нивелир дүрбісінің горизонталь осінің биіктік мəнін, «аспап деңгейі»деп айтады. Аспап деңгейі АД = Н + а; 93-сурет а-да көрсетілген АД – b = H В ; Бір орында тұрып, кішігірім алаң нүктелерінің биіктік мəндерін есептегенде аспап деңгейінің биіктік мəнін пайдаланады. Егерде В пункттің биіктік мəнін нивелирді бір рет орналастырып, есептеп шы -ғарса, мұндай жұмысты «қарпайым жұмыс»деп атайды. Ал В, пункттің биіктік мəнін нивелирді 93-сурет б-да көрсетілгендей бірнеше рет орналастырып есептесе, «күрделі жұмыс», ал рейка қойылған нүктелерді «байланыстырушы нүктелер»деп атайды. Күрделі жұмыс орындағанда өсімшенің мəнін: h 1 =а 1 - b 1 ; 3

ал h АВ = h 1 + h 2 + h 3 =  hi формуламен есептейді. Егерде А пункттің биіктік мəні 1

3

белгілі болса, В пункттің биіктік мəні: В = H А +  hi ; осы есептен шыққан мəнге 1

тең болады. Егерде нивелирлеу жұмысы көп пунктті қамтыса, орындалған жұмысты «нивелирлік жүріс» деп атайды. Бір-бірінен алшақ орналасқан (5 - 10 шақырым) пункттердің арасын бірнеше нивелирлік жүріспен қосып, нивелирлік пункттер торын құрады. Нивелирлік жүрісті «нивелирлік тізбек»деп те атайды. Орындалу дəлдігіне сəйкес нивелирлеу жұмыстарын 1; 2; 3; 4-классты жəне техникалық немесе қарапайым нивелирлеу жұмыстарына бөледі. Бірінші классты нивелирлеу жұмыстарын теміржолдардың, амтомашина жолдарының бойында жəне басқа құрылыстардың қасында орындайды, 4 - 5 жыл127

да бір рет қайталап орындап отырады. Нəтижелерін салыстырып жер қыртысының тұрақтылығын бақылайды жəне басқа ғылыми мəселелерді шешуге пайдаланады. 2-классты нивелирлеу жұмыстарын жолдар, өзендер бойында, 500 - 600 шаршы шақырым аумақтарда орындайды, 1-классты нивелирлер пункттеріне негіздейді. 1 – 2-классты нивелирлеу жұмыстарын орындап, бүкіл мемлекет аумағына, биіктік мəндері негізгі деңгейден есептелген геодезиялық пункттерді бекітеді. 3-классты нивелирлеу жұмыстары 1 – 2-классты геодезиялық нивелир пункттеріне негізделеді, осы пункттердің арасына 3-классты геодезиялық нивелир пункттерін бекітеді биіктік мəндерін есептейді. 4 - классты жəне қарапайым нивелирлеу жұмыстарын 1 - 2 - 3-классты пункттер арасына бекітілген пункттердің үстімен орындайды, нəтижелерін жердің топографиялық планын сызуға, құрылыс жұмыстарының геодезиялық сапасын қамтамасыз етуге, жерді суландыруға жəне басқа жұмыстарды орындауға пайдаланады. Төменгі классты нивелирлеу жұмыстары, жоғарғы классты нивелирлеу жұмыстарына негізденеді. Жоғарғы классты нивелир пункттерінің биіктік мəндері, əр уақытта «негізгі биіктік мəн»деп айтылады, геодезиялық пункттердің биіктік мəндерін осы мəннен бастап есептейді. Жоғарғы классты нивелирлер пунктінің биіктік мəндерін құрылыстарда, халық шаруашылығында, тау кен жұмыстарында, т. б. жағдайларда пайдаланады (94-сурет). 94-сурет. Құрылыста орындалатын нивелирлеу жұмысы

Тригонометриялық нивелирлеуді теодолиттің көмегімен орындайды (95сурет).

95-сурет. Тригонометриялық нивелирлеу сұлбасы

128

А пункті мен В пунктінің биіктік мəндерінің айырымын h-ты есептеу үшін, А пункттің үстіне орналасқан теодолиттің биіктігін i-ді сантиметрлік дəлдікпен өлшейді. В пункттің үстіне, ұзындығы V, сантиметрлік дəлдікпен өлшенген қада байлайды, қаданы тік байлау керек. Теодолит дүрбісі торының ортаңғы ең ұзын жібін қаданың төбесіне көздеп, еңістіктің бұрышын  -ді өлшейді. А пункт пен В пункттің аралығының проекциясы d-ны пункттердің координаталарын пайдаланып есептейді. Өлшенген, есептелінген нəтижелерді пайдаланып, Пифагордың теоремасын қолданып, мына формуламен h-ты есептейді: h = d tgv + i – V – f; мұндағы: i - аспаптың биіктігі, см; d - пункттер аралығының проекциясы, см;  - еңістік, бұрыш секундқа дейінгі дəлдікпен өлшенеді; V - теодолит дүрбісі дəлденген биіктік, см; f - жер доғалығына енгізілетін түзету, аралық 300 метрден ұзын болса, енгізеді, арнайы кестеде берілген; Өсімшенің h таңбасы еңістіктің таңбасымен бірдей. Тригонометриялық нивелирлеуге арналған ведомосты мынадай ретпен толтырады: 1.  жазылған қатарға өлшенген бұрышты (еңістікті) жазады; 2. tg  жазылған қатарға бұрыштың, инженерлік калькулятордың көмегімен есептелінген тангенсінің цифр мөлшерін жазады. 3. d жазылған қатарға пункттердің, координаталары арқылы есептелінген, арақашықтықтарын жазады; 4. h 1 жазылған қатарға, h 1 = d tg  ; осы формуладан шыққан нəтижені жазады; 5. i - v - f жазылған қатарға, осы формуладан шыққан нəтижені жазады, мөлшері үлкен саннан мөлшері кіші санды алады, мөлшері үлкен сан таңбасын қояды, формуладағы қатардың орындарын ауыстыруға болмайды; 6. Жоғарыда келтірілген, формуланы пайдаланып есептегенде шыққан нəтижені h жазылған қатарға жазады; Пункттің биіктік мəнін, ведомоста көрсетілгендей екі рет есептейді, шыққан нəтижелерді қосады, екіге бөледі, h орт жазылған қатарға жазады. Тригонометриялық нивелирлеуді есептеуге арналған ведомость Қара Тұмсық

II

II

V

V

IV

II

Қара Тұмсық

V

II

IV

V

tg  d

-03 01’22” 0,0528064 482,761

+03 27’30” 0,0604327 482,761

06 41’07” 0,1172125 811,022

+06 45’19 0,1184512 811,022

-02 0’56” 0,0351926 560,530

+02 06’8” 0,0368528 560,530

h1

-25,493

29,175

-95,062

96,067

-19,726

+20,657

i-v-f h h орт

-1,55 -27,043

-2,11 +27,065

-0,60 -95,662

-0,40 95,667

-0,42 -20,146

-0,51 +20,147







 27,054





 95,664 129





 20,146

Гидростатикалық нивелирлеу (96-сурет). Бір-бірімен жалғасқан ыдыстардың ішіндегі сұйық бетінің биіктік мəні, барлық ыдыстарда бірдей болатындығына негізделген. Өсімше h ыдыстардың 2 бүйіріндегі белгілерден алынған есептер айырымы. Шланганың ұзындығына сəйкес 10 - 20 метр аралықтың өсімшелерін өлшеуге болады. Қолдану оңай, өте қарапайым, тар жерлерде жұмыс істеуге болады, дəлдігі 10 мм. Өмірде өте сирек қолданады.

1 – ыдыстарды қосып тұрған шланг; 2 – ыдыстар;

Барометрлік нивелирлеу ауа қысымының биіктікке байланысты өзгеретіндігіне негізделген. Жұмыс барометр – анеройдамен немесе микробарометрмен орындалады. Жұмыс дəлірек болу үшін, тұйық тізбек пункттерінің биіктік мəнін 2-3 сағат аралығында есептейді. Жұмыс орындау жылдам жəне қарапайым. Жұмысты бір анеройдамен орындайды. Жұмыс басталған пункт қасындағы ауаның температурасын t А  C, анеройданың тем-

пературасын t АН  C, анеройданың пункттен неше 96-сурет. Гидростатикалық метр жоғары орналасқандығын өлшейді, анеройда нивелирлеу сұлбасы көрсетіп тұрған ауа қысымын жазып алады. Кезекпен барлық пункттерге барып, осындай өлшеулерді орындайды. Жұмысты бастаған пунктке қайтып оралады, өлшеулерді қайталайды. Ауа қысымы мен температурасы уақытқа «пропорциональ өзгереді»деп, барометрлік кестеден пункттердің биіктік мəндерін табады. Пункттер аралығы əртүрлі болғаны ескерілмейді, жұмыстың неше сағатқа созылғандығын ескереді.

5.9. Нивелирлеу жұмысына цифрлы нивелир Trimble DiNi-ді пайдалану Нивелирлеу жұмысының негізі өзгермегендігіне қармастан, бүгінгі геодезиялық топографиялық сызулар тек биіктік мəн айырымын анықтау ғана емес. Қазіргі кезде өлшеулер жинағын орындауға арналған жүйе керек, бұлар күнделікті сызуларда жұмысты автоматтандыруға арналған жоғары талаптарға, мəліметтерді цифрлы есептеп - өңдеуге жəне жұмыс тиімділігіне сəйкес ғана емес, сонымен бірге жұмыс орындау технологиясының жəне пайдаланудың ыңғайлы жаңа стандартын тауып көрсетеді. Trimble компаниясының өлшеуге арналған құрал-жабдықтарының барлығымен DiNi толық үйлесімді: барлық аспаптардың мəліметтермен өзара алмасуы бірыңғай мəліметтер форматын жəне USB Memory Stick жад картасын пайдалану арқылы орындалады. Нивелирді қолыңызға алған соң тасымалдауға қалай буылып-түйілгенін тексеріңіз. Егерде нашар буылып-түйілген болса, онда көрініп тұрған ақауларды (жырылған, майысқан, жаншылған) анықтау үшін қораптың ішіндегісін тегіс тексеріңіз. Егерде бүлінген, зақымданған бөлшек көрсеңіз тасымалдаған агенттікке жəне Trimble өкіліне хабарлаңыз. Қорапты тасымалдаған мекеменің агентіне көрусету үшін сақтап қойыңыз. Заказ берген бөлшектер түгелдігін қорапты ашқан кезде тексеріңіз. Бөлшектердің қорап ішінде орналасу реті 97-суретте көрсетілген. 130

1 - цифрлы нивелир Trimble DiNi; 2 - аккумулятор (Сдандартты - бір аккумулятор); 3 – кабель (DiNi мен ЖК-ді қосады); 4 - аккумуляторды зарядтайтын

1 - дүрбі объективі, күн сəулесіне қарсы блендасы бар; 2 - нысананы анықтайтын бұранда; 3 - нивелирді жұмысқа қосатын кнопка; 4 - дүрбіні горизонталь жазықтықта баяулап бұрайтын бұранда; 5 - горизонталь лимба: 6 - нивелирді үшаяққа бекітетін бұранда; 7 - трегер; 8 - күш қорын / байланысты қосып - ажырататын орын; 9 - клавиатура; 10 - дисплей; 11 - дөңгелек көпіршік терезесі; 12 - окуляр; 13 - дөңгелек көпіршікті түзету үшін ашатын қақпақ; 14 - батареялық отсек; 15 - көздеуіш;



құрылғы ; 5 – жаңбырға қарсы қапшық; 6 – пайдаланушы нұсқауы жазылған CD – диск; қысқа нұсқау; сертификат; 7 – зарядтауға 

арналған құрылғының күш қоры ; тор жібін түзетуге арналған алтықырлы - кілт;   қосымша салынатын бөлшектер; 97-сурет. Trimble бөлшектерінің қорап ішіндегі орны

98-сурет. Trimble элементтері

Қақпақты (13) ашпаңыз (98-сурет). Trimble DiNi-дің жұмысына электромагнитті кедергілер əсер етпейді, бірақ статикалық электр оның электрлік тізбегін бұзуы мүмкін. Егерде қақпақты мамандығы жоқ адам ашса, аспап жүмысына кепілдік берілмейді, кепілдік міндеттері күшін жояды. Цифрлы нивелир Trimble DiNi далада жұмыс істеуге арналған, оған өте жоғары дəлдікті аспап сияқты қарау керек. Аспаптың жоғары дəлдікті жұмысын қамтамасыз ету үшін мыналарды орындаңыз: 14 - батареялық отсек. – түсіріп алмаңыз, соқпаңыз өте мұқият 99-сурет. Trimble элементтері болыңыз; – линзалардың тазалығын мұқият бақылаңыз. Оптикалық əйнектерді, құрал- жабдықтарды тазалауға, сүртуге тек арнайы қағазды немесе материалды пайдаланыңыз; – аспаппен өте мұқият болыңыз, оны тік жағдайда жəне тасымалдауға арналған қорап ішінде сақтаңыз; – үшаяққа орнатылған аспапты тасымалдамаңыз. Бұл трегер болттарын бүлдіреді; 131

– аспапты тасымалдауға арналған тұтқасын ұстап тасымалдаңыз; – жоғары дəлдікті жұмыс орындау үшін аспаптың қоршаған ортаға үйренгендігіне көз жеткізіңіз. Ауа температурасының едəуір ауытқулары жұмыс сапасын төмендетеді. Аспапты əрдайым таза ұстаңыз. Қорапты, аспапты тазалауға бензин немесе еріткіштерді пайдаланбаңыз. Аспапты тазалаған кезде өте мұқият болыңыз, линзалардан немесе шағылдырғыштан құмды сүртуге ерекше көңіл аударыңыз. Тұрпайы шүберекті немесе қатты қағазды пайдаланбаңыз. Trimbleнің оптикалық əйнектерін сүртуге тек антистатикалық қағазды, мақта матасын немесе линзаға арналған жаққышты пайдаланыңыз. Егерде аспаппен дымқыл ауада жұмыс істесеңіз, оны алып бөлмеге кіріңіз, қорабынан шығарыңыз. Кепкенше бөлмеде қалдырыңыз. Егерде линзаларда конденсат пайда болса, кепкенше күтіңіз. Аспапты қорапқа салып, қорапты жауып тасымалдаңыз. Алыс жерге тасымалдайтын болсаңыз аспапты қорабымен жəшікке салыңыз, жəшікті тасымалдауға сонылап байлаңыз. Trimble DiNi-дің сіз жөндей алатын бөлшегі жоқ. Trimble компаниясы аспапты техникалық тексеруге жəне калибровкалауға жылына бір рет өз орталығына жіберуді ұсынады. Бұл жоғары дəлдікті жұмысты қамтамасыз етеді. Аспапты жіберген кезде адресіңізді нақты көрсетіңіз. Егерде аспапты жөндеу керек болса, ақауларды көрсетіңіз жəне басқа түзетулерді істеу керектігін жазыңыз. Аккумулятор – нивелирдің бір бөлшегі. Зарядталу үстіндегі литилі ионндық батареяға зақым келтірмеңіз. Зақымданған батарея жарылыс, өрт туғызуы жəне өзіңізге, қоршаған ортаға зиян тигізуі мүмкін. Зиянның жəне зақымның алдын алу үшін: – зақымданған батареяны зарядтамаңыз. Түсін жоғалту, деформация, батарея заттарының ағуы жəне басқа ақаулар зақымға жатады; – батареяны өртемеңіз, күн сəулесін тікелей түсірмеңіз, жоғары температураға ұшыратпаңыз; – батареяны суға салмаңыз; – ыстық күні батареяны автокөлікте сақтамаңыз; – батареяны теспеңіз жəне жерге түсіріп алмаңыз; – батареяны тіліп ашпаңыз жəне контактілерін тұйықтамаңыз. Заты ағып тұрған батареяны қолмен ұстамаңыз, жанаспаңыз, себебі улы. Батареяның денеңізге жұққан, тиген сұйық затын таза сумен жуыңыз. Егерде көзіңізге тисе, көзіңізді уқаламаңыз, таза сумен жуыңыз, дəрігерге көрсетіңіз. Батареяны тек нұсқауға сəйкес пайдаланыңыз жəне зарядтаңыз. Рұқсат етілмеген жабдықпен батареяны зарядтау немесе пайдалану сізге жəне қоршаған ортаға зиян келтіреді. Батареяны тек зарядтауға арналған Trimble құрылғыларында, нұсқауға сəйкес зарядтаңыз. Зарядтау барысында батарея қызып кетсе немесе күйік иісі шықса, зарядтауды доғарыңыз. Батареяны тек жоспарланған жұмысқа жəне нұсқауына сəйкес пайдаланыңыз. Пайдаланылған батареяны басқа мақсатқа пайдаланғыңыз келсе, жергілікті заңға сəйкес қимылдаңыз. 132

Литилі – иондық екі батареяны зарядтауға арналған құрылғы (Артикул 41114 - 00) сыртқа шығатын кернеуі 18 В 3А (Артикул 48800 - 00) Trimble Универсалды күш қорымен бірге пайдалануға арнайы тағайындалған. Басқа күш қорын пайдалану құрылғының сыртқы қорабына зиян келтіреді немесе батараяларды пайдалану ұзақтығын төмендетеді, себебі кернеу күші аз болуы мүмкін. Литилі – иондық екі батареяны зарядтауға арналған құрылғының жарықдиотты көрсеткіштері зарядтау барысын көрсетіп тұрады. Егерде құрылғыға ток келіп тұрса, жасыл жарықдиотты көрсеткіш жанады (Power). Егерде ток келмесе немесе ток кернеуі нашар болса, жарықдиотты көрсеткіш жанбайды. Құрылғы жұмысқа қосылған мезетте құрылғының температурасын көрсететін міндет жұмылдырылады. Құрылғы қызып кетсе, (Temp) қызыл жарықдиотты көрсеткіш жанады. Ауаның температурасы жоғары болса да жарықдиотты көрсеткіш жануы мүмкін. Мұндай жағдайда зарядтау жұмысын доғарыңыз. 



