Apulei Opera Philosophica 9780198841418

Citation preview

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

APULEI OPERA PHILOSOPHICA

recognovit brevique adnotatione critica instruxit

I O S E P H A M AG NA L D I

oxo n i i e t y p o g ra p h e o c l a r e n d o n i a n o

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

1 Great Clarendon Street, Oxford, ox2 6dp, United Kingdom Oxford University Press is a department of the University of Oxford. It furthers the University’s objective of excellence in research, scholarship, and education by publishing worldwide. Oxford is a registered trade mark of Oxford University Press in the UK and in certain other countries © Giuseppina Magnaldi 2020 The moral rights of the author have been asserted First Edition published in 2020 Impression: 1 All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, without the prior permission in writing of Oxford University Press, or as expressly permitted by law, by licence or under terms agreed with the appropriate reprographics rights organization. Enquiries concerning reproduction outside the scope of the above should be sent to the Rights Department, Oxford University Press, at the address above You must not circulate this work in any other form and you must impose this same condition on any acquirer Published in the United States of America by Oxford University Press 198 Madison Avenue, New York, NY 10016, United States of America British Library Cataloguing in Publication Data Data available Library of Congress Control Number: 2019937061 ISBN 978–0–19–884141–8 Printed and bound by CPI Group (UK) Ltd, Croydon, cr0 4yy Links to third party websites are provided by Oxford in good faith and for information only. Oxford disclaims any responsibility for the materials contained in any third party website referenced in this work.

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

Parentum meorum memoriae dedicatum

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

praefatio

1. Apulei philosophica opuscula De deo Socratis, De Platone et eius dogmate, De mundo manu scripta exhibent plures quam septua­ ginta libri ex uno eodemque archetypo pendentes, ut demons­ trant coniunctivae, quae dicuntur, scripturae. Inter omnes, accuratissime in indicem relatos a Raymundo Klibansky et Francisco Regen 1993 (codices Asclepium quoque continentes iterum recensi sunt a Paulo Lucentini 1995 atque a Paulo Lucentini et Victoria Perrone Compagni 2001), hi praecipue in  tres classes divisi ad textus restitutionem mihi visi sunt adhibendi. Classis α Bruxellensis 10054–56 (B), in occidentali Germania scriptus saec. IXin (non saec. XI, quem errorem primus correxit Leightonius D. Reynolds 1983), habet ff. 2r–16v Socr., 38v–60v Plat., 61r–75r Mund. (ff. 16v–38r Asclepius continetur). Operam dederunt quattuor librarii ut exemplaris lectiones fidelissime traderent, persaepe inscientia, interpolandi libidine numquam peccantes. Saec. XV in Italiam translatus a Nicolao Cusano, post eius mortem a. 1464 B per­ venit ad hospitalem Cusae, inde Anversam ad Bibliothecam Bollandistarum, a. 1773 ad Bibliothecam Burgundicam, a. 1794 Lutetiam Parisiorum, tandem a. 1838 ad Bruxellensem Biblio­ thecam Regiam, ubi adhuc asservatur. Praeter Cusanum, qui notas apposuit ad philosophiam pertinentes, plurima verba

vii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

scriptura continua exarata diviserunt atque glossas, varias lec­ tiones emendationesque in margines vel inter lineas attulerunt correctores nonnulli, quorum praecipuus (B2) idem atque editor princeps Ioannes Andreas de Buxis (1469) iudicatus est a Paschale Arfé (2004). Sed ut nuper ostendit Matthaeus Stefanie (2018), iam saec. XII2 descriptus est ex B omnifariam a B2 et ab aliis manibus (B3) emendato ms Gronovianus 108 (Gr., ff. 18v–32v Socr., 33r–56v Plat., 56v–72v Mund.), quo apographo, ut infra uberius disseram, quattuor post saeculis optime usus est in suis editionibus Bonaventura Vulcanius. Correctorem B2 multo antiquiorem esse quam editorem principem confirmant, praeter Gronovianum, alii codices minoris momenti qui B + B2 + B3 hic illic imitati sunt saec. XII2 (Edinensis D.b.IV.6 = E, ff. 198r–203v Socr. ab 3.1 profana) et saec. XIV (Laurentianus Plut. 51, 9, ff. 105r–118v Socr.; Graecensis 482, ff. 5rb–8ra Socr., 8ra–14rb Plat., 14rb–16va Mund.). A saec. XV usque ad saec. XIXex latuit B, donec eum ab oblivione vindicavit Erwinius Rohdeb (1882), qui foliis collatis ad Socr. pertinentibus hunc esse testem maxime sincerum ostendit viamque praeclaram aperuit ad Apulei philosophica edenda. Nam a. 1908 codice B maxima cura collato nisus est in sua Teubneriana editione Paulus Thomas, quem subsecuti sunt Ioannes Beaujeu (Lutetiae 1973) et Claudius Moreschini (Stutgardiae et Lipsiae 1991). Vaticanus Lat. 3385 (V), saec. X–XI in Germania vel Helvetia parum accurate scriptus, saec. XV ab Antonio Beccadelli Panor­ mita adnotatus, a. 1582 a Fulvio Ursino donatus Bibliothecae Vaticanae, continet ff. 1r–16r Socr., 40r–62v Plat. (desunt verba ab 2.21.3 quia solus ad 2.24.3 omnes una), 62v–74r Mund. (desunt verba ab 25.2 quanto finitima ad 31.3 commoditates et ab 32.3 Atheniensibus usque ad finem). Monacensis Clm 621 (M), saec. XIIin in Germania descriptus ex eodem exemplari ex quo Vaticanus (μ), sed minus negle­ genter, continet ff. 1r–18r Socr., 45v–78v Plat., 78v–85r Mund. (usque ad 12.5 explosi ad). In eiusdem codicis f. IIrv (Ma) initium viii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

continetur Prologi, qui dicitur, opusculi De deo Socratis = Florido­ rum plura 1.5 usque ad enim (de titulo vide infra). Aloysius Goldbacher (1876), qui primus recensionis fundamenta posuit sed prorsus neglexit codicem B, testes praestantissimos classis α iudicavit VM. Ii vero, etsi adiuvare possunt ad hyparchetypum α restituendum, hic illic cum classe δ contaminati videntur (Magnaldim 2016). Classis δ Leidensis Vossianus Lat. Q.10 (N), saec. XI1 in Gallia fortasse scriptus, saec. XVII una cum ceteris libris Gerardi et Isacci Vossii a Leidensi Bibliotheca Univ. acceptus, continet ff. 59v– 74v Plat., 74v–85r Mund., 85v–94r Socr. Hunc codicem ut hypar­ chetypi δ testem sincerum primus contulit Beaujeu. Ex N pendent per idem callide interpolatum antigraphum (κ) duo codices in Britannia scripti, quorum antiquiorem primus adhibuit Beaujeu, recentiorem Moreschini: Cantabrigiensis Corpus Christi College 71 (C, saec. XII, ff. 128r–137v Plat., 137v–144v Mund., 145r–150r Socr.); Londiniensis Harleianus 3969 (H, saec. XIV, ff. 75r–83v Plat. ab 1.8.1 esse factum, 83v–91r Mund., 91r–96v Socr. usque ad 24.4 lotofa[gos]; alia manus = h ex alio minoris pretii fonte iteravit ff. 124r–128v Socr., 129r–139v Plat.). H copiam emendationum recepisse videtur Guilelmi illius Malm­esberiensis qui sequentium saeculorum inventa haud raro praeoccupavit (Rodneius  M.  Thomson 1987, 20032, 203–4; Klibansky–Regen 1993, 85–7). Codices CH, quo sunt pondere ad textus constitu­ tionem, in apparatu vel in appendice assidue memoravi. Ex eodem exemplari ex quo N (ν) defluxerunt duo codices in Gallia ut videtur scripti: Parisinus Lat. 6634 (P, saec. XIm, ff. 2r– 17r Socr., 40v–65r Plat., 65r–84r Mund.; folia perierunt quintum et sextum = Socr. 3.1 scrupulosissimo–4.4 infimata, iterumque scripta sunt ex alio minoris pretii fonte saec. XIV); Laurentianus Plut. 76, 36 (L, saec. XII, palimpsestus, ff. 49r–55r Plat., 55r–61r Mund., ix

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

61r–66r Socr.; copiose emendatus et adnotatus est ab ipso librario aliisque correctoribus, inter quos Coluccius Salutati elucet, post cuius mortem L ad Bibliothecam Laurentianam pervenit). Arte cum L coniunctus apparet Vaticanus Urbinas Lat. 1141 (U, saec. XIII1 a docto librario in Italia fortasse scriptus, ff. 2r–9r Socr., 20v–33v Plat., 33v–43v Mund.), quem Moreschini primus contulit neque plane negligendum existimavit. Rarius in apparatu memoran­ dus est propter aliquot non malas coniecturas codex ex P pen­ dens Bruxellensis 3920–23, saec. XIex, passim adnotatus a Nicolao Cusano (ff. 1ra–7ra Plat., 7ra–10rb Mund.); nullam autem utilitatem affert Parisinus Lat. 6366, saec. XIVin, quamquam ex P nondum decurtato descriptus (ff. 23ra–26ra Socr., 26ra–31ra Plat., 31ra–34rb Mund.). Classis δ alteram partem repraesentat Florentinus Marcianus 284 (F), saec. XI2 in Gallia scriptus, qui continet ff. 1r–7v Socr., 19r–31r Plat., 31r–40v Mund. Saec. XIII in Italiam translatus, praesto fuit multis viris doctis (velut Simoni de Tenca, Coluccio Salutati, Nicolao Niccoli), quorum exstant notae nonnumquam ad verba, multo saepius ad res pertinentes. De fallaci indole codicis F, a sollerti doctoque librario peritissime interpolati, recte iudi­ caverunt Goldbacher et Thomas, qui tamen in textum recepe­ runt aliquot eius lectiones, sicut amplius fecerat Geverhardus Elmenhorstius (1621) parciusque facturi erant Beaujeu et Moreschini. Et profecto inter plurimas coniecturas ad meden­ das archetypi corruptelas excogitatas nonnullae elucent verae lectiones ex archetypo a δ receptae et in δ melius a F quam a ν intellectae. Vide e.g. Florid. plur. 4.6 persequax BF (falso loco F): om. cett.; Socr. 4.8 nutabilem BF: mutabilem cett.; Plat. 2.22.3 gnarus BF: ignarus cett.; Mund. 13.1 meridies BF: meridie VR, meridie dies NPLU (ex meridiedies). Ex F vel ex quodam codice cum F coniuncto descripti sunt Bernensis 136 saec. XII2 apud Cenabum (ff. 7vb–13rb Socr., 23ra–34ra Plat., 34ra–42ra Mund.) et Vaticanus Lat. 2193 saec. XIV1 in Italia (ff. 1ra–4rb Socr., 9va–15ra Plat., 15ra–19rb Mund.), quem x

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

adnotavit Franciscus Petrarca, tribus in locis ex ingenio verum reperiens (cf. Catharinam Tristano 1974, Silviam Rizzo 1975). Classis ϕ Vaticanus Reginensis Lat. 1572 (R), saec. XIIIm in Gallia septem­ trionali scriptus, saec. XIV–XV a tribus manibus adnotatus, con­ tinet ff. 37ra–47rb Socr., 47rb–64rb Plat., 64rb–77ra Mund. Sequitur ff. 77ra–86rb textus nuper editus a Iustino  A.  Stoverb (2016) sub titu­lo Apulei Madaurensis De Platone et eius dogmate liber tertius. De  Platonis pluribus libris compendiosa expositio, quem tamen Apuleianum esse non puto, ut in editionis censura argumen­ tata sum (Magnaldin 2017). Inter multos codicis R possessores eminent Richardus de Furnivalle, Gerhardus de Abbatisvilla, ‘collegium pauperum magistrorum in theologica facultate’ Lutetiae (f. 86v), Paulus et Alexander Petavius, Sueciae regina Christina, pontifex tandem Alexander VIII Ottoboni. R mire commixtus apparet erroribus, interpolationibus et optimis lectionibus, quare eum doctam praebere recensionem (γ) censuit Moreschini, Stover autem contendit tertiam magni pretii familiam (ϕ) repraesentare, ut iam monuerat Klibansky (1993, 158–68). Verisimile mihi videtur doctum librarium hypar­ chetypi ϕ nonnullas archetypi lectiones melius quam α et δ intellexisse, alias feliciter correxisse, vi contextus compre­ hensa, alias contra suo arbitrio perturbavisse, ordine verborum mutato synonymisque substitutis (at in Plat. II et Mund., ut infra dicam, permutationes multo pauciores sunt); librarium qui­ dem codicis R multos fortuitos errores addidisse textui ϕ, sed fideliter servavisse eius duplices lectiones (e.g. Socr. 8.8 victus ves­ titus pro victus) vel adnotationes (e.g. Socr. 10.6 nonne vides add. ante nonne audis ex Lucr. 6.813 nonne vides audisve). Ex R pendet codex, qui fuit Ioannis Marcanovae, Marcianus Lat. VI, 81 (coll. 3036), saec. XIV2 in Gallia scriptus et magnopere ab ipso librario decurtatus interpolatusque (Z, ff. 93r–103v Socr., xi

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

103v–122v Plat., 122v–131v Mund.); altera manus saec. XV (Z2), fonte proximo codici F adhibito, in marginibus addidit plerosque locos a Z omissos. Ex Z iam a Z2 emendato et ex altero codice cum CH ut videtur coniuncto scriptus est in Italia saec. XV codex Cardinalis Bessarionis Marcianus Lat. Z. 467, coll. 1557 (z, ff. 1r–12r Socr., 60v–80v Plat., 80v–91r Mund.), cui maxime affinis apparet, praecipue in Plat. et Mund., editio princeps Romana a. 1469, ipsi Bessarioni dedicata. Quare non tantum R, sed etiam Zz et editio­ nem principem in apparatu vel in appendice memoravi, ut plenam rationem redderem virtutum vitiorumque classis ϕ, qua nisus est Apulei philosophi textus vulgatus. Rarius contra laudavi codicem in Gallia scriptum saec. XV Parisinum Lat. 6369 (ff. 66r–72r Socr.), cuius optimae lectiones plurimis erroribus commixtae partim ab R aliisque doctis codicibus partim ab Augustino oriuntur, qui nonnullos protulit Apuleianos locos, ut infra dicam. 2. His codicibus alii addendi sunt quos cum classe α coniun­ xerant Goldbacher et Thomas, ex classe δ ortos et cum classe α contaminatos censuit Moreschini, doctae recensioni γ eos tribuens una cum R. Et certe in illis contaminatio manifesta apparet, at potius ab μ ad ϕ vergens, ut ex meo apparatu inferri potest. Ad textum constituendum haud inutilis est Parisinus Lat. 8624 (A), saec. XIIex in Gallia scriptus, quem multi viri docti habuerunt (velut Richardus de Furnivalle, Gerhardus de Abbatisvilla, Iacobus Augustus Thuanus); tantum continet ff. 58r–62r Socr., 62r–64r Plat. usque ad 1.15.1 perturbet. Huic similis est Guelferbytanus Gudianus Lat. 4° 168 (G), saec. XIIex in occi­ dentali Germania scriptus, qui tantum continet ff. 67v–74v Socr. Ex eodem fonte (γ) pendet, ut statuit Beaujeu, Parisinus Lat. 6286 (Pb, olim Puteanus appellatus, quod Claudius Puteanus eum habuit), saec. XIIIex in Italia vel Gallia scriptus, qui continet ff. 1vb–6ra Socr., 6ra–13rb Plat.; hunc passim memoravi in apparatu ubi xii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

deficit A. Eidem contaminatae familiae iunxit Moreschini etiam Vaticanum Ottobonianum Lat. 1935 (O, ff. 1ra–5ra Socr.), saec. XIII in Gallia scriptum, cui addi potest ipsi simillimus Guelferbytanus Augustaeus 8° 82.10 (W, f. 99r–109r Socr.), saec. XIII in orientali Germania fortasse scriptus. Etsi mutationum temeritate depra­ vati, tamen OW emendationes alicuius pretii praebent. Multos alios codices contuli latissime interpolatos et ex pluri­ bus fontibus contaminatos, quorum hi nonnumquam in appa­ ratu laudantur propter felices quasdam coniecturas: Florentinus Conv. soppr. i.IX.39 (ff. 33r–40v Socr.), saec. XIIIin in Gallia scriptus, qui cum γ et ϕ saepe consentit (habuerunt Coluccius Salutati, cuius exstant marginalia, et Nicolaus Niccoli); Parisinus Lat. 15449 (Pa, ff. 54ra–57ra Socr., 57ra–62rb Plat., 62rb–65vb Mund.), saec. XIII in Gallia scriptus, qui cum γ saepe consentit; Ambrosianus N 266 sup. (ff. 13v–22r Plat., 22r–29r Mund., 29r–34v Socr.), saec. XIII, qui cum CH saepe consentit; Patavinus C.M. 526/I (ff. 10v–17v Socr.), ex eodem exemplari ex quo Ambrosianus descriptus in Italia saec. XIV1; Vaticanus Lat. 3384 (ff. 99r–104v Socr., 113r–120v Plat., 121r–127v Mund.), saec. XIV2 in Italia scriptus (habuerunt Benvenutus Imolensis, cuius exstant marginalia, et Fulvius Ursinus); Neapolitanus IV.G.55 (ff. 1ra–5vb Socr., 6ra–15ra Plat., 15ra–21vb Mund.), a. 1377 a iuris perito ‘leonardo Iudc de quinto de Verona’ scriptus; Zwettlensis, Stiftsbibliothek Ms. 269 (ff. 160ra–164va Socr.; desunt verba ab 12.6 -pentinum velle ad 16.6 custodibus), saec. XIV in Austria scriptus a mendosissimo librario, qui tamen ex antigrapho felices quasdam coniecturas deprompsit; duo codices a Marsilio Ficino Florentiae exarati, qui tres exhi­ bent optimas coniecturas (cf. Stefanic 2016): Ambrosianus S 14 sup. (ff. 146r–158v Socr.), a. 1454, et Riccardianus 709 (ff. 13r–35r Plat., 35v–42v Mund.), a. 1456 (hic illic ab altero librario scriptus et emendatus). xiii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

3. His aliisque minoris pretii codicibus collatis, consentiri potest cum Klibansky et Stover stemma Apulei philosophicorum non bipertitum esse inter α et δ, iuxta Goldbacheri sententiam, sed tripertitum inter α, ϕ, δ. Tres vero classes hic illic commixtae apparent, cum variae lectiones vel coniecturae aliquando ab δ  ad VM migraverint, multo saepius libere transierint inter codices doctos vel a docto antigrapho pendentes RZzFCH. Confirmatur autem classem α ducemque eius B fidelius archety­ pum imitari quam classes ϕδ, sed has integros praebere multos locos in α lacunis vel erroribus depravatos. Recte igitur monuit Moreschini classem δ nimis severe deteriorem iudicatam esse, recte Stover magni existimavit classem ϕ, etsi perperam con­ tendit R faciem archetypi antiquiorem quam B repraesentare. Si quidem ‘mobilis’ fuit archetypus, ut ex pluribus indiciis sus­ picari licet, tum vero faciem eius antiquiorem (ω1) semper prae­ bet B (VM, ut dixi, contaminationem redolent), posteriorem (ω2) ϕδ, quae classes modo consentiunt modo dissentiunt in textu ω1 aut ω2 eligendo et nonnumquam permutando. At in Plat. II et in Mund., ut animadvertit Moreschini, R saepe concinit in vera aut falsa lectione cum B contra δ, quasi ϕ semper textum ω1 in hac parte elegerit (omnino neglectis erroribus, scripturae continuae vestigiis, conspicuis iterationibus, ut in Mund. 18.2) aut, quod probabilius videtur, eam nondum emendatam invenerit. Inter multas lectiones ω1 ab uno B traditas et a recentioribus editoribus in textum receptas, vide e.g. has, quas ceteri codices eodem modo mutaverunt, id est ab ω2 deprompsisse videntur: Florid. plur. 4.6 alis B: ales cett.; Socr. 2.2 aeterno B: aeternos cett.; 7.4 volventia B: volantia B2 cett.; 17.3 claritus B: clarius B2 cett.; Plat. 1.8.2 aeri1 B: aere B3 cett. Plurima autem vestigia veritatis unus B ser­ vavit, ω2 contra oblitteravit: vide e.g. Plat. 1.3.4 eas modo Thomas app.: eammodo B, tantummodo B2 cett.; 2.17.3 eo1 Rohde: co B, quo B2 cett.; 2.22.4 stultus Thomas: istut B, istud B3 cett.; Mund. 33.1 finitimus Vulcanius: fimus B, infimus cett. xiv

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

Sed etiam R nonnullas rectas lectiones verisimiliter ex ω1 flu­ entes solus praebet (inter multas alias quae felicem redolent coniecturam docti ϕ, ut Socr. 1.4 largius R: longius cett.; Mund. 6.5 sinus R: sinul B, sinum B3, simul cett.). Iis omissis quas iam recepit editio princeps, hanc memorabo recte a Moreschini ad R vindi­ catam: Florid. plur. 3.2 extimas horas (pro oras) R: existimas horas Z, aestimas oras z, exoptimas (h)oras BNPCH, ex optimis oris Z2 cett. In ω1 fuisse videtur exọtimas, littera o ex sequenti oras antea scripta posteaque deleta; correctionem bene intellexit ϕ, cum αδ exotimas in exoptimas mutarent. At praecipue aliquot Graeca verba fidem probant hyparchetypi ϕ, cuius librarius Graecam linguam prorsus ignorans certe ab archetypo, quantum potuit, imitatus est hanc Orphici versus partem ab αδ omissam: Mund. 37.6 TENETA ZEYC AMBPOTON (pro γένετο ζεὺς ἄμβροτος) R, om. cett. (Stefanid 2017). In Plat. II et Mund., ut dixi, ω1 saepius restituitur consensu codicum BR, qui verum vel vestigia veri non tantum contra δ praebent, sed etiam contra ceteros codices classium αϕ (Z, nisi locum omisit, nonnumquam cum R convenit). Vide e.g. hos locos, ubi R confirmat textum a Thomas vel a Laurentio Minio Paluello (in editione Mund. 1951) ex uno B constitutum: Plat. 2.25.1 reclusa sit Thomas: reclusit BR, reclusis B3 cett. (om. Z); Mund. praef. 7 eiuscemodi BR (Minio): huiuscemodi cett.; 9.4 depluant BRZ (Minio): defluant cett.; 15.3 aera verberat id est Thomas app.: aera verberati id est BR, aere verberato id est cett.; 18.2 vocitantur BR (Thomas): vocantur cett. (om. Z). 4. Operae pretium est nunc breviter disserere de peculiari vitio archetypi iam pridem a nonnullis viris doctis percepto, sed non satis pervestigato: antiqua dico marginalia vel interlinearia a librario sine mente ac ratione in textum recepta. Haec vide: lectiones falsas vel varias cum rectis: Socr. 19.4 [dixit] . . . dicebat (om. Graec. Hz, del. Goldbacher); 20.5–21.1 [secundum] . . . secundo (om. z pr., del. Rose); Plat. 1.3.4–5 [calectica]  . . . [dialectica] xv

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

(corr. Goldbacher et Thomas); 1.8.1 [et] extrinsecus (om. Gr. Brux. 3920–23, del. Vulcanius); 1.11.7 [est] . . . [sed] (corr. Baehrens; est pro et emendatio videtur ad sed); 1.12.8–13.1 homine . . . [homines] (del. Lipsius); 2.7.5 [bonus] . . . bonis (del. Baehrens); 2.27.2 emen­ (datione) . . . [enim] (corr. Oudendorp); Mund. 10.2 [vitalia] . . .  vitali (del. Thomas); 24.2–25.1 [haberi] . . . habere (del. Goldbacher); 32.1–2 dei . . . [dee] (del. Thomas); lectiones decurtatas cum supplementis: Socr. 23.6 sat[e] . . .  gloria (corr. Salmasiusa); Plat. 1.5.1 materiam  . . . ἰδέας idem vocat [inabsolutas informes nulla specie nec qualitatis significatione distinctas] (corr. Beaujeu); 1.9.4 alteram esse [quae veniat in mentem] . . .  alteram (corr. Floridus); 1.15.4 n escu­ lenta . . . [ne] (corr. Thomas); 2.2.2 nec . . . nec [quod] (corr. Dal Chiele); 2.11.3–4 quidem . . . [non] quidem (corr. Giustab); Mund. 16.6 [alia labi] . . . celeritate sui (corr. Pursera); glossas cum veris vel pro veris lectionibus: Plat. 2.16.3 secun­ dum naturam pro contra naturam (corr. H Goldbacher; glossa secundum ad sequentia quae natura non respuit attinens eiecit veram lectionem contra); 2.20.5 [eam non putat quam] (om. z pr., del. Thomas); 2.23.4 [est virtutis] (del. Beaujeu); lemmata: Mund. 14.4 de cane pro Canis (corr. Iunt.2); alias adnotationes: Socr. 2.3 [amens] Vulcanius (contumeliosa nota ad §§ 1–2 de astrorum divinitate spectat); 21.1 [c]aventes Vulcanius (nota c = corrige ad locum vexatum apposita videtur); Plat. 2.3.2 hac[tenus] (corr. Nováka; cum vera lectione haec conglobata est nota ad librarium pertinens hactenus = huc usque); Mund. praef. 3 conducere ac dicere (incerta est vera lectio, sed a = alias vel alibi variam lectionem significare censuit Nováka). Inter marginalia et interlinearia quae in textum irrepserunt quaedam elucent emendationes vel variae lectiones vel glossae singulari methodo effectae, velut Socr. 7.1 [atque opera] atque cura (del. Buckley); 8.5 qui aves . . . [quae aves] (del. Mercerus); 20.1 de qua xvi

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

nihil cunctentur [de qua sciunt] (del. Thomas); Mund. 11.5 [prior est]  . . . [propior est] (corr. Thomas); 11.5–6 [notus et] . . . notus est (del. Stefanib); 32.1 [fieri] ex aqua fieri (del. Novákb). Antiqui enim correctores non tantum verba falso scripta (opera, quae, prior, et) vel omissa (ex aqua) vel elucidanda (nihil cunctentur) emendaverunt (cura, qui, propior, est) vel suppleverunt (ex aqua) vel explanaverunt (sciunt), sed etiam verbum antecedens vel sequens iteraverunt (atque, aves, est, notus, fieri, de qua), ut locum erroris vel lacunae vel glossae clarius indicarent (de eiusdem methodi exemplo in codice L iam disserui: Magnaldig 2013). Hic illic nonnisi una vel paucae litterae lacunae contiguae iteratae sunt, ut in Plat. 2.12.1 [erit] . . . obit (corr. Hildebrand); Mund. 25.5 qui sit . . . [ei] (corr. Beaujeu). Quamquam archetypi librarius sine ordine in textum inseruit adnotationes exempla­ ris sui, tamen haec iterata verba vel litterae adhuc perspiciun­ tur atque ad multa menda corrigenda, ut mox videbimus, satis firme adducunt. 5. Textum a me constitutum nunc summatim conferre opus est cum ceteris recentibus editionibus. A Prologo exordiamur, qui in codicibus opusculum Socr. antecedit. Universi editores (a Thomas usque ad Ioannem Martos 2015, Christophorum  P.  Jones 2017, Franciscam Piccioni 2018) et plerique viri docti iam consentiunt illum ad Florida pertinere, a quibus per errorem antiquitus divisus est, cum Apulei philosophici libri seorsum descripti sunt a rhetoricis et Metamorphoseon: cf. Stephanum J. Harrisona 2000, 91–2 et 141–2; Harrison et al. 2001, 177–80 et 189–90 (totum autem Prologum ad Socr. pertinere contenderant Vincentius Hunink 1995 et Gerhardus Sandy 1997, 192–6; ultimam tantum partem, ab Iamdudum scio, Beniamin L. Hijmans 1994, 1781–2). Prologum igitur sub titulo Floridorum plura edidi, at locum traditum cum Thomas et Moreschini servare malui; Beaujeu contra ad cetera Apuleiana Fragmenta eum nexuit, ad Florida nuper iunxerunt Martos, Jones, xvii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

Piccioni (sic iam multi veteres, ab Ioanne Wowerio 1606 usque ad Ioannem van der Vliet 1900). Aliter ac recentes editores restituere non dubitavi has lec­ tiones ab omnibus vel a fidelioribus codicibus traditas: Florid. plur. 2.1; Socr. 14.7, 19.1, 21.1, 23.5 Socrati (rarior genetivus Socrati perperam in Socratis a nonnullis librariis mutatus est); Plat. 1.14.5 auditus ille est visusque praestantior (iunctura verbi praestans cum genetivo difficilior est quam auditus illi est visusque praestantior); Mund. 28.2 nantilium (ex nare + -ilis fictum, a Iunt.2 receptum est contra natatilium Zz pr.); Socr. 22.5 fluentem illum; Mund. 11.3 aes­ tivo; 16.8 nihil . . . idem . . . obtingere; 21.1 impares conventus (omnes hae lectiones vi contextus probari videntur); Socr. 23.6 dinumero (adnumero B3 edd.); Plat. 2.3.1 moribus et institutis (et om. edd.); 2.28.5 in imperium (in om. edd.) (minus accurata collatio vel fides deterioribus codicibus concessa verum occultaverunt). Has quoque lectiones unius B proprias veras esse mihi persuasi: Socr. 1.6 corporis et B: corpori vel corpore seu B2 cett. (corpore sed edd.); 8.2 volutare B: volitare B3 cett.; Plat. 1.3.2 sentiebat et B: sentiebat Bc cett.; 1.4.2 ex petitu B: petitu B2 cett.; 1.5.5 intermina B: interminata (interminator NPL) B3 cett.; 1.8.6 illius B: illi ut B3, illi RZzCH pr., illud cett.; 2.3.1 emicari B: emicare cett. Tres praeterea lectiones non tan­ tum a B sed etiam a R traditas in textum recepi: Plat. 2.10.3 divi­ tia BR: divitiae B3 cett.; 2.25.6 ratis legibus BR (sic etiam Gr.Z): latis legibus (regibus N) Z2 cett.; Mund. 13.3 nostris BR: a nostris cett. Tandem in Mund. 38.4 duas archetypi varias lectiones, ut mihi videtur, in unam conglobavit B, difficiliorem bene elegit R (vel potius ϕ): inlustranda R: inlustransda B, inlustrat et F (Elmenhorstius), illustrata NPLUCH, illustrando Zz pr., inlustrat ac Goldbacher, inlustrat dum Nováka 41, inlustrans Thomas. Similiter in Mund. 9.4 duplicem archetypi lectionem rigore frigore recte, opinor, inter­ pretati sunt VM et codices a ν pendentes NPLUCH, qui tantum rigore habent, cum ceteri rigore frigoris interpolaverint (sic etiam B3 in ras., B non liquet). xviii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

Ad archetypi corruptelas nunc veniamus, quas multas et graves esse testatur Augustinus, quippe qui rectius quam nostri codices proferat nonnullos locos opusculorum Socr. et Mund. in Civ. Dei IV, VIII, IX, X (duae minoris pretii variae lectiones ad Plat. 1.5.2–3 prolatae sunt ab Aponio, Explan. 5.20; nihil autem utile praebet Claudianus Mamertus, qui in Anim. 2.7 breviter coegit Plat. 1.9.1). Ad paucos errores dispiciendos alicui usui est Lucani quoque scholiasta, qui excerpsit Plat. I, capp. 1–4, quamquam indulsit consuetis apud grammaticos permutationibus (ut Priscianus in Socr. 4.4). Sed etiam ubi deficit indirecta, quae dicitur, traditio, vitia archetypi extemplo apparent non solum ex nominibus propriis et ex verbis Graecis, haud raro ita corruptis ut vix agnosci possint, sed praesertim ex versibus Latinorum poe­ tarum erroribus deformatis (at fideliter tradidit librarius exem­ plar suum, ubi primas tantum litteras scripsit verborum Vergili antiquis pernoti lectoribus). Nihil igitur mirum si traditum textum longe lateque emendaverunt viri docti, haud raro nesci­ entes sua inventa iam ab aliis esse praeoccupata. Inter hanc emendationum copiam eas malui quae non tantum usu Apulei, sed etiam librariorum vel potius archetypi librarii niterentur. Quo perpenso novas quoque coniecturas proferre ausa sum: Socr. 21.1 pari similis numinum: pari similium numinum codd.; 24.1 ingeris; Plat. 1.7.1 exsignari: et signari codd.; 1.7.3 hinc: haec codd.; 1.12.6 meditata ad finem; 1.14.4 iudicii: iudicium codd.; 1.16.5 exhire: exhire B, exire B3 cett.; 2.1.5 esse et: esse Gr.z pr., essent cett. (esset B2); 2.2.4 [et]iam ; 2.6.5 ad placent iam [ad] mediocritatem; 2.7.1 aequaliter dividen[te]s; 2.15.3 cupidines alit: cupidines acuunt RZz pr., cupidine sunt cett.; 2.17.4 noxium; 2.22.8 [et] quod; Mund. 6.2 idem; 6.3 dexterius: dextros codd.; 16.7 ita tamen ut: item ut ita R, item ut cett.; 17.7 vis malum: vis mali codd.; 19.3 rebus; 29.4 carmini hymno. Sed praecipue exquirere conata sum num alia nondum reperta marginalia et interlinearia in tradito textu laterent. Quae cum xix

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

reperisse viderer, viam certam habere mihi persuasi emendandi corruptelas ex illis ortas, quamvis interdum intrusa verba, a doctis librariis contextui accommodata, non in omnibus codici­ bus integra apparerent. Iudicio lectoris in textu apparatuque credidi huius generis emendationes, iam antea a me pertracta­ tas omnesque fere receptas ab Elisa Dal Chiele 2016. Satis sit pauca exempla per species divisa hic memorare. Recta lectio recto loco apparet, sed alia prope intrusa est vel falsa vel varia, quasi in textum irrepserit parvus ‘apparatus cri­ ticus’ in margine vel interlineis instructus: Plat. 1.1.1–2 ei ariston . . .  [ariston ei]; 2.11.5–12.1 eius usu . . . [eius usum]; velit vitiis . . . [vitiis]; 2.26.5 [proventibus] . . . proventu. Glossemata vel lemmata ad veras lectiones vel pro veris lec­ tionibus apposita sunt: Socr. 8.2 [propria animalia]; Plat. 1.6.4 [primum deum]; 1.7.3 [elementis]; 1.16.5 [rursum venarum] (ex cursum venarum); 2.24.3 ad id locorum . . . [ad eundem] ***. Lectiones emendatae brevi vel longo intervallo falsas antece­ dunt vel sequuntur: Socr. 2.6 [contemplamur] . . . [contemplantes] ; 8.4–5 [aeri] . . . [etaeri] ; 20.6 [cuius]  . . .  [cuivis]; Plat. 2.16.6 [et]  . . . [sed]; 2.24.9–25.1 const[at] . . . [et]; Mund. 27.2 [alto]  . . . [altissimo]; 38.5 [illa] faciet [ille]. Supplementa vel ante vel post lacunas collocantur: Socr. 17.1 [quae] cavenda; Plat. 2.1.1  . . . [ut ostendam quae de hoc Plato senserit]; 2.7.1 scientiam[que] causam; 2.23.8–9 mortis facultas  . . .  [arcersere sibi tamen eum] mortem; 2.26.6 utcumque parentes [nec ita]; Mund. 19.7 cum receptrix[que]; 27.4 manus ad[que]; 31.4 [et] pacata . Saepe, ut dixi, correctores non tantum verbum omissum sup­ pleverunt, sed etiam antecedens vel sequens iteraverunt, quae iteratio locum lacunae plane indicat, ita ut denique antiquum supplementum ad effectum perduci possit. Vide e.g.: Socr. 2.3 tunc  . . . [tunc vero]; 16.3 singulis  . . . [singulis additos]; xx

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

24.2 nec . . . [vindicat nec]; Plat. 1.5.6 sed  . . . [sed sane]; 2.5.1 [semper in]domitas . . .  in frenis; 2.8.4 [nec solum agentem] . . . nec solum ; 2.17.4 [multo gravius] . . .  graviusque; 2.18.1 eos  . . . [eo mori praestant]; 2.20.2 repente . . . [hoc repente]; 2.26.1 quidem et  . . . [quidem et ipsa]; 2.26.6 esse . . . [sexus esse]; Mund. 38.5 semper  . . . [semper et ubique]. Hic illic non totum verbum lacunae contiguum, sed tantum una vel paucae litterae iteratae sunt, ut  in Socr. 20.3 [sibi ac] . . .  accidere; Plat. 1.17.3 simul[abo] aequalitas; Mund. 26.3 ubie gererentur [quae]; 33.5 licet perpetuo . . . [et in]; 37.2 [vis] . . . Dios. Postremo in Plat. 2.15.4 varia lectio irrepsisse videtur is etiam quae ad 2.15.3 eius etiam quae pertinens, ut probant iterata verba etiam quae. Verumtamen, si hos aliosque locos aliter constitui ac consti­ tuerant recentes vel omnes editores, multo saepius probabilem aliorum constitutionem secuta sum. Quare diligenter viden­ dum est qui viri docti de textu Apulei philosophi optime meriti sint. 6. Ab editione exordiamur Ioannis Andreae de Buxis (Romae 1469), qui duobus codicibus nisus est: in Plat. et Mund. uno cum z artissime coniuncto, in Socr. altero latissime contaminato (inter classes ϕ et δ, praesertim CH, et γ, praesertim OW). De virtutibus vitiisque editionis principis iam pridem disserui (Magnaldii 2016). Hic memorare satis sit editorem, etsi plerasque suorum codicum corruptelas et lacunas et interpolationes recepit atque Graeca verba male descripsit vel plane omisit, tamen Lucreti et Vergili nonnullos versus restituisse, bene usum esse locis Apuleianis ab Augustino allatis, pauca menda ex ingenio correxisse. Textum editionis principis a prima Iuntina (Florentiae 1512, mense Februario = 1513) minime mutatum amplius emen­ davit in Aldina (Venetiis 1521) Franciscus Asulanus, cum multa Graeca verba corrigeret multasque lacunas suppleret praeser­ xxi

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

tim in Mund., quem de Buxis graviter mutilum ediderat. Textum Aldinae imitata est Basileensis a. 1533, etsi iam meliorem fecerat in Iuntina secunda (Florentiae 1522) Bernardus Philomathes Pisanus, Graecis verbis omnino restitutis felicibusque coniec­ turis, quo erat acumine, excogitatis. In altera saeculi XVI parte ad Bataviam migravit Apuleius, ibique maximo studio omnia eius opera emendata atque edita sunt. Philosophicorum textum vulgatum bene hic illic correxit, etsi Iuntinam secundam neglexit, Godescalcus Stewechius, coniecturis suis vel aliorum prolatis in opusculo In L. Apuleii opera omnia quaestiones et conjecturae (Antverpiae 1586) et in Appendice editionis (Lugduni Batavorum 1587). Uberius etiam frui potuit florentibus ad Apuleium emendationibus (haud raro viva voce vel litteris inter viros doctos communicatis) Petrus Colvius, cuius editionis (Lugduni Batavorum 1588) Iustus Lipsius auctor et adiutor fuit. Nihilominus editor in pulcherrima Epistola ad lectores ingenue fatetur ‘multa parum correcta . . . in Philosophicis libris praecipue restare’, quamvis in Notis plurimas collaudet coniecturas seu Lipsii seu aliorum (Francisci Modii, Ioannis Baptistae Pii, Petri Pithoei, Iosephi Iusti Scaligeri) adse­ veretque summa cum diligentia se inspexisse et Platonis opera et Aristotelis personati Περὶ κόσμου atque testimonium adhibuis­se non tantum Augustini, sed etiam Ioannis Saresberiensis, qui in Policratico verbatim paene decripserat ex aliquo codice cum γ coniuncto Socr. 21.2–24.4 (Policr. 6.28) et Plat. 1.1.1–4.3 (Policr. 7.5). Optima sane in hac parte Colvii constitutio apparet, quoniam familia γ, etsi contaminationem passa, haud paucas servat veras lectiones classis α, superioribus editoribus ignotas. E textu a Colvio constituto exorsus est Bonaventura Vulcanius, scripturas suas dissimiles Italicis characteribus indicans in omnibus editionibus Lugduni Batavorum impressis (Socr. 1588; Mund. 1591; Socr., Plat., Mund. 1594), praeter ultimam (Socr., Plat., Mund. 1600, Scaligero saepe tributam: cf. Stefania 2014). Et xxii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

profecto commutationes innumerabiles eximiaeque sunt, cum Vulcanio praesto fuerit codex Gronovianus, ex optimo B, ut dixi, fideliter descriptus. Omnibus fere lectionibus receptis ‘vetusti et probi admodum Ms. codicis . . . numquam satis lau­ dati’, Vulcanius plurimos locos in melius mutavit, nisi ubi Gronoviani librarius falsas correctiones elegerat a B2 vel B3 effectas, magnamque codicis vim posteris patefecit. Saeculo XVI exeunte–XVII ineunte Apulei philosophica bene ediderunt Caspar Scioppius (Lugduni 1594, 16052), qui duos codi­ ces adhibuit (unum Fulvii Ursini, cum eius marginalibus, alterum codici F affinem), et Ioannes Wowerius (Hamburgi 1606), qui suas aliorumque felices coniecturas in textum recepit, etsi saepe sine auctore in Notis reliquit, exhortatione ‘Lege’ tantum addita. Emendatione ope codicum (praecipue F, quamvis etiam Grono­ vianus ei praesto esset) nisus est Geverhardus Elmen­horstius (Francofurti 1621), manifestis interpolationibus nimis indulgens, ut post eum Petrus Scriverius (Amstelodami 1624). Iosias autem Mercerus (Socr., Lutetiae 1625) scribarum usum veritus et Vulcanium eiusque ‘bonum philosophicorum codicem’ praeser­ tim secutus textum purgavit sciolorum ‘pessima confidentia, ut omnia quae non intelligebant mutarent, et nimia diligentia, ut quae meliora posse fieri inepte crederent pro arbitrio interpo­ larent’. Tandem saeculo XVII exeunte Iulianus Floridus, in edi­ tione ad usum Delphini (Lutetiae 1688) e textu Elmenhorstii exorsus, sua Interpretatione et Notis maxime profuit non tantum ad verba sed etiam ad res comprehendendas, praeclaram viam aperiens recentioribus Apulei philosophicorum commentariis. Ad permagnam editionem nunc veniamus Francisci Oudendorp, multo post eius mortem (a. 1761) typis impressam. Alterum volumen, philosophica continens, curavit Ioannes Bosscha (Lugduni Batavorum 1823), qui diligenter in Appendice et in Notis memoravit seu libros manuscriptos impressosque ab Oudendorp una cum eorum marginalibus adhibitos seu emendationes ab xxiii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

illo doctissimo viro incredibili industria undecumque collectas vel subtiliter excogitatas. De summa praestantia huius editionis, in qua textus constitutio pariter atque historia procedit, omnes consentiunt, eius paginis usi ad textum partiendum. Verum Oudendorp adnotationes suas perpolire non potuit eiusque vo­luntatem Bosscha vix comprehendisse vel consulto neglexis­se hic illic videtur. His vitiis mederi voluit Gustavus Friedericus Hildebrand (Lipsiae 1842), qui quidem, textu in capita diviso, nonnullas lectiones traditas bene defendit, sed apparatus notarumque farraginem ultra auxit, ita ut eius editio ‘un dédale sans fil d’Ariane’ dicta sit ab optimo Metamorphoseon editore Donaldo S. Robertson (Lutetiae 1940–5, Introduction, XXXVIII). E textu ab Hildebrand constituto exorsi locos suspectos per­ scrutati sunt multi viri docti, inter quos eminent Theodorus A. G. Buckley, opusculi Socr. editor (Londinii 1844), et Henricus Koziol, qui ab a. 1870 usque ad a. 1877 Apuleianum sermonem studiosissime exquisivit. De editionibus ad artis criticae leges redactis iam aliquid dixi, at opus est nonnulla addere vel memorare. Primus Goldbacher (Vindobonae 1876) codices ex uno eodemque archetypo deflu­ xisse ostendit, in duas classes (unam potiorem, alteram dete­ riorem) dividendos esse censuit atque his observationibus Apuleiana verba conformavit; sed optimo B prorsus neglecto, classem potiorem tantum codicibus MVGA repraesentari credidit, classem deteriorem codicibus PLF. Duobus post annis Christianus Lütjohann, solis codicibus MF usurpatis in Socr. editione (Gry­ ph­iswaldiae 1878), dittographias atque glossas sagacissime per­ spexit (etsi ad secludendas veras quoque lectiones nimis proclivis fuit), adiuvante Udalrico von Wilamowitz, cuius vulgavit emen­ dationes (ab hac editione initium sumentes alias felices coniec­ turas protulerunt Otho Ribbeck et Ioannes van der Vliet). Tandem a. 1882 Rohde in lucem protraxit codicem B, quo prae­ cipue in sua Teubneriana editione (Lipsiae 1908) nisus est Thomas, xxiv

