Die alte Geschichte nach römischen Quellen als lateinisches Lesebuch für die mittleren Classen [2. Aufl. Reprint 2021] 9783112409107, 9783112409091

Citation preview

Die

alte Geschichte nach Römischen Quellen als

Lateinisches Lesebuch für die mittleren

Classen

bearbeitet von E .

H o n n e l l ,

Direclor des Friedrichs - Werderschen (¡ymnasii.

Zweite

Auflage.

B e r 1 i u. Druck und Verlag von Georg Reimer. 1861.

Vorrede.

D a s Lateinische Lesebuch, welches hier in aweiter Auflage erscheint, enthält das Material der Alten Geschichte, so weit man etwa die Kenntniss derselben von dem Schüler eines Gymnasii und einer Realschule oder entsprechender Lehranstalten verlangt, in einem möglichst gleichmässigen Fortgange und in correcter, classischer Redeform.

Den Stoff dazu boten die erhaltenen

Ueberreste der Lateinischen Sprache selbst in drei Autoren,

dem I u s t i n u s , F l o r u s und A u r e -

IV

l i u s V i c t o r , von denen es fast scheinen möchte, dass sie zu einem solchen Zwecke geschrieben seien, und der Jugend unverändert selbst in die Hände gegeben werden könnten, wenn sie nicht erstens sämmtlich einer spätem Zeit angehörten, die das reine Bewusstsein der acht Römischen Sprachbildung und den gesunden Sinn für Schönheit und Ebenmass der Darstellung nicht mehr ungetrübt besass, dagegen durch fremdartige Constructionen und rhetorische Ausschmückungen das Gefühl ihrer innern Mängel suchte;

wie dies

zu

beschwichtigen

am grellsten bei dem sonst

gedankenreichen und lebendigen Stilisten Florus hervortritt.

Zweitens aber sind sie alle durch

eigne oder späterer Abschreiber Nachlässigkeit von historischen Fehlern so häufig entstellt, dass sie der Jugend nur mit beständigen Mahnungen und Warnungen zum Lehrbuche dienen könnten. Da indess durch leichte stilistische und sachliche Aenderungen

diese Bedenken beseitigt

werden

können, so lässt sich aus jenen Autoren eine fortlaufende Alte Geschichte zusammenstellen, die in leichter Fassung, interessanter Auswahl und antiker Form den sich bildenden Lateiner durch

V

das ganze Gebiet der Alten Geschichte von der Entstehung der ersten Reiche bis zum Untergange des Weströmischen Kaiserthums führt, und so neben

seinem

ersten Zweck, ein

Lateinisches

Lesebuch zu sein, dem Schüler auch zum historischen Handbuche dienen kann. Die meisten meiner Aenderungen bestanden im Fortstreichcn rhetorischer Uebertreibungen und Weitschweifigkeiten, oder leicht zu entbehrender Einzelnheiten, und im Vertauschen von Wörtern oder

Constructionen.

Die gemachten Abände-

rungen wird eine Vergleichung mit den genannten Autoren selbst leicht nachweisen können, über die Zweckmässigkeit werden Kundige urtheilen. Die beiden letzten Abschnitte nach Theodosius dem Grossen, womit die Epitome des Aurelius Victor schliesst, regnorum

habe ich aus I o r n a n d e s

ac t e m p o r u m

den

notwendigen

Wo

mehr nöthig war

successione

Umänderungen

de mit

genommen.

als einzelne Ausdrücke

zu ändern oder hinzuzufügen, wird der mit der Römischen Literatur Vertraute

auch leicht den

antiken Ursprung der Einschaltungen erkennen.

VI

Die Ueberschriften der einzelnen Abschnitte und die beigefügten Jahreszahlen sollen dazu dienen, den historischen Faden zu leiten, orientiren und

sein Gedächtniss

den Leser zu zu bereichern,

welches trocknen Stoff, wie Jahreszahlen, leichter und williger

gelegentlich

aufnimmt und behält,

als wenn es zu diesem Zwecke besonders in A n spruch genommen würde.

Erklärende Noten habe ich nur wenige unter den Text gesetzt, dagegen einen grösseren Theil nothwendiger Erläuterungen

historischer mit

oder

wenigen

geographischer der

Darstellung

ebenmässig angefügten Worten in den Text selbst verwebt,

damit der Schüler die meisten

sach-

lichen Erklärungen lieber im Zusammenhange der Erzählung fände als durch häufige Anmerkungen, die zu lesen er doch selten Neigung hat, zu oft unterbrochen würde.

Meine Noten beschränken

sich daher meist auf die Uebersetzung einzelner Ausdrücke oder Redensarten, die gerade an der Stelle vorauszusetzenden sein möchten.

Schülern nicht geläufig

VII

Seine Stelle in der Schullectüre Lesebuch am besten zwischen dem N e p o s und C a e s a r

einnehmen.

wird

das

Cornelius

Der unmittel-

bare Uebergang von jenem zu diesem ist w e n i ger sprachlich als sachlich unzweckmässig. detaillirten Kriegsgeschichten

Caesars

Die

erfordern

eine rasche Leetüre, wenn sie nicht den Leser ermüden und gegen den ausgezeichneten Erzähler derselben einnehmen oder wenigstens gleichgültig machen sollen. Daher halte ich auch den UnterTertianer, der bei der Leetüre einer

Schlacht,

die drei Stunden gewährt hat, oft drei Wochen aufgehalten wird, nicht für einen geeigneten Leser des Caesar;

für ihn ist noch eine gedrängtere

Darstellung und Fülle so wie Mannigfaltigkeit des Stoffes nothwendig.

Mir hat deshalb immer ein

Lesebuch, welches diesen Anforderungen genüge, zweckmässig geschienen.

Das Verfahren übrigens, welches ich bei den obengenannten Lateinischen Schriftstellern a n g e wendet habe, um sie auf unsern Schulen lesbar zu machen, wird man pädagogisch nicht tadeln, da es dasselbe ist, was bei Lesebüchern in allen

"VIII

Sprachen angewendet wird.

W a s in denselben

der Jugend geboten wird, ist meistens ursprünglich nicht für sie bestimmt gewesen, sondern erst nachträglich als geeignet für sie erachtet und ihr mundrecht gemacht worden.

E . Bonneil.

Inhalt. A.

Geschichte

Griechenlands Orients.

und der Völker des

a) E r s t e P e r i o d e , v o n d e n ä l t e s t e n Z e i t e n b i s zum B e g i n n d e r P e r s e r k r i e g e . 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Die ältesten Reiche und Eroberer Semiramis und ihr Sohn Ninya Sardanapallus, letzter König von ^ssyrien . . . . Astyages König von Medien; Cyrus' Geburt und Aussetzung Cyrus' Jugend und Aufenthalt bei den Persern . . . Cyrus stürzt die Medische Herrschaft Cyrus besiegt den Croesus Cyrus' Krieg gegen die Scythen und Tod Cambyses Der falsche Smerdis . . . • Dareus Hystaspis wird König von Persien . . . . Unterwerfung des abgefallenen Babylon Beschreibung der Scythen Dareus' Krieg gegen die Scythen, und Veranlassung zu den Perserkriegen Athen unter den Königen Solon, Gesetzgeber Athens Pisistratus bemächtigt sich der Alleinherrschaft zu Athen Befreiung Athens von den Tyrannen

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 11 12 13 13 15 15 16

X b) Z w e i t e P e r i o d e . V o m A n f a n g e d e r P e r e e r kriege bis zur E r o b e r u n g Athens. ° ° 1. Der erste Perserkrieg 2. Streit um die Persische Thronfolge 3. Xerxes rüstet sich zum Kriege 4. Der Kampf bei Thermopylae 5. Fortsetzung des Krieges bis zur Schlacht bei Salamis (>. Xerxes' Flucht aus Griechenland 7. Die Schlachten bei Plataeae und Mycale 8 Athen erbaut seine Mauern 9. Des Pausanias Verrätherei und Cimons erste Siege . 10. Xerxes Ermordung; Artaxerxes I. Longimanus gelangt zur Kegierung 11. Die Gesetzgebung des Lycurgus 12. Die Messenischen Kriege 13. Beginn der Feindseligkeiten zwischen Athen u. Sparta ]4. Der erste Theil des Peloponnesischen Krieges . . . 15. Beschreibung Siciliens 16. Geschichte Siciliens vor dem gr. Athenischen Feldzuge 17. Grosser Feldzug der Athener nach Sicilien . . . . 18. Wiederbeginn des Peloponnesischen Krieges . . . . 10. Alcibiades in der Verbannung 20. Alcibiades, an die Spitze der Athenischen Flotte gestellt, siegreich gegen die Spartaner 21. Alcibiades' glänzende Rückkehr nach Athen . . . . 22. Alcibiades verliert das Commando wieder 23. Schlachten bei den Arginusse» und Aegos potami . . 24. Eroberung Athens

. Seile. 17 18 19 20 21 23 24 24 25

r

2ti 27 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

c) D r i t t e P e r i o d e . Von d e m F a l l e A t h e n s b i s zur Herrschaft Philipps. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 45.

Die dreissig Tyrannen in Athen Tbrasybulus vertreibt die Dreissig Feldzug d. jüngeren Cyrus gegen Artaxerxes II. Mnemon Krieg der Lacedaemonier gegen den König von Persien Conon besiegt die Spartaner Die Griechischen Staaten erheben sich gegen Sparta . Conon stellt die langen Mauern Athens wieder her . Der Lacedaemonier eigenmächtiges Verfahren und Fall Thebens Befreiung und Macht Tod und Verherrlichung des Epaminondas . . . . Gänzlicher Verfall Athens Macédoniens Verhältnisse vor Philippus Philipps erste Regierungsjahre Der heilige Krieg Philippus erweitert seine Macht

42 43 44 45 47 48 49 50 60 52 53 53 54 55 56

XI

16. 17. 18. 19. 20.

Philippus täuscht die Griechen durch Unterhandlungen Philippus unterwirft d. Phocenser u verpfl. d. Einwohner Philippus greift Byzantium an . . . . . . . . Philipps Zug gegen die Scythen Griechenland verl. seine Selbständigkeit bei Chaeronea

Seile.

58 59 60 61 62

d) V i e r t e P e r i o d e . D i e M a c e d o n i s c h e H e r r s c h a f t , von d e r S c h l a c h t b e i C h a e r o n e a b i s z u m U n t e r g a n g e d e r M a c c don i s c h en R e i c h e . 1. 2. 3 4. 5. 6. 7. 8 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 1H 19. 20. 21 22. 23. 24. 2f>. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 83.

Philipps Massregeln gegen die Athener und Thebaner Philipps Vorbereitungen zum Per. erkriege . . . . Philipps Ermordung Charakteristik Philipps und Alexanders des Grossen . Alexanders Regierungsantritt Abfall der Griechen; Unterwerfung Athens . . . . Eroberung und Zerstörung Thebens Alexander zieht in den Persischen Krieg Beginn des Kampfes mit den Persern Alexander löst den Gordischen Knoten Alexanders Marsch nach Cilicien und Krankheit . Die Schlacht bei Issus Alexander erobert Syrien und Phoenicicn Alexanders Zug zum luppiter Hammnn Unterhandlungen zwischen Dareus und Alexander . Schlacht bei Gaugamela Alexander unterwirft die Persischen Stammländer . . Tod des Dareus Codomanus Alexander erhält Nachrichten aus Europa; Antipatcrs Kampf mit den Lacedaemonicrn Krieg Alexanders von Epirus in Italien und Zopyrions mit den Scythen Alexanders Eroberungen am Caspischen Meere; Zusammenkunft mit der Amazonenkönigin; Annahme Persischer Sitten . . . . Einrichtungen zur Beschwichtigung des Heeres . . . Alexander dringt b. z. Nordgrenze seiner Eroberg. vor Ermordung des Clitus Zug nach Indien . . . Alexander besiegt den Porus u. dringt bis n. d. Hyphasis Kämpfe mit den Völkern am Indus Beschiffung des Oceans und Rückkehr Entlassung eines Theils des Heeres Tod d. Hephaestion; Rückkehr d. Königs nach Babylon Erkrankung und Tod Alexanders des Grossen . . . Betrachtungen über Alexanders Tod Schicksale des Reiches Alexanders nach seinem Tode

t' Athenienses insignis; sed in conciliandis amieitiarum studiis ') quam in retinendis vir melior, quia morum vitia sub umbra eloquentiae primo latebant. Itaque persuadet Tissapherni, ne tanta stipendia classi Lacedaemoniorum praeberet. Pocandos enim in portionem muneris *) Ihnes, quorum pro liberiate, quutn tributa Atheniensibus penderent, bellum susceptum sit. Sed nec ' ) auxiliis nimis enive Lacedaemonios iuvandos; ipsum enim memorem esse debere, alienam se victoriam non suam instruere4), et eatenus bellum sustinendum, ne inopia deseratur. Nam regem Persarum, dissentientibus Graecis, arbitrimi pacis ac belli fore; et, quos suis non possit, ipsorum armis victurum; per fedo autem bello statini ei cum victoribus dimicandum. Domesticis igitur bellis Graeciam òbterendam, ne externis vacet5), exaequandasque vires partium, et inferiores auxilio levandos. Non enim quieturos post kanc victoriam Spartanos, qui vindices se libertatis Graeciae professi si/tt. Grata oratio Tissapherni fuit; itaque eommeatus maligne praebere, classem regiam non totam committere 6 ), ne aut victoriam totam daret aut necessitatem deponendi belli imponeret.

20. A l c i b i a d e s , an die S p i t z e d e r A t h e n i s c h e n F l o t t e g e s t e l l t , s i e g r e i c h g e g e n die S p a r t a n e r . Interea Alcibiades hanc operam civibus venditabat: ad quem quiun legati Atheniensium venissent, pollicetur his amicitiam regis, si respublica a populo translata ad senatum foret; sperans, fore ut aut concordante civitate dux belli ab omnibus legeretur, aut discordia inter ordines facta ab altera parte auxilio vocaretur. Sed Atheniensibus, imminente periculo belli, maior salutis quam dignitatis cura fuit. Itaque pel-mittente populo imperium ad senatum 4 " 1) conciliare amieitiarum studia freundschaftliche Verbindungen anknüpfen. 2) munus Beisteuer. 3) Sed nec aber 5) vacare c. auch nicht. 4) instruere für etwas sorgen. Dat. Müsse für etwas haben. fi) praebere — committere Infinitivi bistorici, wie ein Perfectum zu übersetzen.