Ауаның температурасы төмендегенше (0 С – 40 С) тосыңыз. Батареяны құрылғыға орналастырған мезетте батареяны құрылғы танып алғандығын, зарядтау басталғандығын көрсететін сары жарықдиотты көрсеткіш Конакт (Contact) жану керек. Батарея дұрыс орналаспаса, көрсеткіш жанбайды. Батареяның кернеуі «іске кірісу шегінен» 5.6 В-тан аз болса да, жарықдиотты көрсеткіш жанбауы мүмкін. Мұндай жағдайда батарея контактілерін кернеуі 12 В тізбекке қосып, 5 секунд ұстаңыз. Осыдан соң батареяны құрылғыға орнатыңыз. Құрылғы батареяны танып алады, зарядтау жұмысы басталады. Жарықдиотты көрсеткіш батареяның зарядталу барысының үш жағдайын көрсетеді: Жарықдиотты көрсеткіш Қосылған (үздіксіз жасыл жанып тұр) Өшірілген (жанып тұрған жоқ) Секундына бір рет жыпылықтайды

Батарея жағдайы Толық зарядталған Зарядтау процесін күтуде Зарядтау процесі жүріп жатыр

Батареяны орнына қойыңыз, құрылғы оны танып алады, осымезеттезарядтау жұмысы басталады. Trimble батареясын зарядтау уақыты батареяның сиымдылығына байланысты болады: Батарея сиымдылығы 1.8 Ампер - сағат 2.0 Ампер - сағат 2.2 Ампер - сағат 2.4 Ампер - сағат

Зарядтауға кететін уақыт 2.0 - 2.5 сағат 2.5 - 3.0 сағат 3.3 - 4.0 сағат < 3.3 сағат

Күш қорын басқару жүйесінің жəне сұйықкристалды графикалық экранның арқасында DiNi токты өте аз пайдаланады. Егерде дисплейді жарықтандырмасаңыз қызмет ететін уақытының ұзақтығына жəне пайдалану жағдайына байланысты 7.4 В 2.4 А / сағат сиымдылықты зарядталған литиліиондық аккумулятор үш күн бойы жұмыс істейді. Батарея зарядының көз алдыңыздағы күші экранның жоғарғы оң жақ бұрышында көрініп тұрады (100-суретте қоршалған). 100-сурет. Дисплейдің көрінісі

133

Өлшеу жұмысының кез келген экранынан «Инфо» кнопканың көмегімен аккумулятордың жағдайын тексеруге болады. Егерде батарея тоғының күші өте аз болса, «Батарея зарядының күші 10%дан төмен» (Уровень зарядки батареи ниже 10 %) деген жазу дисплейге шығады. Егерде клавишті басып, хабарды мақұлдасаңыз, бірнеше өлшеуді орындауыңызға болады. Мұндай жағдайда бейненің қысқа аралықты инверстіге ауысуы ескертуші міндетін атқарады. Мұндай хабардан соң, аспапты өшіріңіз де, зарядталған батареяны орнына жылдам қойыңыз. Мұндай жағдайда мəліметтер жойылмайды. Егерде батареяны ауыстырмасаңыз, ал батарея тоғы тіпті аз болса аспап автоматты өшеді, мəліметтер жойылмайды. Батареялық отсекті ашу үшін бекітушіге (1) басыңыз (102-сурет). Отсекті ашыңыз.

102-сурет. Дисплейдің көрінісі

101-сурет. Дисплейдің көрінісі

15 – көздеуіш. 103 - сурет. Батареяны орнына қою

104-сурет. Trimble элементтері

Батареяны алыңыз, орнына зарядталғанын қойыңыз (103-сурет). Батареяны ауыстыру барысында мұқият болыңыз. Батареяны түсіріп алмаңыз.

134

5.9.1. DiNi®-дің программалық қамтамасыздығын қысқаша шолу Негізгі меню

1 Құжаттар

Бөлшекті меню

Жобалар

Бөлшекті меню Жобаны таңдау Жобаны жасау Жоба атын өгерту Жобаны жою Жобалар арасында көшірме жасау

Редактор Импорт / Экспорт Жад

DiNi

  USB

USB

  DiNi

USB форматы

Енгізу 2 Баптаулар

Шектеулер / / Тексерулер Ферстнер əдісі

Көздеу сызығын юстировкалау (түзету) Көздеу сызығын юстировкалау (түзету) Көздеу сызығын юстировкалау (түзету) Көздеу сызығын юстировкалау (түзету) Жазуды, мəліметтерді (RMS немесеR-M) жазуды, нүкте нөмірінің адымын, уақытты баптау Биіктікті өлшеулер бірлігін, енгізуді, есепті, өшіруді, дыбысты, тілді, уақытын жəне күнін баптау Жеке өлшеулер

Тексеру Нэбауэр əдісі Куккамяки əдісі Жапондар əдісі Жазуды баптаулар Аспапты баптаулар

Өлшеулер

Есептер

Сипаттамасы Сақталған жобалардың тізімінен таңдау Жаңа жобаны жасау Сақталған жоба атын өзгерту Сақталған жобаны жою Мəліметтердің көшірмесін екі жоба арасында жасау Сақталған мəліметтерді редакциялау, мəліметтерді енгізу жəне қарап шығу, код тізімін енгізу жəне өзгерту Мəліметтерді DiNi-ден USB Memory Stick жад картасына беру Мəліметтерді USB Memory Stick жад картасынан DiNi-ге беру USB Memory Stick жад картасын тазалау, Сақтық істеуді қараңыз Сыртқы жəне ішкі жад. Жадтың жалпы сиымдылығы, жадтың бос көлемі, сыртқы жəне / немесе ішкі жадты тазалау Рефракция коэффициентін, R түзетуінің тұрақтысын, Күнін жəне уақытын енгізу Əртүрлі шектелулерді жəне тексерулерді баптауды енгізу

Жеке өлшеулер Нивелирлік жүріс Аралық өлшеулер Жер бетіне сызу Үздіксіз өлшеулер Жүрісті Теңестіру

Нивелирлік жүріс Реперді енгізу Жер бетіне сызу Үздіксіз өлшеулер Жүрісті теңестіру

Есте сақтайтын жайт: Сақталған мəліметтердің барлығы USB жəне / немесе ішкі жад карталарын тазалаған кезде жойылады.

135

5.9.2. DiNi®-дің клавиатурасы жəне дисплейі – нивелирді ток көзіне қосатын / ажырататын кнопка (105-сурет). – өлшеу жұмыстарына кірістіретін кнопка (105-сурет). – менюді, тізімді таңдауға немесе флажокты өшіруге / қосуға арналған кнопкалар (навигациялық кнопка) (105-сурет). – мəліметтерді енгізуге, мақұлдауға арналған кнопка (105-сурет). – жұмысты доғарып алдыңғы терезеге қайтуға арналған кнопка (105сурет). – кнопкаларды бірінші міндетінен екінші міндетіне ауыстыруға арналған кнопка (əліпбилік кнопка), (105-сурет). Кнопка жағдайы экранның жоғарғы жағында көрініп тұрады. – Trimble міндеттерінің менюін көрсететін кнопка, Trimble кнопкасы. – алдыңғы енгізілгенмəліметтердіөшіріп,артқақайтуға арналған кнопка. – нүкте жəне үтір, плюс жəне минус қоюға арналған кнопка (керек символды жазу үшін кнопканы бірнеше рет басасыз). – нөл немесе ашық жер қалдыруға арналған кнопка. 105-сурет. Нивелир DiNi®-ді басқаратын құралдары жəне дисплейі

– 1-ді немесе PQRS символдарды жазуға арналған кнопка (керек символды жазу үшін кнопканы бірнеше

рет басасыз). – 2-ні немесе TUV символдарды жазуға арналған кнопка (керек символды жазу үшін кнопканы бірнеше рет басасыз). – 3-ті немесе WXYZ символдарды жазуға арналған кнопка (керек символды жазу үшін кнопканы бірнеше рет басасыз). – 4-ті немесе GHI символдарды жазуға арналған кнопка (керек cимволды жазу үшін кнопканы бірнеше рет басасыз). 136

– 5-ті немесе JKL символдарды жазуға арналған кнопка (керек cимволды жазу үшін кнопканы бірнеше рет басасыз). – 6-ны немесе MNO символдарды жазуға арналған кнопка (керек cимволды жазу үшін кнопканы бірнеше рет басасыз). – 7-ні енгізетін кнопка. – 8-ді немесе АВС символдарды жазуға арналған кнопка (керек cимволды жазу үшін кнопканы бірнеше рет басасыз). – 9-ды немесе DEF символдарды жазуға арналған кнопка (керек cимволды жазу үшін кнопканы бірнеше рет басасыз). Есте сақтайтын жайт: Кнопкаларға бірнеше міндет жүктелген.

Дисплейі (Экраны). Сіз орындаған жұмыстар дисплейде көрінеді. 106-суретте көз алдыңыздағы программа, енгізілген мəліметтер жəне батарея тоғының деңгейі көрсетілген (қоршалған). 107-суретте үздіксіз мəліметтер жазылатын қатар көрсетілген (қоршалған).

106-сурет. Дисплейдің көрінісі

107-сурет. Дисплейдің көрінісі

108-суретте соңғы өлшегенде алынған мəліметтер көрсетілген (қоршалған). 109-суретте келесі өлшеулерге арналып енгізілген мəліметтер көрсетілген (қоршалған).

108-сурет. Дисплейдің көрінісі

108-сурет. Дисплейдің көрінісі

137

Міндеттер алқабы жəне мəліметтер облысы дисплейдің төменгі жағында (қоршалған) орналасқан (110-сурет). Келесі өлшеу жұмыстарын орындауға арналған барлық мəліметтер енгізілген мезетте дисплейдің төменгі жағында (111-сурет, қоршалған) аспаптың жұмысқа дайын екендігін көрсететін символ пайда болады.

110-сурет. Дисплейдің көрінісі

111-сурет. Дисплейдің көрінісі

112-суреттегі қоршалған символ аспаптың төңкерілген рейка бағытында жұмыс істеуге дайындығын көрсетеді.

112-сурет. Дисплейдің көрінісі

5.9.3. Экран міндеттерімен жəне клавиатурамен жұмыс істеу Экрандағы менюден (113-сурет) өзіңізге керек навигациялық элементті ерекшелеу үшін кнопканы басасыз. 113-суретте Өлшеулер (Измерения) жұмысы таңдалған. 113-сурет. Дисплейдің көрінісі

Таңдағаныңызды

114-сурет. Дисплейдің көрінісі

кнопканы

басып,

мақұлдаңыз немесе мысалы, кнопканы басыңыз (114-, 115-суреттер). Мəлімет енгізілетін алқаптың кейбіреулері тізімнен таңдауға болатындығын көрсететін, шығатын тізім нұсқауымен белгіленген (116- суретте қоршалған).

138

Шыққан тізімнен өзіңізге керегін таңдау үшін бағытталған нұсқауын басыңыз.

кнопканың оң жаққа

Таңдауға мүмкіндігіңіз бар мəліметтерді аралау үшін осы сол жаққа бағытталған нұсқауын басыңыз (116-сурет).

115-сурет. Дисплейдің көрінісі

кнопканың

116-сурет. Дисплейдің көрінісі

Мəлімет енгізілетін алқаптың кейбіреулеріне əріпті – цифрлы символдарды енгізуге болады. Мұндай жұмысты клавиатураның көмегімен орындайсыз. Цифрлардан, бас əріптен кіші əріпке ауысу үшін кнопканы басасыз. Дисплейдің жоғарғы жағында (117-сурет) көз алдыңызда таңдалғандар көрсетілген. Мəліметтерді флажокты пайдаланып, енгізуге де болады. Белгісі бар терезені ерекшелеу үшін үшін

кнопканы басыңыз (118-сурет). Таңдау немесе бас тарту

кнопканың сол жаққа бағытталған нұсқауын басыңыз.

117-сурет. Дисплейдің көрінісі

118-сурет. Дисплейдің көрінісі

Дисплей бетімен жоғары, төмен, солға немесе оңға жылжу үшін кнопканы пайдаланыңыз (119-сурет). Енгізулердің əртүрлі алқабында дисплейдің бұл бөлігінде (120-сурет) кнопканың көмегімен жоғары немесе төмен жəне программалық кнопкаларға дейін төмен жылжуға болады. Егерде мəлімет енгізілетін алқап таңдалған болса,

139

тізімнен өзіңізге керегін таңдау үшін осы кнопканың оң жаққа бағытталған нұсқауын басасыз немесе таңдауға мүмкіндігіңіз бар мəліметтерді аралау үшін осы

кнопканың сол жаққа бағытталған нұсқауын басасыз (120-сурет).

119-сурет. Дисплейдің көрінісі

120-сурет. Дисплейдің көрінісі

Əртүрлі программалық кнопкаларды ерекшелеу үшін сіз дисплейдің бұл бөлігінде (121-суретте қоршалған) осы кнопканың көмегімен оң немесе сол жаққа жылжи аласыз. Ерекшеленген программалық кнопканың міндетін таңдау үшін осы кнопканы басыңыз. Таңдауға арналған алқаптарға қайту үшін, алдымен алқаптардың тікелей астында орналасқан программалық кнопканы ерекшелеңіз,

осы кнопкадағы жоғары немесе төменді басыңыз (121-сурет).

121-сурет. Дисплейдің көрінісі

122-сурет. Дисплейдің көрінісі

Дисплейдің төменгі жақ бұрышында (122-сурет) бейнеленген символдар мынадай жұмыстарды орындауға арналған. – аспап өлшеу жұмыстарына дайын. каларды басып өлшетіңіз. –

осы кнопканы басыңыз. –

осы кнопканы басып, нəтижелерді сақтаңыз. –

осы кнопканы басып, нəтижелерді қабылдаңыз. 140

осы кноп-

– –

осы кнопканы басып, жұмысты жалғастырыңыз. осы кнопканы басып, жұмысты доғарыңыз.