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

omnibus fere lectionibus et correctionibus religiosissime in apparatu memoratis fructisque optimis inde perceptis ad textum restituendum, cum praeterea auxilium ei ferrent insignibus studiis suis Otho Rossbach, Alphredus Kirchhoff, Guilelmus Kroll, Robertus Novák, Augustus Ioannes Kronenberg, Thaddaeus Sinko, alii. Quos saepe in apparatu laudavi una cum iis qui post Thomas de re critica magis meruerunt sive de eius editione dis­ putantes (Robinsonius Ellis, Aloysius Claudius Purser, Guilelmus Adulphus Baehrens, Ladislaus Chodaczek, Gerhardus Wiman, Henricus Armini, Carolus Brakman, Rudolphus Helm, Ivus Norreri, alii), sive ipsam late imitantes (Laurentius Minio Paluello in editione Mund. 1951, Ioannes Barra et Ulricus Pannuti in editione Socr. 1962–3). A. 1973 publici iuris facta est Lutetiae editio Ioannis Beaujeu, qui philosophicis opusculis multum profuit, cum et stemma plenius effingeret, praeter BVMAGFPL aliis codicibus collatis, inter quos N elucet, et Apulei sententias subtilius intellegeret penitusque in ditissimo Commentario explicaret (cf. censuras Francisci Pinia 1974 et Dominici Tomasco 1976, commentationem de Apuleiana providentia tripertita Petri Krafft 1979, opusculi Mund. interpretationem Mariae Gratiae Bajoni 1991). Philosophica doctrina (Moreschinib 1966) et stemmatis studium (Moreschinic 1985) fundamentum fuerunt etiam editionis Claudii Moreschini (Stutgardiae et Lipsiae 1991), qui novos codices (velut RUH) primus contulit, diffusam familiae γ contaminationem agnovit (etsi perperam illi sociavit codicem R), fontes locosque similes dili­ gentissime in primum apparatum collegit. Textu quidem ab eo constituto fere omnes nisi sunt recentiores interpretes (Stephanus J. Harrison et al. 2001, Matthias Baltes 2004, Elisa Dal Chiele 2016), quorum consensus vel dissensus cum Teubneriano editore non parum iuvit ad verba Apuleiana penitus intelle­ genda vel probabiliter sananda (cf. etiam ipsius editoris explica­ tiones in Moreschinid 2015). xxv

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

7. Superest ut aliquid dicam de quibusdam rebus minoris momenti, in primis de textus in capitula et paragraphos divisione. Divisionem in capitula ab Hildebrand non semper recta ratione statutam, sed post eum ab omnibus (praeter Baltes 2004) receptam, servare non dubitavi. Parum autem probanda mihi visa est divisio uniuscuiusque capitis secundum Ouden­ dorpianae editionis paginas, quam iam reiecit Jones 2017 in editione Loebiana, magis rationi consentaneam substituens divisionem in paragraphos. Virum doctum secuta in Florid. plur. et Socr., idem feci in Plat. et Mund. In apparatum, qui criticus vocatur, eas solas codicum lec­ tiones attuli quae utiles essent ad textum constituendum vel ad ‘mobilis’ archetypi faciem aperiendam tripertitumque stemma efficaciter declarandum. Ioannis Saresberiensis, qui codicem familiae γ in Policratico usurpavit, non scripturae discrepantiam sed tantum paucas haud infelices coniecturas adnotavi. Nihil fere boni repperi in Apuleianis excerptis ex interpolato codice depromptis a Vincentio Bellovacensi (Speculum doctrinale 5.22, 26, 94; 6.31, 38, 46, 105 et Speculum historiale 3.60; 4.7). Ex emen­ dationum densissima silva probabiliores elegi, formula omissa ‘alii al.’, ne onerosum apparatum onerosiorem etiam facerem. Brevitatis autem necessitas non impediit quin vulgatam scrip­ turam sub voce ‘pr(inceps)’ in apparatu vel in appendice sem­ per referrem aut sub voce ‘codd.’ vel ‘cett.’ comprehenderem. E plurimis auctoribus quos Apuleius aperte memoravit vel quibus tacite innuit, solos locos priorum in apparatu citavi, quamquam omnibus fere Apuleianis sententiis adsunt antiqui philosophi, ut probant fontes locique similes a Beaujeu et Moreschini et recentioribus interpretibus prolati. Orthographiam ad normam fere redegi Oxoniensis Latini Lexici, nisi quod inter v et u distinxi atque hic illic codices (praesertim B) secuta sum, ubi ea praeberent quae antiquitatem redolerent. Paucis locis exceptis, signa [] et adhibui tantum xxvi

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

p ra e fat i o

si verba secluserunt vel suppleverunt recentes viri docti, non antiqui librarii, quamvis inter hos quoque docti aliqui extitissent qui archetypum longe lateque emendarent, aliquid veri haud raro invenientes. Paucas cruces in textu apposui neque multas ab aliis appositas in apparatu adnotavi, etsi nonnulli loci dubii mihi videbantur, ne difficiliora lectu se praeberent Apulei opus­ cula philosophica. Ad graviores corruptelas significandas copia sufficit emendationum in apparatu prolatarum; ad probabilius medendas alii fortasse auxilium afferre poterunt, aliquid veri­ simile eruendo e vestigiis codicum, quae religiose adnotare conata sum. Si enim ‘nobis et ratio et res ipsa centum codicibus potiores sunt’, etiam suam cuique rationem codicibus esse pro certo habeo. Restat ut iis gratias agam qui benigne me adiuverunt in hac editione paranda: Thomae Braccini, Aldo Corcella, Stephano Harrison, Leofranco Holford-Strevens, Christophoro Jones, Clarae Jones, Georginae Leighton, Carolo Lucarini, Aldae Magnaldi, Franciscae Piccioni, Matthaeo Stefani, Antonio Stramaglia. Postremo reverenti memoria revocandi sunt docti illi qui viam philologiae liberaliter mihi ostenderunt: Michaelangelus Giusta, magister carissimus, Carolus Gallavotti, Franciscus Giancotti, Sebastianus Timpanaro. Ne haec editio iis nimis indigna esset, omnibus viribus efficere conata sum. Augustae Taurinorum a. 2019 Iosepha Magnaldi

xxvii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

index editorum, interpretum, doctorum qui laudantur

EDITORES ET INTERPRETES (ed.) pr(inceps), Romae 1469 (Ioannes Andreas de Buxis). Iunt(ina), Florentiae 1513 (Marianus Tuccius; Plat., Mund.). Ald(ina), Venetiis 1521 (Franciscus Asulanus). Iunt(ina)2, Florentiae 1522 (Bernardus Philomathes Pisanus). (ed.) Bas(ileensis), Basileae 1533. Stewechius (G.), Lugduni Batavorum 1587. Colvius (P.), Lugduni Batavorum 1588. Vulcanius (B.), Lugduni Batavorum 1594 (Vulcanius1 Socr. 1588, Mund. 1591; Vulcanius3 Socr., Plat., Mund. 1600). Scioppius (C.), Lugduni 1594, 16052. Wowerius (I.), Hamburgi 1606. Elmenhorstius (G.), Francofurti 1621. Scriverius (P.), Amstelodami 1624. Mercerus (I.), Lutetiae 1625 (Socr.). Floridus (I.), Lutetiae 1688. Oudendorp (F.), Lugduni Batavorum 1823 (cur. I. Bosscha). Hildebrand (G. F.), Lipsiae 1842 (= Hildesiae 1968). Buckley (Th. A. G.), Londinii 1844 (Socr.). Goldbacher (A.), Vindobonae 1876. Lütjohann (Chr.), Gryphiswaldiae 1878 (Socr.). Vliet (I. van der), Lipsiae 1900 (Prolog. = Florid. plur.). Thomas (P.), Lipsiae 1908 (Stutgardiae 1970). Minio (Paluello L.), Lutetiae et Brugis 1951, 19652 (Mund.). Barra (I.) et Pannuti (U.), Neapoli 1962–3 (Socr.). Beaujeu (I.), Lutetiae 1973. Bajoni (M. G.), Portu Naonis 1991 (Mund.). Moreschini (C.), Stutgardiae et Lipsiae 1991. Harrison (S. J. et al.), Oxonii 2001 (Prolog. = Florid. plur., Socr.). Baltes (M.), Stutgardiae 2004 (Socr.). Martos (I.), Madriti 2015 (Prolog. = Florid. plur.). Dal Chiele (E.), Bononiae 2016 (Plat.). xxviii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

index editorum, interpretum, doctorum Jones (Chr. P.), Cantabrigiae (Mass.) et Londinii 2017 (Prolog. = Florid. plur., Socr.). Piccioni (F.), Carali 2018 (Prolog. = Florid. plur.).

DOCTI Amato (E.), Favorinos d’Arles, Œuvres, T. III, Fragments, Texte établi, traduit et commenté par E. Amato, Lutetiae 2010, 422–4. Arfé (P.), Cusanus-Texte. III. Marginalien. 5. Apuleius. Hermes Trismegistus. Aus Codex Bruxellensis 10054-56, Heidelbergae 2004. Armini (H.), ‘Studia Apuleiana’, Eranos, 26 (1928), 273–339. Baehrens (G. A.), ‘Zu den philosophischen Schriften des Apuleius’, RhM2, 67 (1912), 112–34 et 264–75. Bellov(acensis V.), Bibliotheca mundi Vincentii Burgundi . . . episcopi Bellovacensis, Speculum quadruplex, naturale, doctrinale, morale, historiale, Duaci 1624. Braccini (T.), coniecturae a Braccini excogitatae. Brakmana (C.), ‘Apuleiana’, Rev. Instr. Bel., 50 (1907), 289–300. Brakmanb (C.), ‘Apuleiana’, Mnemosyne2, 56 (1928), 182–5. Brantius (I.), apud Elmenhorstium. Casaubonus (I.), L.  Apulei Madaurensis Apologia, rec. I.  Casaubonus, Heidelbergae 1594. Caviglia (F.), apud Bajoni. Chodaczeka (L.), ‘Apuleianum (de Plat. p. 86, 13 sq. Thom.)’, Eos, 25 (1922), 56–8. Chodaczekb (L.), ‘Ad Apuleium (De Plat. et eius dogm. p. 84, 22 Thom.)’, Eos, 28 (1925), 77–8. Chodaczekc (L.), ‘Explanationes Apuleianae’, Eos, 32 (1929), 279–300. Dal Chielea (E.), ‘Cupidines (non) necessariae: forme del desiderio e degenera­ zione psico-politica (Apul. Plat. II 241)’, Eikasmos, 28 (2017), 201–14. Diels (H.), Die Fragmente der Vorsokratiker, in 3 tomm., edd. H.  Diels et W. Kranz, Berolini 1903, 1951–26. Dielsa (H.), ‘Zwei Fragmente Heraclit’s’, SAWB (1901), 188–201. Donini (P.) et Gianotti (I. F.), ‘La luce della luna in Apuleio, De deo Socratis 1, 117–119 Oud.’, RFIC, 110 (1982), 292–6. Ellis (R.), ‘Note on Apuleius’ De deo Socratis III. § 123’, Hermathena, 36 (1910), 144, et coniectura apud Vlieta. Erdmann (O.), ‘Notes sur Apulée (De deo Socr., De dogm. Plat., De mundo)’, Rev. Instr. Belg., 53 (1910), 381–2. Ficinus (M.), coniecturae Ficini in ms. Ambros. S 14 Sup. Fletcher (R.), Apuleius’ Platonism: The Impersonation of Philosophy, Cantabrigiae 2014. Giustaa (M.), I dossografi di etica, I, Augustae Taurinorum 1964. xxix

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

index editorum, interpretum, doctorum Giustab (M.), I dossografi di etica, II, Augustae Taurinorum 1967. Goldbachera (A.), ‘Zur Kritik und Erklärung von L.  Apuleius de dogmate Platonis l. I. und II.’, SKAW, 66 (1870), 159–92. Goldbacherb (A.), ‘Zur Kritik von Apuleius de mundo und über das Verhältniss dieser Schrift zur pseudoaristotelischen Περὶ κόσμου’, ZöG, 25 (1873), 670–716. Gronovius (I.  F.), Auli Gellii Noctium Atticarum Libri XX, edd. I.  F.  et Iac. Gronovii, Lugduni Batavorum 1706. Harrisona (S. J.), Apuleius: A Latin Sophist, Oxonii 2000, 20042. Havet (A.), ‘Multo tanta plus, bis tanta plus, Lexikalische Bemerkungen zu Apuleius’, ALL, 11 (1900), 579. Heinsius (N.), Adversariorum libri IV, cur. P. Burman, Harlingae 1742. Helm (R.), censura ed. Thomas, BPhW, 29 (1909), 837–44. Hijmans (B. L.), ‘Apuleius Orator: Pro se de Magia and Florida’, ANRW II, 34.2 (1994), 1708–84. Hoelscher (L.), apud Goldbacher. Holford-Strevens (L.), ‘Aduersaria minora Gelliana et Apuleianum’, LCM, 10 (1985), 111–12. Hunink (V.), ‘The Prologue of Apuleius’ De deo Socratis’, Mnemosyne4, 48 (1995), 292–312. Jahn (O.), ‘Variarum lectionum fasciculus’, Philologus, 26 (1867), 1–17. Justice (C.), ‘Note sur Apulée’, Rev. Instr. Belg., 42 (1899), 263. Kern (O.), Orphicorum Fragmenta, coll. O. Kern, Berolini 1922, 19632. Kiessling (A.), apud Lütjohann. Kirchhoff (A.), ‘De Apulei clausularum compositione et arte quaestiones criticae’, JklPh, 28 (1903), 1–56. Kleist (H. de), De L. Apuleji Madaurensis libro, qui inscribitur de philosophia morali, Flensburgi 1874. Klibansky (R.) et Regen (F.), Die Handschriften der philosophischen Werke des Apuleius, Gottingae 1993. Klotz (A.), ‘Zu Apuleius’ philosophischen Schriften’, BPhW, 32 (1912), 1203–6. Koziola (H.), apud Goldbacher. Koziolb (H.), Zur Kritik und Erklärung der kleineren Schriften des Apuleius, Vindobonae 1870. Koziolc (H.), Der Stil des L. Apuleius, Vindobonae 1872 (= Hildesiae 1988). Koziold (H.), censura ed. Goldbacher, ZöG, 28 (1877), 746–50. Krafft (P.), ‘Apuleius’ Darstellung der providentia tripertita’, MH, 36 (1979), 153–63. Krolla (G.), apud Thomas. Krollb (G.), ‘Apuleiana’, RhM2, 53 (1898), 575–84. Kronenberga (A. I.), ‘Ad Apuleium’, CR, 18 (1904), 442–7. Kronenbergb (A. I.), ‘Ad Apuleium’, Mnemosyne2, 56 (1928), 29–54. La Penna (A.), apud Moreschinia. xxx

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

index editorum, interpretum, doctorum Lennepius (I. D.), apud Oudendorp. Leo (F.), ‘Lexikalische Bemerkungen zu Apuleius’, ALL, 12 (1902), 95–101. Lindenbrogius (F.), apud Oudendorp. Lipsius (I.), Opera omnia quae ad criticam proprie spectant, Antverpiae 1585, et  coniecturae quae inveniuntur apud Stewechium aut Colvium aut Vulcanium aut Elmenhorstium aut Oudendorp. Lorimer (W.  L.), Aristotelis qui fertur libellus De mundo, ed. W.  L.  Lorimer, Lutetiae 1933. Lucentini (P.), ‘Glosae super Trismegistum. Un commento medievale all’­Asclepius ermetico’, AHDLMA, 62 (1995), 189–293, Appendice, I codici dell’Asclepius, 283–93. Lucentini (P.) et Perrone Compagni (V.), I testi e i codici di Ermete nel Medioevo, Florentiae 2001, 11–18. Magnaldia (I.), ‘Antiche glosse e correzioni nel De deo Socratis di Apuleio’, RFIC, 139 (2011), 101–17. Magnaldib (I.), ‘Antiche note di lettura in Apul. Plat. 193, 223, 242, 248, 253, 256 e Socr. 120’, RFIC, 139 (2011), 394–412. Magnaldic (I.), ‘Tracce di antiche omissioni-integrazioni nel De Platone di Apuleio’, in E. Bona, C. Lévy, et I. Magnaldi (edd.), Vestigia notitiai: Scritti in memoria di Michelangelo Giusta, Alexandriae 2012, 351–65. Magnaldid (I.), ‘Il De Platone di Apuleio: lezioni e correzioni tràdite’, BStudLat, 42 (2012), 570–7. Magnaldie (I.), ‘Usus di copisti ed emendatio nel De Platone di Apuleio’, MD, 68 (2012), 153–72. Magnaldif (I.), ‘Antiche tracce di “apparato” nel testo tràdito di Apuleio filosofo’, Lexis, 30 (2012), 478–92. Magnaldig (I.), ‘La parola-segnale nel cod. Laur. plut. 76.36 (L) di Apuleio filosofo’, Lexis, 31 (2013), 347–57. Magnaldih (I.), ‘Loci vexati nel De Platone di Apuleio (190, 194, 206, 219, 229, 230, 241, 247, 252)’, ExClass, 18 (2014), 55–71. Magnaldii (I.), ‘L’editio princeps del De deo Socratis di Apuleio’, in M. Capasso (ed.), Sulle orme degli Antichi: Scritti di filologia e di storia della tradizione clas­ sica offerti a Salvatore Cerasuolo, Lupiis et Brixiae 2016, 377–401. Magnaldil (I.), ‘Antiche correzioni e integrazioni nel testo tràdito del De mundo di Apuleio, Parte I’, Lexis, 34 (2016), 329–39. Magnaldim (I.), ‘Verità e apparenza nella tradizione manoscritta di Apuleio filosofo’, in P. Galand et H. Malaspina (edd.), Vérité et apparence: Mélanges en l’honneur de Carlos Lévy offerts par ses amis et ses disciples, Turnholti 2016, 517–35. Magnaldin (I.), censura Stovera, ExClass, 21 (2017), 367–76. Magnaldio (I.), ‘Dubitanter (Apul. mund. 338 e 342)’, in M.  Del Savio, P. A. Martina, G. Pastore, et M. Rivoira (edd.), Fay ce que vouldras: Mélanges en l’honneur d’Alessandro Vitale-Brovarone, Lutetiae 2018, 385–92. xxxi

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

index editorum, interpretum, doctorum Markland (I.), Epistola critica . . . in qua Horatii loca aliquot et aliorum veterum emendantur, Cantabrigiae 1723. Marx (F.), C.  Lucilii Carminum Reliquiae, rec. enarr. F.  Marx, in 2 tomm., Lipsiae 1904–5. Modius (F.), apud Stewechium aut Colvium. Moreschinia (C.), ‘Note critiche al testo del De dogmate Platonis di Apuleio’, Maia, 18 (1966), 162–6. Moreschinib (C.), Studi sul De dogmate Platonis di Apuleio, Pisis 1966. Moreschinic (C.), Dall’Asclepius al Crater Hermetis: Studi sull’ermetismo latino tardo-antico e rinascimentale, Pisis 1985. Moreschinid (C.), Apuleius and the Metamorphoses of Platonism, Turnholti 2015. Müller (S.), Das Verhältnis von Apuleius De mundo zu seiner Vorlage, Lipsiae 1939. Neri (C.), apud Dal Chielea. Norreri (I.), ‘Sugli opuscoli filosofici di Apuleio’, RAL, 28 (1919), 233–47. Nováka (R.), Quaestiones Apuleianae, Pragae 1904. Novákb (R.), ‘Zu den philosophischen Schriften des Apuleius’, WS, 33 (1911), 101–36. Petrarca (F.), coniecturae Petrarcae in ms. Vat. Lat. 2193. Pinia (F.), ‘Una nuova edizione delle opere filosofiche di Apuleio’, GIF2, 5 (1974), 187–215. Pinib (F.), ‘Alcune varianti del De mundo di Apuleio’, in Studi in onore di A. Colonna, Perusiae 1982, 231–3. Pithoeus (P.), apud Colvium. Pius (B.), apud Colvium. Praechter (C.), ‘Zum Platoniker Gaios’, Hermes, 51 (1916), 510–29. Pursera (A. C.), ‘Notes on Apuleius’ De mundo’, Hermathena, 37 (1911), 248–63. Purserb (A. C.), ‘Notes on the Platonic Treatise of Apuleius’, Hermathena, 38 (1912), 51–61. Redfors (I.), Echtheitskritische Untersuchung der apuleischen Schriften De Platone und De mundo, Londinii Gothorum 1960. Regen (F.), Apuleius philosophus Platonicus: Untersuchungen zur Apologie (De magia) und zu De mundo, Berolini et Eboraci Novi 1971. Reiz (Gul. Ot.), in Miscellaneae Observationes criticae in Auctores veteres et recen­ tiores, 10.1, Amstelodami 1739, 124–56. Reynolds (L.  D.), ‘Apuleius. Opera philosophica’, in L.  D.  Reynolds (ed.), Texts and Transmission: A Survey of the Latin Classics, Oxonii 1983, 16–18. Ribbeck (O.), ‘Apuleius de deo Socratis’, RhM2, 33 (1878), 434–8. Rizzo (S.), censura ed. Beaujeu, RFIC, 103 (1975), 462–3. Robertson (D. S.), Apulée, Les Métamorphoses, in 3 tomm., Lutetiae 1940–5. Rohdea (E.), censura ed. Goldbacher, JLZ, 3 (1876), 779–82. Rohdeb (E.), ‘Zur handschriftlichen Überlieferung der philosophischen Schriften des Apulejus’, RhM2, 37 (1882), 146–51. xxxii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

index editorum, interpretum, doctorum Rose (V.), Aristotelis qui ferebantur librorum Fragmenta, Lipsiae 1886. Rossbach (O.), censura Thomas, ‘Remarques critiques sur les œuvres philo­ sophiques d’Apulée’, BAB, 36 (1899), BPhW, 20 (1900), 745–8. Salmasiusa (C.), ‘Varietas lectionis ad Appuleii lib. de mundo, de philos., de deo Socratis, Florid., dial. Asclepii, Metamorphoseon lib. VI’, Archiv für Philologie und Paedagogik, 8 (1842), 621–7. Salmasiusb (C.), Plinianae exercitationes in Caii Iulii Solini Polyhistora. Item, Caii Iulii Solini Polyhistor ex veteribus libris emendatus eiusdem Salmasii opera, in 2 tomm., Lutetiae 1629. Salmasiusc (C.), Notae et animadversiones in Epictetum et Simplicium, Lugduni Batavorum 1640. Sandy (G.), The Greek World of Apuleius: Apuleius and the Second Sophistic, Lugduni Batavorum, Eboraci Novi, et Coloniae Agrippinae 1997. Saresb(eriensis I.), Policratici sive De nugis curialium et vestigiis philosophorum libri VIII, ed. C. J. Webb, in 2 tomm., Oxonii 1909. Scaliger (I. I.), apud Colvium aut Oudendorp. Schickeradus (M.), apud Elmenhorstium. Sinkoa (Th.), apud Thomas. Sinkob (Th.), De Apulei et Albini doctrinae Platonicae adumbratione, Cracoviae 1905. Sinkoc (Th.), ‘Lucricupido -onis’, ALL, 14 (1906), 125–6. Skutsch (F.), ‘Grammatisch-lexikalische Notizen’, ALL, 12 (1902), 197–214. Stefania (M.), ‘Bonaventura Vulcanius editore di Apuleio filosofo’, Commentaria Classica, 1 (2014), 55–75. Stefanib (M.), ‘Antiche correzioni e integrazioni nel testo tràdito del De mundo di Apuleio, Parte II’, Lexis, 34 (2016), 340–6. Stefanic (M.), Marsilio Ficino lettore di Apuleio filosofo e dell’Asclepius: Le note autografe nei codici Ambrosiano S 14 sup. e Riccardiano 709, Alexandriae 2016. Stefanid (M.), ‘Il contributo del ms. Vat. Reg. Lat. 1572 (R) alla constitutio textus di Apul. Mund. 369 e 372’, RCCM, 59 (2017), 343–56. Stefanie (M.), ‘Bonaventura Vulcanius editore di Apuleio filosofo: nuove evidenze’, Lexis, 36 (2018), 428–41. Stewechius (G.), In L. Apuleii opera omnia quaestiones et conjecturae, Antverpiae 1586. Stovera (I. A.), ‘Apuleius and the Codex Reginensis’, ExClass, 19 (2015), 5–28. Stoverb (I. A.), A New Work by Apuleius: The Lost Third Book of the De Platone, Oxonii 2016. Stramaglia (A.), coniecturae a Stramaglia excogitatae. Taffinus (P.), De veterum Romanorum anno seculari, eiusque potissimum per ludos seculares celebritate eorumque chronologia, liber singularis in duas partes dis­ tributus, Tornaci Nerviorum 1641. Thomasa (P.), ‘Remarques critiques sur les œuvres philosophiques d’Apulée’, BAB, 35 (1898), 993–1012. xxxiii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

index editorum, interpretum, doctorum Thomasb (P.), ‘Notes critiques sur les opuscules philosophiques d’Apulée’, in Mélanges Boissier, Lutetiae 1903, 435–8. Thomasc (P.), ‘Observationes ad Scriptores Latinos’, Mnemosyne2, 49 (1921), 1–75. Thomson (R. M.), William of Malmesbury, Ponteligneo (Woodbridge) 1987, 20032. Tomasco (D.), ‘Recenti edizioni delle opere filosofiche apuleiane’, Vichiana, 5 (1976), 102–17. Tristano (C.), ‘Le postille del Petrarca nel Vaticano Lat. 2193’, IMU, 17 (1974), 365–468. Ursinus (F.), apud Scioppium aut Elmenhorstium. Usener (H.), M. Annaei Lucani Commenta Bernensia, ed. H. Usener, Lipsiae 1869 (= Hildesiae 1967). Usenera (H.), Platonis Symposium in usum scholarum, ed. O. Iahn, editio altera ab H. Usener recognita, Bonnae 1875. Vahlen (I.), apud Goldbacher. Vlieta (I. van der), ‘Ad Apuleium’, Mnemosyne2, 16 (1888), 156–61. Vossius (Is.), apud Oudendorp. Walter (F.), ‘Zu Apuleius’, PhW, 43 (1923), 166. West (M.  L.), Textual Criticism and Editorial Technique Applicable to Greek and Latin Texts, Stutgardiae 1973. Whittaker (I.), Studies in Platonism and Patristic Thought, Londinii 1984. Wilamowitz (U. von), apud Lütjohann. Wiman (G.), Textkritiska studier till Apuleius, Gothoburgi 1927. Zink (M.), ‘Über einige Stellen in den kleineren Schriften des Apulejus’, Eos: Süddeutsche Zeitschrift für Philologie und Gymnasialwesen, 1 (1864), 80–3.

xxxiv

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

conspectus siglorum

classis α B V M Ma

Bruxellensis 10054–56, saec. IXin Vaticanus Lat. 3385, saec. X–XI Monacensis Clm 621, saec. XIIin f. II Monacensis Clm 621 (Florid. plur. 1.5 usque ad enim)

classis ϕ R Z z

Vaticanus Reginensis Lat. 1572, saec. XIIIm Marcianus Lat. VI, 81 (coll. 3036), saec. XIV2 Marcianus Lat. Z. 467 (coll. 1557), saec. XV

classis δ F N P L U C H

Florentinus Marcianus 284, saec. XI2 Leidensis Vossianus Lat. Q.10, saec. XI1 Parisinus Lat. 6634, saec. XIm Laurentianus Plut. 76, 36, saec. XII Vaticanus Urbinas Lat. 1141, saec. XIII1 Cantabrigiensis Corpus Christi College 71, saec. XII Londiniensis Harleianus 3969, saec. XIV

xxxv

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

conspectus siglorum

contaminata familia γ A G

Parisinus Lat. 8624, saec. XIIex (Socr. et Plat. usque ad 1.15.1 perturbet) Guelferbytanus Gudianus Lat. 4° 168, saec. XIIex (Socr.)

raro laudantur E Gr. O W Pa Pb h

Edinensis D.b.IV.6, saec. XII2 (Socr.) Leidensis Gronovianus 108, saec. XIIex Vaticanus Ottobonianus Lat. 1935, saec. XIII (Socr.) Guelferbytanus Aug. 8o 82.10, saec. XIII (Socr.) Parisinus Lat. 15449, saec. XIII Parisinus Lat. 6286, saec. XIIIex (Socr., Plat.) ff. 124r–139v Londiniensis Harleiani 3969, saec. XIV (Socr., Plat.)

Brux(ellensis 3920–23), saec. XIex (Plat., Mund.) (Florentinus) Conv. (soppr. i.IX.39), saec. XIIIin (Socr.) Ambr(osianus N 266 sup.), saec. XIII Patav(inus C.M. 526/I), saec. XIV1 (Socr.) Graec(ensis 482), saec. XIV Laur(entianus Plut. 51, 9), saec. XIV (Socr.) Zwet(tlensis, Stiftsbibliothek Ms. 269), saec. XIV (Socr.) Vat(icanus Lat. 3384), saec. XIV2 Neap(olitanus IV.G.55), a. 1377 Paris(inus Lat. 6369), saec. XV (Socr.) Ric(cardianus 709), a. 1456 (Plat., Mund.)

indirecta, quae dicitur, traditio August(inus), De civitate Dei Apon(ius) 5.20 xxxvi

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

conspectus siglorum

Prisc(ianus) 10.3.17 (GL 2.509.9–11) Schol(ia) Luc(ani) 10.180 Usener B1 primae manus correctio B2 secundae manus correctio B3 tertiae vel recentioris manus correctio Bc incertae manus correctio V2, M2, R2, F2 etc. secundae vel recentioris manus correctio

xxxvii

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

APULEI OPERA PHILOSOPHICA

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

[DE DEO SOCRATIS]

(1) Qui me voluistis dicere ex tempore, accipite rudimentum post experimentum. Quippe, prout mea opinio est, bono periculo periculum faciam, postquam re probata meditata sunt, dicturus incogitata. Neque enim metuo ne in frivolis displiceam, qui in gravioribus placui. (2) Sed ut me omnifariam noveritis, etiam in isto, ut ait Lucilius, ‘schedio *** et incondito’, experimini an idem sim repentinus qui praeparatus, si qui tamen vestrum nondum subitaria ista nostra cognostis, quae scilicet audietis pari labore quo scribimus, venia propensiore quam legimus. (3) Enim sic ferme assolet apud prudentes viros esse in operibus elaboratis iudicatio restrictior, in rebus subitariis venia prolixior. Scripta enim pensiculatis et examinatis, repentina autem noscitis simul et ignoscitis; nec iniuria. (4) Illa enim, quae scripta legimus, De titulo cf. Praef.   APULEI (APULEII M) PLATONICI MADAURENSIS INCIPIT DE DEO (EO M : corr. M2) SOCRATIS FELICITER BM : APULEI DE DEO SOCRATIS LIBER INCIPIT. APULEI Platonici man. daurensis incipit de deo socratis feliciter V : APULEII MADAURENSIS LIBER DE DEO SOCRATIS R (sim. Zz) : APULEI PLATONICI PHILOSOPHI MADAURENSIS (MAUDARENSIS NPL) DE DEO SOCRATIS (SACRATIS U) LIBER INCIPIT NPLU : Apulei(i) af(f )ri madaurensis (philosophi add. C) platonici De deo socratis liber incipit CH : Apuleii madaurensis platonis discipuli de deo socratis liber incipit A : nullam inscriptionem praebent cett.    1.1  faciam post om. VMMa (vac. rel. Ma)   quam re] quare BVMa : qua rê M : quam re Goldbacher   sunt Lipsius  : sum codd. (post dicturus transt. RZz)   incogitata] incognita RZz pr.    2  schedio . . . incondito Lucil. fr. 1279 Marx   ante et lac. indic. Thomas ( app. ex Tac. Agr. 3 : Marx : Brakmana 289) : et del. Wowerius   experimini] experiamini W   qui1 om. BVMMa : et s.l. B3 : qui et Gr.   nondum] non R : ante cognoscitis (pro cognostis) transt. AG   nostra] nostrum R : om. V   cognostis BF : cognoscitis cett. (rec- R)   quae secl. Nováka 90    3  enim sic B : sic enim cett. (sic z)   assolet] adsoleat BMa : adsoleant V   in operibus] p(rae) in opebus B (prae eras. vel quidem s.l. B2 : opebus in operibus corr. B3) : prae in opibus VMMa : in opibus NLCH   simul noscitis RZz   ignoscitis] cognoscitis RZz

3

1

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

2

3

etiam tacentibus vobis talia erunt qualia illata sunt; haec vero, quae impraesentiarum et quasi vobiscum parienda sunt, talia erunt qualia vos illa favendo feceritis. (5) Quanto enim *** exinde orationi modificabor *** vos animadverto libenter audire. Proinde in vestra manu situm est vela nostra sinuare et iam mittere, ne pendula et flaccida neve restricta et caperrata sint. (1) At ego quod Aristippus dixit experiar—Aristippus ille Cyrenaicae sectae repertor, quodque malebat ipse, Socrati discipulus. Eum quidam tyrannus rogavit quid illi philosophiae studium tam impensum tamque diutinum profuisset. (2) Aris­ tippus respondit: ‘ut cum omnibus’ inquit ‘hominibus secure et intrepide fabularer.’ (1) Verbo subito sumpta sententia est, quia de repentino oborta est, quasi velut in maceria lapides temerario in[ter]iectu poni necesse est neque interiecto intrinsecus pondere neque colliniato pro fronte situ neque coniventibus ad regulam lineis; (2) quippe qui structor orationis huius egomet non e meo monte 4  sunt1 om. RZ (add. Z2)   vobiscum] vobis com(partienda) RG : vobis A : nobiscum pr. : vobis im(partienda) Colvius   parienda Rohdea 781 : partenda B : parcenda VMa : partienda (vel parcienda) B3 cett. : patienda pr.   favendo CH pr. : facienda B : faciendo cett.    5  post enim def. Ma  lacc. indic. Thomas (modificabor pr. : m. Goldbacher : m. Wilamowitz)   animadverto] enim animadverto V : enim adverto NCH pr.   manu vestra RFNCHZ2z pr.   est FGHZ2z pr. : esse cett. : esse Thomas   et iam mittere M2P2 (def. Beaujeu) : etiam mittere MP cett. (etiam remittere FZ2z : etiam immittere Neap.) : et iam immittere pr. : et [iam] mittere Vulcanius : et immittere Salmasiusa 624 : et iam remittere Hildebrand  : et summittere Jones    2.1  quod] quo B  : quo modo B2   Cyrenaicae] renaicae B (vac. 2 litt. rel.) : cyriniace R : ronaicae A : cironaice G : cyrenacie pr.   quodque] quoque NPLU (corr. P2)   Socrati def. Oudendorp (cf. Socr. 14.7, 19.1, 21.1, 23.5) : socratis FCHzB3M2 pr.    3.1  quia] qu(a)e RZz   oborta] suborta RZz : aborta A : orbata G   quasi] quam RZz : om. H   iniectu Vlieta 157 (auct. Ellis) : interiectu codd.   interiecto susp. Thomas (intersecto G : iniecto H)   colliniato] i2 in ras. B : conlintato VM : collimato CGGr.z : inclinato pr.   pro fronte] pro fonte VMNPLUC (corr. P2) : profunde pr.   coniventibus G : coniuhiuentibus M (ut vid.)  : con(h)ibentibus BFNP  : cohibentibus B2V2M2 cett. (cuh- V : coherentibus Zz)   2  qui om. H   structor] structior R : structum NP (corr. P2) L pr. : fructum U   meo monte] meo montem B : monte modo pr.

4

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

f l o r i d o r u m p l u ra

lapidem derectim caesum afferam, probe omnifariam complanatum, leviter extimas oras ad unguem coaequatum, (3) sed cuique operi accommodem vel inaequalitate aspera vel levitate lubrica vel angulis eminula vel rotunditate volubilia, sine regulae correctione et mensurae parilitate et perpendiculi sollertia. (4) Nulla enim res potest esse eadem festinata simul et examinata nec est quicquam omnium quod habere possit et laudem diligentiae simul et gratiam celeritatis. (1) Praebui me quorundam voluntati, qui oppido quam a me desiderabant ut dicerem ex tempore. (2) At est hercule formido ne id mihi evenerit quod corvo suo evenisse Aesopus fabulatur, id erit ne, dum hanc novam laudem capto, parvam illam quam ante peperi cogar amittere. Sed de apologo quaeritis: non pigebit aliquid fabulari. (3) Corvus et vulpis unam offulam simul viderant eamque raptum festinabant pari studio, impari celeritate, vulpis cursu, corvus volatu. Igitur ales bestiam praevenit et secundo flatu propassis utrimque pinnis praelabitur et anticipat, derectim B : directim FP : directum cett. (erec- CH) : e directo pr.   probe] prope VM : proprie CH   extimas R : existimas Z : aestimas z : exoptimas BNPCH : ex optimis Z2 cett. (leviter extimas om. VM, vac. rel. M) : extremas pr.   oras BVMNPz pr.  : horas RZCH  : oris cett.   unguem] ungui B (in fine versus)  : an ungui?    3  cuique] undique Lütjohann : utcumque Thomas   levitate] lenitate RM pr.   rotunditate R (roton-) ZzF : rotunda cett. : rotundo pr.    4  nec est AGzM3P2U2 : necesse est BNPLUH (est eras. N2) : necesse est nec RZ : nec esse FCZ2 pr. : om. VM (vac. rel. M)   habere] habeat pr.   possit AM3P2U2Z2z (post celeritatis Z2z) : om. cett. : lac. indic. Goldbacher ( Koziolc 143 n. 1  : Stramaglia)    4.1  praebui (praebuit B, t eras.) . . . quorundam om. VM (vac. rel. M)   oppido] oppi B : opere V   quam Rohdea 781 (ex Apol. 67.6)  : qu(a)e codd. (quaeque R : om. H)  : quae pr.   desiderabant PaH : desiderabantur cett.    2  at Lütjohann : et codd.   est] ex B (corr. B3)   hercule . . . id1 om. VM (vac. rel. M)   Aesopus] Fab. Aesop. 124 Perry; Phaedr. 1.13; Babr. 77   hanc novam laudem BFAG : hanc VM (vac. rel. M) : laudem hanc novam cett.   parvam RZzAP2  : parum cett.  : (captare) apparo pr.   sed] si RZzCHAP2   pigebit] piget me VM   3  vulpis ubique BVMH (saepe AG) : vulpes M2 cett.   offulam viderant simul V : simul offulam viderant RZz   raptum] raptam V pr. : rapere Zz   festinabant] restinarant R : festinarant ZR2 (corr. Z2)   utrimque] utrumque NPLUCH pr.   pinnis B  : pennis VMFAGB2P2Z2  : alis RZzCH pr.  : om. NPLU   praelabitur] praelabitor NPL (corr. P2L2)

5

4

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

atque ita praeda simul et victoria laetus, sublime evectus, in quadam proxima quercu in summo eius cacumine tutus sedit. (4) Eo quoque tamen vulpis, quia lapidem nequibat, dolum iecit. Namque eandem arborem successit et subsistens, cum superne raptorem praeda ovantem videret, laudare astu adorta est: (5) ‘Ne ego inscita, quae cum alite Apollinis frustra certaverim, quippe cui iam pridem corpus tam concinnum est ut neque oppido parvum neque nimis grande sit, sed quantum satis ad usum decoremque, (6) pluma mollis, caput argutum, rostrum validum; iam ipse alis persequax, oculis perspicax, unguibus pertinax. (7) Nam de colore quid dicam? Nam cum duo colores praestabiles forent, piceus et niveus, quibus inter se nox cum die differunt, utrumque colorem Apollo suis alitibus condonavit, candidum olori, nigrum corvo. (8) Quod utinam sicuti cygno cantum indulsit, ita huic quoque vocem tribuisset, ne tam pulchra ales, quae ex omni avitio longe praecellit, voce viduata, deliciae facundi dei, muta viveret et elinguis!’. (9) Id vero ubi corvus audit, hoc solum sibi prae ceteris deesse, dum vult clarissime clangere, ut ne id saltem olori concederet, (10) oblitus offulae, quam mordicus retinebat, toto rictu hiavit atque ita, quod volatu pepererat, cantu amisit; enimvero vulpis,

ita] alia R : ales Z : illaque z (om. atque)   sedit] resedit RZz   4  quia lapidem B : quae illic pedem RZ (quia pedem z : quia illuc pedem Oudendorp) : qui (igitur C : quia H : quae AG : quo pr.) alipedem Z2 cett.   nequibat celeritate vincere H : nequibat pr. : nequibat Goldbacher   successit] succesit B (corr. B2) : succedit RZz   ovantem] ovandam B (vel tam s.l. B2) : (praedam) tenentem Zz   videret] viderit R2   astu] astum AG   adorta est] adortatur R  : adorsa est AG    5  cui BMFAG : cum cett. (om. CH)   ad usum satis RZ   6  alis B : ales cett. (om. NCH pr.)   persequax oculis perspicax B  : oculis persequax F  : oculis perspicax cett.    7  nam2 secl. Wilamowitz (enimvero pr.)   differunt] differt RZCU (corr. Z2)   apollo (appello R) colorem RZz   8  indulsit] dedit RZz   deliciae] delicie pr.  : delicia Colvius   facundi] fecundi RZz   9  id2 RZzAGr.H  : hoc (om. clarissime . . . ne) VM  : id hoc cett.  : ad hoc Zwet. pr.  : isthoc Oudendorp  : in hoc Goldbacher   10  offulae] officul(a)e RZz   rictu] ore VM   ita om. VMA  ­pepererat] pereat V (corr. V2) : preceperat R : praeriperat Zz

6

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

f l o r i d o r u m p l u ra

quod cursu amiserat, astu recuperavit. (11) Eandem istam fabulam in pauca cogamus, quantum fieri potest cohibiliter: corvus ut se vocalem probaret, quod solum deesse tantae eius formae vulpis simulaverat, croccire adortus, praedae quam ore gestabat inductricem compotivit. (1) Iamdudum scio quid hoc significatu flagitetis: ut cetera Latine materiae persequamur. Nam et in principio vobis diversa tendentibus ita memini polliceri, ut neutra pars vestrum, nec qui Graece nec qui Latine petebatis, dictionis huius expertes abiretis. (2) Quapropter, si ita videtur, satis oratio nostra atticissaverit; tempus est in Latium demigrare de Graecia. Nam et quaestionis huius ferme media tenemus, ut, quantum mea opinio est,

ars ista posterior, prae illa Graeca quae antevertit, nec argumentis sit effetior nec sententiis rarior nec exemplis pauperior nec oratione defectior.