38 a. t.h. quadringentorum transfertur. Qui quum insita genti superbia crudeliter in plebem consuleret, singulis tyrannidis impotentiam ') sibi vindieantibus: ab exercitu Âlcibiades exul revocatili- duxque classis constituitur. Statim igitur Atbenas mittit, continuo se cum exercitu venturum receptu-

rumque a quadringenlis iura populi,

ni ipsi redderent.

Hac denuntiatione optimates territi primo urbem prodere Lacedaemoniis tempta\erunt, deinde quum id nequissent, in exilium profecti sunt. Alcibiades, intestino malo patria liberata, summa cura classem instruit atque ita in bellum adversus Lacedaemonios pergit. Iam Sesti in Hellesponto Mindarus et Pharnabazus Lacedaemoniorum duces instruetis i1 navibus expectabant. Proelio commisso victoria penes Athenienses fuit; niaior pars exercitus et omnes ferme hostmm duces caesi, naves LXXX captae sunt. Interiectis quoque aliquot diebus, quuin bellum Lacedaemonii a mari m terram transtulissent, identidem vincuntur. His malis t'racti pacem petierunt. Quam ne acciperent, opera eorum effectuin est, quibus ea res quaestum praestabat. Interea et Syracusanorum auxilia illatum a Carthaginiensibus Siciliae bellum domum revocavit. Quibus rebus destitutis 2 ) Lacedaemoniis, Alcibiades cum classe victrici Asiam vastat, rnultis locis proelia facit, ubique victor recipit civitates, quae defecerant, nonnullas capit et imperio Atheniensium adiicil, atque ila prisca navali gloria vindicata, adiecta etiain laude terrestris belli, desideratus eivibus suis Athenas revertitur.

21.

Alcibiades' glänzende Rückkehr A t h e n . 407.

nach

His omnibus proeliis ducentae naves hostium et praeda ntgeiis capta erat. Ad hunc igitur redeuntis exercitus triumphum effusa 3 ) omnis multitudo obviarn procedit, et universos quideni milites praecipue tarnen Alcibiadem miratur. In hunc oculos civitas universa, in hunc suspensa 1) impotentia ungezügelte Gewalt.

llch machen.

2) destituera rmschiid-

3) effusa hinautHròmemd.

39 ora ') convertit, hune quasi de coelo missum et ut » ch ipsam victoriam contuentur; laudani, quae pro patria, nec minus admirantur, quae exul contra gesserit, excusantes ipsi, iratum provocatumque fecisse. Enimvero tantum in uno viro fuisse momenti *), ut maximi impei'ii subversi et rursus recepii auetor essel, et, unde stetisset8), eo se Victoria transferret, fie/'etque cum eo mira quaedûm fortunae inclinatio. Itaque omnibus non humanis tantum veruni etiam divinis e uni honoribus onerant; certant secum ipsi, utrum còntunieliosius eum expulerint an revocaverint honoratius. Ipsos déos illi gratulantes tulerunt obviam, quorum execrationibus erat devotus; et cui paulo ante omnem humanam opem interdixerant, eum, si queant, in coelo posuisse cupiunt. Compensant contumelias honoribus, execrationes precibus. Non Siciliae illis adversa pugna in ore est sed Graeciae victoria, non classes per illum amissae sed acquisitae, nec Syraeusarum sed loiiiae Hellespontique meminerunt. Sic Àlcibiades nunquam mediocribus, nec in offensa nec in favore, studiis suorum exceptus est. 22.

Àlcibiades v e r l i e r t das C o m m a n d o w i e der. 407.

Dum hsec aguntur, ci a Lacedaenioiriis Lysantter classi bellöqere praeficitur, et in locum Tissaphernis Darens rex Persarum fllìuni smini Cyrum Ioniae Lydiaeque praepösuit, qui Lacedaeinonios auxiliis opibusque ad spem fortunae pnoris erexit. Audi igitur viribus, Alcibiade in Asiam profecto, Antiochum eius ducem cum ceteris navibus reBetum, dum agros longa pace divites securius populatur et praedae dulcedine sine insidiarum metu sparsos milites habet, repentino adventti apud Ephesum oppresserunt. Tantaque caedes palantinm fuit, ut plus vulneris eo proelio Athenienses acciperent, quam superioribns dederant, et tanta desperatio apud Athenienses erat, ut continuo Alcibiadetti ducem Conone mutarent; arbitrantes, victos se non 1) euspensa Ol-a die gespannten Blicke, 2) t»ntum momenti so viel Bedeutung, 3) unde stetisset antf mlbkw Sekt er itand.

40 a. eh. fortuna belli sed fraude imperatori, apud quem plus prior offensa valuisset quam recentia beneficia. Vicisse autem eum priore bello ideo tautuin, ut ostenderet hostibus, quem ducem sprevissent, et ut pluris eis ipsam victoriam venderet. Omnia enim credibilia in Alcibiade vigor ingenii et morum luxuria faciebat. Veritus igitur hic multitudinis impetum denuo in voluntariuni exilium proficiscitur. 23. S c h l a c h t e n bei den A r g i n u s s e n u n d A e g o s potami. Itaque Conon Alcibiadi suffectus, haJbens ante oculos, cui duci successisset, classem maxima industria exornat; sed navibus exei-citus deerat, fortissimis quibusque ') in Asiae populatioue amissis. Armantur tamen senes aut impúberes pueri, et numerus militum sine exercitus robore expletur. Sed uon magnani bello moram aetas fecit imbellis; caeduntur a Callicratida Lacedaemoniorum duce passim apud Chinili et Lesbuin aut fugientes capiuntur, tantaque strages aut occisorum aut captivorum fuit, ut Atheniensium deletum non imperium tantum verum etiam noraen videretur. Qua calamitate perditis et desperatis rebus *) ad tantam inopiam rediguntur, ut consumpta militari aetate peregrinis civitatem, servís libertatem, damnatis impunitatem darent. Ex qua colluvione hoininum conscripto exercitu, domini antea Graeciae vix libei"tatem tuebantur. Iterum tamen fortunain maris experiendam decernunt, tantaque virtus animoriiin erat, ut, quum paulo ante salutem de4U6 - sperassent, sperarent victoriam et insigni certamine prope Arginussas ínsulas classem hostium profligarent. Sed ñeque is miles erat, qui nonieu Atheniensium tueretur, neque eae vires, quibus vincere consuerant, neque ea scientia inilitaris in his, quos vincula non castra continuerant. Itaque paulo post a Lysandro apud Aegos pota10 mos oppressi omnes aut capti aut occisi sunt. Quuin dux Conon eo proelio superfuisset solus, erudelitatem ci1) fortissimi quique gerade rem eine Sache aufgeben.

die Tap/ertten.

2) desperare

41 vium metuens, cum octo navibus ad regem Cyprium concessit Evagoram. 24.

Eroberung Athens.

»• ci>

404.

At dux Lacedaemonioruin, rebus feliciter gestis, fortunae hostium insultât '); captivas naves cum praeda bellica in triumphi modum ornatas mittit Lacedaemonem ac tributarias Atheniensium civitates, quas metas dubiae belli fortunae in fide tenuerat, voluntarias recepii nec aliud ditionis *) Atheniensium praeter urbem ipsam reliquit. Quae cuncta quum Athenis nuntiata essent, oinnes relictis domibus per urbem discurrere pavidi; alius alium sciscitari, auctorem nuntii requirere 3 ); non pueros imprudenza, non senes debilitas, non mulieres sexus imbecillitas domi tenet; adeo ad omnem actatem tanti mali sensus penetraverat. In foro deinde coëunt atque ibi per totani noctem fortunam publicam questibus iterant. Alii fratres aut filios aut parentes deflent, cognatos alii, alii amicos cognatis cariores et cum privatis casibus querelain publicam miscent; iam se ipsos, iain ipsam patriam perituram, miseriorernque incolumium quain amissorum fortunam indicantes; sibi quisque ante oculos obsidionem et famcin et superbum victoremque hostem proponentes; iam ruinam urbis et incendia, iam omnium captivitatem et miserrimam servitutem cogitatione praecipieutes; feliciores prorsus priores urbis ruinas ducentes, quae, incolumibus 4 ) filiis parentibusque, tectorum, tantum d e t r i m e n t o constiterint. Nunc aulem non classent, in sicuti pridem confugiant, superesse; non exercitum, virtute servati pulchriora possilit moenia cxtruere.

qúam cuius Sic

defletae ac prope perditae urbi hostes superveniunt et, obsidione circumdata, obsessos fame urgent. Sciebant enini, neque s ) ex advectis copiis niultum superesse, e t 5 ) , ne novae advehi possent, providerant. Quibus malis Athenienses 1) insultaie o. Dat. verhöhnen. 2) ditionis in der Gewalt, der Gen. des Eigenthums abhängig von reliquil. 3) sciscitari — requirere Infinitivi historici. 4) incolumibus Abi. abs. während unversehrt geblieben. 5) neque — et einerseits nicht — andrerseits.

42 a. eh. fracti post longam famem et assidua suorum fuflera pacem petiverunt; quae darine deberct, diu inter Spartanos sociosque deliberatuin est. Quum multi delendum Atheniensium noiuen urbenique incendio eonsuinendam censerent: negarunt Spartani se ex duobus Graeciae oculis allenii» eruturos; pacem polliciti, si dernissa in Pyraeeum versus muri brachia deiicerenl navesque, quae rèliquae formi, traderent, resque publico, ex semel ipsis XXX reetores acciperel. In has leges traditam sibi urbem Lacedaeinonii formandam Lysandro tradiderunt. lnsignis hie lfl|. annus et expuguatione Atlienarum et morte Darei regis Persarum fuit.

c) Dritte Periode. Vou dem Falle Atlieus bis zur Herrschaft Philipps. 404—338. i.

Die d r e i s s i g T y r a n n e n in Athen.

Mutato statu Athenarum etiam civiuìti condicio mutatur. Triginta reetores reipublicae constituuntur, qui filmt tvranni ; nam a principio tria millia sibi satcllituni statuunt, quantum ex tot cladibus prope ne civium quidem superfuerat; et quasi parvus hic ad contiuendam eivitatem exercitus esset, septingentos milites a victoribus accipiunt. Caedes deinde civium ab Alcibiade auspicantur, ne iterum rempublieam specie liberationis invaderei. Quem quum prot'ectum ad Artaxerxein, Persaruin regem, comperissent, citato itinere miserunt, qui eum interciperent; a quibus occupatus quum occidi aperte non posset, vi vu s in cubiculo, in quo dormiebat., crematus, est. Liberati hoc ultoris metu tyranni miseras urbis reliquias caedibus et rapinis exhauriunt. 'Quod quum displiccre uni ex numero suo Therainè'ni didicissent, ipsiun quoque ad terrorem omniuni interficiunt. Fit igitur ex urbe passim onmiuni tuga, repleturque Graecia Atheniensium exulibus. Quod ipsum auxilium quum miseris eriperetur (nam Lacedaenioniorum edicto civitates exules recipere prohibeba»tur)j omnes se

43 Argo» et Thebas contulerunt, ubi non solum tiitum »• t;l>exiliuni egerunt, veruin etiam spein recuperandae patriae receperunt ')• 2.

T h r a s v b u l u s vertreibt die Dreissig.

Erat inter exules Thrasybulus, vir strenuus et domi nobilis, qui, audendum aliquid pro patria et pro salute communi etiam cum periculo ratus, coniunctis exulibus castellum Phylen Atticorum finium occupât; nec deerat quarundani civitatium tarn crudeles casus miserantium favor. Itaque Lsinenias, Thebanorum princeps, etsi publicis non poterat, privatis tarnen viribus adiuvabat; et Lysias orator, exul tunc, quingentos milites stipendio suo ins t r u c t s in auxilium patriae communis eloquentiae misit. Fit igitur asperum proelium; sed quum hinc pro patria suminis viribus, inde pro aliena doniinatione securius pugnaretur, tyranni vincuntur; vieti in urbem ret'ugerunt, quam exhaustam caedibus suis etiam armis spoliant. Deinde quum omnes Athenienses proditionis suspectos haberent: ¿emigrare eos ex urbe iubent, et in bracbiis muri, quae diruta fuerant, habitare, extraneis nrilitibus imperium tuentes. Post haec Thrasybulum corruinpere, imperii societatent pollicentes, conantur; quod quum non contigisset, auxilia a Lacedaeinoniis petiverunt, quibus acci ti s iterum proeliantur. In eo proelio Critias et Hippomächus, omnium tyrannoruni saevissimi, cadunt. Ceteris victis, quum èxercitus eorurn, ex quibus maior pars Atheniensium erat, fugeret, magna voce Thrasybulus exclamat: Cur se victorem fugiant potius, quam ut vindicem communis liberlatis adiuvent'ì Civium illam meminerint aciem non hostium esse; nec se ideo arma cepisse, ut aliqua victis adimerei, sed ut adempia restitueret; XXX se dominis, non civitati bellum inferre. Admonet deinde cognationis, legum, sacrorum communiuni, tum vetusti pei- tot bella commilitii; orat, misereantur exulum civium, si tarn patienter ipsi serviant; reddant sibi patriam, accipiant libertàtem. His 1) spero recipere die Hoßnuny wiedergewinnen.