–

осы кнопканы басып, келесі бетке ауысыңыз.

– сақталған мəліметтерді, осы кнопканың жоғарғы немесе төменгі нұсқауларына басып, қарап шығыңыз. Аспаппен жұмыс істеу үшін толық зарядталған батареяны орнына қойыңыз, осы кнопканы басып, аспапты жұмысқа қосыңыз (ток көзімен жалғастырыңыз). Өлшеу жұмыстарына аспаптың дайын екендігін көрсететін логотип дисплейге шығады. Аспап қосылған мезетте негізгі меню немесе аяқталмаған нивелирлік жүріс дисплейге шығады.

5.9.4. DiNi®-дің бөлшектері Теңестіруші құрал нивелирдің бір бөлшегі. Бұл құрал көзбен көріп жəне ішкі электрондық өлшеулер кезінде нивелир дүрбісінің осін өз жұмысының дипазонында нысанаға горизонталь көздеуді автоматты қамтамасыз етеді. Теңестірушіні өшіруге болмайды. Аспап типіне байланысты  0,2”  0,5” дəлдікпен орналастырылған теңестірушінің жұмыс дипазоны  15’-қа тең. Егерде аспап еңістігі жұмыс диапазоны шегінен шығып кетсе, онда центрленбеген көпіршік символы дисплейдің жоғарғы жағындағы қатарға шығады (123-сурет). Осымен қатар Ескерту (Предупреждение!) деген сөз экранға жазылады (124-сурет). Аспапты нивелирлегеннен соң да Предупреждение экранға қайта шығады, бұл жолы «Ввод» кнопканы басып, оны мақұлдау керек.

123-сурет. Дисплейдің көрінісі

124-сурет. Дисплейдің көрінісі

Дүрбінің нысанаға көзденетін осінің жағдайын тексеруді үнемі орындау керек. Adjustment (Түзету) менюдің пунктінде тексерудің төрт əртүрлі амалдарын табасыз. Нивелирдің тағы бір құралы ол бұрыш өлшеу жүйесі. DiNi-дің көмегімен жобаны жер бетіне сызуға болады. Бұрыш есебін нивелир корпусына бекітілген 141

белгі мен лимбаның беттескен жерінен алады. Лимба əрбір 1 градус жəне 1 гон сайын белгіленген (125-сурет). Есепті көзбен шамалап, 0,1 градус, 0,1 гон дəлдікпен алуға болады.

125-сурет. Нивелирдің бұрыш өлшеуге арналған жүйесі

Биіктікті жəне арақашықтықты өлшеуге арналған жүйе – нивелирдің тағы бір құралы. Нивелир құралы – дыбыс шығаратын генератор міндеттердің іске қосылғандығын, ескертудің экранға шыққандығын дыбыс шығарып, мақұлдап тұрады. Ол тұрғыда: – кнопканы басқан мезетте шерту дыбысы шығады; – өлшеуді бірнеше рет орындағанда, арасында «Ди» деген дыбыс шығады; – операцияны доғарған кезде, мысалы, өлшеу аяқталды, «Диии» дыбыс шығады; – қате туралы хабарды «Дииииииииии» деген дыбыс арқылы айтады; – батарея тоғының күші 10 пайыздан аз болса «Ди – Ди – Ди» деген дыбыс шығарады. Егерде USB жад картасы қосылған болса: – аспапты қосқан немесе байланысты орнатқан кезде «Да – Ди» деген дыбыс шығады; – аспапты ажыратқан немесе байланысты үзген кезде «Ди -Да» деген дыбыс шығады; – құжаттармен операция табысты болса, «Дии – Ди» дыбыс шығады. Дыбыс шығаратын генераторды қосу немесе ажырату үшін аспапты баптау менюін пайдаланыңыз. DiNi®-дің жады – оның тағы бір құралы. Есептеуге арналған тұрақтылар, жұмыс режимдері, өлшеу бірліктері жəне т. б. жадта сақталады. Нивелир өшірілген кезде бұлар сақталады. Ішкі жадқа жазылған мəліметтер (күшке тəуелсіз буфферизацияланусыз) шектелусіз сақталады. Жад сиымдылығы өлшеу режиміне байланысты, жеке өлшеулерді орындаумен салыстырғанда, нивелирлік жүрісті ЗППЗ əдіспен орындауға көптеген қатарларды пайдалану қарастырылған. Мəліметтері бар 30 000 қатарды ішкі жадта сақтауға болады. 142

5.9.5. Нивелирді жерге орнату Жерге нивелирді бекем жəне сенімді орнату өлшеу дəлдігін жоғарылатады жəне Trimble DiNi-дің жоғары дəлдікті мүмкіндіктерін толық пайдалануға мүмкіндік береді. Нивелирді орнату барысында мыналарға көңіл аударыңыз: – үшаяқтың аяқтарының арасын, аспаптың орнықтылығын қамтамасыз ететін аралыққа теңестіріңіз. Аяқтарын жерге сіңдіріп бекемдеңіз. Егерде аяқтарды қоюға кедергі келтіретіндер болса, аяқтарды қысқартыңыз, нивелирді төмен орнатыңыз; – үшаяқ жəне / немесе трегер бұрандаларының бекем тартылғандығын тексеріңіз. Нивелирдің қозғалмауын қамтамасыз етеді; – жұмыс орындау үшін кез келген трегерді немесе үшаяқты пайдалануыңызға болады. Бірақ, Trimble үстелдері болаттан, алюминиден немесе осы сияқты заттан жасалған үшаяқтарды пайдалануды ұсынады. Үстелдері əйнек пластиктен немесе жинақталған материалдан жасалған ұшаяқтарды пайдаланбаңыз. Аяқтары созылмайтын үшаяқты пайдаланған жөн. Мұндай үшаяқтарды жоғары дəл126-сурет. Нивелирді жерге орнату дікті нивелирлеу жұмысын орындауға пайдаланатындар бар Нивелирді қорабынан шығарып, ауаның температурасына үйренгенше жұмысқа кіріспеңіз. Күтетін уақыт ұзақтығын мына формуламен есеп127-сурет. Орнатылған нивелир теуге болады: (  С) 2 = нивелир ауаның температурасына үйлесімді болатын уақыт, минут. Үшаяқтың аяқтарын (1) бойыңызға ыңғайлап ұзартыңыз, бұрандаларымен (2) бекітіңіз. Аспапты үшаяқтың үстелінің (3) ортасына орнатыңыз. Трегер бұрандалары (4) орташа жағдайда болу керек (127сурет). Керек жағдайларды нивелирді геодезиялық 127-сурет. Орнатылған нивелир пунктке центрлеңіз. Үшаяқ үстелін, 127-суретте 3, шамалап горизонталь орнатыңыз. Нивелирді үшаяқ үстеліне бекітетін бұрандаға тіктеуішті іліңіз. Үшақтың аяқтарын ұзартып, қысқартып нивелирді пунктке дəл центрлеңіз. Нивелирді жұмысқа дайындайтын бұрандалардың немесе трегер бұрандаларының 127-суретте 4, көмегімен көпіршіктің көбігін нөл пунктке келтіріңіз, мына 127127-сурет. (2) Орнатылған нивелир сурет (2) суреттегідей. Көбікті нөл пунктке келтіру үшін нивелир дүрбісін трегер бұрандаларының екеуіне тікбұрышпен (128-суретте, 1) қойыңыз, бұрандаларды бұрап көбікті нөл пунктке келтіріңіз (128-сурет).

143

128-сурет. Көпіршік көбігін ноль пунктке келтіру сұлбасы

129-сурет. Нивелирді жұмысқа қосатын кнопкалар

Нивелир дүрбісін жарық нүктеге көздеңіз (күнге көздеуге болмайды) де, окулярды (98-суретте, 12) бұрап дүрбі ішіндегі торды анықтаңыз. Мына сурет. Дүрбіні нысанаға көздеңіз, дүрбінің нысананы анықтайтын бұрандасын бұрап (98-суреттегі, 2) нысананы анықтаңыз. Окулярға сығалап тұрып, басыңызды сəл жылжытыңыз, тор мен нысана арасындағы жылжу көп болмау керек. Егерде көп болса нысананы қайта анықтаңыз. Дүрбінің нысанаға көзденген осінің қисаюын теңестіруші түзетеді, егерде түзетпесе көпіршікті жəне дүрбі осін тексеруді орындаңыз. осы кнопканы басып аспапты тоқ көзіне қосыңыз. осы кнопкалардың біреуін басып өлшеу жұмыстарына кірісіңіз. Жоғары дəлдікті нивелирлеу жұмысын орындау үшін нивелирдің оң жағындағы кнопканы пайдалану керек.

5.9.6. DiNi дүрбісінің нысанаға көзденетін осін жəне көпіршікті дұрыстау Тексеріп түзетуді дұрыс орындау үшін аспапты бекем орнатыңыз. Ауаның температурасы бірқалыпты жəне жұмыс істеуге ыңғайлы болсын. Теңестіруші автоматты жұмыс істеу үшін нивелирдің дөңгелек көпіршігінің көбігін трегер бұрандаларының (128сурет) көмегімен нөл пунктке келтіріңіз. Нивелирді тік осімен 180 градусқа айналдырыңыз, көбік нөл пункттен таймау керек (130-сурет), əсіресе, жоғары дəлдікті жұмыс орындау үшін. Егерде тайып кетсе, тексеріп түзетуді қайта орындау 130-сурет. Дөңгелек көпіршік керек. 144

Трегер бұрандаларының көмегімен дөңгелек көпіршіктің көбігін нөл пунктке келтіріңіз (131-сурет). Аспап дүрбісін 180 градусқа бұрыңыз. Көбік нөл пункттен тайып кетсе (132сурет), көпіршікті түзету керек.

132-сурет. Дөңгелек көпіршік

131-сурет. Дөңгелек көпіршікті түзету

Көпіршік қақпағының бұрандаларын босатыңыз, қақпағын алыңыз (133сурет). Көбік жылжып кеткен аралықтың жартысына трегер бұрандаларының көмегімен көбікті жылжытыңыз. J1, J2, J3 бұрандалардың көмегімен (134-сурет) көбікті нөл пунктке келтіріңіз. Көбік нөл пунктке тұрақты орналасқанға дейін тексеруді қайталаңыз.

133-сурет. Дөңгелек көпіршік

134-сурет. Дөңгелек көпіршік

Өлшеу жұмыстары күрделі жағдайларда орындалса, тасымалдау кезінде аспап ұзақ сақталса, ауа температурасының күрт өзгеруі аспаптың бұзылуына жəне өлшеу дəлдігіне əсерін тигізеді, əсіресе, аспап пен рейка аралығын өлшеу дəлдігіне, сондықтан нивелирді дұрыстау (түзету) жұмыстарын орындаңыз. осы кнопканы басып, негізгі менюді шақырыңыз. осы кнопканы басып, Настройки-ді таңдаңыз (135-сурет). Шыққан менюден Поверка-ны таңдаңыз (136-сурет). Аспаптың бұзылға дығынан болатын қаталерді түзету əдістері, сонымен қатар түзетулердің ескі мəндері дисплейге шығады (137-сурет). Кисықтықты (Кривизна) жəне сағымды түзету барысында Қосу / Өшіруді таңдаңыз. осы кнопканы басып, жұмысты жалғастырыңыз (137-сурет). Жұмысты одан əрі жалғастыру үшін Оk-ді (138-сурет) немесе түзету жұмысын доғару үшін Отмена-ны басыңыз.

145

135-сурет. Дисплейдің көрінісі

137-сурет. Дисплейдің көрінісі

136-сурет. Дисплейдің көрінісі

138-сурет. Дисплейдің көрінісі

Түзетулер орындалған соң, нивелирлік жүрісті жалғастыра алмайтындығыңызды ұмытпаңыз. Түзету əдісін шыққан менюден (139сурет) таңдайсыз. Суретте Ферстнер əдісі таңдалынған. осы кнопканы басып, жұмысты жалғастырасыз.

139-сурет. Дисплейдің көрінісі

140-сурет. Рейканы жəне нивелирді орналастыру сұлбасы (Ферстнер əдісі)

146

Екі рейканы (А жəне В) бір-бірінен 45 метр аралыққа орнатасыз, Осы аралықты, өзара тең, үш бөлікке бөлесіз де, нивелир орнатылатын станцияларды бекітесіз, суретте 15 метрден бөлінген. Осы станциялардың əрқайсысына нивелирді орнатып, екі рейкаға өлшеулерді орындайсыз (140-сурет). Тексеріп түзетуді Нэбауэр əдісімен орындау үшін екі рейканы (А жəне В) бір -бірінен 15 метр аралыққа орнатасыз, Осы рейкалардан 15 м аралыққа нивелир орнатылатын станцияларды (1, 2) бекітесіз, Осы станциялардың əрқайсысына нивелирді орнатып, екі рейкаға өлшеулерді орындайсыз (141-сурет).

141-сурет. Рейканы жəне нивелирді орналастыру сұлбасы (Нэбауэр əдісі)

Тексеріп түзетуді Куккамяки əдісімен орындау үшін екі рейканы (А жəне В) бір – бірінен 20 метр аралыққа орнатасыз, Осы рейкалардың ортасына нивелирді орнатып, рейкаларға өлшеулерді орындайсыз. Нивелирді көтеріп аласыз, рейка ларды басып өтетін сызықтың бойына, В рейкадан 20 м аралыққа, нивелирді орнатасыз да, екі рейкаға өлшеулерді орындайсыз (142-сурет).

142-сурет. Рейканы жəне нивелирді орналастыру сұлбасы (Куккамяки əдісі)

Тексеріп түзетуді Жапон əдісімен орындау үшін екі рейканы (А жəне В) бірбірінен 30 метр аралыққа орнатасыз. Рейкаларды басып өтетін сызықтың бойына, А рейкадан 3 м аралыққа, нивелирді орнатасыз да, екі рейкаға өлшеулерді орындайсыз. Əдіс Куккамяки əдісіне ұқсайды. Тексеріп, түзету жұмысына кірісу үшін, нивелирді қоршаған ортаның температурасына бейімдеңіз, яғни қорабымен далаға шығарыңыз, бір сағат аралығында қорабынан шығармаңыз. 147

Үшаяққа орнатылған нивелирге күн сəулесін тікелей түсірмеңіз. Тексеріп түзету əдісі таңданған соң жер қисықтықтығын жəне рефракцияны орнатуды өзгертуге болады. Бұл жұмысты DiNi менюінің басқа пунктінде орындай алмайсыз. Жер қисықтықтығын жəне рефракцияны орнатуды өзгерту баптауы, тек сіз бұларды жүйеге алдын ала енгізсеңіз ғана жұмылдырылады. Дүрбі осі сəйкес орнатылады. Егерде сіз рейкаға дейінгі аралықты өлшейтін болсаңыз, онда жер қисықтығының түзетуін рейкадан алынған есепке енгізуге тура келуі мүмкін. Түзету бағалау порграммасымен орындалмайды. Рефракцияға түзетуді жалпы енгізу қайшылық. Бірақ DiNi-мен бұны орындауға болады. Рефракция коэффициентін Ввод менюінде өзгерте аласыз. Егерде сіз коэффициентті нөл деп орнатсаңыз, онда рефракция коэффициенті жұмылдырылмайды. Тексеріп түзету үшін мынадай ретпен қимылдайсыз: – тексеріп түзету əдісін таңдаңыз. 143-суретте Ферстнер əдісі таңданған. DiNi-ді 1- станцияға орнатыңыз, дүрбіні А рейкаға (140-сурет). көздеңіз, осы кнопканы басып өлшетіңіз (144-сурет).