11  istam] eam MRZAG (ante eandem Z) : om. V   cohibiliter . . . ut om. VM   croccire RZ (Thomas ex Pl. Aul. 625 : crocire Floridus) : groccire Z2 cett. (grocire V2 : grocare AG : crocitare W Conv.) : crociter pr. : crocare Hildebrand   praedae] praeda OW : om. AG  : praedam pr.   compotivit] compotuit BVMC (composuit H)  : competivit z pr.   post compotivit habent EXPLICIT PRAEFATIO INCIPIT DISPUTATIO DE DEO SOCRATIS FELICITER (FELITER B) BVM : APULEII MADAURENSIS DE DEO SOCRATIS LIBER .I.  INCIPIT. PROLOCUTIO. F  : EXPLICIT PROLOGUS P  : nullam subscriptionem praebent cett.    5.1  quid] quod PU pr.   latine (latina VM : latinae FPAzB3) post materiae transt. Z2z  : ante cetera Goldbacher   persequamur] prosequamur RNPU   vobis Vulcanius  : nobis codd.   tendentibus] petentibus Vulcanius   huius om. R   2  est1] enim R   latium BFNCHZ2 : latinum cett. (corr. V2P2)   demigrare] migrare Rz : emigrare Z2 : demeare CH   ferme] formae Oz : om. FZ2   pars pr. : ars codd.   prae] post RCH   effetior] effectior B (c in ras.) VRLUAG (corr. V2A2)   post defectior habet .NARRATIONIS EXORDIUM. F

7

5

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

(1) Plato omnem naturam rerum, quod eius ad animalia praecipua pertineat, trifariam divisit censuitque esse summos deos. Summum, medium et infimum fac intellegas non modo loci disclusione verum etiam naturae dignitate, quae et ipsa neque uno neque gemino modo sed pluribus cernitur. (2) Ordiri tamen manifestius fuit a loci dispositione. Nam proinde ut maiestas postulabat, diis immortalibus caelum dicavit, quos quidem deos caelites partim visu usurpamus, alios intellectu vestigamus. (3) Ac visu quidem cernimus vos, o clarissima mundi lumina, labentem caelo quae ducitis annum. (4) Nec modo ista praecipua: diei opificem lunamque, solis ae­­ mulam, noctis decus, seu corniculata seu dividua seu protumida seu plena sit, varia ignium face, quanto longius facessat a sole tanto largius collustrata, pari incremento itineris et luminis, mensem suis auctibus ac dehinc paribus dispendiis aestimans; (5) sive illa proprio [seu] perpeti candore, ut Chaldaei arbitrantur, parte luminis compos, parte altera cassa fulgoris, pro circumversione oris discoloris multiiuga [pollens] speciem sui variat, (6) seu tota proprii candoris expers, alienae De titulo cf. Praef.    1.1  praecipua H : praecipue cett.   cernitur RZz pr. : cernit cett. (discernit FZ2)    2  vestigamus] investigamus RZ    3  vos . . . annum Verg. G. 1.5–6    4  solem diei CH pr.   largius R  : longius cett.   mensem] mensis VMAG (menses M2) : mensa R    5  seu del. Lipsius (varia lectio ad sive vid.) : ceu Oudendorp : sibi Rohdea 781 : sibi et Lütjohann : sed Beaujeu : nec Donini–Gianotti 292–6 : sed Baltes   pollens transt. Brakmana 291 (cf. Lucr. 2.650 ipsa suis pollens opibus) : post candore transt. Thomas   nec addidi   oris (orbis CH) om. R   multiiuga] multivaga RAHB2L2 pr.

9

1

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

lucis indigua, denso corporis et levi ceu quodam speculo radiis solis obsistit vel adversi usurpat et, ut verbis utar Lucreti, notham iactat de corpore lucem; 2

(1) utra harum vera sententia est—nam hoc postea videro— tamen neque de luna neque de sole quisquam Graecus aut barbarus facile cunctaverit deos esse, (2) nec modo istos, ut dixi, verum etiam quinque stellas quae vulgo vagae ab imperitis nuncupantur, quae tamen indeflexo et certo et stato cursu ­meatus longe ordinatissimos divinis vicibus aeterno efficiunt. (3) Varia quippe curriculi sui specie, sed una semper aequabili pernicitate, tunc progressus [tunc vero], tum autem regressus mirabili vicissitudine assimulant pro situ et flexu et abstituto circulorum, quos probe callet qui signorum ortus et obitus comperit. (4) In eodem visibilium deorum numero cetera quoque sidera, qui cum Platone sentis, locato: Arcturum p Hy g T

6  indigua Hildebrand (ex Met. 9.12.2)  : indiga OW pr. (def. Tomasco 116–17 ex Lucr. 2.650) : indicia cett.   corporis et B (adiectivis denso et levi pro substantivis usus esse Apuleius vid., Magnaldii 399–400) : corpori seu VMAGB2 : corpore seu cett. : corpore et Rohdea : corpore sed Thomas   ceu AM2 pr. : seu M cett.   radiis] radios Wowerius   obsistit RAH pr. : obstitit cett. : obstiti Scaliger : obstipi Ribbeck 435   adversi] adversis Paris.   lucreti B : lucretii B3 cett.   notham . . . lucem Lucr. 5.575–6   notham OW : notam cett.   iactat RCHB2M2Z2z pr.  : iactam B cett. (iacta M)    2.1  utra R (Mercerus ex Cic. Parad. 3.24) : utraque cett. : utraque Zink 80    2  quinque BVMGHP2 : ut P cett. (om. RZz) : et pr.   indeflexo tamen RZ   stato] statu N : (a)estatu PLU : statuto CHz   aeterno B : aeternos cett.    3  semper BZ2z : semper et cett. (sed Z)   pernicitate] promptitate RZ (corr. Z2)   tunc vero transtuli ut supplementum ad tunc1 (del. Vulcanius, cf. Magnaldib 407–10)  : tunc (tum z) . . . tunc (tum R) vero codd. (post vero vac. rel. M)   tum autem Vulcanius : amens tum autem B : om. cett. (amens in moras mut. Norreri 235, sed contumeliosa mg. nota vid. ad §§1–2 de astrorum divinitate)   abstituto ut ἀποστάσει def. Mercerus (desper. Thomas) : instituto H : ab instituto Z2z  : obstituto pr.  : obstito Scaliger  : obstitu Leo 99–101  : [et abstituto] Baehrens 115  : ambitu statuto Norreri 234  : abstitu[to] Beaujeu    4  Arcturum . . . Triones Verg. Aen. 1.744, 3.516   pluviasque . . . Triones Wowerius : p.h.Y.G.T. BVMAG : .G. L. RZNLU : .G. I. FP : geminos leonem CH pr. : scilicet z

10

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

aliosque itidem radiantis deos, quibus caeli chorum comptum et coronatum suda tempestate visimus, pictis noctibus severa gratia, torvo decore, (5) suspicientes in hoc perfectissimo mundi, ut ait Ennius, clipeo miris fulgoribus variata caelamina. (6) Est aliud deorum genus, quod natura visibus nostris de­­ negavit, nec non tamen intellectu eos rimabundi [contemplamur] acie mentis acrius [contemplantes] . (7) Quorum in numero sunt illi duodecim situ nominum in duo versus ab Ennio coartati: Iuno, Vesta, Minerva, Ceres, Diana, Venus, Mars, Mercurius, Iovis, Neptunus, Vulcanus, Apollo, (8) ceterique id genus, quorum nomina quidem sunt nostris auribus iam diu cognita, potentiae vero animis coniectatae per varias utilitates in vita agenda animadversas in iis rebus quibus eorum singuli curant. (1) Ceterum profana philosophiae turba imperitorum, vana sanctitudinis, priva verae rationis, inops religionis, inpos veritatis, scrupulosissimo cultu, insolentissimo spretu deos neglegit, pars in superstitione, pars in contemptu timida vel tumida. (2) Hos namque cunctos deos in sublimi aetheris vertice locatos, ab humana contagione procul discretos, plurimi sed non rite chorum] cohum Kiessling (ex Enn. Ann. 558 Skutsch)   decore RΗ pr.  : decor VM  : decori cett.    5  ut ait Ennius] Scen. 216 Vahlen2 = Iphig. fr. 96 (d) Jocelyn = F 83.4 Manuwald     6 rimabundi BVMAG : mirabundi cett. (mirabili Zz)   contemplamur transtuli ut emendationem ad contemplantes (Magnaldia 106–7)  : acie . . . contemplantes secl. Lütjohann : contemplantes mut. in (aciem) contendentes vir doctus ap. Oudendorp : contuentes Helm 841 : (aciem) dirigentes Baehrens 275    7  duodecim H : duodecim numero cett. : d. numero Mercerus : d. [nu]mero Thomas   duo] duos RCHV2F2 pr. : uno (versu) Zz   Iuno . . . Apollo Enn. Ann. 240–1 Skutsch   Ceres] ceresque RZ  : om. z    8  sunt quidem RZzCH   et post coniectatae B2   animadversas Colvius : animadversae codd. : animadversos pr.   iis pr. : his codd.    3.1  profana om. RZ (add. Z2)  : prophana pr.   priva pr.  : prava codd.   verae] vero RZzCH   inpos] inops VZz : inobs RP   scrupulosissimo . . . ad miserias 4.4 P deperditus   cultu] inoccultu BV : in occulto M   insolentissimo] insolentissime RZz   spretu] spreto RZNLU : scripto z   lac. ante neglegit indic. Goldbacher   timida vel om. VMH pr.

11

3

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

­ enerantur, omnes sed inscie metuunt, pauci sed impie diffiv tentur. (3) Quos deos Plato existimat naturas incorporalis, animalis, neque fini ullo neque exordio, sed prorsus ac retro aeviternas, corporis contagione sua quidem natura remotas, ingenio ad summam beatitudinem perfecto, nullius extrarii boni participatione sed ex sese bonas et ad omnia competentia sibi promptu facili, simplici, libero, absoluto. (4) Quorum parentem, qui omnium rerum dominator atque auctor est, solutum ab omnibus nexibus patiendi aliquid gerendive, nulla vice ad alicuius rei munia obstrictum, cur ego nunc dicere exordiar, (5) cum Plato caelesti facundia praeditus, aequiperabilia diis immortalibus disserens, frequentissime praedicet hunc solum maiestatis incredibili quadam nimietate et ineffabili non posse penuria sermonis humani quavis oratione vel modice comprehendi, (6) vix sapientibus viris, cum se vigore animi, quantum licuit, a corpore removerunt, intellectum huius dei, id quoque interdum, velut in artissimis tenebris rapidissimo corus­ camine lumen candidum intermicare? (7) Missum igitur hunc locum faciam, in quo non mihi tantum, sed ne Platoni quidem meo quiverunt ulla verba pro amplitudine rei suppetere, [f]ac iam 3  Plato] praelato B (corr. B2) : prolato NLU   incorporalis VM : incorporales cett. (secl. Wilamowitz)   animalis BVMFNLU : animales cett.   fini B : fine B2 cett.   a add. Ficinus (cf. §6 a corpore removerunt)   contagione BGR2 pr.  : contagiones RB2 cett.   sua quidem pr. (cf. Magnaldii 396)  : suaque codd. (sua Pa)  : sua que Mercerus : suapte Floridus : sua quadam Buckley : suaque Goldbacher   perfecto BVMFAGZ2 : perrecto RZNLU : pro recto C pr. : porrecto H : profecto z   sese] se FNLU   bonas B2 : bono RZz pr. : bona B cett.    4  parentem qui M2 pr. : parentumque M cett. (parens idem qui RZz  : parens et H)   aliquid om. RZz   munia RZB2 : mutua B cett. (munera Z2z)   obstrictum] obstrictus RZzH   ego E pr. : ergo cett.    5  incredibili] incredibilis GB2   et om. BVM   non posse . . . intermicare §6 August. C.  D. 9.16    6  vix autem August.   vigore August. RZzF pr.  : vigori cett.   removerunt August. : moverunt codd. : semoverint pr. : moverint Mercerus : semoverunt Vulcanius3   dei August. RZzFB2 pr. : diei B cett.   velut August. RZzU2 pr. : vel U cett.   artissimis] altissimis August. RZ    7  mihi OW  : mihi quidem cett.   pro amplitudine] per amplitudinem RZz   ac iam Mercerus : fac iam vel faciam codd. (om. OW : del. A2) : faciam pr.

12

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

rebus mediocritatem meam longe superantibus receptui canam tandemque orationem de caelo in terram devocabo. (8) In qua praecipuum animal homines sumus, quamquam plerique se incuria verae disciplinae ita omnibus erroribus ac piacularibus depravaverint, sceleribus imbuerint, et prope exesa mansuetudine generis sui immane efferarint, ut possit videri nullum animal in terris homine postremius. (9) Sed nunc non de errorum disputatione, sed de naturae distributione disserimus. (1) Igitur homines ratione plaudentes, oratione pollentes, immortalibus animis, moribundis membris, levibus et anxiis mentibus, brutis et obnoxiis corporibus, dissimillimis moribus, similibus erroribus, pervicaci audacia, pertinaci spe, casso labore, fortuna caduca, (2) singillatim mortales, cuncti tamen universo genere perpetui, vicissim sufficienda prole mutabiles, volucri tempore, tarda sapientia, cita morte, querula vita, terras incolunt. (3) Habetis interim bina animalia: deos ab hominibus plurimum differentis loci sublimitate, vitae perpetuitate, naturae perfectione, nullo inter se propinquo communicatu, (4) cum et habitacula summa ab infimis tanta intercapedo fastigii dis­ pescat et vivacitas illic aeterna et indefecta sit, hic caduca et subsiciva, et ingenia illa ad beatitudinem sublimata sint, haec ad

longe C pr. : in longe cett. (om. H) : in ante rebus transt. Rohdea 781    8  homines om. RZ (add. Z2)   verae Thomas : velle BVM : bellae B3 : om. cett. : ullae Kronenbergb 50 : levi Brakmanb 183   in omnibus RZzAG   et sceleribus RZz   tam ante immane add. B3    9  disputatione] dispunctione Lipsius   disserimus CH  : disseremus cett.  : disseramus pr.    4.1–2  August. C.  D. 9.8 (singillatim . . . perpetui ibid. 12.10)    1  plaudentes] gaudentes cod. Corbeiensis Augustini (plaudentes vel claudentes cett. August. codd.) : cluentes Colvius : placentes vel audentes Baltes   dissimillimis] dissimilibus August.   similibus] simillimis FZz    2  singillatim] singulatim F pr.   cuncti Lipsius   universo genere del. Stewechius (cuncti tamen in cunctim mut.)    3–4  August. C.  D. 9.12    3  differentis BM  : differentes cett.    4  cum . . . dispescat Prisc. 10.3.17   et1 August. Prisc. pr.  : ea codd.   ab August. Prisc. FU2 pr. : om. U cett. (def. Armini 335 ex Plat. 2.21.5 animam corporis consortio separare)   intercapedo . . . dispescat August. codd.  : intercapedine . . . dispescant (‘pro distent’) Prisc. pr. (def. Salmasiusb 801)   sint om. August.

13

4

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

5

miserias infimata. (5) Quid igitur? Nullone conexu natura se vinxit, sed in divinam et humanam partem cam se et interruptam ac veluti debilem passa est? (6) Nam, ut idem Plato ait, nullus deus miscetur hominibus, sed hoc praecipuum eorum sublimitatis specimen est, quod nulla attrectatione nostra ­contaminantur. (7) Pars eorum tantummodo obtutu hebeti vi­­ suntur, ut sidera, de quorum adhuc et magnitudine et coloribus homines ambigunt, ceteri autem solo intellectu neque prompto noscuntur. (8) Quod quidem mirari super diis immortalibus nequaquam congruerit, cum alioquin et inter homines, qui fortunae munere opulenti elatus et usque ad regni nutabilem suggestum et pendulum tribunal evectus est, raro aditu sit, longe remotis arbitris in quibusdam dignitatis suae penetralibus degens. (9) Parit enim conversatio contemptum, raritas conci­ liat admirationem. (1) ‘Quid igitur, orator’, obiecerit aliqui, ‘post istam caelestem quidem sed paene inhumanam tuam sententiam faciam, si omnino homines a diis immortalibus procul repelluntur atque ita in haec terrae tartara relegantur, (2) ut omnis sit illis adversus caelestes deos communio denegata, nec quisquam eos e infimata August. A pr.  : infirmata cett.    5  et humanam] humanamque R  : humanamve Z2z   caesam se Braccini : camse B (vac. 3–4 litt. ante rel.) VMUz : se R : campse cett. (om. OW) : tam se pr. : cam se Mercerus : tam se Bosscha  : cam se Goldbacher  : tam se Koziold 748  : cam se Thomas  : campse Chodaczekc 294–5  : sam se Baltes    6  nullus . . . contaminantur fere August. C.  D. 9.16   est specimen August. G   attrectatione] abtrectatione LU : contrectatione August. : contractione pr.   contaminantur August. RAGGr. : contaminatur cett.    7  et1 om. RZzCH   ceteri RZzAGB3 : c(a)e­­ leri B cett.   solo intellectu RZzAGHB3  : sola (soli pr.) intellecta (intellectu U) B cett.   prompto] prompte Lütjohann   noscuntur AGHzB3U2 pr. : nascantur B : nascuntur U cett. : fort. noscantur    8  alioquin BVRCHUF2 pr. : alioqui F cett. (aliquin M: aliqui M2: aliquis OWZ2)   opulenti (a)elatus VFNLGGr.  : opulentiae latus BU  : opulento elatus MR  : opulentia elatus cett. (Gr. s.l.)   nutabilem BF  : mutabilem cett.   aditu sit Goldbacher : aditus et codd. (sit aditus et h) : aditur Salmasiusa 625 : aditus et Oudendorp    9  conciliat] autem reconciliat RZz  : conciliat pr.    5.1  ita om. RZz   relegantur] religantur VMB2    2  nec BAz : ne cett.   eos e] eorum R : eos AGZ (corr. Z2)

14

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

caelitum numero velut pastor vel equiso vel busequa ceu balantium vel hinnientium vel mugientium greges intervisat, qui ferocibus moderetur, morbidis medeatur, egenis opituletur? (3) Nullus, inquis, deus humanis rebus intervenit. Cui igitur preces allegabo? Cui votum nuncupabo? Cui victimam caedam? (4) Quem miseris auxiliatorem, quem fautorem bonis, quem adversatorem malis in omni vita ciebo? Quem denique, quod frequentissimum est, iuri iurando arbitrum adhibebo? (5) An ut Vergilianus Ascanius per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat? At enim, o Iule, pater tuus hoc iure iurando uti poterat inter Troianos stirpe cognatos et fortassean inter Graecos proelio cognitos; at inter Rutulos recens cognitos si nemo huic capiti crediderit, quis pro te deus fidem dicet? (6) An ut ferocissimo Mezentio dextra et telum? Quippe haec sola advenerat, quibus propugnabat: dextra mihi deus et telum, quod missile libro. (7) Apage sis tam cruentos deos, dextram caedibus fessam te­­ lumque sanguine robiginosum: utrumque idoneum non est propter quod adiures, neve per ista iuretur, cum sit summi deorum hic honor proprius. Nam et ius iurandum Iovis iurandum dicitur, ut ait Ennius. (8) Quid igitur censes? Iurabo per Iovem lapidem Romano vetustissimo ritu? Atque si Platonis vera senequiso Elmenhorstius  : (a)equisitio BVM  : equitio cett.  : equisio pr.    4  in BVMFAG  : om. cett.  : cum pr.    5  ut ait RZz   per caput . . . solebat Verg. Aen. 9.300   fortassean] fortasse aut R  : fortasse HZ2z pr.   at inter H  : at enim inter cett. : at enim secl. Klotz 1205    6  ferocissimo WH pr. : se ferocissimo cett. (sepe fortissimo R)   advenerat] deos veneratur R : adveneratus erat Lütjohann : advene­ rabat Ribbeck 435–6   dextra . . . libro Verg. Aen. 10.773   deus et telum] telumque deus R    7  robiginosum B : rubiginosum B3 cett.   iovis iurandum BVMAG : iovis Neap. : om. cett.   ut ait Ennius] Scen. 403 Vahlen2 = incert. fr. 184 (b) Jocelyn = F 165 Manuwald    8 an per lapidem R : lapidemve OW   atque] adque B : atqui RHB3 pr.

15

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

6

tentia est, numquam se deum cum homine communicare, facilius me audierit lapis quam Iuppiter.’ (1) ‘Non usque adeo’, responderit enim Plato pro sententia sua mea voce, ‘non usque adeo’ inquit ‘seiunctos et alienatos a nobis deos praedico, ut ne vota quidem nostra ad illos arbitrer pervenire; neque enim illos a cura rerum humanarum, sed contrectatione sola removi. (2) Ceterum sunt quaedam divinae mediae potestates inter summum aethera et infimas terras in isto intersitae aeris spatio, per quas et desideria nostra et merita ad eos commeant.’ (3) Hos Graeci nomine daemonas nuncupant, inter terricolas caelicolasque vectores hinc precum inde donorum, qui ultro citro portant hinc petitiones inde suppetias ceu quidam utri[u]sque interpretes et salutigeri. Per hos eosdem, ut Plato in Symposio autumat, cuncta denuntiata et magorum varia miracu­ ­la omnesque praesagiorum species reguntur. (4) Eorum quippe de numero praediti curant singuli [eorum], proinde ut est cuique tributa provincia, vel somniis conformandis vel extis fissiculandis vel praepetibus gubernandis vel oscinibus erudiendis vel vatibus inspirandis vel fulminibus iaculandis vel nubibus coruscandis ceterisque adeo, per quae futura dinoscimus. (5) Quae cuncta caelestium voluntate et numine et auctoritate, sed dae­ monum obsequio et opera et ministerio fieri arbitrandum est. 6.1  responderit] respondit RZA (corr. Z2) : respondet CH : respondebit zB3 pr.   ad illos om. RZ pr. (add. Z2)   illos a cura Scioppius : illa (ipsa A) sacra codd. : illos sacris pr.   sed om. RZ (add. Z2)  : sed pr.   contrectatione sola] contrectationem solam BOW   removi] removeri RA    2  mediae potestates divinae RZz   intersitae] intersito OW   per] post RZ (corr. Z2)   eos] deos CHB2U2Z2z pr.    3  hos] hoc BVM (corr. B2)   Graeci] graeco zB3 pr.   daemonas B  : daemones cett.  : δαίμονας Ald.   terricolas B2 mg.  : (caelicolas) et terricolas H (terricolasque Goldbacher) : homines RZz (def. Stovera 16–17) : om. cett. : mortales pr. : nos Salmasiusa 625   citroque HzB3 pr.   suppetias BFHz pr. : suppetas VM : suppeticias cett. (corr. V2M2Z2)   utrisque Usener a 20 : utriusque codd. : utrimque pr.   ut Plato . . . autumat] Symp. 202d   de nuntiata Lipsius 76    4  singuli] singula B3   eorum2 secl. Goldbacher   proinde] perinde VB2 : provide z pr.   ut] prout RZz   somniis FCHz pr.  : som(p)nis cett.   conformandis] confirmandis NCH pr.    5  numine] nomine BVM : vivere R : munere A

16

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

(1) Horum enim munus [atque opera] atque cura est ut Hannibali somnia orbitatem oculi commin[ar]entur, Flaminio extispicia periculum cladis praedicant, Attio Navio auguria miraculum cotis addicant; (2) item ut nonnullis regni futuri signa praecurrant, ut Tarquinius Priscus aquila obumbretur ab apice, Servius Tullius flamma colluminetur a capite; postremo cuncta hariolorum praesagia, Tuscorum piacula, fulguratorum bidentalia, carmina Sibyllarum. (3) Quae omnia, ut dixi, mediae quaepiam potestates inter homines ac deos obeunt. Neque enim pro maiestate deum caelestium fuerit ut eorum quisquam vel Hannibali somnium fingat vel Flaminio hostiam corruget vel Attio Navio avem velificet vel Sibyllae fatiloquia versificet vel Tarquinio velit apicem rapere sed reddere, Servio vero inflammare verticem nec exurere. (4) Non est operae diis su­­ peris ad haec descendere: mediorum divorum ista sortitio est, qui in aeris plagis terrae conterminis nec minus confinibus caelo perinde versantur, ut in quaque parte naturae propria animalia, in aethere volventia, in terra gradientia. (1) Nam cum quattuor sint elementa notissima, veluti quadrifariam natura magnis partibus disterminata, sintque propria animalia terrarum, , flammarum (2)—siquidem Aristoteles auctor est in fornacibus flagrantibus quaedam 7.1  atque opera secl. Buckley (cf. 6.5 et opera)   Hannibali somnia] hannibalis omnia BMNPLU (corr. B3M2)   comminentur Wowerius  : comminarentur codd.  : commoneant pr. : comminitentur Oudendorp   Flaminio] flaminino BMF : flamino V : flamminion NP   praedicant Stewechius  : praedicent codd.   attio (vel actio) codd. (def. Beaujeu ex Pease ad Cic. Div. 1.31) : Att[i]o Oudendorp    2  item Mercerus : ita codd.   obumbretur] subumbraretur R   flamma om. R   (h)ariolorum BVMRZzH : ariolum cett.    3  deos et homines RZz   Hannibali] (h)annibalis BVMGZz (corr. B3)   fingat Zz (cf. 6.4 conformandis) : pingat Z2 cett.   corruget RH2 : corroget HZ2 cett. (corrigat Z) : corrodat pr.   Att[i]o Oudendorp   navio VMRAGB3 pr. : navi B : om. cett.   avem H  : pavem B  : navem vel navim cett.  : om. pr.   rapere sed om. NPLUCH pr.    4  ut] aut FNPLUCH   quaque Bz : quacumque cett.   volventia B : volantia B2 cett.    8.1  disterminata] distermina RZNLU pr. : discriminata z   sint­ que Pa pr. : sint quaedam RZzHB3 (sit quaedam B2) : sit qu(a)e B cett.   aquarum add. Mercerus (quaedam RZz : alia H : et pr.)

17

7

8

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

[­propria animalia] pennulis apta volutare totumque aevum suum in igni diversari, cum eo exoriri cumque eo extingui—(3) praeterea cum totiuga sidera, ut iam prius dictum est, sursum in aethere, id est in ipso liquidissimo ignis ardore, compareant, (4) cur hoc solum quartum elementum aeris, quod tanto spatio intersitum est, cassum ab omnibus, desertum a cultoribus suis natura pateretur, quin in eo quoque animalia gignerentur, ut in igni flammida, in unda fluxa, in terra glebulenta? (5) Nam quidem qui aves aeri attribuet, falsum sententiae meritissimo dixeris, quippe [quae aves] nulla earum ultra Olympi verticem sublimatur; (6) qui cum excellentissimus omnium perhibeatur, tamen altitudinem perpendiculo si metiare, ut geometrae autumant, stadia altitudo fastigii non aequiperat, cum sit aeris agmen immensum usque ad citimam lunae helicem, quae porro aetheris sursum versus exordium est. (7) Quid igitur tanta vis aeris, quae ab humillimis lunae anfractibus usque ad summum Olympi verticem interiacet? Quid tandem? Vacabitque animalibus suis atque erit ista naturae pars mortua ac debilis?

2  propria animalia seclusi (Magnaldia 105, cf. Apol. 53.2 quaedam sudariolo involuta) : propria om. H (secl. Ribbeck 438 : parvula Thomas : priva Brakmanb 183)   volutare B : volitare B3 cett. (cf. Aristot. HA 552b10 γίγνεται θηρία ἐν τῷ πυρί, τῶν μεγάλων μυιῶν μικρόν τι μείζονα, ὑπόπτερα, ἃ διὰ τοῦ πυρὸς πηδᾷ καὶ βαδίζει; de vi media verbi volutare cf. Verg. Aen. 3.607, Ov. Am. 3.6.45, Plin. Nat. 8.56, etc.)   igni] igne RZzH    3  totiuga BFNPLU : totvaga B2 cett.   sursum pr. : cursum codd. (cursu CHA)    4  quartum elementum B3 : IIII vel quat(t)uor elementa (elementorum CΗA) B cett. : quattuor elementum pr. : quattuor elementa Lütjohann (aeris secl.)   omnibus] hominibus VRZzPM2  : animalibus Wilamowitz   desertumque B3 pr.   eo quoque H : eo quoque aeri B (aeri emendatio vid. ad etaeri §5) : eo quoque aere cett. : eo quoque aeri Thomas   gignerentur RZzFCH pr. : gigneret A (gignere G) : gignerent cett.   igni] igne RZzHB3    5  aeri] etaeri B : in aethere VM   quae aves del. Mercerus (varia lectio vid. ad qui aves) : quia aves Oudendorp : quia [aves] Lütjohann    6  excellentissimus] excelsissimus Zwet.   omnium] montium Rohdea 781  : omnium Lütjohann   decem add. Goldbacher (post stadia iam Colvius : centum stadia OW : stadia .XX. H)   helicem quae Oudendorp : felicemque (facemque Pb) codd. : helicemque Vulcanius : helicen quae Floridus   exordium HZ2 pr. : exortum cett.    7  summum] summi RZ

18

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

(8) Immo enim si sedulo advertas, ipsae quoque aves terrestre animal, non aerium rectius perhibeantur. Enim semper illis victus omnis in terra, ibidem pabulum, ibidem cubile, tantum quod aera proximum terrae volitando transverberant; ceterum cum illis fessa sunt remigia pinnarum, terra ceu portus est. (1) Quod si manifestum flagitat ratio debere propria animalia etiam in aere intellegi, superest ut, quae tandem et cuiusmodi ea sint, disseramus. Igitur terrena nequaquam—devergant enim pondere—sed nec flammida, ne sursum versus calore rapiantur. (2) Temperanda est ergo nobis pro loci medietate media natura, ut ex regionis ingenio sit etiam cultoribus eius ingenium. Cedo igitur mente formemus et gignamus animo id genus corporum texta, quae neque tam bruta quam terrea neque tam levia quam aetheria, (3) sed quodam modo utrimque seiugata vel enim utrimque commixta sint, sive amolita seu modificata utriusque rei participatione; sed facilius ex utroque quam ex neutro intellegentur. (4) Habeant igitur haec daemonum corpora et modicum ponderis, ne ad superna incendant, et aliquid levitatis, ne ad inferna praecipitentur. (1) Quod ne vobis videar poetico ritu incredibilia confingere, dabo primum exemplum huius libratae medietatis: neque enim procul ab hac corporis subtilitate nubes concretas videmus; (2) quae si usque adeo leves forent ut ea quae omnino carent pondere, numquam infra iuga, ut saepenumero animadvertimus, gravatae caput editi montis ceu quibusdam curvis torquibus 8  terrestre B2  : pertrestre B  : semper terrestre RZzCH pr.  : perterrestre (vel per terrestre) cett.   semper enim RZzCHAG pr. (est enim semper PaB2)   victus vestitus R : victus vel vestitus Z : sc(ilicet) vestitus z   ceu] seu RZ : sibi z    9.1  ea om. RZz   devergant Mercerus  : devergunt codd.   nec H pr.  : ne cett.    2  tempe­ randa est CHA  : temperanda RZzGM2P2 pr.  : temperand(a)e MP cett.   igitur] ergo RZz    3  utrimque2 RZCHA2 pr. : utrumque cett. (uterque A)   ex2 om. RZ   intellegentur] intelliguntur RZzPLH : intelligantur W    4  inscendant Colvius : incedat BFNPLU  : incedant B3P2 cett. (recedant A)   et aliquid ZzB3  : aliquid B cett.    10.1  libratae] liberaetae B (liberatae B2) : liber(a)e VM : libera L (corr. L2)

19

9

10

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

coronarent; (3) porro si suapte natura spissae tam graves forent ut nulla illas vegetioris levitatis admixtio sublevaret, profecto non secus quam plumbi rodus et lapis suopte nisu caducae terris illiderentur. (4) Nunc enimvero pendulae et mobiles huc atque illuc vice navium in aeris pelago ventis gubernantur, paululum immutantes proximitate et longinquitate. (5) Quippe si aliquo umore fecundae sunt, veluti ad fetum edendum deorsus degrassantur, atque ideo umectiores humilius meant aquilo[nis] agmine, tractu segniore[s]; sudis vero sublimior cursus et, cum lanarum velleribus similes aguntur, cano agmine, volatu perniciore. (6) Nonne audis quid super tonitru Lucretius facundissime disserat? Principio tonitru quatiuntur caerula caeli propterea quia concurrunt sublime volantes aetheriae nubes contra pugnantibus ventis. 11

(1) Quod si nubes sublime volitant, quibus omnis et exortus est terrenus et retro defluxus in terras, quid tandem censes daemonum corpora, quae sunt concretio multo tanta subtilior?

3  om. M (add. M2)   nulla] nullam BNPL  : nulla in B3   vegetioris] veterioris FPLUN (vetet-)  : exterioris CH  : vetustioris pr.   rodus Mercerus  : robus BFNPLU  : robur cett. (globus HB3 pr.)   suopte] suapte VAZM2 pr. : sui apte B3    5  aliquo] alia quo VMB3 : in alio R   fetum] fletum NLUCH pr.   degrassantur] degrassatur BVMNL (corr. B3)  : degravantur H   aquilo Lipsius  : aquilonis codd.   segniore Mercerus  : segniores codd.   est Thomas  : et codd. (om. z)   lanarum] lunarum BVM   cano] cavo R pr.    6  nonne vides nonne audis R (def. Stovera 18 ex Lucr. 6.813 nonne vides audisve)   principio . . . ventis Lucr. 6.96–8   propterea quia V2 pr. : propter alia cett. (praeterea alia B2)   contra pugnantibus V2 pr. : propugnantibus cett. (cum propugnantibus H) : porro pugnantibus Mercerus   ventis CHAB2V2F2P2Z2z pr. : venis BVFP cett.    11.1  est Vulcanius3 : est et H : et cett. (om. A)   defluxus] deflexus RZzPUCH (corr. P2)   concretio Kronenberga 447 (ex 15.4 ­quorum communio et copulatio sumus)  : concreta codd.  : concretu Mercerus   multo tanta subtilior BVMFNPL (def. Havet 579) : multo tanto subtilior UB3 : tanto multo subtiliora RZz : multo tanta subtiliora C  : multo esse subtiliora H  : multo subtiliora AP2  : multo tanto subtiliora pr. (Barra, sed immo pro et)  : multo tanto subtiliore Mercerus : multo tanta subtiliore Leo 99–101

20

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

(2) Non enim ex hac faeculenta nubecula t umida caligine conglobata, sicuti nubium genus est, sed ex illo purissimi aeris liquido et sereno elemento coalita eoque nemini hominum temere visibilia, nisi divinitus speciem sui offerant, (3) quod nulla in illis terrena soliditas locum luminis occuparit quae nostris oculis possit obsistere, qua soliditate necessario offensa acies immoretur, (4) sed fila corporum possident rara et splendida et tenuia usque adeo ut radios omnis nostri tuoris et raritate transmittant, splendore reverberent, et subtilitate frustrentur. (5) Hinc est illa Homerica Minerva, quae mediis coetibus Graium cohibendo Achilli intervenit. Versum Graecum, si paulisper opperiamini, Latine enuntiabo—atque adeo hic sit impraesentiarum. Minerva igitur, ut dixi, Achilli moderando iussu Iunonis advenit: soli perspicua est, aliorum nemo tuetur. (6) Hinc et illa Vergiliana Iuturna, quae mediis milibus auxiliabunda fratri conversatur miscetque viris neque cernitur ulli, prorsus quod Plautinus miles super clipeo suo gloriatur, praestringens oculorum aciem hostibus. (1) Ac ne ceteros longius persequar, ex hoc ferme daemonum numero poetae solent haudquaquam procul a veritate osores et 2  et umida Colvius : tumida codd.   purissimi Ribbeck 438 : purissimo codd.   offerant RZzGB2 pr. : offerunt H : offert B cett.    3  necessario] necessaria NPLUC : nostra pr.    4  et splendore AGHΒ2 pr.   reverberent] reverberet BNPLU (corr. B2P2)   frustrentur] frustrantur BNPLU (corr. B2)    5  opperiamini BFNP : operiamini cett.   enuntiabo] nuntiabo BVMAGz   adeo] ideo RZNPLU : om. A   ut Rohdea 781  : ut Koziold 750   soli . . . tuetur] cf. Hom. Il. 1.198    6  in mediis RZzH pr.   auxiliabunda] auxilianda RZ (corr. Z2)   miscetque . . . ulli Verg. Aen. 1.440 (haec tamen de Aenea dicuntur)   miscetque] misceturque RZzCH  : miscetque se B2   neque] nec RZz pr.   prorsus Baltes   praestringens . . .  hostibus Plaut. Mil. 4    12.1  ex hoc . . . exulant §3 August. C. D. 9.3

21

12

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

13

amatores quorundam hominum deos fingere, (2) hos prospe­ rare et evehere, illos contra adversari et adfligere; igitur et mi­­ sereri et indignari et angi et laetari omnemque humani animi faciem pati, simili motu cordis et salo mentis ad omnes cogitationum aestus fluctuare. (3) Quae omnes turbelae tempestatesque procul a deorum caelestium tranquillitate exulant; cuncti enim caelites semper eodem statu mentis aeterna aequabilitate potiuntur, (4) qui numquam illis nec ad dolorem versus nec ad voluptatem finibus suis pellitur, nec quoquam a sua perpetua secta ad quempiam subitum habitum demovetur nec alterius vi—nam nihil est deo potentius—neque suapte sponte—nam nihil est deo perfectius. (5) Porro autem qui potest videri perfectus fuisse qui a priore statu ad alium rectiorem statum migrat, cum praesertim nemo sponte capessat nova, nisi quem paenituit priorum? Non potest enim subsequi illa mutata ratio sine praecedentium infirmatione. (6) Quapropter debet deus nullam perpeti vel odii vel amoris temporalem perfunctionem, et idcirco nec indignatione nec misericordia contingi, nullo angore contrahi, nulla alacritate gestire, sed ab omnibus animi passionibus liber nec dolere umquam nec aliquando laetari nec aliquid repentinum velle vel nolle. (1) Sed et haec cuncta et id genus cetera daemonum mediocri­ tati rite congruunt. Sunt enim inter nos ac deos ut loco regionis ita ingenio mentis intersiti, habentes communem cum superis 2  hos prosperare August. Neap. Paris. B2  : om. B cett.   et evehere August. Neap. Paris. B2 : et vehere z : et vere B cett. : et tueri pr.   illos contra August. Paris. zB2 : illos secundum B cett. (secundum illos VAGM2 : illos H : om. Z) : illos interdum pr.   ad] per August.    3  turbelae August. CHZ2 pr. (turbelle) : turbulae Z cett.   exulant] exultant VRZ (corr. Z2)   aequabilitate] (a)equalitate RZzG   potiuntur] patiuntur VRZ    4  versus Pb Ficinus  : usus cett.  : om. pr.   sponte] natura RZzPAG    5  perfectus MHB2 : perfectius B cett.   a om. RZz   illa] nulla C : ulla HB2   mutata ratio] muta ratio NLU  : mutatio PPa pr.    6  odii O  : opis cett. (operis HZz pr.)   animi om. F : post passionibus transt. H pr.    13.1  et id] et hic N : et hoc CZ : hoc H : ut hoc pr.   rite] recte Zz : om. NPLUCH pr.   ac] et RZzCHAG   regionis RZzAF2 pr. : relegionis B : religionis FB3 cett.