44 a. c.h. vocibus tantum promotum est ' ) , ut reversus in urbem exercitus XXX tyrannos emigrare Eleuslnem iuberet, substitutis decern, qui reinpublieam regerent; qui, nihil a ) exemplo prioris dominations territi, eandeni viam crudelitatis aggressi sunt. Dum hacc aguntur, nuntiatur Lacedaemone, in bellum Athenienses exarsisse; ad quod eomprimendum Pausanias rex inittitur, qui misericordia exulis populi permotus, patriam miseris civibus restituit et decern tyrannos ex urbe Eleusine migrare ad ceteros iubet. Quibus rebus quuin pax statuta esset: interieetis paucis diebus repente tyranni, non minus restitutos exules quam se in exilium actos indignantes, quasi vero aliorum libertas servitus esset, bellum Atheuiensibus inferunt. Sed ad colloquium, veluti dominationern recepturi, progressi, per insidias comprehensi ut pacis victimae trucidantur; populus, quem emigrare iusserant, in urbein revocatur. Atque ita per multa membra civitas dissipata in unum tandem corpus redigitur, e t , ne qua dissensio ex anteactis nasceretur, 3. omnes iureiurando obstringuntur, discordiarum oblivionem fore. Interea Thebani Corinthiique legatos ad Lacedaemonios mittunt, qui ex manubiis portionem praedae communis belli periculique petereut, quibus negatis non quidein aperte bellum adversus Lacedaemonios decernunt, sed animis tantam iram concipiunt, ut subesse bellum intelligi posset.

3.

Feldzug

des j ü n g e r e n Cyrus gegen x e r x e s II. M n e m o n .

Arta-

Eodein fere tempore Darens, rex Persarum, moritur, Artaxerxe et Gyro filiis relictis. Reguum Artaxerxi, cui propter memoriae firmitatein cognomen Mnemon erat; Gyro civitates, quaruni praefeclus erat, testamento legavit. Sed Cyro indicium patris iniuria videbatur. Itaque occulte adversus fratrem bellum parabat; quod quum nuntiatum Artaxerxi esset, accersitum ad se fratrem et innocentiain dissimulaiione belli simulantem compedibus aureis vinxit, 1) promotum est wurde gewonnen,

2) nihil gar nicht.

45 interfecissetque, nisi mater prohibuisset. Dimissus a Ch igitur Cyrus iam non ' ) occulte bellum sed palam, nec p e r dissimulation em sed aperta professione, parare coepit; ^ " 1 • auxilia uridique roiitrahil. Laeedaemonii m e m o r e s , Atlicniensi bello enixe se eius opera adiutos, velut ignorantes contra quein bellum pararetur, decernunt auxilia Cyro inittenda, ubi res eius e x e g i s s e t ; quaerentes apud Cyruni gratiam et apud A r t a x e r x e m , si vicisset, veriiae patrocinia 2 ) , quum nihil adversus eum aperte decrevissent. Sed -»»«• quum in pugna ad Cunaxa fors proelii utrumque fratrem discrimini obtulisset, prior Artaxerxes a fratre vulneratur; quem quum equi fuga periculo s u b t r a x i s s e t , Cyrus a cohorte regia oppressus interfìeitur. Sic victor Artaxerxes et praeda fraterni belli et exercitu potitur. In co proelio decern millia Graecorum in auxiliis Cyri fuerunt, quae et in cornil, in quo steterant, vicerunt, et post mortem Cyri ñ e que armis a tanto exercitu vinci, neque dolo capi potuer u n t ; revertentesque, X e n o p h o n t c duce 3 ) , inter tot indómitas nationes et barbaras g e n t e s , per tanta itineris spatia, virtute se usque ad términos patriae defenderunt.

4.

Krieg

der Lacedaemonier gegen von Persien.

den

König

Lacedaemonii m o r e ingenii huinani, quo plura habent, co ampliora cupientes, non contenti a c c e s s i o n e 4 ) Atheniensium opum vires sibi duplicatas, totiiis Asiae imperium affectarc c o e p e r u n t ; sed maior pars sub regno Persariim erat. Ilaque ü e r c y i l i d a s dux ad hoc bellum gerendum electus, quum \ideret, sibi adversus duos praefectos Artax e r x i s r e g i s , Pliarnabazum et T i s s a p h e r n e m , maximarum gentium viribus succinctos ''), dimicandmn e s s e , pacificari cum altero statuit. Aptior visus Tissaphernes, vir et industria potior et militibus Cyri quondam regis 6 ) instruetior,

1) iam non nicht mehr. 2) veniac patrocinia den Schutz der Verzeihung 3) Xenophonte duce unter Anführung des Xenophon. 4) accessio Zuwachs. 5) succinctus ausgerüstet. 6) rex lieisst auch jeder Prinz aus der königlichen Familie.

46 in colloquium voeatur, et statutis condicionibus cum pace dimittitur. Hanc rem Pharnabazus apud communem regem criminatur; ut ') Lacedaemonios Asiam ingressos non repulerit armis sed impensis re¡/¡is alnerit; merceturque ab his, ut di/ferrant bella potius quam gerani, lanquam non ad unius imperii summam *) detrimentum omne perite?! iat. Indignum, ait, bella non perfici sed redimi; hostem predo, noti armis summoveri. His vocibus regem a Tissapherne alienatum hortatur, ut in locum eius navalis belli ducem eligat Cononem Atheniensem, qui Cypri exulabat: quippe Atheniensibzis, etsi fractae sint opes, manere tamen navalem usum, nee, si eligendus sit ex universis, meliorem aliurn esse. Acceptis igitur quingentis talentis iussus est Cononem classi praeficere. His cognitis Lacedaemonii et ipsi a rege Aegypti Hercynione auxilia navalis belli per legatos petunt, a quo centum triremes et sexcenta millia modiorum frumenti missa, a ceteris quoque sociis ingentia auxilia contrada sunt. Sed tanto exercitui et contra tantum ducem dcerat dignus gravitate belli imperator. Itaque p'ostulantibus sociis Agesilaum ducem, regem tunc La- :i!Hicedaemoniorum, propter responsum oraculi Delphici diu Lacedaemonii, nuni eum summne rei praeponerent, deliberaverunt; qnibus futurus imperii finis denuntiabatur, quvm regium elaudicasset imperium; erat enim pede altero clau(lus. Postremo statuerunt, melius esse ineessu 3 ) regem quam imperio regnum claudicare. Posteaquam Agesilaum cum ingentibus copiis in Asiani miserunt, non facile dixerim, quod aliud par ducimi tam bene comparatum 4 ) fuerit; quippe aetas, virtus, consilium, sapientia utrique prope una; gloria quoque rerum gestarum cadem; quibus quum paria omnia fortuna dederit, invictum tanien ab altero utrumque servavit. Magnus igitur amborum apparatus belli, magnae res gestae fuerunt. Sed Cononem seditio milituin invasit, quos praefecti regis fraudare stipendio solili erant; eo instantius debita posccntes, quo graviorem sub magno duce militiam praesumebant ò ). Itaque. Conon, diu rege per 1) Indirecte Frage. 2) summa die Oesammtheit. eessu beim. Gehen. 4) comparatum zusammengestellt. sumere voraussetzen.

3) in5) p r e -

47 epístolas frustra fatigato ')', ad postremum ipse ad a. u,. eum pergit, a cuius aspee tu et colloquio prohibitus est, quod eum more Persarum adorare 2 ) u o l l e t 3 ) . Agit tarnen cum eo per internuntios, et quei'itur, opulentissimi rryix

bella inopia dilabi*), el qui exercitum parem habeat, pecunia vinci, qua praesM "'); inferiorem ea parte viriuin inveniri, qua longe superior sit. (lari sibi ministrum impensae "), quia pluribus id

hostibus que «um Postulat mandare

perniciosvm sit. Dato stipendio ad classem remittitur, nec moram agendis rebus 7 ) t'acit. Multa fortiter multa l'eliciter agit; agros hostiles vastat urbesque expugnat, et quasi tempestas quaedam cuneta prosternil. Quibus rebus et defectione soeiorum territi Lacedaemonii ad patriae subsidium Agesilaum i'evocaudum ab Asia decernunt.

5.

C o n o n b e s i e g t die

Spartaner.

Interim Pisandrus ab Agesilao proficiscente dux relictus ingentem classem sunimis viribus instruit, fortunan) belli temptaturus. Nec non H) et Conon tune prinium cum hosUuni exercitu ad Cniduni, Cariae oppiduni, concur- : surus magna cum ordinat suos. Summa igitur non tani ducum in eo proelio quam militimi aemulatio fuit; nani et ipse dux Conon non tarn Persis quam patriae studebat " ) , et sicut, afflictis Atheniensium rebus '")> auetor amissae dominationis ' ' ) fuerat, sic volebat idem " ) haberi redditae patriamque vincendo reeipere, quam vietus amiserat. Porro Pisandrus pro coniunctione Agesilai, cuius uxoris frater fuit, etiam virtutuni aemulator erat contendebatque, ne a rebus gestis eins et gloriae splendore decederet, 1) per epístolas fatigare durch Briefe bestürmen. 2) adorare aliquem, Jemandem göttliche Verehrung erweisen. 3) der Conjunctiv zeigt an, dass es dei1 Gedanke des Königs war. 4) dilabi erfolglos bleiben. 5) praestarc das Uebergewicht haben, 6) minister impensae Zahlmeister. 7) nec moram agendis rebus facit und zögert nicht mit dem Handeln. 8) Nee non ebenso. 9) studere alieni, zu Jemandes Vortheil handeln. 10) afflictis Atheniensium rebus als der schwere Schlag die Athener betroffen. 11) dominatio bezeichnet liier die sogenannte Hegemonie in Griechenland. 12) idem gleichfalls.

¿8 a. eh. neve tot bellis ac seculis quaesitum imperium brevis momenti culpa subverteret. Eadeni militimi et omnium ranigum cura erat, quos maioi' sollicitudo erueiabat, non tam ne ipsi quaesitas opes amitioi'cnt quain ne prístinas Athenienses reciperent. Sed quanto niaius proelium fuit, tanto clarior victoria Cononis. Vieti Lacedaemonii t'ugani eapessunt; praesidia hostium Athenis (ledueuntnr, populo rcstituta dignitate condicio servilis eripitur, multae quoque civitates recipiuntur. Hoc initium Atheniensibus resumendae potentiae et Laeedaemoniis liabendae finis fuit.

6.

Die G r i e c h i s c h e n

Staaten Sparta.

erheben

sich

gegen

At hi velut cum imperio etiam virtutem perdidissent, contemni a finitiinis coeperunt. Primi Thebani, auxiliantiibus Atheniensibus, bellum his intulerant; quae civitas non multo post ex infima condicione virtute Epaminondae ducis ad spem imperii Graeciae erecto est '). Fit terrestre proelium ad Haliartum, Boeotiae oppidum, eadem Lacedaemoniorum fortuna, qua pugnatimi adversns Cononern navali proelio erat. In eo Lysander, quo duce Athenienses vieti a Laeedaemoniis fuerant, interficitur. Pausanias quoque alter dux Lacedaemoniorum proditionis aceusatus in exilium abiit. Itaque Thebani potiti victoria universum exercituin ad urbem Lacedaemoniorum ducunt, facilein expugnationem rati, quoniam hi desei'ti a sociis omnibus erant. Quod metuentes Lacedaemonii regem suum Agesilaum ex Asia, qui ibi magnas res gerebat, ad det'ensionem patriae arcessunt; occiso enim Lysandro nullius alterius ducis fiduciam habebant. Cuius quoniam serus adventus erat, conscripto exercitu obviam hosti procedunt. Sed victis adversus paulo ante victores nec animus nec vires pares fuerunt, itaque pugna ad Corinthum coinmissa post magnam utrinque factam caedem ancipiti Marte discesserunt. Deletis iam prope suorum copiis supervenit rex Agesilaus, qui restituto certamine, non diffieulter recenti et 1) erigi sich

erheben.

49 multis expeditionibus indurato milite ad Coronéam a- ci>. Boeotiae hostibus victoriam eripuit; ipse tanien gra- 3il4 viter saueiatur. Quibus rebus cognitis Athenienses verentes, ne iterimi, Laeedaemoniis victoribus ' ) , in pristinani soi'tem servitutis redigerentur, exereitum contrahunt eumque in auxilium Boeotiorum per Iphicratem, viginti quidem annos natum sed magnae indolis invenem, duci iubent. Huius adolescentis supra aetatem virtus admirabilis fuit, nec unquam ante eum Athenienses inter tot tantosque duces aut spei maioris, aut indolis maturioris *) imperatorem habuerunt, in quo non imperatoriae tantum verum etiam oratoriae artes fuerunt.

7.

Conon

s t e l l t die langen Mauern d e r h e r . 393.

Athens

wie-

Conon quoque, audito reditu Agesilai, et ipse ex Asia ad depopulandos Lacedaemoniorum agros revertitur; atque ita, undique belli formidine cireumstrepente, clausi Spartani ad summam desperation erri rediguntur. Sed Conon vastatis hostium terris Athenas pergit, ubi magno civium gaudio exceptus plus tamen tristitiae ipse ex incensa et diruta a Laeedaemoniis patria quam laetitiae ex recuperata post tantum temporis cepit 3 ). Itaque, quae incensa fuerant, praedarum sumptu et exercitu Persarum restituii; quae diruta, reficit. Fatum illud Athenarum fuit, ut ante a Persis crematae manibus eorum, et tunc a Laeedaemoniis dirutae ex spoliis Lacedaemoniorum restituerentur; versa quoque vice 4 ) iam haberent socios, quos tunc hostes habuerant, et hostes paterentur, quibuscum iuncti tunc arctissimis societatis vinculis fuerant. 1) Laeedaemoniis victoribus da die Lacedaemonier Sieger waren. 2) maturus früh entwickelt. 3) tristitiam — laetitiam capere Trauer — Freude empfinden 4) vice versa umgekehrt.

Bonoell, lat. Leseb. 2le Aull.

4

50 8.

Der Lacedaemonier eigenmächtiges und Fall.

