Bizans Saray Kültürü 829-1204 [2 ed.] 9789750836053

Citation preview

BtZANS SARAY KULTURU 829-1204 Henry Maguire 1 943'te lngiltere'de dogan Maguire, ba§ta 1 99 1 - 1 996 aras1 Bizans �malan Direktiirii olarak verdigi hizmetle bilinmekle birlikte Dumbarton Oaks'm uzun siireli bir ortagidJr. Yiiksek lisans ve doktora �malanru Harvard Oniversitesi Giizel Sanatlar BOliimii'nde tamamlayan Maguire, halen Johns Hopkins Oniversitesi Sanat Tarihi Boliimii'nde emekli profesor olarak ders vermekte. 1 997, 1 999 ve 2000 ytllannda, Po�'teki Eufrasius Katedrali'nin mozaiklerini ince­ lemek iizere Anny Terry'le yiiriittiikleri iic donemlik �ma bulgulanm belgeleyen

Dynamic Splendor: The Wall Mosaics in the Cathedral efEl!frasius at Porel (2007) adh kitabm yine Terry'le birlikte yazarlanndan biri. Bu proje sonucunda olu§an Henry Maguire ve Ann Terry Pore� Ar§ivi 2 0 1 2 ve 2 0 1 3'te ICFA'ya ba�landJ. Maguire, ICFA aractllgtyla kendisiyle yaptlan sozlii tarih go�melerinde Dumbarton Oaks'taki pek cok farkh hizmetinden ve Bizans sanan uzmam olarak kendi geli­ §iminden soz eder. Aynca Poreneki saha cal�mas1 ve Eupfrasius Katedrali'ndeki mozaiklerin analizinde kullamlan yontemleri de detayb bir §ekilde payla§Ir.

Milflt Gfutay

1 953 ytlmda dogdu. Ankara iktisadi ve Ticari llimler Yiiksekokulu

D� Ticaret Boliimii'nii bitirdi. Daha cok tarih ve sosyoloji alamnda cal�1yor. �im­ diye kadar Orta�ag Anadolusu'nda �ebeler ve Osmanlllar (Rudi Paul Lindner) , Hindistan Tarihi (Hermann Kulke ve Dietmar Rothermund) , Hain Bir A vrupa/1 'nm itirq/lan ijan Myrdal) , Modem/aponya'mn Do�u ijanet E. Hunter) , Seyyah -1 Alem Evl{yd relebi'nin Dii11Yaya Bakeyz (Robert Dankotl) isimli cevirileri yayimlandJ.

Bizans Saray Kiiltiirii 829-1204

Haz1rlayan Henry Maguire

c;:eviren Miifit Giinay

omo

YAPI KREDi YAYINLARI

Yap1 Kredi Yaymlan Tarlh- 107

-

4757

Bizans Saray Kiiltiirii 829-1204 Haz1rlayan: Henry Maguire Ozgiin ad1: Byzantine Court Culture from 829 to Ceviren: Miifit Giinay

1204

Kitap editorii: Derya Onder Diizelti: Filiz Ozkan Kapak tasanm1: Mehmet Ulusel Sayfa tasanm1: Nahide Dike! Grafik uygulama: Giil�in Ero! Kemahhoglu

Baskl: Asya Bason Yaym Sanayi TIC. Ltd. Sti 15 Temmuz Mah. Giilbahar Cad. No: 62/B Gi.ine§li - Bagalar / Istanbul Tel: 0212 693 00 08 Sertillka No: 52508

6poo;) e§it oldugu anla§1lmaktad1r; bkz. Darrouzes Recherches sur /es 6cj>cj>iK1a, 2 3 1 , 272 (§ema).

25

Bizans Saray KOltOrO

"kutsal imparator "dur ancak ilk Bizans Hiristiyanhgi kilisesinin litiirjik ya§a­ mma kat1hmma bak1hrsa, bir papaz-kral degildir. Aslmda ritiielle§mi§ eylemleri Orta1;ag'da Bizans'ta devlet ve kilise arasmdaki ili§kilerin ozel dogasma mahsus gerilimlere yonelik bir metafor i§levi de gorebilir. imparator belki de papaz ve kraldir ancak papaz-kral degildir. College Park , Maryland Oniversitesi

26

SARAY BAHCELERi A. R.

Littlewood

Arkeologlar topragm bir kez altiist edildiginde bu kan§tkhgm �ogu kez yorum­ lanabilecek kamtlar saklad1g1 ger�eginden, �iiriimii§ ah§ap yap1lardaki kaz1k �ukurlanmn izlenmesi gibi i§lerde uzun y11lar yararlanm1§t1r ancak sadece son zamanlarda, esasen Wilhelmina Jashemski'nin 1 oncii �ah§mas1yla eski bah�ele­ rin ke§fi konusunda, kayda deger her diizeyde, bu ger�ek hat1rlanm1§tir; bununla birlikte Campania'nm dt§mda bugiin bile pek bir §ey yapdmamaktadir. Ostelik Bizans arkeologlan genellikle eski bah�elerin iizerine sonradan yapdm1§ ve �ogu bugiin hala kullammda olan binalardan dolay1 engellenmektedir. 2 Ancak Bizans Ozellikle The Gardens qfPornpeii, Herculaneum and the Villas destroyed by Vesuvius (New Rochel­ le, N.Y., 1979-93): " The Gardens of Pompeii, Herculaneum and the Villas destroyed by Vesuvius"" foumal q/Garden History 12.2 (1992), 102-25; "The Contribution of Archaeology to the Study of Ancient Roman Gardens," Garden History: Issues, Approaches, Methods "ta y.h. J. D. Hunt, Dum­ barton Oaks Peyzaj Mimarisi Tarihi Kolokyumu 13 (Washinghton, D.C., 1992), 5-30. Bkz. aynca K. L. Gleason, Towards An An:haeology efLandscape Architecture in the Ancient Roman World, Felsefe doktoras1 tezi (Oxford, 1989), ve gene! olarak, C. Taylor, The Archaeology ifGardens (Prin­ ces Risborough, 1983). Arkeologlann iistiine bir §ey in§a edilmemi§ topraktaki bahcecilige de ait olabilecek biitiin bozulma i§aretlerini tanma ait olarak yorumlama egiliminde olmas1 iiziiciidiir. 2 Bizans bahceleri konusunda cok az ara§ttrma yaptlm1§ttr. 0. Schissel Bizans yazmmda bahceler konusunda giizel bir �ah§ma yapm1§ olsa da (Der byzantinische Garten, Akademie der Wissens­ chaften in Wien, Fel-tar. Sm1f1, Sitzungsberichte 22 1 . 1 (1942)) olacak yani, §imdi bu �ah§maya A. R. Littlewood'un "Romantic Paradises: The ROie of the Garden in the Byzantine Romance," BMGS 5 (1979], 95-114 ve C. Barber'm "Reading the Garden in Byzantium: Nature and Sexuality,"" BMGS 16 (1992] , 1-19 eserlerini de ekleyebilirim) , y11larca en uzun kapsamh yakla§1m M. L. Gothein'daki yetersiz ve bazen giivenilmez bir biiliim olan Geschichte der Gartenkunst idi, c. I (Jena, 1914), 143-48. Konu Ph. I. Koukoules'te son derece ba§tan savma bir bicimde ele ahnmt§, Bv(aVTlvwv {3io� Kai iroAmuµ6�. c. IV (Atina, 1951), 315-17. Daha yakmlarda c1kan A. R. Littlewood, "Gardens of Byzantium", foumal ifGarden History 1 2 . 2 (1992), 126-53 ve L. Brubaker ve A. R. Littlewood, "Byzantinische Garten," Der Garten von der Antike bis zum Mittelalter de, y.h. M. Carrol-Spillecke (Mainz am Rhein, 1992), 213-48 (kapsamh bir bibliyografya icermektedir, 247-48), her iki �ah§­ ma da saray bah�eleri konusunda burada yararlamlan biiliimlerini iceriyor. J. Wolschke-Bulmahn .

27

Bizans Saray KOltOrO

saray bahcelerinin yap1sma ili§kin tarihlendirilecek sadece tek saglam arkeolojik kamt parcas1 vardm Konstantinopolis'teki Bilyilk Saray'da av sahnelerini, bah­ celeri ve gilnlUk klrsal ya§am1 gosteren bir zamanlar bahce toprag1 katmamyla ortUlmil§ erken doneme ait ilnlU mozaik kaplama. Ancak bu toprak bile bitkisel muhtevas1 incelenemeden i§ciler tarafmdan dokUlmil§tilr. 3 Mozaikli yer kaplamalan ve minyatilrlerdeki Bizans sanat1 stilize edilmi§ cennetten bircok ornek ta§1r4 ancak genellikle lncil'le ilgili sahneler olsa da bily ilk kompozisyonlara sadece aynnt1lar olarak yans1yan dilnyevi bahc ele ­ re ili§kin ornekler ise anakronik olarak sanatc1ya a§ina olanm gosterilmesi egilimini ta§tr. Bunun carp1c1 ornegi bir 1 1 . y ilzy1l tetraevangelion'u olan kodeks Paris gr. 74'tilr. Bu kodeksin 361 minyatilrilnden5 en az 209'unda , cogu zemin dilzeyindeki ve muhtemelen bir korkulukla ya da f1skiyeyle siis­ lenmi§ gosterilen bahcelerde , hem agac . hem cicek vard1r (§ek . 1) 6 ve ba­ zen kilciik teras bahcelerine de rastla mr. (§ek. 2). 7 Sadece 20 minyatilriin

3

4 5 6 7

28

tarafmdan da baz1lan mevcut kamtlanm1zla birlikte ne yaz1k ki yamts1z kalan baz1 ki§kirt1c1 so­ rular soruluyor, "Zwischen Kepos und Paradeisos: Fragen zur byuntinischen Gartenkultur," Das Gartenamt 4 ( 1992), 221-28 (yararh bir bibliyografya ile). H. Maguire yakm zamanda saray bah­ �elerini ozellikle ele ald1 ("Imperial Gardens and the Rhetoric of Renewal", y.h. P. Magdalino i�inde, New Constantines: The Rhythm ef!mperial Renewal in Byzantium, 4th-13th Centuries (Aldershot, 1994] , 181-97), ancak fiziksel ozelliklerinin k1sa bir ozetinin (18 1-97) d1§mda amac1 bu bah�eleri "bazen diplomaside bir rol de oynayan politik fikirler haznesi" olarak incelemekti (181). Tamara Talbort Rice ile yap1lan gorii§meden ahnti. Kad1koy Altiyol'daki kav§aklarda Khalkedon (Kad1koy) saray1 ile baglantilandmlan mermer kanalizasyon kamtlan vard1r (R. Janin, Constan­ tinople byzantine: diveloppement urbain et repertoire topogrophique, 2. bas. (Paris, 1964] , 494). Villehardouin'in saray civarmdaki alamn Aleksios Ill ile ilgili oldugu "fu bele et riche et planteiirose de toz biens" (La conquete de Constantinople, 1 35, y.h. E. Fara! [Paris, 1961 ] , I. 1 36) yorumu tanm­ sal alanm saraydan ayn ya da sarayla baglant1h oldugunu gosterebilir ancak Niketas Koniates'in sarayda Of.1(A>.a1 i1111111v ve 9taTpa yap1ldig1 ifadesi (y.h. I. A. van Dieten, CFHB 1 1 . 1 [Berlin-New York, 1975] , 530.50-51) tanm d1§1 saray alanlanm ve muhtemelen bah�eleri akla getiriyor. Bkz. ozellikle H. Maguire, Earth and Ocean: The Terrestrial World in Ear{y Byzantine Art (Uni­ versity Park, Pa.-Londra, 1987). Hepsi H. O.(mont)'ta resmediliyor, �les avecpeintures byzantines duX1e siecle, 2 cilt (Paris, 1908). Var. 52r Kayafes'in oniindeki papazlan ve yaz1c1lan gosteriyor (Omont, c. 1, lev. 42), Littlewood "Gardens of Byzantium"da da gosteriliyor, 147, §ek. 28. Var. 149v firavun incirinde lsa'y1 uzaktan goren (sagda) ve Eriha'da onu evinde agirlayan (sol) Zacchaeus'u gosteriyor (Omont, c. 2, lev. 129), Littlewood "Gardens of Byzantium"da da goste­ riliyor, 148, §Ck. 30. Bir �atl bah�esini gosteren belki de en iyi ve en iinlii minyatiir, Sina'daki 1 2 . yiizyil sonlarma ait, s1k�a �ogalt1lm1§ olan Miijde sahnesi ikonudur (orn., K. Weitzmann ve dig., Friihe lkonen [Viyana-Miinih, 1965] , lev. 30; Littlewood "Gardens of Byzantium" 144, §ek. 25; Brubaker ve Littlewood, "Byzantinische Garten," 242, §ek. 85) . Alttaki §ekil 7 muhtemelen �at1 bah�elerini gosteriyor. Ah§1lm1§m d1§mda bir bi�imde olsa da ilk ortaya �1k1§lan Cicero'nun bahsettigi "sollertiam earn quae posset vel in tegulis proseminare ostreas"dadir (Hort. , pa�a 78 apud Non. 2 1 6.14). Gen� seneca babasmm 8§8g1lay1c1 "in summis culminibus mentita nemora" (Contr. 5.5) ifadesini izleyerek MS t. yiizyilda Roma'daki �1lgmhg1 onaylamadan yorumlar: "Non vivunt contra naturam qui pomaria im summis turribus serunt7 Quorum silvae in tectis domuum ac fastlgiis nutant, inde ortis radicibus quo inprobe cacumina egissent7" (Ep. 122.8: bkz. a.y. /ra 1 . 2 La; 1'/jy. 464-65). Standart terim "horti pensiles" olabilir (Quintos Curtius 5. t .32 ["Hanging Gardens of Babylon"dan]; Pliny, N. H. 19.23.64, 36.20.94).

Saray Baht;:eleri

tamamen bitkiden yoksun goriindiigii kitap, Musa'nm k1rlarda elinde yllan tutmas1 gibi son derece olas1hk dt§l tuha f durumlarda bile ortaya c1kan ger­ c ekten cok yaygm bir bitki ve agac sevgisini gosterir. 8 Ancak Bizansh sanat­ c1lar b1rakahm bir saray bahc esini, Biiyiik Saray'da Nea Ekklesia civann­ daki bahc eleri akla getirebilecek bahc elerin stilize , yahn halini sunan Sina Dagt'ndaki 1 2 . yiizytla ait Nazianzoslu Gregorios'un Vaazlan yazmasmdaki bir minyatiir dt§mda , bize bilinen herhangi ozgiiliin bir bahc e resmetme gi­ ri§imi b1rakmam1§ttr (Bkz . §ek. 3).9 Bircok minyatiiriin ve freskin bir saray ortammdaki bitkileri yans1ttig1 dogrudur. Ancak bu bitkiler Graeanica'da , 14. yiizy1l ba§larma ait Dormition Kilisesi'ndeki prothesis duvarlannda yer alan ve Azizin ya§am dongiisii tasvirinin bir parcas1 olarak saraymda uyuyan imparator Konstantinos'la riiyada konu§an Myrah Aziz Nikolaos'u gosteren tasvirdeki bir duvarm arkasmda goriilen sira ser vilerle smtrh gibidir.10 Ay­ naroz Dag1'ndaki 1 2 . ya da 13. yiizy1la ait Barlaam ve Ioasaph Destam (kod. Iviron 463, var. 53v) yazmasmdaki , bir citle ku§at1lm1§ budanm t§ agaclarla saraya ait binalar arasmdaki kiiciik yiizme havuzu resmi biraz daha ac1kla­ y1c1d1r (§ek . 4) . 1 1 Bununla birlikte Bizans saray bahcelerinin elde edebilecegi­ miz belki de en yakm gercekci gorsel or negi �am Biiyiik Camii'ndeki Barada panosudur. (§ek . 5) Bu 8. yiizy1l mozaiginde cicekli terasa kurulan ve muhte­ melen ikisi de Bizans gelenegine a§ina Mls1rh i§ciler tarafmdan yap1lan 1 2 ve 8 Var. 1 7 1 r (Omont, c. 2, lev. 148; Littlewood "Gardens of Byzantium", 1 32 , 134, §ek. 1 1) . 9 Kod. Sinaiticus 339, var. 4 v (The Monastery qf St. Catherine on Mount Sinai [St. Catherine's, 1 985] , lev. 153; K. Weitzmann ve G. Galavaris, The Monastery q/St. Catherine at Mount Sinai: The Illuminated Greek Manuscripts, c. I [Princeton, 1990] , 140-53, §Ck. 472; Littlewood "Gardens of Byzantium", 145, §ek. 26; Maguire, "Imperial Gardens," 1 82-84, §ek. 1). 10 N. P. Sevcenko'da resmedilmi§tir, The Ljfe q/Saint Nicholas in Byzantine Art (Torino, 1983), 258, lev. 22.6. Bkz. similia l�ln age, 1 19 not 1 3 (Bu bilgi i�in Dr. Sev�enko'ya §iikran bo�luyum) . 1 1 S. Der Nersessian, l'11lustration du roman de Barlaam et Ioasaph (Paris, 1937), 1 69, lev. VIII, §ek. 2 7; S. M. Pelekanidis ve dig., The Treasures qfMount Athos, c. II (Atina, 1975), 70, lev. 8 1 ; Maguire, "Imperial Gardens," 184-85, §ek. 2 . 1 2 Yunanca v e esasen M1su yoneticisi Kurra l b n �arik (709-714) tarafmdan Basileios'a Aphrodi­ to bolgesi pagarrh 'ma (valisine) halifelikteki �e§itli bina projeleri icin Aphrodito'dan i§Ci gon­ derilmesiyle, iicretlerle ve malzemelerle ilgili yollanan papirus mektuplardad1r. Bunlardan biri �am'daki Biiyiik Cami'ye bak1r zincir ya da levha tedarikini ve ayn bir taleple desteklenen di­ geri muhtemelen onceden Aphrodito'dan gonderilmi§ bir h1zam icin iicret ve masraflan iceriyor (Plond. 1368, 1 34 1 , 141 1 s1ras1yla, Greek Papyri in the British Museum, IV: The Aphrodito Papy­ ri, y.h. H. I. Bell [Londra, 1910], 42-43, 1 2-13, 80) . Aphrodito'dan K1pti dilinden bir mektup da �am'daki, muhtemelen Biiyiik Cami'deki, in§aat harcamalanyla ilgilidir (Plond. 1515; age, 44950) . �am'daki cami ve saray in§aatlanyla ilgili daha ba§ka benzer Yunanca mektuplar (Plond. 1342, age, 1 3-14), Fustat (Plond. 1 362, 1378; age, 36-38, 51) ve Kudiis (Plond. 1 366, 1403; age, 40- 4 1 , 74-75) ve Halife'nin Babil'de nehir k1y1smdaki saray1yla ilgili, burada muhtemelen Fustit olarak yorumlanacak olan K1pti dilindeki mektup (Plond. 1517; age, 450) vard1r. Azraqi (o. 858) , 608 'de bir Bizans ticaret gemisi Mekke limanmda �uaibya'da battigmda Kurey§lilerin kurtulan Yunanh (Kopt) bir marangoza harap olan Kabe'yi yeniden in§a etmesi i emretmesiyle ilgili bir hikaye anlattigmdan "Bizansh" i§cilerin Araplar tarafmdan istihdam1 Hicret'ten bile onceye rast29

Bizans Saray Kultoru

Kod. Paris. gr. 74, var. 52r, detay (O[mont] 'tan, tvangiles, c. I, lev. 42).