22

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

immortalitatem, cum inferis passionem. (2) Nam proinde ut nos pati possunt omnia animorum placamenta vel incitamenta, ut et ira incitentur et misericordia flectantur et donis invitentur et precibus leniantur et contumeliis exasperentur et honoribus mulceantur, aliisque omnibus ad similem nobis modum varient. (3) Quippe, ut fine comprehendam, daemones sunt genere animalia, ingenio rationabilia, animo passiva, corpore aeria, tempore aeterna. Ex his quinque quae commemoravi, tria a principio eadem quae nobis, quartum proprium, postremum commune cum diis immortalibus habent, sed differunt ab his passione. (4) Quae propterea passiva non absurde, ut arbitror, nominavi, quod sunt iisdem, quibus nos, turbationibus mentis obnoxii. (1) Unde etiam religionum diversis observationibus et sacrorum variis suppliciis fides impertienda est, esse nonnullos ex hoc divorum numero qui nocturnis vel diurnis, promptis vel occultis, laetioribus vel tristioribus hostiis vel caerimoniis vel ritibus gaudeant, (2) uti Aegyptia numina ferme plangoribus, Graeca plerumque choreis, barbara autem strepitu cymbalistarum et tympanistarum et choraularum. (3) Itidem pro regionibus et cetera in sacris differunt longe varietate: pomparum agmina, 2  proinde BVMA : perinde B2 cett.   nos] homines pr.   animorum CHG pr. : animarum cett.   ut et RZzCH : ut F : et cett. : ut in pr.   incitentur] incitantur VMAGB2 : inritentur Holford-Strevens 112 (ex Verg. Aen. 4.178)   flectantur . . . invitentur] flectuntur . . . invitantur VMAGB2   leniantur . . . mulceantur] leniuntur . . . mulcentur AGB2   et contumeliis exasperentur FNPLUCH pr. : et cumulos exasperantur R : om. cett.   ad similem] similibus (modis) z  : om. RZ   varient BNPLU  : variant VMB2  : variantur AG : varientur P2 cett.    3  fine] finem NPLUAH pr.   quae nobis W (cf. August. C. D. 8.16 et 9.13, at non verbatim cit.) : quae nobiscum cett. (cum = quom ex seq. quartum ortum vid.) : nobiscum Z pr. : quae nobis sunt Erdmann 381    4  i(i)sdem BFNPLz pr. : hisdem B3 cett.   turbationibus] perturbationibus RFPAG pr. : passionibus Zz    14.1  esse nonnullos Thomas : etsi nonnullos (-as NPLU) BFNPLU : et sunt nonnulli VMAGP2 : etsi nonnulli (nulli R) sunt RZzCH pr. (nonnulli sunt post numero H) : et sunt nonnulli Vlieta 159   vel3] et NPLUC : om. R   gaudeant] gaudent VO pr.    2  uti] vita B : veluti B2   autem VRZzC pr. : aut cett.   choraularum H pr.  : coraularum cett. (om. Z : add. Z2)  : ceraularum Salmasiusb 123    3  longe FNPLUCH pr. : longa cett.

23

14

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

15

mysteriorum silentia, sacerdotum officia, sacrificantium obsequia; item deorum effigiae et exuviae, templorum religiones et regiones, hostiarum cruores et colores. (4) Quae omnia pro cuiusque more loci sollemnia et rata sunt, ut plerumque somniis et vaticinationibus et oraculis comperimus saepenumero indignata numina, si quid in sacris socordia vel superbia neglegatur. (5) Cuius generis mihi exempla affatim suppetunt, sed adeo celebrata et frequentata sunt ut nemo ea commemorare adortus sit, quin multo plura omiserit quam recensuerit. (6) Idcirco supersedebo impraesentiarum in his rebus orationem occupare, quae si non apud omnis certam fidem, at certe penes cunctos notitiam promiscuam possident. (7) Id potius praestiterit Latine dissertare, varias species daemonum philosophis perhiberi, quo liquidius et plenius de praesagio Socrati deque eius amico numine cognoscatis. (1) Nam quodam significatu et animus humanus etiam nunc in corpore situs daemon nuncupatur:     diine hunc ardorem mentibus addunt,

(2) Igitur et bona cupido animi bonus deus est. Unde nonnulli arbitrantur, ut iam prius dictum est, eudaemonas dici beatos, quorum daemon bonus, id est animus virtute perfectus est. (3) Eum nostra lingua, ut ego interpretor, haud sciam an bono, mysteriorum] ministrorum NCHZz pr. : ministeriorum PLU   effigiae B : effigies B3 cett.   et regiones BVM : om. cett.    4  rata] rara RAP2 : varia Zz   quid] quis BVM (corr. B2)    5  posse commemorare R    6  orationem] orationum BNPLU (corr. P2)   certe] certa B : certam FZ2z : certas NPLU   possident AB2Z2 : possidet B cett.    7  id BVMFAG : hic cett. (hoc H : haec pr.)   daemonum AZzB2 : dum unum B cett. (divinum C : numinum H : divinorum numinum pr.)   a philosophis HzB2 pr.   quo zB2 pr. : quod B cett. (quam CH)   socrati BNPLUH (def. Oudendorp ; cf. 19.1, 21.1, 23.5, Florid. plur. 2.1) : socratis B2P2H2 cett.    15.1  situs est R   diine . . . cupido Verg. Aen. 9.184–5   mentibus addunt CHzP2 pr. : M. A. P cett. (mortalibus addunt A : menti accomodent OPb)   Euryale . . . cupido add. pr.    2  deus bonus est VL pr. : bonus est deus R   ut om. NPLU   prius] diu FZ2z   eudaemonas] εὐδαίμονας Ald.    3  eum Scioppius : cum codd. (quem B2 pr.)   haud] aut BVMRZz   sciam] scientia RZz

24

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

certe quidem meo periculo poteris Genium vocare, quod is deus, qui est animus sui cuique, quamquam sit immortalis, tamen quodam modo cum homine gignitur, (4) ut [h]eae preces, quibus Genium et genua precamur, coniunctionem nostram nexumque videantur mihi obtestari, corpus atque animum duobus nominibus comprehendentes, quorum communio et copulatio sumus. (5) Est et secundo significatu species daemonum animus humanus emeritis stipendiis vitae corpori suo abiurans; hunc vetere Latina lingua reperio Lemurem dictitatum. (6) Ex hisce ergo Lemuribus qui posterorum suorum curam sortitus placato et quieto numine domum possidet, Lar dicitur familiaris; (7) qui vero ob adversa vitae merita nullis [bonis] sedibus, incerta vagatione ceu quodam exilio punitur, inane terriculamentum bonis hominibus, ceterum malis noxium, id genus plerique Larvas perhibent. (8) Cum vero incertum est quae cuique eorum sortitio evenerit, utrum Lar sit an Larva, nomine Manem deum nuncupant. (9) Scilicet ei honoris gratia dei vocabulum additum est, quippe tantum eos deos appellant, qui ex eodem numero iuste ac prudenter curriculo vitae gubernato pro numine postea ab quod is quidem RZz   sui] suus AP2   cuiqu(a)e BVMFAGP2 : unicuique RZ : civiumque NLCH : cuiumque PU : uniuscuiusque z : cuiusque pr.    4  eae pr. : heae RCHAZ2 : hae Gz : haec cett.   et genua] et genia VMRAGP2 : om. CH pr.   precamur RCH pr. : precatur BFNPLUZ2 : precantur VMAGzP2   nexumque Mercerus : nec sunt (sint R : desunt H pr.) qu(a)e (qui CH pr.) codd.    5  corpori Pb Paris. : corpore cett. (corpore se CH)   lemurem RZzCH pr.  : lemurum cett.  : lemurum Lütjohann    6  qui] quo BVMFNL   posterorum AGGr. : posteriorum cett.   placa­ to] placido RZz   Lar dicitur] largitur BM  : largitor V  : lar Bc    7  ob adversa BVMFAG : ad adversa NCH : ad universa RZzP : om. LU : propter adversa pr.   bonis del. Markland 103 (def. Kronenbergb 50 : propriis Wowerius)   vagatione VMRZAGH pr. : vacatione cett.   exilio] exordio RZ (corr. Z2) : excidio NPLUCH   punitur] ponitur BVMAGP2  : ponitur Wilamowitz   ceterum] ceteris in RZ (corr. Z2)   noxium ­malis NPLUCH pr.   id BVMFAG  : hoc RZzCH  : hic NPLU  : hunc (om. ­genus) pr.    8  sortitio BVMCHAG : sortio cett. (corr. P2)   nomine del. Mercerus   Manem] Manium Colvius   nuncupant] nuncupatum R    9  scilicet ei Thomas : scilicet et codd. (sed RH : scilicet FZ2 : et O pr. : om. z)   additum] addictum LU   pro z pr. : prae cett. (om. A)   numine Colvius : nomine codd. (om. A)   ab FB2Z2z pr. : om. B cett.

25

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

16

hominibus praediti fanis et caerimoniis vulgo advertuntur, (10) ut in Boeotia Amphiaraus, in Africa Mopsus, in Aegypto Osiris, alius alibi gentium, Aesculapius ubique. (1) Verum haec omnis distributio eorum daemonum fuit qui quondam in corpore humano fuere. (2) Sunt autem non posteriore numero, praestantiore longe dignitate, superius aliud, augustius genus daemonum, qui semper a corporis compedibus et nexibus liberi certis potestatibus curant; quorum e numero Somnus atque Amor diversam inter se vim possident, Amor vigilandi, Somnus soporandi. (3) Ex hac igitur sublimiore daemonum copia Plato autumat singulis hominibus in vita agenda testes et custodes [singulis additos], qui nemini conspicui semper adsint, arbitri omnium non modo actorum verum etiam cogitatorum. (4) At ubi vita edita remeandum est, eundem illum, qui nobis praeditus fuit, raptare ilico et trahere veluti custodiam suam ad iudicium atque illic in causa dicunda assistere, si qua commentiatur, redarguere, si qua vera dicat, asseverare; prorsus illius testimonio ferri sententiam. (5) Deinde vos omnes, qui hanc Platonis divinam sententiam me interprete auscultatis, ita animos vestros ad quaecumque agenda vel medi­ tanda formate, (6) ut sciatis nihil homini prae istis custodibus

advertuntur] avertuntur R : admittuntur pr. : advenerantur Buckley    10  Boeotia Ald. : boetia codd.   amphiaraus RCHUZ2z : anfiaraus vel anfiarius vel anfiareus vel aphiareus cett. (Amphiaranus pr.)   alibi] aliqui NPLUC (corr. P2)   gentium om. R    16.1  humano B2 (def. Beaujeu ex Plat. 2.1.5 humera pro humana, Mund. 16.1 umeris pro humanis, 28.3 humero pro humano) : numero cett. (suo RZz Ficinus : vivo AP2 : om. H : secl. Goldbacher) : nostro Lütjohann    2  non] in LU : om. W   praestantiore] praestantior B : praestantiori VMRZzGB2   curant BGz : curantur B2 cett. : procurantur pr.   possident RZzAGHB2 pr. : possideant B cett.    3  Plato autumat] Tim. 90a, Phaed. 107d, Rp. 617d–e, 620d–e   singulis additos transtuli ut supplementum ad singulis1 (Magnaldia 113) : singulis . . . singulos additos H pr. : singulis2 om. A (secl. Lütjohann)  : singulis1 secl. Baehrens 117–18    4  dicunda BVMFNLU  : dicenda cett.   prorsus] porro RZz (corr. Z2)   testimonio] testimonia NPL    5  deinde def. Hildebrand (ex [Quint.] Decl. 17.19, cf. etiam Cic. Att. 14.22.2, Sall. Iug. 39.2, etc.)  : proinde zB2 pr.    6  homini BVMAGP2 : omnino P cett.

26

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

nec intra animum nec foris esse secreti, quin omnia curiose ille participet, omnia visitet, omnia intellegat, in ipsis penitissimis mentibus vice conscientiae deversetur. (7) Hic, quem dico, privus custos, singularis praefectus, domesticus speculator, proprius curator, intimus cognitor, assiduus observator, individuus arbiter, inseparabilis testis, malorum improbator, bonorum probator; (8) si rite animadvertatur, sedulo cognoscatur, religiose colatur, ita ut a Socrate iustitia et innocentia cultus est, in rebus incertis prospector, dubiis praemonitor, periculosis tutator, egenis opitulator, (9) qui tibi queat tum insomniis, tum signis, tum etiam fortasse coram, cum usus postulat, mala averruncare, bona prosperare, humilia sublimare, nutantia fulcire, obscura clarare, secunda regere, adversa corrigere. (1) Igitur mirum si Socrates, vir apprime perfectus et Apollinis quoque testimonio sapiens, hunc deum suum cognovit et coluit, ac propterea eius custos—prope dicam, Lar contubernio familiaris—cuncta et arcenda arcuit [quae] cavenda praecavit et praemonenda praemonuit, (2) sicubi tamen interfectis sapientiae officiis non consilio sed praesagio indigebat, ut ubi

nec1 RZzAUHB2 pr. : ni (non F : ne CG : nil P2) B cett.   quin] qui in NPL : om. U : quando pr.   visitet s.l. (viset et in ras.) B2 : visat RZzΑHP2 pr. : viset P cett.   intellegat (-it C) et RZzCH pr.    7  privus Thomas : prorsus codd. (def. Armini 335) : proprius Colvius    8  et si RZz   prospector] prospector erit Ambr.  : est spectator Pa : prospectator O pr.   opitulator erit H    9  insomniis Mercerus : in somnis codd. (somniis CH pr. : in somniis Vulcanius)   tum signis] tum in signis RZz : om. A   averruncare Pithoeus : autruncare vel aut truncare codd. (obtruncare z) : avertere pr.   clarare] declarare RZz    17.1  igitur mirum] igitur quid mirum C  : quid igitur mirum H : non igitur mirum B2 : igitur mirum pr. : igitur mirum Mercerus   ut ita ante dicam add. B2   Lar Mercerus : par codd.   et arcenda arcuit [quae] cavenda scripsi (Magnaldim 521–3)  : et argenda arcuit quae ca­ venda B : quae arcenda sunt arcuit (arguit NPLCH) quae cavenda (cavenda sunt RZzF) B2 cett. (Baehrens 118, quae cavenda in praecavenda mut.)  : et arcenda arcuit praecavenda Thomas (et2 del. Moreschini)   [prae]cavit Lütjohann   praemonenda] quae praemonenda RZz : praemovenda NPL    2  interfectis def. Salmasiusb 138 (ex Met. 11.24.7) : intersectis G pr. : interceptis Casaubonus : imperfectis Wowerius : intersaeptis Oudendorp   ubi . . . ibi] ibi . . . ubi RZFP : ibi . . . ibi LU : ubi . . . ubi Z2z

27

17

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

18

dubitatione clauderet, ibi divinatione consisteret? (3) Multa sunt enim, multa de quibus etiam sapientes viri ad hariolos et oracula cursitent. An non apud Homerum, ut in quodam ingenti speculo, claritus cernis haec duo distributa, seorsus divinationis, seorsus sapientiae officia? (4) Nam cum duo columina totius exercitus dissident, Agamennon regno pollens et Achilles bello potens, desideraturque vir facundia laudatus et peritia memoratus, qui Atridae superbiam sedet, Pelidae ferociam compescat atque eos auctoritate advertat, exemplis moneat, oratione permulceat, quis igitur tali in tempore me ad dicendum exortus est? (5) Nempe Pylius orator, eloquio comis, experimentis catus, senecta venerabilis, cui omnes sciebant corpus annis hebere, animum prudentia vigere, verba dulcedine affluere. (1) Itidem cum rebus creperis et afflictis speculatores deligendi sunt, qui nocte intempesta castra hostium penetrent, nonne Ulixes cum Diomede deliguntur veluti consilium et auxilium, mens et manus, animus et gladius? (2) Enimvero cum ab Aulide desidibus et obsessis ac taedio abnuentibus difficultas belli et facultas itineris et tranquillitas maris et clementia ventorum per fibrarum notas et alitum vias et serpentium escas explorandae, clauderet] claudicaret VMRZzAGB2P2 pr.    3  multa2 (inulta B : et talia B2) om. VRZzFUG pr. : in vita Thomas   de om. BVM (in B2)   cursitent] cursitant RZzB2   an HB2 : at B cett. (ac Pb pr.)   in H pr. : om. cett.   quodam FCHUB2M2Z2z : quadam cett. (quaedam AGP2)   speculo] specula R pr.   claritus B : clarius B2 cett.    4  pollens] potens RP   sedet E Laur. P2  : sed et P cett.  : om. pr. (sed om. W : del. Wowerius)   advertat] avertat RPZ2z   quis VMAGB2 pr.  : quid B cett.   medius Thomas : me codd. (om. AGH pr. : secl. Lütjohann) : me Kronenbergb 50   exortus Pb Vat. : ex(h)ortatus cett. (exoratus GH) : exoptatus Stewechius : excitatus Koziold 748    5  pylius A pr. : philius vel phielius vel phielidus vel phielictus cett.   hebere] habere BVPL (corr. B2) : abire pr.    18.1  creperis A Laur. Neap. pr. : ereperis RZ (erip-) : crepereis cett. (corporeis VCHz)   speculatores z Paris. : spiculatores RZ : spectatores cett.   deligendi BFNPAZ2z pr. : diligendi Z cett.   deliguntur] diliguntur BRZ  : diriguntur B2    2  ab aulide (ab R vac. rel.) codd. (ad seq. explorandae refe­renda vid.)  : in Aulide pr.  : [ab] Aulide Mercerus  : ad Aulide Buckley  : apud Aulide Lütjohann   desidibus AGr.Z2z : desedibus cett. : desidentibus pr.   explorandae] exploranda A  : explorandum est H  : exploratae sunt pr. (sunt del. Vulcanius) : exploranda e Kiessling

28

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

tacent nempe mutuo duo illa sapientiae Graiae summa cacumina, Ithacensis et Pylius; (3) Calchas autem, longe praestabilis hariolari, simul alites et altaria et arborem contemplatus est, actum sua divinatione et tempestates flexit et classem deduxit, decennium praedixit. (4) Non secus et in Troiano exercitu cum divinatione res indigent, tacet ille sapiens senatus, nec audet aliquid pronuntiare vel Hicetaon vel Lampo vel Clytius, sed omnes silentio auscultant aut ingrata auguria Heleni aut incredita vaticinia Cassandrae. (5) Ad eundem modum Socrates quoque, sicubi locorum aliena[e] sapientiae officiis consultatio ingruerat, ibi vi daemonis praesag[i]a regebatur, eius monitis sedulo oboediebat eoque erat deo suo longe acceptior. (1) Quod autem incepta Socrati quaepiam daemon ille ferme prohibitum ibat, numquam adhortatum, quodam modo ratio praedicta est. (2) Enim Socrates, utpote vir apprime perfectus, ex sese ad omnia congruentia sibi officia promptus, nullo adhortatore umquam indigebat, (3) at vero prohibitore nonnumquam, si quibus forte conatibus eius periculum suberat, ut illa duo R   Graiae] gratiae NPLU : greciae CH pr.    3  (h)ariolari] arioli NPLU : ariolus RCH pr.   arborem RCH pr.  : arborum cett. (arbores G : arborum fetus A2)   actutum pr. : actum codd. (ac cum VR : ac tum H : ictum B2)   et decennium FGHZ2z pr.    4  indigent] indigeret RG   Hicetaon Mercerus  : hic etiam codd.  : Hector pr.   lampo RF  : iampo vel iambo cett.  : Lampo Harrisona 162 n. 99   Clytius Pius : clytias vel clicias codd. : Bicias pr.   heleni G Neap. : hebeni U : helen(a)e cett.    5  socrates RZzHB2 pr.  : socratis B cett. (socrati FG)   aliena Casaubonus  : alien(a)e codd. (vel us B2)   vi . . . praesaga regebatur Oudendorp (cf. Magnaldia 107–9) : vi . . . praesagia regebat verum codd. (Baehrens 116–17) : sui . . . prae­ sagio regebatur verum pr.  : vi . . . praesag[i]a regebat verum Elmenhorstius  : vi . . . praesagia regebat verum Lütjohann : vi . . . praesagia requirebat verum Novákb 104–5 : vi . . . praesagiar egebat verum Wiman 80–3 : vi . . . praesagaci egebat (susp. verum) Beaujeu   deo RZzB2 (vel daemoni mg.)  : de B cett.    19.1  Socrati def. Oudendorp (cf. 14.7, 21.1, 23.5, Florid. plur. 2.1) : sacrati B : socratis R (Floridus)   quaepiam] que B (corr. B2) : quispiam VM : om. pr.   daemon RZzCGB2 pr. : d(a)emonum B cett.   adhortatum BVMFZ2  : om. Z cett.   quodam modo VMFUAGz  : quod ad modo BNPL (corr. B2P2)  : quo (quod pr.) ad monendum RZC pr.  : ad monendum quicque H    2  enim Socrates] socrates enim RZzH  : enimvero socrates GB3  : Socrates pr.

29

19

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

20

monitus praecaveret, omitteret coepta impraesentiarum, quae tutius vel postea capesseret vel alia via adoreretur. (4) In huiuscemodi rebus vocem quampiam divinitus exortam dicebat audire—ita enim apud Platonem, ne quisquam arbitretur omina eum vulgo loquentium captitasse. (5) Quippe etiam semotis arbitris uno cum Phaedro extra pomerium sub quodam arboris opaco umbraculo signum illud adnuntium sensit, ne prius transcenderet Ilissi amnis modicum fluenti quam increpitu[m] indignatum Amore recinendo placasset; (6) cum praeterea, si omina observitaret, aliquando eorum nonnulla etiam hortamenta haberet, ut videmus plerisque usu evenire, qui nimia ominum superstitione non suopte corde, sed alterius verbo reguntur, ac per angiporta reptantes consilia ex alienis vocibus colligunt et, ut ita dixerim, non animo sed auribus cogitant. (1) Verum enimvero, ut ista sunt, certe quid ominum harioli vocem audiunt saepenumero auribus suis usurpatam, de qua nihil cunctentur [de qua sciunt] ex ore humano profectam. 3  omitteret] omittere FNPLU  : et (ac pr.) omitteret H pr.   tutius] totius BVM  : totus B3   postea] potius BVM   adoreretur BNPLU : adoriretur B2 cett.    4  vocem Graec. Hz : dixit (dicit NC) vocem B cett. (ut plato dixit v. B2 : ut plato dicit v. B3) : dumtaxat vocem pr.   dicebat HZzB3V2 pr. : discebat cett. (discebit R : om. OWPb)   se audire HB2   ita . . . apud Platonem] Apol. 31c–d, Phaedr. 229a, 242b–c   apud Platonem invenitur H : apud Platonem legitur B2 : apud Platonem pr.   omina Casaubonus 164 : omnia codd.   captitasse] captasse V pr. : ante loquentium transt. R    5  uno BVMAG : una A2 cett.   opaco] opac(a)e CH   adnuntium] annunciatum RZz : ac nuntium B2   Ilissi Casaubonus : illius codd.   fluenti def. Thomas (ex 9.4 modicum ponderis, cf. etiam 1.6 denso corporis et levi) : fluentum FHB2 pr. : fluentis Zz   increpitu indignatum Amorem recinendo Casaubonus  : increpitum (incripitum BM) inclinatum amore retinendum codd.   placasset FCHB2Z2z pr. : placasse BZ cett.    6  omina Wowerius  : omnia codd.   observitaret] observaret VRZ (corr. Z2)   hortamenta] ornamenta VFNPLUCH  : opinamenta pr.   haberet ut pr.  : haberet et CHB2 : habere et B cett.    20.1  ut def. Hildebrand (ex Apol. 43.4 ut ista se habent)  : ut Stewechius   quidem Wilamowitz  : quid codd. (quod RA : qui H pr.)   ominum Lütjohann : omnium codd.   usurpatam om. R (vac. rel.) : usurpant vocem pr.   de qua1 H pr.  : de quo cett.   de qua sciunt ut glossam secl. Thomas  : quam sciunt H pr. : [de qua] sciunt Koziold 748

30

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

(2) At enim Socrates non ‘vocem’ sibi sed ‘vocem quampiam’ dixit oblatam, quo additamento profecto intellegas non usitatam vocem nec humanam significari. Quae si foret, frustra ‘quaepiam’, quin potius aut ‘vox’ aut certe ‘cuiuspiam vox’ dice­ retur, ut ait illa Terentiana meretrix: audire vocem visa sum modo militis. (3) Qui vero ‘vocem ’ dicat audisse, aut nescit unde ea exorta sit aut in ipsa aliquid addubitat aut eam quiddam insoli­ tum et arcanum demonstrat habuisse, ita ut Socrates eam quam [sibi ac] divinitus editam tempestive accidebat. (4) Quod equidem arbitror non modo auribus eum verum etiam oculis signa daemonis sui usurpasse; nam frequentius non vocem sed signum divinum sibi oblatum prae se ferebat. Id signum potest et ipsius daemonis species fuisse, quam solus Socrates cerneret, ita ut Homericus Achilles Minervam. (5) Credo plerosque vestrum hoc, quod commodum dixi, cunctantius credere et impendio mirari formam daemonis Socrati visitatam. At enim Pythagoricos mirari oppido solitos, si quis se negaret umquam vidisse daemonem, satis, ut reor, idoneus auctor 2  vocem2 B2 pr. : ducem codd. (dulcem A : duce U)   quo additamento VMAGB2 pr. : quodditamento B : quo addimento FPZz : quo abdimento P2 cett.   foret om. R   illa om. R   audire . . . militis Ter. Eun. 454   modo visa sum R    3  quampiam add. pr.   se dicat H  : dicat se B2 (se ante quampiam add. Vulcanius)   ea BVMFAG : om. cett.   et arcanum om. NPLUCH pr.   ut et socrates RP   sibi ac (ait RZz) transtuli ut supplementum ad ac(cidere) (Magnaldig 352–3) : ac om. H (secl. Wowerius) : tempestive ante sibi ac transt. Floridus   accidere dicebat Thomas  : accidebat BMFNPLUAG : accedebat VRZzC pr. : sciebat H : aiebat Vulcanius : addebat Mercerus : accipiebat Koziolc 9  : accidebat Koziold 748  : adsciscebat Goldbacher  : acci[d]ebat Rohdea 781    4  vocem RZzHB3 pr.  : prae (per A) vocem B cett.   ut et home­ricus RP    5  commodum Oudendorp (ex Met. 1.5.5) : commodo codd. (modo AUzB3 pr. : om. CH)   visitatam] usitatam FAGz : visam H   pythagoricos z pr. : secundum (­secundo CH : sed Z2) pythagoricos cett. (secundum secl. Rose; varia lectio vid. ad 21.1 secundo) : contra Pythagoricos Mercerus (ex 12.2 et Plat. 2.16.4 secundum pro contra codd.)  : [secundum] Pythagoricos Beaujeu   quis] qui B (corr. Bc)   auctor est Aristoteles] fr. 193 Rose = 175 Gigon

31

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

21

est Aristoteles. (6) Quod si cuivis potest evenire facultas contemplandi divinam effigiem, cur non apprime potuerit Socrati obtingere, quem [cuivis] amplissimo numini sapientiae dignitas coaequarat? (7) Nihil est enim deo similius et gratius quam vir animo perfecte bonus, qui hominibus ceteris antecellit quam ipse a diis immortalibus distat. (1) Quin potius nos quoque Socrati exemplo et commemoratione erigimur ac nos secundo studio philosophiae pari similis numinum [c]aventes permittimus? De quo quidem nescio qua ratione deripimur. (2) Et nihil aeque miror quam, cum omnes et cupiant optime vivere et sciant non alia re quam animo vivi nec fieri posse quin, ut optime vivas, animus colendus sit, tamen animum suum non colant. (3) At si quis velit acriter cernere, oculi curandi sunt, quibus cernitur; si velis perniciter currere, pedes curandi sunt, quibus curritur; itidem si pugillare valde velis, brachia vegetanda sunt, quibus pugillatur; similiter in omnibus ceteris membris sua cuique cura pro studio est. (4) Quod cum omnes facile perspiciant, nequeo satis mecum reputare et proinde, ut res est, admirari cur non etiam animum suum ratione excolant. (5) Quae quidem ratio vivendi 6  cuivis1 RZzFAG pr. : cuius Z2 cett. (corr. B2M2P2)   cuivis2 (cuius CZ2) seclusi (emendatio vid. ad antecedens cuius)    7  enim est VRZ    tam hominibus GH pr.    21.1  socrati VZ (cf. 14.7, 19.1, 23.5, Florid. plur. 2.1) : sacrati B : socratis B3V2Z2 cett.   secundo BVMFAG : secundum NPLU : secundum ipsum RZz pr. : om. CH (del. Vulcanius)   paris similis scripsi (cf. Plat. 1.6.3 sui par ac similis; de asyndeto cf. Plat. 2.3.3 praestans egregium) : pari similium codd. : pari similium Floridus : pari similitudini Beaujeu : pari similium Baltes   numinum Novákb 106 : numinum Baehrens 118   aventes Vulcanius : caventes codd. (canentes Lz pr. : cupientes N2; fort. c = corrige) : faventiae Rohdea 779 : faventes Koziold 748   deripimur Novákb : diripi­ mur H  : dei (dehinc V ) rapimur cett. (ex deriapimur ortum vid.)  : disrapimur pr.  : dirapimur Vulcanius  : [dei] rapimur Nováka 91  : detrahimur Thomas  : de[i]rapimur Baehrens 117  : dei rapimur Armini 336    2  quam Nováka  : quam Helm 842   ut CHAGP2 : om. P cett. (si B2)  ­vivas] vivas nisi FZ2z : vivax RZ : quantum vivax pr.    3  itidem FPbM2 pr. : et itidem Z2z : et inde RZ : ut (id G : om. H) idem (item B2) M cett.   pugillatur] pervigilatur B (corr. B2)    4  perspiciant] respiciant NCH pr. : prospiciant A   proinde BVMAG : perinde B2 cett.

32

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

omnibus aeque necessaria est, non ratio pingendi nec ratio psallendi, quas quivis bonus vir sine ulla animi vituperatione, sine turpitudine, sine rubore contempserit. (6) Nescio ut Ismenias tibiis canere, sed non pudet me tibicinem non esse; nescio ut Apelles coloribus pingere, sed non pudet me non esse significem; itidem in ceteris artibus, ne omnis persequar, licet tibi nescire, nec pudeat. (1) Enimvero dic, sodes: ‘Nescio bene vivere, ut Socrates, ut Plato, ut Pythagoras vixerunt, nec pudet me nescire bene vivere’; numquam hoc dicere audebis. Sed cum primis mirandum est quod ea, quae minime videri volunt nescire, discere tamen neglegunt et eiusdem artis disciplinam simul et ignorantiam detrectant. (2) Igitur cotidiana eorum aera dispungas: invenias in rationibus multa prodige profusa et in semet nihil, in sui dico daemonis cultum, qui cultus non aliud quam philosophiae sacramentum est. (3) Plane quidem villas opipare exstruunt et domos ditissime exornant et familias numerosissime comparant; sed in istis omnibus tanta affluentia rerum nihil est praeterquam ipse dominus pudendum, nec iniuria: cumulata enim habent quae sedulo percolunt, ipsi autem horridi, indocti incultique circumeunt. (4) Igitur illa spectes in quae patrimonia sua profuderunt: amoenissima et exstructissima et ornatissima deprehendas, villas aemulas urbium conditas, domus vice 5  quivis] quis R  : quisque pr.   rubore Lütjohann  : labore codd.  : lab[or]e pr.    6  Ismenias] smenias BM  : simenias V  : ismenia RZ (corr. Z2)  : sibimenias AG   pingere pr. (lac. indic. Goldbacher)   significem z (cf. Nováka) : significum (post me transt. RZzF : significatum PLU) P2 cett. (def. Klotz 1205)   itidem Mercerus : et idem codd. (def. Oudendorp) : et item Saresb.   ne MRZzNAB3 pr. : ni B cett. (nisi V : si G)   pudeat] pudet VMAG    22.1  cum] in HB2    2  si ante cotidiana add. B3   invenias] invenies RZzFHB3   profusa] diffusa RZzH    3  tantaque W  : et tanta H  : in tanta Pb Saresb. pr.   percolunt] excolunt RZz   horridi] horrendi RZz  : sordidi Saresb.   inculti indoctique Vulcanius    4  igitur] ergo RZz   illa spectes Mercerus : illa species B : illas species B2 cett. : illas species pr. : illa s spectes Goldbacher   quae] quas ZzB3   profude­runt] perfuderunt RZ  : perfundunt z   amoenissima . . . exstructissima] amoenissimas . . . exstructissimas H pr.   et ornatissima om. NCH pr.   domus] domos RZzAUH pr.

33

22

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

23

t­ emplorum exornatas, familias numerosissimas et calamistratas, opiparam supellectilem, omnia affluentia, omnia opulentia, omnia ornata praeter ipsum dominum, (5) qui solus Tantali vice in suis divitiis inops, egens, pauper non quidem fluentem illum fugitivum captat et fallacis undae sitit, sed verae beatitudinis, id est secundae vitae et prudentiae fortunatissimae, esurit et sitit; quippe non intellegit aeque divites spectari solere ut equos mercamur. (1) Neque enim in emendis equis phaleras consideramus et baltei polimina inspicimus et ornatissimae cervicis divitias contemplamur, si ex auro et argento et gemmis monilia variegata dependent, si plena artis ornamenta capiti et collo circumiacent, si frena caelata, si ephippia fucata, cingula aurata sunt; (2) sed istis omnibus exuviis amolitis equum ipsum nudum et solum corpus eius et animum contemplamur, ut sit et ad speciem honestus et ad cursuram vegetus et ad vecturam validus; (3) iam primum in corpore si sit argutum caput, brevis alvus obesaque terga luxuriatque toris animosum pectus honesti; praeterea si duplex agitur per lumbos spina: opulentia BVMRZCA : opulenta FHzB3 : oppitulentia NPG : opitulantia LU (omnia opulentia om. pr.)    5  solus om. RZF   fluentem illum def. Helm 842 (interpr. fugitivum ut substantivum) : fluentum illud H (cf. Novákb 106) : fluentum ullum pr. : fructum illum Lennepius   sitit1 Mercerus : sitim codd. (sitim Lütjohann : s. Nováka  : s. Chodaczekc 298–9)   et sitit secl. Baehrens 117   spectari] spectare VMP   solere] debere Beaujeu   equos quos RZz    23.1  polimina] polimenta RZz   contemplamur] contemur N : contuemur CH pr.   variegata Pa : varie gaza vel variae gazae cett. : vanae gazae pr.   dependent RZzFAHB2 pr. : dependet BA2 cett. (dispendet U)   capiti PaZz pr. : capite cett.   ephippia zM2 pr. : eppipia vel epippia vel epiphia M cett.   cingula A Paris. R2 : si cingula z : si singula FHZ : singula R cett.   sunt] sint CHG pr.    2  amolitis] amotis ZzB2   sit et B : sit cett.    3  sit] est Lütjohann   argutum . . . honesti Verg. G. 3.80–1   honesti] honestis RPb pr. : om. HZ (add. Z2) : honesti spadices z (ex Verg. G. 3.82)   duplex . . . spina Verg. G. 3.87

34

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

d e d e o s o c rat i s

volo enim non modo perniciter verum etiam molliter pervehat. (4) Similiter igitur et in hominibus contemplandis noli illa aliena aestimare, sed ipsum hominem penitus considera, ipsum ut meum Socratem pauperem specta. Aliena autem voco, quae parentes pepererunt et quae fortuna largita est. (5) Quorum nihil laudibus Socrati mei admisceo, nullam generositatem, nullam prosapiam, nullos longos natales, nullas invidiosas divitias; haec enim cuncta, ut dico, aliena sunt. (6) Sat[e] Porthaonio gloria est, qui talis fuit ut eius nepotem non puderet. Igitur omnia similiter aliena numeres licebit. ‘Generosus est’: parentes laudas. ‘Dives est’: non credo fortunae. Magis ista dinumero? ‘Validus est’: aegritudine fatigabitur. ‘Pernix est’: abit in senectute. ‘Formonsus est’: expecta paulisper et non erit. (7) ‘At enim bonis artibus doctus et apprime est eruditus et, quantum licet homini, sapiens et boni consultus.’ (8) Tandem aliquando ipsum virum laudas: hoc enim nec a patre hereditarium est nec a casu pendulum nec a suffragio anniculum nec a corpore caducum nec ab aetate mutabile. Haec omnia meus Socrates habuit et ideo cetera habere contempsit. (1) Quin igitur et tu ad studium sapientiae ingeris vel 4  aestimare CHUz pr. : extimare B : existimare B3 cett.   specta] expecta BMA : expecto V    5  laudibus transt. post admisces (pro admisceo) RZz   socrati B (cf. 14.7, 19.1, 21.1, Florid. plur. 2.1)  : socratis B3 cett.   natales] naturales RZ (corr. Z2)    6  sat Porthaonio gloriae Beaujeu (ex Strab. 10.463, 465 Porthaonides; sic iam Baehrens 119 sed Prothaonio; ex Accii Diomede susp. Harrison 170 n. 134) : sate (sat est O : sato Saresb.) prothaonio (vel -thanio vel -thaomio) gloria codd.  : sat e Prothaonio gloria Mercerus : sat[e] proavo gloria Salmasiusa 626 : sate Porthaone gloria Wilamowitz  : sate Porthaone gloria Ribbeck 434  : sat e Prothaonio gloria Novákb 106–7   laudas] lauda RZzH   magis def. Moreschini (post adnumero interrogationis signo posito) : magis pr.   dinumero] ####numero B (2 pr. litt. dn vid.) : adnumero B3 (Vulcanius3, at cf. Plat. 2.14.1 dinumerat) : demiror pr.   stabit Thomas : abit codd. (def. Rossbach 746) : abibit pr. : abit Novákb : abit Chodaczekc 296–7   senectute B Patav. : senectutem B2 cett.   paulisper] parumper LU    8  a casu CH (cf. Koziold 748) : casu cett. (def. Armini 336)   anniculum] am(m)iniculum RZzB2 pr. (corr. Z2)   haec omnia . . . contempsit om. PG   24.1  tu qui te RZzCHB2 pr. (qui del. Vulcanius, te ante ingeris transl.)   ingereris scripsi  :

35

24

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

properas altem, ut nihil alienum in laudibus tuis audias, sed ut, qui te volet nobilitare, aeque laudet ut Accius Ulixem laudavit in Philocteta suo, in eius tragoediae principio? Inclite, parva prodite patria, nomine celebri claroque potens pectore, Achivis classibus auctor, gravis Dardanis gentibus ultor, Laertiade. (2) Novissime patrem memorat; ceterum omnes laudes eius viri audisti. Nihil inde nec Laertes sibi nec Anticlia nec Arcisius [vindicat nec]: tota, ut vides, laudis huius propria Ulixi possessio est. (3) Nec aliud te in eodem Ulixe Homerus docet, qui semper ei comitem voluit esse prudentiam, quam poetico ritu Minervam nuncupavit. Igitur hac eadem comite omnia horrenda subiit, omnia adversa superavit. (4) Quippe ea adiutrice Cyclopis specus introiit, sed egressus est; Solis boves vidit, sed abstinuit; ad inferos demeavit et ascendit; eadem sapientia comite Scyllam praeternavigavit nec ereptus est; Charybdi consaeptus est nec retentus est; Circae poculum bibit nec mutatus est; ad Lotophagos accessit nec remansit; Sirenas audiit nec accessit. ingeris codd. (mergis Paris.) : erigeris Rohdea 781 : ingeris Koziold 750 : ingeris Lütjohann : ingeris Thomasa 1001–2   saltem Saresb. : altum codd. (attende Zz : caves pr.)   Accius] actius VMLA   Ulixem] ulixen MFNP   philocteta FH : philotecta vel filotecta cett.   inclite . . . Laertiade Acc. Trag. 520 Ribbeck3 = fr. 149.195–9 Dangel   prodite AW  : praedite cett. (om. F)   Dardaniis Saresb.  : dardanis codd.   laertiade BZz pr.  : laerciade RV2P2U2  : lerciade VPU cett.    2  nec1] vel RZz   vindicat nec (BVM) transtuli ut supplementum ad nec2 (Magnaldia 113–14) : vindicat hec nec NPLUCG : vindicat haec V2 cett. : vindicat haec pr. : vindicat [nec] Lütjohann   arcisius Ambr. Laur. : arcissius cett. (archisius R) : Arcisius vel Acrisius Saresb. : Arcesius Stewechius   Ulixi] ulixis RFO : om. CHZz    3  comite BVMF pr. : comitante cett.   adversa om. RZz    4  ereptus] arreptus RZzCHB3 pr.   Circae] circes RZzH   audiit] audivit RZz   APULEI (APULEII M) PLATONICI PHILOSOPHI MADAURENSIS DE DEO SOCRATIS LIBER (om. LIBER VM) EXPLICIT BVM : EXPLICIT APULEI LIBER DE DEO SOCRATIS Z : EXPLICIT DE DEO SACRATIS A : nullam subscriptionem praebent cett.