Verfahren

a eh. Dum haec geruntur, Artaxerxes, rex Persarum, legatos in Graeciam mittit, per quos iubet am net ab armis disceder e; qui aliler fecisset, eum se pro hoste habiturum. Civitalibus libertatem suaque omnia restituii; quod non Graeciae laboribus assiduisque bellorum internecivis odiis consulens ' ) fecit, sed ne occupato sibi Aegyptio bello, quod propter auxilia adversus praefectos suos Lacedaemoniis missa susceperat, exercitus sui in Graecia detinerentur. Fessi igi387. tur tot bellis Graeci cupide paruerunt, et sic pax per Antalcidain Lacedaemonium composita e s t , quae libertatem Graecarum in Asia civitatuni Persis prodidit. Sed Lacedaemonii securis insidiantes potentiani amissam restituere conabantur. Ita Phoebidas, quum exercituin contra Olynthum 382. duceret iterque per Thebas faceret, arceni oppidi, quae Cadméa nominatur, occupavit, impulsu perp^ucorum Thebanomm, qui, adversariae factioni quo facilius resisterent, Laconuni rebus studebant 2 ); idque suo privato non publico fecit Consilio. Quo facto eum Lacedaemonii ab exercitu removerunt pecuniaque multarunt, neque eo mag i s 3 ) arcem Thebanis i'eddidei'unt; sed amicis suis inter Thebanos sunnnas potestates dederunt alteriusque factionis principes partim intei'fecerunt, partim in exilium eiecerunt.

9.

T h e b e n s B e f r e i u n g und

Macht.

Quarto autem anno post subita et nocturna incursione exulum, Pelopida duce, Thebani, occisis tyrannis et Spéntanomili praesidio expulso, ili libertatem restituii sunt; atque quum Lacedaemonii amissa armis recuperare identidem 1) consulens aus Fürsorge.

mandes Partei weniger nicht.

ergreifen.

2) rebus alicuius studere

3) neque eo magis nichts

Je-

desto

51 frustra conati essent, tandem, rege Cleombröto duce, ». Ch. 37 apud Leuetra acie congressi Epaminondae clarissimi hostium imperatoris virtuti succubuerunt. Postea, dum Thebani in Thessalia bellum gerunt, Lacedaemonii absen- ^u.v tiam Arcädum speculati ' ) castellum eorum Cromnium expugnant occupatoque praesidium iinponunt. Itaque armato instructoque exercitu Arcades, adhibitis in auxilium Thebanis, amissa bello repetunt. In proelio commisso Archidämus, rex Lacedaemoniorum, vulneratur; qui, quum caedi suos iam ut victos videret, per praeconem corpora interfectorum ad sepulturam poscit. Hoc est enim signum apud Graecos victoriae traditae 2 ). Qua confessione contenti Thebani signum parcendi dederunt. Deinde post aliquod t e m p u s , neutris quicquam hostile facientibus, quum quasi tacito consensu induciae essent, Lacedaemoniis alia bella adversus fìnitimos gerentibus, Thebani, magno sociorum exercitu contracto, Epaminonda duce, occupandae urbis eorum spem ceperunt. Itaque principio noctis taciti Lacedaemonein proflciscuntur, non tamen aggredì incautos potuerunt; quippe senes et cetera imbellis aetas, quum adventum hostium praesensissent, in ipsis portarum angustiis armati occurrunt, et adversus quindecim millia militum non amplius 3 ) ducenti iam confecti aetate viri praeter impuberes pugnae se offerunt. Tantum animorum viriumque patriae et penatium conspectus subministrat, tantoque maiores spiritus praesentia quam recordatione sui largiuntur. Nam ut viderunt, inter quae et pro quibus starent, aut vincendum sibi aut moriendum censuerunt. Pauci igitur sustinuerunt senes aciem, cui par paulo ante universa iuventus esse non potuerat. In eo proelio duo duces hostium ceciderunt; quum ' ) , interim Agesilai adventu nuntiato, Thebani recesserunt. Nec pugna diu dilata; siquidem Spartanorum iuventus senum virtute et gloria incensa teneri non potuit, quin ") continenter apud Mantinèam acie decerneret. Quum victoria Thebano-

1) speculati wahrnehmend. 2) tradere überlassen. 3) non amplius nicht mehr als, nicht über. 4) quum im Erweiterungssatze mit dem Indicativ. 5) quin dass wegen des vorangehenden Ausdruckes der Verhinderung mit der Negation. 4 »

§2 ». eh. r u m esset, Epaminondas, dum non ducis tantum verum etiam fortissimi militis officio fungitur, graviter ¡vulneratur. Quo audito, bis ex dolore metus et illis ex gaudio Stupor iuiicitur, atque ita veluti ex tacito consenso a proelio disceditur.

10.

Tod

und

Verherrlichung

des

Epaminondas.

Nec multo post Epaminondas decessit, cum quo vires quoque reipublicae cecideruut. Nam sicuti teli si primam aciem praefegeris, reliquo ferro vim nocendi sustuleris; sic ilio ablato duce Thebanorum rei quoque publicae vires hebetatae sunt, ut non tam illuni amisisse, quam cum ülo in lenisse omnes viderentur. Nam neque ante hunc dueem ullum memorabile bellum gesserant, nec postea virtutibus sed cladibus insignes fuerunt, ut manifestum sit, patriae gloriam et natain et extinctam cum eo fuisse. Fuit aulem incertum, vir melior an dux esset. Nam et imperium non sibi ped patriae semper quaesivit, et pecuniae adeo parous fuit, ut sumptus funeri defuerit. Gloria« quoque non cupidior quam pecuniae; quippe omnia imperia ') recusanti ingesta *) sunt, honoresque ita gessit, ut ornamentimi non accipere sed dare ipsi dignitati videretur. Iam 3 ) litterarum Studium, iam philosophiae doctrina tanta, ut mirabile videretur, unde tam insignis militiae scientia homini inter litteras nato contigisset. Neque ab hoc vitae proposito 4 ) mortis ratio dissensit. Nam ut relatus in castra semianimis vocem spiritumque collegit 5 ) : id unum a circumstantibus requisì vi t, num cadenti sibi scutum ademisset hostis. Quod ut servatimi audivit allatumque velut laborum gloriaeque socium osculatus est: iterum quaesivit, utri vicissent. Ut audivit, Thebanos; bene habere se rem 8 ), dixit atque ita velut gratulabundus patriae expiravit.

1) imperium BefehUhaberatelle. 2) ingerere aufdringen. 3) iam ferner.. 4) vitae propositum Lebenswandel. 5) colligere wiedergewinnen• 6) bene se habet res ef fteht gut.

53 11.

Gänzlicher Verfall

Athens.

Huius raorte etiam Atheniensium virtus mterci- «• f-i>dit. Siquidem amisso ' ) , cui aemulari consueverant, in segnitiam torporemque resoluti non ut olim in elassem et exercitus sed in dies festos apparatusque ludorum reditus públicos * ) effundunt; et cum actoribus nobilissiinis po8tisque theatra celebrant, frequeritius scenani quam castra visentes, versificatoresque magis quam duces laudantes. Tunc vectigál publicum, quo antea milites et remiges alebantur, omne cum urbano populo dividi coeptum est. Quibus rebus effectum est, ut inter otia Graecorum sordidum 3 ) et obscurum antea Macedonum nomen emergeret, et Philippus, obses triennio Thebis habitus, Epaminondae et Pelopidae virtutibus eruditus, regnum Macedoniae cervicibus Graeciae ét Asiae velut iugum servitutis imponeret.

12.

Macedoniens Verhältnisse

vor

Philippus.

Per ordinem successionis regnum Macedoniae ad 393. Amyntam, Meneläi filium, pervenerat. Hic insignis industria et omnibus imperatoriis virtutibus instructus fuit, qui ex Eurydice tres filios sustulit, Alexandrum et Perdiccam et Philippum Alexandri Magni Macedonis patrem, et filiam Euryonen; ex Sygaea autein Archeläum, Aridaeum, Meneläum. Cum Illyriis deinde et cum Olynthiis gravia bella gessit. Insidiis etiam Eurydices uxoris, quae nuptias generi pacta 4 ) occidendum virurri regnumque adultero tradendum susceperat, occupatus fuisset, nisi filia fraudem matris et sceleris Consilia prodidisset. Perfunctus igitur tot peri- 3 culis senex decessit, regno maximo ex fìliis Alexandre tradito. Alexander inter prima initia regni bellum ah Illyriis, pacta mercede et Philippo fratre dato obside *), redemit. 1) das Subst. zu dem Abi. abs. amisso, nachdem fortgefallen war, vertritt der folgende Relativsatz. 2) reditus publici die Staatseinkünfte. 3) sordidus niedrig. 4) pacta nachdem, sie lieh hatte versprechen lassen. 5) obside als Geistel.

54 a ch. Interiecto quoque tempore per eundem obsidem cum Thebanis gratiani pacis ') réconciliât, quae res Philippo maxima incrementa egregiae indolis dedit. Siquidem Thebis triennio obses habitus prima pueritiae rudimenta ' ) in urbe severitatis antiquae et in domo Epaminondae, stimmi et philosophi et imperatoris, deposuit. Nec multo post 3 6 7. Alexander insidiis Eurydices inatris appetitus occubuit, cui olim in scelere deprehensae Amyntas propter communes liberos, ignarus eisdem illam aliquando exitiosam fore, pepercerat. Frater quoque eius Perdiccas pari insidiarum fraude decipitur. Perdiccae hoc indignior caede videbatur, quod ei apud matrem misericordiam ne parvulus quidem filius conciliaverat. 13.

Philipps erste Regierungsjahre.

3 5». Itaque Philippus Thebis reversus initio non regem sed tutorem pupilli egit 3 ) ; at ubi graviora bella imminebant, serumque auxilium in expectatione infantis erat, compulsus a populo regniun suscepit. Ut est ingressus imperium: magna de ilio spes omnibus fuit et propter ipsius ingenium, quod magnum proinisit futurum virum, et propter vetera Macedoniae oracula, quae cecinerant, uno ex 4myntae filiis regnante florenlissimum fore Macedoniae statum; cui spei scelus ma tris hunc unum residuum fecerat. Principio regni, quum hinc caedes fratrum indigne peremptorum, inde hostium inultitudo; hinc insidiarum metus, inde inopia continuis bellis exhausti regni immaturain actatein regii iuvenis urgerent: bella, quae velut conspiratione quadam ad opprimendam Macedoniam multarum gentium ex diversis locis uno tempore confluebant, quoniam omnibus par esse non potcrat, quasi dispensanda 4 ) ratus alia interposita pactione 5 ) componit, alia redimii 6 ), facillimos quos1) gratia pacis Friedensverhältniss. 2) prima rudimenta deponere, die ersten Beweise eines Anfängers ablegen, daher seine erste Bildung erhalten. 3) regem agere den König machen. 4) dispensare sich eintheilen. 5) interponere pactionem einen Vertrag abscMiessen. K) redimere aliquid sich, von etwas loskaufen.

55 que aggressus, quorum victoria et militum trépidos >-Ch. ánimos firmaret et contemptuiu sui hostibus demeret. Primum lili cum Atheniensibus Argaeum, regni aemulum, reducere studentibus certamen fuit; quibus per insidias victis, metu belli gravioris, quum interficere posset, omnes incólumes sine pretio dimisit. Post haec bello in Illyrios translato multa millia hostium caedit. Urbem nobilissimam Thessaliae Larissam non praedae cupiditale, sed quod exercitui suo robur Thessalorum equitum adiungere gestiebat, nihil minus quam bellum metuentem iinprovisus expugnat unumque corpus equitum pedestriumque copiarum invicti exercitus facit. Quibus rebus feliciter succedentibus, Olympifidem, Neoptolemi regis Molossorum filiam, uxorem ducit; conciliante ' ) nuptias patruo, altore virginis, Arryba, rege Molossorum, qui sororctn Olympiadis Troada in matrimonio habebat; quae causa illi exitii malorumque omnium initium tint. Nam dum regni incrementa affinitate Philippi acquisiturum se sperat, proprio regno ab eodem privatus in exilio consenuit.

14.

Der h e i l i g e

Krieg.

Interim Graeciae civitates, dum imperare singulae cupiunt, Imperium omnes perdiderunt; quippe in rnutuum exitium sine modo ruentes, omnibus perire, quod singulae aantterent, nisi oppressae non *) senserunt. Siquidem Philippus, rex Macedoniae, velut e specula quadam libertati omnium insidiatus, dum contentiones civitatium alit, auxilium inferioribus ferendo victos pariter victoresque subire regiam servitutem 3 ) coegit. Causa et origo huius mali Thebani fuerunt; qui quum rerum potirentur 4 ) , secundam l'ortunam impotenti animo ferentes, victos armis Lacedaemonios et Phocenses apud commune Graeciae concilium Amphictyünum superbe accusavcrant. Lacedaemoniis crimini datmn e s t 5 ) , quod arcem Thebanam indutiarum 3 5 5 1) conciliare vermitteln.

2) nisi oppressae non erst als

sie

überwunden waren. 3) subire servitutem sich unter die Herrschaft beugen. 4) rerum potili die Herrtchaft haben. ö) crimini dare Schuld geben.

56 a- ch. tempore occupassent, Phocensibus, quod Cirrhae urbis agrum Apollini sacrum depopulate essent, prorsus quasi post arma et bellum locum legibus reliquissent. Qu um judicium arbitrio victorum exerceretur, tanta pecunia damnantur '), quante exsolvi non posset, ltaque Phocenses quum agris, liberis coniugibusque privarentur, desperalis rebus, Philoinêlo quodam duce, velut deo irascentes templum ipsum Apollinis Delphis occupaverunt. Inde auro et pecunia divites l'acti, couducto mercenario milite, bellum Thebanis intulerunt. Factum Phocensium, tametsi omnes propter sacrilegium execrarentur, plus tamen invidiae Thebanis, a quibus ad hanc necessitatem compulsi fuerant, quam ipsis inlulit *). Itaque auxilia his et ab Atheniensibus et a Laeedaemoniis laissa. Primo igitur congressu Phi353. lomélus Thebanos castris exuit, at sequenti proelio primus inter confertissimos dimicans cecidit et sacrilegii poenas sanguine suo luit. In huius locum dux Onomarchus creatur. 15.

Philippus e r w e i t e r t seine Macht.