144-сурет. Дисплейдің көрінісі

143-сурет. Дисплейдің көрінісі

Дүрбіні В рейкаға (140-сурет) көздеңіз. (145-сурет).

осы кнопканы басып өлшетіңіз

DiNi-ді 2-станцияға орнатыңыз (140-сурет), дүрбіні В рейкаға көздеңіз. осы кнопканы басып өлшетіңіз (146-сурет).

145-сурет. Дисплейдің көрінісі

146-сурет. Дисплейдің көрінісі

148

Дүрбіні А рейкаға (140-сурет) көздеңіз. осы кнопканы басып өлшетіңіз (147-сурет). Түзету нəтижелері экранға шығады (148-сурет). Жаңа мəндерді қабылдау үшін «Новый» дегенді таңдаңыз да,

осы кнопканы басыңыз.

147-сурет. Дисплейдің көрінісі

148-сурет. Дисплейдің көрінісі

Қайта өлшегенде шыққан нəтижені енгізу үшін Ввод-ты басыңыз. Тексеріп түзетуді доғару жəне ескі нəтижелерді сақтау үшін «Старый» дегенді, тексеріп түзетуді қайталау үшін «Повтор» дегенді таңдайсыз. Тексеріп түзетудің барлық нəтижелерін қарап шығу үшін «Вывод» дегенді таңдайсыз (148-сурет). А рейканы айналдырыңыз (бұрып қойыңыз) немесе метрлік рейкаға алмастырыңыз рейкадан есеп алыңыз да, R-дің берілген мəнімен салыстырыңыз (149-сурет). Егерде айырым 2 миллиметрден көп болса, нивелир торын түзетіңіз.

150-сурет. Нивелир торын түзету 149-сурет. Дисплейдің көрінісі

Окулярдың қақпағын алыңыз, рейкадағы есеп пен экрандағы есеп теңескенше окуляр астындағы бекітіп тұрған бұранданы бұраңыз. Осыдан соң қақпақты орнына қойыңыз.

5.9.7. DiNi параметрлерін баптау (жұмысқа дайындау)

Уақытты, күнін жəне өлшем бірлігін қою, DiNi-ді баптау (жұмысқа дайындау) үшін Настройка менюін пайдаланыңыз (таңдаңыз, 151-сурет). Рефракция коэффициентін, Тұрақты түзету R-ді, Календарлық күнді жəне Уақытты енгізу үшін менюдің Ввод пунктін (152-сурет) пайдаланыңыз 149

151-сурет. Дисплейдің көрінісі

152-сурет. Дисплейдің көрінісі

Рефракция коэффициентін, Тұрақты түзету R-ді, Календарлық күнді жəне Уақытты енгізіңіз (153-сурет). Енгізелген мəліметтерді осы кнопканы басып сақтаңыз. Нивелирлік жүрісті орындау барысында жұмыс сапасын қадағалап отыру үшін баптау менюінен Допуски / Контроли-ді таңдаңыз (154-сурет). Рейкаға дейінгі ең ұзын аралықты (ұзын болмау керек), дүрбі көзденетін ең үлкен жəне ең осы кнопканы басыңыз. Жұмысты жалғастырасыз кіші биіктіікті енгізіңіз де жəне келесі 2-бетке ауысасыз (155-сурет).

153-сурет. Дисплейдің көрінісі

154-сурет. Дисплейдің көрінісі

Рейкаға дейінгі аралық 10 ÷ 100 метрге, дүрбі көзденетін ең төмен биіктік 0 ÷ 1 метрге, ең жоғары биіктік 0 ÷ 5 метрге дейін болады (155-сурет). Экранға шыққан тізімнен Разность-ты таңдаңыз (156-сурет). В1 – F1 станциядан В2 – F2 станцияға дейін. Өлшеулер В1-ден В2-ге жəне F1-ден F2-ге дейін.

155-сурет. Дисплейдің көрінісі

156-сурет. Дисплейдің көрінісі

150

Кереке ең үлкен айырмашылық мəнін енгізіңіз. Контроль 30 см қатарға белгі осы кнопканы басып қабылдаңыз. орнатыңыз да, енгізілген өзгертулерді Ең үлкен айырмашылық 0 м ÷ 0,01 м аралықта болады (157-сурет). На станции жəне Накопл. по секции қатарға (158-сурет) нивелирдің екі жағына орналасқан рейкаларға дейінгі аралықтың ең үлкен айырымын (барлық жүріс үшін жəне бір станция үшін) енгізіңіз. Бұл айырым бір станция үшін 0 м ÷ 5.0 м, ал жүріс үшін 0 м ÷ 100 м аралықта болады.

157-сурет. Дисплейдің көрінісі

158-сурет. Дисплейдің көрінісі

5.9.7.1. Аспапты баптау параметрлері Баптау менюінен (159-сурет) Настройки инструмента-ны таңдаңыз. Биіктік бірлігін таңдаңыз: метрлер, футтар, дюймдер (160-сурет).

160-сурет. Дисплейдің көрінісі

159-сурет. Дисплейдің көрінісі

Есте сақтайтын жайт: Бір биіктіктің өлшем бірлігін, стандартты орнатылған өлшем бірлігін өзгертпей, басқа өлшем бірлігіне ауыстыруыңызға болады. Бұл үшін өлшем бірлігін мəннен кейін қолмен жазу керек.

Енгізу бірлігін таңдаңыз (161-сурет). Есепті шығару (Вывод отсчета) қатарда ондық разрядтардың керек санын таңдаңыз (162-сурет). Аспап өлшеу жұмысын жалғастырады да, ондық разрядтардың керек саны толық бар мəндерді сақтайды. 10 минут жазылған қатарды таңдаңыз (163-сурет). Егерде басқа кнопка басылмаса, 10 минут өткен соң, аспап автоматты өшеді. Автоматты өшіру міндеті: – аспап үздіксіз өлшеу жұмысын орындаған кезде; 151

– аспап USB жад картасымен немесе ЖК-мен қосылған болса жұмылдырылмайды: Дыбысты қосу немесе өшіру үшін, Дыбыс (Звук) қатарында жалаушықты орнатыңыз немесе тазалаңыз (164-сурет).

161-сурет. Дисплейдің көрінісі

162-сурет. Дисплейдің көрінісі

161-сурет. Дисплейдің көрінісі

163-сурет. Дисплейдің көрінісі

164-сурет. Дисплейдің көрінісі

Экранда бейнелеу үшін бейнелеу тілін таңдаңыз (165-сурет). Таңдағаныңызды мақұлдаған мезетте бейнелеу тілі ауысады. Датаны бейнелеу форматын таңдаңыз (166- сурет). Д – Күн; М – Ай; Г – Жыл.

166-сурет. Дисплейдің көрінісі

165-сурет. Дисплейдің көрінісі

Уақытты бейнелеу форматын таңдаңыз (167- сурет).

152

167-сурет. Дисплейдің көрінісі

5.9.7.2. Жазуды баптау

Аспаппен жұмыс істеу үшін жазуды баптаңыз. Настройки менюінде Настройки записи-ді таңдаңыз (168-сурет). Жазуды қосу немесе өшіру үшін, Жазу (Запись) қатарында жалаушықты орнатыңыз немесе тазалаңыз (169-сурет).

169-сурет. Дисплейдің көрінісі

168-сурет. Дисплейдің көрінісі

Запись данных деген қатардан мəліметтерді жазуды таңдаңыз (170-сурет). R – M тек өлшенген мəндер сақталады. RMС – өлшенген жəне есептелінген мəндер сақталады. Орындалған нивелирлік жүрісті теңестіру үшін мəліметтерді жазу алқабына RMС мəнін орнату керек. Көз алдыңыздағы экраннан Дополнительно записывать-ты таңдаңыз да, осы кнопканы басып, жұмысты жалғастырыңыз жəне келесі 2-бетке ауысыңыз.

170- сурет. Дисплейдің көрінісі

171- сурет. Дисплейдің көрінісі

Есіңізде болсын – дата жəне уақыт тек DiNi 0,3-те сақталады.

153

Нивелирлік жүрісті орындау барысындағы өлшеулерді нөмірлеу үшін нүкте нөмірінің адымын жəне қайсы нөмірден (Начать с:) бастау керектігін енгізіңіз осы кнопканы басып мақұлдаңыз (172-сурет). Тапсырылған мəндерді да жұмысты жалғастырыңыз. Келесі нүктенің нөмірі жұмыс басталған нүктенің нөмірінен адым санына автоматты көбейіп отырады. Нүктелерді жеке аралық өлшеулер барысында нөмірлеу үшін, нүкте нөмірінің адымын (Шаг номера тчк.) жəне қайсы нөмірден (Начать с:) бастау керектігін енгізіңіз (173-сурет).

173-сурет. Дисплейдің көрінісі

172- сурет. Дисплейдің көрінісі

Тапсырылған мəндерді осы кнопканы басып, мақұлдаңыз да, жұмысты жалғастырыңыз. Келесі нүктенің нөмірі жұмыс басталған нүктенің нөмірінен адым санына автоматты көбейіп отырады.

5.9.8. Trimble міндетінің менюі Жұмыстың кез келген сатысында Trimble міндетінің менюіне қол жеткізесіз.

кнопкасын басып, Trimble

Есте сақтайтын жайт: Барлық міндеттерге қол жетпеуі мүмкін, міндеттерге қол жету таңдалған программаға байланысты болады.

Trimble , кнопкасын басыңыз. Trimble міндетінің менюі экранға шығады (174 – сурет). Егерде нивелирлік жүрісті орындау барысында нүктені жер бетіне белгілеу керек болса, Trimble міндетінің менюінен Вынести-ді таңдаңыз (175-сурет). Нивелирлік жүрісті орындау барысында жеке нүктені де өлшеуіңізге болады. Бұл жұмысты орындау үшін, ИзмТчк-ні таңдайсыз (176-сурет). Жұмыс барысында нивелирді екі пункттің дəл ортасына орналастыру үшін арақашықтықты өлшеуге тура келеді. Мұндай жағдайда Изм. расст.-ті таңдайсыз (177-сурет).

154

174- сурет. Дисплейдің көрінісі

175- сурет. Дисплейдің көрінісі

176- сурет. Дисплейдің көрінісі

177- сурет. Дисплейдің көрінісі

осы кнопкалардың біреуін басып өлшеу жұмыстарына кірісесіз (178-сурет). -ті басып программаға қайтасыз. Өлшеу жұмыстарын кодтық рейкамен орындауға мүмкіндік болмаса, өлшеуді дүрбі торының жəне метрлік рейка көмегімен орындайды. Дүрбіні рейкаға көздеп, дүрбіге сығалап, рейкадан есеп алады. Мұндай жұмысты орындау үшін Trimble міндетінің менюінен Визуально-ны таңдаңыз (179-сурет). Қайсы мəнді енгізетіндігіңізді, арақашықтық па əлде рейкадағы есептер ме, таңдаңыз (180-сурет).

179 – сурет. Дисплейдің көрінісі

178- сурет. Дисплейдің көрінісі

Егерде сіз арақашықтықты таңдасаңыз, рейкадан алынған есепті енгізіңіз. осы кнопканы басып мақұлдаңыз да, жұмысты жалғастырыңыз (181-сурет). 155

180 – сурет. Дисплейдің көрінісі

181- сурет. Дисплейдің көрініс

Егерде сіз рейкадағы есептерді таңдасаңыз, дүрбі торының жоғарғы жəне төменгі жіптерінің Рейхенбах рейкасымен беттескен жеріндегі есептерді енгізіңіз (182-сурет). осы кнопканы басып, мақұлдаңыз да жұмысты жалғастырыңыз. Нивелирлеу жұмыстарын жер астында немесе ғимарат ішінде орындау үшін, Trimble міндетінің менюінен Перевернуть-ті таңдап, төңкерілген рейканы пайдаланыңыз (183-сурет) (Бұл орнатқаныңыз, өзіңіз өзгертпейінше, барлық өлшеу жұмыстарына қолданылады).

182- сурет. Дисплейдің көрініс

183- сурет. Дисплейдің көрініс

Төңкерілген рейканы пайдаланатындығыңызды Да-ны басып мақұлдаңыз. Нет-ті бассаңыз, кəдуілгі рейкаға қайтасыз (184-сурет). Егерде төңкерілген рейканы пайдаланатын болсаңыз, диплейдің төменгі оң бұрышында төмен бағытталған нұсқау пайда болады (185-сурет).

184- сурет. Дисплейдің көрініс

185- сурет. Дисплейдің көрініс

156

Керек дəлдікке қол жеткізу үшін қайта өлшеуді (nM) жəне ОКҚ (СКО) (mR)ні пайдаланыңыз. Тек бір өлшеу үшін nM = 1 енгізіңіз. nM>1; mR = 0-ді барлық өлшеулерді орындау үшін енгізіңіз. nM>1; mR> керек рет қайта өлшеу немесе ОКҚ-нің мəнін алу үшін барлық өлшеулерді енгізесіз. Қайта өлшеуді қайталаған сайын ұзындық өлшеуіштің орташа есебі жəне арақашықтық, сонымен қатар ОКҚ экранда көрінеді. Trimble міндеттерінің менюінен Доп. измер.-ді таңдаңыз (186-сурет). Егерде ОКҚ берілген болса, өлшеуді ең кемі үш рет орындау керек (187сурет). Егерде керек ОКҚ-ге қол жетсе, өлшеу жұмыстары доғарылады. Кнопканы басқан кезде аспап жылжымау керек, егерде жылжып кетсе, нəтижелер қате болады. ОКҚ сақталуы мүмкін, бірақ Жазуды баптауларда тапсырылуы керек. Есте сақтайтын жайт: Мұндай жағдайда, жүрісті теңестіру мүмкін емес.

Өлшеу саны əр уақытта сақталады. Өлшеу саны nM-ді енгізіңіз (187-сурет). Аспап нəтижені есептегенге дейінгі орындалатын өлшеулер саны – nM. Ең көбі 10 рет.

187- сурет. Дисплейдің көрінісі

186- сурет. Дисплейдің көрініс

mR-дің ОКҚ-сінің ең үлкен мəнін енгізіңіз. Нəтиже жазылғанға дейін қол жететін ең үлкен ОКҚ mR-ге тең. Бұл нəтижеге қол жету үшін еңі кемі үш рет өлшеу керек (188-сурет). осы кнопканы басып сақтаңыз. Енгізілген мəліметтерді Жұмыс барысында Ескертулер, əріпті – цифрлы мəліметтер, күнді жəне уақытты енгізу керек болса, Trimble міндеттерінің менюінен Примечанияны таңдаңыз (189-сурет).

188-сурет. Дисплейдің көрінісі

188-сурет. Дисплейдің көрінісі

157

Қосымша мəлімет енгізуді (Ввести доп. информацию) таңдаңыз (190-сурет). Əріпті немесе цифрлы символдарды енгізіңіз (191-сурет).

190-сурет. Дисплейдің көрінісі

191- сурет. Дисплейдің көрінісі

Енгізілген мəліметтерге күнін немесе уақытын қосып жазу үшін, Доба-вить текущую дату и / или Добавить текущее время-ні таңдаңыз (192-сурет). Енгізілген мəліметтерді

осы кнопканы басып сақтаңыз (193-сурет).

193- сурет. Дисплейдің көрінісі

192-сурет. Дисплейдің көрінісі

Аспаптың негізгі параметрлерін сақтап (бекітіп) қою үшін осы бұйрықты пайдаланыңыз (194-сурет). Мынадай мағыналы мəліметтер қатары: – өлшем бірлігі; – дүрбіні көздеген кездегі енгізілетін түзетулер саны; – аспап соңғы рет тексерілген күн; – жер қисықтығының / рефракция коэффициенті; – аспап туралы мəліметтермен жұмысты доғару үшін, ұзындық өлшеуіш жылжуы / енгізілетін тұрақты түзету жазылады. Жұмыс барысында дисплейді жарықтандыру немесе өшіру үшін Trimble міндеттерінің менюінен Подсв. Вкл-ді таңдаңыз (195-сурет). s немесе нөмірі 9-кнопканың көмегімен Вкл немесе Выкл-дарды ауыстырыңыз.