36

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

DE PLATONE ET EIUS DOGMATE

LIBER I (1) Platoni habitudo corporis cognomentum dedit, namque Aristocles prius est nominatus. Ei Ariston fuisse pater dictus est; ceterum Perictione, Glauci filia, mater fuit. (2) Et de utroque nobilitas satis clara: nam [ariston ei] pater per Codrum ab ipso Neptuno originem duxit; a Solone sapientissimo, qui legum Atticarum fundator fuit, maternus derivatus est sanguis. Sunt qui Platonem augustiore conceptu prosatum dicant, cum quidem Apollinis figuratio Perictionae se miscuisset. (3) Mense etiam, qui apud Atticos Thargelion dicitur, natus est, die qua apud Delum Latona fertur Apollinem Dianamque peperisse. Pridie Socraten genitum accepimus. (4) Somnium etiam Socratis scitum ferunt: nam vidisse sibi visus est cygni pullum ex altari, DE PLATONE ET EIUS DOGMATE (DOCMATE M) BVM : APULEII MADAURENSIS LIBER DE PLATONIS DOGMATE R (INCIPIT APULEI MADAURENSIS DE DOGMATE PLATONIS LIBER PRIMUS Z : EIUSDEM DE DOGMATE PLATONIS FOELICITER INCIPIT z)  : APULEII MADAURENSIS DE HABITUDINE DOCTRINAQUE ET NATIVITATE PLATONIS PHILOSOPHI LIBER .II. INCIPIT FELICITER F : Incipit apuleus de dogmate platonis L  : Appuleii madaurensis platonis discipuli de platone et eius dogmate liber incipit A : nullam inscriptionem praebent cett. (Lucii Apuleii de dogmate platonis liber man. rec. N; usque ad 8.1 terra deest H)    1.1–4.3  schol. Luc.   aristocles BRF : aristodes VM : aristoteles (vel -tiles) cett. : aristoeles pr.   est nominatus] nominatus fuit R : nominatus PZzR2 pr.   ariston ei RZz pr.    2  ariston ei (B) ut variam lectionem ad ei ariston §1 seclusi (Magnaldim 531–2) : ariston B2 cett.   per Codrum pr. : per coorum (peccorum M, per quorum L2) codd.   dicant] dicunt FAz pr.   quidem] quaedam Vulcanius3   Perictionae Colvius : perictioni (peructioni B : perunctioni V) codd. : Perictione pr. : Perictione Koziold 750    3  T(h)argelion] thargilion FPLU : thargion N : targius C   Delum] delon RZF pr. : delos z   socraten BMFNPL : socratem cett.   accepimus] accipimus B (corr. B2)    4  socratis scitum AGr.  : socratis citum (circum RZzL pr. : satum C) cett. : Socrati scitum Goldbacher (fort. recte; cf. Florid. plur. 2.1; Socr. 14.7, 19.1, 21.1, 23.5)   visus BVMFCA : visum cett.

37

1

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

2

quod in Academia Cupidini consecratum est, evolasse et in eius gremio resedisse et postea olorem illum pennis caelum petisse canore musico auditus hominum deorumque mulcentem. (5) Cum hoc Socrates in conventu [hominum] referret, Ariston Platonem puerum oblaturus Socrati magistro commodum prosequebatur. Quem ubi aspexit ille ingeniumque intimum de exteriore conspicatus est facie: ‘Hic ille erat, amici’, inquit ‘de Academia Cupidinis cygnus.’ (1) Talis igitur ac de talibus Plato non solum heroum virtutibus praestitit, verum etiam aequiperavit divum potestatibus. (2) Nam Speusippus domesticis documentis instructus et pueri eius acre in percipiendo ingenium et admirandae verecundiae indolem laudat et pubescentis primitias labore atque amore studendi imbutas refert et in viro harum incrementa virtutum et ceterarum convenisse testatur. (3) Ex isdem genitoribus Glaucus et Adimantus ei fratres fuerunt. Doctores habuit in prima litteratura Dionysium, at in palaestra Aristonem Argis oriundum, tantosque progressus exercitatio ei contulit, ut Pythia et Isthmia de lucta certaverit. (4) Picturae non aspernatus artem tragoediis et dithyrambis se utilem finxit. Iamque carminum confidentia elatus certatorem se profiteri cupiebat, ni evolasse schol. Luc.  : volasse codd.   pennis] penitus NPLUC  : pinnis Thomas    5  hoc ergo RZz pr.   conventu] conventum RZz pr.   hominum seclusi (cf. homi­ num §4) : amicorum Thomas   Ariston] aristo B (corr. B2)   commodum] commodo BVM  : commode A   conspicatus] auspicatus Jahn 7    2.2  pueri] puericie R   acre RCA Vat. Saresb. : aere cett. (in aere Z2z pr.)   in percipiendo Vat. Saresb. : inpertiendo BA : inperciendo (vel im-) cett. (partiendo Z2z pr. : om. C)   pubescentis] pubescentes VMB3 Saresb.   refert et] referet B : refert maioribus annis politicas R (def. Stovera 18–19 corr. polit[ic]as)   incrementa] incrementum R    3  i(i)sdem Lz pr.  : hi(i)sdem cett.   adimantus B  : adamantus cett. (-es VM  : aman- L)  : Adimanthus pr.   doctores] doctorem RZz pr.   Pythia et Isthmia Colvius : pythia et & histmia (st in ras.) B : pythia et thismia U : phithiae tethistmia vel pithie thetismia cett.  : Pythia Isthinia pr.  : Pythia Isthmia Iunt.   lucta RZz pr.  : luctata cett. (luctu A)  : luctatu Hildebrand    4  trag(o)ediis schol. Luc. LUC  : tragoedis L2 cett. (tragedias F)   se utilem RZzCAGr. pr. : sentilem cett. (sextilem F) : stilum Usener (ex stitulum schol. Luc.)   finxit RZzFC pr. : fixit cett.   certatorem def. Floridus ex Diog. Laert. 3.5–6 : creatorem R : actorem Saresb.   ni BVMF : nisi cett.

38

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i

Socrates humilitatem cupidinis ex eius mentibus expulisset et verae laudis gloriam in eius animum inserere curasset. (5) Et antea quidem Heracliti secta fuerat imbutus; verum cum se Socrati dedisset, non solum ingenio atque doctrina Socraticos ceteros vicit, verum etiam labore et elegantia illustravit sapientiam ab eo sibi traditam: labore, quo asserere eam nisus est, elegantia, per quam venustate et maiestate verborum ei plurimum adhibuit dignitatis. (1) Sed posteaquam Socrates homines reliquit, quaesivit unde proficeret et ad Pythagorae disciplinam se contulit; quam etsi ratione diligenti et magnifica instructam videbat, rerum tamen continentiam et castitatem magis cupiebat imitari. (2) Et quod Pythagoreorum ingenium adiutum disciplinis aliis sentiebat, et ad Theodorum Cyrenas, ut geometriam disceret, est profectus et astrologiam adusque Aegyptum ivit petitum, ut inde prophe­ tarum etiam ritus addisceret. (3) Et ad Italiam iterum venit et Pythagoreos Eury[ta]tum Tarentinum et seniorem Archytam sectatus est; atque ad Indos et Magos intendisset animum, nisi tunc eum bella vetuissent. (4) Dialectica quapropter inventa Parmenidae ac Zenonis studiosius exsecutus ita omnibus, quae admirationi sunt singula, suos libros explevit, ut primus tripertitam philosophiam copularet, sibique invicem necessarias partes nec pugnare inter se eas modo sed etiam mutuis adiuvare 5  heracliti BVM pr. : heraclidis cett.   secta] senecta BVM (corr. Bc)   ceteros socraticos RZzF pr.   eam om. RZz pr.   elegantia2 AF2 : elegantiaque C : elegantiam F cett.  : elegantia pr.   venustate . . . maiestate] venustatem . . . maiestatem RZz   ei om. RZz pr.    3.1  instructam] instructura RZP   rerum] verum Rohdea 779    2  et ad schol. Luc. B  : ad Bc cett.   geometriam] geometricam RZ   ivit schol. Luc. z pr. : fuit cett. : petiit Saresb. : fort. fuit (cf. Plaut. Am. 976 tu, divine Sosia, huc fac adsies, Verg. Aen. 2.731–2 cum creber ad auris / visus adesse pedum sonitus, etc.)    3  Eurytum Iunt. : euritatum codd.   sectatus est schol. Luc. : sectatum z pr.  : sectatus cett.   atque] quin schol. Luc.   eum] et eum NPLU  : et C    4  dialectica Goldbacher (post vetuissent dist.) : calectica RZA : caletica cett. : Asiatica pr. (ex Diog. Laer. 3.7) : Eleatica Chodaczekb 77   necessarias Thomas ( Novákb 108)   eas modo Thomas : eammodo B : tantummodo B2 cett.

39

3

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

4

­ uxiliis ostenderet. (5) Nam quamvis de diversis officinis haec ei a essent philosophiae membra suscepta, naturalis a Pythagoreis, [dialectica] rationalis atque moralis ex ipso Socratis fonte, unum tamen ex omnibus et quasi proprii partus corpus effecit; (6) et cum principes harum familiarum impolitas sententias et inchoatas auditoribus tradidissent, eas hic cum ratione limando tum ad orationis augustae honestissimam speciem induendo perfectas atque etiam admirabiles fecit. (1) Multi auditorum eius utriusque sexus in philosophia floruerunt. Patrimonium in hortulo, qui Academiae iunctus fuit, et in duobus ministris et in patera, qua diis supplicabat, reliquit; auri tantum quantum puer nobilitatis insigne in auricula gestavit. (2) Ceterum tres ad Siciliam adventus mali quidem carpunt, diversis opinionibus disserentes. Sed ille primo historiae gratia, ut naturam Aetnae et incendia concavi montis intellegeret, secundo ex petitu Dionysi, ut Syracusanis assisteret, est profectus, et ut municipales leges eius provinciae disceret; tertius eius adventus fugientem Dionem, impetrata a Dionysio venia, patriae suae reddidit. (3) Quae autem consulta, quae δόγματα Graece licet dici, ad utilitatem hominum vivendique et intellegendi ac loquendi rationem extulerit, hinc ordiemur. Nam quoniam tres partes philosophiae congruere inter se primus obtinuit, nos quoque separatim dicemus de singulis, a naturali philosophia facientes exordium. ostenderet] ostenderetur VM  : ostenderit RZz pr.    5  naturalis (naturali B  : naturalia VMB3) pr. ( Ald.) : naturalis Moreschini (ex Diog. Laer. 3.8)   dialectica om. RZz pr. : secl. Thomas (emendatio vid. ad §4 calectica vel caletica) : de Eleatica (sc. officina) Norreri 239 : de Eleaticis Armini 337   ab Eleaticis add. Goldbacher (ex Phot. Bibl. 249.439a; cf. §4 dialectica . . . inventa Parmenidae ac Zenonis)   rationalis (rationabilis B : corr. B2) secl. Goldbacher (lac. indic.)   effecit] efficit BRZC (corr. B3)    6  ratione] oratione RZz pr.   induendo] inducendo LUCAZ : deducendo z pr.    4.1  patera] parte V : pater M : petra RZz    2  tres] tres eius FZ2z  pr. : om. R   ad] in schol. Luc.   mali Jahn 7   quidem] quidam Z2z pr.   secundo] sed B (corr. B2)   ex B (cf. Magnaldid 574–5) : del. B2 : om. cett.   dionysi B : dionisii cett.   eius2] est R : eius est A : om. P    3  δόγματα Iunt.2 : dogmata (doc- B) codd.   vivendique ZzN2 pr. : videndique N cett. (videndi qui B)   

40

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i

(1) Initia rerum tria esse arbitratur Plato: deum et materiam , rerumque formas, quas ἰδέας idem vocat [inabsolutas informes nulla specie nec qualitatis significatione distinctas]. (2) Sed haec de deo sentit, quod sit incorporeus. Is unus, ait, ἀπερίμετρος, genitor rerumque omnium extortor, beatus et beatificus, optimus, nihil indigens, ipse conferens cuncta. (3) Quem quidem caelestem pronuntiat, indictum, innominabilem et, ut ait ipse, ἀόρατον, ἀδάμαστον, cuius naturam invenire difficile est; si inventa sit, in multos eam enuntiari non posse. Platonis haec verba sunt: θεὸν εὑρεῖν τε ἔργον εὑρόντα τε εἰς πολλοὺς ἐκϕέρειν ἀδύνατον. (4) Materiam vero improcreabilem incorruptamque commemo­ rat, non ignem neque aquam nec aliud de principiis et absolutis elementis esse, sed ex omnibus primam, figurarum capacem fictionique subiectam; adhuc rudem et figurationis qualitate viduatam deus artifex conformat universa. (5) Infinitam vero idcirco quod ei sit intermina magnitudo; nam quod infinitum est 5.1  inabsolutas informes . . . distinctas corr. et transt. Beaujeu : post commemorat §4 corr. et transt. Sinkob 5 (tradita def. Redfors 21)   nec] vel RZz pr.   quas ἰδέας Ald. : quas ideas (quasi deas VM) codd.    2  sed] et Sinkob 8 n. 2   incorporeus . . . non posse §3 fere Apon. 5.20   ἀπερίμετρος Ald. : aperimetros AU pr. : apimetros BVM : epimetros F : aprimetros cett.   genitor rerumque BVMz pr. (lac. ante genitor indic. Thomas) : rerumque (rerum RZ) genitor rerumque (rerum FL) cett. : rerum Apon. : genitor rerumque Whittaker 152 n. 33   extortor codd. (cf. 1.8.6 torquentur, Mund. 1.4 in tornando, Alkin. Didasc. 10.3 ἐπιστρέψας, Magnaldih 68–70) : conditorem Apon. : exorditor Lipsius : exstructor Oudendorp : exornator Lennepius : exsertor Koziolc 16 n. 2  : extornator Chodaczeka 56    3  indictum] invictum Apon.   ipse ait ipse R  : ipse ait A   ἀόρατον ἀδάμαστον Iunt.2  : aoraton ada­ maston codd. (ἄρρητον ἀκατωνόμαστον z pr.)   ΘΕΟΝ ΕΥΡΕΙΝ ΤΕ ΕΡΓΟΝ ΕΥΡΟΝΤΑ ΤΕ ΕΙC ΠΟΛΛΟΥC ΕΚFΕRΕΙΝ ΑΔΥΝΑΤΟΝ (scr. cont.) BU (ed. Elmenhorstius ex Plat. Tim. 28c) : similiter at mendosius cett. (om. RZ : θεὸν εὑρεῖν μὲν οὐ ῥάδιον νοῆσαι δὲ ἀδύνατον z pr.)    4  fictioni­que Stewechius  : factionique codd.   adhuc Thomas   deus Fletcher 77 (at cf. 1.10.4 complere . . . involvunt . . . potuerunt . . . perituramque esse)   universam Colvius  : universa codd.    5  intermina B (cf. Mund. 1.3 intermino lapsu) : interminata B3 cett. (interminator NPLU)

41

5

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

6

indistinctam magnitudinis habet finem atque ideo, cum viduata sit fine, infinibilis recte videri potest. (6) Sed neque corpoream [sed sane] incorpoream concedit esse; ideo autem non putat corpus, quod omne corpus specie qualicumque non careat; sine corpore vero esse non potest dicere, quod nihil incorporale corpus exhibeat, sed vi et ratione sibi eam videri corpoream, atque ideo nec actu solo neque tamen sola opinione cogitationis intellegi. (7) Namque corpora, propter insignem evidentiam sui, simili iudicio cognosci, sed quae substantiam non habent corporum, ea cogitationibus videri; unde adulterata opi­ nione ambiguam materiae huius intellegi qualitatem. (1) Ἰδέας vero, id est formas omnium, simplices et aeternas esse nec corporales tamen; esse autem ex his, quae deus sumpserit, exempla rerum quae sunt eruntve, nec posse amplius quam singularum specierum singulas imagines in exemplaribus inveniri gignentiumque omnium ad instar cerae formas et figurationes ex illa exemplorum impressione signari. (2) Οὐσίας, quas essentias dicimus, duas esse ait, per quas cuncta gignantur mundusque ipse; quarum una cogitatione sola concipitur, altera sensibus subici potest. (3) Sed illa, quae mentis oculis comprehenditur, semper et eodem modo et sui par ac similis invenitur, ut quae vere sit; at enim altera opinione sensibili et irrationabili aestimanda est, quam nasci et interire ait; et sicut superior vere esse memoratur, hanc non esse vere possumus dicere. (4) Et primae quidem substantiae vel essentiae [primum 6  sed sane neque . . . neque scripsi : sed neque . . . sed sane BVMFNLUCA (sane supplementum vid. ad sed1; Magnaldic 357–8)  : sed neque . . . sed ne sane RPB3  : sed neque . . . neque (nec V2) sane ZzV2 pr.   tactu Goldbacher : actu codd.   cogitationis] cogitaciones VM  : cognitionis RZz pr.  : cogitatione (del. opinione) Moreschinia 163    7  corpora] corporea RZz pr.   corporum] corpoream RZz pr.   cogitationibus ea RZzP pr.    6.1 ἰδέας Vulcanius3  : ideas codd.   exemplorum om. F    3  similis BVMF : sui similis cett.   ut pr. : et codd.   sensibili om. RZ (add. Z2)    4  essentiae] #essentiae (a eras.) B : esse RZ (corr. Z2)   primum deum ut lemma seclusi (Magnaldib 403–5)  : primum deum deum B  : primum deum B3 cett.  : [primum] deum Moreschinia 163 (primum def. Beaujeu, at cf. 1.5.2, 1.11.7 unus sc. deus)  

42

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i

deum] deum esse et mentem formasque rerum et animam; secundae substantiae omnia quae informantur quaeque gignuntur et quae ab substantiae superioris exemplo originem ducunt, quae mutari et converti possunt, labentia et ad instar fluminum profuga. (5) Adhuc illa, quam dixi, intellegendi substantia quoniam constanti nititur robore, etiam quae de ea disputantur, ratione stabili et fide plena sunt; at eius, quae veluti umbra et imago est superioris, rationes quoque et verba, quae de ea disputantur, inconstanti sunt disciplina. (1) Initium omnium corporum materiem esse memoravit; hanc exsignari impressione formarum; hinc prima elementa esse progenita, ignem et aquam et terram et aera. (2) Quae si elementa sunt, simplicia esse debent neque ad instar syllabarum nexu mutuo copulari, quod istis evenit quorum substantia multimoda potestatum coitione conficitur. (3) Quae cum inordinata permixtaque essent, ab illo aedificatore mundi deo ad ordinem numeris et mensuris in ambitum deducta sunt; hinc e plurimis [elementis] ad unum redacta esse. (4) Et ignem quidem et aera et aquam habere originem atque principium ex trigono, qui sit anguli recti, imparibus ; terram vero de recti[s] quidem anguli[s] trigonis, sed fastigiis paribus, esse. mentem] tamen VM  : materiem A    5  adhuc] ad hoc Lipsius  : ad haec Casaubonus   eius BVMA  : huius cett.   inconstanti . . . disciplina] inconstanti . . .  disciplinae V  : inconstanti . . . disciplinae Modius    7.1 materiem BVMA  : materiam cett.   exsignari scripsi (Magnaldih 64–5) : et signari (signatam RZz : corr. z2) codd.   et1 om. F   et2 om. RZz pr.    2  quod C : qu(a)e cett.   quorum Scriverius : quarum codd.   multimoda RZzLCAB3 pr. : multi B : multimoda multi cett.   potestatum FL : potestate RZzC pr. : potestatem cett.   coitione B (i1 ex n per ras.) RFPLU : conicione VM (coin-) Z : comone N : in commune C : comode A : comitione z pr. : commistione Ald.    3  hinc scripsi (cf. Plat. Tim. 53b)  : haec codd.   elementis seclusi (haec e plurimis elementis susp. Moreschinib 45  et Beaujeu)    4  trigono BRZzV2C2 pr. : trigone VC cett.   recti imparibus Brux. : rectim (rectum B3) imparibus B  : recti num paribus VMNPLU  : recti (rectis C) non paribus RzFCA pr.  : recti Z   lateribus add. Thomas (angulis Fz pr.)   de recti . . . anguli trigonis sed Thomas  : directis . . . angulis trigonis et codd.   fastigiis Goldbacher  : vestigiis codd. (om. RZz pr.)   esse dicitur L   

43

7

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

8

(5) Et prioris quidem formae tres species exsistere: pyramidem, octangulam et vigintiangulam sphaeram. Et pyramidem figuram ignis in se habere, octangulam vero aeris, angulatam vicies sphaeram aquae dicatam esse; aequipedum vero trigonum efficere ex sese quadratum, κύβον, quae terrae sit propria. (6) Quapropter mobilem pyramidis formam igni dedit, quod eius celeritas agitationi huius videatur esse consimilis. Secundae velocitatis octangula sphaera est; hanc aeri detulit, qui levitate et pernicitate post ignem secundus esset. (7) Vicenalis sphaera loco tertio est; huius forma fluvida et volubilis aquae similior est visa. Restat tesserarum figura, quae cum sit immobilis, terrae constantiam non absurde sortita est. (8) Et alia initia inveniri forsitan posse ait, quae deo nota sint vel ei qui sit diis amicus. (1) Sed de primis elementis, igni et aqua ceterisque, et illa constare particulatim animalium et inanimantium corpora, mundumque omnem ex omni aqua totoque igni et aeris universitate cunctaque terra esse factum, et non solum nullam horum partem extra orbem relinqui, sed vim quidem eius extrinsecus inveniri. (2) Haec autem invicem ex se intra se apta et conexa esse; idcircoque in igne atque terra aqua et aeri est situs et, sicut ignis aeri cognatione coniungitur, ita humor 5  octangulam] octangulum BMRZz   vigintiangulam] vigeties (vigesies pr.) angulam RZz pr.   et pyramidem RZzPAB3 pr.  : et pyramidam B cett.   quadratum quadratum vero RZz pr. (def. Klibansky–Regen 160)   κύβον Goldbacher : cybon vel cibon vel cubon codd. (cubum Z2z pr. : om. Z vac. rel.)   quae La Penna (figura vel forma subaudiri monet Floridus)    7  vicenalis PbhB3C2 : vicenialis BVA : viceinio alis M : vicinialis RFNLPU : viginalis C : vigesialis Zz pr.   et aquae RZz pr.    8  posse ait quae AB2V2 : possit quae B : posse aut quae V cett. : posse ait aut quae Wowerius : posse ait quae aut Elmenhorstius   sint] sit B (corr. B2) : sunt RZzL pr.    8.1 igni1] igne NPLUC   totoque] totaque FNPLUC   ab esse factum incipit H   ne vim Floridus : vim codd. (nihil Zz pr.)   extrinsecus Brux. Gr. : et extrinsecus Brux.2 cett. : esse extrinsecus Sinkob 10 : et ante intra §2 transt. Purserb 51    2  aquae Thomas : aqua codd. (et aqua Zz pr.)  : aqua Sinkob   aeri1 B  : aere B3 cett.  : aere Sinkob   est situs BVM : esse situs cett. : esse situm Colvius (Sinkob)   et sicut] ut sicut Lipsius   aeri2 F : aeris cett.    

44

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i

affinitati terrenae iugatur. (3) Hinc unum esse mundum in eoque omnia nec relictum locum, in quo alius, nec elementa superesse, ex quibus alterius mundi corpus possit esse. (4) Ad haec ei attributa est perpetua iuventas et inviolata valitudo eoque nihil praeterea extrinsecus est relictum quod corrumpere posset ingenium eius et, si superesset, non eum laederet, cum ita apud se ex omni parte compositus atque ordinatus foret, ut adversantia et contraria naturae disciplinaeque eius officere non possent. (5) Idcirco autem perfectissimo et pulcherrimo mundo instar pulchrae et perfectae sphaerae a fabricatore deo quaesitum est ut sit nihil indigens, sed operiens omnia coercens­ que contineat, pulcher et admirabilis, sui similis sibique respondens. (6) Hinc illius etiam ***: septem locorum motus habeantur, progressus et retrocessus, dexteriores ac sini­stri, sursum etiam deorsumque nitentium et quae in gyrum circuitum­ que torquentur, sex superioribus remotis haec una mundo relicta est sapientiae et prudentiae propria, ut rationabiliter volveretur. (7) Et hunc quidem mundum nunc sine initio esse dicit, alias originem habere natumque esse: nullum autem eius exordium atque initium esse ideo quod semper fuerit; nativum vero videri, quod ex his rebus substantia eius et natura constet, quae nascendi sortitae sunt qualitatem. (8) Hinc et tangitur et videtur sensibusque corporeis est obvius; sed quod ei nascendi iugatur A : iungatur cett. (iungantur N : iungitur V3)    3  in eoque] et in eoque R : et in eo Zz pr. : in eoque esse H    4  attributa est ei RZzCA pr.   iuventas] iuventus VRZzL pr. : iuventa Hildebrand   eius ingenium RZz pr.   compositus om. B (add. B2)    5  sui] suis B (eras. s2) : suique RZz pr.    6  illius B : illi ut B3 : illi RZzCH pr.  : illud cett.   post etiam lac. indicavi (an ? cf. Plat. Tim. 34a, 43b)   cum add. Goldbacher (ante habeantur Floridus)   motus locorum RZz pr.   progressus VMRZzA pr.  : prosus BL (processus B2)  : prorsus FNPU  : prorsus processusque C : processusque H   dexteriores Goldbacher : dexterioris codd.   sex] ex B  : in ex R   remotis Justice 263  : remotis Brakmana 296   una] via subaudiri censet Beaujeu : post propria add. via Thomas (‘nisi forte Apuleius τὰς κινήσεις cogitans genus temere mutavit’)  : post relicta add. commotio Novákb 108    7  substantia eius et natura] substantia et natura RZ  : totius natura et substantia z pr.

45

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

9

causam deus praestitit, ideo immortali perseverantia est semper futurus. (1) Animam vero animantium omnium non esse corpoream nec sane perituram, cum corpore fuerit absoluta, omniumque gignentium esse seniorem; atque ideo et imperitare et regere ea, quorum curam fuerit diligentiamque sortita, ipsamque semper et per se moveri, agitatricem aliorum, quae natura sui immota sunt atque pigra. (2) Sed illam, fontem animarum omnium, caelestem animam, optimam et sapientissimam, virtutem esse genetricem, subservire etiam fabricatori deo et praesto esse ad omnia inventa eius pronuntiat. (3) Verum substantiam mentis huius numeris et modis confici congeminatis ac multiplicatis augmentis incrementisque per se et extrinsecus partis, et hinc fieri ut musice mundus et canore moveatur. (4) Naturasque rerum binas esse, et earum alteram esse [quae veniat in mentem], quam quidem δοξαστήν appellat ille et quae videri oculis et attingi manu possit; alteram, , cogitabilem et intellegibilem: detur enim venia novitati verborum rerum obscuritatibus servienti. (5) Et superiorem quidem partem mutabilem esse ac facilem contuenti, hanc autem, quae mentis acie videtur et penetrabili cogitatione percipitur atque concipitur, incorruptam, immutabilem, constantem eandemque et semper esse. (6) Hinc et duplicem rationem interpretationemque dicit; namque illa visibilis fortuita et non ita perseveranti suspicione colligitur, at haec intellegibilis vera, perenni et constanti ratione probatur esse.

8  causam] causa RZNPLU    9.1 non] nec VM   sortita] secuta RZz pr.    2  virtutem def. Whittaker 180 : virtute VMBcz2 (ut δυνάμει def. Sinkob 12) : virtutum CHz   etiam fabricatori] et fabricari RZ : fabricatori Z2z pr.    4  quae veniat in mentem transt. Floridus (perperam relatum vid. ad alteram1 supplementum attinens ad alteram2)   δοξαστήν z pr. (cf. Plat. Tim. 28a)  : ΔΟΖΑΣΤΗΝ vel sim. cett.    6  visibilis illa RP   non ita Scioppius : inita (initia M : muta z pr.) codd. : inita Oudendorp   at] ad BLU (corr. B2) : ac RZ (corr. Z2)   

46

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i

(1) Tempus vero aevi esse imaginem, si quidem tempus movetur, perennitatis fixa et immota natura est; et ire in eam tempus et in eius magnitudinem fluere ac dissolvi posse, si quando hoc decreverit fabricator mundi deus. (2) Eiusdem temporis spatiis mensuras mundanae conversionis intellegi. Solis quippe et lunae globum hoc agere ceterasque stellas, quas nos non recte erroneas et vagas dicimus; nostrae enim super earum cursibus opiniones disputationesque possunt in errorem intellectum inducere. (3) Ceterum ille rerum ordinator ita reversiones earum, ortus, obitus, recessus, moras progressusque constituit, ut ne modico quidem errori locus esset. (4) Dies quippe cum noctibus mensium spatia complere; menses vicissim annorum orbes involvunt, nec prius quam signa haec luce siderea ardere coeperunt, iniri potuerunt temporum numeri; perituramque esse observationem computationis huius, si hic olim chorus antiquus steterit. (5) Namque ut mensurae et reversiones temporum noscerentur circuitusque mundi videretur, solis incensa sunt lumina et vicissim, ut quies desiderata proveniret animantibus, opacitas est inventa noctis. (6) Mensesque effici, cum luna circuli sui completo curriculo ad eundem locum, a quo discesserit, revertatur; anni vero spatia concludi, cum sol quadrinas temporum contigerit vices et ad idem signum fuerit invectus. (7) Horum enim ratio in se revertentium et a se proficiscentium intellectum cogitationis invenit; esse autem stellarum nihilominus certos ambitus legitimis curriculis perpetuo

10

10.1 perennitatis] perennitas RZ  : et perennitas z pr.   est natura RZz pr.    2  agere] facere RZz pr.   possunt] sunt BVM (corr. B3)   inducere FZz pr. : incidere cett.    4  involvunt] involent B  : involvent NPUL2 (involunt L)  : involvere CH   haec MAB3 : haec enim B cett. (haec in Zz pr.)   siderea] sidera RZLU : sidere P (corr. P2) : om. z pr.   potuerunt VMRAB3 pr. : poterunt B cett.   numeri RZzAB2V2 pr. : numerus B : numeris V cett.   perituramque] perituram Zz pr. : perituram que Vulcanius   antiquus] atiquus B (corr. B2)  : astricus Lipsius    5  et2] ut VM  : om. RZzC pr.    6  a quo discesserit om. RZz pr.    7  enim ratio Thomas : enumeratio codd. (def. Purserb 52)  : enumeratio Vulcanius3   intellectum] intellectu RZz pr. : intellectus CH   stellarum Goldbacher (ex Plat. Tim. 39c)   

47

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

11

servatos, quos vix hominum sollertia comprehendit. (8) Unde fit ut et magnus ille vocitatus annus facile noscatur, cuius tempus implebitur cum vagantium stellarum comitatus ad eundem pervenerit finem novumque sibi exordium et itinera per vias mundi reparaverit. (1) Globorum vero caelestium nexorum inter se per vices mutuas omnium supremum esse eum qui inerrabili meatu censetur; eius amplexu ceteros coerceri. (2) Et esse ἀπλανέσι primum ordinem, secundum Saturno datum, Iovi tertium, Martem quartum tenere, quintum Mercurio dari, sextum Veneris esse, septimum Solis itineribus incendi, octavum metiri Lunam. (3) Exinde elementis omnia ac principiis occupari. Ignem ante alia superiorem esse, mox aeris locum, hinc aquae proximum et tunc globum terrae in medio situm, aequalem loco ac figura, immobilem stare. (4) Hos astrorum ignes sphaeris affixos perpetuis atque indefessis cursibus labi; et hos animalis deos dicit esse, sphaerarum vero ingenium ex igni coalitum et fabricatum. (5) Iam ipsa animantium genera in quattuor species dividuntur, quarum una est ex natura ignis eiusmodi, qualem solem ac lunam videmus ceterasque siderum stellas; alterum ex aeria qualitate—hanc etiam daemonum dicit—; tertium ex aqua terraque coalescere; (6) et mortale genus corporum ex eo dividi terrenum atque terrestre—sic enim ἔγγειον et ἐπίγειον censui[t] 11.1 inerrabili BVMFZz pr. : inenarrabili L2 cett. (enarrabili L)   in amplexu R   ceteros] ceteris VM    2  ἀπλανέσι Oudendorp  : &planesi B  : aplanisi V (ampl-) MFNPLU (aplani CH)  : aplanos R  : aplanais Zz2  : aplanis AzB2  : aplanes Gr. pr.  : ἀπλανεῖς Ald.   iovi RZzFLH pr. : iovis cett.   martem RZFAH pr. : martis (marti Lz) cett.   octavum BVMRAz pr. : octavo cett.    3  ac1] a VM : et L   ante alia] autem alia R : autem aliis Zz pr.    4  animalis B : animales B3 cett.   igni BVMA : igne cett.    5  quattuor] tres RZz pr.   ac lunam om. RZ (add. Z2)   alterum] alteram V2  : altera H   daemonum VMRAGr. pr.  : daemonem cett.   tertium] tertiam Elmenhorstius    6  ἔγγειον et ἐπίγειον Beaujeu (ex Plat. Rp. 546a) : et pone neptepon (neptepen L : neptoton A) codd. (om. z) : χοικά pr. : χερσικά Ald. : χερσαῖον et πεζόν Floridus : πεζόν et ἐνέρτερον Koziolb 6 : πεζόν et χερσαῖον Goldbacher (ex Plat. Tim. 40a)   censui Colvius : censuit codd.

48

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i

nuncupanda—terrenumque esse arborum ceterarumque frugum, quae humi fixae vitam trahunt, terrestria vero, quae alit ac sustinet tellus. (7) Deorum trinas nuncupat species, quarum est prima unus et solus summus ille, ultramundanus, incorporeus, quem patrem et architectum huius divini orbis superius ostendimus; aliud genus est, quale astra habent ceteraque numina, quos caelicolas nominamus; tertium habent, quos medioximos Romani veteres appellant, quod [est] sui ratione [sed] loco et potestate diis summis sint minores, natura hominum profecto maiores. (1) Sed omnia quae naturaliter et propterea recte feruntur providentiae custodia gubernantur nec ullius mali causa deo poterit ascribi; quare nec omnia ad fati sortem arbitratur esse referenda. (2) Ita enim definit: providentiam esse divinam sententiam, conservatricem prosperitatis eius, cuius causa tale suscepit officium; divinam legem esse fatum, per quod inevitabiles cogitationes dei atque incepta complentur. Unde si quid providentia geritur, id agitur et fato, et quod fato terminatur, providentia debet susceptum videri. (3) Et primam quidem providentiam esse summi exsuperantissimique deorum omnium, qui non solum deos caelicolas ordinavit, quos ad tutelam et decus per omnia mundi membra dispersit, sed natura etiam mortales eos, qui praestarent sapientia ceteris terrenis animantibus, ad aevitatem temporis edidit, fundatisque legibus reliquarum dispositionem ac tutelam rerum, quas cotidie fieri necesse 7  prima] primus RZz pr.   nominamus] vocamus RZz pr.   medioximos] medioxymos B  : xymos VM (corr. V2)   quod sui ratione et Baehrens 124  : quod est sui ratione sed BMFNPLUz (est, pro et, emendatio vid. ad sed, Magnaldie 161–2) : quod sui ratione est sed VA (sui om. A) : sed quod est sui ratione sed RZ : qui et vi et ratione sed et CH : quod ex sui ratione et pr. : quod et sui ratione sed et Oudendorp : quod [est] sui ratione sed et Thomas   diis] dii NPLUA   sint B : sunt B3 cett.   hominum na­ tura RZz pr.    12.1 poterit deo VMA   arbitratur] arbitrantur RZzA (-atur A2) M2 pr.    2  cogitationes] cognitiones NPLU    3  mortales eos] immortales (mortales z pr.) deos RZz pr.   terrenis om. RZA (add. Z2)   edidit Zz pr. : editi RCH2 : sedit Z2 cett. (dati H : dedit PaP2 : fecit B3)   dispositionem FL : dispositionum L2 cett.

49

12

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

13

est, diis ceteris tradidit. (4) Unde susceptam provi[de]nciam dii secundae providentiae ita naviter retinent ut omnia etiam, quae caelitus mortalibus exhibentur, immutabilem ordinationis paternae statum teneant. (5) Daemonas vero, quos Genios et Lares possumus nuncupare, ministros deorum arbitratur custodesque hominum et interpretes, si quid a diis velint. (6) Nec sane omnia referenda esse ad vim fati putat, sed esse aliquid in nobis et in fortuna esse non nihil. Et fortunae quidem improvidos casus ignorari a nobis fatetur; instabile enim quiddam et incurrens intercedere solere, quae consilio fuerint et meditatione suscepta, quod non patiatur meditata ad finem venire. (7) Et tunc quidem cum impedimentum istud utiliter provenit, res illa felicitas nominatur; at ubi repugnationes istae nocivae erunt, infelicitas dicitur. (8) Omnium vero terrenorum nihil homine praestabilius providentia dedit. (1) Quare idem bene [homines] pronuntiat esse animam corporis dominam. (2) At enim cum tres partes animae ducat esse, rationabilem, id est mentis optumam portionem, hanc ait capitis arcem tenere; irascentiam vero procul a ratione ad domicilium 4  provinciam Thomas : providentiam codd. (def. Krafft 157 n. 20)   naviter] gravi­ ter RZz pr. : gnaviter Vulcanius   post etiam (non post omnia) dist. Krafft   caelitus B3 : caelestus B : c(a)elestis VMNPLUCH : caelestibus a F : a celestibus RZz pr. (def. Krafft) : scelestis A   exhibentur] exhibeantur RZ : exhibet CH    5  daemonas] daemones VRZzUB3 pr.   possumus] possum (pons- VM) BVM (corr. B2)   ministrosque R   arbitratur RZzCHV2  : arbitrantur V cett.    6  putat RZzCHV2 pr.  : putant V cett.   esse3 om. RZzA pr.   et2] eius FNPLUCH   intercedere pr. (post intercedere subaudiendum iis censet Thomas)   fuerint] fuerunt RZz pr.   quod AP2 (cf. Helm 843) : quae P cett. (del. V2) : quod ante quae consilio transt. Moreschinia 165 : quod non patiatur ante quae consilio transtuleram (Magnaldih 58–60)   meditatam scripsi : meditata codd. (‘displicet tamen meditata post meditatione suscepta’ Thomas)    7  et tunc] item RZ (corr. Z2)  : et tum H   istud] illud RZz pr.   provenit] provenerit F   repugnationes RZzAU2 pr. : repugnatione U cett.    8  praestabilius] praestantius RZz pr.    13.1 homines secl. Novákb 109 (varia lectio vid. ad 12.8 homine, Magnaldif 484) : hominis CH   pronuntiat esse LPa : pronunciat CH : pronuntiantes se BM : pronunciantes V : pronuntiant (pronuntiarunt RZz pr.) esse B2L2 cett. (esse post animam transt. F)   dominam] divinam NCH    2  ducat] dicat RZzCHAB3P2 pr.   optumam BM : optimam B3P2 cett. (animam P)   procul Sinkob 17

50

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i

cordis deductam esse, obsequique eam in loco respondere sa­­ pientiae; cupidinem atque appetitus, postremam mentis portionem, infernas abdominis sedes tenere ut popinas quasdam et latrinarum latebras, deversoria nequitiae atque luxuriae; (3) relegatam vero idcirco longius a sapientia hanc partem videri, ne importuna vicinitate rationem consulturam desuper cunctorum saluti in ipsa cogitationum utilitate turbaret. (4) Totum vero hominem in capite vultuque esse; nam prudentiam sensusque omnis non alias quam illa parte corporis contineri. Cetera enim membra ancillari et subservire capiti, cibos et alia subministrare, vectare etiam sublime positum ut dominum atque rectorem providentiaque eius a periculis vindicari. (5) Sed machinamenta, quibus ad sentiendas et diiudicandas qualitates sensus instructi sunt, ibidem erga regiam capitis constituta esse in conspectu rationis, ut intellegendi ac persentiscendi veritas adiuvetur. (1) Sensus vero ipsi ad ea, quae sunt sensibilia, apte composita natura intellegentiam cognatam tenent. (2) Ac primo oculorum acies gemellas perlucidas et quadam luce visionis illustres noscendi luminis officium tenere; auditionem vero, aeriae na­­ turae participem, aeris nuntiis percipere sonores; iam gustatus solutiores esse sensus ideoque umidioribus et aquosis potius obsequique eam] obsequique et eam F : obsequi eam et Zz pr. : obsequique eam Sinkoa   respondere in loco RZz pr.   tenere] teneret BVM (corr. B2) : obtinere z pr.    3  vicinitate Oudendorp : vicinitas et codd. (et om. FP2 : secl. Baehrens 124) : vicinitas eius Thomas : vicinitas et Helm 843   consulturam Salmasiusc 146 : consumptam codd. (-um V : -a FCH : constitutam Zz pr.)   turbaret] turbaretur NPLUC (corr. P2) : perturbaret Zz pr.    4  namque RZzA pr.   alia[s] Colvius   subservire] observire RZz pr.   positum ut H : possit (posse V) ut (in M) cett. (possuit V2)   providentiaque] prudentiaque RZz pr.    5  et diiudicandas] diiudicandasque RZzA pr.   constituta esse] constitutam RZz : constituta pr.   persentiscendi] persentiendi RZzCHA pr.    14.1 composita natura] composita natur(a)e RZz pr.  : compositi natura CH  : compositi a natura B2    2  gemellas om. RZz pr.   perlucidas et B2 (cf. Goldbachera 172) : perlucidas esse B cett. : perlucidas esse pr. : perlucidas esse et Vulcanius   aeris] aeriis RZ : aereis z pr.   gustatus] gustus RZz pr.

51

14

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

commodatos; tactum etiam terrenum atque corporeum solidiora, quaeque contingi offendique possunt, sentire. (3) Eorum etiam, quae corrupta mutantur, separata intellegentia est; in media namque regione oris nares natura constituit, quarum bifori via odor cum spiritu commeat. (4) Conversiones autem mutationesque odoratus causas dare, easque de corruptis vel adustis vel mitescentibus aut madefactis sentiri, cum quidem ea, quae runtur vapore vel fumo exhalantur, odore viis iudicii sensusque succedunt; nam res[tent] integrae et aer purus numquam eiusmodi aura[s] inficiunt eas. (5) Sensus quidem ipsi communes nobis sunt cum ceteris animantibus; at enim hominis sollertia eiusmodi divino beneficio instructior auctiorque, quod auditus ille est visusque praestantior. (6) Oculis namque metitus est caelum siderumque circuitus et astrorum obitus atque ortus eorumque cum significatibus spatia comprehendit, ex quo pulcherrimus et uberrimus fons commodatos] commodatus B  : commentatos L (corr. L2)  : commendatos z pr.    3  intellegentia] intelligenda R  : vis intelligenda Zz pr.   bifori via BVMCHA : biforidia FNPLU : symphonia RZz pr.    4  autem mutationesque] autem mutationisque B (corr. B2) : aut mutationes RZz pr.   odoratus RZzAU pr. : odoratis BVMF (corr. B2V2) : odoratas NPCH : odoratustas L   mitescentibus] madescentibus RZz pr. : mucescentibus Colvius   aut] vel RZzH pr.   sentiri] sentire B (-iri B2) RZz pr.   quae feruntur Thomas : qu(a)eruntur codd. (quae ruuntur H : quae uruntur H2)  : quae vertuntur Lennepius  : quae eruuntur Koziolc 749  : quae cum Sinkob 19   odore viis iudicii scripsi (Magnaldie 162–3) : odore (odor z pr.) viis (in iis F : in viis Z2 : in his z pr.) iudicium (iudiciumque RZ) codd. : odoris in viis iudicium Lipsius : odoris iudicium Stewechius : odoris viis incidunt Sinkob : odoratus iudicium vel odore sui indicium Thomas  : odorum viis iudicium Beaujeu   res integrae Thomas : si res (vac. 5 fere litt.) tegrae B (in vac. stent in B3) : si restent integrae RZz pr. : resistent integre A  : resistent (a)egr(a)e cett. (egrae post purus V)  : si res integrae Vulcanius : si res sint integrae Elmenhorstius : si res istae integrae Oudendorp : res si stent integrae Goldbacher   aura Krolla : auras BVMAzR2 pr. : auris R : aures F : om. cett. : aurae Goldbacher   eas (sc. vias) scripsi : eos NPLUC : eo BVMF : et RZzAV2 pr. : om. H (secl. Baehrens 124–5)    5  nobis communes RZz pr.   hominis z pr. : hominum cett.   eiusmodi] eiusdem modi RZz pr.   auditus . . . visusque] auditu . . . visuque F   ille defendi (Magnaldid 571–2) : illi CH : om. F : illis Vulcanius    6  siderumque] siderum RZz pr.   eorumque] eorum R : om. Zz pr.   significatibus BM pr. : significationibus VL : significantibus cett.