2 Kod. Paris. gr. 74, var. 149v, detay (O[mont] 'tan, Evangiles, c. II, lev. 1 29).

30

Saray BahQeleri

3 Kod. Sinaiticus 339, var. 4v (The Monastery efSt. Catherine'den, lev. 1 53).

31

Bizans Saray KOl!OrO

4 Kod. Ath. lviron 463, var. 53v, detay (Pelekanidis vd.) Treasures efMount Athas, c. II, 70, lev. 8 1 ) .

5 Barada panosu, � a m Biiyiik Camii, detay (Creswell'den, Early Muslim Architecture, c. I, 2 , lev. 57c, Oxford University Press'in izniyle) .

32

Saray Bahgeleri

6 Kod. Ath. Panteleimon 6, var. 37 v, detay (Pelekanidis vd.'den sonra, Treasures efMount Athas, c. I, 1 75, lev. 300).

33

Bizans Saray KOltOrO

7 Kod. Ath. Pantocrator 234, var. 23v, detay (Pelekanidis vd.'den sonra. Treasures efMount Athas, c. III. 154, lev. 242).

8 Kod. Ath . lviron 463, var. l OOr. detay (Pelekanidis vd.'den sonra, Treasures efMount Athas.

c. ll. 79, lev. 106).

34

Saray Bah.vox!ll e c; ayKu>.ov Mwp Elc; cJ>vT6V a>.>.o µn' a>.>.o (D. 3 . 1 66-67). Islam SU yollanmn kavisli olmas1 nadir degildi, iirnegin Mutas1m 1 1 . yiizytlda Almeria'daki saraymm bahcesindeki suyu k1vn­ larak siiriinen bir ytlana benzetiyor (apud Ibn Hakan, Quala id al- 'iqyanfi mahasin al-ayan, y.h. Muhammed el-Innabi [Tunus, 1966), 55, Dickie'de ahnt1, "The Hispano-Arab Garden," 1019). Cennet taklitlerine kar§m Bizanshlann, Samara kasesini kamt kabul edersek, MO yak­ la§tk 2000 y1hna kadar geriye uzanabilen, diirt biiliimlii chahar-bagh diizenlemesi yapmak icin su yollanm kulland1klanna ili§kin bir kamt bilmiyorum (Dickie, amlan eser, 1016) . Ioannes Geometres'in el!faristik imparatorluk parkt §iirinde (not 59) "Eski Cennetten akan diirt kay­ nagm yeni Cenneti sulad1g1" iddia edilir ancak Maguire'm ileri siirdiigii gibi, diirt 1rmagm gercekten . . . bir §ekilde bahcenin tasanm1 icin mi dii§iiniildiigii, yoksa 1rmak bahsinin sadece retorige dayah bir fantezi mi" oldugundan emin olamay1z ("Imperial Gardens," 191). 52

Saray Bahc;:eleri

s1zlanm 128 seyrettigi bir ko§k yaptiran IX. Konstantinos'la bir kez daha ironik bir bi1;imde dalgasm1 ge1;er. Maguire'm kaydettigi gibi, 129 bu tiir bir havuzun benzeri Iviron'daki 1 2 . ya da 13. yiizy1la ait Ioasaph ve Barlaam Destam el­ yazmasmdaki bir resimde vard1r. Bu resimde aga1;lann arasmda binalar ve arkada bir havuz vardir ancak bu yiizmek i1;in degil Ioasaph'm vaftizi i1;in kullamlan bir havuzdur ve bunu 1;evreleyen bir 1;it vardir (§ek. 4) . Biiyiik Sa­ ray'daki baz1 havuzlarda ise imparatora seyir ve yakalama zevki vermek i1;in yeti§tirilen bahklar vardi.130 Suyun 1;ok daha gorkemli bir kullamm1 da Theophanes'in ardmdan gelen­ lerin bitkilerden daha 1;ok ilgilendigi f1skiyelerle sagland1. Theophilos zama­ mnda iki bronz aslanm131 agzmdan sulann f1§kird1g1 ve kabul torenlerinde kurnasr f1st1k, badem, 1;amf1st1g1yla doldurulan ve konuklar i1;in baharath §a­ raplann akt1g1 Trikonkhos Saray1'nm Mistik c;e§mesi onlara aittir. 132 I. Basi­ leios zamanmda onun Nea Ekklesia'smm yamndaki Mesokepion'da iki f1skiye vard1. Giineydekinde iki y1lan yontusuyla 1;evrelenmi§ somaki bir havuza de­ likli bir 1;am kozalagmdan sular dokiiliirken (muhtemelen Asur kaynakh bir fantezi) ,133 mermer havuzlu kuzeydekinde ise sularm akmas1 i1;in sadece ben­ zer bir kozalak degil, yiikseltilmi§ bir halka iizerindeki bronz horozlar, ke1;iler 128 Chron. 6.20 1 . Biiyiikliiguniin tartl§ma konusu olmas1 gerekir, ancak Mutas1m'm Samara'daki saraymda y. 100 m x 123 m boyutunda dikdi:irtgen bir havuz bulundugunu biliyoruz (Pinder­ Wilson, "The Persian Garden," 74). Avlu ve f1skiye civanndaki havuzlar ku§kusuz cok daha kii­ ciiktii. Bizanshlann, Eriha yakmlanndaki Hirbat el-Mafcar Emevi saraymm biitiin odak nokta­ s1 olan kare bir havuz icinde sekizgen ki:i§k i:irnegindeki gibi, havuza ki:i§k yapt1klarma ili§kin bir kamt yoktur (R. W. Hamilton, Khirbat al Mqjjar: An Arabian Mansion in the Jordan Vallt;Y [Oxford, 1959] , 1 10-2 1 ; Creswell, Ear(y Muslim Arr:hitecture, c. I, k1s. 2 , 559-61). Sasaniler ve sonraki Miisliiman mimarisindeki gibi saray odalanmn icinden gecen su akmularma ili§kin bir bulgu da yoktur (Pinder-Wilson, bahsedilen eser, 75). Ostelik giiniimiize ula§an literatiir su icinde bina dii§iincesinin ya da i:izellikle Iran ve Hindistan'daki gibi, havuzlann bol klvnmh bicimler almasmm Miisliiman mimarisindeki gibi i:inemli bir mesele olmad1g1m gi:isteriyor. 129 "Imperial Gardens", 184. 130 Theoph. Cont., Vita Basilii 92; Vita Constantini 15, Bonn baskls1, 338, 447. Iustinianos'un ltalya'y1 fethinden sonra, cassiodorus Scylacium'daki (Calabria'da Squillace) i:izel saray1m ke§i§lerin, iyi sulanan bahcelerin ve icinde bahklann, "i:izgiir tutsakhklarmda, spor yaparak" yiizebilecegi ve kendileri manastir yemegi olmadan once insanlann att1g1 lezzetli lokmalan kapmak icin yan§acag1, kayadan oydurdugu bir tiinel ve oda olan Neptiin Kap1lan'nm keyfini c1karabildigi Viridarium isimli bir manasura cevirdi ( Var. 1 2 . 1 5; lnstit. 1 .29. Bkz. aynca Sidini­ ous Apollinaris'in bir su aklnt1s1mn bahklan tarn yemek odasmm icine ta§1d1g1 bir dostuna ait malikaneyi tasviri [Carm. 22.207-10] ) . 1 3 1 Bkz. aynca "i:in duvardaki kemerli b i r ac1khkla [...] kule benzeri b i r yapmm" bulundugu Biiyiik Saray'daki mozaik di:i§eme kahnt1lannda gi:iriilen f1skiye. "F1skiye siyah duvar iizerinde gri renkli aslan ba§1 §eklindedir; buradan f1§k1ran su altta san-kahve renkli bir 1zgarayla korunan yalakta toplamr." (Rice, Great Palace, 1 2 3 ve lev. 44A) . 1 32 Theoph. Cont., Vita Theophili 4 3 , Bonn bask1s1, 141-42. 133 Bkz. J. Strzygowski, "Der Pinienzapfen als Wasserspeier," Mitteilungen des kaiserlich deutschen arr:hreologischen lnstitus, rrEmische Abteilung 18 (1903), 1 85-206. 53

Bizans Saray KOltOrO

ve koou, Kai KpaTOUµEVO' U110 TWV �EOT11T6pwv. 26 De cer. , y.h. Reiske, II, 40, S. 640: El, TOV vaov TOU ay[ou I:ncj>6.vou Tij' !16.cj>vll' 6 µtya, OTaupo' TOU ay[ou Kai µEy6.Aou KWVOTQVT[VOU. OKij11Tpa y. 11TUXEi« �. Kav616aT[K1a XPUOci. N. Oikonomides, Les listes de preseance byzantines des /Xe et Xe siecles (Paris, 1972), 88 not 28. Ta� giyme tiireninde kullamlan ta�lar ve evlilik seremonilerinde kullamlan evlilik ta�lan ayn bir yer­ de tutulurdu ve gerektiginde kiliseden getirilirdi; iirn. evlilik ta�lan Magnaura Saray1'mn biiyiik salonundaki lmparatorluk alametlerinin tutuldugu biiyiik bir mobilya pa(\:as1 olan pentapyrgion i�erisinde as1hyd1. De cer. , y.h. Reiske, I, 39, s. 200; Constantin VII Porphyrogenete, Le livre des ceremonies, y.h. A. Vogt, 2 cilt (Paris, 1935-39), II, 48, s. 8. 1 04

Bizans Saray1nda i mparatorluk T6renleri ve R61ik KOlto

l a Mandylion �ift tarafh ikon, 1 2 . yiizy1l, Moskova, Tretiakov Galerisi.

lb isa'mn �arm1ha gerilmesinde kullamlan aletler, �ift tarafh ikon, 1 2 . yiizy1l, Moskova, Tretaikov Galerisi. 1 05

B izans Saray KOltOrO

6 ::s � ::s

�., "" c "' ..J "' ., .c

�

:�

.c

..: ..:

-�

{::.

:;,

N '::s

"'

'°

.,.,. :§ "' � "' c c

:§.,

� �

::s 0

...

c ::s

-.,, 0 c "'

.c Cl.

�

N ·;::;
avwµa) i§levi gordu. Stephanos boylece varhgm1 yine hisset­ tirdi. 1 0. yuzy1la kadar ve bu yuzy1l suasmda butun evlikler orada ger11ekle§ti. Evlilik kutlamalanmn Fener Kilisesi'nde yap1lmasma ancak 10. yuzy1lda ba§­ land1 ve bu bilyuk olas1hkla VI. Leon'un getirdigi bir adetti.36

31 Ornegin bir imparatorun diigiiniinde, De cer., y.h. Reiske, I, 39, s. 197; y.h. Vogt, II, 48, s. 6. Binaya ana kap1dan girmediklerine gore bu, Altm El'in giri§inin tarn oniindeki alanm ge�ildigini gosteren yan giri§ olmah. lmparatorlar burada tezahiirau kabul ettiklerinden bu sadece ta� giyme ve diigiin torenlerinden sonra ger�ekle§ir. 32 De cer. , y.h. Reiske, I, 4 1 , s. 208; y.h. Vogt, II, 50, s. 1 6 - 1 7; Guilland, Etudes, 81-82. 33 Theophanes, Chron. , y.h. de Boor, 299; �ev. Turtledove, s. 9. 34 Theophanes, Chron., y.h. de Boor, 300; �ev. Turtledove, s. 10. 35 Aziz Stephanos'la baglanuh bir ba§ka ilgili seremoni ortak imparatorun tahta �1kmas1yd1. Bu seromoniler goz oniinde tutulursa hepsi saray kompleksi i�inde yer alan Aziz Stephanos, Aziz Mikhail (bir ba§ka 5. yiizy1l binas1) kiliseleri, aynca Nea'mn ve Khalke'nin, patriklik ve pisko­ posluk yetkisinden muaf olmas1 §a§1rt1c1 degildir (bu muafiyetle ilgili yasalar i�in, bkz. Cupido Legum, y. h. L. Burgmann, M. T. Fogen ve A. Schminck [Frankfurt am Main, 1985], 20.) 36 Toren/er Kitab1' nda son y1llarda yap1lan bir degi§iklik olarak bahsediliyor: De cer., y.h. Reiske , I, 39, s. 2 0 1 ; y.h. Vogt, II, 48, 10. P. Magdalino, "Basil I, Leo VI, and the Feast of the Prophet Elijah," JOB 38 (1988), 196. Ozerinde ikonografik a�1dan Fener'in apsisindekine benzeyen orans duru§unda [kutsal duru§] bir Meryem Ana figiirii olan sikke bast1rm1§ olmas1, adeti ba§latamn Leon oldugunu gosteriyor. Leon'un koruyucu aziz olarak Meryem Ana tercihi, o zaman �ocuksuz oldugundan, hanedanm devamma ili§kin kayg1lanyla baglant1hyd1. Meryem Ana bir varisin ol­ mad1g1 yerde degi§mez arabulucuydu ve kendisi Meryem Ana'y1 resmen evlat edinen ilk erkekti. 1 16

Bizans Saray1nda l mparatorluk TOrenleri ve ROlik KOllO

Aziz Stephanos'un Kol R.Oligi Aziz Stephanos Kilisesi'nin yerle§iminin bu tac giyme salonuna biti§ik olacak §e­ kilde tercih edilmesinin tesadiifi olmad1g1 ac1khga kavu§rnaktadir. Kilise icin se­ cilen kutsal roligin Stephanos ("tac", "celenk") isimli bir azizin sag kolu olmas1 da sadece bir rastlant1 gibi gorunmemektedir. 37 Bu azizin bedeninin "ke§fi" §ansh bir bulu§ olabilirdi ancak bu cok onemli beden parcas1m Konstantinopolis'e ve ozel­ likle saraya getirmek ac1k ve ozgiil bir amaca hizmet eden zekice bir davram§tl: Goksel zaferin imparatorluk makam1yla ve ozellikle de Theodosios hanedamyla baglant1s1. II. Theodosios doneminde, 434-437 y1llan arasmda Konstantinopolis patrigi olan Proklos, Aziz Stephanos gilniinde (27 Arahk, Noel'in hemen sonras1) yapllan kendi Aziz Stephanos enkomion'unda, Aziz Stephanos ve onun ismi­ nin duyan herkesin iizerindeki etkisiyle ilgili cok yerinde birkac tespitte bulunur. isa'nm heniiz kutlanan dogu§uyla ilgili konu§urken §oyle der: "Dun O dogdu ve bugiin Stephanos [bir tac] Ona sunuluyor; Stephanos, §ehit ki§i, ismi bizzat takiyor, [burada isimle §ehitlik tacma gonderme yap1yor] , Stephanos, canh Step­ hanos [celenk] tak1yor; Stephanos, kendinden orgiilii ta�; Stephanos, her taraftan goriilebilen kendinden bicimlenmi§ tac. onun kendi ba§mdan kendiliginden olu­ §an tek tac. "38 Bunlar tiimiiyle �ok kotii bir �eviri gibi goriiniiyor ancak zamanm retorigine ve bu azizin isminin zemin haz1rlad1g1 kelime oyununa bir ornektir. Stephanos H1ristiyan kilisesinin ilk §ehididir ve ta§lanarak §ehit edilme­ siyle amhr. "inane ve Kutsal Ruhla dolu bir insan" diger yedi karde§le birlikte se�ildi ve onlara el veren havariler tarafmdan ilk diyakoz tayin edildi. 39 Ve Stephanos bu gorevde "inayet ve kudretle dolu olarak halk arasmda biiyiik harikalar ve mucizeler yaratt1." Sinagogdaki rakiplerinin iistesinden geldi ve Yeni Ahit'e (Havariler Tarihi) gore "onun konu§masm1 yonlendiren hikmet ve Ruha kar§l koyam1yorlard1." Tutuklanan ve halk meclisinin oniine getirilen Stephanos savunmasmda ibrahim'den Musa'ya uzanan peygamberlik yetkisi 37 Aziz Stephanos ve onun Pulkheria i�in arac1hg1yla baglanuh zafer tac1 konusunda benzer gorii§ i�in bkz. Hoium, Theodosian Empresses, 107, 8. 38 Proklos, Orat. 1 7.2, PG 65:809-12: X0tc; t-rtx011. Kai or\µEpov auTljJ I:Ttcj>avoc; 11poo11vtx811 I:Ttcj>avoc;, o cj>Epcl>vuµoc; µapTuavoc; o fµljluxoc; OTtcj>avoc; fatcj>avoo;; , TO auT611XeKTov li1ali11µa I:Ttcj>avoo;; , TO auToxa>.KeuTov 11£pi0eµa I:Ttcj>avoc;, To auTocj>utc; Tijc; llilac; Kopucj>ijc; oncpavwµa I:Ttcj>avoc;, To no>.uav0tc; Tijc; 11[on111 �AaOTl]µa ... Bkz. Aynca M. Aubineau, "Ps.­ Chrysostome, in S. Stephanum (PG 63, 933-934): Proclus de Constantinople, l'imperatrice Pulcherie et Saint Etienne," y.h. A. A. R. Bastiansen, A. Hillhorst ve C. H. Kreepkens, Fructus Centesimus: Melanges efforts a Girard I M. Barte/ink a /'occasion de son soixante-cinquieme anniversaire, Instrumenta Patristica 19 (Steenbrugis, 1989), 1-16. 39 Bu boliimdeki biitiin ahntllar Aziz Stephanos oykiisiiyle ilgili Resullerin l§leri'nden ahnml§tlr. The Jerusalem Bible 'dan ahntllanm1§ ya da ba§ka sozciiklerle ifade edilmi§tir, y.h. A. Jones, (New York, 1968). 117