194- сурет. Дисплейдің көрінісі

195- сурет. Дисплейдің көрінісі

158

Дисплейдің жоғарғы жағындағы қатарда күннің бейнесі пайда болады (196-сурет). Жарықтандыру міндеті өшірілгенге дейін символ көрініп тұрады. Жұмыс токты үнемдеу режимімен орындалатын болса, 30 секунд аралығында аспап дисплей жарығын өшіреді. Күн бейнесі ай бейнесіне ауысады. Кнопканы қайта бассаңыз, дисплей жарықтанады, тағы бассаңыз жарық өшеді. Дисплей жарығын қосу немесе өшіру жəне / немесе дөңгелек көпіршікті, сонымен қатар жарықтың күшін, дисплей контрастілігін жəне үнемді режимді баптау үшін осы экранды пайдаланыңыз (197-сурет).

кнопканы басыңыз.

197- сурет. Дисплейдің көрінісі

196- сурет. Дисплейдің көрінісі

Экранға меню шығады (198-сурет). Осы менюден сіз Көпіршікті, Дисплейді немесе Екеуін де жарықтандыруды таңдай аласыз. Көпіршік жарығын күшейту немесе азайту үшін Яркость уровня-ны ерекшелеңіз (199-сурет), пайдаланыңыз.

осы кнопканың оңға, солға бағытталған нұсқауларын

199- сурет. Дисплейдің көрінісі

198- сурет. Дисплейдің көрінісі

Экран жарығын күшейту немесе азайту үшін Яркость дисплея-ны ерекшелеңіз (200-сурет) де, осы кнопканың оңға, солға бағытталған нұсқауларын пайдаланыңыз. Экран контрастілігін күшейту немесе азайту үшін Контрастность-ны ерекшелеңіз де (201-сурет), нұсқауларын пайдаланыңыз.

осы кнопканың оңға, солға бағытталған

159

200- сурет. Дисплейдің көрінісі

201- сурет. Дисплейдің көрінісі

Токты экономдау режимін қосу немесе ажырату үшін, Экономич. режим қатарға белгі (флажок) қойыңыз немесе өшіріңіз (202-сурет). Баптағандарыңызды осы кнопканы басып мақұлдаңыз. Нивелир программасының нұсқасын жəне нивелирдің сериялық нөмірін көру үшін Trimble

, кнопкасын басыңыз, Trimble міндетінің менюі экранға

шығады (203-сурет). Содан соң осы кнопканы басыңыз. Прогрмма варианты жəне сериялық нөмірі экранға шығады (204-сурет).

202-сурет. Дисплейдің көрінісі

203-сурет. Дисплейдің көрінісі

Жұмысты жалғастыру жəне негізгі менюге ауысу үшін, басыңыз.

осы

кнопканы

204-сурет. Дисплейдің көрінісі

160

5.9.9. Trimble-мен өлшеу жұмыстарын орындауға арналған программалар Жұмыс барысында қайта өлшеу керек болса, Негізгі меню Измерения-дан Одиночные измеренияны таңдайсыз. Шыққан экраннан (205-сурет). Повт. міндетін таңдаңыз да осы кнопканы басып мақұлдаңыз (ақырғы өлшеуді əрдайым қайталауға болады). Мысалы, нивелирлік жүріс барысында Повт. міндетін таңдаңыз да (206сурет),

осы кнопканы басып мақұлдаңыз

206- сурет. Дисплейдің көрінісі

205- сурет. Дисплейдің көрінісі

Шыққан экраннан керек міндетті таңдаңыз (207-сурет). Егерде тихникалық тұрғыдан тиімді болса, соңғы станциядағы өлшеуді (нивелирлік жүріс) қайта орындауға болады. Мұндай жағдайда, бастапқы мəліметтер сызықтары PI кодтық белгіленеді де, есептеулерге пайдаланылмайды. диапозонда Жұмыс барысында нивелир жадынан тірек биіктік мəнді іздеу керек болса, негізгі менюден Измерения-ны таңдаңыз. Шыққан экраннан Репер для промежут. измер.-ді таңдаңыз. Нүкте нөмірін енгізіңіз (208-сурет). Барлық қатарды толтыруға болады.

.

208- сурет. Дисплейдің көрінісі

207- сурет. Дисплейдің көрінісі

Тірек биіктік мəнді қайдан алу керектігін таңдаңыз (209-сурет). Из проектаны таңдасаңыз, нүктені көз алдыңыздағы жобадан таңдайсыз. Другой проект-ні таңдасаңыз, барлық басқа жобалардан таңдауға мүмкіндік болады. Керек жобаңызды таңдаңыз. Барлық жобалар жасалған уақыттарына сəйкес тізілген (іріктелген) (210-сурет). 161

209- сурет. Дисплейдің көрінісі

210- сурет. Дисплейдің көрінісі

Таңдалған жоба жағдай қатарында көрсетіледі. Строки данных-ты таңдаңыз. Нүктені іздеу критерийін тапсыру жəне нүктені көрсету үшін курсорды солға немесе оңға жылжытыңыз (211-сурет). Таңдаған нүктеңізді мақұлдаңыз немесе Далее кнопканың көмегімен ұқсас нүктелерді іздеуге кірісіңіз. Мəліметтер қатарын сақталған ретімен бейнелеу үшін, осы кнопканың жоғары, төмен бағытталған нұсқауларын пайдаланыңыз (212сурет).

211- сурет. Дисплейдің көрінісі

212- сурет. Дисплейдің көрінісі

Нүктелерді автоматты жəне қолмен нөмірлеу үшін шаг к №-ді немесе индив. №-ді таңдаңыз (213-сурет). Міндет нүктелерді автоматты немесе қолмен нөмірлеуге ауысуға мүмкіндік береді. Нүкте нөмірі сіз берген адымға үлкейіп отырады, əдетте 1. Сіздің қарамағыңызда нүктені автоматты нөмірлеудің екі жүйесі бар. Біреуі – нивелирлік жүріс нүктелері, екіншісі – аралық нүктелер үшін. Бастапқы нүктенің жəне өсімшенің нөмірі тағайындалуы керек (жазуларды баптауды қараңыз). Нүкте нөмірі қолмен енгізілген соң жүйе, бұрынғы пайдаланылған автоматты нөмірге ауысады. Нивелирлік жүрісті орындау кезінде, артқы нүкте 213- сурет. Дисплейдің көрінісі жəне соңғы нүкте нөмірін енгізу керек. 162

Програмада бар кодтық таблицадан таңдап сіз, əріпті – цифрлы бір мəнді немесе кодтарды қосуыңызға болады (Құжаттар менюінің түзету міндетін, кодтар тізімінің үшеуін жасау немесе өзгертуді қараңыз). Бірінші кодты енгізген соң, оны кестеден таңдап немесе қолмен, тағы бір код қосуыңызға болады (214-сурет). Мəліметтер енгізілетін қатарға мəнді енгізіңіз (215-сурет). Енгізудің көз алдыңыздағы режимі жағдай қатарында бейнеленеді.

214- сурет. Дисплейдің көрінісі

215- сурет. Дисплейдің көрінісі

Alpha кнопканың көмегімен əріпті символдарды енгізуді таңдаңыз. Керек символдарды таңдау үшін кнопканы бірнеше рет басыңыз (216-сурет). Автоматты нөмірленетін болса, тек оң жақта орналасқан цифрлы символдар ғана өседі (217-сурет).

217- сурет. Дисплейдің көрінісі

216- сурет. Дисплейдің көрінісі

5.9.9.1. Жеке өлшеулерді (тірек реперге бай -аныстырылмаған) орындау үшін (218-сурет). Измерения менюінен Одиночное измерение міндетін таңдайсыз. Сонымен қатар бұны жұмысты бастау программасы ретінде пайдалануға болады. Жұмысты тірек реперге байланыстырмай орындаған кезде, рейкадан алынған есептер бірбіріне байланыссыз бейнеленуі мүмкін. Егерде есептерді жазу жəне автоматты нөмірлеу қосылған болса, өлшеулер сəйкес сақталады. Нəтижелер: R = Рейкадағы есеп; HD = Горизонтал арақашықтық. 163

218-сурет. Жеке өлшеу

Измерения-ны, содан соң Одиночные измерения-ны таңдаңыз (219-сурет). осы Нүкте нөмірін жəне кодын енгізіңіз. Өлшеуді бастау үшін кнопкаларды басыңыз. Енгізілген нүкте нөмірі жəне коды келесі өлшеулермен сақталады. Басқа нүктені өлшеуге кірісіңіз (220-сурет). Инфо-ны басқан мезетте батарея зарядының күші, уақыт жəне күн дисплейде көрінеді. Қайта өлшеуді басыңыз

219- сурет. Дисплейдің көрінісі

220- сурет. Дисплейдің көрінісі

5.9.9.2. Нивелирлік жүріс Жұмыс орындау барысында сіз жеке биіктік мəндер айырымын өлшейсіз жəне қоса аласыз. Егерде бастапқы жəне соңғы нүктелердің биіктік мəндерін енгізсеңіз, биіктік мəндердің көз алдыңыздағы айырымы есептеледі. Сіз аралық өлшеулерді жəне рейкаға дейінгі ұзындық ішінде жер бетіне сызуды орындай аласыз, сонымен қатар нивелирлік жүрісті жалғастырасыз. Нəтижелер: Sh – жүрістің жалпы өсімшесі; Db, Df – артқы жəне алдыңғы рейкаларға дейінгі ұзындықтардың қосындысы; dz – жүріс сəйкессіздігі (егерде бастапқы жəне соңғы реперлердің биіктік мəндері енгізілген болса). Барлық маңызды баптауларды (нүктелерді автоматты нөмірлеу, жұмысты орындау дəлдігі) нивелирлік жүрісті бастамай тұрып орындау керек. Жүрісті теңестірудің маңызды опциясы сақтау үшін, бұл өте маңызды.

221-сурет. Нивелирлік жүріс сұлбасы

DiNi® тек өлшеулерді нивелирлеу режимінде орындаған кезде ғана жүрісті теңестіруге мүмкіндік береді. Өлшеудің жоғары сапасын қамтамасыз ету үшін, рейкаға дейінгі шекті аралықты, дүрбі көзденетін ең кіші биіктікті жəне өсімшелердің станциядағы ең көп айырымын тексеріп отыруға мүмкіндік бар. 164

Нивелирлік жүрісті бастау / жалғастыру үшін, негізгі менюден Измерения-ны таң-даңыз (222-сурет). Шыққан экраннан Нивелирный ход-ты 2 таңдаңыз (223-сурет).

222-сурет. Дисплейдің көрінісі

223-сурет. Дисплейдің көрінісі

Шыққан экраннан Ход ?-ты таңдаңыз (224-сурет). Продолжить-ті таңдасаңыз, алдыңғы бітпеген жүріс автоматты жалғасады. Из проекта-ны таңдасаңыз жүріс нөмірін енгізу керек. Жобадағы біткен əрбір жүрісті жалғастыруыңызға болады. Сонымен қатар сіз, жүрістің барлық мəліметтерін пайдаланып, жүрісті соңғы рет теңестіресіз. Ұзын жүрістерде болатын қиындықтарды барынша азайту үшін, жүріс бітер кезде, өзгертулерді бірден енгізіп нүктелер қосуды үсынамыз, осыдан соң «продолжить ход» опцияны таңдаған мезетте жүріс жалғасады. Бұл операция (жүріс соңы / жалғасы) жүрісті есептеуді жалғастыруға əсер етпейді, бірақ қиындықтар болған жағдайда, сізге жоғалған жүрісті осы нүктеде жалғастыруға жəне содан соң жеке жүрістерді қолмен жалғастыруға (қосуға) мүмкіндік береді. Жүріс нөмірін (Номер хода) енгізіңіз (225-сурет).

224-сурет. Дисплейдің көрінісі

225-сурет. Дисплейдің көрінісі

Өлшеу əдістерін таңдаңыз (Метод измерений), (226-сурет). DiNi 0.7 / 1.3 болса, 3П жəне ЗПП3. DiNi 0.3 / 1.0 болса, 3П, 3ПП3, П33П, 3П3П,33ПП Чередовать ?-қа белгі қойыңыз немесе тазалаңыз. осы кнопканы басып (Далее) осы бетте таңдағаныңызды мақұлдаңыз да, келесі бетке ауысыңыз (227сурет).

165

227-сурет. Дисплейдің көрінісі

226-сурет. Дисплейдің көрінісі

Шыққан тізімнен нүкте нөмірін таңдаңыз немесе керек нүктенің нөмірін енгізіңіз (228-сурет). Осы жобадағы келесі еркін нүктенің нөмірін тауып алу үшін Найти-ді таңдаңыз. Нүкте нөмірін басқа жобадан таңдау үшін, Другой проект-ні таңдаңыз (228-сурет). Кодтар тізімінен кодты таңдау үшін, Из списка-ны таңдаңыз. Шыққан тізімнен Кодты таңдаңыз немесе керек Кодты енгізіңіз (229-сурет).

228-сурет. Дисплейдің көрінісі

229-сурет. Дисплейдің көрінісі

Егерде нүкте нөмірі тізімнен таңдалған болса, репердің биіктік мəні автоматты беріледі. Репердің биіктік мəнін енгізіңіз (230-сурет). Экранның төменгі оң бұрышындағы символ (231-сурет) аспаптың жұмысқа дайындығын көрсетеді. Артқа өлшеу үшін нивелирді рейкаға көздеңіз, дүрбінің нысананы анықтайтын бұрандасымен рейканы анықтаңыз да басып өлшеуді бастаңыз.

осы кнопкаларды

231-сурет. Дисплейдің көрінісі

230-сурет. Дисплейдің көрінісі

166

Өлшеу біткен кезде, нəтиже экранға шығады (232-сурет). Жұмыс орындалған болып саналады, өлшеу санын есептеуші бір санға көбейеді. Нүктені автоматты немесе қолмен нөмірлеуді таңдаңыз (233-сурет).

232-сурет. Дисплейдің көрінісі

233-сурет. Дисплейдің көрінісі

Шыққан тізімнен нүкте нөмірін таңдаңыз немесе нүктенің керек нөмірін енгізіңіз. Келесі еркін нүктенің нөмірін табу үшін Найти-ді таңдаңыз (234-сурет). Көз алдыңыздағы жобадан нүкте нөмірін таңдау үшін Из проекта-ны таңдаңыз. Нүктені басқа жобадан таңдау үшін, Другой проект-ні таңдаңыз. Шыққан тізімнен Кодты таңдаңыз немесе нүктенің керек нөмірін енгізіңіз. Код тізімінен кодты таңдау үшін, Из списка-ны таңдаңыз (235-сурет).

234-сурет. Дисплейдің көрінісі

235-сурет. Дисплейдің көрінісі

Инфо-ны таңдаңыз. Рейкаға дейінгі жалпы аралық белгілі болғандықтан, келесі станция жүріс соңында рейкаға дейінгі екі аралық Db жəне Df тең болатын орында болу керек. Күн, Уақыт жəне Жад жағдайы, яғни қосымша мəліметтер экранға шығады (236-сурет). Db – артқы рейкаға дейінгі аралықтардың қосындысы. Df – алдыңғы рейкаға дейінгі аралықтардың қосындысы Егерде соңғы өлшеуді немесе соңғы станцияны қайталағыңыз келсе, Повт.-ті таңдаңыз (237-сурет). Қайта өлшенген нəтижелер қатары 5 # сияқты белгіленеді. Артқа өлшеу (ЗП əдісі, ЗЗПП) немесе станцияны өлшеу (барлық басқа өлшеулер, бірін-бірі ауыстыратын нұсқалар) орындалып болған кезде (тірек биіктік мəнге қол жетеді), аралық өлшеуді орындауыңызға болады. 167

236-сурет. Дисплейдің көрінісі

237-сурет. Дисплейдің көрінісі

, кнопкасын басыңыз, экранға шықаннан ИзмТчк. (2)-ні таңTrimble даңыз (238-сурет). осы кнопкаларды басып өлшеуді бастаңыз (239-сурет).