52

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i

ille philosophiae profluxit. (7) Auditu vero quid homini magnificentius potuit evenire, per quem prudentiam sapientiamque condisceret numerosque orationis metiretur ac modos faceret fieretque ipse totus modulatus ac musicus? (8) Lingua et dentium vallum et ipsius osculi venustas accessit; quod quidem aliis animantibus ad explendam victus necessitatem inferendasque ventri copias comparatum est, sed homini promptuarium potius rectae rationis et suavissimae orationis hoc datum est, ut, quae prudentia corde conceperit, ea sensa promat oratio. (1) Sed totius corporis habitus et figura membrorum alia condicione sunt optuma, alia longe peiora. Inferiora reguntur optimatium praestantia et ipsa ministerium suggerunt victuale. Pedes denique umerorum tenus capiti oboediunt. At superciliorum saepes praemuniunt oculis, ne desuper proruat quod teneras visiones mollesque perturbet. (2) Pulmones loco ac sui genere cordi plurimum consulunt, cum exardescit ira trepidansque celerioribus motibus vertex cordis ipsius, madens sanguine, pulmonum excipitur mollitia, siti, frigore. (3) Lienem vero iecineri non frustra esse finitimum, ut eius redundantiam participatis haustibus relevet abstergeatque ea, quae sordium fuerint, purumque ac sincerum praestet, quod maxime fibris est commodum. (4) Ventrem hiris intestinorum circumplexum

15

7  condisceret] disceret RZz pr.   et ipse NPLUCH    8  comparatum] comparandum NPLU   homini FCHGr. : hominis cett.   orationis hoc om. RZzA pr. : orationis hoc Thomas   conceperit BVMFAz pr. : concepit cett.    15.1  et1] ei B (corr. B2)   optimatium] optimatum RZz pr.   denique] omniaque Sinkob 20 : inde­ que Purserb 52  : dein quae Chodaczekc 300  : ceteraque Beaujeu  ceteraque add. Thomas ( Rossbach 747)   (h)umerorum VFPUL2 : umeroru B : humero ruui M : humorum N : humero LA : humo RZzCH pr.   at FNPLCHA : ad BVM (corr. B2V2)  : ac RZz pr.  : atque U   oculis] oculos FB2V2Zz pr.   post perturbet deest A   (Explicit de de . .  platone et eius dogmate feliciter)    2  siti] sitis VM  : sui P    3  lienem] lien R : splen Z : splenem Z2z pr. : om. C (vac. rel.)   iecineri BRU : iocineri L2 cett. (iecori Zz pr. : om. L)   non RZzB2V2 pr. : vel BV cett. (haud Pa : om. CH)   redundantiam F : redundantia cett.   abstergeatque] abstergatque RZzFCH pr.   sordium] sordidum NPLU   fuerint RFHB2Z2z pr.  : fuerit BZ cett.   ac] et NPLUCH    4  hiris] giris RZzHB2 pr.

53

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

16

et nexibus impeditum esse, ne esculenta et potulenta sese pe­­ netrarent, sed ut retenta paulisper utilitatem sui ac censum animantibus exhiberent; nam [ne] exhaustis et labentibus iis quae inferuntur, momentis omnibus appetendi cibi necessitas immineret et ad hoc unum occupari nobis dies noctesque esset necesse. (1) Visceribus ossa sunt tecta; eadem revincta sunt nervis. Et tamen ea, quae sunt internuntia sentiendi, sic sunt operta visceribus, ne crassitudine sensus hebetentur. Illa etiam quae iuncturis et copulis nexa sunt, ad celeritatem facilius se mo­­ vendi, haud multis sunt impedita visceribus. (2) Denique ipsius capitis verticem specta: contectum tenui cute capillisque hirsutum videbis adversum vim frigoris et caloris. At enim illae op[t]imae sunt partes quas labor subigit, ut femina ipsaque sessitandi regio est. (3) Quid de cibatu ipso loquar, quem itinera ex utero manantia, fibris iecoris adiuncta, dispertiunt in cruoris habitudinem versum, ut eum ex eo loco per omnes artus natura sollers derivari faciat? (4) Sed e regione cordis venarum meatus oriuntur, per pulmonum spiracula vivacitatem transferentes quam de corde susceperint, et rursus ex illo loco divisae per membra totum hominem iuvant spiritu[m]. Hinc illae anhelandi ne esculenta FPazB2 pr. : nesculenta B : esculenta cett.   potulenta RPaZ2 : poculenta Z cett.   retenta] retenenta B (corr. B3) : retinent a VM   ac censum B : accensum VMN  : accessum L  : accessu CH  : ac (et Zz pr.) sensum L2 cett.  : et censum Vulcanius   nam BVM : om. cett.   ne (nec Z : neque z pr.) secl. Thomas (emendatio vid. ad nesculenta, Magnaldie 158)   iis quae z pr. : hi(i)s quae RZ : usque BVM : qu(a)e cett.  : usque Thomas    16.1  nervis] numeris R   et tamen ea] etiam enea BVM (corr. B3) : et tamen omnia CH   in iuncturis RZz pr.   se movendi H : se movenda cett. (semovendam Zz pr.)   haud CHPaPbz pr.  : aut cett. (om. F : del. Z2)   sunt impedita] impedimenta sunt RZ  : impedita sunt Z2z pr.  : sunt impedimenta NP (corr. P2)    2  opimae Vulcanius : optim(a)e codd. (optumae BN : obtumae VM)   subigit] subiit NPLU : subit CH   femina BVMR : semina cett. (semen ita N : semen N2C  : om. H)   sessitandi] sessitanda R    3  manantia RZzLUCH : manentia cett. : meantia Thomas   habitudinem] similitudinem RZz pr.   derivari] dirivari VML   faciat RZzCHB2 pr.  : facit B cett.    4  vivacitatem] vivacitate RZ (vivacitates Z2)   susceperint] susceperunt RZz pr.   in totum RZz pr.   spiritu Wowerius : spiritum codd. (om. CH)   ill(a)e RZzFCH pr. : illa cett.

54

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i

vices haustae redditaeque alterno modo, ne mutuis impediantur occursibus. (5) Venarum diversae sunt qualitates, quas ad procreandum e regione cervicum per medullas renum commeare et suscipi inguinum loco certum est et [rursum venarum] genitale seminium humanitatis exhire. (1) At cum totius corporis tres dicat esse substantias, primam vult videri ex igni et aqua et ceteris elementis; aliam ex consimilibus partibus viscerum, ossiculorum, cruoris et ceterorum; tertiam de discrepantibus diversisque membris, id est capite, utero et articulis disparibus. (2) Unde ea substantia quae de simplicibus constat elementis, si id, quod necessitate victus extrinsecus arrogatur, commodo congruit et generi singulorum, qualitatem corporis temperiemque custodit et illis, quae de consimilibus, robur auget et iis, quae inter se disparia supra diximus, pulchritudinem nutrit; (3) et simul[abo] aequalitas ista sicci, umidi, ferventis ac frigidi sanitatem, vires speciemque largitur, sicuti illa intemperans atque immoderata permixtio singulis universisque vitiatis animal celeri exitio corrumpit. 5  diversae] dispersae NUCH  : divisae L   procreandum] procurandum RZz pr.   cervicum] cervicium R : servitium Zz pr.   inguinum] incynum B : iginum Z : ignium z pr. : inguinum Vulcanius   rursum venarum ut lemma seclusi (rursum ex cursum ortum vid., Magnaldim 532–3) : cursu venarum H : rursum [venarum] Floridus : pruritu venarum Goldbacher : pulsu earum Thomas : pulsu venarum Baehrens 125 : extrusum venarum Purserb 53   seminium] seminum NPLUC : semen H   exhaurire scripsi (cf. 1.15.4 exhaustis) : exhire B : exire B3 cett. : excire Colvius : vel excire Oudendorp    17.1  tres PaH : duas B2 : om. B cett.   primam HB2 pr. : primum B cett.   igni BVMR  : igne cett.   aliam] aliis NPLU  : aliud C    2  ea Thomas : et codd. (om. RZz pr.)   commodo Beaujeu (iam Purserb 53 sed apte interpret.; cf. 2.1.5 quae cum corporis commodis congruunt)  : quomodo codd. (om. H)  : quo modo Beaujeu   et generi BVMF : et generis NPLU : generi cett.   auget et B (t1 ex r) CH : augeret VM : auget FNPLU : om. RZz pr.   i(i)s quae B : hi(i)s quae RZz pr. : (h)iisque MNU : usque VFPL    3  simul aequabilitas scripsi (cf. 1.18.3 eiusmodi ad aequabilitatem)  : simulabo aequalitas BVM (abo ex supplemento abi ortum vid., Magnaldie 163–5) : simul ob aequalitas FNUP2L2 (aequalitates P : aequalitatis L) : simul (sicut HC2) aequalitas RZzCH pr.  : simul obaequalitas Hildebrand  : simili modo ­aequalitas Purserb  : simul[abo] aequalitas . . . sicci Beaujeu   sicuti Hildebrand  : sicut Zz pr.  : sicum cett. (sic CH)   animal] aliis RZz pr.  : anima NPLU   corrumpit] corrumpitur R : corripitur Zz pr.

55

17

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei 18

(1) Tripertitam animam idem dicit: primam eius rationabilem esse partem, aliam excandescentiam vel irritabilitatem, tertiam appetitus; eandem cupiditatem possumus nuncupare. (2) Sed tunc animanti sanitatem adesse, vires, pulchritudinem, cum ratio totam regit parentesque ei inferiores duae partes concor­ dantesque inter se iracundia et voluptas nihil appetunt, nihil commovent, quod inutile esse duxerit ratio. (3) Eiusmodi ad aequabilitatem partibus animae temperatis, corpus nulla turbatione frangitur; alioquin invehit aegritudinem atque invalentiam et foeditatem, cum incompositae et inaequales inter se erunt, cum irascentiam et consilium subegerit sibique subiecerit cupiditas aut cum dominam illam reginamque rationem, obsequente licet et pacata cupidine, ira flagrantior vicerit. (4) Sed aegritudinem mentis stultitiam esse dicit eamque in partes duas dividit; harum unam imperitiam nominat, aliam insaniam vocat; (5) et imperitiae morbum ex gloriosa iactatione contin­ gere, cum eorum, quorum ignarus est, doctrinam aliquis scientiamque mentitur; furorem vero pessima consuetudine et libidinosa vita solere evenire hancque insaniam nominari, quam vitiosa qualitas corporis prodit, cum ea, quae rationi sunt parata in ipso vertice, importunis angustiis coartantur. (6) At enim hominem tunc esse perfectum, cum anima et corpus 18.1 idem] item M : om. R (esse Zz pr.)   irritabilitatem] irritabilem RZz pr.   appetitus] appetitum RZzH pr.   eandemque RZz pr.  : et eandem H   nuncupare] dicere RZz pr.    2  animanti sanitatem] animantis animantem BVM (corr. B3)   totam] totum BVMCH   parentesque] parentemque B  : parentque ZzB3 pr.   concordantesque] concordesque RZz pr.   commovent] movent RZz pr.   duxerit CHB3F2 : duxerint BMFNPUL2 : dixerint VRZL : dixerit Z2z pr.    3  aequabilitatem FNPUBc  : aquabilitatem B  : aequalitatem cett.   animae temperatis] anima et enimperatis BVM (enimperactis V : enim imperatis B2)   alioquin] alioqui VMNP   atque invalentiam] atque valentiam BVM : invalentiamque RZz pr.   erunt inter se RZ   irascentiam BRZz pr.  : irascentia cett.   aut BRZzLU pr.  : autem Z2 cett.   cupidine RZzCHB2 pr.  : cupidini BZ2 cett.   vicerit] vivat R  : vincat Z (corr. Z2)    4  esse dicit] dicit (dicat R) esse RZz pr. : esse dixit CH    5  prodit LB2 : prodidit RZz pr.  : prodiit BL2 cett.   angustiis] auxiliis RZz pr.    6  tunc hominem RZz pr.

56

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

aequaliter copulantur et inter se conveniunt sibique respondent, ut firmitas mentis praevalentibus corporis viribus non sit inferior; (7) corporis vero tunc nativis incrementis augetur, cum valitudinis ratio procurata salubriter modum necessarii victus nescit excedere nec valitudo obteritur magnitudine externorum laborum nec pabuli sarcina immoderatius invecti vel non, ut oportet, digesti distributique per corpus. (8) Tunc enim artus ac membra vigoris debiti modum et vires retinent, cum id, quod infertur, ad totius corporis conservationem veluti singillatim exaequatum cunctis partibus diditur. Verum enimvero tunc exitium †copo ***.

LIBER II (1) Moralis philosophiae caput est, Faustine fili, ut scias quibus ad beatam vitam perveniri rationibus possit, verum [ad] beatitudinem bonorum fine, , ante alia contingere [ut ostendam quae de hoc Plato senserit]. (2) Bonorum igitur alia eximia ac prima per se ducebat esse, per praeceptionem cetera bona fieri existimabat. Prima bona esse deum summum mentemque illam, quam νοῦν idem vocat; secundum ea, quae ex priorum fonte profluerent, esse animi virtutes: prudentiam, iustitiam, pudicitiam, fortitudinem. (3) Sed his omnibus praestare prudentiam; secundam numero ac potestate continentiam posuit; has iustitiam sequi; fortitudinem quartam esse. (4) Differentiam hanc bonorum esse constituit: partim divina per se et prima simplicia duci bona; alia hominum nec eadem omnium existimari. (5) Divina quapropter esse atque simplicia virtutes animi; humana autem bona, eaque quorundam, esse et quae cum corporis commodis congruunt et illa quae nominamus externa, quae sapientibus et cum ratione ac modo viventibus sunt sane bona, stolidis et eorum usum ignorantibus esse oportet mala. (1) Bonum primum est verum et divinum illud, optimum et amabile et concupiscendum, cuius pulchritudinem rationabiles appetunt mentes, natura duce instinctae ad eius ardorem. (2) Et quod non omnes id adipisci queunt neque primi boni adipiscendi facultatem possunt habere, ad id feruntur quod hominum est, contingere Vat.  : contingeret cett. (contingenti Zz pr.)  : contingere t Sinkob : contingere t Magnaldih 61–2 (verbis ut ostendam . . . senserit loco tradito servatis)   ut post ostendam (del. quae) transt. Floridus : secl. Sinkob : put Thomas  : put Beaujeu   ostendam Thomas   de om. BVM    2  ducebat BVMRF : dicebat B2 cett.   praeceptionem def. Beaujeu : receptionem CH : perceptionem Iunt.  : participationem La Penna   secundum] secunda Uhz (def. Moreschini)   ex om. BVM    4  duci] dici HzB2 pr.    5  humana PaPbHB3R2  : humera BR cett. (numera V : hominum Z : minora Z2z pr. : innumera B2)   eaque quorundam BVMz pr.  : ea quae quorundam cett.   esse et scripsi (Magnaldid 572)  : esse Gr.z pr. : essent cett. (esset B2)   externa quae] ea externa quae R : ea (del. Z2) externa Zz pr. : externa et quae CH   sane] sine BVM (corr. B2)   esse] esset B (corr. B2) : esse et V : essent M    2.1  instinctae ad eius ardorem h : instincta eadem eius ardorem BR : instinctae eadem eius ardorem VMFNPLUR2 ( eius Colvius : eius Hildebrand)  : instinctae (instructae pr.) eadem (eodem CH) eius ardore cett.    2  id1 om. RZz pr.   adipiscendi] dispiciendi vel adspiciendi Thomas

58

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

secundum, nec commune multis est nec [quod] omnibus similiter bonum. (3) Namque appetitus et agendi aliquid cupido aut vero bono incitatur aut eo quod videatur bonum. Unde natura duce cognatio quaedam est cum bonis ei animae portioni quae cu ratione consentit. Accidens autem bonum est et putatur quod corpori rebusque venientibus extrinsecus copulatur. (4) Et illum quidem, qui natura imbutus est ad sequendum bonum, non modo sibimet intimatum putat, sed omnibus etiam hominibus, nec pari aut simili modo, verum [et] iam unumquemque acceptum esse, dehinc proximis et mox ceteris, qui familiari usu vel ­notitia iunguntur. (1) Hominem ab stirpe ipsa neque absolute malum nec bonum nasci, sed ad utrumque proclive ingenium eius esse; habere semina quidem quaedam utrarumque rerum cum nascendi origine copulata, quae educationis disciplina in partem alteram debeant emicari, doctoresque puerorum nihil antiquius curare oportet quam, ut amatores virtutum velint esse, moribus et institutis eos ad id prorsus imbuere, ut regere et regi discant post secundum transt. quod (quidem Z2z pr.) Dal Chiele (ante secundum Purserb 53 : secl. Thomas graviter dist. ante secundum)  : nec quod (nec om. NCH) in neque mut. Sinkob 23   cum multis NCH    3  vero CHzN2 pr. : verbo N cett.   portioni Zz pr. : portionis R : partionis cett. (partitionis C : particione H)   cum ratione Oudendorp : curationi codd. : rationi pr.   est et putatur] est eputatur BR : putatur Z (et putatur Z2) : esse putatur zB2 pr. : esse putat Vulcanius3    4  illum] alum R : aliquando Zz pr. : ille CH    intimatum def. Praechter 517–23 (ut πρὸς ἑαυτὸν ᾠκειώμενον) : ipsi natum Casaubonus 164 : uni natum Rohdea 781   [et]iam scripsi : etiam codd. : patriae Casaubonus : civitati Hildebrand : secl. Goldbacher (lac. indic.) : [etiam] Praechter  : etiam Giustaa 336 n. 12: [etiam] Moreschinib 73   unumquemque] u1 ex corr. B : bonum quemque Sinkob   acceptum def. Praechter (ut οἰκεῖον) : sibi acceptum H : aptum Colvius : astrictum Casaubonus : conceptum Wowerius : addictum Floridus  : assertum Hildebrand  : susceptum Goldbacher    3.1  ipsa CHz pr.  : ipse cett.   emicari B (de vi transitiva verbi emicare cf. Met. 9.34.1 terra dehiscens . . . emicavit sanguinis fontem; 11.3.4 super frontem plana rotunditas . . . candidum lumen emicabat)  : emicare B3 cett. (ante debeant RZ)   oportet] oportere H   post quam distinxi (Magnaldid 573–4, cf. Plat. Leg. 643e)   velint esse H : vel inter se cett.   moribus et institutis BRZz pr. : moribus institutis cett.

59

3

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

4

magistra iustitia. (2) Quare praeter cetera induci ad hoc eos oportere, ut sciant, quae sequenda fugiendaque sint, esse ho­­ nesta et turpia, illa voluptatis ac laudis, hac[tenus] dedecoris ac turpitudinis; honesta eadem, quae sunt bona, confidenter optare nos oportere. (3) Tria genera ingeniorum ab eo sunt comprehensa, quorum praestans, egregium appellat unum, alterum deterrimum pessimumque; tertium ex utroque modice temperatum medium nuncupavit; mediocritatis huius vult esse participes puerum docilem et virum progredientem ad modestiam eundemque commodum ac venustum. (4) Eiusmodi quippe medietatis inter virtutes et vitia intercedere dicebat tertium quiddam, ex quo alia laudanda, alia culpanda essent. Inter scientiam *** validam, alteram falsam, pervicaciae vanitate iactatam; inter pudicitiam libidinosamque vitam abstinentiam et intemperantiam posuit; fortitudini ac timori medios pudorem et ignaviam fecit. (5) Horum quippe, quos mediocres vult videri, neque sinceras esse virtutes nec vitia tamen mera et intempe­ rata, sed hinc atque inde permixta esse. (1) Malitiam vero deterrimi et omnibus vitiis imbuti hominis ducebat esse; quod accidere censebat, cum optima et rationabilis portio, et quae etiam imperitare ceteris debet, servit aliis, illae vero vitiorum ducatrices, iracundia et libido, ratione sub iugum 2  plena add. Thomas (cf. 2.22.6 vitam vivere honestam . . . plenamque laudis et gloriae)   ac BRZz pr. : haec cett.   haec Nováka 92 : hactenus codd. (ut prorsus def. Brakmanb 184, at nota vid. mg. apposita = huc usque, Magnaldib 405–7)  : haec vero Vulcanius3 : haec tamen Hildebrand : haec contra Thomas : haec autem vel haec plena Baehrens 126    3  et egregium F   participes] participês M : particeps RL : participem Zz pr.   modestiam] molestiam VMNPLU (corr. V2N2)   commodum FNLUzB2 pr. : commodo BP : quomodo VMRZ : cum modo CH    4  medietatis BR2 : medietates RB3 cett.   post scientiam lac. indic. Thomas ( validam Vahlen : validam Sinkob 24 : validam Purserb 55)   pudicitiam BRZz pr. : prudentiam cett. : p[r]udentiam Oudendorp    5  tamen mera PaZz pr. : tum (cum R : om. H) mera cett. (temeraria B2)    4.1  deterrimi RZzB2 pr. : deterrimam cett. (B non liquet)   ducebat] dicebat CHZzB3 pr.   imperitare] peritare BR (corr. B2) : imperiture M : imperare Zz pr.   illae] illa BVM   ducatrices] ductrices vel ducatrices C : ductrices HzR2 : doctrices pr. : ducatrices Erdmann 382   

60

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

missa dominantur. (2) Eandem malitiam de diversis, abundantia inopiaque, constare; nec solum eam inaequalitatis vitio claudicare arbitratur, incumbere sed etiam dissimilitudine; neque enim posse[t] cum bonitate congruere, quae a semet ipsa tot modis discrepet et non solum disparilitatem sed etiam inconcinnitatem prae se gerat. (3) Tres quapropter partes animae tribus dicit vitiis urgueri: prudentiam indocilitas impugnat, quae non abolitionem infert scientiae, sed contraria est disciplinae discendi—huius duas ab eo species accipimus, imperitiam et fatuitatem, quarum imperitia sapientiae, fatuitas prudentiae inveniuntur inimicae—; (4) iracundiam audacia; in eius comitatu[m] sequuntur indignatio et incommobilitas—ἀοργησίαν sic interim dixerim—quae non exstinguit incitamenta irarum, sed ea stupore defigit immobili. (5) Cupiditatibus luxuriam, id est appetitus applicat voluptatum et desideriorum ad fruendum potiendumque haustus inexplebiles; ex hac manat avaritia atque lascivia, quarum altera liberalitatem coercet, altera immoderatius fundendo patrimonia prodigit facultates. (1) Sed virtutem Plato habitum esse dicit mentis optime et nobiliter figuratum, quae concordem sibi, quietem, constantem etiam eum facit cui fuerit fideliter intimata, non verbis modo

5

2  constare ante abundantia transt. FZ2z pr.   eam inaequalitatis LUH  : ea inaequalitatis BVMFNP : ea me qualitatis RC : ea in qualitatis Z2z pr.   incumbere sed etiam] sed etiam incumbere FZ2z pr. : et incumbere sed etiam LUCH : sed incumbere etiam Hildebrand   dissimilitudine] dissimilitudinem Z2z pr.  : dissimilitudinem Goldbacher  : dissimilitudini Novákb 114   posse Koziolb 10  : posset codd.    3  quapropter tres Fz pr.   animae partes MFC   accipimus BVM : accepimus cett.    4  audacia in Hildebrand : audacia CH : audaciam cett.   comitatu Koziolb 9 : comitatum codd.   ἀοργησίαν sic Thomas : ΑΟΡΓΗCΙΑΝΥC RZ : AΟΡΤΗCΙΑΝΥC (-oyc CH) MCH  : ΔΟΡΤΗCΙΑΝΥC BV  : DORTESIANYIS F  : ΔΟΡΤΗCΙΑΝOΥC NPLU  : αρογησια ita z : dicta graece αναλγησια ita pr. : ἀοργησία ita Scioppius : ἀοργησίαν sic Goldbacher   defigit Stewechius : deficit codd.    5  applicat ante luxuriam transt. F  : ante id est z pr.   voluptatum FLUCHZ2  : voluptatem cett. (om. RZ)   coercet] coerceat BRZz pr. (corr. B2)   facultates HZz pr.  : facultatem cett.    5.1 virtutem R2  : virtutes R cett.   figuratum] figuratae ZzB2 pr.   quietem def. Hildebrand  : quietum H  : quietemque B2   constantem FCHZzB2 pr.  : constanter B cett.

61

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

6

sed factis etiam secum et cum ceteris congruentem; haec vero proclivius, si ratio in regni sui solio constituta appetitus et iracundias [semper in]domitas [et] in frenis habet ipsaeque ita oboediunt, ut tranquillo ministerio fungantur. (2) Unimodam vero esse virtutem, quod bonum suapte natura adminiculo non indiget, perfectum autem quod sit solitudine debet esse contentum. (3) Nec solum qualitas verum etiam similitudo cum virtutis ingenio coniungitur: ita enim secum ex parte omni congruit, ut ex se apta sit sibique respondeat. (4) Hinc et medietates easdemque virtutes ac summitates vocat, non solum quod careant redundantia et egestate, sed quod in meditullio quodam vitiorum sitae sint; fortitudo quippe circumsistitur hinc audacia, inde timiditate; audacia quidem confidentiae fit abundantia, metus vero vitio deficientis audaciae. (1) Virtutum perfectae quaedam, imperfectae sunt aliae; et imperfectae illae quae in omnibus beneficio solo naturae proveniunt vel quae solis disciplinis traduntur et magistra ratione discuntur; eas igitur quae ex omnibus constent, dicemus esse perfectas. (2) Imperfectas virtutes semet comitari negat; eas vero quae perfectae sint, individuas sibi et inter se conexas esse ideo maxime arbitratur, quod ei cui sit egregium ingenium, si accedat industria, usus etiam et disciplina, quam dux rerum ratio fundaverit, nihil relinquetur quod non virtus administret. (3) Virtutes omnes cum animae partibus dividit et illam virtutem,

appetitus et CHZzB2 pr. : appetitus F : appetitus est cett.   semper in ut supplementum ad in frenis transtuli (Magnaldig 353–4) : in om. RZz pr.   et seclusi (emendatio vid. ad antecedens est)   fungantur] fugantur BR    2  natura RZzBc pr.  : natur(a)e B cett.   in solitudine RZ   contentum] contemptum BRZNP (corr. B2Z2)    3  aequalitas Reiz 141  : qualitas codd.   omni ex parte F  : ex omni parte HZz pr.    4  easdemque] easdem NUH (def. Moreschini) : easdem quae Beaujeu   sint] sunt R pr.   fit NCHZz pr.  : sit cett.   vitio H  : vitium cett.    6.1 magistra B2  : magis (gis V) B cett.   constent] constant FCH : his constant Zz pr.   dicemus] dicimus RZz pr.    2  vero] igitur RZ   sint] sunt RZzB2 pr.    3  omnes virtutes RZz pr.   dividit] divisit RZz pr.

62

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

quae ratione sit nixa et est spectatrix, diiudicatrix omnium rerum, prudentiam dicit atque sapientiam; quarum sapientiam disciplinam vult videri divinarum humanarumque rerum, prudentiam vero scientiam esse intellegendorum bonorum et malorum, eorum etiam quae media dicuntur. (4) In ea vero parte quae iracundior habeatur fortitudinis sedes esse et vires animae nervosque ad ea implenda quae nobis severius agenda legum imponuntur imperio. (5) Tertia pars mentis est cupidinum et desideriorum, cui necessario abstinentia comes est, quam vult esse servatricem convenientiae eorum quae natura recta pravaque sunt in homine; ad placent iam [ad] mediocritatem libido flectitur actusque voluptarios ratione huius dicit ac modestia coerceri. (1) Per has tres animae partes quartam virtutem, iustitiam, aequaliter dividen[te]s scientiam[que] causam esse dicit, ut unaquaeque portio ratione ac modo ad fungendum munus oboediat. (2) Hanc ille heros modo iustitiam nominat, nunc universae virtutis nuncupatione complectitur et item fidelitatis vocabulo nuncupat; sed cum ei quo possidetur est utilis, benivolentia est, at cum foras spectat et est fida speculatrix utilitatis alienae, iustitia nominatur. (3) Est et illa iustitia, quae quartum vulgata divisione virtutum locum possidet, quae cum religiositate, id est ὁσιότητι, copulatur; quarum religiositas deum honori ac

7

spectatrix] expectatrix RZ   diiudicatrix BVMNPLU : diiu R (om. Zz pr.) : diiudicatrixque FCH : et diiudicatrix h  ­media quae RZz pr.    4  esse et] esset RZ : esse Z2z pr.    5  ad placentem iam [ad] scripsi (Magnaldih 62–4) : ad (at F) placentiam ad (ac FZz pr. : et ad H) codd. (susp. Moreschinib 83–4) : a[d] placentia[m] ad Thomasa 1007 (ac per hanc etiam app.) : a displicentia[m] ad Beaujeu (abstinentia ad app.)   dicit] diciat B (corr. Bc)  : dicat R  : dicit Sinkob 27   coerceri] coercere Sinkob    7.1  dividens (sc. Plato) scripsi (Magnaldid 575–6)  : dividentem CH  : dividentes cett.  : dividentem se Oudendorp   -que (quae MRZz pr.) transtuli   portio Pa : potio L : potiora B  : potiorem RZz pr.  : potiore L2 cett.  : propria Sinkob 27    2  nuncupat] nuncupant B : nuncupatur RZz pr.   quo BRZ : a quo FZ2z pr. : quod cett.   spectat et] spectate R (corr. R2)  : spectare Z   et speculatrix RZ    3  vulgata Thomas   id est ὁσιότητι Iunt.2 : id est OCIOTHTA (vel sim.) codd. (om. Zz pr.)

63

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

8

suppliciis divinae rei mancipata est, illa vero hominum societatis et concordiae remedium atque medicina est. (4) Duabus autem aequalibus de causis utilitatem hominum iustitia regit, quarum est prima numerorum observantia et divisionum aequalitas et eorum quae pacta sunt symbole, ad haec ponderum mensurarumque custos et communicatio opum publicarum; (5) secunda finalis est et veniens ex aequitate partitio, ut singulis in agros dominatus congruens deferatur ac servetur, [bonus] optimis potior, minor non bonis; ad hoc bonus quisque natura et industria in honoribus et officiis praeferatur, pessimi cives luce careant dignitatis. (6) Sed ille iustus in deferendo honore ac servando modus est ei, qui est suffragator bonorum et malorum subiugator, ut semper in civitate emineant quae sunt omnibus profutura, iaceant et subiecta sint cum suis auctoribus vitia. (1) Quod facilius obtinebitur, si duobus exemplis instruamur: unius divini ac tranquilli ac beati, alterius inreligiosi et inhu­ mani ac merito intestabilis, ut pessimo quidem alienus et averso a recta vivendi ratione, facultates suas divino illi et caelesti bonus similior esse velit. (2) Hinc rhetoricae duae sunt apud eum partes, quarum una est disciplina contemplatrix bonorum, iusti tenax, apta et conve­ niens cum secta eius qui politicus vult videri; alia vero adulandi scientia est, captatrix verisimilium, usus nulla ratione collectus— sic enim ἄλογον τριβήν elocuti sumus—, quae persuasum velit 4  symbole RZz pr. : symbolae cett. (symbola Bc)   custos] custodia Beaujeu   opum] operum RZ    5  optimis potior Baehrens 126–7  : bonus optimis potior Zz pr.  : bonus optimis optior BVMRF : bonis optimis optior NPLU : bonis optimis aptior C : apta bonis optimis aptior H  : bonis [optimis] potior Iunt.2  : bonis optima portio Hildebrand  : bonus optimis potior Goldbacher  : magnus optimis [optior] Novákb 115 : [bonus] optimis optior Purserb 55   non bonis] b̄ non bonis BVM (cf. Magnaldif 483)    8.1  averso Floridus (cf. Magnaldih 66–8) : aversus H (Iunt.2) : ausus cett.   a secl. Goldbacher : a Thomas   facultates suas def. Hildebrand (ut accusativum graecum) : om. H : facultate[s] sua[s] Thomas   bonus] bono Vulcanius   similior esse] similiores se B  : similiores esse Vulcanius    2  τριβήν Iunt.2  : ΤΡΗΒΕΝ (vel sim.) codd.   persuasum] peruasum BVM

64

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

quod docere non valeat. (3) Hanc δύναμιν τοῦ πείθειν ἄνευ τοῦ διδάσκειν definivit Plato, quam civilis articuli umbram, id est imaginem, nominavit. (4) Civilitatem, quam πολιτικήν vocat, ita vult a nobis intellegi, ut eam esse ex virtutum numero sentiamus [nec solum agentem] atque in ipsis administrationibus rerum spectari ab ea universa et discerni; nec solum providentiam prodesse civilibus rebus, sed omnem sensum eius atque propositum fortunatum et beatum statum facere civitatis. (1) Haec eadem utilitati animae procurat duobus modis; altera namque legalis est, iuridicialis altera. Sed prior consimilis est exercitationi, per quam pulchritudo animae et robur acquiritur, sicut exercitatione valitudo corporis gratiaque retinetur; iuridicialis illa medicinae par[s] est, nam morbis animae medetur sicut illa corporis. (2) Has disciplinas vocat plurimumque earum curationem commoditatis afferre profitetur; harum imitatrices esse coquinam et unguentariam, sed et artem sophisticam professionemque iuris, blandas et assentationum illecebris turpes profitentibus, inutiles cunctis. (3) Quarum sophisticam coquinae coniungit; nam ut illa medicinae professione interdum opinionem imprudentium captat, quasi ea quae agit cum 3  hanc rem RZz pr.   δύναμιν . . . διδάσκειν Floridus (ex adnotatione ‘ignotae manus’, fort. Merceri, ut opinatur Oudendorp; cf. Plat. Gorg. 454e, 458e) : ΔΥΝΑΜΕΙΝ ΤΟ ΤΗΘΙΝ ΔΕΦΥ ΤΟΥ ΔΑCΚΕΙΝ (ΑCΚΕ R) scr. cont. BVMR : sic fere cett. (om. Zz pr.)   civilitatis Krolla (ex Amm. Marc. 30.4.3) et Thomas (ex Quint. 2.15.25)  : civilis codd.   articuli] particulae Lipsius    4  πολιτικήν Ald. (cf. Plat. Gorg. 463d)  : POLITIKEN F : politicen BMRZzH : po(l)liciten VNPLU : politicem C pr.   nec solum agentem transtuli ut supplementum ad nec solum2 : post agentem transt. providentiam prodesse civilibus rebus Sinkob 29 n. 1 (nec solum1 in non solum corr. et nec solum2 del.)   rerum] verum RZz pr.   post spectari lac. indic. Goldbacher ( app.)  : spectari Giustab 441  : spectari Beaujeu   universa et discerni Goldbacher : universa atque discerni z pr. : univers(a)e discerni cett. (et discerni universa F : universa discerni Gr.)   providentia[m] Giustab 527 n. 3   statum Hz pr. : satis cett.    9.1  utilitati] utilitatem RZz pr.   par Salmasiusa 624 : pars codd.   illa2] ille BRZ2 (iste Z)    2  coquinam (quoquinam VMRNPL) . . . sed secl. Thomas (def. Beaujeu ex Plat. Gorg. 463a–465d)   sed et Ph : sed cett. : et Moreschini (ex Plat. Gorg. 463a)   blandas H  : blandam cett.   illecebris] illecebras FCH    3  coniungit . . . medicinae om. BVM   imprudentium BRZz pr. : imprudentiam cett.

65

9

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

10

morborum medella conveniant, sic sophistice imitata iuridicialem statum dat opinionem stultis, quasi iustitiae studeat, quam iniquitati favere constat. (4) Unguentariam vero professio[res] iuris imita[n]tur; nam sicut illa, remedio vult esse per quod species corporibus ac valitudo serventur, non modo utilitatem corporum minuit, sed robur etiam viresque frangit et verum colorem ad desidiam sanguinis mutat, sic haec scientiam imitata iuris simulat quidem virtutem se animis augere, enervat aut quod in illis nativae fuerit industriae. (5) Virtutes eas doceri et studeri posse arbitrabatur quae ad rationabilem animum pertinent, id est sapientiam et prudentiam. (6) Et illas quae vitiosis partibus pro remedio resistunt, id est fortitudinem et continentiam, rationabiles quidem esse, sed superiores virtutes pro disciplinis haberi; ceteras, si perfectae sunt, virtutes appellat, si semiperfectae sunt, non illas quidem disciplinas vocandas esse censet, sed non in totum existimat disciplinis alienas. (7) Iustitiam vero, quod trinis animae regio­ nibus sparsa sit, artem vivendi ac disciplinam putat et nunc docilem esse, nunc usu et experiendo provenire. (1) Bonorum autem quaedam sui gratia asserit appetenda, ut beatitudinem, ut bonum gaudium; alia non sui, ut medicinam; alia et sui et alterius, ut providentiam ceterasque virtutes, quas et sui causa expetimus ut praestantes per se et honestas et alterius, id est beatitudinis, quae virtutum exoptatissimus fructus est. medella BNP : medulla VRZ : medela cett.   sophistice Hz pr. : sophisticene BVM : sophisticê RZ : sophisticen cett.    4  professio Thomas : professiores B : professores RZzH pr. : professiones cett.   imitatur Thomas : imitantur codd.   remedio] remedium Stramaglia   dum add. Oudendorp (ante remedio Novákb 116)   et non F   ad utilitatem R   ad desidiam] ac desideriam B : ad desideria V : ad desiderium M   scientiam CH : inscientiam vel in scientiam cett.   enervat autem Vulcanius : et enervat H : enervata ut cett. (enervato Z pr. : enumerato z)    5  doceri et studeri] doceriestuderi B (doceri et studii B2) : studeri doceri V : doceri studere M   arbitrabatur] arbitratur RZzCH pr.    6  esse sed Gr.  : essed B  : esset VM  : esse Bc cett.   superiores autem F   non2] nec F  : om. M    7  putat] putant BRZ (corr. Bc)    10.1  qu(a)e BRZz pr. (cf. Magnaldid 574) : qui cett.   est2 ante virtutum transt. RZz pr.