Adversus quem Thebani Thessalique non ex civibus suis, ne victoris poteutiam ferre non possent, sed Philippum, Macedoniae regem, ducein eligunt et exteroam dominationem, quam in suis timuerunt, sponte subeunt. Hic interea iam non contentus submovisse ' ) bella, ultro etiam quietos lacessierat; Amphipölim, Pydnam, Potidaeam, Graecas in Jì 7 > - Macedonia colonias, ceperat. Quum Methñnain urbem oppugnaret, in praetereuntem de mûris sagitta jacta dex353. trum oculum régis effodit. Quo vulnere nec segnior in bellum nec iracundior adversus hostes factus est; adeo ut non multo post pacem deprecantibus dederit, nec mo352. deratus tantum verum etiam mitis adversus victos fuerit. Ceterum Philippus, quasi sacrilegii non Thebanorom ultor esset, omnes milites coronas laureas sumere 1) damnari c. Abi., seltner als c. Genit., zu etwas verdammt werden. 2) invidiam inferre Haas einbringen. 3) submovere abwehren.

57 iubet atque ita, veluti deo duce, in proelium pergit a- ch. Phoeenses, insignibus dei conspectis, conscientia delictorum territi, abiectis armis, fugam capessunt poenasque violatae religionis sanguine et caedibus suis pendunt. Incredibile quantum ') ea res apud omnes nationes Philippo gloriae dedit: ilium vindicem religionum, ilium ultorem sacrilegii, quod orbis terrae viribus expiari debuit, solum, qui piacula exigeret l), extitisse. Dignum igitur, qui 3) diis proximus haberetur, per quem den-rum maiestas vindieata esset. Sed Athenienses, audito belli eventu, ne in Graeciam Philippus transiret, angustias Thermopylarum pari ratione sicuti antea advenientibus Persis, sed nequaquam simili aut virtute aut causa, oceupaverunt. Sed Philippus malae fidei adversus socios 1'uit; nam civitates, quaruin paulo ante dux fueral, quae sub auspiciis eius 4 ) militaverant, quae gratulatae illi sibique victoriam 5 ) fuerant, hostiliter occupatas diripuit. Coniuges liberosque omnium sub corona vendidit; non deorum immortalium templis, non aedibus sacris, non diis penatibus, publicis privatisque, ad quos paulo ante ingressus hospitaliter fuerat, pepercit; ut non tam sacrilegii ultor extitisse, quam sacrilegiorum iicentiam quaesisse videretur. Inde veluti rebus egregie gestts in Chalcidicam traiicit; ubi bello pari perfidia gesto, captisque per dolum et oceisis fiuitimis Thraciae regibus, universam provinciam imperio Maeedoniae adiungit. Deinde ad aboleudam perfidiae famarn, qua insignis praeter ceteros tunc habebatur, per regna mittit et opulentissimas civitates, qui opinionem serercnt, regem Philippum magna pecunia locare 6) et rnuros per civitates et fatta et tempia facienda, et qui per praecones redemptores sollicitarent. Qui quum in Macedoniam venissent, variis dilationibus frustrati, vini regiae maiestatis timentes taciti proficiscebantur. Post a4s>. haec Olynthum aggreditur atque urbem antiquam et nobilem excindit praedaque ingenti potitur. Inde quasi omnia, quae agitasset animo, ei licerent, auraria in Thessalia, ar1) Inoredibile quantum unglaublich

gera Busse verhängen.

viel.

2) piacula exi-

3) qui dais er nach digmts

auspiciis eius Vinter »einer Oberleitung.

zum Siege Qlück wünschen.

4) sub

5) gratulari victoriam

6) locare verdingen.

58 a. ch. genti metalla in Thracia occupat, et ne quod ius vel fas inviolatum praetermitteret, piraticam quoque exercere instituil. His ita gestis forte evenit, ut enm fratres duo, Cotyis filii, reges Thraciae, non respectu iustitiae eius sed invicem metuentes, ne Philippus alterius viribus accederet '), disceptationuin suarum iudicem eligerent. Sed hic more ingenii sui ad iudicium veluti ad bellum inopinantibus fratribus, instructo exercitu, s u p e r v e n i t ! ) et regno utrumque non iudicis more sed fraude latronis ac scelere spoliavit.

16.

Philippus t ä u s c h t die Griechen Unterhandlungen.

durch

Dum haec aguntur, legati Atheniensium petentes pacem ad eum venerunt. Quibus auditis et ipse legatos Athenas cum pacis condicionibus misit, ibique ex commodo ä ) utrorumque pax facta. E x ceteris quoque Graeciae civitatibus, non pacis amore sed belli metu, legationes venerunt. Siquidem invalescente ira Thessali Boeotiique orant, ut professuin adversus Phocenses ducem Graeciae se exhibeat; tanto odio Phocensium ardentes, ut obliti cladium suarum perire ipsi quam non perdere eos praeoptarent expertamque Philippi crudelitatem pati quam parcere hostibus suis mallent. Contra Phocensium legati, adhibitis Lacedaemoniis et Atheniensibus, bellum deprecabantur, cuius ab eo dilationem ter iam emerant. Foedutn prorsus iniserandumque spectaculum, Graeciam etiamtum et viribus et dignitate orbis terrarum principem, regunì certe gentiumque semper victricem et multarum urbiuni dominam, in alienis excubare sedibus 4 ) aut rogantem bellum aut deprecantem ; in alterius ope omnein spem posuisse orbis terrarum vindices coque discordia sua civilibusque bellis redactos, ul adularentur ultro sordidani paulo ante clientelae s u a e 5 ) 1) viribus accedere die Kräfte verstärken. 2) supervenire c. Dat. überfallen. 3) ex commodo zum Vortheile. 4) in alrenis sedibus excubare in einer fremden Residenz seine Aufwartung machen (antichambriren). 5) elientela Schutzgenosaenie/ia/i,bezieht Bich auf die ixühere, von einzelnen Staaten Griechenlands abhängige Lage Maoedoniens.

59 partem; et haec potissimum facere Thebanos Lacedae- , Chmoniosque, antea inter se imperii tunc gratiae iinperantis sibi aemulos. Philippus, secreto auditis utrisque legationibus, his veniarn belli pollicetur iureiurando adactis ' ) , se responsum nemini prodituros ; illis contra, venturum se auxiliumque laturum. Utrosque vetat parare bellum aut metuere. Sic variato responso, securis omnibus Thermopylarum angustias occupat. 17. P h i l i p p u s u n t e r w i r f t d i e P h o c e n s e r u n d v e r p f l a n z t die E i n w o h n e r . Tunc priinum Phocenses, captos se fraude Philippi animadvertentes, trepidi ad arma confugiunt. Sed neque spatium erat instruendi belli nec tempus ad contrahenda auxilia; et Philippus excidium minabatur, nisi fleret ¡»46deditio. Vieti igitur necessitate, pacta salute, se dediderunt. Sed pacti 2 ) incolumitatein contra fidein foederis caeduntur passim rapiunturque; non liberi parentibus, non coniuges maritis, non deorum simulacra templis suis relinquuntur. Unum tantum miseris solatium fuit, quod 3 ), quum Philippus portione praedae socios fraudasset, nihil rerum suaruni apud inimicos viderunt. Reversus in regnum, ut pecora pastores nunc in hibernos nunc in aestivos saltus traiiciunt, sic ille populos et urbes, ut illi vel replenda vel derelinquenda quaeque loca 4 ) videbantur, ad 5 ) libidinem suam transfert. Miseranda ubique facies et exeidio similis erat. Non quidem pavor ille hostilis nec discursus per urbein inilitum erat, non tumultus armorum, non bonorum rapina; sed taeitus moeror et luctus verentibus, ne ipsae lacrimae pro contumacia haberentur. Nunc sepulcra maiorum, nunc veteres penates, nunc tecta, in quibus geniti erant, considerabant ; iniserantes nunc vicem suam, quod in earn diem vixissent, nunc filiorum, quod non post earn diem nati essent. Alios populos in finibus ipsis hostibus opponit, alios 1) iureiurando adigere durch einen Eid verpflichten. obgleich sie tick auabedungen hatten. 3) quod das». que loca die einzelnen Ortschaften. 5) «d nach.

2) pacti 4) quae-

60 » eh. in extremis pegni terminis slatuit, quosdam bello captos in supplementa urbium dividit; atque ita ex multis gentibus nationibusque unum regnum populumque constituit. Composito ordinatisque Macedoniae rebus, Dardànos ceterosque finitimos fraude captos expugnat. Sed nee a proximis manus abstinet. Siquidem Arrybam, regem Epiri, uxori suae Olympiadi arctissima cognatione iunctum, pellere e regno statuit, atque Alexandrum privignum eius, uxoris Olympiadis fratrem, puerum honestae ') pulchritudinis, in Macedoniam arcessit; cui, quum ad viginti annos pervenisset, ereptum Arrybae regnum tradit. 18.

P h i l i p p u s g r e i f t B y z a n t i u m an.

In Graeciam Philippus quum venisset, sollicitatus paucarum civitatium direptione et ex praeda modica rum urbium, quantae opes universarum essent, animo prospiciens, bellum toti Graeciae inferre statuit. Ad cuius emolumentum *) egregie pertinere ratus, si Byzantium nobilem et 34u. maritimam urbem, receptaculum terra marique copiis suis futuram, in potestatem redegisset; eandem claudentem sibi portas obsidione cinxit. Haec namque urbs condita a Megarensibus, recepta a Pausania, rege Spartanorum, et per VII annos possessa fuit, deinde, variante victoria, nunc Lacedaemoniorum nunc Atheniensium iuris habita e s t a ) . Quae incerta possessio effecit, ut libertatem constantius tueretur. Itaque Philippus, longa obsidionis mora exhausta pecunia, commercium de piratica mutuatur 4 ). Captis igitur centum septuaginta navibus mercibusque divenditis, inopiam paululum levavit. Deinde, ne unius urbis oppugnatione tantus exercitus tereretur, profectus cum l'ortissimis militibus multas Chersonesi urbes expugnat, filiuinque Alexandrum decern et sex annos natum, ut m disciplina militiae patris rudimenta tirocinii deponeret *), ad se ar1) honestus edel. 2) Ad cuius emolumentum zu detaen vortheilhafter Führung. 3) iuris haberi slicnius zu Jemandes Botmässigkeit gerechnet werden. 4) commercium mutuari de aliqua re aus etwa* ein Geschäft machen. 5) rudimenta deponere seine ersten Proben ablegen.

61 cessivit. In Scythiani quoque praedandi causa prò- a- eh. fectus est, more negotiantium impensas belli alio bello refecturus.

19.

Philipps Zug gegen die

Scythen.

Erat eo tempore rex Scytharum Athëas, qui quum bello Istrianorum, coloniae a Milesiis olim ad Pontum Euxihum deductae, premeretur, auxilium a Philippo per Apollonienses Thraciae petit, in successionem eum regni Scythiae adoptaturus; quum interim Istrianorum rex decedens et metu belli et auxiliorum necessitate Scythas solvit. Itaque Atheas, remissis Macedonibus, renuntiari Philippo iubet, neque auxilium eius se pelisse neque adoptionem mandasse, nam neque vindicta Macedonum egere Scythas, quibus meliores forent, neque heredem sibi, incolumi filio ' ) , deesse. His auditis Philippus legatos ad Atheam mittit, impensae in obsidionem factae portionem petentes, ne inopia deserere bellum cogatur; quod eo promptius eum facerc debere, quod, missis a se in auxilium eius militibus ne sumptum quidem viae, nedum 3) 4 officii pretia ) dederit. Atheas inclementiam coeli et terrae sterilitatem causatus, quae non patrimoniis ditet Scythas sed vix alimenta exhibeat, respondet, nullas sibi opes esse, quibus tantum regem expleat5) ; el turpius se putare pano defungi quam totum abnuere. Scythas autem virtute animi et duritia corporis non opibus censeri. Quibus derisus Philippus, soluta obsidione Byzantii, Scythiea bella aggreditur 7 ), praemissj.s legatis, quo securiores hostes i'aciat, qui nuntient Atlieae, se, dum Byzantium obsideret, vovisse statuam Herculi, ad quam in ostio lstri ponendam se venire; pacatum accessum ad religionem dei petens, amicus ipse Scythis venturus. Ille si voto fungi

1) incolumi filio da sein Sohn am Leben sei. 2) impensam facere in aliquid Kosten auf etwa» verwenden. 3) nedum geschweige denn. 4) officii pretia Bezahlung für die Dienstleistung. 5) explere befriedigen. 6) parvo defungi mit Wenigem abmachen. 7) aggredì in Angriff nehmen.

68 a. eh. vellet, ttatuam tibi mitti, iubet; fore ' ) non modo ut ponatur verum eliam ut inviolata maneat, pollicetur; exercitum autem fines ingredi negat se passurum. At si invitis Scythis staluam ponat, eo digresso, se sublaturum versurumque aes statuae in aculeos sagittarum. His 2 ) utrinque irritatis animis, proelium committitur. Quum virtute et numero praestarent Scytliae, astu Philipp! vincuntur. Viginti millia puerorum ac feminaruin capta, pecoris magna vis, auri argentique nihil; viginti millia nobilium equarum ad genus faciendum 3 ) in Macedonian! missa sunt. Sed revertenti ab Scythia Philippo Triballi occurrunt, negant se transitum daturos 4), ni portionem accipiant praedae. Hinc iurgium et mox proelium 5 ), in quo ita in femore vulneratus est Philippus, ut per corpus eius equus interflceretur. Quum omnes occisum putarent, praeda amissa est; ita Scythica spolia paene luctuosa Macedonibus fuerunt.

20.

Griechenland verliert seine Selbständigkeit bei G h a e r o n e a . 338.

Ubi vero ex vulnere primum convaluit, diu dissimulatimi bellum Atheniensibus infert; quorum causae Thebani se iunxerunt metuentes, ne, victis Atheniensibus, veluti vicinum incendiutn belli ad se transiret. Facta igitur inter duas paulo ante infestissimas civitates societate, legationibus Graeciam fatigant 7 ): comrnunem hostem putant communibus viribus summovendum; neque enim cessaturum Philippum, si prospere prima successerint, nisi omnem Graeciam domuerit. Motae quaedam civitates Atheniensibus se iungunt, quasdam autem ad Philippum belli metus traxit. Proelio ad Chaeronéam commisso, quum 8 ) Athenienses soeiique longe maiore militum numero praestarent, assiduis bellis indurata virtute Macedonum vincuntur; non tarnen immemores pristinae gloriae ceciderunt, quippe adversis 1) fore nt, häufige Umschreibung des Inf. Put. Pass 2) his hierdurch. 3) genus facere eine Bace bilden. 4) dare gestatten. 5) ergänze oritur. 6) per corpus eius durch seinen Leib hindurch. 7) fatigare bestürmen. 8) quum obgleich.