239-сурет. Дисплейдің көрінісі

238-сурет. Дисплейдің көрінісі

-ті, Escape басып, нивелир-лік жүріске қайтасыз. Нүктенің бастапқы нөмірі жəне нөмірлеу адымы бапталғанға сəйкес болады, нивелирлеу жүрісінің параметрлерінен өзгеше. Есте сақтайтын жайт: Жүрісті теңестіретін программа тек, Аспаптың сəйкес станциясына қатысты, аралық нүктелерді есептейді жəне жақсартады.

Артқа өлшеу (ЗП əдісі, ЗЗПП) немесе станцияны өлшеу (барлық басқа өлшеулер, бірін-бірі ауыстыратын нұсқалар) орындалып болған кезде (тірек биіктік мəнге қол жетеді), жерге белгілеу (сызу) жұмысын орындауыңызға болады. Trimble , кнопкасын басыңыз, экранға шықаннан Вынести (1)-ді таңдаңыз (240-сурет). Осы немесе басқа жобалардан нүкте нөмірін таңдаңыз немесе керек нүкте нөмірін, кодты жəне нақтылы биіктік мəнді енгізіңіз (241 – сурет). 168

240-сурет. Дисплейдің көрінісі

241-сурет. Дисплейдің көрінісі

-ті, Escape кнопканы басып, нивелирлік жүріске қайтасыз. Есте сақтайтын жайт: Жүрісті теңестіретін программа Жер бетіне сызылатын нүкте биіктігін теңестірмейді жəне өзгертпейді.

Нивелирлік жүрісті орындау барысында тексеруді ішінара жəне автоматты орындауға болады. Рейкаға дейінгі аралықтардың қосындысын сіз əрбір станцияда қарап шыға осы кнопканы басыңыз (242-сурет). аласыз. Инфо-ны таңдаңыз да Артқы жəне алдыңғы рейкаға дейінгі аралықтардың қосындысы Db жəне Df түрінде көрсетілген.

осы кнопканы басып (243-сурет) жалғастырыңыз.

243-сурет. Дисплейдің көрінісі

242-сурет. Дисплейдің көрінісі

Егерде аралықтар қосындысы белгілі болса, келесі станция аралықтар қосындысы тең болатын жерде болады. Автоматты тексеруді орнату үшін Баптау менюінен Допуски / Контроль-ді таңдайсыз. Сіз: – рейкаға дейінгі ең ұзын аралықты; – рейкаға дейінгі ең қысқа аралықты; – дүрбі көзденетін ең үлкен биіктікті; – өсімше айырымының станциядағы ең үлкен мəні немесе өлшеу айырымының екі еселенген мəнінің (мысалы, ЗППЗ-да) ең үлкен мəнін; – 30 см аралықты тексеру, үшін автоматты тексеруді орната аласыз. Белгіленген шектен тыс орындалған өлшеулер туралы аспап сізге айтады. 169

Нəтижелерді қабылдайтын болсаңыз, Нет-ті басыңыз, ал қайта өлшейтін болсаңыз Да-ны басыңыз (244-сурет). Нивелирлік жүрісті бітіру үшін Замкн-ді таңдаңыз (245-сурет).

244-сурет. Дисплейдің көрінісі

245-сурет. Дисплейдің көрінісі

Егерде биіктік мəні белгілі нүкте болса, Да-ны таңдаңыз. Егерде биіктік мəні белгісіз нүкте болса, Нет-ті таңдаңыз (246-сурет). Биіктік мəні белгілі нүкте үшін таңдаңыз: А – өзгертусіз (Наклон); В – Нүктенің керек нөмірін, кодты жəне биіктікті енгізіңіз; С – Белгілі нүктені жадтан таңдаңыз. Жалғастыру үшін Далее-ні басыңыз (247-сурет).

247-сурет. Дисплейдің көрінісі

246-сурет. Дисплейдің көрінісі

Бұл кезеңде, программа бастапқы нүктенің нөмірін, кодты жəне биіктікті (Наклон) ұсынады. Жүрісті бітіру үшін Замкн-ні таңдаңыз. Нəтижелер: Sh – жүріс өсімшелерінің қосындысы; Db, Df – Артқы жəне алдыңғы рейкаларға дейінгі аралықтардың қосындысы; dz – жүріс сəйкессіздіктерінің (репердің биіктік мəнін енгізгенге байланысты) қосындысы (248-сурет). Биіктік мəні белгісіз нүктеде нивелирлік жүрісті бітіру үшін Замкн-ді таңдаңыз. Нəтижелер: Sh – жүріс өсімшелерінің қосындысы; Db, Df – Артқы жəне алдыңғы рейкаларға дейінгі аралықтардың қосындысы; (249-сурет). Биіктік мəні белгілі артқы нүктені өлшеу жұмысын орындап болып (реперге байланыстыру), сіз аралық нүктелерді өлшей аласыз (250сурет). .Нəтижелер: Z = аралық нүктенің биіктік мəні; h = артқы нүкте мен жаңа нүктенің биіктік мəндерінің айырымы (тек бейнелеу үшін). 170

248-сурет. Дисплейдің көрінісі

249-сурет. Дисплейдің көрінісі

Негізгі менюден Измерения-ны, ал шыққан менюден Промежуточные измерения-ны таңдаңыз (251-сурет).

251-сурет. Аралық нүктелерді өлшеу

250-сурет. Дисплейдің көрінісі

Шыққан тізімнен Нүкте нөмірін таңдаңыз немесе керек нүктені, реперді нөмірімен кодымен жəне биіктік мəнімен енгізіңіз. Келесі еркін нүктенің нөмірін табу үшін Найти-ді таңдаңыз. Нүкте нөмірін көз алдыңыздағы жобадан табу үшін Из проекта-ны таңдаңыз. Нүкте нөмірін басқа жобадан табу үшін Другой проект-ні таңдаңыз (252-сурет). осы кнопканы басып (253-сурет), жұмысты жалғастырыңыз. Таңдалған реперлік нүктелердің нөмірін жəне кодын өзгертуге болады.

252-сурет. Дисплейдің көрінісі

253-сурет. Дисплейдің көрінісі

Аспапты реперге орналасқан рейкаға көздеңіз, рейканы анықтаңыз. осы кнопкаларды басып, өлшеуді бастаңыз (254-сурет). 171

Репер нүктесін өлшегенде алынған нəтижелерді қабылдаңыз немесе өлшеуді қайталаңыз (255-сурет).

254-сурет. Дисплейдің көрінісі

255-сурет. Дисплейдің көрінісі

Жаңа нүкте нөмірін жəне кодын енгізіңіз. осы кнопкаларды басып, өлшеуді бастаңыз (256-сурет). № / Индив. №-дің адымын нөмірлеу типін автоматты немесе қолмен таңдаңыз. Нөмір: Келесі еркін нүктенің нөмірін табу үшін Найти-ді таңдаңыз. Код: Тізімнен таңдаңыз. Келесі жаңа нүкте үшін нөмірді жəне кодты енгізіңіз. осы кнопкаларды басып, өлшеуді бастаңыз (257-сурет).

256-сурет. Дисплейдің көрінісі

257-сурет. Дисплейдің көрінісі

Жаңа нүктені өлшегенде алынған нəтижелер. Бейнелеген мəндерді өзгерту үшін Вывод-ты таңдаңыз. Соңғы өлшеуді қайталау үшін Повт.-ті таңдаңыз.

-ті, Escape кнопканы басып, жұмысты доғарыңыз. Да-ны таңдаңыз . осы кнопканы басып (258-сурет), программадан шығыңыз. 258-сурет. Дисплейдің көрінісі

172

Биіктік мəні белгілі нүктені өлшеген соң (реперге байланыстыру), сіз биіктік мəнін пайдаланып, жаңа нүктені жер бетіне белгілей аласыз (шамалап) жəне көз алды-ңыздағы нүктенің биіктік мəні мен жобалық биіктік мəн айырымын есептейсіз. Жобалық биіктік мəн мен көз алдыңыздағы биіктік мəннің айырымы шекті мəнге тең болғанға дейін рейканы жылжытыңыз (259-сурет). Нəтиже: dz = (жобалық Н – көз алдыңыздағы Н). Негізгі менюден Измерения-ны, шыққан менюден Разбивка-ны таңдаңыз (260-сурет). Шыққан тізімнен Нүкте нөмірін таңдаңыз немесе керек нүктені, реперді нөмірімен кодымен жəне биіктік мəнімен енгізіңіз.

260-сурет. Дисплейдің көрінісі 259-сурет. Жобалық биіктік мəнді жерге белгілеу

Келесі еркін нүктенің нөмірін табу үшін Найти-ді таңдаңыз. Нүкте нөмірін көз алдыңыздағы жобадан табу үшін Из проекта-ны таңдаңыз. Нүкте нөмірін басқа жобадан табу үшін Другой проект і таңдаңыз (261-сурет). осы кнопканы басып (262-сурет), жұмысты жалғастырыңыз. Таңдалған реперлік нүктелердің нөмірін жəне кодын өзгертуге болады. Аспапты реперге орналасқан рейкаға көздеңіз, рейканы анықтаңыз.

261-сурет. Дисплейдің көрінісі

262-сурет. Дисплейдің көрінісі

173

осы кнопкаларды басып өлшеуді бастаңыз (263-сурет). Реперді өлшегенде шыққан нəтижені қабылдаңыз немесе өлшеуді қайталаңыз (264-сурет).

263-сурет. Дисплейдің көрінісі

264-сурет. Дисплейдің көрінісі

Шыққан тізімнен Нүкте нөмірін таңдаңыз немесе керек нүктені, реперді нөмірімен коды -мен жəне биіктік мəнімен жер бетіне сызылатын нүкте үшін енгізіңіз. Келесі еркін нүктенің нөмірін табу үшін Най -ти-ді таңдаңыз. Нүкте нөмірін көз алдыңыздағы жобадан табу үшін Из проекта-ны таңдаңыз. Нүкте нөмірін басқа жобадан табу үшін Другой проект-ні таңдаңыз (265-сурет). осы кнопканы басып (266-сурет), жұмысты жалғастырыңыз. Жер бетіне сызылатын таңдалған нүктенің нөмірін жəне кодын өзгертуге болады.

265-сурет. Дисплейдің көрінісі

266-сурет. Дисплейдің көрінісі

Жерге белгіленетін нүктеге орналасқан рейкаға дүрбіні көздеңіз, рейканы анықтаңыз. осы кнопкаларды басып, өлшеуді бастаңыз (267-сурет). осы Принять-ты таңдаңыз, нəтижелерді мақұлдап жəне сақтау үшін кнопканы басыңыз (268-сурет). Жобалық биіктік мəн мен көз алдыңыздағы биіктік мəннің айырымы dz шекті мəнге тең болғанға дейін рейканы жылжытыңыз. 174

267-сурет. Дисплейдің көрінісі

268-сурет. Дисплейдің көрінісі

Жерге белгіленетін келесі нүктені шақыру үшін, Төмен бағытталған нұсқауды таңдаңыз да, сурет) немесе жерге

осы кнопканы (269белгіленетін келесі

нүктені енгізу үшін, -ті басыңыз немесе іздеу критерийінің келесісін беру үшін Искатьты пайдаланыңыз. Жерге сызылатын нүктелер биіктік мəнін аспап жадындағы жобада шақырған кезде, жобаны жерге сызуды 269 - сурет. Дисплейдің көрінісі мақұлдаған соң, жерге белгіленген ең соңғы нүкте адресі шығады. Егерде биіктік мəндер жобада керек ретпен сақталған болса, онда жерге сызылатын келесі биіктік мəн, осы кнопканың төмен бағытталған нұсқауын басып, содан соң Принять-ты бассаңыз, бірден шақырылады. Менюге қайтып, биіктік мəнді енгізіп жəне іздеуді бастау үшін, -ті басыңыз. Жерге сызылатын келесі нүктені іздеу критерийін тапсыру үшін Искать-ты басыңыз (269-сурет). Рейкадағы метрлік белгілерді пайдаланып, жобаны жер бетіне сызу үшін рейканың метрлік белгілері бар жағын нивелирге қарату керек деп рейка ұстаушыға айтасыз. Рейкашы рейканы бұрады. Рейка биіктігін орнатқан соң, рейканың кодпен белгіленген жағын нивелирге карату керек деп рейкашыға айтасыз. Тексеруге арналған өлшеуді таңыз (270-сурет).

осы кнопкаларды басып бас-

Принять-ты таңдаңыз да, енгізу кнопкасын , басып (271-сурет) мақұлдаңыз жəне нəтижені сақтаңыз. Бейнеленген мəндерді өзгерту үшін Вывод-ты таңдаңыз.

175

270 - сурет. Дисплейдің көрінісі

271-сурет. Дисплейдің көрінісі

-ті басыңыз, Да-ны таңдаңыз, жер бетіне сызуға арналған нүктені өлшеуді доғару үшін

осы кнопканы басыңыз (272-сурет).

-ті басыңыз, Да-ны таңдаңыз, жер бетіне сызуға арналған нүктені өлшеуді бітіру үшін

осы кнопканы басыңыз (273-сурет).

272-сурет. Дисплейдің көрінісі

273-сурет. Дисплейдің көрінісі

5.9.9.3. Нивелирлік жүрісті теңестіру (тек DiNi 0.3 үшін) Биіктік мəндері белгілі екі репердің арасында орындалған нивелирлік жүрістің өсімшелерінің қосындысын осы екеуінің биіктік мəндерінің айырымымен салыстыруға біздің мүмкіндігіміз бар. «Жүрісті теңестіру» программасы осы салыстыруда пайда болған сəйкессіздікті əрбір станциядағы ұзындыққа пропорциональ үлестіреді, нəтижесінде теңестірілген биіктік мəн есептеледі. Өлшенген мəндер (рейкадан тікелей алынған есептер, нивелирден рейкаға дейінгі аралықтар) өзгермейді. Аралық нүктелердің биіктік мəндері станция биіктік мəндеріне сəйкес тек тиянақталады. Теңестіру жұмысын орындау үшін нивелирлік жүрісті бітіру жəне аралық нүктелердің биіктік мəндерімен бірге жадта сақтау керек. Көпшілік жағдайларда нивелирлік жүрістің артқы нүктелерінің биіктік мəндері белгісіз болады. Мұндай жағдайда атрқы нүктенің биіктік мəнін теңестіру кезінде енгізуге болады. Тұйық нивелирлік жүрістерді де теңестіруге болады. Жүрісті теңестіру кезінде қойылатын талаптар: 1. Нивелирлік жүрістің барлығы бір жобаға жадтың РС картасына жазылу керек. 176

2. RMS жазу режимін əрдайым орнатыңыз. Бұлай істемесеңіз, теңестіру жұмысы орындалмайды, себебі шыққан биіктік мəндерді жазып қоятын резервтелген қатарлар жобада болмайды. 3. Станциядағы өлшеу жұмысын бітіртмей тұрып, нивелирлеуді тоқтатуға болмайды. 4. Бір ізбен орындалған нивелирлеу жұмыстарын жалпы теңестіруге болады, егерде олар жалғанған («Жүрісті жалғастыр» міндеті пайдаланылған) болса. Мұндай жүрістер жобаның əртүрлі қатарларында хронологиялық ретпен орналасуы мүмкін. Жүрістің «Жаңа жүріс» міндетінің көмегімен басталған əр бөлігін тек жеке теңестіруге болады. 5. Артқы жəне алдыңғы рейкаларға дейінгі аралықты орташалау жүрісті теңестіруге қосылмайды. 6. Жүрісті теңестіру қайталанбайды. 7. Жүрісті теңестіруге кіріспей тұрып, батарея зарядының толықтығын тексеріңіз. 8. Жадта сақталған мəліметтерді, өлшеу жұмыстары мен теңестіру жұмыстарының аралығында өзгертуге болмайды. Теңестіру жұмыстарын бастамай тұрып, нивелирлік жүрісті қайта есептейді. Нақты жəне қайта есептелген нəтижелердің мынадай айырмашылығын программа қабылдайды: биіктік мəн – 0.00002 м; арақашықтық – 0.02 м. Негізгі менюден Расчеты-ді таңдаңыз (274-сурет). Жүрісті теңестіруді таңдаңыз (Уравнивание хода) (275-сурет). .