66

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

(2) Hoc pacto etiam mala quaedam sui causa fugitanda sunt, alia ceterorum, pleraque et sui et aliorum, ut stultitia et eiusmodi vitia, quae et sui causa vitanda sunt et eorum quae accidere ex his possunt, id est miseriae atque infelicitatis. (3) Eorum quae appetenda sunt, quaedam absolute bona dicimus, quae semper atque omnibus, cum adsunt, invehunt commoda, ut virtutes, quarum beatitas fructus est, alia quibusdam nec cunctis vel perpetuo bona, ut vires, valitudo, divitia et quaecumque corporis et fortunae sunt. (4) Pari pacto et eorum quae declinanda sunt, quaedam omnibus ac semper videri mala, quando nocent atque obsint, ut sunt vitia et infortunia, quaedam aliis nec ea semper nocere, ut aegritudinem, egestatem et cetera. (1) Sed virtutem liberam et in nobis sitam et nobis voluntate appetendam; peccata vero esse non minus libera et in nobis sita, non tamen ea suscipi voluntate. (2) Namque ille virtutis spectator, cum eam penitus intellexerit bonam esse et benignitate praestare, ad eam affectabit profecto et sectandam existimabit sui causa; ut item ille qui senserit vitia non solum turpitudinem existimationi invehere, sed nocere alio pacto fraudique esse, qui potest sponte se ad eorum consortium iungere? (3) Sed si ad eiusmodi mala pergit ac sibi usuram eorum utilem credit deceptus errore et imagine boni sollicitatus, quidem sciens, vero ad mala praecipitatur. (4) Discrepes quippe a communi sententia, si [non] quidem ignores quid 2  fugitanda] fugienda RZz pr.   alia ceterorum . . . vitanda sunt om. NPLUCH   infelicitatis] infelicitates BRZz pr.    3  ut1] et BVM (corr. B2)   beatitas] beatitudinitas RZz pr. (beatus B2)   divitia BR (cf. Acc. Trag. 265 Ribbeck3 = fr. 115.28 Dangel) : divitiae B3 cett.   corporis quaecumque RZ    4  noceant Thomas  : nocent codd.   obsint] obsunt VRZzFB2 pr.   ut1] et RZ    11.2  ad om. Fz pr.   affectabit RCHB2Z2z pr. : affectavit BZ cett. (effecta ut VM : affectandam F)   existimabit CHB2Z2z pr. : existimavit BZ cett.   ut B2 : aut BVMRNPLU : at FCH : ac Zz pr.    3  usuram] usûra R : usum Zz pr.   non ex §4 transt. Giustab 63 n. 5, post sollicitatus dist. (post quidem dist. cett.; supplementum non perperam relatum vid. ad quidem §4, Magnaldic 353–6)   sciens (sentiens Ph) susp. Floridus  : sciens Kleist 12 n. 1  : sciens Thomas    4  a] ea BRZz (corr. B2)   quid inter ZzB2F2 pr. (Goldbacher)

67

11

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

12

­ auperiem ac divitias intersit, et, cum haec in proclivi sita sint p nec pauperies honestatem vel turpitudinem divitiae allaturae sint, si egestatem rerum victui necessariarum copiis praeferas, ineptire videaris; (5) et adhuc illud absurdius, si qui sanitatem corporis spernat eligens morbos; sed illud postremae dementiae est cum, qui virtutis pulchritudinem oculis animae viderit utilitatemque eius usu et ratione perspexerit, non ignarus quantum dedecoris atque incommodi adipiscatur ex participatione vitiorum, tamen addictum se velit vitiis. (1) Corporis sanitatem, vires, indolentiam ceteraque eius bona extraria, item divitias et cetera quae fortunae commoda ducimus, ea non simpliciter bona nuncupanda sunt. Nam si quis ea possidens usu se abdicet, ea illi inutilia erunt; si quis autem [eius usum] converterit ad malas artes, ea illi etiam noxia videbuntur, qui ea possidet, haberi haec etiam obit. (2) Unde colligitur simpliciter bona haec dici non oportere, ut ea etiam quae sunt ***, morbos atque pauperiem ceteraque, *** existimari oportet. Nam qui tenuis est, si modificetur in sumptibus, pauperiem ac] pauperiem ad BN (corr. B2) : pauperiem et Gr.U : pauperies ad CH   [inter]sit Goldbacher (ex Gell. 5.18.7)   proclivi sita PaHzB2 pr. : proclivi sitas B : proclivis ita cett.    5  si qui BR : si quis VMZzBc pr. : sequi cett. (sequi ut F)   cum Zz pr. : eum cett.   adipiscatur] piscatur BR (corr. B2) : apiscatur VM2   ex CHZzB2 pr. : et B cett. (om. F)    12.1  corporis Brux. H2 : corporum H Brux.2 cett.   indolentiam] indolentia BR : om. Z   eius bona] eius non bona RZ : eiusmodi bona z pr.   item om. RZ   usu se] usus RZ   eius usum secl. Novákb 116  (varia lectio vid. ad 2.11.5 eius usu, Magnaldie 169–72) : eorum usum ZzH2 pr. : eius usum Sinkob 30 : [eius] usum Thomasa 1008 : ea in usum Chodaczekc 299–300   videbuntur HZz pr. : videbuntur vitiis (intus U : vitiisque subiectus F : vitiosus h) erit cett. (vitiis varia lectio ad velit vitiis 2.11.5 et erit supplementum ad sequens obit vid.) : videbuntur vitiasque e[r]i[t] Sinkob (seq. ea in ea corr.) : v. vitiis erit Novákb : v. vitiosus erit Purserb 56  : v. vitiis[que] subiectus erit Beaujeu  : v. subiectus vitiis erit Moreschini   et add. Koziola ( Goldbacher)   haberi haec] habere haec Gr.2 (om. Gr.) : habere [haec] Sinkob   oberit Hildebrand (cf. supra) : obit codd. (obit vel obem C, obest H) : obsit Goldbacher    2  post sunt lac. indic. Goldbacher ( app. : Sinkob  : vel Beaujeu)   morbos atque Goldbacher : morbosa qu(a)e codd. (morbosa ut Zz pr.)   lac. ante existimari (existimari mala z pr.) indic. Goldbacher ( app.  : Sinkob)   nam qui HZz pr. : nam quae BPb : namque cett.   est om. VF

68

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

­ ullam noxam ex eo sentiet et qui recte pauperie sua utitur n non solum nihil capiet incommodi, verum ad tollenda cetera melior ac praestantior fiet. (3) Si igitur nec habere pauperiem neque eam ratione regere contrarium est, paupertas per se malum non est. (4) Voluptatem vero neque bonum esse absolute neque simpliciter malum, sed eam quae sit honesta, nec pudendis rebus sed gloriosis actibus veniat, non esse fugiendam, illam vero quam aspernetur natura ipsa, turpi delectatione quaesitam, vitari oportere censebat. (5) Sollicitudinem et laborem, si naturabiles essent et ab ipsa virtute descenderent et essent pro aliqua praeclara administratione susceptae, appetibiles ducebat esse; sed si adversum naturam turpissimarum causa gignerentur, malas intestabilesque esse. (6) Non sola tristia et voluptates accidere animis et venire corporibus, sed esse medium quendam statum, qualis est cum abest tristitia nec tamen laetitiam adesse sentimus. (1) Ex his quae in nobis sunt, primum bonum atque laudabile est virtus, bonum studenti. Ideo honestum appellari oportet; solum quippe quod honestum est, bonum ducimus, ut e[s]t malum turpe; ac merito, quod turpe est, bonum non potest esse. (2) Amicitiam ait sociam eamque consensu consistere reci­ procamque esse ac delectationis vicem reddere, quando aequa­ liter redamat; hoc amicitiae commodum provenit, cum amicus tollenda] tol(l)eranda B2Z2z pr.   melior ac Thomas : melior et H : melior atque zB2 pr. : meliora cum BVM : meliora tum (tamen C) FNPLUC : meliora RZ : melior tum Koziolb 10  : melior ac tum Goldbacher    4  voluptatem] voluntatem B   aspernetur VM  : spernetur B  : aspernatur cett.    5  naturabiles] naturales RZzCH pr.   turpissimarum (sc. administrationum) def. Hildebrand : turpissimarum rerum CHZz pr. : turpissimorum Moreschini    6  tristia et voluptates Krolla : vitia sed voluntate codd. (vitia voluntate FC : vitia non voluntate H) : tristia [sed] vel laeta Novákb 117   venire Thomas    13.1  ducimus BRF  : dicimus cett.   ut et Vulcanius : ut est codd. (et Zz pr.)    2  amicitiam Sinkob 32   delectatio­ nis] dilectionis RZzCH pr. : delectionis L   aequaliter Rohdea 781 : aequaliter Purserb 57   redamat BH  : reclamat cett. (ante aequaliter RZz pr.)  : redamat Rohdea : redamat Koziold 750   commodum Thomas : commodo codd. (quomodo R)

69

13

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

14

eum, quem diligit, pariter ac se cupit prosperis rebus potiri. (3) Aequalitas ista non aliter provenit, nisi similitudo utroque parili caritate conveniat; nam ut pares paribus irresolubili nexu iunguntur, ita discrepantes et inter se disiuncti sunt nec aliorum amici. (4) Inimicitiarum autem vitia gignuntur ex malivolentia per dissimilitudinem morum et distantiam vitae et sectas atque ingenia contraria. (5) Alia etiam amicitiae genera dicit esse, quarum pars voluptatis gignitur causa, pars necessitatis. Necessitudinum et liberorum amor naturae congruus est; ille alius abhorrens ab humanitatis clementia, qui vulgo amor dicitur, est appetitus ardens, cuius instinctu per libidinem capti amatores corporum in eo, quod viderint, totum hominem putant. (6) Eiusmodi calamitates animarum amicitias idem appellari vetat, quod nec mutuae sint nec reciprocari queant, ut ament que redamentur, nec constantia illis adsit et diuturnitas desit amoresque eiusmodi satietate ac paenitentia terminentur. (1) Plato tres amores hoc genere dinumerat, quod sit unus divinus, cum incorrupta mente et virtutis ratione conveniens, non paenitendus; alter degeneris animi et corruptissimae voluptatis; tertius ex utroque permixtus, mediocris ingenii et cupidinis modicae. (2) Animas vero fusciores impelli cupidine corporum unumque illis propositum esse, ut eorum usura potiantur atque eiusmodi voluptate et delectatione ardorem suum mulceant. (3) Illas vero facetae et urbanae sint, animas 3  aequalitas] aequalis NPLU   utroque def. Thomas (ut adverbium) : utrobique H : utroque pr.   nam ut pares] pares RZz : pares enim pr.    5  necessitudinum F : necessitudinem BVMRNPL : necessitudine U : necessitudo CH : necessitudinis Zz pr.   est2] et est RZz pr. : est et F   ardens] arens BV (an recte? cf. Tib. 1.4.42 arenti . . . siti; Ov. Ep. 4.174 arentem . . . sitim)    6  quod] quae RZz pr.   sint H  : sunt cett. (def. Hildebrand)   atque Thomas  : qu(a)e codd.  : que Purserb   redamentur Thomas : redimentur B : redamantur Uz pr. : redimantur B2 cett. (dimantur N)   adsit FCHZz pr.  : absit cett.   satietate Z2z pr.  : sanitate Z cett.    14.1  quod] quorum Sinkob 32    2  potiantur] potiatur BVM (corr. B2)  : ponantur R    3  illas BR  : ill(a)e cett.   quae s.l. Ric. (Oudendorp)   facetae et] facere et R : fac et esset B2

70

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

bonorum deamare et studere illis factumque velle uti quam plurimum potiantur bonis artibus et meliores praestantioresque reddantur. (4) Medias ex utroque constare nec delectationibus corporum prorsus carere et lepidis animarum ingeniis capi posse. (5) Ut ille igitur amor taeterrimus et inhumanissimus atque turpis non ex rerum natura, sed aegritudine corporali morboque colligitur, sic ille divinus, deorum munere beneficioque concessus, aspirante caelesti cupidine in animos hominum credatur venire. (6) Est amoris tertia species, quam diximus mediam, divini atque terreni proximitate collectus nexuque et consortio parili copulatus, et ut rationi propinquus est divinus ille, ita terrenus ille cupidini iunctus et voluptati. (1) Culpabilium autem virorum quattuor formae sunt, quarum prima honoripetarum est, sequens abstemiorum, tertia popularis, tyrannicae dominationis est ultima. (2) Evenit quapropter primum illud mentibus vitium, cum vigor rationis elanguerit superiorque et robustior fuerit animae portio in qua ira dominatur. (3) Et quae ὀλιγαρχία dicitur, ea sic nascitur, cum propter pessimum pastum eius partis animae, quae ex cupiditatibus constat, non solum rationabilis et irascentiae loca possidentur, sed eius etiam quae non necessarias cupidines alit. 5  taeterrimus] deterrimus RZzH pr.   concessus] congessus B   credatur] creditur HB2    6  quam . . . mediam] quem . . . medium CH   est2] esse RZ   fort. ille2 secludendum (Magnaldif 486)   iunctus et Z (cf. Novákb 117) : iunctus est et CH : iunctus est cett.   voluptati] voluptatiis R  : voluptatis Zz pr.    15.1  honoripetarum UHzBc pr. : honori poetarum B cett.    2  evenit ante vitium transt. F : post quapropter z pr.    3  et quae CH  : om. cett.  : Oudendorp  : lac. indic. Goldbacher   rationabilitatis Koziold 750 : rationabilis codd. (rationis H )   eius etiam quae codd. (sc. partis animae : cf. Plat. Rp. 553a–555b) : etiam eius quae B2 pr. : etiam eius qua[e] Koziold : etiam eius qua[e] (vel etiam earum quae) Purserb 57 (eius etiam qua[e] Dal Chielea 206) : etiam eorum quae Beaujeu (eorum etiam quae Magnaldie 158–60)   necessarias cupidines alit scripsi : necessarias cupidine sunt BVM (desper. Thomas) : necessaria cupidine sunt FNPLUCH : necessarias cupidines acuunt RZz pr. : necessariam cupidinem ciunt Hildebrand  : necessariae cupidines sunt Goldbacher (Purser et Dal Chielea) : necessariae cupidines sunt Sinkob 34 : necessaria[s] sunt cupidine Beaujeu (Magnaldie) : necessarias cupidines urit Neri

71

15

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

16

Hunc talem Plato lucricupidinem atque accipitrem pecuniae nominavit. (4) Qualitas popularis exsistit, cum indulgentia cupidines roboratae non solum iustis desideriis exardescunt, sed [is etiam quae] obviae atque occursantes et illam consilia­ riam et illam alteram iratiorem animam condicionibus suis presserint. (5) Tyrannidis genus ex luxuriosa et plena libidinis vita, quae ex infinitis et diversis et illicitis voluptatibus conflata mente tota dominatur. (1) Qui sit autem pessimus, eum non solum turpem et damnosum et contemptorem deorum et immoderatum et inhumanam atque insociabilem vitam ait vivere, sed nec cum proximis secumve congruere atque ideo non a ceteris modo, verum etiam a se discrepare, nec aliis tantum, sed sibi etiam inimicum esse, et idcirco hunc talem neque bonis nec omnino cuiquam nec sibi quidem amicum esse. (2) Sed eum pessimum videri quem nulla malignitatis superlatio possit excedere. Hunc talem numquam in agendis rebus expedire se posse non solum propter inscientiam, sed quod ipse etiam sibimet sit ignotus et quod malitia perfecta seditionem mentibus pariat, impediens incepta eius atque meditata consilia nec permittens quicquam eorum talem BVMRZz pr. : palam cett.   Plato] Plautus Skutsch 200 (ex Plaut. Pers. 409 pecuniae accipiter)   lucricupidinem] lucricupidum Floridus (Skutsch ex Plaut. Trin. 100 turpilucricupidum)  : lucricupidonem Sinkoc 125–6 (ex Plat. Rp. 581a-c ϕιλοκερδής)    4  roboratae Goldbacher  : laboratae codd. (elaboratae H)   is (BM : hiis vel his cett.) etiam (et z) quae seclusi (ut variam lectionem ad eius etiam quae §3) : his aeque pr. : his etiam [quae] Floridus : his etiam qua Oudendorp : si etiam qua Thomas : [is] etiam qua Magnaldih 60–1   obviae . . . occursantes] obvia . . . occursantia Hildebrand (Dal Chiele ex Plat. Rp. 561c)   iratiorem] rationem RZz : irrationalem CH  : rationabilem pr.   presserint] presserunt Zz pr.    5  genus Vulcanius : tenus codd. (om. Zz pr.)   infinitis et H : finitis et cett. (om. Zz pr.)   dominatur tota R    16.1  qui sit autem] qui sit aut B : quis ita ut R : quis itaque ut Zz pr.   pessimus] pessimum RZz pr.   immoderatum] inmoderatam RZz pr.   [et] inhumanam Novákb 119   ideo] id RZz   et idcirco . . . amicum esse om. pr.    2  eum] illum RZz pr.   pessimum ut glossam secluseram (ante et idcirco §1 graviter distinguens, Magnaldib 399–400)   ipse] ipsi NPLCH   seditionem zF2 pr. : seditionum F cett.  : post seditionum lac. indic. Goldbacher ( Brakmana 298)   menti[bus] vel menti[bu]s Stramaglia   pariat] parcit NPLUCH

72

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

quae volet. (3) Pessimo quapropter deterrimoque non ea tantum vitia quae contra naturam sunt pariunt exsecrabilitatem, ut est invidentia, ut est de alienis incommodis gaudium, sed etiam quae natura non respuit, voluptatem dico atque aegritudinem, desiderium, amorem, misericordiam, metum, pudorem, iracundiam. (4) Idcirco autem hoc evenit, quod immoderatum ingenium, in quaecumque proruerit, modum non habet atque ideo semper ei aut deest aliquid aut redundat. (5) Hinc eiusmodi hominis amor omni tenore corruptus, quod non solum effrenatis cupiditatibus et inexplebili siti haurire avet omnia genera voluptatis, (6) sed quod ipso etiam formae iudicio irrationabili errore distrahitur, ignorans veram pulchritudinem et corporis effetam et enervem et fluxam cutem deamans, nec saltem coloratos sole aut exercitatione solidatos, [et] opacos umbra vel desidia molles [sed] cura nimia medullatos artus magni facit. (1) Non sponte grassari malitiam multis modis constat; namque iniuriam inordinatam passionem et aegritudinem mentis esse ait. Unde ad delinquendum arbitratur homines non sponte ferri. Quis enim tantum mali voluntate susciperet, ut in optima mentis suae parte scelus et flagitium sciens veheret? (2) Cum igitur possessio mali ab imprudentibus capitur, usum eius et actiones oportet ab ignorantibus sustineri idcircoque peius

17

3  quapropter pessimo Fz pr.   contra naturam H : secundum (om. C) naturam (natura BC : corr. B2) cett. (glossa ad quae natura non respuit huc irrepsisse vid.) : secundum naturam Petrarca  : secus naturam Helm 844   non2 om. VMZz pr.  ­metum misericordiam NPLU    4  modum FCHZzB2 pr.  : modo B cett.   deest] est BR    5  hominis amor zB2 pr.  : hominis iamor B  : homini si amor cett. : homini est amor Thomas   inexplebili RH : inexplebilis BVM : inexplicabilis NPLU  : inexplicabili cett.   avet pr.  : habet codd. (et R)    6  ipso BR  : om. cett.   sed2 (vel H) ut emendationem ad et transtuli : sed . . . sed Ficinus : sed . . . et Sinkob 34   umbra RFCHZ2z pr.  : umbras cett.   desidia] desideria BVM   emedullatos Oudendorp  : medullatos codd. (modulatos z pr.)   artus] artos B  : om. CH    17.1  grassari] crassari NPLU   unde ad delinquendum Brux.  : unde (uri M  : ut Z) delinquendum VMZ : unde li(n)quendum (liquido FZ2z pr.) cett.    2  igitur] ergo RZz pr.   peius RZzH pr. : prius cett.

73

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

18

est quam noceri, quod enim his rebus nocetur quae sunt viliores, corporis et externis, quae vel imminui possunt vel fraudibus interire, illaesis potioribus, quae ad ipsam attinent animam. (3) Sed nocere longe peius esse ex eo intellegi potest, quod animi[s] bonis eo vitio pernicies infertur plusque sibi obest qui alium cupit perditum quam illi nocet, adversum quem talia machinatur. (4) Et cum nocere alteri malorum omnium noxium fit [multo gravius], si qui nocet habeat impune, graviusque est et acerbius omni supplicio, si noxio impunitas deferatur nec hominum interim animadversione plectatur, siquidem gravius est acerbissimorum morborum carere medicina, medentes fallere nec uri aut secari eas partes quarum dolore incolumitati residuarum partium consulatur. (1) Quare, ut optumi medici conclamatis desperatisque corporibus non adhibent medentes manus, ne nihil profutura ratio doloribus spatia promulget, ita eos quorum animae vitiis imbutae sunt nec curari queunt medicina sapientiae [eo mori praestant]. (2) Namque eum cui non ex na­tura nec ex industria recte vivendi studium conciliari potest, vita existimat Plato esse pellendum vel, si cupido vitae eum teneat, oportere sapientibus tradi, quorum arte quadam ad rectiora flectatur. (3) Et est sane melius talem regi nec ipsum regendi nocere add. Vulcanius (ante peius Baehrens 130)   viliores] vilioris NPLU    3  eo1 Rohdea 781  : co B  : quo B2 cett.   animi Rohdea  : animis codd.    4  cum nocere] cum noceri BRZz2 pr.  : connocere VM   noxiosissimum scripsi (Magnaldic 360) : noxium codd. : maximum Wowerius : noxium Goldbacher   fit] sit CHZzB2 pr.  : fit Thomas   multo gravius transtuli ut supplementum ad graviusque : multo gravius est Zz pr. : multo gravius Baehrens   siquidem Gr. : sicut F : si quid cett. (sed quod CHZ, sed quam z, sed quam pr.)   aut] nec RZz pr.   incolumitati] incolumitate BR    18.1  curatio Vulcanius3  : ratio codd.   promulget ita BVMz pr.  : promulgata R  : promulcet (promulceat CH) ita cett.   eo mori praestant (corr. cum Bc in eos mori praestat) transtuli ut supplementum ad eos (Magnaldig 354–5)  : eos . . . (a)emori praestant NC  : eos . . . emori praestat Hz pr.    2  flectatur FCHZB2  : flectitur B cett. (flectantur z pr.)    3  fort. ipsum1 delendum (Magnaldif 486–7)

74

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

habere alios potestatem nec dominari, sed servire servitium, impotem ipsum aliorum addici potestati, parendi potius quam iubendi officia sortitum. (4) Virum pessimum non solum deteriorem etiam dicebat esse, quod distrahatur semper editione vitiorum et desiderium aestibus differatur; qui quanto plurium cupit[i]or sit, tanto egentior sibimet et propterea aliis videri potest. (5) Sperata quippe atque exoptata vix pauca et cum maxima aerumna proveniunt iisque flagrantiores cupidines furoresque succedunt nec futuris modo angitur malis, verum etiam praeteritis transactisque torquetur. (6) Quos omnes morte sola ab eiusmodi malis deduci posse manifestum est. (1) Sed apprime bonos et sine mediocritate deterrimos paucos admodum rarioresque et, ut ipse ait, numerabiles esse; eos autem qui nec plane optimi nec oppido deterrimi sint sed quasi medie morati, plures esse. (2) Sed neque superiores obtinere recta omnia neque culpabiles in omnibus labi. Horum vitia nec gravata nec intempestiva sunt aut nimium criminosa, quorum substantia est ex redundantia vel defectu, quibus et approbationis integritas et modus est et qui inter laudem alios habere FCHZ  : in alios habere Z2z pr.   servitium] servorum F   addici] adi(i)ci RZz pr.   potestati FCHZ2z pr. : potestate Z cett.    4  sed miseriorem add. Goldbacher (ex Plat. Rp. 576c καὶ ἀθλιώτατος : contra Koziolc 230)   dicebat] dicebant NPLU   seditione Krolla : editione codd. : additione pr. : additione Colvius   et1] etsi BMRFZ2z pr. (si ortum vid. ex supplemento s ad editione)   desiderium def. Hildebrand : desideriorum CH (def. Beaujeu ex 2.4.5, 2.6.5, 2.24.8)   differatur Brux. : deferatur H : differtur cett.   plurium z pr. : plurimum cett.   cupitor Thomas : cupitiore B (e ortum vid. ex emendatione sequentis agentior pro egentior) : cupitior MRZ : cupidior M2Z2 cett.   sit] est Thomas  : erit Rossbach 747  ­tanto egentior sibimet] tanto agentior sibimet B : agentior tanto sibimet R : tanto sibimet agentior Z : tanto sibimet egentior Z2z pr.    5  cupidines] cupidinum F   furoresque Lipsius : floresque codd. (flores F  : fluoresque H  : fervores H2  : fervoresque Hildebrand)  : plu­ resque Wowerius  : saevioresque Thomas   nec FCHZz pr.  : ne cett.    6  omnes] omne BVM   malis deduci CHz pr. : mali (malo F) deduci (seduci VM) cett. : malis seduci Goldbacher  : malis educi Koziold 749    19.1  numerabiles] innumerabiles RZz pr.   esse eos] eos eos R (eos R2)  : esse Zz pr.   nec1] ne BVM   sint] sunt NPLUCH

75

19

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

20

­ ituperationemque mediam viam vadunt. (3) Hisque rerum v capessendarum eiusmodi studia excitantur, ut nunc boni atque honesti eos ratione invitent, nunc inhonesta lucra et turpes illiciant voluptates. (4) Talibus viris nec amicitiarum fides perseverat et amores non semper improbi nec honesti tamen eorum animos incurrunt. (1) Perfecte sapientem esse non posse dicit Plato, nisi ceteris ingenio praestet, artibus et prudentiae partibus absolutus atque enim iam tum a pueris imbutus, factis congruentibus et dictis assuetus, purgata et efficata animi voluptate, eiectis ex animo hinc *** abstinentia atque patientia obque doctrinis ex rerum scientia eloquentiaque venientibus. (2) Eum qui per haec profectus fidenti et securo gradu virtutis via graderetur, adeptum solidam vivendi rationem, repente fieri perfectum [hoc repente], praeteriti futurique aevi ultimas partes attingere et esse quodammodo intemporalem. (3) Tum post 2  vadunt Thomas  : vadant codd. (vadent VM : vadat N)    3  hisque Thomas  : isque BVM  : hiisque RH  : iisque F  : usque NPLUC   studia] studio Vulcanius   rationes invitent Petrarca  : ratione invitent codd.  : ratio[ne] invite[n]t Thomas    4  perseverat FCH  : perseveret cett.    20.1  praestet] praestat BVM   artibus (et artibus FH) et prudentiae partibus] prudentiae artibus West 147   enim iam] enim om. z pr. (secl. Magnaldic 361–3, at cf. Apol. 25.5 aggredior enim iam ad ipsum crimen magiae) : iam ante imbutus transt. Zz pr. : iis iam Vulcanius3 : lac. ante enim indic. Goldbacher  : etiam Sinkob 35  : eximia iam Novákb 119–20  : enim iam West   tum] tunc M  : om. RZz pr.  : statim Baehrens 131– 2   pueris] puero FHz pr.   et dictis VMFCHz pr. : edictis BRZ : et dictus NPLU (dictius U)   (a)efficata BV  : eficata M  : eff(a)ecata F  : effecta RZNP  : affecta L  : effeta CHUZ2z pr.   voluptate] voluntate Thomas   eiectis] electis Oudendorp   post hinc (hinc West 148) lac. indic. Goldbacher ( app. : Sinkob  : Novákb : Purserb 59)   omnibusque Thomas : obqu(a)e codd. (absque V : atque CHz pr. Purserb, ob ante venientibus transl.) : lac. ante obque indic. Goldbacher : o[b]que Sinkob   doctrinis] doctrinas F    2  haec] hanc B : hoc B2 (corr. B3)   hoc (in hunc corr. post Kirchhoff 44) repente (repetente BMF  ) transtuli ut supplementum ad repente1 : om. H : hoc est repente Zz pr. : repente2 secl. Novákb : repente1 in sapientem mut. West 149   fieri om. NPLUCHZ (add. Z2)   praeteriti FCHZzR2 pr. : praeteritis R cett.   quodammodo] quodadmodum B (corr. B2)   2–3 intemporalem tum Iunt.2 : intemporalem hic H : temporalaetum

76

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

hoc, vitiis exclusis incertisque etiam missis, omnia quae ad beatam vitam ferunt non ex aliis pendere nec ab aliis deferri sibi posse, sed in sua manu esse sapiens recte putat. (4) Quare nec in secundis rebus effertur nec contrahitur in adversis, cum se ornamentis suis ita instructum sciat, ut ab his nulla vi ­segregetur. (5) Hunc talem non solum inferre sed ne referre quidem oportet iniuriam. Non enim eam contumeliam putat, quam improbus faciat, sed [eam non putat quam] patientia firmiter toleret, qua quidem naturae lege in animo eius sculptum sit quod nihil horum possit nocere sapienti, quae opinantur ceteri mala esse. (6) Equidem sapientem illum conscientia sua fretum, securum et confidentem in omni vita dicit futurum, quod et omnia accidentia reputet ad meliores rationes trahens et quod nihil morose vel difficulter excipiat sibique persuadeat pertinere res suas ad immortales deos. (7) Iam ille diem mortis suae propitius nec invitus exspectat, quod de animae immortalitate confidat; nam vinculis liberata corporeis sapientis anima remigrat ad deos et pro merito vitae purius castiusque transactae hoc ipso usu deorum se condicioni conciliat. (1) Eundem sapientem optimum nominat ac bonum ac prudentem recte arbitratur, cuius sane consilia cum factis rectissimis congruunt et cui principia profecta sunt a iusti ratione. B : in tempora l(a)etum RZz pr. : intemporale tum (tunc VMC) Z2 cett.    3  vitiis] ut iis BN : ut hiis RZ (corr. Z2) : ut his z pr.   incertisque etiam missis Purserb : insertisque et immissis codd. (post immissis lac. indic. Thomas, vel app.)  : incertisque dimissis Krolla  : insertisque virtutibus Baehrens 132   omnia] ­omnibus FCHZz pr.   ferunt H  : fuerunt cett. (fuerint F)    4  vi] vis MNL (corr. M2N2L2)  : tenus P   segregetur] segregere B  : segregare VM  : segregari Novákb    5  eam non putat quam ut glossam secl. Thomas (improbus . . . quam om. z pr.; cf. Magnaldib 396–7) : eam quam (om. non putat) FH : nec eam putat quam Z : eam non putat quam Rohdea 781 : eam [non] putat quam Krolla : eam [non putat quam] dub. Beaujeu   toleret] tolerat C (dub. Beaujeu)  : non tolerat H   quando Krolla : qua codd. (quia H)    6  dicit CH : dici cett. (dicit . . . et omnia om. BVM)    7  iam BVM  : idem cett.   castiusque] castusque VM  : castiusve Fz pr.   usu om. Zz pr. : nisu Thomas    21.1  sane] sana Thomas

77

21

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

22

(2)  Ad hoc sapientem et fortissimum dicit esse, ut qui vigore mentis ad omnia perpetienda sit paratus. Inde est quod fortitudinem nervos animi ipsasque cervices ait, ut ignaviam animae dicit imbecillitati esse finitimam. (3) Divitem hunc solum quidem recte putat, quippe cum thensauris omnibus pretiosiorem solus videatur possidere virtutem. Opes etiam quia solus sapiens potest in usibus necessariis regere, videri ditissimus debet. (4) Nam ceteri quamvis sint opibus affluentes, tamen, quod vel usum earum nesciant vel deducant eas ad pessimas [p]artes, inopes videntur. Egestatem namque non abs[tin]entia pecuniae sed praesentia immoderatarum cupidinum gignit. (5) Philosophum oportet, si nihil indigens erit et omnium contumax et superior iis quae homines acerba toleratu arbitrantur, nihil secus agere quam ut semper studeat animam corporis consortio separare, et ideo existimandam philosophiam esse mortis affectum consuetudinemque moriendi. (1) Bonos omnes oportet inter se amicos esse, etsi sunt minus noti, et potestate ipsa, qua mores eorum sectaeque conveniunt, amici sunt habendi; paria quippe a similibus non abhorrent. Unde inter solos bonos fidem amicitiae esse constat. (2) Sapientia amatorem boni adulescentem facit, sed eum qui probitate ingenii sit ad artes bonas promptior. Nec deformitas corporis talem abigere poterit appetitum. Nam cum ipsa anima complacita est, homo totus adamatur; cum corpus expetitur, pars eius deterior est cordi. (3) Iure igitur putandum est eum, 2  ad VRZzB2 pr. : at B cett. (ac NCH)   hoc] huc R : hunc FCH : haec et Zz pr.   perpetienda] perpatienda B : percipienda RZz pr.   fortitudinem Zz pr. : fortitudinum cett.    3  putat] putet NPLU   thensauris B  : thesauris cett.   pretiosiorem Thomas : pretiosiores codd.   virtutem B : virtutes RZzCH pr. : virtutum cett.   quia solus . . . ut omnes una 24.3 om. V    4  deducant] diducant RZz pr.   artes Brantius (ex 2.12.1 converterit ad malas artes)  : partes codd.   absentia Vulcanius  : abstinentia RZzF pr. : abstinentiam cett.   praesentia FCUZz pr. : praesentiam cett. (praesumptio H : pecuniae sed praesentia om. BM)   cupidinum] cupiendum BM    5  iis Zz pr.  : hiis R  : his cett.   acerba] acerbo BRZ (corr. Z2)   secus Beaujeu : sic codd. (aliud H)   animam a H    22.1  qua] quam RZ

78

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

qui sit gnarus bonorum, cupitorem quoque eiusmodi rerum esse; is enim solus boni[s] desideriis accenditur, qui bonum illud oculis animi videt: hunc esse sapientem. (4) Stultus vero quoniam est ignarus, osor quoque nec amicus virtutum sit necesse est; nec frustra hic talis amator est turpium voluptatum. (5) Sapiens nullo modo merae voluptatis quidem alicuius gratia veniet ad agendum, nisi praesto fuerint honesta emolumenta virtutis. (6) Hunc eundem cum eiusmodi voluntate oportet vitam vivere honestam et admirabilem plenamque laudis et gloriae neque harum modo rerum causa ceteris omnibus praeferri, verum etiam iucunditate et securitate solum et semper frui. (7) Nec angetur carissimis orbatus affectibus, vel quod ex se omnia sunt apta quae ad beatitudinem pergunt, vel quod decreto et lege rectae rationis interdicitur eiusmodi adflictatio. (8) [et] Quod si de tali se causa discruciet, illam aegritudinem vel propter eum, qui est emortuus, suscipiat, quasi in peiore sit parte, aut sua gratia, quod tali necessitudine doleat se privatum esse; (9) sed neque obiti causa lamentationes suscipi oportet, si sciamus illum neque aliquid mali passum ac, si bonae fuerit voluntatis, etiam melioribus aggregatum, neque sui gratia, ut qui in se reponit omnia nec cuiusquam absentia virtutis esse indigens potest, cuius perpetuam possessionem sibi vindicat. (10) Igitur sapiens non erit tristis. 3  qui1] quid R   sit gnarus BF : sit ignarus cett. (si ignarus Bc)   cupitorem Iunt.2 : cupitorum BM : cupitorum ê RZ : cupiturum NPLUC (moderatum H) : cupidum Fz pr.   is] iis B : hiis RZ : his FzB3 pr.   boni Rohdea 781 : bonis codd. (bonis bonus R : ­bonus bonis Z : bonis Z2 : bonus Pz pr.)   hunc Brux. : hoc cett. : hoc Sinkob 36   esse sapientem] est sapientem esse H : est esse sapientem pr. : est sapientium Sinkob    4  stultus Thomas  : istut B  : istud B3 cett. (illud U)   amator] amatoris BR   voluptatum CHUZz pr. : voluntatem BR : voluntatum cett.    5  nullo modo Rohdea  : non modo codd. (modo susp. Thomas)   voluptatis pr.  : voluntatis codd.   praesto] profecto NPLUCH    6  voluntate M  : voluptate cett.   harum] harim B  : pari RZ  : om. H    7  sunt] scit Rohdea    8  et seclusi (Magnaldih 65–6)   quod si] quid si Iunt.2  : quidem si Lipsius  : quod qui Floridus   se om. R    9  obiti] obitu R  : obitus FZz pr.   aggregatum] aggregatur BRZz pr.   sui Petrarca : (a)evi codd. (enim Z2z : enim pr.)   cuius om. BM

79

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei 23

(1) Sapientiae finis est ut ad dei meritum sapiens provehatur, hancque futuram eius operam, ut aemulatione vitae ad deorum actus accedat. Verum hoc ei poterit provenire, si virum perfecte iustum, pium, prudentem se praebeat. (2) Unde non solum in perspectandi cognitione verum etiam agendi opera sequi eum convenit quae diis atque hominibus sint probata, quippe cum summus deorum cuncta haec non solum cogitationum ratione consideret, sed prima, media, ultima obeat compertaque intime providae ordinationis universitate et constantia regat. (3) Verum enimvero illum omnibus beatum videri, cuius et bona suppetunt et, quemadmodum carere vitiis debeat, callet. Una quidem beatitudo est, cum ingenii nostri praesentia tutamur quae perficimus; alia, cum ad perfectionem vitae nihil deest atque ipsa sumus contemplatione contenti. (4) Utrarumque autem felicitatum origo ex virtute manat. Et ad ornamentum quidem genialis loci [est virtutis] nullis extrinsecus eorum, quae bona ducimus, adminiculis indigemus. (5) Ad usum autem vitae communis corporis cura et eorum, quae extrinsecus veniunt, praesidiis opus est, ita tamen ut haec eadem fiant virtute meliora eiusque suffragio beatitudinis commodis copulentur, sine qua haec in bonis minime sunt habenda. Nec frustra est quod sola virtus fortunatissimos potest facere, cum absque hac ex aliis 23.1  ad CH : om. cett.   meritum] merito F : meritis Zz pr.   hancque] hunc que R  : hanc namque NPLUCH   aemulatione] (a)emulationem BR   prudentemque F    2  perspectandi] prospectandi RZz pr.   cognitione] cogitatione BRZzH pr.   agendi Thomas   cogitationum] cogitationem BR : cogitatione Z   intime] intimae BF   providae] providentiae z pr.  : provida Vulcanius    3  illum Thomas : illut B : illud B3 cett.   omnibus Thomas   cuius def. Moreschini : cui H pr. : si cui Rohdea 781   carere vitiis] vitiis carere NPLUCH : cavere vitiis Rohdea   perficimus] perfecimus R   vitae CHZ2z pr.  : vi(a)e Z cett.    4  felicitatum] felicitatem BRz (corr. z2)   genialis loci susp. Oudendorp (at cf. Socr. 15.2–3) : genialis H (om. loci)  : genialis lici Sinkob 36   est virtutis ut glossam secl. Beaujeu (cf. Magnaldib 397–9) : vel virtutis F : virtutis (transl. est ante genialis) CH : est vel virtutis Z2z pr.  : est virtutis Vulcanius3  : e[s]t virtutis Hildebrand  : est virtutis Goldbacher    5  hac CHUZz pr. : haec cett.

80

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

prosperis non possit felicitas inveniri. (6) Sapientem quippe pedisequum et imitatorem dei dicimus et sequi arbitramur deum; id est enim ἕπου θεῷ. (7) Non solum oportet, dum vitam colit, digna dis gerere nec agere ea quae eorum maiestati displiceant, verum et tunc cum corpus relinquit, quod non faciet invito deo. (8) Nam etsi in eius manu est mortis facultas, , quamvis sciat se terrenis relictis consecuturum esse meliora, nisi necessario perpetiendum esse istud lex divina decreverit [arcersere sibi tamen eum]. (9) Mortem eius etsi anteactae vitae ornamenta cohonestant, ­honestiorem tamen et rumoris secundi oportet esse. Cum securus de posteritatis suae vita ad immortalitatem animam permittit ire, eam, quod pie vixerit, praecipit fortunatorum habituram loca, deorum choreis semideumque permixtam. (1) De civitatum vero constitutione et de observatione regen­ darum rerum publicarum ita censet Plato. (2) Iam principio civitatis formam definit ad hunc modum: civitatem esse convictum inter se hominum plurimorum, in quibus sint regentes alii, 6  quippe pedisequum] quippedis equum BM : cum pedissecum R : pedissequum Z (quippe add. Z2)   ἕπου θεῷ Vulcanius3 : ΕΙΤΟΥΘΕΟΥ (vel sim.) codd. (τὸν θεόν z pr.)    7  lac. ante non solum (non autem solum F : non solum autem Zz pr.) indic. Thomas ( vel app. : contra Beaujeu)   dis gerere Vahlen : discere codd. : dis cere Stewechius   eorum] horum NPLUCH   relinquit MFCZ2z pr. : reliquit Z cett. (relinquet H)    8  arcersere (BM : accersere vel accersire cett.) sibi tamen eum corr. post Thomas in arcesset sibi tamen eam ante quamvis transtuli  (Magnaldic 356–7) : ante nisi transt. Thomas  (ex Plat. Phaed. 62c) : arcessere sibi mortem (§9) non debet H : accersire tamen eum mortem (§9) non debere Zz pr. : accersire sibi tamen mortem (§9) evitat Koziolc 112 : accersere sibi tamen eum mortem (§9) Rohdea : accersere sibi tamen eam Sinkob 36–7 (graviter dist. ante mortem et post esse §9)   necessario perpetiendum esse] perpetiendum RZz pr.    9  eius] nam H : om. Zz pr.   anteactae] actae NPLUC   honestiorem Zz pr. : honestior cett. (om. CH)   eam] et eam F : eamque CH : eoque Zz pr.   praecipit] praecepit M : percipit pr.   loca Vulcanius3 : locum FZz pr. : loco cett. : lucos Thomas    24.1  ita censet Plato Oudendorp : ita plato H : it(h)acus et cato cett. : ita iubet Plato pr.    2  definit] desinit B : diffinivit z pr.   convictum Goldbacher (ex Plat. Rp. 369c, Cic. Off. 3.5.21)  : coniunctam codd. (cetum H)  : coniunctionem pr.   inter se . . . coniuncti om. RZ (add. Z2) : inter se om. z pr.   alii om. NPLUCH

81

24

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

c­ eteri ores, coniuncti inter se concordia et invicem sibi opem atque auxilium deferentes, isdem legibus, rectis tamen, officia sua temperantes; unamque civitatem isdem moenibus illam futuram, ut eadem velle atque eadem nolle incolarum mentes assueverint. (3) Quare suadendum est fundatoribus rerum publicarum ut usque ad id locorum plebes suas [ad eundem] *** rectori omnes noti esse possunt nec sibimet incogniti; sic enim fiet ut omnes una mente sint invicemque sibi factum velint. (4) Magnam sane civitatem non habitantium multitudine eorumque magis viribus niti oportet; vires enim non corporis nec pecuniae collectas dominatione multorum existimandas putat cum vecordia impotentiaque, sed cum decreto communi virtutibus omnibus ornati viri incolae et omnes fundati legibus obsequuntur. (5) Ceteras vero, quae non ad hunc modum forent constitutae, non arbitrabatur sanas civitates, sed taetras et morbis tumentes. (6) Res publicas eas demum fundatas ratione dicebat esse, quae ordinatae ad instar animarum forent, ut pars optima, quae prudentia sapientiaque praecellit, imperitet multitudini et, ut illa totius habet curam corporis, ita prudentiae dilectus tueatur universae commoda civitatis. (7) Fortitudo etiam, pars virtutis secunda, ut vi sua appetentiam ceteri inferiores Goldbacher : ceteriores codd. (citeriores Fz pr.) : ceteri[ores] Nováka 92 : ceteri ores Sinkob 37   isdem1] iisdem BF (corr. Bc)   ut H : et cett. : et Goldbacher  : ante et lac. indic. Thomas   atque eadem] atque in eadem R  : et Zz pr.    3  locorum] locarum BR   ad eundem ut glossam seclusi et lac. post Goldbacher indicavi (Magnaldib 400–2) : eidem F : ab eodem Z : ab eodem eidem Z2z pr. (ad eundem Vulcanius) : taliter augeant unde CH : adunent dum Purserb 60 : augeant dum Beaujeu   rectori] rectorem Vulcanius   omnes1 MRF : omne cett. (om. z pr.)   possunt] possint FCHZz pr.   invicemque Gronovius 382  : iniquumqu(a)e codd. (aequumque FZ2z pr.  : unumque Pa)   velint] nolint Hildebrand  : velint Purserb 60    4  sane] sine B   non1 om. FC   virtutibus Thomas : viribus codd. : viribus Purserb   niti Lipsius : uiti B : uti Bc cett. : metiri Sinkob   vires VMU2 pr. : vir U cett.   dominatione] dominationem F : dominationi NCH   existimandas] existimandam FZ2 : aestimandas z pr.   omnes] omnibus CH    5  arbitrabatur] arbitrantur Vz  : arbitratur MRZH    6  ante res publicas dist. Thomas (ante eas pr.)   demum] domum BVM   imperitet] imperat et R : imperaret Zz pr. : imperit(a)e CH    7  appetentiam] ad penitentiam RZz (corr. Z2z2) : appetentia CH

82

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

castigat et reprimit, ita in civitate vigilet: excubitorum loco quidem militet iuventus pro utilitate cunctorum, sed inquietos et indomitos ac propterea pessimos cives refrenet, contineat ac, si necesse sit, frangat potioris ex consilii disciplina. (8) Illam vero desideriorum tertiam partem plebi et agricolis parem ducit, quam existimat moderatis utilitatibus sustinendam. (9) At enim rem publicam negat posse consistere, nisi is qui imperitat habeat sapientiae studium, aut is ad imperandum deligatur quem esse inter omnes sapientissimum constet. (1) Moribus [et] huiuscemodi cunctos cives imbuendos esse dicit, ut iis in quorum tutelam et fidem res publica illa creditur auri atque argenti habendi cupido nulla sit, ne specie communi privatas opes appetant, nec eiusmodi hospitia succedant, ut ­ceteris non reclu sit ianua; cibos victumque ita sibi curent, ut acceptam mercedem ab his, quos protegunt, communibus epulis insumant. (2) Matrimonia quoque non privatim maritanda esse, sed fieri communia despondente ipsa eiusmodi nuptias publice civitate[s], sapientibus magistratibus sorte quadam ei negotio praeditis idque praecipue curantibus, ne dispares sui vel inter se dissimiles copulentur. (3) His adnectitur utilis necessariaque confusio, ut permixta nutrimenta puerorum ignotorum adhuc agnitionis ita in civitate] itancivitate B (corr. B3)  : et in civitate VM  : in civitate RZ (corr. Z2)   potioris] potiores BR   ex Oudendorp : est codd. (om. FH : cum Zz pr.)    8  partem tertiam NPLUCH    9  imperitat BRF : imperat ZzB3 pr. : imperitet cett.   constet Zz pr.  : constat cett.    25.1  et1 ut emendationem ad 24.9 (const)at seclusi (Magnaldie 165–6) : moribus et disciplinis huiuscemodi CH : et huiuscemodi moribus Zz pr.  : moribus et huiuscemodi Vulcanius  : moribus et huius­ cemodi Thomas   ut iis MNPZz pr. : ut is BF : vitiis V : ut hi(i)s cett.   fidem] fides B : fide NPL   creditur] credatur RZz pr.   ne] nec VMLUZz pr.   non reclusa sit ianua Thomas (ex Plat. Rp. 416d) : non reclusit ianua BR : non reclusis ianua B3 cett. (ianua non reclusis FZ2z) : ianua non reclusa pr.   quos protegunt] quos (quo B) spe tegunt BVM (corr. B3)    2  despondente RNPLU  : dispondente BVM  : despondentibus FCH : disponente Gr. : disponentibus Z2z pr.   ipsa Thomas : ipsae BP : ipsis FCHZ2z pr.  : ipse Bc cett. (ipso M2L2)   civitate Thomas  : civitates BRNP  : civitatis cett. (om. H)   et magistratibus et sorte FZ2z pr.   ei BRz pr. : et cett.   praeditis] praedictis BRZ2z    3  adhuc] ad haec RZz pr.