Bizans Saray KOltOrO

silsilesini anlatan uzun bir konu§ma yapt1. Musa'nm i:iykiisilnil ve onun isa'nm uydugu i:irnegi nas1l sundugunu geni§c;e anlatt1; Tann'mn sec;tikleriyle ilgili anlat1mm1 Tann'nm indinde inayet bulan Davut ve sonunda Tann'nm evini yapan Siileyman ile sonlandirdi. Sonra halka di:inerek onlan inatc;1hkla ve dai­ ma Kutsal Ruh'a kar§l durmakla suc;lad1: "Atalanmz peygamberlerin hangisine eziyet etmediler ki? Gec;mi§te Adil Olan'm gelecegini i:inceden bildirenleri i:ildilr­ diller, ve siz de §imdi onun hainleri ve katilleri oldunuz. Siz meleklerin size getirdigi Yasa'y1 ahp ona sahip c;1kmayanlars1mz."• Stephanos'un tarihteki yerinin Tann'mn aydmlattig1 ki§iler, Kutsal Ruh'u anlayanlar ve Yasa'nm bekc;ileri4 0 tarafmdan anla§1lmas1 bir aziz ri:iliginin Bi­ zans Imparatorunun millkiyetinde bulunmasmm ne kadar uygun oldugu gi:iste­ rebilir. imparator, Stephanos gibi, Tann tarafmdan sec;ildi; onlar gibi Kutsal Ruh tarafmdan aydmlatlian, bir ba§ka havariydi ve Tann Yasas1'nm bekc;isi ve savu­ nucusuydu.41 Aynca, Stephanos ("tac;") ad1 verilen bi:iyle bir §ehit ri:iligine sahip olmaktan ve bu ri:iligi iki seremoniyle baglantliand1rmaktan daha iyi bir rastlant1 olamaz: Kralhgm en i:inemli ritileli tac; giyme ti:ireni stepsimon ve evlilik seremo­ nisi stephanoma. Bu kelimelerle ve de sembollerle yap1lan oyun Bizanshlann Yunan dilinin bu tilrlil kullammlanna yi:inelik sevgisine rahathkla i:irnek olabilir. Bu, Stephanos'un sag koluna ev sahipligi yapacak kilisenin tac; giyme ti:irenleri­ nin yer ald1g1 ti:iren salonuyla yakmla§mas1 ve kilisenin dogrudan imparatorluk saraymm evlilik §apeli haline gelmesi ic;in dikkatle planlanm1§ olsa gerek.

Altm El Seremoniler ve sunu§lar si:iz konusu oldugunda, biltiln bu binalar topluluguna i:inem ve i:izel anlam kazand1ran ve Bizanshlann isimlere ve sembollere verdigi i:inemin altm1 c;izen ba§ka kamtlar da c;1kar. Tart1§llan biltiln unsurlar birbiriy­ le baglant1landmlabilir: Auyouan:uc; veya fat,111 µov seremoni salonu ritilellelncil'den, 1990 bas1m1. 40 Biiyiik Basileios Azize Thekla'nm havarilere ozgii roliinii tartl§arak Stephanos'u ve Thekla'y1 §ehitlik ailesinin yeni Adem'i ve Havva's1 olarak havarilerin arkasma koyuyor; bkz. y.h. Gilbert Dagron, Vie et miracles de Sainte Thede (Briiksel, 1978), 172. 4 1 Sup hanedammn Stefan ismini se�mesinin tesadiifi olmad1gm1 ve burada tart1§1lan kavramlarla dogrudan ilgili oldugunu ileri siirmek istiyorum. Stefan biitiin aile isimlerinin yanmda yer ahr. Stefan Nemanja ve sonra Ilk Ta� Giyen Stefan'la ba§layarak (1 196-1 228) alfabetik olarak Stefan Dragutin, Stefan Dusan, Stefan Uros, Stefan Uros Milutin, Stefan Voislav vb. vard1r. Aym §ey Macar kraliyet hanedamyla ilgili olarak da soylenebilir. 1 1 . yiizy1lda Istvan Geza vard1r ve §ecere I. Stefan'dan v. Stefan·a kadar devam eder. Aynca Aziz Stephanos Tac1 olarak adlandmlan ta� Macar tac1d1r. Biitiin bunlann Bizans gelenegi ve imparatorluk saraymda Stephanos'un rolii ile ilgili olarak daha yakmdan incelenmesi gerektigine inamyorum. •

1 18

Bizans Saray1nda i mparatorluk T6renleri ve R61ik KOllO

ri, Aziz Stephanos Kilisesi, ilk §ehit ve diyakoz Aziz Stephanos, stephanos/ta�. onun sag kolu, ve �agda§ imparatorluk ikonografisi. Bu ornekteki kamt siitunlu bir giri§ ya da daha dogrusu Augusteus salonunun on cephesine a�Iian siitunlu giri§teki alanm adtdir. TOrenler Kitabt 'na gore bu siitunlu giri§ ya da hemen ana kapmm oniindeki siitunlu giri§ alam, Xpua� XEip ("Altm El") adtm ta§tyordu. imparatorun ve imparatori�enin ta� giyme toreninden sonra kendilerini saray maiyetine ve ileri gelenlerine gosterecegi ve hayranhk gosterisinin ve tezahiira­ tm yap1lacag1 yer oldugundan �ok onemli bir mahaldi.4 2 imparatorun alay i�in saraya giri§lerinde ve �1k1§larmda ve biiyiik yortu giinlerinde, ornegin Noel'de, ham bulunarak alkt§land1g1 ve hayranhk toreninin yer ald1g1 �ok onemli bir nokta oldugu da anla§tlmaktadtr. 4 3 Altm El isminin nereden geldigine ili§kin metne dayah verilerin yoklugunda, tedbiri elden birakmadan bir yorumla yola devam etmemiz gerekiyor. Bu durum­ da J. Ebersolt ve R. Guilland'm yapt1g1 gibi ismin resmedilmi§ ya da yukandan sark1t1lan olas1 bir altm el tasvirinden geldigini ileri siirmek �ok da ger�ekdt§t ol­ mayacaktir. 44 Bu elin ne §ekilde oldugunu soylemek zor. Ebersolt bunun isa'mn koruyucu giiciine dahil olanlan ya da onu simgeleyenleri kutsayan bir kutsay1c1 el oldugunu dii§iindii. Olas1 bi�imini goz oniine getirmek i�in elin Tann onaymm i§aretinin ya da kudretinin tezahiirii olarak goriildiigii erken Htristiyan sanatt imgelerinde s1k rastlanan manus dei tasvirleri hat1rlanabilir. Ancak bu el i�in farkh bir iko­ nografik betimleme onermek istiyorum. Theodosius hanedanma ait sikkelerde, ozellikle kadm sikkeleri iizerinde goriinmeyen bir motif Arcadius doneminin (383-386) ilk y1llanndan itibaren, yeniden ortaya �1kar: imparatorun ba§tntn iizerinde incilerden yap1lmt§ (?) bir ta� tutan bir manus dei. 45 Arcadius'un kans1 Eudoksia 402'de bunu bir �elenk bi�iminde yeniden ortaya �1kard1 ve impara­ tori�e sikkesiyle baglant1h bir ikonografik motif olarak kaldt (§ek. 3a) . 4 6 brne­ gin erkek karde§i II. Theodosios doneminde Pulkheria Augusta adma bas1lan soliduslann hepsinde augusta'nm ba§t iizerinde bir �elenk tutan ve onu ta�­ land1ran yukandan sarkmt§ bir el resmedilir (§ek. 3b) . Daha kii�iik paralarda 42 De Cer. y.h. Reiske, I, 1, s. 9; I, 40, s. 204: I, 4 1 , s. 207, 2 10, 2 1 2 , 2 14: I. 46, s. 2 3 1 ; II, 15, s. 537, 584: y.h. Vogt, I, 1. s. 6: II, 49, s. 1 2 : II, 50, s. 16, 18, 20, 2 1 . Guilland, Etudes, II, 82-93. 43 De cer., y.h. Reiske, I, 1, s. 9: y.h. Vogt, I, 1 s. 6. 44 Ebersolt, Grand Palais, II, 45 ve not 6: Guilland, Etudes, II, 82 . Aziz Demetrios'un Selanik'teki kilisesinin kuzey koridorundaki mozaikte tasvir edilen elleri gibi, bir azizin �ifalar verebilen ve mucizeler yaratabilen altm elleri iyi bilinir. Bkz. H. Belting, Bild und Kult (Miinih, 1990) , 5 1 : �ev. Likeness and Presence: A History qfthe Image before the Era efArt (Chicago, 1994) . 45 P. Grierson ve M. Mays, Catalogue eflate Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection (Washington, D. C., 1992), lev. 1-3. 46 Grierson ve Mays, late Roman Coins, 1 33-35, lev. 1 1 . .

119

Bizans Saray KOltOrO

Pulkheria celenkle tac takan el olmadan, sadece profilden goriiniir; ancak on yiizde hacla birlikte bir celenk tutar.4 7 Tac takan motif Galla Placidia (425430) ; II. Theodosios'un (423-460) kans1 Eudokia; Justa Grata Honoria (426450) ve Licinia Eudoksiya (439) sikkelerinde bulundu. 4 8 Kadm sikkelerinde cok ac1k olan bu ikonografik motif Augusteus salonu ve bu salonun Altm El siitunlu giri§i Xpuofj XEip ile baglantih m1d1r? Bu salonda kadmlara tac giydirilirdi ve bu kadmlar tac giyme toreninin ardmdan kendilerine hayranhk gosterilerinin de yapddig1 Altm El'de augusta olarak ortaya c1ktdar. Hicbir §eY tesadiifi olarak goriilmemelidir. Ritiieller ve seremonilerde eylemler ve semboller kacmdmaz olarak ozgiil bir anlam ta§1r. Mahir bir degi§iklik ve ye­ nilikle gelenegi giiclendirmek en onemli kaygdan giiclii bir bicimde ifade etmeye yonelik bir Bizansh yakla§1rniyd1. Degi§imler o kadar yava§ oluyordu ki baz1 ele§­ tirmenlere gore asla gercekle§mediler. Seremoniyle ya da sanatla ilgili, uzun omiir­ lii imgelerin yarat1lmasmm bu tip bir Bizans usuliiniin sonucu oldugu rahatl1kla soylenebilir. Sanki her §eY imparatoru yiiceltrnek icin kac1mlmaz bir §ekilde o anda bir araya gelmi§ gibi seremoniler dramatik etki yaratrnak icin vard1. tmparatorluk imgesinin sahnelenmesinde ve sunumunda uzun siireli deneyimin ve dikkatli plan­ lamamn bu etkiye katkls1 ac1ktl. "Kendi ad1m takan" Stephanos'un kolu/eli orneginde rolik; onemli bir ko­ nuyu vurgulamak icin birle§tiren kelimeye (Stephanos) ve sembolik eyleme dahil edilir: imparatorlugun yiiceligi kralhk tacm1 sunan kutsal el vas1tas1yla Tann'dan-gelen giicle sergilenmi§tir. Bu, kutsayan el simgeciligine katk1da bu­ lunur ve aym zamanda art1k bu ritiieller icin ozel olarak kurulmu§ Augusteus ve Aziz Stephanos Kilisesi arasmda ortak olarak gercekle§tirilebilecek stepsis ve stephanoma'nm (tac giyme ve evlilik) parcas1 olur.

Aziz Stephanos, Diyakoz ve ilk§ehit Aziz Stephanos Hlristiyan diinyasmm ilk donemlerinde en sevilen azizlerden biri haline gelmi§ti. Aziz Stephanos'un Bizans'ta yiizlerce y1l boyunca bir stan­ dart haline gelen ikonik imaj1, havarilerin ona verdigi gorev olan diyakozluk gorevinden gelen imajd1r. Ote yandan ilk defa tsa 'ya inanan birinin savunma4 7 Grierson ve Mays, Late Roman Coins, 1 52-54, lev. 1 7, 436-43; sem!Ssi icin , lev. 1 7, 444-47. Bir tip

48

solidusun arka yiiziinde civili hac tutan bir zafer figiirii vard1r. Haem i:inemi ve Pulkheria sikke­ sindeki anlam1 icin bkz. Hoium, Theodosian Empresses, 1 08-9 ve J. Gage, "l:Taupo, N1Kono16': La victoire imperiale dans l'Empire chretien," Revue d'histoire et de philosophie religieuses 1 3 (1933), 370-400. Grierson ve Mays, Late Roman Coins, lev. 32 . 824-28, 834; lev. 34, 844-46, 866.

1 20

Bizans Saray1nda l mparatorluk TOrenleri ve ROlik Kuitu

smdaki §ehitligi ve ta§lanarak oliimii nedeniyle neredeyse daima ona e§lik eden "ilk §ehit" lakab1yla hatuland1. ilk ikonlardan biri Hermitage'deki 10.-1 1 . yiizyli­ lara ait Aziz Stephanos ikonudur (§ek. 4) .49 Burada ayakta, beyaz diyakoz tunigi giymi§, sol elinde buhurdan ve sag eliyle tiitsii yapan bir gene adam olarak res­ medilir. Bu ornekte suad1§1 olan ve biitiin Aziz Stephanos tasvirlerinde karakte­ ristik hale gelen unsur, biiyiikliigii d1§mda tiitsiileme eylemini vurgulamak i1;in daima d1§a dogru bir kavisle viicuttan uzak tutulan buhurdam ta§1yan abartih sag koldur. Bu ikonografik detaym Konstantinopolis'teki kol roligiyle bir ilgi­ si oldugu iddiasmda bulunmasak da diger Aziz Stephanos tasvirlerine ozellikle ba§ka diyakozlarla k1yaslayarak bakngim1z zaman, bu dii§iinceyi goz ard1 etmek zor goriiniiyor. Ornegin diger iyi bilinen bir Aziz Stephanos tasviri Kiev'deki Ayasofya'da bulunuyor (§ek. Sa) . 1 1 . yiizyli apsis mozaik diizenlemesinde, Ha­ varilerin Komiinyonu'nun altmda, Aziz Stephanosise sag tarafta, piskoposlar ve kilise babalan (Huistiyanhgm ilk metinlerini yazanlar) diizeyinde durur. Burada da buhurdam tutan abart1h ve uzatlim1§ bir kol goriiriiz (alt boliim yenilenmi§). Aym piskoposlar suasmm solunda tarn simetrik konumda kilisenin bir ba§ka ilk donem diyakozu ve §ehidi olan Aziz Laurentios figiirii vardu. Laurentios da tiit­ sii yaparken gosterilse de Aziz Stephanos'un aksine kolu viicuduna yakmd1r ve eylemini vurgulayacak belirgin bir farkhhk yoktur. Bu durum diger diyakozlar i1;in de aymd1r.50 Aziz Stephanos'un ikonografik ozelligini !;Ok fazla one pkar­ mak istemiyorum ancak bir tane daha eklemek istedigim olas1 1;agn§1mlanm hat1rlayarak bu ozelligi dikkate deger buluyorum. Aziz Stephanos'un diyakoza imparatorla sembolik bir baglant1 kazanduan bir ba§ka yonii vard1r. Biiyiik yortu giinlerinde -Paskalya, Pentekostes (Ham­ sin), Epifanya, Noel, Metamorphosis (Tecelli) Yortusu- imparator Ayasofya'ya gider ve patrikle birlikte ekmek ve §arap ayinine kat1hrd1. 51 imparatorun, ekmek ve §arap ayininin biiyiik bOliimiine dini sm1ftan olmayan biri olarak kat1lsa da klsmen papazlar sm1fma mensup gibi davrand1g1 birkac an vardu. Ornegin, kili­ seye patrikle beraber girer ve altar ortiisiinii optiigu bemaya yine onunla birlikte gecer. 52 Ban§ opii§mesini gercekle§tirir ve sadece kutsal kapliara kadar da olsa biiyiik giri§te yer almas1 istenir. Patrikle ortak bir §ekilde ayin yonetmedigi a1;1ktlr. Papazlara ozgii bir gorevi yerine getirmesinin istendigi yegane an ekmek 49 A.