274-сурет. Дисплейдің көрінісі

275-сурет. Дисплейдің көрінісі

осы кнопканы басып (276-сурет) Керек жобаны таңдаңыз да жалғастырыңыз. «Текущий проект»-ні программа стандартқа сəйкес ұсынады. Барлық жүрістерді барлық жобаларда теңестіруге мүмкіндік бар. осы кнопканы Іздеу критерийін анықтаңыз жəне керек мəнді енгізіңіз. басып (277сурет) жалғастырыңыз. Іздеу нүкте нөмірі, коды жəне жүріс нөмірі бойынша іске асады.

277-сурет. Дисплейдің көрінісі

276-сурет. Дисплейдің көрінісі

177

Принять-ты таңдаңыз, ұсынылған жүрісті мақұлдау үшін

осы

кнопканы басыңыз (278-сурет). осы кнопканы немесе төмен немесе жоғары бағытталған нұсқауды басып, жүрістерді осы критериймен іздеңіз. Ok-ді басыңыз да, осы кнопканы басып жалғастырыңыз. Жүріс аяғын жəне барлық жалғастарды программа автоматты тауып алады. Таңдалған жүріске арналған мəліметтері бар қатарлар туралы программа айтады (279-сурет).

278-сурет. Дисплейдің көрінісі

279-сурет. Дисплейдің көрінісі

осы Репердің ұсынылған биіктік мəдерін енгізіңіз немесе мақұлдаңыз. кнопканы басып жалғастырыңыз (280-сурет). Репердің таңдалған биіктік мəндері үшін ұсынылған Кодты енгізіңіз немесе мақұлдаңыз.

осы кнопканы басып жалғастырыңыз (281-сурет).

280-сурет. Дисплейдің көрінісі

281-сурет. Дисплейдің көрінісі

Нүктенің өзгерілген коды өзгерілген биіктік мəнді тауып алуға көмектеседі осы кнопканы басып қабылдаңыз (282-сурет). Қателерді тауып алуға көмектеседі. осы кнопканы басып мəндерді қабылдаңыз (283-сурет).

178

282-сурет. Дисплейдің көрінісі

283-сурет. Дисплейдің көрінісі

осы кнопканы басып жалғастырыңыз (284-сурет). Өзгерістер бар ма, жоқ па программа қатарларды тексереді. Егерде қатардағы мəліметтер өзгертілген болса (биіктік мəндері), онда жүрісті теңестіру жұмысы орындалмайды.

осы кнопканы басып (285-сурет) операцияны доғарыңыз..

285-сурет. Дисплейдің көрінісі

284-сурет. Дисплейдің көрінісі

5.9.10. DiNi-мен өлшеу жұмыстарын орындаудың жалпы ережелері жəне пайдаланылатын бөліктері Биіктік өсімшесін анықтау үшін нивелир, кодтан жəне интерполяцияланған мəндерден тұратын, өлшенген нəтижелерді орташалау əдісін пайдаланады. Бұл мəндер рейканың 2 сантиметрлік екі аралығын өлшеу арқылы анықталады. Аралықты жəне кодталған мəліметтерді дəл айырып тану үшін, аспап торын рейкаға өте дəл көздеп рейканы анықтау керек. DiNi биіктік өсімшесін есептеумен қатар рейкаға дейінгі аралықты да өлшейді. Бұл нивелирдің тік жазықтықтағы осі мен рейканың цифрлар жазылған бетінің жазықтығының (рейка қойылған нүкте емес) горизонталь арақашықтығы. Аспап программасы өлшеу барысында рейканың ендігін ескеруге мүмкіндік береді. Нивелирлеу жұмысын жəне аралықты өлшеу үшін нивелирге рейканың 30 сантиметрлік бөлігі жеткілікті. Бұл бөлік нивелир дүрбісінің рейкаға көзденген осіне симметриялы орналасу жəне жабық (бұтақпен, басқа нəрсемен) болмау керек. Бұған көз жеткізу үшін дүрбі окулярына сығаласа жеткілікті. Рейкаға дейінгі аралық 14 метрден аз болса, рейканың сізге керек бөлігі окулярдан көрінбейді. Егерде рейканың бұл бөлігі жабық болса (мысалы, бұтақпен), немесе 179

өлшеу жұмысы рейка ұшынан жоғары не төмен орындалса, онда айырып тануға арналған бөлік дүрбі осіне симметриялы болмайды. Үлкен симметриямен өлшеу дəлдікті төмендетеді, егерде тосқауыл тор жібін бірнеше сантиметрден көбірек жауып тұрса , жұмыс тоқтайды (қате туралы хабар: «өлшеу диапазонынан тыс»). Рейкаға дейінгі аралық өте қысқа плюс / минус бірнеше метр болса, арақашықтықты өлшеу үшін аспапқа рейканың 10 сантиметрге тең бөлігі керек. Осының салдарынан рейканың ұштарынан 6 см аралықтар қысқа аралықты өлшеген кезде оқылмайды. Рейка коды 2 сантиметр сайын, ақ (сары) / қара немесе тең жары ақ (сары) / қара, боялған аралықтардан тұрады. Арақашықтықты жəне биіктік мəнді өлшеу үшін осы 2 сантиметрлік аралықтардың тек жиектерін пайдаланады. Осындай ретпен инварлы рейкаларды тексеру қиын емес. Енді 1мм сызықтардан тұратын дəлдік коды, тек ұзындығы 6 метрден қысқа аралықты өлшегенде дешифровкалау үшін пайдаланылады. Жұмыс барысында теңестірушінің жабысып қалатын жағдайлары болады. Мұндай жағдайда жұмыс тоқтайды да «Компенсатор находится вне диапозона» деген хабар жазылады. Нивелирді дұрыстаңыз (Юстировкалау). Күн сəулесінің дүрбіге тікелей түсуіне жол бермеңіз. Көзіңізге зақым келеді жəне жұмыс барысы тежеледі. Қолыңызбен дүрбіні көлеңкелеңіз. Егерде сəуле рейкадан шағылатын болса, рейканы бұрыңыз. Егерде өлшеу жұмысы өте жарық жерде орындалса, өлшеу уақыты ұзарады жəне дəлдік төмендейді. Күн жаңа шыққан кездегі жарықтың өзгеруінің салдарынан нивелир өлшеуді автоматты қайта орындайды. Мұндай жағдай бірнеше рет қайталанса, жұмыс тоқтайды, «Большое изменение яркости» деген хабар жазылады. Жұмысты кейін қайта орындауыңызға болады. Егерде дəл өлшеу үшін қас қарайған кезде өлшеу сигналы өте нашар, өлшеуге рейка бөлігі жеткіліксіз болса немесе рейкаға көздей алмасаңыз, «Рейка не читается» деген хабар жазылады. Егерде өлшеу үшін жарық нашар болса, өлшеу уақыты ұзарады. Егерде өлшеу 5 секунд аралығында орындалмаса, дəлдік төмендейді. Мұндай жағдайларда рейканы қосымша жарықтандыру керек. Рейканы қосымша жарықтандыруға люминесценттік лампаларды қолданыңыз. Лампаны рейкаға қарсы, бөлік тұсына қойыңыз. Егерде лампа дүрбі осінің деңгейіне орналасатын болса, 10 Вт (12В, 220В) лампаны қолданыңыз. Электр лампасын қолданған кезде сəулені рейқаға тікелей бағыттамаңыз, себебі рейка тегіс жарықтанбайды, салдарынан дəлдік нашарлайды. Күн жарықта өлшеу жұмысын орындау барысындағы дүрбі сəулесінің қысқа уақытқа үзілуі қалыпты жағдай, дəлдікке əсері жоқ. Егерде сəуленің үзілуінің əсерінен мəліметтер жойылса, өлшеуді қайталаңыз. Экранға шығатын есеп бұл орташаланған нəтиже. Егерде жеке өлшеулер нəтижелерінің айырымдары өте үлкен болса, «СКО вне допуска» деген хабар жазылады. Тұрпайы қателер шығарылады, жұмыс бағаланбайды. Жұмыс орнында діріл, ауаның турбуленттігі болса, дəлдік төмендейді. Кейбір жағдайларды қайта өлшеу опциясын пайдаланыңыз. Күшті діріл бар жерде өлшеу жұмыстарын орындамаңыз. 180

DiNi 5 метрлік телескопты Td 24, TD 25 , кодталған рейкамен жұмыс істейді. Рейканың өлшенетін биіктіктен төмен орналасқан секциялары жұмыс кезінде созылып бекітілуі керек. Нивелир дүрбісін рейканың тек сізге керек бөлігіне көздеңіз, сонда ғана жұмысты дəл орындайсыз.

5.9.10.1. Жоғары дəлдікті өлшеулерді орындауға арналған ұсыныстар. Цифрлы нивелир, бұл мəліметтерді автоматты жазып алатын, оларды

сақтайтын жəне есептейтін міндеттер жүктелген оптикалық нивелир. Сондықтан жұмыс істейтін орта оптикалық нивелирдің жұмыс ортасына сəйкес болу керек. Өте дəл өлшеу үшін мыналарды ұсынамыз: – Үшаяққа жəне аспапқа күн сəулесі ұзақ уақыт тек бір бүйірінен түспесін. Күн сəулесін екпінде шағылдыратын далада жұмыс істемеңіз (шаңқай түсте). – Цифрлы нивелирді жұмыс ортасына бейімдеңіз, яғни қорабынан бірден шығармаңыз. Қоршаған ортаға нивелир бейімделу үшін  2 = минут керек. Керек дəлдікті жұмысты жиналатын рейкамен орындау үшін осы есептелген уақыттың ең кемі жартысы керек. – DiNi бөлшектері температураны көрсететін құралдармен жабдықталған. Дүрбі сəулесінің бойындағы температураның өзгеруі зауытта анықталып сақ талады. Аспап сəуле бойының түзетуін жұмыс барысында тікелей ескереді, енгізеді. Мұндай жұмысты тек жұмыс ортасына бейімделген аспап орындайды, ауаның температурасына қосымша түзету енгізу керек емес. – Дүрбі осінің температураның өзгеруіне, механикалық соққыға жəне аспаптың қателеріне (нысананы анықтайтын линзалардың) байланысты ауытқуын болдырмау үшін арттағы жəне алдағы рейкаларға дейінгі аралық тең болсын. – Рейкаға дейінгі аралық 30 метрден ұзын болмасын. – Аспаптың паспортында көрсетілген дəлдігін қамтамасыз ету жəне теңестірушінің қатесінен аулақ болу үшін дөңгелек көпіршіктің нөл пунктін анықтаңыз жəне көбікті нөл пунктке əрдайым дəл келтіріңіз. Өлшеудің мына келтірілген əдістерінің біреуін қолданыңыз: – кезектестіріп (ЗППЗ, ПЗЗП) өлшеу əдісін; – өлшуден соң кезектестіру əдісін (ЗППЗ, ПЗЗП) (қолданбай өлшеу, дөңгелек көпіршікті алға бағытпен қайта түзету). – Өлшеу жұмысына кіріспей тұрып аспапқа дірілдің, соққының əсері жоқтығын тексеріңіз (дүбіге сығалаңыз). – Нивелирлік жүрісті орындау барысында таңдап немесе автоматты тексеруді пайдаланыңыз. Бұл процедура өлшеуді қайта орындау немесе есепті қалдыру мүмкіндігін есіңізге салады. Бұл жағдайлардың барлығында есеп алу мүмкіндігі сақталады, ал түзетулердің мына тізімі сəйкес жұмыстардың өте жоғары дəлдігін қамтамасыз етеді: – Рейканың ең төменгі биіктік мəніне дейін өлшеуді орындауға мүмкіндік бермейтін ескертуді орнатыңыз (жер рефрациясы). – Рейканың ең жоғарғы биіктік мəніне дейін өлшеуді орындауға мүмкіндік бермейтін ескертуді орнатыңыз. Жоғары дəлдікті жұмысты рейканың жоғарғы бөлігіне өлшеу (мысалы, тоннельде) арқылы орындаған кезде осы міндетті пайдаланыңыз. – Рейканың сізге керек бөлігінің барлығы (30 см) жəне тордың горизонталь жібінің айналасы жақсы көрінетіндігіне көз жеткізу үшін тексеруді орындаңыз. Бұл міндетті жоғары дəлдікті жұмыс орындаған кезде, рейканың 30 см бөлігі жабық болса пайдаланады. 181

Жер астындағы жұмыстар, рейканы жерге қойып, тік қойып, рейканы бұрып нивелирлеуді орындау оптикалық нивелирмен орындау сияқты орындалады. Нивелирлеуді инварлы рейкамен орындау үшін рейканың сертификатын оқыңыз, жазылғанды толық орындаңыз. Клибровкалауды əрдайым істеңіз. Аумақты өте дəл нивелирлеу үшін, дүрбінің осін түзету өте маңызды себебі рейкаға дейінгі аралық əртүрлі. Бекітілген нүктелерді жұмыс барысында өлшеп жұмыс сапасын тексеріңіз. Нивелирді тексеруді əрдайым орындап отырыңыз.

5.9.11. Мəліметтерді басқару Мəліметтерді жобалық – бағыттап (құжаттар) сақтауды DiNi-де пайдаланады. Мəліметтер ішкі жадта өз форматында сақталады.Кабель арқылы мəліметтерді тікелей ЖК-ге немесе USB жад картасына беруге болады. Мəліметтерді беру барысында мəліметтер форматы, DiNi сериялы нивелирлермен жұмыс орындауға пайдаланылатын, стандартты формат ASCII M5-ке ауыстырылады. Көз алдыңызда орнатылған өлшем бірлігі жобада бар (олар Баптау менюі, Аспапты баптау, Өлшем бірлігі арқылы тапсырылуы мүмкін). Мұндай жағдай өзіңіз тапсырған өлшем бірлігі əртүрлі құжаттарды беруге мүмкіндік береді. Жобаны таңдау, жасау, жою немесе жоба атын өзгеру, сонымен бірге, жобаның барлық мəліметтерін басқа жобаға көшіру үшін менюдің сəйкес бөлігін таңдаңыз. Негізгі менюден Файлы-ды таңдаңыз (286-сурет). Шыққаннан Проекты-ді таңдаңыз (287-сурет).

286-сурет. Дисплейдің көрінісі

287-сурет. Дисплейдің көрінісі

Шыққаннан Выбрать проект-ні таңдаңыз (288-сурет). Жобалар тізімінен өзіңізге керек жобаны таңдаңыз. басыңыз (289-сурет).

288-сурет. Дисплейдің көрінісі

осы

кнопканы

289-сурет. Дисплейдің көрінісі

182

Жасалған уақытына сəйкес, барлық жобалар хронологиялық ретпен бейне.ленеді. Таңдалған жобаның аталған аты негізгі менюде (290-сурет) жəне өлшеу менюлерінің көпшілігінде көрсетіледі. Создать проект-ні таңдаңыз (291-сурет).