63 vuliieribus omnes loca, q u a e tuenda a ducibus aoce- «• Ch perant, marientes corporibus texerunt. Hie dies universae Graeciae et glorìam dominationis et vetustissimam libertatem finivit.

D)

1.

Vierte Periode. Die Maeedonische Herrschaft, VOII der Schlacht bei Chaeronea bis zum Untergänge der Macedoiiischen Reiche. Philipps

Massregeiii gegen Thebaner.

die

Athener

und

Huius victoriae callide dissimulata est laetitia. Denique non solita sacra Philippus ilio die l'ecit, non in convivio risii, non ludos inter epulas adliibuit, non Coronas aut unguenta sumpsit et, quantum in ilio fuit, ita vicit, ut victorem n e m o sentirei; nec r e g e m se Graeciae sed ducenti appellali iussit. Atque ita inter tacitam laetitiam et dolorem h osti um temperavi! ' ) , ut neque apud suos exultasse neque apud vietos i n s u l t a s s e 2 ) videretur. Atheniensibus, q u o s passus infestissimos l ' u e r a t 3 ) , et captivos gratis r e misit et bello consumptorum 4 ) corpora sepulturae reddidit, reliquiasque funerum ut ad sepulcra maiorum deierrent, ultro hortatus est. S u p e r haee A l e x a n d r u m filium cum amico Antipatico, qui pacein cum his amicitiamque iungerent, Athenas misit. T h e b a n o r u m vero non solum captivos verum etiam interfectorum sepulturam vendidit. Principes civitatis alios securi percussit, alios in exilium egit, b o n a que omnium occupavit. Pulsos deinde per iniuriam in patriam restituit. E x lioruin numero C C C e x u l e s iudices reetoresque civitati dedit. Apud quos quum potentissimi quique postularentur 5 ) , quod per iniuriam se in exilium e g i s s e n t , liuius constantiae fuerunt, ut omnes se auctores

1) sultare ärgsten stulare

tempevare Mass halten. 2) exultare frohlocken, inhöhnen. 3) quos p. inf. fuerat welche er zu seinen Feinden gehabt hatte. 4) consumere fortraffen. 5) povor Gericht fordern, anklagen.

64 a- ch. fatereittur, meliusque cum república actum ' ) fìdise, quum damnati essent, quam cum restituii, contenderent. Mira prorsus audacia; de iudicibus vitae necisque suae sententiam ferunt *), contemnuntque absolutionem, quam dace inimici possunt, et quoniam rebus nequeunt ulcisci, verbis usurpant libertatem. 2. P h i l i p p s V o r b e r e i t u n g e n zum P e r s e r k r i e g e . 3&7. Compositis in Graecia rebus Philippus omnium civitatium legatos ad formandum rerum praesentium statum evocari Corinthum iubet. Ibi pacis legem universae Graeciae pro meritis singularum civitatium statuit, conciliumque omnium veluti unum senatum ex omnibus legit. Soli Lacedaemonii et legem et regem contempserunt, Servituten! non pacem rati, quae non ipsis civitatibus conveniret ' ) sed a victore ferretur. Auxilia deiiide singularum civitatium describuntur 4 ), sive adiuvandus ea manu rex, oppugnante aliquo, foret, seu duce ilio bellum inferendum; neque enim dubium erat, Imperium Persarum his apparatibus peti. Summa auxiliorum ducente millia peditum fuerunt et equitum quindecim millia. Extra hanc summam et Macedoniae exercitus erat et contìnis domitarum gentium barbaries. Initio veris tres duces in Asiam Persarum iuris 5 ) praemittit, Parmeniònem Amyntamque et Attälum, cuius sororis fi lia m Cleopätram nuper, expulsa Alexandri matre Olympiade, in matrimonium receperat. 3.

Philipps Ermordung.

336.

Interea, dum auxilia a Graecia coeunt, nuptias Cleopatrae flliae et Alexandri, quem regem Epiri fecerat, cele1) bene agitur cum aliquo es steht gut mit Einem. 2) sententiam ferre seine Stimme abgeben, rorzüglich von den Bichtern gebraucht. 3) pax convenit der Frieden wird abgeschlossen. 4) describere bestimmen. 5) iuris alicuius unter Jemandes Botmässigkeit.

65 brat. Dies erat pro ' ) magnitudine duorum regum, a. cii. et collocantis filiam et uxorem ducentis *), apparatibus insignis. Sed nec ludorum magnificentia deerat; ad quorum spectaculum Philippus dum sine custodibus inedius inter duos Alexandres, filiurn generunique, contendit: Pausanias nobilis ex Macedonibus adolescens, nemini suspectus, oceupatis angustiis 3 ), P h i l i p p u s in transitu obtruncat diemque laetitiae destinatum foedum luetu i'uneris l'aeit. Hie Pausanias primis pub e r t a l s aniiis gravissimain iniuriam passus ab Aitalo fuerat. Haue aegre lerens Pausanias querelarli Pbilippo saepe detulerat. Quum vaiiis frustrationibus noil sine risu differretur, et honoratum insuper imperio adversariuin cernerei: iram in ipsum Philippum vertit ultioneinque 4 ) , quam ab adversario non poterai, ab iniquo iudice exegit. Creditum est etiam, minissuin 5 ) eum ab Olympiade matre Alexandri fuisse, nee ipsum Alexandrian ignaruin paternae eaedis extitisse; nam 11011 minus Olympiadem repudium et praelatam sibi Cleopatram, quam iniuriam Pausaniani doluisse. Alexandrum quoque regni aeinuluni 6 ) fratrem ex noverca susceptuin timuisse, eoque factum, ut in convivio antea priinuin cum Attalo, m o x cum ipso patre iurgaret, adeo ut etiam stricto gladio T ) cum Philippus consectaivtur aegreqtie a filii caede arnicorum precibus exoratus prohiberetur. Quamobrein Alexander ad avunculum se in Epirum cum matre, inde ad regein illyriorum eonlulerat vixque a revocante mitigatus est patre precibusque cognatorum aegre, ut rediret, compulsus. Olympias quoque Ira tre m suum Alexandruin, Epiri regem, in bellum instigabat pervicissetque, nisi filine nuptiis pater generuui occupassct His stimulis irarum utrique Pausaniam de impunitate iniuriae suae querentem ad tantum facinus iinpulisse creduntur ü ). Olympias certe fugienti percussori equos quoque praeparatos habuit. Ipsa deinde, audita regis nece, quum specie officii ad exequias cucurrisset, capiti in cruce pendentis Pausa1) pro gemäss. 2) collocare verheirathen, ducere heirathen. 3) occupare angustias den engen Durchgang vorher besetzen. 4) ultionem exigere ab aliquo Rache an Jemand nehmen. 5) iinmittere anstiften. Ii) aemulum priidieative Bestimmung zu timuisse. 7) stringere gladium das Schwert ziehen. s) occupare gewinnen. 9) creduntur man glaubt, da.is sie. Domiell, lai. Lesrli.

2 le Aull.

5

66 »•Ch. niae eadem nocte, qua venit, coronam auream i m posuit; quod nemo alius audere itisi h a e c , superstite Philippi Alio ' ) , potuisset. Paucos deinde post dies refixum ' ) corpus interfectoris super reliquias mariti cremavit fit tumulimi ei eodem fecit in loco parentarique eidem quotannis iussit. Post haec Cleopatram, a qua pulsa Philippi matrimonio fuerat, in gremio eius prius filia interfecta, finire vitam suspendio Coegit, spectaculoque pendentis ullione potita ' ) est, ad quam per parricidium 4 ) festinavertat. Novissime gladium, quo rex percussus e s t , Apollini sub nomine Myrtdes consecravit; hoc enim nomen ante O l i m piadi parvulae fu it. Quae omnia ita palam facta s u n t , ut timuisse videatur, ne facinus ab ea cominissum noil probaretur.

4.

Charakteristik

P h i l i p p s und Grossen.

Alexanders

des

Decessit Philippus X L VII annorum 5 ), quum annos X X V regnasset. Genuit ex Larissaea saltatrice filium Aridaeum, qui post Alexandrum regnavit. Habuit et alios multos ex variis matrimonjis regio more suseeptos 6 ) liberos, qui partim lato partim ferro perierunt. Fuit rex armoriim quain conviviorum studiosior, cui maximae opes erant instrumenta bclloruin; divitiarum quaestu quam custodia solertior, Vitaque inter quotidianas rapiñas semper inops erat. Misericordia ab eo et perfidia paritcr dilectae. Nulla apud eum turpis ratio vincendi. Blandus pariter et insidiosus alloquio, q u i 7 ) plura promitteret quam praestaret; söriorutA et iocorum artifex s ) . Amicitias militate non fide colebat. Gratiani fingere ") in odio, stniere , 0 ) odia inter concordantes, apud utrosque gratiani qtiaererc, sollemnis illf con1) superstite filio da ein überlebender Sohn vorhanden war, 2) refigere vom Kreuze abnehmen. 3) ultione potiri Rache nehmen. 4) parricidium Qattenmord. 5) der Genit. zur Bezeichnung des Alters. 6) suseeptos die er bekommen hatte. 7) qui da er. 8) artifex c. Gen. ein Meister in etwas. 9) fingere erkünsteln. 10) struere anstiften.

67 suetudo. I n t e r h a e c ' ) e l o q u e n t e et insignis oratio *), a- cii. acuminis et solertiae 3 ) p i e n a , u t n e c ornatui facilitas n e c facilitati inventionis deesset o r n a t u s . Iluic A l e x a n d e r filius successit et virlute et vitiis p â t r e raaior. Itaque vincendi ratio u t r i q u e diversa. Hic a p e r t a vi, ¡lie a r t i b u s bella g e r e b a t . Deceptis ille g a u d e r e h o s t i b u s , hic palani fusis. Prudentior ille Consilio, hic a n i m o niagnificentior 4 ). Iram p a t e r dissim u l a r e , p l e r u m q u e ctiam v i n c e r e 5 ) ; b u i e , ubi exarsisset, nec dilatio ultionis nec m o d u s erat. Vini iiiinis u t e r q u e a v i d u s , sed ebrietatis diversa vida. Patri m o s erat etiam de convivio in b o s t e m p r o c u r r c r c , nianuni c o n s e r c r e , p e r i culis se t e m e r e o f f e r r e ; A l e x a n d e r non in h o s t e s sed in s u o s saeviebat. Quarnobrein Pbilippum saepe vulneratinn proelia r e m i s e r u n t , hic a m i c o r u m intei'fector convivio f r é q u e n t e r exccssit. R e g n a r e ille inter amicos n o l e b a t , hic in amicos grave r e g n u m e x e r c e b a t . Amari p a t e r malle, hic m e t u i . L i t t e r a r u m cultus u t r i q u e similis. Solertiae p a t e r n i a i o r i s , hic fidci. Verbis a t q u e oratione Philippus, hic r e b u s m o d e r a t i o r . Parcendi victis l'ilio a n i m u s et p r o m ptior et h o n e s t i o r . Frugalitati p a t e r , luxuriae filius inagis deditus erat. Quibus a r t i b u s orbis t e r r a r u m imperii f u n d a m e n t a p a t e r iecit, operis totius gloria m filius c o n s u m m a v i t .

5.

Alexanders Regierungsantritt.

336.

In exercitu Philippi, sicuti variac g e n t e s e r a n t , ita eo occiso diversi m o t u s a n i i n o r u m f u e r u n t . Alii enim iniusta Servitute oppressi ad spein libertatis se e r i g e b a u t , alii t a e dio l o n g i n q u a e militiae r e m i s s a m "j sibi expeditionem g a u d e b a n t , nominili faceni 7 ) n u p t i i s s ) filiae accensam r o g o patris subditam d o l e b a n t . Amicos q u o q u e tarn subita m u tatione r e r u m b a u d niediocris m e t u s c e p e r a t , r e p u t a n t e s n u n c provocatam Asiani, n u n c Europaiii n o n d u m p e r d o m i tam, n u n c Illyrios et T h r a c c s et D a r d a n o s ceterasque b a r -

1) Inter lxaec dabei. 2) oratio Ausdrucksweise. lertia Gewandtheit. 4) magnificila grossartig. lare — vincere Inf. hist. 6) remittere erlassen. Brautfackel. 8) Dativ.

5*

3) sol5) dissimu7) fax die

68 a ci'- baras gentes fidei dubiae et mentis mobilis, qui omnes populi si pariler deficerent, resisti nullo modo posse. Quibus rebus veluti medcla quaedarn interventus Alexandri fait, qui pro eontione ita vulgus omne consolatus hortatusque pro tempore ' ) est, ut et metum timentibus demeret et in spem omnes inipelleret. Erat hie annos XX natus, in qua aetate ita moderate de se multa pollicitus e s t , ut apparerei, plura eum experimentis reservare. Macedonibus immunitatem cunctarum rerum p r a e t e r s ) militiae vacationem dedit, quo facto tantum sibi favorem omnium eonciliavit, ut corpus hominis non virtutem regis mutasse se dicerent. Prima illi cura p a t e m a r u m exequiarum l'uit; in quibus ante omnia caedis conscios ad tumulum patris occidi iussit; soli Alexandro Lyncestae 3 ), fratri coniuratorum, pepercit, servans in eo a u s p i c i u m 4 ) dignitatis s u a e , nam regem eum primus salutaverat. Aemulum quoque imperii Carânuni f r a t r e m , ex noverca susceptum, interfieiendum euravit. Inter i n i t i a 6 ) militas quoque gentes rebellantes compescuit, orientes nonnullas seditiones extinxit. Quibus rebus erectus citato gradu in Graeciam eontendit, ubi, exemplo patris Corinthum evocatis civitatibus, dux in locum eius substituitur.

6. A b f a l l d e r G r i e c h e n ; . U n t e r w e r f u n g A t h e n s .

335.