Bank, Byzantine Art in the Collections Q/Soviet Museums (New York-Leningrad, 1977), §ek. 233, s. 315. 50 L. Hadermann-Misguich, Kurbinovo: Les.fresques de Saint-Georges et la peinture byzantine du X/Ie siecle (Briiksel, 1975), diger referanslarla 68. 51 Bu konu ve imparatorun kiliseyle ilgili seremonilerdeki rolii i�in, bkz. George Majeska, "Kilisesin­ deki lmparator," bu ciltte. 52 De cer., y.h. Reiske, I, I, s. 15; y.h. Vogt, I, I, s. 1 1 . 1 21

Bizans Saray KOltOrO

ve §arap ayininin ba§mda, kutsal kap1lardan bemaya girerek ve altar ortiisiiyle kutsal kaplan operek sayg1 gosterdikten sonra, patrigin kutsal buhurdam ona vererek altm Ha�·, tiitsiilemesini istedigi zamand1r. Bu tasvir altarm arkasmda­ ki, imparatorun bema'nm sag tarafmdan patrikle birlikte girdigi dairevi apsis alam KUKAivda yer ahr. 53 Berna i�indeki bu tiitsiileme eylemi papazlara ozgii bir ayncahkt1r ve diya­ kozun ve diger papazlarm gorevlerinden biriyle baglant1hd1r. Metinlerle ya da seremonilerle asla net olarak tammlanmay1p muglak b1rakllan bir noktay1, im­ paratorun ruhban sm1f1 ve bu sm1fm d1§mdakiler arasmdaki roliinii ya da yerini belirleyen bu eylemi �ok onemli buluyorum. imparator bu hem ruhban dl§l, hem ruhban sm1fmdan olan statiisiinii zaten �e§itli noktalarda papaz atama torenini anduan ta� giyme toreninde ozellikle de papaz atama toreninde yap1ld1g1 gibi, ii� kez ii�ioc; ("muhterem") denilerek alk1§land1g1 anda ahr.5 4 Tiitsiileme eylemi­ nin imparatorun kilise hiyerar§isi i�erisindeki, yiiksek papazlar sm1f1 arasmda en alt goreve sahip ve piskopos ve rahibe Litiirji kutlamas1 s1rasmda yard1mc1 olan, ancak tek ba§ma ekmegin ve §arabm gizemini kutlayamayan diyakozun­ kine yakm yerini gosterdigini dii§iiniiyorum. Diyakozun gorevinin ast bir gorev olmasmm i§areti ikonografide buhurdan ile temsil edilen tiitsiileme eylemidir ve bu her zaman diyakoza ozgii bir niteliktir. imparatora yonelik �ok benzer k1s1t­ Iamalar vard1r ve Litiirjinin en onemli anlan geldiginde ruhban sm1f1 d1§mdaki konumuna doner. 55 Diyakozluk gorevinin, imparatorluk gorevi unsurlanyla da ilgili olan (bkz. yukan) havariler baglant1s1 oldugunu unutmamahy1z ve bu ba­ k1§ a�1smdan da imparator i�in en uygun gorevlerden biri haline gelir. 56 53 De cer., y.h. Reiske, I, I, s. 15-16; y.h. Vogt, I, 1, s. 12. Latin fethinden birka� y1l once Konstantionopolis'i ziyaret ettigi zaman gordiigii biitiin roliklerin, mucizevi imgeierin ve nesne­ lerin aynntlh bir kaydm1 veren Novgorodlu Anthonios Ayasofya apsisinin arkasmdaki pasajda oniinde tiitsii yaptiklan kap1lann iistiinde ve yukansmda Aziz Stephanos'un boyah bir tasviri oldugunu belirtir; Ehrhard, "Antonie de Novgorod" 56. BOyle bir tasvirin bu alanda bulunmas1 sadece bir rastlant1 olabilirdi ancak kelimeler ve jestlerde �agn§1mlar ve baglantllar bulmaya yonelik Bizans gelenegi goz oniine ahnd1gmda bu miimkiin degildir ve biiyiik olas1hkla tasvirin ozel bir i§levi vard1r. 54 Majeska, "Kilisesindeki lmparator,'' s. 3-4. 55 Majeska, "Kilisesindeki lmparator," s. 6. 56 lmparatorun tiitsii yapt1g1 ba§ka birka� yortu giinii vardir, ornegin Meryem'in Dogumu yor­ tusu, De cer. , y.h. Reiske, I, 1 , s. 28; y.h. Vogt, I, 1 , s. 22. Bir ba§kas1 Constantinus'un ve Helena'nm Kutsal Havariler Kilisesi'ne gittikleri giin i�in yap1lan yortudur. lmparator impa­ ratorlann lahitlerinin yerle§tirildigi alana girdiginde patrik tarafmdan kar§1lamr. Elinde ya­ nan mumlarla ii� kez egildikten sonra patrik buhurdanhg1 ona verir ve imparator imparatorluk lahitlerini, ozellikle Biiyiik Constantinus'un lahtini tiitsiiler: De cer., y.h. Reiske, II, 5, s. 533. Diger bir ornek Vaftizci Yahya'nm Boynunun Vurulmas1 giiniinde (29 Agustos) ba§ roliginin muhafaza edildigi Studios Manastm'na gittigi ve ekmek ve §arap ayinin ba§mda tiitsii yapttg1 ve sonra ba§m muhafaza edildigi yere, bemanm sagma gittigi ve mumlan yakt1g1 zamand1r: De cer. , y.h. Reiske, II, 13, s. 563. 1 22

Bizans Saraymda i mparatorluk TOrenleri ve ROlik KOltO

Aziz Stephanos'un sag kol roligini 1 200 ylimdan bu yana goren olmad1 ve onu son goren Novgorodlu Anthonios'a gore de on k1sm1 yani parmaklan bo­ zulmu§tu. 5 7 Chalons-sur-Marne Katedrali'nde bir ucunda giimii§ bir Bizans c;er­ c;evesiyle cubitus'u (yani dirsegi) olarak tammlanan bir Aziz Stephanos kahnt1s1 bulundugundan, Aziz Stephanos'un kolunun ya da en azmdan kolun biiyiik kemiginin, tamamen kaybolmam1§ olmas1 ihtimali vard1r (§ek. 6) .58 Aziz Stephanos roligiyle ilgili sunduklanm, fark11 §eyler olsalar da bir ara­ ya getirildiklerinde tarn bir fotograf saglayacak kamtlann toplanmasmdan iba­ rettir. Bu ozel roligin onemini bu aynntlh bilgi sentezi olmadan anlamak zordur. Modern insanlar roligin as1l degerini ve yaranm kavramakta zorluklar ya§ar­ ken bugiin nadiren fark edilebilecek hiinerli simgeciliklerini konu§turduklan bir zekaya sahip olan Bizanshlar ic;in durum bOyle degildi. Aziz Stephanos'un kolu Konstantinopolis'e geldiginde, imparatorluk seremonilerini zenginle§tirmesi ve imparatorun konumunu giic;lendirmesi goz oniinde tutularak rolige imparatorluk saraymm icinde bir yer bulunmas1 kac;1mlmazd1. Aziz Stephanos'un sag kolunun, bu roligin Kudiis'ten Konstantinopolis'e ve imparatorluk sarayma nakledilmesine ili§kin oldukca siradan bir tarihsel olay1 dolayh bicimde sergileyen ideoloji yiiklii bir mimari ve ikonografik olaylar zincirini ba§lattigm1 ileri siirmek akla yakmd1r.

Vaftizci Yahya'nm Kolu Vaftizci Yahya'mn kolu ozellikle Biiyiik Saray'da saklanmas1 icin 956'da im­ parator VII. Konstantinos Porphyrogennetos tarafmdan Antiokheia'dan (An­ takya) Konstantinopolis'e getirildi. Skylitzes'in bildirdigine gore: "Bu donemde Prodromos'un (Vaftizci Yahya'nm) kutsal kolu da Job isminde bir diyakoz tara­ fmdan calmarak ba§kente getirildi. Rolik Khalkedon'a (Kad1koy'e) ula§t1gmda imparator imparatorluk mavnasm1 gonderdi ve biiyiik gorkemiyle Senato iiyeleri ve Patrik, ellerinde mumlar, me§aleler ve tiitsiiler olan biitiin papazlarla birlikte (selamlamak icin) d1§an c1karken, imparator roligi saraya ta§1d1."59 57 Ehrhard, "Antoine de Novgorod," 56. 58 Byzance: L'art byzantin dans les collections publiques.franfaises (sergi kat., Musee du Louvre, Paris, 1992), 337, §ek. 3. 1 2 . yiizy1lda Aziz Stephanos ikonunun veya roliklerin saklandig1 bir mahfazadan bahseden Mikhail ltalikos'a ait bir metin de vard1r ve metinde bunu Venediklilere satan kilise hademesinin a�gozliiliigunden §ikayet edilir: P. Gautier, Michel Italikos, letters et discours (Paris, 1972), 234-36. 59 Skylitzes, y.h. Thurn, 254.27-32: "HX01] 6£ KaTa TOV auTOV Katpov Kai � nµ(a XEIP TOii 1Ipo6p6µou Elc; T�v �ao1Ai6a t� i\vnoxElac;, anoKAantioa napa nvoc; 61aK6vou 'Iii>� TO lloov t11011µov t�EA06vTOc; Kai Toii naTptapxou IIoAuEuKTou ouv naVTI Tep KA�pq> µETa Kl]pci>v Kai Aaµ1166wv Kai 0uµ1aµaTwv, Elc; Ta �aoiAE1a ijyayEv. 1 23

Bizans Saray KOltOrO

Skylitzes'in Madrid'deki resirnli kopyasmda bu rnetne e§lik eden rninya­ tiirde ba§mda pirarnit §eklinde kapag1 olan bir kutu ta§1yan bir gen�. biiyiik olas1hkla diyakoz Job resrnedilir (§ek. 7). Bu kutu, Yahya'nm kolunun tutul­ dugu rnahfaza, genellikle rnadeni e§yada goriilen ho§ bir rnodelle siislenrni§­ tir. Ozerinde §U yaz1 vardir: � xElp Toi> npoc5p6µou ("Prodrornos'un kolu") . Diyakozun arkasmda rolige sayg1dan dolay1 hepsinin d e elleri ortiilii olan bir grup yiiksek gorevli yer ahr. Diyakozun tarn oniinde iki kolunu yana a�rn1§ Patrik Polyeuktos kolun geli§ini ve saraya nakledilrnesini gorrnek i�in can atan kalabahg1 zapt ediyor. Arka planda rn1zraklan goriinen askerler ya da irnparatorluk rnuhaf1zlan da kalabahgm i�inde yer ahyor. Minyatiiriin sagm­ daki saraym i�erisinde bir diyakoz buhurdanhkla giri§te tiitsii yap1yor. tkinci bir diyakoz, bir rnuhaf1z ve ii� piskopos alay1 bekliyor. Minyatiirde irnparator gosterilrniyor. Saray i�erisindeki insanlarm yamnda Skylitzes'in rnetninin bir ba§ka ifadesini gosteren yaz1t yer ahyor: 6 naTptapxric; IloA\JEuKToc; µETa naVToc; TOU KA� pou E�EA0v, aywv T�V XEipa 'Iwavvou TOU Ilpoc5p6µou de; Ta �aoiAEta ("Patrik Polyeuktos biitiin papazlarla ortaya �1karak Ioannes Prodrornos'un kolunun saraya girrnesine nezaret ediyor") . Metin roligi saraya getirtenin irnparator olduguna a�1khk getirse de irnparatorun resrnin d1§mda birakllrnas1 ve biti§ikteki rnetnin patrikten taraf bir iislup i�inde olrnas1 kayda degerdir.60 Novgorodlu Anthonios 1200'de Vaftizci Yahya'nm kolunu gordiigii zarnan, rnetinde ozel bir kiliseden bahsedilrnese de kol, Fener Meryern Ana saray §ape­ lindeki onernli isa ve Meryern rolikleri arasmda tutuldu. Dolay1s1yla geldigin­ den beri orada rnuhafaza edildigini tahrnin edebiliriz. Anthonios kola ilaveten yine Yahya'ya ait, tepesinde ha� bulunan bir dernir �ubugu da listeye dahil eder.61 Yahya'nm bu kolunun rnevcudiyeti tarn olarak saptanarnazken, tstanbul 'da Topkap1 Miizesi'nde Vaftizci Yahya'nm sag kolu olarak tamrnlanan bir rolik vardir. 62 Roligin Konstantinopolis'in fethini izleyen donerne kadar izi siiriile60 lmparatorun resimli unsurlann d1§mda tutuldugu ve olaylann kilise kontroliinde gercekle§tigi bu tip ornekler icin elyazmasmm tamammm incelenmesi yerinde olacaktir; orn, Mikhail'in VI. Leon tarafmdan yeniden gomiilmesi: Grabar ve Manoussacas, L'i/lustration, var. 131a, §ek. 1 58, s. 77. 61 Ehrhrad, "Antoine de Novgorod", 57. 62 1 2 63'te Charistos senyorii Eudios de Cicons'un lmparator II. Baudouin'dan ald1g1 Aziz Vaftizci Yahya'nm sag kolunu Citeaux Manastm'na takdim ettigine ili§kin bir bahis vard1r. (Bu rolik bir zamanlar barbarlarm elindeki Prodromos'un kolunun bu kolu " imparatoru korudugu ve ona cogalm1§ giic getirdigi (verdigi)" hazinede tutan, lmparator Konstantinos tarafmdan on­ larm ellerinden ahnd1gm1 ac1klayan ko§uk §eklindeki yazmyla yald1zh giimii§ bir mahfazada tutuldu. Konstantinos muhtemelen bu mahfazay1 rolik kente geldikten sonra yapt1rd1.] Du Cange, Traite historique du chefde S. fean-Baptiste (Paris, 1665), 183; Ebersolt, Sanctuaries, 1 24

Bizans Saray1nda l mparatorluk TOrenleri ve ROlik KOltO

bilir. K1smen Topkap1 ve Ba§bakanhk ar§ivlerinde kalan baz1 defterlerden izle­ nebilecek ilginc bir oykiisii vardir. Bu konudaki en onemli olay kolun II. Baye­ zid tarafmdan Rodos'taki St. Jean §Ovalyelerine, ozellikle Pierre d'Aubusson'a gonderilmesiyle gercekle§ti. 16. yiizy1lm son on y1h sirasmda kol Osmanhlara geri geldi. 6 3 Birkac y1l oncesine kadar aralannda Hz. Muhammed'in h1rkasmm da bulundugu, en kutsal roliklerle birlikte Mukaddes Emanetler Dairesi'nde (H1rka-1 Saadet Dairesi) tutuldu. 64 Bugiin aym Yahya'mn Bizans doneminde iki parcaya aynld1g1m bildigimiz kafatasmm iist boliimiiyle birlikte bir kutuda sergileniyor. 65 Ba§m alt boliimii ya da yiiz k1sm1 1 206'da IV. Hach Seferleri'yle hala katedral hazinesinde goriilebilecegi Amiens'e ula§t1gmda Fransa'da kal­ mt§ oldu. 66 Bugiin gordiigiimiiz kol roligi ozgiin durumunda degildir (§ek. 8a,b) . Gor­ diigiimiiz gercekci olciilerde bir kol §eklini ve elini meydana getiren bat1ya ozgii Ortacag tipi bir mahfazadir. Bir roligin bu tiir sand1klanmas1 Bizans gelenegine uymaz ya da en azmdan cok sirad1§1dir. Kolu ve eli yeniden olu§turan bu tarzdan o donemde kilisenin kabul edemeyecegi olciide gercekci oldugu ya da iic boyutlu bir heykel parcasma fazlas1yla benzedigi dii§iincesiyle kacm1ld1gma inamyorum. Bu arada rolik de ziyaretciler icin neredeyse goriinmez olarak kald1. Bizanshlar (varhgmm daha iyi bir kamt1 olarak) kemikleri sergilemeyi yegledi ve uclanna ya da eklem yerlerine cogu kez roligi tammlayan bir yaz1t ta§tyan giimii§ ya da altm bir §erit takttlar (orn. §ek. 6) . Rolik daha sonra ce§itli malzemelerden yap1lm1§ degi§ik siisler ta§iyan dikdortgen bir kutuda tutuldu. Bu durum Vaf­ tizci Yahya'nm kolu icin de gecerliydi. ispanya elcisi Clavijo 1404'te Periblep­ tos Kilisesi'nde roligi gordiigiinde, rolik ac1kta tutuluyordu. iyi korunuyordu ve ince altm §eritlerle sarmalanmt§tl ancak ba§parmak kay1pt1. Gordiigii ikinci 1 34-36. Yaz1t Konstantinopolis"le ilgili oldugundan ve imparatorluga ve §ahsen imparatora yaran ac1smdan makul goriindiigiinden bu sag kolun Fransa'ya getirildigine ili§kin cok iyi bir kamtur. 6 3 Bu roligin Konstantinopolis'in fethinden sonraki oykiisii icin, bkz. N. Bayraktar, "Topkap1 Saray1 Miizesi'nde Hagios Ioannes Prodromos·a (Vaftizci Yahya) Ait Rolikler"", Topkap1 Sarqy1 Miizesi 1 (1985), 9-20, ozellikle, 1 1 - 1 2 . Meslekta§lanm Giilru Necipoglu"na ve Cerna! Kafadar'a Tiirkce metinleri cevirmeleri nedeniyle te§ekkiir ederim. 64 Bu roligin oykiisii yiizy11lar boyunca degi§ik dini gruplar icin onun onemini ve gercek degerini gosterir. St. Jean sovalyeleri icin kolun ac1kca biiyiik onemi vard1: son y11lara kadar en onemli kutsal rolikleri arasma konuldugundan, Osmanh lmparatorlugu icin de o kadar onemli oldugu anla§1hyor. 65 Novgorodlu Anthonios Vaftizci Yahya'mn ba§mm iist bOliimiinii saclannm bir k1sm1yla birlikte imparatorluk miihriiyle miihiirlenmi§ bir ikonda gordii: Studios'ta gordiigii yiiz: Ehrhard, "Anto­ ine de Novgorod"" 58. Vaftizci Yahya'nm ba§1mn oykiisii icin, bkz. Du Cange, Traiti historique; Ebersol!, Sanctuaries, 1 34-36: c. Walter, ""The Invention of John the Babtist's Head at Gracanica," Zbomik za likol{jne umertnosti 16 (1980) , 71 -83. 66 Ebersolt. Sanctuaries. 80-8 1 : Byzance, no 240, s. 325-26. §ek. t, onceki kaynakcayla birlikte. 1 25