290-сурет. Дисплейдің көрінісі

291-сурет. Дисплейдің көрінісі

Жобаның атын атап енгізіңіз. Оператор атын жəне Белгіні де енгізуіңізге болады. осы кнопканы басыңыз (292-сурет), жобаны сақтаңыз. Осыдан соң жобаны жобалар тізімнен таңдауға болады. Жолдарға цифрлы жəне əріпті символдарды енгізуге болады. Жол аты 8 символдан көп болмау керек (программаның ескі нұсқаларымен үйлесімді болу үшін). Переименовать проект-ні таңдаңыз (293-сурет).

292-сурет. Дисплейдің көрінісі

293-сурет. Дисплейдің көрінісі

Керек жобаны таңдаңыз да, осы кнопканы басыңыз (294-сурет), мақұлдаңыз. Жасалған уақытына сəйкес барлық жобалар хронологиялық ретпен бейнеленген. Жобаның жаңа атын атап енгізіңіз де, сақтаңыз. 183

осы кнопканы басып (295-сурет)

294-сурет. Дисплейдің көрінісі

295-сурет. Дисплейдің көрінісі

Жолдарға цифрлы жəне əріпті символдарды енгізуге болады. -ті басыңыз. Өзгеруі жобалар тізімінде көрсетіледі Жобаға қайту үшін (296-сурет). Удалить проект-ні таңдаңыз (297-сурет).

296-сурет. Дисплейдің көрінісі

297-сурет. Дисплейдің көрінісі

Жойғыңыз келетін жобаны ерекшелеңіз де, таңдаңыз (298-сурет). Жасалған уақытына сəйкес барлық жобалар бейнеленген.

осы

кнопканы басып

хронологиялық

ретпен

Да-ны таңдаңыз да,

осы кнопканы басып (299-сурет), жобаны жойыңыз.

Нет-ті таңдаңыз да,

осы кнопканы басып (299-сурет) менюден шығыңыз.

298-сурет. Дисплейдің көрінісі

299-сурет. Дисплейдің көрінісі

184

Келесі өшірілетін жобаны таңдаңыз немесе жобаға қайту үшін басыңыз (300-сурет). Копировать между проектами-ді таңдаңыз (301-сурет).

300-сурет. Дисплейдің көрінісі

-ті

301-сурет. Дисплейдің көрінісі

Берілген жобаны таңдаңыз (302-сурет). осы кнопканы басып керек жобаны таңдаңыз (302-сурет). Барлық мəліметтер қатары 1-мəлі -меттер қатарынан 2-мəліметтер қатарына тапсырылады (303-сурет).

302-сурет. Дисплейдің көрінісі

303-сурет. Дисплейдің көрінісі

Көшірілген мəліметтер қабылданбай тұрып, Түзетуші экранында көрсетіледі, бұларды сіз түзете аласыз. 2-мəліметтер қатары үшін де осындай процедура (қимылдар) (304-сурет). Да-ны таңдап мақұлдаңыз немесе Нет-ті таңдап менюге қайтыңыз (305сурет).

. 304-сурет. Дисплейдің көрінісі

305-сурет. Дисплейдің көрінісі

185

Белгілі мақсатқа арналған жобаны ерекшелеңіз де, осы кнопканы басып таңдаңыз (306-сурет). Процесс сіздің араласуыңызсыз өрбиді. Мəліметтер қатарын қарап шығу үшін оны іздеуге, мəліметтер қатарын өзгертуге жəне енгізуге (Биіктік мəнді, Нүкте нөмірін жəне Кодты), жоюға, кодтың үш тізімін жасауға немесе өзгертуге Түзетуші мүмкіндік береді. Негізгі менюден Файлы-ды таңдаңыз (307-сурет).

306-сурет. Дисплейдің көрінісі

307-сурет. Дисплейдің көрінісі

Шыққаннан Редакторды таңдаңыз (308-сурет). Мəліметтер қатарын іздеу үшін, шыққан тізімнен Данные ?-ні таңдаңыз (309сурет). Просмотр-ді таңдаңыз да, Жалғастыру үшін

308-сурет. Дисплейдің көрінісі

осы кнопканы басыңыз.

309-сурет. Дисплейдің көрінісі

осы кнопканы басыңыз. Искать-ті таңдаңыз, Жалғастыру үшін Жоба мəліметтерінің соңғы қатары көрсетіледі (310-сурет). Экранға шыққан тізімнен Строки данных-ты таңдаңыз (311-сурет). Нүкте нөмірін, нүкте Кодын, қатардың адресін немесе нөмірін таңдаңыз.

310-сурет. Дисплейдің көрінісі

311-сурет. Дисплейдің көрінісі

186

Жалғастыру үшін

осы кнопканы басыңыз.

Нүкте нөмірін енгізіңіз. Жалғастыру үшін сурет).

осы кнопканы басыңыз (312-

Қатарды тапсырылған критериймен іздеу үшін осы кнопканы немесе төмен бағытталған нұсқауды басыңыз (313-сурет). Биіктік мəнді, Нүктелер нөмірлерін жəне Кодтарды өзгерту үшін Изменить-ті таңдаңыз. Өлшегенде шыққан нəтижелерді өзгертуге программа рұқсат бермейді.

312-сурет. Дисплейдің көрінісі

313-сурет. Дисплейдің көрінісі

Экранға шыққан тізімнен Данные ?-ты таңдаңыз (314-сурет). Удалить-ті таңдаңыз да, осы кнопканы басып жұмысты жалғастырыңыз. Удалить все данные-ні (315-сурет) таңдаңыз.

314-сурет. Дисплейдің көрінісі

315-сурет. Дисплейдің көрінісі

Көрсетілген адрестегі барлық мəліметтерді жою үшін Да-ны таңдаңыз да (316-сурет), осы кноп -каны басыңыз. Экранға шыққан тізімнен Данные ?-ты таңдаңыз (317-сурет). Удалить-ті таңдаңыз да,

осы кнопканы басып, жұмысты жалғастырыңыз.

187

316-сурет. Дисплейдің көрінісі

317-сурет. Дисплейдің көрінісі

Выбрать данные-ні таңдаңыз (318-сурет). Шыққан тізімнен іздеу критерийі Строка данных 1-ді таңдаңыз да, енгізу кнопкасы s-ті басып мақұлдаңыз. осы кнопканы басып мақұлдаңыз. Адреске мəліметтерді енгізіңіз де, осы кнопканы тағы басып жалғастырыңыз (319-сурет).

318-сурет. Дисплейдің көрінісі

319-сурет. Дисплейдің көрінісі

осы кнопканы Принять-ты таңдаңыз да, мəліметтерді жою керектігін басып мақұлдаңыз (320-сурет). Шыққан тізімнен іздеу критерийі Строка данных 2-ні таңдаңыз да, енгізу кнопкасын

басып мақұлдаңыз.

Адреске мəліметтерді енгізіңіз де,

осы кнопканы басып мақұлдаңыз.

осы кнопканы тағы басып жалғастырыңыз (321-сурет).

320-сурет. Дисплейдің көрінісі

321-сурет. Дисплейдің көрінісі

188

Принять-ты таңдаңыз да, берілгендерді даңыз (322-сурет).

осы кнопканы басып мақұл-

осы кнопканы басып мақұлдаңыз (323 -сурет). Да-ны таңдаңыз да, 21 - 42 адрестегі барлық мəліметтер жойылады.

323 - сурет. Дисплейдің көрінісі

322 - сурет. Дисплейдің көрінісі

Экранға шыққан тізімнен Данные ?-ты таңдаңыз (324-сурет). Енгізу-ді таңдаңыз да,

осы кнопканы басып жұмысты жалғастырыңыз.

Нүкте нөмірін, Кодты жəне Репердің биіктік мəнін енгізіңіз. каны басып, мəндерді сақтаңыз (325-сурет).

осы кноп-

-ті басыңыз да Барлық нүктелердің мəліметтерін енгізіп болып, Түзетушіге қайтыңыз. Экрандағы (325-сурет) Номер точки – қатарды толтыру үшін «Найти» дегенді таңдайсыз, еркін нүкте нөмірін тауып аласыз. Код – қатарды толтыру үшін Из списка-ны, шыққан тізімнен код-ты таңдайсыз.

324 - сурет. Дисплейдің көрінісі

325 - сурет. Дисплейдің көрінісі

Кодтардың үш тізімін жасау немесе өзгерту үшін, экранға шыққан тізімнен Список кодов-ты таңдаңыз да,

осы кнопканы басып мақұлдаңыз (326-сурет). 189

Көз алдыңыздағы тізім мағынасын қарап шығыңыз (327-сурет).

326 - сурет. Дисплейдің көрінісі

327 - сурет. Дисплейдің көрінісі

Аталған атын өзгерту үшін Имя - ны басыңыз да, ңыз (328-сурет). Код тізімінің жаңа аталған атын енгізіңіз де, сурет), жұмысты жалғастырыңыз.

328 - сурет. Дисплейдің көрінісі

осы кнопканы басы-

осы кнопканы басып (329-

329 - сурет. Дисплейдің көрінісі

Жаңа пунктті кірістіру үшін Вст.-ты ерекшелеңіз де, басыңыз (330-сурет).

осы кнопканы

Мəліметтерді тізімнен таңдаңыз. Удл.-ді таңдаңыз да, басыңыз (331-сурет).

осы кнопканы

330 - сурет. Дисплейдің көрінісі

331 - сурет. Дисплейдің көрінісі

190

Да-ны таңдаңыз да, немесе Нет-ті таңдап,

осы кнопканы басып, жұмысты жалғастырыңыз осы кнопканы басып, операцияны доғарыңыз.

Пункттердің тізімдегі орнын өзгерту үшін, осы кнопканы немесе төмен не жоғары бағытталған нұсқауды басып (332-сурет), пунктті тізімнен таңдаңыз. Пунктті ерекшелеңіз, жоғары немесе төмен жылжу керек пе нұсқауларды таңдаңыз. Тізіммен жылжу үшін

осы кнопканы басыңыз.

Вых-ты таңдаңыз да, өзгергендігін (333-сурет).

332 - сурет. Дисплейдің көрінісі

осы кнопканы басып мақұлдаңыз

333 - сурет. Дисплейдің көрінісі

Мəліметтерді DiNi - ден копъютерге тапсыру үшін кабельдің (артикул 73840019) көмегімен Trimble DiNi-ді компьютерге қосыңыз. Мəліметтерді Trimble-ден компъютерге тапсыруды бастаңыз. «DiNi USB» құрылғыны таңдаңыз. «Receive» (Қабылдау) закладканы пайдаланыңыз (334-сурет). Копъютерге тапсыру керек құжаттарды таңдаңыз. Компъютердегі папканы көрсетіңіз немесе папка жасаңыз да, мəліметтерді тапсыруды бастаңыз.

334-сурет. Дисплейдің көрінісі

191

335-сурет. Дисплейдің көрінісі

Мəліметтерді компъютерден DiNi-ге тапсыру үшін «Send» (Тапсыру) закладканы таңдаңыз. DiNi-ге тапсырылатын құжаттарды таңдаңыз. Мəліметтерді тапсыруды бастаңыз.

336-сурет. Дисплейдің көрінісі

Мəліметтерді DiNi-ден жад картасы USB-ға тапсыру үшін USB Memory Stick-ні жəне Trimble DiNi-ді кабельдің (артикул 73841019) көмегімен бір-біріне қосыңыз. Аспаптың мəліметтерді импорттауға жəне экспорттауға арналған менюін осыдан соң ашуға мүмкіндігіңіз болады. Есте сақтайтын жайт: Бұл менюді сіз жұмыс барысында аша амайсыз. Менюді тек жұмысты бітіріп болып ашасыз.

192

Сіз мəліметтерді екі жаққа да көшіре аласыз (337-сурет). Егерде құжат аты белгілі болса, онда құжатты басқа атпен көшіруге болады. Мəліметтерді тапсырмай тұрып, программа жадтың бос көлемін тексереді. Егерде бос көлем жеткіліксіз болса, онда тапсыру орындалмайды. Мəліметтерді жоғалтып алмау үшін, жадтың бос көлемін сақтаңыз. Жағдайды программа хабарлайды жəне бос құжатты тапсыруды орындамайды. USB жад картасын жəне / немесе ішкі жадты тазалаған кезде барлық мəліметтер жойылады. Негізгі менюден Файлы-ды, шыққан тізімнен Память-ты таңдаңыз (338сурет).

337 - сурет. Дисплейдің көрінісі

338 - сурет. Дисплейдің көрінісі

Ішкі жад Формат-ын немесе сыртқы жад Формат-ын таңдаңыз, таңдағаныңызды осы кнопканы басып мақұлдаңыз (339-сурет). Ішкі жəне сыртқы жад бірдей емес. Мəліметтер аспапта сығылған жадта сақталады. Аспаптағы құжат размері Office PC жүйедегі құжат размерінің 50 %-на тең. Да-ны таңдаңыз да, таңдағаныңызды осы кнопканы басып мақұлдаңыз (340-сурет). Ішкі жадтағы барлық мəліметтер жойылады.

339 - сурет. Дисплейдің көрінісі

340 - сурет. Дисплейдің көрінісі

193

Да-ны таңдаңыз да, таңдағаныңызды осы кнопканы басып мақұлдаңыз (341-сурет). Сыртқы жадтағы барлық мəліметтер жойылады. 341 - сурет. Дисплейдің көрінісі

Мəліметтердің барлық 5 блогы типтің ұқсатырушысынан басталады. Мəліметтердің санмен көрсетілген 3 блогының стандартты шаблоны бар, олар 14 цифрдан құрылған. Ондық нүктеден жəне белгіден басқа, олардың ондық белгілері айқын көрсетілген сан мəндері бар. Мəлімет блогы 27 символдармен сипатталады. Ол нүктені (Р1) жəне тексті мəліметтерді (мысалы, Т1) ұқсастыруға пайдаланылады. Адрес блогында бес цифр бар (1-ден 99999 дейінгі адрес). М5 - форматты мəліметтер қатары 121 символдан (байттан) тұрады. Бұл берілген мəліметтердің сақталған қатарлар санына көбейтіндісі жоба құжатының размерін байтпен көрсетеді. М5 - форматағы құжатта мəліметтердің қатардағы орны қатаң сақталу керек. М5 форматтағы құжатта жолдар арасындағы ашық жер мағыналы символдар болып табылады, сондықтан оларды жоюға болмайды. Төмендегі мысал М5 форматтағы мəліметтер қатарын 176 адреспен, метрлік өлшеммен сақталған координаталарымен (YXZ) сипаттайды. Нүктенің бірінші ұқсастырушысы DDKS S402 4201. 119 колонкада бос орын бар (қате коды жоқ). Қатар соңында CR, LF символдар қосылған (120 жəне 121, < = сияқты мұнда көрсетілген).

194

Бағана

Сипаттама

Ст. 120 - 121 Каретканы қайтару %    /   / , %>% !  ?  /  /  .

ƒ   = 50

'  17 - '  3 = 0,662;

_____________  -      

     ,    ,

  , ; b; c; 2161 17 6865 * 4704 0760 #1 5462 4702 2279 #1 6981 ** 4702 1822 #2 6524 4702 0941 #2 5644 *** 4703 2001 15 6704 4703 0636 15 5339 *V 4703 2080 #3 6782 4702

208

209

+0,830

-3 +0,833

L  = 50

673,360

672,530

671,009

671,260

17

16

## 3423

#4

2-

17 $ 673,36

16 $

## @

11 $ 672,50

$ #4

h = a – b; " = H + a;

)  .

0,87 = 50x0,93 = 45 ; )!    & 0,01;  0,045 ; & , /  0,01 - 

0,870 ; ƒ h = 0,870 – 0,860 = 0,010 ;

+1,521

-0,251

-3 -0,248

-2 +1,523

-1,240

-2 -1.238

   ± h,;

¦  h  ¦  h  2,356   1,486

+0,835 +0,832

+1,524 +1,522

-0,248 -0,247

-1,239 -1,238

 ± h,;

  ._____________________  !. . #. #. 

! $%.& ( ± h,; ",; ',; 672,500 11

  $