Inchoatum deinde a patre Persicum bellum in Macedoniam redux aggreditur. In cuius apparatu occupato n u n tiatur, Athenienses et Thebanos ab eo defecisse, auctoremque eius defections, magno auri pondéré a Persis corruptum, Demoslhcnem oratorem extilisse; qui Macedonum omnes cum rege copias a Triballis deletas affirmavissct, produclo in contionum auclore 6), qui in eo proelio, in quo rex cecidisset, se quoque vulneratum diceret. Qua opinione miitatos omnium ferme civitatium animos esse, praesidiaque 1) pro tempore den Zeitumständen

gemasi.

2) praeter mit

Ausnahme. 3) Lyncestac liiess der Völkerstamm, welcher das obere Macédonien bewohnte. 4) auspicium das günstige Vor-

zeichen. 5) initia die Anfänge der Begierung. Gewährsmann.

6) auetor

69 Maecdonum obsideri. Quibus niotibus occursurus a c'>tanta celeritate, instructo paratoque exercitu, Graeciam oppressif, ut, quern venire non senserant, videre se vix crederent. • In transitu hortatus Thessalos fuerat, beneficiorumque Philippi patris maternaeque suae cum his ab Aeacidaruni gente necessitudinis ') admonuerat. Cupide haec Thessalis audicntibus exeinplo patris dux universae gentis creatus erat, et vectigalia omnia reditusque suos ei tradiderant. Sed Athenienses, sicuti primi defecerant, ita primos poenitere eoepit, eontemptuin hostis in adiniration'eni vertentes pueritianique Alexandri spretam antea supra virtutem vetermn ducum extollentes. Missis igitur legatis bellum deprecantur, quibus auditis et graviter increpatis Alexander bellum reinisit.

7.

E r o b e r u n g und Z e r s t ö r u n g T h e b e n s .

335.

Inde Thebas exercitum convertit, eadem indulgentia usurus, si parem poenitentiam invenisset. Sed Thebani armis non preeibus nec deprecationc usi sunt. Itaque vieti gravissima quaeque 2 ) supplicia miserrimae captivitatis experti sunt. In Consilio quuni de excidio urbis deliberaretur, Phocenses et Plataeenses et Thespienses et Orchomenii, Alexandri socii victoriaeque participes, excidia urbium suarum crudelitatemque Thebanorum referebant ; studia eorum in s ) Persas non praesentia tantum verum et vetera adversus 4 ) Graeciae libertatem increpantes: quamobrem odium eos omnium populorum esse, quod vci ex co manifestum sit, quod iurciurando se omnes obslrinxerinl, ut victis I'ersis Thebas diruerenl. Adiiciunt et scelcrum prioruni fabulas, quibus omnes sccnas repleverint, ut non praesenti tantum perfidia verum et vetere infamia invisi forent. Tum Oleadas > unus ex eaptivis, data potcstate dicendi: non a rege se defecisse, quem intcrfectum audierinl, sed 1) necessitudo Verwandtschaft. Bezieht sich auf des Peleus Herrschaft über Phthia in hessalien. 2) gravissima quaeque alle die schwertten. 3) studia in Hinneigung zu. 4) adversus zum Nachtheil,

70 * t>- a regis heredibus. Quidquid in eo sit admissum '), credulitatis non perfidiae culpam esse; cuius tamen iam magna se suppUria pepeadisse, delela iuventule. Nunc senum feminarumque, siculi infirmimi ila innoxium, resture vulgus, quod ipsum omni genere iniuriarum contumeliisque ita vexalum esse, ut nihil arnarius unquam sint passi. Nee iam pro ciuibus se, qui tarn pauci remanserint, orare, sed pro innoxio patriae solo et pro urbe, quae non viros tantum verum etiani deos genuerit. Privato etiain regem religione 2 ) deprecatili' geniti apud ipsos Hereulis, un de originem gens Aeatidarum trahal, actaeque Thebis a patre eius Philippo pueritiae; rogat, urbi parcat, quae maiores eius, partim apud se genilos, deos adoret, partim edueatos summac maiestalis reges viderit. Seil potentior fuit ira quam proces. Ila que urbs diraitur, agri inter victores dividuntur, captivi sul) corona venduntiir 3 ), quorum pretiurn non ex ctnentiiim conimodo sed ex iniinicorum odio extenditur. Miseranda res Atheniensibus visa; itaque portas refugiis profugorum contra interdictum regis aperuerunt. Quam rem ita graviter tulit Alexander, ut illis secunda legatione denuo bellum deprecantibus ita demum remitteret, ut oratores et duces, quorum fiducia totiens rebellarent, sibi dederentur; paratisque Atheniensibus, ne cogerentur subire bellum, co res redueta est, ut, retentis oratoribus, duces in exilium agerentur; qui continuo ad Dareum profecti non mediocre momentum Persarum viribus accesserunt.

8. A l e x a n d e r z i e h t in den P e r s i s c h e n K r i e g . 334. Proficiscens ad Persicum bellum omnes novercae suae cognatos, quos Philippus in excelsiorem dignitatis locum provehens imperiis praefecerat 4 ), interfecit. Reges stipen1) admitterc verschulden. 2) privata religione deprecatur durch die seiner Person heilige Verehrung sucht er Schonung zu erbitten. 3) sub corona vendere m die Sklaverei verkaufen ; die Kriegsgefangenen wurden nUmlich gleich Opferthiercn bekränzt. 4) imperio praeficere ein Obercommando übergeben, in einen hohen Verwaltungsposten mit militärischer Gewalt einsetzen.

71 diarios elatioris ingenii ' ) ad commilitium secum traci> hit, segniores ad tu te lam regni reliquit. Adoruato demde exercitu naves onerat; unde, conspecta Asia, incredibili ardore mentis accensus duodecim aras deorum in belli vota statuit. Patrimonium omne suum, quod in Macedonia Europaque habebat, amicis dividit, sibi spent sufficere praefatus. Priusquam ulla navis litore excederet, hostias caedit petens victoriam bello, quo toliens pelilae a Persis Graeciae ultor elechis sit; quibusz) longa iam satis et matura imperia eonligisse, quorumque vices 3) tempus esse excipere melius acturos. Sed nec exercitus eius alius quam regis animus tint; nam omnes obliti coniugum liberorumque et louginquae domo miJitiae Persiciuu aurum et totius Urientis opes iam quasi suam praedam d u c e b a n t 4 ) nec belli pcriculorumque sed divitiarum meminerant. Quum delati in coutineutein essent: primus Alexander laculum velut in bostilem terram iecit, armatusque de navi prosiluit; atque ita hostias caedit precatus, ne se regem illae terrae invitae accipiant. In vetusto oppido Ilio quoque ad tumulos hei quin, qui Troiano bello ceciderant, parentavit.

9.

Beginn

des Kampfes mit den Persern.

334.

Inde hostein petens milites a populatione Asiae prohibuit, parcendum suis rebus, praefatus, nec perienda ea, quae possessuri venissent. In exercitu eius l'uerunt peditiun XXX. duo millia, equituin quattuor millia quingenti, naves CLXXXU. Hae tarn parva manu universum terrarum orbern utrum admirabilius vicerit au aggredi ausus fuerit, incertum est. Quum ad tam periculosuin bellum exercituui legeret, non iuvenes robustos nec primum florem aetatis, sed veteianos plerosque etiam emeritae militiae, qui cum p â t r e patruisque militaverant, elegit; ut non tam milites

1)' clatius iitgenium ein höher strebender Qeüt, 2) das Relativum dient hier zur Anknüpfung und Fortsetzung der indirecten Rede, daher mit dem Accus, c. Inf. verbunden. 3) vice», durch Bolle au übersetzen; excipere übernehmen, agere durchführen. 4) ducere betrachten.

72 r.ii quam magistros militiae electos putares ')• Ordines ' ) quoque l'ere nemo nisi scxagenariiis duxit; ut si principia castrorum cernercs, senatum te alicuius priscae reipublicae videro diccres ')• Itaque nemo in proelio fugain sed victoriam cogitavit, nee in pedibus euiquam spes sed in lacert s i'liit. Contra rex Persaruin Dareus fiducia virium nil nstu agere 3 ), a f f i n n a n s , suis ormila Consilia vietoriae furlivae non convenire, nec hostern regni finibus arcere sed in intimimi regnum aeeipere; gloriosius ratus repellere bellum quam non adniittcre. Primus igitur congressus in campis Adrastiis apud Granlctun amnem fuit. In acie Persarum sexaginta inillia militimi f u e n m t , quae non minus arte Alexandri quam vii-tute Macedonuni superata terga verterunt. Magna cacdes Persa rum fuit. De cxercitu Alexandri novem pedites, centum viginti equites eeciderunt, quos rex impense in cetcroi'um exeniplum humatos statuis equestribus donavit, cognatisque eorum immunitates dedit. Post victoriani maior pars Asiae ad eum defeeit. Conseruit et plura certamina cum praefectis Darei, quos iam non tarn armis quam terrore nominis sui vicit.

10.

Alexander

löst

den Gordischen

Knoten.

Dum haec a g u n t u r , indicio captivi ad eum defertur, insidi as ei ab Alexandro Lynr.esta, genero Antipatri, qui praepositus Macedoniae erat, parari. Ob quam causam timens, ne quis, interi'ecto eo, in Macedonia motus oriret u r , in vineulis eum habuit. Post haec Gordium urbem petit, quae sita est in Phrvgia maiore, cuius urbis potiundae cupido non tarn propter praedam eum cepit, sed quod audierat, in ea urbe in tempio lovis iugum Gordii positum ; cuius nexum si quis soloisset, cum tota Asia regnatwum, antiqua oracula eecinisse. Huius rei causa et origo Illa fuit. Gordius quum in his regionibus bubus conductis araret, aves euin omnis generis circumvolare coeperunt. Profectus ad consulendos augures vicinae urbis obviam in 1) putares — díceres man hätte glauben — tagen können. 2) ordinein ducere ein Commando haben. 3) agere Inf. hist.

73 f• porta habuit virgineni eximiae pulchritudinis. Percon• eius nec posse interfici nec mori; regis Pkilippi peractam piene ultionem esse. Tertia interrogatione poscenti victoriam omnium bellorum possessionemque terrarum, Dari respondetur. Comitibus quoque eius responsum, ut Alexandrum pro deo non pro rege colerent. Ilinc i]Ii aucta insolentia, mirusque animo increvit fastus, exempta comitate, quam et Graecoruin litteris et Macedonum institutis didicerat. Reversus ab Amnione Alexandream eondidit et coloniam Macedonum caput esse Aegypti iubet.

15.

Unterliandlungen zwischen Darens Alexander.

und

Dareus quum Babyloniam profugisset, per epistolas Alexandruni precatur, redimendarum sibi captivarum potestatem facial '), inque earn rem 2 ) magnam peeuniam pollicetur; sed Alexander pretium capti varum regnum omne non peeuniam petit. Interiecto tempore aliae epistolae Darei Alexandro redduntur, quibus filine matrimonium et regni portio offertur. Sed Alexander sua sibi dari rescripsit; iussitque supplicem venire et regni arbitria viatori permiltere. Tum spe pacis amissa bellum Dareus reparal; cum quadringentis millibus peditum et centum millibus equitum obviam vadit Alexandro iam, superato Tigride fluvio, Assyriam ipsam petenti. In itinere nuntiatur, uxorem eius decessisse, eiusque morti illacrimalum Alexandrum exequiasque benigne prosecutum, idque eum noti amori sed humanitati tribuisse 3). Nam semel tantum earn Alexandro 4) visam esse, quum matrem filiasque eius et parvulum filium cotisolarelur. Tune Darens se ratus vere victum, quum post proelia etiam beneficiis ab hoste superaretnr, gratnmque sibi esse, si vincere nequiret, quod a tali potissimum vinceretur: scribit tertiam epistolam et gratias a g i t 5 ) , quod nihil in suos hostile fecerit. Offert deinde 1) potestatem faeere Gelegenheit geben, gestatten. 2) in earn rem zu diesem Zweck. 3) id tribuisse diesen Zoll habe er gebracht. 4) Dat. Graecus vom AI. 5) gratias agere Dank sagen.

78 a. eh. maiorem partem regni usque ad flumen Euphrätera el alteram filiam uxorern, pro reliqu s captivis trigiiita millia talentimi. Ad liaec Alexander gratiarum actionem ab hoste supervacaneam esse respondit; nee a se quidquam factum in hostis adulationem, ncc quod in dubios belli exitus leges pacts sibi lenirci, sed animi magnitudine, qua didieisset a (/versus vires hostium non adversus calamitates contendere; polliceturque praestaturum se ea Dareo, si secundum sibi. non par haberi velit. Ccterum neque mundum posse duobiis solibus regi, neque orbem terrae duo summa regna salvo statu terrarum ') habere; proinde ant deditionem ea die a ut in postern m aciem pare!, ncc polliceatur sibi aliam, quam sit expertus, victoriam.

16.

Schlacht bei Caligamela.

331.

Posterà die aciem producunt, quum repente ante proelium confectum euris Alexandrum somnus arripuit. Quum ad pugnam solus rex deesset, a Parmenione aegre excilatus, quaerentibus omnibus causas somni inter perieula, cuius etiam in otio semper parcior fuisset: magno se aestu s) liberatum, ait, soninumque sibi a repentina securitale datum,,quod liceret cum omnibus Darei copiis confligere; veritum se fuisse longam belli morata, si Persae exercitum diuisisscnt. Ante proelium utraque acies hostibus spectaculo- l'uit. Macedones multitudineui hominuiu, corporuin magnitudinem arinorumque pulcliritudinem inirabantur; Persac, a tam paueis vieta suorum tot millia stupebant. Sed nee duecs circuinire suos cessabant. Dareus vix denis armalis singulos hostes, si divisio fieret, evenire 3) dicebat. Alexander Macedones monebat, ne multitudinc hostium ncc corporis magnitudine vel coloris tiovitale movercntur. Tantum meminisse iubet, cum iisdem se tertio pugnare, nee meliorcs factos putarent fuga, quum in aciem secum tam tristem memoriam caedium suarum et tanti sanguinis duobus proeliis fusi ferrent; et quernad1) salvo statu terrarum zum Wohle der Länder. Unruhe. 3) eveniunt c. Dat. es kommt auf etc.