Bizans Saray KOltOrO

kolu, kolun sadece omuzdan ele kadar uzand1gm1 (parmaklar yok) ve bilekte ve dirsek eklemlerinde degerli ta§lan olan altm §eritler bulundugunu soyleyerek benzer §ekilde tammlad1. 67 Ba§parmagm kaybolmas1 gen;egi kol heniiz Anti­ okheia'dayken ba§parmagm elden almd1gma ve bir ejderhay1 yenmek iizere kullamld1gma ili§kin efsaneyle uyum saglad1gmdan Clavijo'nun ilk rolik tasviri bu roligin Vaftizci Yahya'mn sag kolu oldugunu gosteriyor. 6 8 Bu ve diger rolik­ lerin Latin i§galinden sonra art1k as1l yerlerinde olmamalan ya Fener Kilisesi gibi, daha once bulunduklan kiliselerin y1k1lmas1 ya da giivenlik nedeniyle ta§mmalarmm gerekmesiyle ilgili olmahdir. Bu nedenle, 1 204'ten sonrasma ait yaz1h kaynaklardan, bilinen birka1; roligi yeni yerlerinde ke§fediyoruz. Topkap1 Miizesi'nde bulunan ve §imdi kolu kaplayan metal mahfaza italyan i§i olarak tammlanabilir. Bu mahfaza kol iizerinde giimii§ bir man§on varm1§ goriintiisii veren madalyonlar olu§turan kesintisiz asma ve yaprak modelli al1;ak kabartmayla biitiin kol yiizeyini kaphyor. lki kez tekrarlanm1§ iki giimii§ dam­ gas1 oldugundan rolik Rodos §ovalyelerinin eline ge1;tigi zaman yaplim1§ bir Ve­ nedik i§i olarak tammlanabilir: Kanatlan ve tac1yla bir Venedik aslam ve yanm­ da Malta ha1;1 (§ek. Be, d) . Damgamn biri bilek hizasmda el iizerinde, digeri de kolun iizerinde bir yerde, yaz1ttaki Yahya isminin iizerindedir. 69 Nesne iizerine toplam ii\; yaz1t vardir: Bilek 1;evresindeki yaz1tta §oyle der: AYTH H XEIP ECTI IWANNOY TOY BAIITICTOY ("Bu Vaftizci Yahya'nm elidir"); digeri i§aretparma­ gma kazmm1§t1r ve Yahya 1 :36'dan bir almt1dir: I8E o AMNOC TOY 0EOY (i§te Tann'nm kuzusu) 01;iinciisii dirsek hizasmda, diiz ucu civarmda mahfazanm kapagmdadir: + 8EYCHC (8EHCIC) TOY 0EOY 8ANIYA (8ANIHA) MONAXOY ("Tann'nm hizmet1;isi Ke§i§ Daniel'in Duas1"). Buradaki Ke§i§ Daniel'in kim ol67 Clavijo ashnda Vaftizci Yahya'mn roligi olarak biri Peribleptos'ta, digeri Petra Manastm'nda ol­ mak iizere iki kol gordii. Peribleptos'taki kol Rus gezginler tarafmdan da orada olarak goste­ rildiginden, Vaftizci'nin sag koluydu. Sag kol metni §Oyledir: "Dirsekten a§ag1ya elle birlikte: iyi korunmu§ ve bozulmam1§; altmdan ince �ubuklarla korunuyor ancak ba§parmag1 eksik." Digerinin tammlamas1 ise §iiyledir: "Sadece omuzla el arasmdaki boliim mevcuttur: dirsekle el arasmdaki eklem altmla, degerli ta§larla siislenmi§": P. Bruun, Constantinople, ses sanctuai­ res et ses reliques au commencement de XVe siecle: Fragment de l'ltinerario de Clavyo (Odess­ sa, 1 883), 5, Ebersolt'ta, Sanctuaries, 80-81 not 4. Ebersolt'un ileri siirdiigii gibi, sol kol asla Konstantinopolis'te olmad1 ve Sebaste'de kald1 ve Clavijo bunu ba§ka bir rolikle kan§llrmt§ ol­ mahd1r. Sol kol 1 323'ten 1981-1983 aras1 bir zamana kadar hacca gitmeden once bir yabanc1 tarafmdan getirilip sakland1g1 Perpignan Saint-Jean-Baptiste Katedrali'ndeydi: Byzance, no 367, s. 477. 68 Theodore Daphnopates, y.h. V. V. Latyshev, 0w8wpov wii 11.a�vorrawv A6yo1 '1tio, Pravoslav'!Yi palestinskiJ sbomik 59 (Sen Petersburg, 1910), boliim 13-14, s. 26-27 (bundan sonra '1tio Aoyo1) Novgorodlu Anthonios Yahya ba§parmagm1 Studios Manastm Kilisesi'nde gordii: Ehrhard, "An­ tonie de Novgorod," 58. 69 Giimii§ yald1zh mahfaza el ve kol olmak iizere iki par�adan olu§ur. El 20 santim ve kol 32 santim olmak iizere toplam uzunlugu 52 santimdir: Bayraktar, "Topkap1 Saray1," 13. 1 26

Bizans Sarayinda l mparatorluk TOrenleri ve ROlik KOltO

dugunu bilmiyoruz. Yaz1tta, ozellikle H harfinin Y olarak yaz1ld1g1 imla hatalan vardlf. imla hatalan kitabeli Bizans nesnelerinde fazlas1yla bulundugundan bu c;:ok onemli sayilmayabilir ancak bir ke§i§in kendi adm1 da yanh§ yazmas1 §a§1r­ t1c1dlf. Muhtemelen zanaatkar 1talyand1 ve Yunanca bilmiyordu. Elin parmaklan Yahya'ya ozgii, iyi bilinen bir duru§ almI§tlr. Bizans sa­ natmda s1k goriilen kutsama bic;:imine c;:ok benzer ancak Yahya'nm isa'y1 kuzu olarak gosterdigi eski gelenekteki ya da gee;: 7. yiizy1l sonras1 sanatta bizzat isa'y1 i§aret ettigi zamanki el bic;:imine de benzer. 7° Kemiklerin miiminler tarafmdan goriilebilmesi ic;:in el iizerindeki kaplamada dikdortgen bir ac;:1kl1k vard1r; §imdi ortiisii kay1ptir. Kac;: parmag1 kald1g1 belli degildir.

Yahya, Peygamber ve Haberci Vaftizci Yahya ya da Prodromos incil'de c;:ok onemli bir figiirdiir ve Bizans'm en sevilen azizlerinden biri olmu§tur. C:olde ya§amasmdan dolay1 manastlr lite­ ratiiriinde ideal ke§i§ olarak goriinmesi, Konstantinopolis'teki me§hur Studios Manastm, Lips ya da Petra Manastm gibi manast1r kurumlannda koruyucu aziz olarak sevilmesini ac;:1klayabilir. Sadece Konstantinopolis'te kendisine adanan ve sekizi manast1r olan en az 36 kilisede sayg1 gordii. 7 1 Yahya'nm onemi isa ile baglant1smdan kaynaklamr. Yahya'mn incil'deki rolii isa'ya tamkhgma ve onun habercisi olmasma dayamr ve bu rol zaten incil metinlerinde isa'mn teolojik yo­ niinii tammlar. Bakire Meryem di§mda isa'ya daha yakm olan ba§ka bir figiir yoktur. "isa'nm habercisi" kahin Zekeriya ile Meryem Ana'nm akrabas1 Elizabet'in ogluydu. Yahya'nm dogumu Zekeriya'ya, ona Yahya ad1m koymasm1 soyleyen bir melek tarafmdan duyuruldu (Luka 1 : 13-20) . inam§a gore, Yahya dogumun­ dan once, Ziyaret'te (Meryem'in Elizabet'i ziyareti) Tann'mn inayetini alm1§t1: "Vaki oldu ki, Meryem'in selamm1 i§itince c;:ocuk karnmda s1c;:rad1 ve Elizabet Kut­ sal Ruh ile doldu" (Luka: 1 :41). 72 Yahya MS 27 y1lmda Ordiin Nehri ktyilannda yanda§larmdan tovbe ve vaftiz isteyen ve onlan "Tann'mn Kralhg1"nm yakla§­ masma hazirlayan bir misyon vaizi olarak ortaya c;:1kt1. Gene! olarak eylemleri, ogretisi ve ortaya c;:1k1§mda Eski Ahit gelenegindeki peygamberlerini hat1rlatt1 ve 70 K. Corrigan, "The Witness of John the Baptist on an Early Byzantine Icon in Kiev," DOP 42 (1988), 1-1 1 . 71 R . )anin, "Les eglises byzantines d u Precurseur a Constantinople," EO 3 7 (1938) 312-51: ODB. ll, 1068-69. 72 O.iford Dictionary efthe Christian Church (Londra, 1958), 733-34: ODB, ll, 1068-69. 1 27

Bizans Saray KOltOrO

oyle izlendi; kendi zamamnda bile peygamber tlya (Elijah) gibi goriildii ve Yeni tlya Peygamber denildi (Matta 1 1 :14). Aym zamanda tsa'mn cagda§1yd1, boylece Eski ve Yeni Ahit'i kaps1yordu. lkonografide ilya gibi ciippe ve kilrk harmani giy­ sileri icinde gosterildi. Ancak isa'y1 esasen vaazlanyla onceden haber verdi. Yah­ ya Ordiin'de vaftiz edilenlere 1sa'y1 i§aret ederek onu vaat edilen Mesih olarak adland1ran ki§iydi de (I6oi> 6 aµvoc; Toi> E>eoi>). Daha sonra Herodes Antipas'1 (iivey) erkek karde§i Filippos'un (dul) kans1 Herodias ile evliliginden dolay1 kl­ nad1 ve bu Yahya'mn hapse atdmasma ve boynunun vurulmasma neden oldu. Hiristiyan inam§mda Yahya'mn ya§ammdaki iic boliim ozel onem ta§ir: Kurtanc1 roliiyle ilgili kehaneti, 1sa'y1 vaftiz etmesi ve Herodes tarafmdan tu­ tuklamp boynunun vurulmas1. Yd boyunca ce§itli zamanlarda amhr.73 Dogu­ §U (24 Haziran) ve Boynunun Vurulmas1 (29 Agustos) iki bilyiik yortusudur ancak sag kol roligi ile baglantlh en onemli yortu Ortodoks kilisesinde isa'nm Vaftizi'nin kutland1g1 giin, Aydmlanma gilnii (Ta ay1a 0eocj>ave1a, TWV ayiwv Twv), Epifanya (6 Ocak) Yortusu'dur. Aynca Yahya'ya ve sag kol roligine adanan Epifanya'mn uzant1s1 7 Ocak vardir ve .umaksis''le kutlamr.74 Yahya'mn sag kolu ya§ammdaki en onemli iic olaym ikisinde onemli bir rol oynar; ilki, Ordiin Nehri'nin k1y1smda isa'y1 Kurtanc1 olarak gosterdigi giin ve ikincisi, teolojik ac1dan daha da onemli bir olay olan isa'y1 vaftiz ettigi zaman. ikonografik zeminde de Yahya'nm sag kolu Hiristiyanhgm ilk y1llannda bile standart ikonik tip imgelerinde onemli bir unsur haline gelmi§ti. Yahya'y1, Kurtancl'y1 kuzu ya da biist olarak i§aret eden yukan kalkm1§ koluyla, gosteren bircok ornek vardir. Ancak burada geleneksel ikonografik ozellikleri ornekleyen tek ikondan bahsediyorum. Bu ikon Sina oagi Manastm'ndad1r ve 12. yiizyd son­ lanna aittir (§ek. 9) . Yahya ikonun merkezindedir ve yiizii on cepheden goriinilr. Yanmdaki agacm dibine dayah olan ve iyi meyve vermeyen agaclann hepsini kes­ meye hazir bir balta vardir (Matta, 2:10). Sol elinde herkesin onun kehanetini ve Kurtanc1'y1 tammasm1 okusun ve hat1rlasm diye, iizerinde Yahya 1 :29 metninin yaz1h oldugu ac1k bir paf§omen tutar. Aym elle tepesinde bir hac olan bir asa da tutar. Sag eli avucu d1§adoniik ve biraz saga yat1k olarak yukanda durur. ilk iki 73 24 Haziran Oogum Yortusu ve 29 Agustos Boynunun Vurulmas1 Anmas1 (Markos 6 : 14-29) . Stu­ dios Manastm'nda ba§m manasura geldigi zaman olan ikinci giin, ba§ roligi ile baglant1h olarak 10. yiizy1ldan itibaren kutland1: ancak Kudiis'te 5. yiizy1ldan itibaren kutlanmaya ba§lam1§t1: De cer. , y.h. Reiske, II, 13, s. 562-63: Janin, Eglises et monasteres, 433. 74 Ocak aymm 7. giinii Epifanya'dan sonra gelen giin onun ya§am1yla ilgili ozel bir olay1 anmayan yegane giindiir. Bu giin �naxarion"da Yahya'nm sag kol roligine adamr: �naxarium CP 37576. Bu metni bana tekrar hat1rlatt1g1 icin lhor S evtenko'ya te§ekkiir ederim. Bu onemli roligin amlmasmm Vaftiz giiniiyle baglant1h olmas1 gerektigi ac1kur ancak Huistiyan teolojisindeki boy­ lesine onemli bir olaym iizerine yerle§tirilemez. Bu nedenle ertesi giin kutlamay1 uzatu ve roligi onunla baglanuh hale getirir. 1 28

Bizans Sarayinda l mparatorluk TOrenleri ve ROlik KOltO

parmag1 birle§iktir ve sonraki parmak ba§parmaga dokunacak §ekilde biikiilr il . Bu §ekildeki el, kutsayan el bicimini hatJ.rlatsa da bir isa bi.istiinii i§aret ettigi durum­ daki bilinen Yahya goriintiisiinde oldugu gibi yukany1 i§aret eder. Ancak burada kesinlikle o diizeydeki bir cerceve icindeki imgeyi i§aret eder. Sahne kesinlikle Yahya'mn isa ile kar§1la§t® ve elini ona dogru �virdigi am, "l§te Tann'mn kuzu­ su" dedigi am temsil eder. Biitiin kompozisyonun gorsel ac1dan yorumlanabilecek bir okunU§ saglayacagi bir izlek icinde diizenlendigi, ya§amma ait hikaye sahne­ leri dongiisiiniin bir parcas1dir. Ornegin, ziyaret sahnesi ikonda kritik bir yere rast­ lar. Ilpo6p611ou Tij cl>PLKTii auTOu 11a>.c111n �ao1>.d� u11a� KIJpuTTn, 0t:6onnTm t:ut:pytTa1, Kai XPIJOTou� u11a� 6t:1Kvun naon Tii olKou11tvn. 1 30

Bizans Saray1nda i mparatorluk T6renleri ve R61ik KOltO

eli isa'y1 vaftiz etti ve isa'nm eli de §imdi imparatoru ilan etmektedir. 83 Bu isa­ imparator paralel konumu ellerin eylemiyle ifade edilirken, imparatorun kutsal se1;imi isa'mn elini imparatorun ba§mm ilzerine koymas1yla dogrulamr. Boylece, 945'te as1l imparator olarak tahta 1;1kmasmm amsma yap1lan, isa tarafmdan ilan edilen Konstantinos Porphyrogennetos tasvirinin bulundugu fil­ di§i levhaya dondilgilmilzde, burada tezahilrat strasmda kelimelerle ifade edilen anlayt§m gorsel olarak da ifade edildigi a1;1k1;a anla§thr (§ek. 1 1) . ilk olarak, imparatorun Tann vas1tas1yla se1;ildiginin dogrulanmas1, ikincisi, imparatorun isa benzeri bir konum almas1 soz konusudur. isa'nm vaftizi ve imparatorluk ila­ m arasmdaki ko§utlugun sadece gorsel degil, sembolik ve ideolojik oldugu da a1;1khga kavu§ur. isa'nm ya da bir azizin elini imparatorun ba§ma uzatmas1yla verilen imparatorluk hakktm gosteren iyi bilinen Bizans imgeleri isa'mn vafti­ zinin taklididir. Bu ikonografinin I. Basileios'un saraymdan yay1lan propaganda ile baglant1h oldugu ve 9. yilzy1ldan once mevcut olmad1g1 konusunda kesinlikle ikna oldum. Eli sembolik olarak ba§m ilzerine koyma tasvirlerinin en eskileri onun donemine aittir.8 4 Bu ikonografiyi sikkesinde kullanan ilk imparator Aleksandros'tu. Karde­ §i VI. Leon'un 912 y1lmda oliimiin ardmdan, mil§terek-imparator olarak 30 y1! bekledikten soma, nihayet kutsal olarak se1;ilmi§ ve yegane autokrator olarak imparatorlugu yonetmi§ti. Tahta ge1;er ge1;mez o zamana kadar sadece am§ttrma ya da benzeri kompozisyonlara dayah sembolizmle ifade edileni yaz1h, daha dogrusu i;:izili olarak gosteren altm para bast1rd1 (§ek. 12). Aleksandros, altm paralannm iizerine, sag eliyle kendisinin saltanat1m ilan eden bir azizi koydu. Catherine Jolivet-Levy, azizin giydigi cilppe ve kiirk harmani giysilerinden onun Vaftizci Yahya olarak tammlanmas1 gerektigini ileri surer. 85 Bu tammlama i1;in giysilerinden daha onemlisinin elinde tuttugu, tepesinde bir hai;: bulunan ve bu 83 De cer., y.h. Reiske, I, 3, s. 43; y.h. Vogt, I, 3, s. 36: 6 Tfi rraMµn �arrna0el yuvaKltOU, a.nTOUl, �(ze:11111 voi'.M; mi ..,O� ml vOtwc; �(Xf.UlL mik'll'O. ap.vtiow �

-(pe""" llo(>I.,,..� llppU.. tla>\bv •� -� ml yap �..- � �· � -zvl� tlpv.t... o1� .O. Pil -lvn '6v .....,. ..,... _.-... .0. p� ..... IVfO -- •i� l.!•101lp"fiov, au· � .v po.q; ....,.� ""'°"""" � tvl!OGaav fpya ui �.... . -ypainil y6p tariv ....,,. KOl ........