83

25

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

26

parentibus afferant difficultatem, ut, dum suos liberos nesciunt, omnes quos viderint aetatis eius suos credant et veluti communium liberorum omnes omnium sint parentes. (4) hoc ipsorum conubiorum quaeritur tempestiva con­iunctio, cuius futuram stabilem fidem credit, si cum harmonia musicae dierum consonent numeri. (5) Et qui de nuptiis talibus erunt orti, studiis congruentibus imbuentur et optimis disciplinis communi praeceptorum magisterio docebuntur, non vi­rile secus modo verum etiam feminarum, quas vult Plato omnibus [p]artibus, quae propriae virorum putantur, coniungendas esse, bellicis et ***; quippe utrisque cum natura una sit, eandem esse virtutem. (6) Eiusmodi civitatem nullis extrinsecus ratis legibus indigere; regi am quippe prudentia et eiusmodi institutis ac moribus, quibus fundata ceteras leges non requirat. (7) Et hanc quidem ut figmentum aliquod veritatis exempli causa per se compositam vult esse rem publicam. (1) Est et alia optima quidem, et satis iusta [quidem et ipsa], specie et dicis causa civitas fabricata, non, ut superior, sine evidentia, sed iam cum aliqua substantia. (2) In hac non suo nomine de statu et de commodis civitatis requirens originis eius principia et fundamenta disponit, sed eo tendit quemadmodum civilis gubernator, eiusmodi locum conventusque multitudinum nactus, iuxta naturam praesentium rerum et convenarum debeat facere civitatem plenam bonarum legum et morum bonorum. (3) In hac equidem easdem puerorum nutricationes, afferant CH : afferat cett.   eius aetatis FZz pr.    4  ad add. Floridus    5  virile secus] virilis sexus VMCH : virile Zz pr.   artibus Vulcanius : partibus codd.   post et (BRZz : eis cett.) lac. indic. Thomas ( app. ex Plat. Rp. 452a : Novákb 123)  : bellicis et pr.  : bellicis eis Vahlen    6  ratis legibus BRZ (def. Heinsius 539; cf. 2.26.8 legesque . . . promulgari) : latis legibus (regibus N) Z2 cett.   regi eam Oudendorp  : regiam codd. (regia FZ2z pr.)  : regi[am] Nováka 93   prudentia FZ2z pr.  : prudentiam cett.  : prudentiam Oudendorp    26.1  quidem et ipsa transtuli ut supplementum ad quidem et1 (Magnaldid 576–7) : quidem2 ante iusta R (post iusta R2)  : post ipsa FZ2z pr.  : om. Neap.   evidentia H  : evidenti ­(videnti R) cett.    2  nactus] natus BVM : nanctus U

84

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

easdem vult esse artium disciplinas; sed in conubiis et partubus et patrimoniis ac domibus desciscit a prioris observatione rei publicae, matrimonia privata et singularia faciens; procorumque ipsorum, etsi in contrahendo matrimonio consulere ex voluntate sua debeant, universae tamen civitatis principibus ut communis commodi causam decernit spectandam esse. (4) Quare et dites inferiores nuptias non recusent et locupletium consortium inopes consequantur; et, si vires opum congruunt, ingenia tamen diversa miscenda esse, ut iracundo tranquilla iungatur et sedato homini incitatior mulier applicetur, (5) ut talibus observationum remediis et suboles natura discrepante confecta morum proventu meliore coalescat et ita compositarum domorum opibus civitas augeatur; puerperiaque ipsa morum dissimili seminio concepta cum utriusque instar similitudinis traxerint, neque illis vigorem in rebus gerendis neque tamen spectandis consilium defuturum. (6) Instituendos vero eos esse, utcumque parentes [nec ita sexus esse], stratus censuerint civitatis. (7) Domus vero et possessiones habeant privatas, ut queunt singuli, quae quidem nec

3  partubus CHZ2z2 pr. : partibus z cett. (def. Goldbacher ex Met. 9.33.5)   faciens] facies BR   ante procorumque (proquorumque RFNPLU  : pro quoque Z2z pr.) dist. Thomas (ante etsi pr.)   ex voluntate sua] et voluntate sua R : voluntatem suam Zz pr.    4  locupletium] locupletum FCH   non congruunt BVM    5  remediis et z pr.  : remediis et proventibus cett. (proventibus varia lectio vid. ad proventu, Magnaldif 487) : remediis et profectibus Thomas   suboles] subleves BVMR : suble­ vetur Z   opibus] opus B  : copiis VM   puerperiaque] puerperiatque BR   utriusque] utrisque R : ab utrisque CH   similitudinis] similitudine V : similitudines M   traxerint om. R   spectandis] spectantis NLUP (-es)  : in spectandis H    6  sexus esse nec ita utcumque parentes scripsi (Magnaldic 363) : esse (esse ita H) utcumque (utrumque VMH) parentes nec ita sexus esse codd. (sexus esse et nec ita supplementa vid. ad esse1 et ad utcumque) : utcumque parentes nec uti sexus Goldbacher  : utcumque parentes nec ita sexus Koziold 750  : esse utcumque parentes † nec ita sexus esse Beaujeu : esse utcumque parentes Moreschini   sed ut magistratus Koziold : stratus RFNPLUC : tus B (tuos B3) : onestus M (om. V) : se habere H : stratus Goldbacher   in civitatis VM    7  domus] domos RZzFCH pr.

85

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

27

immensum augeri per avaritiam nec prodigi per luxuriam aut deseri per neglegentiam sinit. (8) Legesque huic civitati promulgari iubet et legum moderatorem, cum aliquid tale concipiet, ad contemplandas virtutes hortatur. (1) Imperitandi autem modum eum esse utilem censet qui ex tribus fuerit temperatus. Nec enim vel optimatium vel etiam popularis imperii solos et meros status utiles arbitratur nec impunitas rectorum culpas relinquit, sed magis censet his debere constare rationem, qui sint potestate potiores. (2) Et alii publicarum rerum status definiti ab eo putantur nitentes ad bonos mores et super ea re publica, quam vult emendatione constare, rectori mandat, non prius residuas compleat aut vitiosas leges correctas velit [enim] mores perniciosos et disciplinas corrumpentes commoda civitatis ad meliora converterit. (3) A quibus si consilio et suadela depravata multitudo deflecti non poterit, abducenda est tamen ab incepto vi et ­ingratis. (4) In actuosa vero civitate describit quemadmodum simul omnis hominum multitudo bonitate et iustitia conducta habeatur. Hi tales complectentur proximos, honores custodient, intemperantiam arcebunt, iniuriam refrenabunt, pudicitiae ornamentisque ceteris vitae honores maximos deferentes. (5)  Nec temere multitudo conveniet ad eiusdem rerum publicarum immensum] immensis RZz (corr. z2) : in immensum F pr. : in (om. C) mensura CH sinit] sivit R    8  promulgari] provulgari R   iubet FCHUZ2z pr.  : iubeto Z cett.    27.1  optimatium] optimatum VMRCH   rationem CH  : nationem cett.    2  alii] alia BR : aliarum Gr.  et2] sed Thomas   ea re F2 : ea F cett. : re Oudendorp   emendatione] emendatiorem Rohdea 781   quam2 (vel quin) Oudendorp : enim codd. (deinde CH)  : ni Hildebrand (falsa lectio enim ab antecedente emen- orta eiecisse vid. quam, Magnaldif 489–90)    3  depravata] defraudata BVM    4  post hominum multitudo iterant flecti non poterit . . . hominum multitudo BVMR (ad multitudo §3 rediit librarius archetypi)   habeatur] habeantur NPLU   custodient] custodiunt BRZ   pudicitiae] pudicitias B : pudicitius M (corr. M2) : prudentiae pr.     5  conveniet Baehrens 134 : convellet BFNPLUz : convalet VM : cum vellet RCH (velit H) : convolet Z pr. : convertet Hildebrand (convertet Beaujeu) : convalescet Goldbacher : confluet Novákb 123–4 : compellet Walter 166

86

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

d e p l at o n e e t e i u s d o g m at e l i b e r i i

status, nisi qui optimis legibus et egregiis institutis fuerint educati, moderati erga ceteros, inter se congruentes. (1) Quattuor culpabilium civium genera esse: unum eorum qui sunt honore praecipui, alterum paucorum, penes quos rerum est potestas, tertium omnium, ultimum dominationis tyrannicae. (2) Et primum quidem confit, cum prudentiores viri per magistratus seditiosos civitate pelluntur deferturque ad illos potestas qui sint manu tantummodo strenui, nec ii qui blandiore consilio agere res possint adipiscuntur imperii facultatem, sed qui turbidi violentique sunt. (3) Paucorum vero status obtinetur, cum inopes criminosi multi simul paucorum divitum impotentiae subiacentes dederint se atque permiserint omnemque regendi potestatem non mores boni sed opulentia fuerit consecuta. (4) Popularis factio roboratur, cum inops multitudo viribus obtinuerit adversus divitum facultates lexque iussu populi fuerit promulgata, ut ex aequo liceat omnibus ho­nores capessere. (5) Ad haec tyrannis illa, singulare dominationis caput, tunc oritur, cum is qui leges contumacia sua ruperit simili legum coniuratione adoptatus in imperium invaserit,

nisi Novákb : nisi Walter    28.1  civium Krolla   esse] esse ait F : sunt Zz pr.    2  confit Vulcanius : confut B (fuit B3) : tunc fit VM : eorum fit R (fit Zz pr.) : confunditur F : confugit N : configit PUCL2 (configat L) : contingit H : confingitur Oudendorp   ii Zz pr. : hii BRNLU : hi B3 cett.    3  dederint] dederunt R   non] nec RZz pr.    4  autem factio FZ2z pr.   obtinuerit] optinuerint R   iussu Zz pr. : eius su B : eius sub cett. (eius HB3)   promulgata iudicio F   aequo] eaco RZ (corr. Z2)    5  cum is CH : cum hiis B : civis R (cum civis Zz pr.) : cum his B3 cett.   legum Lipsius   coniuratione susp. Floridus (conversione Sinkob 39 : contemptione Erdmann 382)   in imperium BRNPLUC  : imperium L2 cett.   invaserit] invasit VM   APULEI MADAURENSIS (MAUDARENSIS R) DE HABITUDINE PLATONIS LIBER II (PRIMUS VM) EXPLICIT. INCIPIT LIBER III (SECUNDUS VM) FELICITER (FELICITER om. VM) BVMR (Lucii Apuleii Madaurensis platonici de Cosmographia Sive de mundo Liber Incipit man. rec. M mg.) : Explicit .l. II. Incipit .III. feliciter Z  : L. APULEII PLATONICI MADAURENSIS PHILOSOPHI DE MORALI PHILOSOPHIA LIBER EXIGIT. EIUSDEM DE COSMOGRAPHIA EGREGIUS LIBER FOELICISSIME AGGREDITUR z  : Incipit apuleus de philosophia L  : Explicit liber

87

28

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 17/10/19, SPi

apulei

constituens deinceps uti omnis civium multitudo, desideriis eius et cupiditatibus parens, obsequium suum tali fine moderetur.

primus de secta platonica. Incipit secundus secundum Theophrastum H : nullam praebent neque subscriptionem neque inscriptionem FNPUC (sed mg. ab aliis manibus adscripta sunt Apulei madaurensis de habitudine doctrinaque platonis liber II explicit. L. APPULEI DE MUNDO LIBER INCIPIT F : Lucii Apuleii Cosmographia sive de mundo Liber ad faustinum Incipit N : Cosmographia sive de mundo Apuleius P)

88

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

DE MUNDO

(1) Consideranti mihi et diligentius intuenti, et saepe alias, Faustine mi[hi], virtutis indagatrix expultrixque vitiorum, divinarum particeps rerum philosophia videbatur et nunc maxime, cum naturae interpretationem et remotarum ab oculis rerum investigationem sibi vindicet. (2) Nam cum ceteri magnitudine rei territi eiusmodi laborem arduum et profundum existima­ rent, sola philosophia suum non despexit ingenium nec indignam se existimavit cui divinarum et humanarum rerum disceptatio deferatur, (3) sed [conducere a] condecere tam bonas artes et eiusmodi operam cum ingenuitate professionis suae credidit et congruere istius modi curam talibus studiis et moribus. (4) Nam cum mundum homines eiusque penetralia corpore adire non possent, ut terreno domicilio illas regiones inspice­rent, philosophiam ducem nancti eiusque inventis imbuti, animo Cf. Pseudoar. Περὶ κόσμου 391a1–401b29 Bekker    De titulo cf. subscriptiones ad finem De Platone    1  saepe alias] sepelias BVM   mi Goldbacher  : mihi codd. (om. H  : secl. Nováka 95 quod ‘numquam secundo loco vocativum mi’ Apuleius ponat) : fili Thomas (iam dub. Goldbacherb 692 ex Plat. 2.1.1)   expultrixque HF2 pr. (ex Cic. Tusc. 5.2.5, quem locum mg. profert H)  : exculptrixque PL  : excultrixque B1F cett. (excultisque B)    2  indignam FCHUZz pr. : indigna cett.   disceptatio R (de-) Gr.Zz pr. : discreptatio B1 : discrepatio cett. (discreptiotio B : disputatio H)    3  [conducere a] condecere scripsi (cf. Met. 6.9.2 condecet, Pseudoar. 391a7 πρέπουσαν)  : conducere (cum- B : con- B1) ac dicere BR (a = alias vel alibi variam lectionem significare vid.; cf. Nováka 41)  : conducere (cum ducere VM) accidere VMFNPLU  : conducere CH (Moreschini, secl. ac dicere) : conducere (condiscere pr.) ac docere Zz pr. : conducere ac decere Ald. (Novákb 124 add. coniungi ante credidit : post congruere transt. ac ­decere Stefanib 343–4) : conducere ac concinere Goldbacher : condiscere [ac dicere] Thomas (post credidit add. convenire)  : concinere accedere Norreri 244  : cum ducere †ac dicere† Minio  : concinere [accidere] Beaujeu    4  terreno domicilio pr. : terreno domicilio Koziola  nancti BR : nacti cett.   imbuti inventis RZz pr.

89

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

peregrinari ausi sunt per caeli plagas his itineribus quae exploratione acuminis sui pervia sapientiae solis cogitationibus vide­ rant, (5) ut, cum ipsius intervalli condicione a mundi vicinia natura nos secretos esse voluisset, immensitati tamen eius ­volucrique curriculo cogitationum nostrarum nos pernicitas intimaret; (6) facillimeque ea, de quibus origo eius est, anima divinis suis oculis aspexit, agnovit, aliis etiam eius scientiam tradidit, veluti prophetae quidam deorum maiestate completi effantur ceteris quae divino beneficio soli vident. (7) Quare et eos qui unius loci ingenia nobis qualitatesque describunt, aut moenia urbis aut alicuius amnis fluenta aut amoenitates et magnitudines montium, alia multa descripta ab aliis, plerique studiose legunt; Nysae iuga et penetralia Coryci et Olympi sacra et Ossae ardua, alia eiuscemodi sola dumtaxat et singula extollunt. (8) Quorum me miseret, cum tanto opere nec magnis et oppido paucis inexplebili admiratione capiuntur. Hoc illis evenire adeo non est mirabile, cum nihil maius suspexerint neque ad aliquid intenderint quod maiore diligentia contemplandum esset. (9) Ceterum si terrarum orbem omnemque mundum contemplari pariter aliquando potuissent, minus exiguas eius et singulas partes dignas laudibus credidissent, quibus esset universitas comprehensa. (10) Quare nos Aristotelen prudentissimum et doctissimum philosophorum et Theophrastum auctorem secuti, quantum possumus cogitatione contingere, dicemus de omni hac caelesti ratione, naturasque et officia complexi et cur et quemadmodum moveantur explicabimus. 5  ipsius] impius B : impiis VM   vicinia] vitinia B : vicina RZ   volucrique] volucri Oudendorp : volucri quasi Rohdea 782    6  eius2] eorum Novákb   ceteris quae z pr. : ceterisque cett. (ceteris F)    7  coryci U : corni cett. (cornii N  : cosmi C : parnasi H)  : Cirrhi pr.   [s]acra Vulcanius   eiuscemodi BR  : huiuscemodi cett.    8  maiore BRF2Z2z pr. : maiora VMNF : maiori PLU (suspexerint . . . maiore om. CH)    10  re . . . philosophorum om. N (nos . . . philosophorum om. CH)   aristotelen B : aristotelem (vel -tilem) cett.   et doctissimum om. BVM   hac] haec B : ac VN (corr. N2)   naturasque et Oudendorp : naturas et FZz pr. : naturasque cett.

90

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

de mundo

(1) Mundus omnis societate caeli et terrae constat et eorum natura quae utriusque sunt; vel sic: mundus est ornata ordinatio dei munere, deorum recta custodia. (2) Cuius cardinem—sic enim dixerim κέντρον—robustum et immobilem genetrix atque altrix animantium omnium habet tellus, supernis omnibus, ut videri potest, aeris liquiditate ad modum tegminis saeptis et opertis. (3) Ultra deorum domus est, quod caelum vocamus; quod quidem divinis corporibus onustum videmus, pulcherrimis ignibus et perlucidis solis et lunae reliquorumque siderum, cum quibus fertur per orbem dierum noctiumque curriculis, agens et stellarum choros intermino lapsu, finem nulla aevi defectione factura. (4) Sed cum omne caelum ita revolvatur ut sphaera, eam tamen radicibus oportet teneri, quas divina machinatio verticibus affixit, ut in tornando artifex solet for­ cipe materiam comprehensam reciproco volumine rotundare; (5) eos polos dicimus, a quibus veluti a cardinibus directio quaedam profecta axis est dictus, divisor et disterminator mundi, orbem terrae in medietate constituens. (6) Verum hi vertices, quos immobiles diximus, ita sunt ut supra caput alter appareat ex parte boreae, qui septemtrionalis vocatur; alter antarcticus humo tegitur, umidus et austrinis vaporibus mollis. (7) Sed caelum ipsum stellaeque caeligenae omnisque siderea compago aether vocatur, non, ut quidam putant, quod ignitus sit et incensus, sed quod cursibus rapidis semper rotetur, elementum

1.1  natura] naturas R : naturis Zz pr.   utriusque] utrisque LU    2  κέντρον Ald. : centrum RZzP pr. : centron cett.   immobilem] mobilem B : nobilem VM : incontingibilem RZz pr.   aeris] aeres B  : hae res VM    3  vocamus caelum RZz pr.   agens et BVM : agens cett.    4  eam] ea R : ipsum Zz pr.    5  profecta] profecto NPLU  : profectio CH    6  sunt Thomas   antarcticus Z2z pr.  : ant(h)articus VMCH : athanticus B : atlanticus R : athantarticus cett. (om. Z)   tegitur] tegatur Stramaglia    7  caeligenae Lipsius : caeliger(a)e codd. (col- R : om. Zz pr.)   aether CH pr. : (a)ethera cett. (aetherea ZzM2) : aether a Goldbacher : aether a Thomas

91

1

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

2

non unum ex quattuor, quae nota sunt cunctis, sed longe aliud, numero quintum, primum ordine, genere divinum et inviolabile. (1) Iam astrorum innumerabilis multitudo partim labitur cum orbis inerrantis regione, quam circulus ambit signifer, obliqua complexione circumdatus et signis duodecim illuminatus, partim errantibus stellis, quae neque priorum motus habent neque sane inter se similes et aequales, sed affixae diversis globis inordinatum, ut sic dixerim, ordinem servant; aliaeque ultra sunt, aliae citra. (2) Stellae, quae propter naturam eiusmodi nullis creduntur erroribus vagae, et infinitos numero greges ducunt et simplex aetheris dorsum alma et sacrata amoenitate lucis coronant. (3) Septem vero deorum nominibus illustres totidem orbibus affixae sunt et gradatim sibimet superlatae, ut superior inferiore sit maior, ac vicissim mutuis adhaesionibus nexae complexu illius orbis, qui inerrabilis dicitur, continentur. (4) Hic Phaenonis globus, quem appellamus Saturnum; post quem Phaethontis secundus est, quem Iovem dicimus; et loco tertio Pyrois, quam multi Herculis, plures Martis stellam vocant. Hanc sequitur Stilbon, cui quidam Apollinis, ceteri Mercuri nomen dederunt; quintus Phosphorus, Iunonia immo Veneris stella, censetur. (5) Deinde Solis est orbis et ultima omnium Luna, altitudinis aetheriae principia disterminans, quae divinas et immortales vivacitates ignium pascens ordinatis ac semper aequalibus invectionibus solvitur atque reparatur. quintum HF2Z2z pr. : quintumque C : quinque F cett. (om. Z)   ordine primum Fz pr.    2.1  inerrantis Vat. : inerranti (iners- R) cett.   circulus Hoelscher : circulorum codd.  : circumlator Vulcanius  : circu[loru]m Ursinus  : circul[oru]um Scioppius : circulo[rum] Wowerius : cingulo Elmenhorstius : circulatim Oudendorp : circulo suo Bosscha (auctore Lennepio) : circulo circum(ambit) Minio   signifer] ignifer B   post citra dist. Floridus (post stellae pr.)    2  ducunt] ducent BVM    3  orbibus] orbi BVM   sunt et RZzF pr.  : sunt ut cett.   inerrabilis] innarrabilis VM  : inenarrabilis LU (corr. L2)    4  phaenonis Gr. pr.  : fenonis cett. (fetontis VM)   quem2] quam BVMRN   Phaethontis Elmenhorstius : ph(a)etontis vel f(a)etontis codd. : Phaethon Ald.   quem3] quam BVM   Martis] mentis BR   mercuri BR : mercurii R2 cett.   Phosphorus pr.  : fonsforus B  : fosforus cett. (bosphorus Z2z)    5  aetheriae] (a)etherea MB3 : aethereae z pr.

92

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

de mundo

(1) Post eam vero partem quae sancti aetheris finibus coercetur, cuius mensa pensaque distinctio est et natura immutabilis, regio et mortalis ac iam paene terrena, cuius primae sunt partes tenuiores et vaporatae, quippe cum finitimis aetheris attingantur ardoribus, quantum maximis parva et quantum rapidis possunt pigriora contingi. (2) Sed ex ea parte quae curriculis finitimi inuritur Solis, se iaculari atque emicare et scintillare flammae quaedam ostensae oculis nostris videntur, quas Graeci cometas et cidas et bothynos appellant quasque labi et fluere frequenter videmus, lucere faciliusque restingui. (3) Exin inferioris aeris qualitas turbidior infunditur, cui permixtus est glacialis rigor; sed superioris vicinia claritatis et propinqui caloris afflatu nitescit ac sinceriore interdum luce vestitur. (4) Huius saepe mutabilis convertitur species, cum sit natura vitiabili: et in nubes cogitur et reciprocis flabris aperitur et nimbis vehementibus rumpitur, nivibus etiam et glacie inhorrescit et praecipiti grandine desuper verberatur; turbinum flatibus typhonumque conflictu fit procellosa, sed telis fulminum et missilium caelestium iaculis ignescit. (1) Aeri terra coniungitur eaque in se suscipit maria. Haec frequentatur animantibus, haec silvarum viriditate vestitur, haec fontium perennitate recreatur, haec fluminum frigidos lapsus nunc erroribus terrenis vehit, modo profundo in mari confun3.1  post eam BFZz pr.  : postea cett.   mensa pensaque] mensura prehensa H  : mensu appensuque pr.  : mensa pensaque Thomas   distinctio est Novákb 125–6 : distinctum est codd. (est et distincta H) : distincta est pr. (est del. Elmenhorstius) : distincta sunt Krollb 582 : distincte est Thomas   et natura] naturae Scriverius   est2 Rohdea 782 (ante regio dist.) : et codd. (in R)   sunt om. BVM   attingantur C pr. : attingatur cett.    2  se iaculari] eiaculari H pr. : se iaculari Elmenhorstius : [se] iaculari Nováka 95–6   docidas pr.  : cidas (vel sim.) codd.   facile add. Lipsius    3  exin] ex VMU (et V2) : et in L : exinde Zz pr.   superioris Gr.F2 : superior RZzCH pr. : superiori F cett.    4  glacie inhorrescit] glaciei (i2 eras.) inhorrescit B : glacie horrescit VM : glaciem horrescit R : glacies inhorrescit L   turbinum Krollb (ex Pseudoar. 392b11 πνοαί τε ἀνέμων καὶ τυϕώνων) : turbine codd.   typhonum­ que Oudendorp  : typhoniique (vel sim.) codd.  : typhonisque Ald.   procellosa sed] procellos sed B : procellos et R : procellosa sed et H    4.1  mari] maria RZz pr.

93

3

4

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

5

dit; (2) eadem infinitis coloribus floret, altitudine montium, camporum aequore, nemorum opacitate variatur, sinuosis in­flexa litoribus, distincta insulis, villulis urbibusque collucens, quas sapiens genus, homo, communibus usibus fabricatur. (3) Nec sum nescius plerosque huius operis auctores terrarum orbes ita divisisse: partem eius insulas esse, partem vero continentem vocari; nescii omnem hanc terrenam immensitatem Atlantici maris ambitu coerceri insulamque hanc unam esse cum insulis suis omnibus. (4) Nam similes huic alias et alias minores circumfundit Oceanus, quae tamen merito ­videntur ignotae, cum ne hanc quidem, cuius cultores sumus, omnem peragrare possimus. Nam sicut hae insulae interfluuntur, quae sunt in nostro mari, ita illae in universo salo fretis latioribus ambiuntur. (1) Elementorum inter se mutui nexus artis affinitatibus implicantur et quinque coniuges copulae his ordinatae vicibus attinentur, ut adhaereant gravioribus leviora: aquam in se habet tellus aut aqua, ut alii putant, vehit terram; aer ex aqua gignitur, ignis aeria densitate conflatur; aether vicissim ignes­ que illi immortalis dei vivacitate flammantur. (2) Huius divini ignis origine incensi per totius mundi convexa illustribus facibus ignescunt. Superna quapropter dii superi sedes habent, 2  infinitis coloribus floret] infinitis coloris floret R  : infiniti coloris flores Zz pr.   communibus] communis NPLU  : communis vel hominis C  : hominis H    3  vocari z pr. : vocare cett. : vocant Hildebrand : vocare Thomas   ante nescii graviter dist. pr. (leviter Hildebrand) : nescios H (dub. Hildebrand : nescii ut anacoluthon def. Goldbacherb 693)    4  post alias1 add. maiores Beaujeu (post alias2 add. maiores et Krollb 584; cf. Pseudoar. 392b24 τὰς μὲν μείζους αὐτῆς, τὰς δὲ ἐλάττους)   minores] maiores P (corr. P2)   omnem Ursinus : omnes codd.   possimus] possumus B (corr. Bc)   sicut hae] sicuti V  : sicute ML   in universo salo BVM : in universos alo R : universo salo cett.    5.1  adh(a)ereant Gr. (cf. Krollb 582) : adh(a)ereant et (etiam CH pr.) cett. : post et lac. indic. Thomas ( app.)   tellus om. BMV   aut Goldbacher : et codd. : vel Thomas   aeria densitate] et aeri adensitate R : ex aeris condensitate Zz pr. : aeri densitate CH    2  incen si Thomas   superi] superii BR : superni B3 : superas CH pr.

94

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

de mundo

infima ceterorum animantium terrena possident genera, per quae serpunt et erumpunt et scatent flumina, fontes et maria, quae meatus et lacunas et origines habent in gremio terrarum. (3) Ipsarum vero insularum, quae sunt in nostro mari, digna memoratu Trinacria est, Euboea, Cypros atque Sardinia, Creta, Peloponnesos, Lesbos; minores autem aliae ut naevuli quidam per apertas ponti sunt sparsae regiones, aliae Cyclades dictae, quae frequentioribus molibus alluuntur. (1) Maria maiora sunt Oceanus et Atlanticum, quibus orbis nostri terminantur anfractus. (2) Sed occiduarum partium mare per angustias oris artatum in artissimos sinus funditur et rursus a columnis Herculis refusum in immensam latitudinem panditur, saepiusque coeuntibus terris veluti quibusdam fretorum cervicibus premitur et idem [rursus] cedentibus est [terris] immensum. (3) Primum igitur a columnis navigantibus dexterius latus duobus sinibus maximis cingitur, quorum primus duas Syrtis habet, alter imparibus quidem sinuatur figu­ ris, sed in maxima divisus est maria, quorum unum Gallicum dicitur, alterum Africum—quod quidem Aristoteles Sardiniense maluit dicere—, tertium Adriaticum pelagus. (4) His iungitur infima] infirma VM (inferna V2)   quae meatus] qu(a)eatus BVM (corr. V2)  : la­ quaeatus B3   post terrarum lac. susp. Minio    3  e[s]t Lipsius   Cipros Lorimer  (ex Pseudoar. 393a13)   peloponnesos V2 : pelopennesos V cett. (peloṣpennesos R : peloponensus H)   autem] aut BR   aliae1 Pursera 253 (ex Pseudoar. 393a14)   naevuli quidam Lipsius : nebuli quidem codd. (nebulae quaedam CH : nebulae quidem Ald.) : naevuli quidem Minio   molibus] mollibus VM : motibus Lipsius    6.2  rursus1] rursum NPLUC   fretorum] fretarum BR : frequentorum V   isdem scripsi (Magnaldil 332–3)  : idem codd.  : idem Lipsius   rursus2 transtuli (cf. Pseudoar. 393a22–3 πῇ μὲν κατὰ στενοπόρους αὐχένας ἀνεστομωμένος, πῇ δὲ πάλιν πλατυνόμενος)   terris secl. Thomas (post cedentibus transt. Gr.H)    3  a columnis V2 : columnis cett. (ad columnas H : columnas Colvius)   dexterius scripsi (cf. Pseudoar. 393a24 ἐν δεξιᾷ εἰσπλέοντι τὰς Ἡρακλείους στήλας)  : dextrum HB3V2  : dextros BV cett. (dextro C)  : dextras Schickeradus : dextrorsum Hildebrand : dextrum Novákb 126 : dextrorsum Brakmana 299   syrtis BR (cf. faucis §5) : syrtes cett.    4  his1] iis F : om. VM

95

6

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

7

Siculum et post Creticum, eo indiscretis finibus Pamphylium, Assyrium, Aegyptium. Sed ante Aegaea et Myrtoa sunt maria. His sane vicinus est Pontus, sinus amplissimus maris nostri, cuius extremus recessus in Maeotim senescit; ex Hellesponti fonte concipitur vestibulumque eius Propontis vocatur. (5) Ab ortu solis Oceanus est, Indicum et Persicum mare conferens; hinc patescunt finitima Rubri maris, quae per angustas longinquasque faucis in Hyrcanium et Caspium flectuntur sinus, ul­traque profundae vastitatis esse maria creduntur; (6) deinde paulatim Scythicum et Hiberum freta, et rursum mare, per quod Gallicum atque Gaditanas columnas circumvectus Oceanus orbis nostri metas includit. (1) Sed in altera parte orbis iacent insularum aggeres maximarum, Brittanniae duae, et Labeon et Hibernia, quas supra diximus [esse] maiores. Verum hae in Celtarum finibus sitae sunt; minores vero ultra Indos, Taprobane atque Loxe. (2) Multaeque

eo def. Thomas (ut dativum) : et Ald. : ei Krollb 582   pamphylium Neap. : pamphilicum H : pampylum vel pamphylum cett.   ante] antea H : a latere Thomas : ante Novákb   (a)egea et myrtoa C : aegeum et myrtoum H : regea (rege VM: regia F) myrtoa (timyrtoa VM: myrte R) cett. : (a)egea myrtoa Iunt.2   his2 BRPU : hiis H : i(i)s cett.   M(a)eotim] meotî VNCU : meotui R : Maeotin Ald.   propontis H : propintus B  : propinquius VM  : propontus R  : proponticus C  : propontius cett.    5  faucis BVM  : fauces B3 cett.   sinus R  : sinul B (sinum B3)  : simul cett.   ultraque BMR  : utraque cett.  : ultra quae Vulcanius    6  Hibernium Goldbacher : hiberum codd. (hyberium U : Iberium Scaliger) : Hybernum Colvius   sinum add. Vulcanius3   circumvectus] circumventus NCH    7.1  brittaniae BR  : britanniae cett.   Labeon def. Lorimer (ex aliquot Pseudoaristotelis codd.)  : albion CH   hibernia FCH  : hiberni cett.   eis (iis) quas supra diximus Vulcanius  : quas ­supra ea diximus esse BR (ea et esse orta vid. ex supplementis -ia eis ad hiberni) : quas supra diximus esse cett. (esse secl. Goldbacher : iis Elmenhorstius : eis Rohdea 782)   celtarum LUHV2  : celtorum V cett. (sc- R)   post sunt dist. Iunt.2 (post sitae Beaujeu)   minores Vulcanius : minores Wowerius (ex Pseudoar. 393b14, sed particulam negativam omitti etiam in aliquot Pseudoaristotelis codd. monet Goldbacher)   taprobane Neap.  : tabrohane U  : broman(a)e cett. (romane R)  : Taprobana Ald.  : Probane Lorimer (ex Pseudoar. codd. ap. Stob. 1.261.2 W.)   Loxe Salmasiusb 1111 (Apulei errorem susp., cf. Pseudoar. 393b14–15 Ταπροβάνη . . . λοξή) : zoxae BRPLU : zosae VM : oxae F : zon(a)e NCH

96

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

de mundo

aliae orbis ad modum sparsae hanc nostram insulam, id est hunc terrarum orbem, quam maximam diximus, ornamentis suis pingunt et continuatione ut quibusdam sertis coronant. (3) At enim huius terrae, quam nos colimus, latitudo quadraginta, prolixitas septuaginta milia stadiorum tenet. (4) Sed in divisione terrarum orbis Asiam et Europam et cum his vel, sicut plures, praeterea Africam accepimus. (5) Europa ab Herculis ­columnis usque Ponticum et Hyrcanum mare ac flumen Tanain fines habet, Asia ab isdem angustiis Pontici maris usque ad alias angustias, quae inter Arabicum sinum et interioris ambitum pelagi iacent, constringiturque Oceani cingulo et societate nostri maris. (6) Sed alii alio modo, ut quidam ab exordio Tanais ad ora Nili Asiae terminos metiuntur. (7) Africam vero ab isthmo Rubri maris vel ab ipsis fontibus Nili oriri putandum eiusque in Gaditanis locis fines esse. (8) Sed ipsam Aegyptum plerique Asiae, plures Africae adiungunt, ut insularum situs sunt qui cum finitimis locis comprehendunt et sunt qui in alia divisione eas habendas putant. (9) De mari satis dictum. (1) Terreni vero casus ita se habent. Exhalationes duas physici esse dicunt: tenues et frequentes vixque visibilis ad superiora minari ex gremio telluris, nebularum agmina halitu amnium fontiumque constare matutinis temporibus crassiora. (2) Harum altera arida est atque consimilis, quae terrenis 2  orbis Vossius (ex Pseudoar. 363b17 κύκλῳ) : urbes codd. : uberis Scriverius : orbe Minio   id est FCHU  : idem cett.    3  milia H  : om. cett.    5  ab . . . columnis CH : ab . . . columna F : ad . . . columnas cett.   Hyrcanium Oudendorp (ex 6.5)   sinum Ald. : finem codd. (e in ras. B)   iacent CH : iacet cett.    6  Nili Asiae] nilia side B (corr. B3) : nilia site R    7  africam FU : a(f)frica cett.   ab isthmo U : ab (vel a) ismo cett. (istaro R : sinu HC2 : hismo B3)    8  ut om. NPLUCH   qui cum Vulcanius : qui (quae BVM) eam codd. : qui eas Brantius   putant VMF : putent cett. (def. Oudendorp ex Plat. 2.15.4 exardescunt . . . presserint)    8.1  exhalationes V2  : et (h)alationes BVMR : et elationes cett.   physici Iunt.2 : fisici H : fassicae cett. (fasisce C)   visibilis B : visibiles B2 cett.   minari] manare Krollb 582   ex Oudendorp (e iam Elmenhorstius) : et codd.    2  flammae ex §3 transt. Stefanib 341–2 (aquae, pro atque, flammae supplementum vid. ad atque §2) : Vulcanius : Lipsius

97

8

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

apulei

9

eructationibus surgit, altera umida et egelida; hanc ex fluentis superioris vaporis natura ad se trahit. (3) Et ex hac quidem ­nebulae, rores, pruinae, nubila et imbres, nix atque grando ­generantur; de illa superiore, quam diximus siccam, venti, animae [aquae flammae] et fulmina atque aliae ignitorum telorum gignuntur plurimae species. (4) Nebula constat aut ex ortu nubeculae aut ex eius reliquiis; est autem exhalatio vaporata et umore viduata, aere crassior, nube subtilior, cui serenitas obolitionem infert. Nec aliud est serenitas quam aer purgatus caligi­ne et perspicue sincerus. Ros vero nocturnus umor est, quem tenuiter serenitas spargit. (1) Glaciem dicimus umorem sereno rigore concretum. Huic est pruina consimilis, si mollitia roris matutinis frigoribus incanuit. (2) Ergo aer actus in nubem nubilum denset et ea crassitudo aquarum fetu gravidatur. Imber exprimitur, cum inter se urguentur nubium densitates; totque diversitatibus pluviae cadunt quot modis aer nubili condicionibus cogitur. (3) Raritas enim nubium stillicidia dispergit, quae concretae vehementius effundunt agmina largiora et eas aquas quas imbres vocamus, a quibus hoc differunt nimbi, quod pluvia iugis est, nimbus autem quanto repentinus est, tanto vehementior, et quanto improvisior praecipitatio eius est, tanto breviore casu restringitur. (4) Nives autem colligi iactatione densarum eructationibus H : reluctationibus cett. (ex erluctationibus, ut vid.)   egelida] gelida MHBc    3  nubila et imbres NPLU : nubilae umbres B (imbres Bc) : nubilo et imbres VM : nebula et ymbres RC : nubila (nebula H) imbres FGr.H   venti CHL2 : ventique U : verti L cett.   aquae (et U : aeque C2) flammae (flamine Gr.) codd. (cf. supra) : atque flamina Scriverius : [aquae] flammae Lipsius   fulmina] flumina VMRP (corr. V2)    4  exhalatio] et exhalatio RZ  : exaltatio NPLU (corr. U2)  : ex altero CH   obolitionem def. Hildebrand : abolitionem RZzFGr.H pr. (def. Pursera 255)   serenitas3 tenuiter RZz pr.    9.2  ergo aer actus] aer [er]coactus Novákb 126–7   nubilum] nebulum B   gravidatur] gravidat FNPLUC   quot] quod BMRL (corr. L2)   nubili] nubilis FH : nubium Zz pr.   condicionibus] coitionibus Ursinus : conlisionibus Lipsius   cogitur] cogitatur BVM : agitur H : coagitatur Bc    3  concretae] congretae B : congregatae B3   hoc] eo VM   imber add. Vulcanius    4  nives def. Beaujeu (ut anacoluthon) : nivem Thomas (coll. haec . . . venit §5)

98

OUP CORRECTED PROOF – FINAL, 21/10/19, SPi

de mundo

nubium constat; nam priusquam in aquam depluant, fractae ac discussae spumas agitationibus suis faciunt et mox gelatus umor rigore inhorrescit. (5) Haec , victis nubibus, crebrior ad terram venit, eam nos tempestatem ningorem vocamus. (6) Grandinare vero tum dicimus cum aqua nubem lapidoso pondere et festinante perrumpit eademque vi et ad pernicitatem incitat et, cedente aeris molli