n lloiov Ei•p "" tiiv ""1Xil• Art... a.6Ac8pov lliapa. XP'1Cl.itv Ei..SVO,

'ri� P'llDY011pl"i ""PlkG(mv tji •ioc6v\ nYl\aur; irp6voUIV aimlv £"'6y-. Kot � �· � iaum\&n �

aimlv � """" h ridAf kvoq&tvqv '°" XoVv •cnajl6l.cnJaav � �� W. allipa --- � � tO ..,...... tlallrio· • - a•riµa) . "tmparatorluk toplulugu" (•o �a01A1Kov 7toXi'teuµa) ile "ozel ve ozgiir olmayan devlet ya§am1"m kar§1la§t1rmas1 belki en ac1klay1c1 yakla§1mdir. 36 Giincel se31 ) . F. Niermeyer ve C. Van de Kieft, Mediae latinitatis lexicon minus (Leiden, 1954-76) , s. 295, s.v. curtis, gene! bir yonelim i�in; Bizans kelimesi konusunda, A. Kazhdan, "Hagiographical Notes," Byzantion 56 (1986), s. 148-49. Sorunun sozliik temelindeki karma§as1 i�in, bkz. H. Ve R. Kaha­ ne, "Abendland und Byzanz; RB, I (1970-76) , s. 345-640, burada 510. 32 Bkz. orn., M. McCormick, Eternal Victory: Triumphal Rulership in Late Antiquity. Byzantium, and the Earfy Medieval West, 2. bask1 (Cambridge, 1990) , s. 1 89 not 2 . 33 I. Nikolas, Konstantinopolis Patrigi, Letters, y.h. v e �ev. R. J. H. Jenkins v e L. G. Westerink (Was­ hington, D.C., 1973) (bundan sonra Nik.Myst.Ep.), burada ep. 32 , 216.25-27: µrillElc; Tv npo auTOii µ� ll'fl YE �ao1:\.twv, a>.;\.' oilll t TWV de; toxaTIJV n:l.ouVTlll V apxijc; Tcl�LV � an:\.wc; TWV de; na:l.aT1ov Kan1:\.tyµtvwv. Gorevliler: ep. 67, 3 1 2 . 2-3. 34 Kai �aai;\.d yvlilp1µoc; ... Kai Toic; tv na:l.aTiq>. Mir.Deip. 8848. 35 Vita Andreae Sali (BHGl 17). Metinde L. Ryden'in yay1mladig1 gibi na:l.aTiwv yoktur, The Life ef St. Andrew the Fool, c. II (Uppsala, 1995) , 24. 1 78, ama PG 1 1 1 :644C'de ortaya �1kar. 36 De.cer. 1, praef. Vogt I, 1 .5; TO �aOL:l.LKOV !To:l.lnuµa, age, 1 . 16-2 . 1 . � ill111>TLK� Kai av£:1.£u9£poc; ll1aywyij, no:l.inuµa terimi bu a�1dan daha fazla incelemeyi gerektirebilir. Ornegin, Th.C.'de 239.4-8'de Senato'ya kar§1hkt1r. Bkz. Philotheos, Kletoroligion, y.h. ve �ev. N. Oikonomides, Les listes de priseance byzantines de IX' et X' siecles (Paris, 1972) , s. 65-235 (bundan sonra Klet.) , burada 1 65 . 1 2 : a [ TOii O[Kflou !TO:\.LTEUµaTOc; a�(a1. 276

Bizans Saray1mn Sosyal DOnyas1

remonilerin protokollerinde sekreton, ya da daha a�1k�a synkletos gibi terimler goriiyoruz. "Senato" ve ilgili terimler temeldir ancak anlamlar yelpazesi genel olarak alg1landigmdan daha geni§ ve daha degi§ken de olabilir. 37 Bizans terminolojisinin biitiiniiyle incelenmesi haJ.a �ok az ve kesintili olan dizinlere dayahd1r. Niketas Khoniates Tan7z'inin elyazmas1 dizini Alexander Khazdan tarafmdan haz1rlanm1§tir ve Dumbarton Oaks'ta muhafaza edilmek­ tedir. Khoniates'in burada ele aldig1m1z donemden sonra gelmesi kesin olsa da onun saray liigat�esini incelemek yararh olacaktir. Khoinates archeion'dan (te­ kil ve �ogul 49 kez) ; anaktoron'dan (sadece tekil olarak bir, toplam 38 kez) ; basileion'dan (�ogu �ogul olarak 34 kez) ; palation'dan �ogunlukla mega pala­ tion olarak (23 kez) ; ve au/e'den ( 1 1 kez) bahseder. Nadir tyranneion kelimesi bag1ms1z prenslik anlamma geldigi ornek dahil ii� kez ge�er. 38 Bu terimlerin bii­ yiik boliimii saray1 bir bina olarak gosterir; bazen patriklik saraym1 gostermek i�in de ozellikle archeion (6 kez), kullamlabilirler. Ancak sadece birka� ornekte saray1 ya da saray ya§amm1, hatta sekiiler faaliyetleri mecazi olarak gostermek­ te kullamld1g1m goriiriiz.39 "Saraym se�imi" (ol Toii naXaT(ou �KKptTot) saray­ hlar arasmdaki elit grubu gostermek i�in bir kez kullamhr. 40 Aule'nin kullamm1 saray binasmdan !;Ok sarayhlan gostermesi baglammda farkhdir. 4 1 Khoniates "imparatorluk au/e'sinde ikamet edenler"den �e§itli kelimeleri kullanarak bah­ seder (54.83, 107.8, 421 .62) ; bu terimi ozellikle edatla ilgili tabirlerde kullamr: Hoi peri (293.92 , 508.93) , apo (41 1 . 88) ya da ek (2 14.73, 32 1 .28, 479.40) , yani basi/eios au/e'ye dahil ya da ondan gelenlerde anlammda. Aule'yi bir kez de isa'nm "nedimleri" anlammdaki sembolik manada kullamr (338.5). Bu au/e sevgisinin Khoniates'e ozgii olup olmad1g1 sorusunun yamt1 yoktur. Ancak ke­ limenin semantik olarak Batlh "saray-court" kelimesine en yakm kelime olmas1 ilgin�tir. Genel olarak, tyranneion kelimesi d1§mda, E. Kriaras'm aynnt1h ola­ rak ortaya koydugu gibi, bu kelime tekerriirleri kabaca Orta�ag halk Yunan­ casmda ge!;erli aym kelimelerin kar§1tlan olarak goriiniir. 4 2 Bu e§anlamhlann 37 'H auyKAqTOc;, ol auyKAquKol bazen saraym biitiin riitbeli mensuplanm kapsayabilir goriin­ mektedir; digerlerinde askeri olmayan gorevlileri gosterir: Orn. bkz. q imo Kaµ116.y1v auyKAqTOc;: Klet. 1 69.2-3; aynca, De cer.'deki, 1, 56(47), Vogt II, 49. 1 1-12, bir auyKAqT1Koc; 11aTplK1oc; ile bir eino 011a8iou arasmdaki z1thk. Bu z1thkta gizli aynm seremoniye �agnlan ndaa q auyKAqTOc; grubunun tammlamasma uzamr m17 Age, 44.3-4. Bu noktada yamt a�1k degildir. 38 Nicetas Choniates, Historia, y.h. J. L. van Dieten (Berlin, 1975) (bundan sonra N.Ch.), 502 . 1 3. 39 Orn., eipxtiov: N.Ch. 490.67; Tei �aaiAt1a: 225.59, 227. 2 1 , 441 .20. Sekiiler faaliyetler: Tei KaTll Ta eivaKTopa: 490. 8 1 . 40 N.Ch. 407. 79. 41 Bir kez de ag1h gostermekte kullamhr: N.Ch. 378.74. 42 Bu istatistikler A. Kazhdan'm derledigi Khoinates sozciiklerinin yay1mlanmam1§ konusal dizinine dayamr. E. Kriaras'm ara§tlrdig1 halk dili liigat�esinin smirlan i�in, bkz. At{1Ko Tijc; µtua1wv11cijc; tU,,v1Kijc; 6'1µw6oiic; ypaµµaTEiac;, 1100-1669, c. I (Selanik, 1968), 1'-1y'. 'Apxtiov tamamen yok-

Bizans Saray KOltOrO

cogunun bir sarayla, fiziki bir yap1yla baglant1b olmas1 kayda degerdir. Ba§ka bir deyi§le, Khoniates'in sozcilklerle nadir anlat1m1 bile, ba§taki c1kanm1m1z1 dogruluyor. Zengin ve ce§itli diksiyonu saraym insan gruplanm gostermek icin yer ilzerinde yogunla§1yor. Bizans saraymm bicimlenmesinde saray binasmm rolilniln ba§tan beri var oldugu anla§1hyor ve bu konuya ba§ka vesilelerle de donecegiz.

3. Bir Biiyiikliik Diizeni

Bu terimlerin tammladig1 saray genel olgusunun toplumsal yap1sm1 kavramak icin ba§vuracag1m1z ilk soru bilyilklilktilr. Bizans saray1m olu§turan insan gru­ bu ne kadar bilyilktil? Bu grup dilzinelerce, yilzlerce, yoksa muhtemelen binlerce insandan m1 olu§uyordu? Bildigimiz yegane dogrudan bilyilklilk ifadesi kesin olmasa da degerli bir ipucu saghyor. 1 1 . yilzyllda Mikhael Attaleiates "biltiln Senato"nun binlerce insandan olu§tugundan bahsetti. 4 3 Saray toplumunun ger­ cekten on binlere ula§t1gmdan ku§ku duyabilsek de Attaleiates bu insan gru­ bunun dilzinelerle ifade edilebilecek rakamlann ilzerinde oldugunu gosterir. 44 Yakla§1k 842'deki imparatorluk biltcesine ili§kin son hesaplamalar da dolayh olarak saraym niceliklerini olcmeye yonelik bir cah§mayla sonucland1. Bu he­ saplamalar iki bin ki§iden biraz fazla bir grubu gosteriyor. 4 5 Ancak R. Janin Bizanshlarm, kiliselerinin bilyilklilgilne dayah olarak izole bir toplumun say1lanna ili§kin soylediklerini kontrol etse de bir ba§ka yakla§1m saray halkmm topland1g1 alam olcmektir. 4 6 Belli ko§ullarda saray halkmm Ayasofya 'nm galerilerinde topland1gm1 biliyoruz. Milteveffa Robert L. Van Nice birkac y1l once liltfedip arkada§lanm1zdan biri icin galerilerdeki toplam kullamlabilir alam 2.867 metrekare olarak hesaplam1§t1. Her bir ki§iye comertce bir metrekare vererek kuramsal cercevede 2 .900 ki§iye ula§t1k. Bu tur; avaKTOpov (11(1971 ) , 91); au;\� (lll(l973) , 342); �aoiAE1o(v) (IV(l975) , 54). Il hakkmdaki cilt heniiz elimize ula§mad1. 43 Michael Attaleiates, Historia, y.h. I. Bekker (Bonn, 1 853) (bundan sonra Attal.), 275. 12-13: ...ndaa yap � oilyKAIJTOc;, ilntp µup16.6ac; av6pli>v napaµETpouµtvlJ ... Bkz. P. Lemerle, Cinq etudes sur le X/' siecle byzantin (Paris, 1977), s. 29 1 . 4 4 N . Skabalonovit, Vizantffskoe gosudarstvo i cerkov' v XI veke (1 1 . Yiizy1lda Bizans Devleti ve Ki­ lisesi ) (St. Petersburg, 1 884) , s. 157, muhtemelen pasaj1 ilk yorumlayan ki§i olarak bunu "binden az degil" diye degerlendirdi. 45 W. Treadgold, The Byzantine State Finances in the Eighth and Ninth Centuries (Boulder, Colo., 1982), tablo l ll-VI (tagmata mensuplan geriye mandatores'e dogru sayild1) ve 47, bu tablolarda yer almayan yakla§tk 300'den fazla oldugunu ima ettigi saray gorevlileri tahmini i�in. 46 R. Janin, "Le monachisme byzantin au moyen age: Commende et typica (X'-XIV' siecle)," REB 22 (1964) , s. 5-44, burada 29. 278

Bizans Saray1rnn Sosyal DOnyas1

ku§kusuz sadece olas1 bir iist smm veriyor: alamn tamamen dolduguna ili§kin bir kamt1m1z yok. 47 ilk bak1§ta, imparatorluk ziyafet salonlarmm oturma kapasitesi bu varsa­ y1lan azami rakamla ve Attaleiates'in ifadesiyle i;; eli§iyor. En biiyiik ziyafet salonu kesinlikle On dokuz Sedirli Triklinos Salonu'ydu; aslmda saray tabi­ riyle sadece "Biiyiik Ziyafet Salonu"ydu (6 µeya, TpiKAtvo,) . Buras1 normal ko§ullarda 228 konuga yer saglayabilirdi. 48 Ayasofya'mn galerilerinden yola i;; 1k1larak varsay1lan bu azami say1 yanh§ bir biiyiikliik diizeyine ula§t1g1m1z1 m1 gosteriyor? Bizans saray tarihi;; i sinin imparatorun tipik konuk listesini incelemek ko­ nusunda olaganiistii ayncahg1 vardir. 12 giinliik Noel ziyafet devresi en kap­ samh ai;; 1klamay1 saglar ve Noel ile Epifanya arasmda 2. SOO'den fazla davetiye gonderildigini gosterir. Ancak, 2 1 6 yoksul gibi, saray mensubu olmad1klan kesin olan ve yinelenen davetlerde yer alan konuklan dikkate ald1g1m1z za­ man, elimizde toplam olarak yakla§Ik 1 .600 ki§ilik bir konuk listesi kahyor. 4 9 Boylece erkek saray mensuplannm -saraydaki ba§ka her §eyde oldugu gibi, ziyafetlerde de cinsiyet aynm1 vardt- bin ile iki bin arasmda oldugunu tahmin edebiliriz. Bu say1 Ayasofya'dan i;; 1kan say1dan azdtr. Ancak biiyiikliik oli;; ii sii bu say1yla da Attaleiates'in binlerce senator tammlamas1yla da Bizans devlet harcamalanndan i;;1kan son varsay1mla da uyumsuz degildir. Daha e§leri ve diger toplumsal olarak goriinmez tipleri dikkate almaya ba§lamad1g1m1z1 unut­ mayahm.

47 McCormick, Eternal Victory, s. 194 not 27. Galerilerdeki saray halk1 i�in bkz. C. Delvoye, "Empo­ re." RBK, 11 (1971). s. 1 29-44, burada 1 31-33 ve imparatorun ve imparatori�enin hareketleri i�in, c. Strube, Die westliche Eingangsseite der Kirchen von Konstantinopel injustinianischer Zeit (Wiesbaden, 1973), s. 72-75 ve 79-96, R. Taft'm incelemesindeki gozlemleriyle birlikte: OCP 42 (1976) , s. 296-303, burada 301-2. 4 8 De cer. 1, 9, Vogt I, 57.16; 1, 8 1 (72), 2, 1 6 1 . 13-14; bkz. 1 62 . 1 7- 1 8 1 ; 2,15, Reiske 594.4-5; ve Klet. 164 not 136. 49 Klet. 1 65-89, §iiyle hesapland1: 11 ziyafet x 228 konuk 2 . 508 davet. Bundan toplam 1 . 644 sarayh konuga tekabiil eden 864 daveti �1karmam1z gerekiyor. C1karma §Oyle hesaplanabilir: Toplam 3 1 2 yoksul imparatorluk ziyafetine kaulmaya davet edildi ( 12 yoksul x 8 ziyafet - alu ziyafette a�1k�a. ikisinde dolayh olarak belirtildiler, bu s1rada salondaki riitbeli konuk toplam1 204'tii, yani artiklines 12 masadan birini geleneksel yoksul masas1 olarak ayum1§ oldu: Klet. 173.30 ve 1 79.16 - ve bu durum 2 1 6 yoksulun davet edildigi sekizinci giin ziyafetinde de ge�er­ liydi) ; aynca altmc1 giin davet edilen 2 1 6 ke§i§i, dokuzuncu ziyafetin 204 konugunu (esasen bi­ rinci ziyafettekilerle aym ki§iler) ve Noel'e �agnlan 24 Arap mahkiimu da �1karmam1z gerekiyor. Ostelik on ziyafette imparatorun yiice masas1m payla§maya yonelik 12 davette yer alanlar a§ag1 yukan, imparatorun en yakm dostlan ve arkada§lan olarak, aym ki§ilerdi ve bu nedenle bu 1 2 0 davetten muhtemel tekrarlar olarak 1 0 8 ki§i �1kanlmahdu. 8 9 9 y1hnda Bizans sarayhlan (erkek) say1smm tespitine yonelik bu hesaplamalarda ku§kusuz kesinlik ve kusursuzluk iddias1 yoktur. Ancak yararh bir tahmin olanag1 saglad1klan a�1kt1r. =

279

Bizans Saray KOltOrO

4. Saraydaki Baz1 Alt Gruplar

Bu kadar biiyilk herhangi bir sosyal grup kesinlikle 1;e§itli daha kil1;ilk gruplardan ve alt killtilrlerden olu§ur. Kurarnsal olarak, gorevlilerin her olas1 ileri geleni irnpa­ ratorluk hiyeraf§isinde s1raya koyrna keyfi goz onilne ahnd1gmda, aynt etrne i§inin pek de kolay olrnad® anla§1lacaktlr. Aslmda Bizanshlann bu siralarna sevgisi i§i karrna§1kla§tmr: Bir gorevlinin, ba§ka bir sosyal gruba atanarnayacagmm, kururn­ sal grubun aksine pek fark edilrnedigi rnuazzarn devlet basarnaklannda ona uyan yeri gorrnek 1;ok kolaydir. Ancak rnuhternelen bu yoneticiler i1;in saray, ilstilnlilgun hakirn oldugu bir toplurnsal dilnyanm avantaj1yd1. Bunun nedeni sarayda diger toplurnsal grupla§rna bi1;irnlerinin de kesinlikle var olrnas1yd1: Akrabahk yap1s1 de­ gi§iyor olabilirdi ancak yadsmarnaz bi1;irnde rnevcuttu ve klsaca gorillecegi gibi saray ya§arnmda onernli bir rol oynad1. Ostelik saray sosyal dilnyasmm alt kade­ rneleri kapsadigt ger1;egini gozden ka1;1rrnak yamlg!ya dil§rnek olacakt1r. Kahyalar ve kap1c!lar, asilzadeler ve generaller ilst tabakasmm 1;ok altmda dursalar da saray ya§arnma gilnlilk katkllan, ornegin y!lhk ziyafetlerde kabul gorilrdil. Boyle kozrnopolit bir sarayda etnik grupla§rna, ili§ki rnodellerinde onernli rol oynarn1§ olrnahd1r. Aksi takdirde Symeon Logothetes, III. Mikhail'in oldil­ rillrnesini izleyen tehlike dolu saatlerde, Basileios ve suikast1;1 arkada§lan kilitli giri§in d1§mda dururken, saray rnuhaf1zlanmn kornutamna Mikhail'in oldilgilnil ve yeni irnparatorun giri§ talep ettigini "kendi dilinde" a1;1klayan bir tranh dosta sahip olduklanm a1;1k1;a belirtrnezdi. Fars1;a konu§an hetaireiarkhes Artavasdos anahtarlan papias'tan zorla alarak yamt verdi ve saraym ve irnparatorlugun kap1lanm Basileios'a a1;t1. 50 Bu a1;1dan Errnenilerden daha fazla dikkat 1;eken bir grup olrnasa da 1;e§itli zarnanlarda Vikingler ya da "Latinler" gibi diger etnik gruplar da sarayda yogundu. 5 1 Bu tilr a1;1k toplurnsal grupla§rna bi1;irnlerinin yamnda ortilk ya da kolay belli olrnayan killtilrler de vard1. Ornegin zevk toplurnlan, Bizans toplurnu tarih1;ileri kadar sanat tarih1;ilerinin de ilgisini 1;ekecektir. Boyle bilyilk bir toplurnsal grupta fikirlerdeki ya da i§lerdeki ilsluplar a1;1klay1c1 bi1;irnlerde alt gruplara sirayet edebilir. 50 Leonis Grammatici Chronographia, y.h. I. Bekker (Bonn, 1842) (bundan sonra Sym.Log.), 251 .23-2 52 . 1 1 . Bkz. Reg. , no: 422 yakla�1k 830'da biiyilk bir Pers giiciiniin imparatorluk ordusu­ na katilmasma dair ve ilaveten, Vita Athanasiae Aeginae, y.h. F. Halkin, Six inedits d'hagiologie byzantine (Briiksel, 1987), 181.7-9 ve �naxarium CP 61 1 .51-52. Vita Methodii, 7, PG 100:1 249C­ D ona t8vo«1>1Xo.eue1v) girdi.129 F1rsatlarla yetinmeyerek Konstantinopolis'in yolunu tut­ tu. Aziz Diomedes Kilisesi'nin dt§mda, prosmonarios'un (kilise gorevlisi) giielii gene adama mucizevi bir bieimde yard1mc1 oldugu Altm Kap1 civannda kamp kurdu. Adelphopoiia gelenegiyle ikisi iivey karde§ oldular.130 Prosmonarios'un karde§i saraym onemli bir mensubu ve imparatorun akrabas1 Theophilitzes'in hizmetindeki bir doktordu (ec5ou>.euev) . 131 Doktorun efendisinin yamna oturdu­ gu bir ak§am yemeginde -bir ba§ka ziyafet?- Theophilitzes bir seyise gereksi­ nim duydugunu soyledi; doktor Basileios'tan bahsetti ve ve eagnld1gmda iriligi nedeniyle Theophilitzes'i hayrete dil§ilren Basileios i§i ald1, b6ylece de onemli bir saraylmm aile hizmetine girmi§ oldu.132 Bir gun III. Mikhail'in ba§L huysuz bir atla derde girdiginde Theophilitzes kendi seyisinin eagnlmas1m onerdi: Basi­ leios i§ini maharetle yaparak at1 sakinle§tirip imparatorun hayranhg1m kazan-

128 1 29 1 30 131 1 32 298

ili§kin yaran yok. Bkz. V. Grumel, "Byzance et Photius dans Jes legendes slavonnes des saints Cyrille et Methode." EO 37 (1934), s. 341-53, burada 351 -52. Vita Theophanis (BHG 1 789) , Theoph. 2 , 7. 2-29. Sym.Log. 233.8-9: tv Tfi l6lq. xwpq. npoOEKOAA�01] 60UAEUElV OTpaTIJYljl MaKE6ov(a� Bkz. H. G. Beck'in makul analizi, !deen und Realitaten in Byzanz (Londra, 1972) XI, 6 ff. sym.Log. 233 . 10-234.3. R. J. Macrides, ODB, l, 1 9-20 ve 22. t6ou>.euev Tov ®w411 >.iT(1JV, Sym.Log. 234.4. Aynca, V. Bas. 224-18-20. Sym.Log. 234.4-17.

Bizans Saray1nin Sosyal DOnyas1

d1. Bunun uzerine Mikhail'in emriyle imparatorluk muhaf1zlanna kaydoldu ve imparatorluk ahmnda �ah§mak i�in Theophilitzes'in aile hizmetinden �1kt1.133 Mikhail'in atlardan ve yan§tan ho§land1g1m biliyoruz ve Basileios bunu impara­ torun en yakm �evresinin goziine girmekte kulland1. Gerisi, dedikleri gibi ge�mi­ §in hikayesidir. Son olarak, Basileios'un yeni hamisinin, zaten evli olsa da ona iyi bir evlilik ayarlad1gm1 da kaydedelim. Aziz Evarestos dogdugu Galatya'da (Ankara-Yozgat-c;ankm havalisi) gele­ cek vaat eden bir gen� adamm i§aretlerini verdi ve bu nedenle de 23 ya§mday­ ken babas1 tarafindan Konstantinopolis'e getirildi. Orada "devlet gorevlisi olan ve varhkh adamlardan birinin" evinde kaldi.13 4 Bryennios siilalesinin bir gun asilzadelige yiikselecek bir iiyesi olan bu adamla baglant1s1 tesadiifi degildi: Kans1 miistakbel azizin akrabasiydi.135 Konstantinopolisli akraba bu gen� ada­ mm karakterinden ve zekasmdan o kadar ho§nuttu ki babas1 birka� giin sonra Galatya'ya donse de o Evarestos'u kendi evinde tuttu. Evarestos akrabasmm onde gelen U§aklanna dahil oldu.136 Evarestos'un Bryennios'un evine giri§i be­ raberinde saray hizmetini getirdi: imparatori�e Theodora daha sonra Bryennios'u Bulgarlara el�ilige gonderdigi zaman Evarestos da onunla gitti.137 El�ilikteki ilk donemlerinde Evarestos manastir ya§amma karar verdi ve gelecek vaat eden bir ba§ka saray kariyerini sona erdirdi. Son iki olay bu modelin en azmdan baz1 unsurlarmm 10. ve 1 1 . yiizy1llara kadar devam ettigini gosterir. Gelecegin ilahiyat�1s1 Symeon dogup biiyiidiigii Paflagonya kOyiinden bir akrabasmm ya§ad1g1 Konstantinopolis'e gonderildi. Okula kaydoldu ve biyografisini yazan Niketas Stethatos'a gore sadece temel egi­ tim ald1. Ancak saray mensubu bir had1m olan ve gen� imparatorlar II. Basileios ve VII. Konstantinos iizerinde biraz niifuzu bulunan amcas1, fiziksel giizelligin­ den etkilendigi yegeni i�in spatharokouboukoularis konumunu saglad1. Symeon diinyay1 terk etmeden once Senato'ya bile girdi.13 8 tki ku§ak kadar sonra, belli ki Konstantinopolisli bir aileden tmparator IV. Mikhail geldi ve o da karde§i 1 33 llouAEUElV tv Toi, Tmtol' ai>Toii, Sym.Log. 230.6-22 . 134 napci olK!av (Ev[(ovTa[ TlVO' TWV tv TtAEl Kai TWV EU yEyov6Twv. v. Evaresti (BHG 2 1 53), y.h. C. Van de Vorst, "La Vie de S. Evariste, higoumene a Constantinople," AnalBoll 41 (1923), 288325, burada 300.9-20; ya§: age, 288. 1 3 5 V. Evaresti, 300.22-23: t(allEXclnllou, yap �v 6 Ei>apEaTo, Tij' yuva1Ko, Bpua1v[ou. Ilk kelime yalm haldedir: bkz. i hali «llEXToii ci�1oiivTo, Eloo1K100ijvai Kai npo, 6ouAdav 608ijva1 Tv tµavEoTtpwv T1vL Aileye ve bu topluma ili§kin problem konusunda, bkz. P. Magdalino, "The Byzantine Aristocratic Oikos," The Byzantine Aristocracy'de, s. 92-1 1 1 .

1 39

300

Bizans Saraymm Sosyal DOnyas1

misti.1 4 1 Vine yakla§Ik yuz yd sonra praipositos evde tuttugu hizmet kay1tlanm inceledigi ve bu hizmetlere devlet parasmdan Odeme yaptig1 ikametgahmda hi­ zipleri topladi.1 4 2 0i>c; µ£Tei Tov tnl Tv Kp£a£wv) ve belli glinlerde saray1 ziyaret etme hakkm1 belirt­ tikten sonra ekler: "Her yd benim elimden 4 librelik bir ucret ve bir ipek giysi ve bir bai'on ve §U kadar yiyecek alacakt1r" (Kai p6yav avci nciv £Toe; AJl'l'ETal EK qµ£T£pwv XEtpv ALTpac; TEaaapac; Kai �AaTTiov Kai �aiov, OlT'lPEOiwv 6£ xaptV f�El Til6£ Kai Ta6£) .18 Gelir iki ktsma aynhr: (a) imparator tarafmdan gorevliye bizzat verilen maa§ ve ona e§lik eden diger degeri yuksek nesneler ve (b) ba§ka birinden ahnan, ku§kusuz hazineden gelen yiyecek tedariki. Aym aynm yarg11;lann "imparato­ run elinden" (bir maa§) ve bir prosodion (ayni olarak verilen bir gecim tahsisatl) aldtklanm soyleyen 10. yuzyd novella'smda da ortaya 1;1kar.19 Bu ayni Odeme­ nin nispeten onemsiz oldugu anla§1hyor: Ornegin imparatorluk sekreterlerinin (asekreta1) ayhk 2 modioi (yani yakla§1k 25 kilo) ya da gunde yakla§1k 833 gram bugday hakk1 vard1 ki bu da bir insam doyurmaya yetecek ve ydda 2 altm sikkeyi a§mayan bir ek gelire tekabUI eden bir miktard1. 20 Nomophylaks'm ana geliri imparatorun elinden ald1g1 gelirdi: 4 libre altm, yakla§1k 1 . 280 gram aglfhgmda 288 altm sikke; sadece bir ipek giysi; ve bir bai'on, gercekten bir "hurma agac1 dah", Theodore Balsamon 1 2 . yuzyli sonla­ nnda bu nesnenin niteliginden habersizdi.21 Balsamon bunu altm ya da gumli§ gibi degerli metalden yap1lm1§ bir hurma agac1 dah zannetti. Ne olursa olsun, 9.-10. yuzy1lda imparatorun Daphne Bayram1'nda gorevlilerine ciceklerle sus!U gercek hurma agac1 dah ve beraberinde, rutbeye gore, degerli gumli§ haclar ya da bunlarm kucuklerini dag1tt1g1m biliyoruz. Bu nedenle baron belli bir degeri olan simgesel bir hediyeydi. 22 Yiiksek duzeydeki saray gorevlilerinin maa§lanyla ilgili ba§ka hangi rakam­ lan biliyoruz? Strategoi ve kleisourarkhai'nin, yani butun yuksek rutbeli eyalet komutanlannm maa§lannm tarifesini gosteren 91 1-912 y1lma ait un!U bir me18 Zepos, /us, I, 623 = A. Salac, Novella Constitutio saec. XI medii (Prag, 1954), s. 25. 19 Zepos, /us, I, 227 (945-959) . 20 Symeon Magister, Bonn baslus1, s. 673. Buradakinin Konstantinopolis modios'u (234 kilo) degil thalassios modios'u (12.8 kg) oldugunu farz ediyorum. 21 Theodore Balsamon G. Rhalles ve M. Potles'te, 1:6vTayµa Tcii v 8Efwv ical IEptiJv icav6vwv, c. IV (Atina, 1 854), s. 523-29. 22 De cer. . 1 70: N. Oikonomides, Les listes de preseance byzantines des !Xe et Xe s. (Paris, 1972), s. 1 9 7, aynca, 2 1 7. 309

B izans Saray KOltOrO

tin vard1r.23 Kii!;iik Asya ve Trakya ile Makedonya'nm komutanlan (geleneksel olarak Ge!; Roma praefectura praetorio per Onentem'e ait eyaletler) Anadolu, Armeniakoi ve Trakesioi (Trakya) strategoi'si i!;in 40 libreden, Opsikion, Bou­ kellarioi ve Makedonya strategoi'si i!;in 30 libreye ve denizcilik bi:ilgelerindekile­ rin 10, kleisourarchai'nin 5 libre almas1 d1§mda, digerlerinin !;Ogu i!;in 20 libreye kadar degi§en maa§lar aldllar. Ocret miktarlarmm her zaman bu maa§lan alan­ larm hiyerar§ik siralamasma uymamas1 ilgin!;tir. Elimizdeki diger nadir bilgilerle mukayese edildiklerinden, bu rakamlann dogrulugundan ku§ku duymak i!;in bir neden yoktur. Ornegin, 1082'de yeni olu§turulan Taron strategos'unun 20 libre (ayan dii§iik?) altm24 tutarmda yllhk gelir hakk1 oldugunu25 ve I. Andronikos zamanmda (1 183-85) yarg1!;lann iic­ retlerinin 13-26 libre altma denk dii§en 40 ya da 80 libre "giimii§" (altm/giimii§ kan§1ml?) oldugunu da biliyoruz. 26 Nomophylaks'a (bir profesi:ir olarak ku§kusuz daha az ahrd1) ili§kin bilgi­ mizle birlikte, 1 2 . 800 gram altmdan 1 .600 gram altma kadar uzanarak i:inemli miktarlara ula§an strategoi maa§lan, Liutprand'm rakamlanmn abart1h olmad1g1m dogrular: Her §ey bir yana, neredeyse 13 kilo altm ve baz1 agir giysiler ciddi bir yiik olu§tururdu ve alamn bunu ta§1mas1 i!;in yard1m gerekirdi. Strategoi'nin ald1g1 yegane iicret tiirii bu degildi. Onlardan biri olan Me­ zopotamya strategos'u eyaletinde kommerkion toplad1g1 i!;in maa§ almazken, Trabzon'da ya§ayan Khaldia strategos'u [eyaletinin] kommerkion'undan da 10 litrai toplad1g1 i!;in imparatordan sadece 10 litrai ahrd1. Buralar dogu ticareti a!;l­ smdan imparatorluga iki ana kara giri§iydi. Mezopotamya i!;in daha 9. yiiz­ yllda kommerkianotlerdekilerle27 aym tip miihre sahip bir strategos oldugunu biliyoruz; bu da idari birimin ba§tan beri mali bir birim olarak dii§iiniildiigiinii gi:isteren bir aynnt1dir. Son olarak, Strymon'un bat1smdaki Balkan bi:ilgeleri strategoi'leri kendi ida­ ri bi:ilgelerinden bag1§ (synetheia1) toplad1klan i!;in herhangi bir iicret almazlard1. Bu bag1§lann toplamda ne kadar i:inemli olduguna ili§kin bir bilgimiz yok ancak 23 De cer. , 696-97. 24 Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio, y.h. G. Moravcsik ve R. H. Jenkins, bol. 43, satJ.r 68-69. Vine de, strategos aynca magistros oldugundan 20 litrai tutanndaki iicretin strategos i�in mi yoksa digeri i�in mi belirlendigi konusunun a�1k olmadigma dikkat edilmelidir. lkinci gorii§ i�in Lemerle, "Roga," s. 83-84. 25 Zepos, /us, I, 369. 26 Nicetas Choniates, Historia, y.h. J. van Dieten (Berlin-New York, 1975), s. 330; aynca, J.-C. Chey­ net, E. Malamut ve c. Morrisson, "Prix et salaries a Byzance," Hommes et richesses dans /'empire byzantin i�inde, c. II (Paris, 1991), s. 370. 27 W. Brandes, "Oberlegungen zur Vorgeschichte des Thema Mesopotamien," Byzantinoslavica 44.2 (1983), s. 1 7 1 -77. 310

Bizans Saray1nda Unvan ve Gelir

bat1daki strategoi'lerin dogudaki meslekta§lanmnkine yakm miktarlar toplad1k­ lanm varsay1yoruz. Ve daha onemlisi bu gelirleri, imparatorluk biiti;esine yiik olmadan, dogrudan vergi Odeyicilerden toplad1lar. Bunlar Balkan halk1 ii;in faz­ ladan bir yiiktii ancak ku§kusuz i;ok da onemli degildi.2 8 Strategozler yiiksek maa§lar ald1lar ancak, harcamalan da biiyiiktii.29 Eya­ letin askeri ve idari orgiitlenmesinden ai;1ki;a ayn olan ki§isel muhaf1zlarmm ve ki§isel idari biirolarmm gei;imini iistlenmek zorundayd1lar. 949'da Thrake­ sion (Trakya) strategos'unun (tarifeye gore en yiiksek iicretlilerden biri) ki§i­ sel maiyeti (proeleusis) en azmdan iki idari yard1mc1y1 (protomandator, proto­ kankellarios) , ki§isel sancaktan (protobandqforos), resmen gorevli olmayan 1 2 [ath] subay1 (protodomestikoi, protokentarkhoi) ve 100 piyade askeri kaps1yor­ du. 30 Bu adamlann iicretleri muhtemelen strategos'un gelirinin yans1m gotii­ riiyordu. Buna say1s1z hizmeti;isi ve k6§kiln idamesi de eklenmelidir. Hepsi de "adamlan"yla i;evrelenmi§ goriinen diger aristokratlannkinden daha onemli bir maiyetle, strategos kendi topraklan ii;erisinde i;ok onemli bir efendiydi.31

Yiiksek Mevki Sahiplerinin Ocretleri Bir kimsenin toplum ii;indeki yerini ve imparatora yakmhgm1 gosteren onursal unvanlar aynca y1lhk bir gelir, i;ogu kez bir yatmmla baglant1h iicret ya da ay­ hk saglard1. Paul Lemerle bu sistemi incelemi§tir. 32 Bir birey devlete imparator tarafmdan onaylanan onemli miktarda bir para yatlrarak bu odemeye uygun, normal % 6'hk faiz oranmm olduki;a altmdaki % 2.31-3.47 oranmdaki yatml­ m1§ sermaye getirisiyle, y1lhk iicreti (roga) olan bir unvan kazanabilirdi. Getiri i;ok azd1, iistelik yatmlan sermaye devletin yaran ii;in ebediyen kaybedilirdi ve daha da kotiisii Nikephoros Phokas gibi imparatorlar senatorlere dag1t1lan miktan gei;ici olarak azaltabilirdi. 33 Sonui;ta bu yatmm, en azmdan iizerinde 28 Bizans halkmm niifusuna ili§kin rakamlanm1z yok. Ancak kesin olmamakla birlikte, 10. yiiz­ y1lda Peloponnesos'da yakla§1k 1 . 500 askeri hane oldugunu varsayabiliriz (De administrando imperio, bol. 52; N. Oikonomides, "The Social Structure of the Byzantine Countryside in the First Half on the Xth Century," Symeikta 10 (1996] , s. 1 14-15 ve farkh bir tahminle, A. Bon, Le Piloponnese byzantinjusqu'en 1204 (Paris, 1951], s. l 1 5). Sivil halkm bu rakamm birka� kau ol­ mas1 olanakdt§l degil. Sonu� olarak, diyelim 20 libre (1440 adet sikke) toplanmas1 i�in bir haneye bir nomismanm (Bizans sikkesi) l/lO'undan az bir miktar dii§iiyor. 29 Bkz. Cheynet ve digerleri, "Prix et salaires," s. 367. 30 De cer., 663. 31 H. G. Beck, Byzantinisches Gifolgschqftswesen, Sitzungsberichte der bayer. Akademie der Wis­ senschaften, Phil-hist. Klasse (1965). 32 Lemerle, "Roga. " 33 Skylitzes, 274; Zonaras, 504-5. 31 1

Bizans Saray KOltOrO

anla§rnaya vanld.g1 anda, ekonornik bir giri§irn olarak ele almrnarnahd1r; bu yatmrna bir unvan kazm1lrnas1 e§lik eder ve arkasmdan Senato'da yer alrnak gelecektir. Bu sadece insamn gururunun ok§anrnas1 degildir, parayla degerlen­ dirilerneyecek toplurnsal bir avantaj da saglar. Ekonornik yatmrna daha yakm olan uygularna ise, belli ko§ullar altmda, ek Odernelerle roga'y1 normal faizin de iizerine, % 9. 72 oramna c1karrna olas1hgiyd1. Ancak burada yine, serrnaye ebediyen kaybedilirdi ve sonuc olarak, bircok Bizansh bu dururnu siirdiirse de planm ekonornik karhl.g1 sorgulanabilirdi. Ekonornik diizenlerne zarnanla ve terfiyle ya da irnparatorun yortu giinlerinde dag1tt1gi roga artl§lanyla daha rnakbul hale gelebilirdi. Kesin olan, bu sistern icerisinde devletin aristokratlann gelirlerinin bir klsrnm1 geri toplarn1§ olrnas1d1r. Yine de devlete yapllan bu Odernelerin sadece belli unvan­ lar, "ernperyal" denilen ve irnparatorun ba§langictaki ki§isel hizrnetlilerini ya da korurna gorevlilerini gosteren unvanlar icin gecerli oldugunun vurgulanrnas1 ge­ rekir: Mandator (haberci), strator (silahtar), kandidatos, spatharios, spatharokan­ didatos, protospatharios (korurna gorevlileri); sonuncu unvan ki§iye Senato'nun itibarh kapllanm acard1. Patn'/eios, anthypatos, magistros, vestes, vestarkhes ve proedros yiiksek riitbeleri icin bOyle Odernelere rastlanrnazd1 ve buradan ya bu riitbelerin ba§lang1ctaki yatmrn olrnaksizm "bedava" ya da belli gorii§rnelerden sonra verildigi anla§llrnaktad1r.. Oyle de olsa, bu riitbelere daha da yiiksek iicret­ ler, kaynaklarda siirekli ve ac1k\;a belirtilen gercek Oderneier34 e§lik etrni§tir ancak rniktar belli degildir: Magistros Niketas (10. yiizy1l) biri irnparatora kendi hakkln­ da iyi §eyler soyledigi icin bir roga alrn1§t1r35 ve Psellos rnuhternelen adayl.g1 s1ra­ smda saglarn bir roga pazarhgi yaprnarn1§ "yoksul" bir patrikios'tan bahseder. 36 Bu arada yiiksek payelere Odenen iicretlerin tarn rniktanm tahrnin etrne cabalan­ nm beyhude oldugunu vurgularnak istiyorurn.

Sistem Norrnalde oldugu gibi, iist idari konurnlar genellikle zaten onursal unvanlara sahip bireyler tarafmdan i§gal edilirdi; yiiksek unvanlar ba§anh idareciler ve 34 Magistroi ve patrikioi' nin iicretinden bahseden Lituprand'dan ba§ka, bkz. sonraki notlara ve birey manasura girdigi icin unvamm ve roga's1m kaybettiginden bir magistros ve bir kouropalates'in roga kaybetmesinden bahseden metinler (Ntoi; 'EU. 19 [1925], s. 159; Michaelis Pselli, Scripta minora, y.h. G. Kurtz ve F. Drexl, c. II [Milano, 194 1 ] , s. 92. 35 Nioi; 'EU. 19 (1925), 154. 36 K. Sathas, M£aa1wv1K� B1/U1of!�K'1, c. V (Venedik, 1876), s. 38. 31 2

Bizans Saray1nda Unvan ve Gelir

subaylara verilirdi. iki ilcret toplanabilirdi ve sonu�ta insanlar (ve aileleri) nakit olarak yilksek ydhk gelire sahip olabilirdi. Bu gelirin imparatorluk gorevlilerinin aldig1 her tilrlil bag1§la ve bah§i§le artttg1 da eklenmelidir: Ornegin, biltiln yeni meslekta§lanndan muntazaman bag1§ ahrlard1 - ancak kendi adayhklarmda da bu bag1§lan yapm1§lard1 ve bu nedenle gelir zaten maruz kalman bir harcamanm telafisi olarak dil§ilniilebilir­ di. Terfilerde ya da imparatorun yortu gilnlerinde (ta� toreninde neredeyse her zaman) ya da kahramanhk faaliyetlerini Odilllendirmek i�in ilcretlerde yaptig1 art1§lardan bilyilk ol�ilde yararland1lar. imparatorun askeri sefer gibi onem­ li bir operasyondan once motivasyonlanm art1rmak i�in gorevlilerine verdigi ritilel armaganlardan da yararland1lar: Wren/er Kitab1 bir imparatorun sefer s1rasmda se�kin askerlere vermek ilzere ta§1dig1 nakitten ve bir ba§ka impara­ torun, Thematic (Thema sistemine gore kurulmu§ diren�li ordu) bir orduyla se­ fere haz1rlamrken, riltbelere gore dag1tacag1 degerli ya da az degerli giysilerden bahseder. 37 Bu tilr armaganlara 1AoT1µia1 deniliyordu ve bunlann gorevlilerin tutkulanm ate§leyecegi dil§ilnillilyordu. Bu armaganlar bir dilzenlilik i�inde tekrarland1 ve bu nedenle ki§inin dilzenli gelirine onemli bir ilave olu§turdu. imparator II. Basileios zengin ve gii�lil olma ko§ullanndan da bahseder:3 8 Gil�lil ki§i, zenginligi uzun sure muhafaza edecek ve ard1llarma aktaracakt1r. Eger bir patrikios ise, gilcilnil kendi soyundan gelenlere aktaracaktir; okullann magistros ve domestikos'u iseler ard1llan gil�lil olacak, imparatorluk maiyetine girecek ve refahlanm yetmi§ ya da yilz yd silrdilreceklerdir. imparatorun goziln­ de maddi zenginligin, biitiln yilksek unvanlarm ve idari konumlann saglad1kla­ rmm ilstilnde oldugu a�1knr. Biltiln donemlerde -ve digerlerinden �ok Makedonyahlar zamanmda- a§m zenginligin ticaretten degil, esasen devlet hizmetinden gelmesi, Bizans'm bir ozelligiydi. Ba§ka bir deyi§le zenginlik karma§1k bir §ekilde unvanlara ve im­ paratorluk kaynakh ilcretlere baghyd1. Ve bir aristokratm zenginligini kulla­ nabilmesinin ya da yatmma donil§tilrebilmesinin belirli kurallan vard1: Tica­ retle ve zanaatla ugra§amazd1; % 4'iln ilzerinde bir faiz oram alamazd1. Sonu� olarak aristokratlar fazla sermayelerini gayrimenkule, yani kentlerdeki evlere ya da ta§radaki tarlalara yaurmakla yilkilmlilydil. Bu tilr yatmmlarm getirisi­ nin y1lhk % 5-6 civarmda seyrettigi anla§ilmaktadir.39 BOylece imparatorluk 37 De cer., I, 4 1 7, 486. 38 Zepos, /us, I, 264. 39 Bkz. 'H tntv6ua'I at ciKiVTJTa yupw OTO ho� 1000, Tei 0luwp11ca 7 (1987), s. 15-26, makalemdeki hesaplamalar. Ba�ka bir hesaplama da yap1labilir, (a) birinci sm1f bir arazinin kirasmm (pakton) 10 modioi (arazi ol�iisii) i�in 1 nomisma (Bizans sikkesi) olmas1, buna ka�m (b) fiyatmm nomisma 31 3

Bizans Saray KOltOrO

kaynakh gelirler toprak sahibi bir aristokrasi -10. yuzy1l imparatorlarmm iyi bilinen kirsal kanunlarla sm1rlamaya �ah§t1g1 aristokrasi- yarat1larak sona erdirildi. Bu 10. yuzy1l sisteminde devlet, unvan ve ucret dag1tarak imparatorun adamlanna aristokraside uyelik ve gerekli maddi ara�lan saghyordu. tmparator ve (ucretlerini imparatorun elinden alan) gorevliler arasmda ve gorevlilerle bu ucretin aynca dag1t1mmdan yararlanan adamlan arasmda bir mu§teri ili§kisi yarat1hyordu: Piramidi and1ran bu yap1, ba§ka onemli geli§melerin nuvesiydi. Ancak butun bunlar imparatorun dogrudan denetimi altmdayd1 ve ucretler sade­ ce belli bir sure i�indi, en fazlas1 ya§am boyu suren bir garantiydi. Devlet paray1 dola§1ma sokan ve sonra vergilerle geri alan ana motor gibiydi. Bu sistem ancak onemli miktarda madeni para biriktirildiginde ve vergi toplama zamanmdan (Eyliil ve Mart) ucretlerin dag1t1mma kadar (gorevliler i�in Paskal­ ya, seferdeki ordu i�in yaz mevsimi) , uzun sure hareketsiz tutuldugunda i§levsel olabilirdi. Buna baz1lan kumanda ekonomisi diyecektir.

1 1 . Yiizyll Bunahmlan

1 1 . yuzy1l. bir yans1mas1 da a§ikar altm s1kmt1s1 olan, §iddetli ekonomik ve sosyal bunahmlara sahne oldu: Bizans nomismasmm degeri 1030'larda, IV. Mikhail doneminden itibaren defalarca du§uruldu. Cecile Morrisson'un cazip ancak genel olarak kabul gormeyen- yorumuna gore, soz konusu olan mubadele hacmindeki art1§tan kaynaklanan buyume devaluasyonlanyd1. Aym olay aym zamanda italya'da da goruldu. Daha sonra, 1070'lerde Orta Bizans madeni para sisteminin �okmesine neden olan kriz devaluasyonlan oldu. 4 0 Altm s1kmt1s1 olarak ele aldJ.g1m ilk belirti 1talya'da 1 1 . yuzy1lm ba§lann­ da goriildu. Bizans'ta izin verilen azami faiz oranlan, temel faizde % 6'dan % 8.33'e �1karken, digerlerinin oransal olarak bunu izlemesiyle, neredeyse % 39'a �1kt1. Canh, faal bir para ekonomisinde faiz oranlan artan nakit talebi nedeniyle ba§ma 1 modios olmas1 gercegi ve (c) biitiin verginin toprak sahibinin gelirinin l /24'iine tekabiil edecek olmas1 ge�eginden hareketle: ornegin 240 modio11ik 240 nomismata degerinde birinci s1mf bir arazi, sahibine her yil pakton olarak toplam 24 nom. gelir saglar, 14 nom. vergiye dii§er, kendi­ sine yatmlm1§ sermayesinin % 5.83'iine tekabiil eden 4 nom. kar kahr. 40 c. Morrison, "La devaluation de la monnaie byzantine au Xie siecle: Essai d'interpretation," TM 6 (1976) , s. 3-48; bkz. P. Lemerle, Cinq etudes sur le Xie siecle byzantin (Paris, 1977), s. 285, 307 ff. Her iki devaliiasyonun da aym nedenden (biitce actg1) kaynakland1gm1 ve aralanndaki farkm "yapisal degil, oransal bir fark" oldugunu dii§iinen Hendy bu yoruma kar§l c1kt1, Studies, 236. Bkz. aynca, C. Morrisson, "Monnaie et finances dans !'empire byzantin, Xe-XIVe s.," Hommes et richesses (not 26'daki gibi) , II, s. 291-315 ve J. Day'in yorumu, s. 3 1 7-19. 31 4

Bizans Saray1nda Unvan ve Gelir

dalgalanabilir ve kesinlikle artabilirdi ve bu durum Kekaumenos dahil, zamanm diger kaynaklannda da yans1masm1 buldu. 4 1 Sonra onursal unvanlarm roga san§ oranlan degi§ti. Bu Peiro'daki imtiyaz­ h oranda ac;1kToc; nEp1tT£µEv. 46 Bryennios, y.h. Gautier, 258-59: a(iwµaai Kai TOic; 6cj>cj>1Klw1c; tK �ao1>.twc; av�KOl>Oal llwpEai Ilia TWV XPl]µOTWV Ol!QVlV UllEKpOUoVTO. 315

Bizans Saray KOltOrO

Aleksios Komnenos onursal unvan sahiplerine geleneksel olarak Odenen yllhk iicretleri tamamen kaldiracaktt. 4 7 Bu metinde idarecilerle ilgili iki yeni ve ilgin1; unsur ortaya 1;tktyor: Birincisi, konumlanm elde etmek i1;in onlar da Odeme yapmak zorunda kalmt§lardt; ikincisi, tarn bir iicret almadan ayakta kalabildiler. tdari pozisyonlann maa§ dt§mda da bir gelir saglad® a1;tktt. Bu uygulamamn Bizans'ta ekonomik stktntmm ilk defa orta­ ya 1;tkttgt 1 1 . yiizythn ikinci !;eyreginden itibaren kendini hissettirdigi anla§thyor. Mali durumu amcast Ioannes Orphanotrophos'un idare ettigi IV. Mikhail yonetimi sirasmda (1034-1041) devlet gelirlerinde artl§ gereksinimi, bunlarm htzh toplanmasmt saglamaya yonelik onlemlerle kendisini gosterdi. Orphanot­ rophos, tarih1;ilere gore, "biitiin adaletsizlik yollanm icat etti"; yargt1;lar koyliileri vergilendirirken hi1;bir §eyden korkmadtklanndan ve yapttklanm kontrol eden olmadtgmdan, idari konumlan satarak ve herkese smirstz adaletsizlik yapma ozgiirliigii vererek diinyayt binlerce aksilikle doldurdu. 48 Bu metinde gorevlerin sattlmasmm vergileri toplayanlar, eyalet yargt1;lan tarafmdan keyfi olarak artt­ nlan mali yiiklerle baglantth oldugu a1;tk1;a anla§Llmaktadir. Vergi miiltezimligi 1 1 . yiizytla ait bir yenilik degildi; 7. yiizy1la kadar mev­ cudiyeti saglam bir bi1;imde kamtlanm1§t1r. Ancak vergi miiltezimliginin 8. yiiz­ ytlda ve Isauriahlarla hepten kaldmlmad1ysa ciddi bir bi1;imde s1mrlandmld1g1 anla§1hyor. Geriye donii§ iki yiiz ytldan fazla zaman ald1. VII. Konstantinos'un ozgiin yonetimi sirasmda (944-959), yolsuzluk saraya niifuz etti ve ozellikle "idari konumlan satl§ konusu haline getiren•.t9 tmparatori1;e Helena ve parakoi­ momenos Basileios nedeniyle yanh§ ki§iler onemli yerlere atand1 ancak bu a1;tk1;a kurallara ayktn olarak yap1lan bir i§ti ve konumlan kiralamaktan 1;ok rii§vet gibi goriiniiyordu. 1 1 . yiizytlm ba§mda Peira'mn (8.14) yazan biitiin yarg11;larm, vergi toplaytctlarm, strategoi ya da herhangi bir kamu gorevlisinin hizmeti is­ tedigi i1;in iistlendigi ve "aynca bir §ey verdigini" (naptxovw; Kai Ttva) -yani yasal bir sportulae ya da yasadt§L rii§vet- belirtir. Vine de Peira'mn yazarmm iist idari gorevlerin ger1;ek satl§tm tasavvur edemedigi kesindir. Hizmet kiralamay1 en iist diizeyde uygulayan Ioannes Orphanotrophos'un yonetiminde durum degi§ti. tmparatori1;e Zoe 1042'de idari gorev atamalarm para ahnmadan yaptlacagma ili§kin resmi emir yaymlasa da50 sonraki zaman47 Zonaras, 732-33. 48 Skylitzes, 408-9: WVlOV npon0t11tvo.; Tel.; a61Kla.;, 11upiwv au11cj>opli>v tvtnAl]aE TT)V olKou11tv11v. ci6tli>V KplTWV cj>opoAoyouTWV Toi>T)v n0E11tvou Tli>v y1vo11tvwv. 49 Skylitzes, 237: chv!ou.; Tel