2) aestu

79 modum Dareo maior turba hominum essel, sic virorum '» Camillo, ut postea fere nulla Senonum vestigia superfuerint. Primum apud Aniènem *.) trucidati sunt, ubi certamine sinr gulari T. Manlius aureum torquem barbaro inter spolia detraxit; unde Torquati dicti sunt. Iterum in Pomptino agro, quum simili pugna L. Valerius insidente galeae corvo, sacro alite, adiutus retulit spolia; et inde Corvini appellati. Tandem post aliquot annos omnes reliquias eorum in Etruria ad lacum Vadimönis Dolabella delevit, ne quis extaret ex ea gente, qui incensam a se Romanam urbero gloriaretur.

7. Letzter Krieg mit den L a t i n e r n . Conversi sunt Romani a Gallis in Latinos, (nam Samnitica bella postea continuo cursu narrabuntur) Manlio Torquato, Decio Mure Consulibus, semper quidem aemulatione imperii3) infestos, tunc vero conteraptu Urbis incensae superbientes, et quum ius civitatis4) pari imperio et maffistratu poscerent, apud Capuam proeliis congredi audentes. Quo tempore quis cessisse Romanae virtuti hostem mirabitur, quum alter consulum fili um suum, quia contra imperium pugnaverat, quam vis victorem, occideret osten- 340. deretque, plus esse in 6) imperio quam in Victoria; alter in pugna ad Veserim capite velato ante primam aciem Diis Manibus se devoveret, ut in coni'ertissima hostium tela equo vectus novum ad victoriam iter sanguine suo aperiret? 8.

Kriege mit den S a m n i t e r n .

Precibus Campanorum motus populus Romanus Samnites invasit. Erat foedus cum utrisque percussum, sed hoc Campani sanctius et prius ') omnium suorum de1) naufragia Trümmer. 2) Anio ein kleiner Nebénfluss der Tiber. 3) aemulatio imperii eifersüchtiges Streben nach der Oberherrschaft. 4) ius civitatis Bürgerrecht. 5) pliw èst in c. Abi. es kommt mehr an auf etwas. 6) prius hier vorzüglicher.

140 a. cb. ditione fecerant. Omnium non modo Italiae sed toto orbe terrarum pulcherrima Campaniae plaga est. Nihil mollius coelo, nihil uberius solo, nihil hospitalius mari. Hie illi nobiles portus Caiéta et Misènus et tepentes fontibis Baiae; Lucrinus et Avernus lacus. Hic amicti vitibus montes Gaurus, Falernus, Massicus, et pulcherrimtis omnium Vesuvius. Urbes ad mare Formiae, Cumae, Puteoli, Neapolis, Herculaneum, Pompeii, et ipsa caput urbium Capua, quondam inter tres maximas numerata. Pro hac igitur urbe, his regionibus populus Romanus Samnites invasit; gentem aureis et argenteis armis et discolori veste usque ad ambitum ') ornatum, inagis saltuum insidiis et montium fraude quam aperta vi grassantem ')i sacratis legibus humanisque bostiis in exitium Urbis agitatam, sexies rupto foedere cladibusque ipsis lactam vel animosiorem. Hos tamen quinquaginta fere annis per Fabios et Papirios, patres eorumque liberos, ita subegit ac domuit, ita ruinas ipsas urbium diruit, ut hodie Samnium in ipso Samnio requiratur, nec facile appareat materia quattuor et viginti triuinphorum. Maxime tamen nota et illustris apud Caudina« furculas clades ex hac gente Veturio Postumioque Consulibus accepta est. Clauso per insidias intra eum saltum exercitu, unde non posset evadere, stupens tanta occasione dux hostium Pontius Herennium patrem consuluit; et ille, mitteret omnes vel occideret, sapienter ut senior suaserat. Hic vero armis exutos mittere sub iugum maluit, ut nec amici forent beneficio e t 3 ) post ignominiam hostes magis etiam infensi. Itaque et consules statini voluntaria deditione turpe foedus dirimunt, et ultionem flagitans miles 32« apud Luceriam Papirio duce, pilis abiectis strictisque ensibus, cursu in hostein fertur; et in congressu arsisse omnium oculos, hostis auctor ' ) fuit, nec prius finis caedibus datus, quam iugum et hostibus et duci capto reposuerunt. ^ 1) ambitus Eitelkeit. 2) grassari verfahren. 3) nec - et einerseits nicht — andrerseits. 4) auctor ist bei einer Erzählung derjenige, von dem sie ausgeht, und der sie verbürgt.

u\ 9.

Krieg mit den v e r e i n i g t e n E t r u s k e r n , brern, Galliern, Samnitern.

Um-

Hactenus populo Romano bellum fuerat cum »• ch. singulis gentibus, mox cum universis Italiae populis pugnandum fuit, tarnen sic quoque par omnibus e r a t Etruscoriim duodeeim populi, Umbri in id tempus intacti, anti-r quissiinus Italiae populus, Samnitium reliqui Gallique in excidium Romani nominis repente coniurant. Erat' Komae terror ingens tot simul tantorumque populorum, et per Etruriam infesta quattuor agminum signa volitabant. Q. Fabius Maximus, cui Etruria provincia data est, assumpto P. Decìo collega, contra coniunctas hostium copias proficiscitur. lam XV annis ante rem in Etruria prospere gesserai. Ciminius saltus tunc adeo invius ac terrori fuerat, ut Senatus consuli denuntiaret, ne tantum peri- : 3 ioculi ingredi auderet. Sed nihil horum deterruerat ducem, quin fratre praeinisso accessus exploraret. Ille per noctem pastorali habitu speculatus omnia refert tutum iter. Sic Fabius ilio tempore periculosissimum bellum sine perìculo explieuit ')• Nam subito inconditos atque palantes hostes aggressus est, captisque superioribus iugis in subiectos ") impetum fecit. Tunc vero non incruenta de tot populis victoria fuit. Nam oppressus in agro S e m i n a t e s ) alter 295. consilium Decius more p a t r i o 4 ) devotum Diis Manibus obtulit caput, sollennemque familiae suae consecrationem in victoriae pretium reddidit.

10. V e r a n l a s s u n g d e s T a r e n t i n i s c h e n K r i e g e s .

281.

Sequitur bellum Tarentlnum, unum quidem nomine sed victoria multiplex. Hoc enim Caläbros et Apülos atque Lucanos et caput belli Tarentinos et cum iis Omnibus 1) explioare heisst oft eine schwierige Sache entwirren, zu Ende führen. 2) subjecti welche »ich unten im Thale befanden. 3) in agro Sentinate im Oebiet von Sentinum, einer Stadt Umbriens. 4) wie sein Vater in der Schlacht ad Veserim gethan hatte.

142 a. ch. Pyrrhum, clarissimum Graeciae regem, pariter involvit. Tarentus, Lacedaeraoniorum opus, Calabriae quondam et Apuliae totiusque Lucaniae caput erat, quum magnitudine et mûris portuque nobilis, tum mirabilis situ. Nam in ipsis Hadriani maris faucibus posita in omnes terras, Histriam, Illyricum, Epirum, Achaiain, Africani, Siciliam vela dimisit. Imminebat portui ad prospectum maris l ) posi tum theatrum, quod quidem miserae civitati causa fuit omnium calamitatimi. Ludos forte celebrabant, quum adremigantem littori Romanam classem vident, atque hostem rati erumpunt ac sine discrimine ei insultant: qui enim aut wide Romani? quaerentes. Aderat sine mora querelam ferens legatio R o mana, sed hanc quoque foede per obscoenam turpemque dictu contumeliam violant, et hinc bellum oritur.

11.

P y r r h u s , v o n T a r e n t zu H ü l f e g e r u f e n , mit den R ö m e r n .

kämpft

Sed apparatus erat horribilis, quum tot simili populi pro Tarentinis consurgerent omnibusque vehementior Pyrrhus, qui semigraecam civitatem vindicaturus cum totius viribus Epiri, Thessaliae, Macedoniae incognitisque in id tempus 2 ) 230. elephantis adveniebat. Apud Heraclêam et fluvium Sirim in Lucania, Laevino consule, prima pugna tarn atrox fuit, ut Frentanae 3 ) turmae praefectus Obsidius, invectus in regem eum turbaret cogeretque, proiectis insignibus, proelio excedere. Actum erat de rege, nisi elephanti conversi in pugnam procucurrissent ; quorum quum magnitudine tum deformitate et novo odore simul ac stridore 210. consternati equi fugam stragemque late ediderunt 4 ). In Apulia deinde apud Asciilum melius a Romanis dimicatum est Curio Fabricioque consulibus. Iam enim terror beluarum exoleverat, et Caius Minucius quartae legionis hastatus unius proboscide abscisa, mori posse beluas, osten1) ad prospectum maris mit der Aussicht auf das Heer. 2) in id tempus bis zu der Zeit. 3) die Frentaner waren eine Samnitische Völkerschaft, die als Bundesgenossen unter den Kömern kämpften. 4) edere hier in der abgeleiteten Bedeutung her vorbringen.

143 derat. Itaque et in ipsas pila congesta sunt, et in a- ct>turres, quas gestabant, vibratae faces tota bostium agmina ardentibus ruinis operuerunt. Nec prius cladi finis fuit, quam nox dirimeret exercitus, postremusque pugnantiuni ipse rex a satellitibus humero saucius in armis suis referretur. Suprema pugna fuit in Arusïnis, quos vocant'), 2 7 5 campis Samnii, ad Beneventum, ducibus Curio et Lentulo, plena victoria parta est. Exitum, quern datura virtus fuit, casus dedit. Nam productis rursus in primam aciem elephantis, unum ex his pullum adacti in caput teli gravis ictus in fugam vei'tit. Qui quum per stragem suorum recurrens ingenti stridore quereretur, mater eum agnovit et quasi vindicatura exiluit omniaque circa quasi hostilia gravi sua mole permiscuit. Ac sic eaedem ferae, quae primam victoriam abstulerant, tertiam sine controversia Romanis tradiderunt.

12.

Charakteristik

der beiden Krieg Theile.

führenden

Nec vero tantum armis et in campis sed consiliis quoque et domi intra Urbem cum rege Pyrrho dimicatum est. Nam post primam victoriam rex callidus, intellecta virtute Romana, statim desperavit armis seque ad dolos contulit. Nam interemptos Romanorum cremavit captivosque indulgenter habuit et sine pretio restituii, missisque deinde legatis in Urbem omni modo annisus est, ut facto foedere in amicitiam reciperetur. Sed et bello et pace, et foris et domi, omnem in partem Romana virtus tunc se approbavit; nec alia magis quam Tareutina victoria ostendit populi Romani fortitudinem, Senatus sapientiam, ducum magnanimitatem. Qui enim illi fuerunt viri, quos ab elephantis primo proelio obtritos accepimus? Omnium vulnera in pectore, quidam hostibus suis immortui ''), omnium in manibus enses, relictisquc in vultibus minis in ipsa morte ira vivebat. 1) durch diese und ähnliche Wendungen wird unser so genannt ausgedrückt. 2) hostibus suis immortui auf ihren Feinden gestorben.

144 ».ch. Quod adeo Pyrrhus miratus est, ut diceret: Quant facile erat ' ) orbis imperium occupare, aut mihi cum Romanis militibus, aut me rege *) Romanis! — Quae autem eorum fuit in reparando exercitu festinatio? quum Pyrrhus idem, 0 me, inquit, plane Herculis rìdere s) procreatum, cui, quasi ab angue Lemaeo, tot caesa hostium capita quasi de sanguine suo renaseunlur! Qui autem ille Senatus? quum, perorante Appio Caeco, pulsi cum muneribus suis ab Urbe legati regi interroganti, quid de hostium sede sentirent: Urbem templum sibi vìsam, Senatum regum esse confiterentur. Qui porro ipsi duces? vel in castris, quod medicum venale regis caput offerentein Fabricius remisit, idem oblatam sibi a rege imperii partem repudiavit; vel in pace, quum Curius fictilia sua Samnitico praeferret auro, Fabricius decern pondo argenti in vasis Rufini consularis viri quasi luxuriam censoria 4 ) gravitate damnaret. Quis ergo miretur his moribus eaque virtute militum victorem populum Romanum fuisse, unoque bello Tarentino maximam partem Italiae, fortissimas gentes, opulentissimas urbes uberrimasque regioues subegisse? Pyrrho in Graeciam trans mare fugato pax et quics fuit, et tanta de tot opulentissimis gentibus spolia sunt reportata, ut victoriam suam Roma vix caperet. Nec en ire temere ullus pulchrior in Urbem aut speciosior triuinphus intravit. Ante hunc diem nihil nisi pecora Volscorum, greges Sabinorum, carpen ta Gallorum, fracta Samnitiuin arma viderant; tune, si captivos aspiceres, ducebantur Molossi, Thessâli, Macedónes, Bruttii, Apuli, Lucani; si pompam, aurum, purpura, signa, tabulae, Tarentinaeque deliciae. Sed nihil libentius populus Romanus aspexit quam illas, quas ita timuerat, cum turribus suis beluas, quae non sine sensu captivitatis submissis cervicibus victores equos sequebantur.

1) erat hier mit dem Conjunctiy wäre et zu übersetzen. 2) me rege wenn ich ihr König wäre. 3) den Gestirnen, namentlich ihrer Stellung bei der Geburt der Menschen, schrieb man einen Einfluss auf die Schicksale derselben zu. 4) die Censoren hatten auch die Aufsicht über den Luxus

145 13.

Völlige U n t e r w e r f u n g Italiens.

266.

Pyrrho devicto Romanis ultro persequi socios eh. hostium placuit. Domiti ergo sunt Picentes et caput gentis Ascülum Sempronio duce, qui, Ireinente inter proelium campo, Tellurem deam promissa aede placavit. Salentini Picentibus additi eaputque regionis Brundisium cum inclito portu, M. Atilio duce. Postremi Italicorum in fidem vener u n t l ) Volsinii, opulentissimi Etruscorum, implorantes opem adversus servos quondam suos; qui, liberiate a dominis data, in ipsos se ercxeranl translataque in se republica doininabantur. Sed Ili quoque duce Fabio Gurgite poenas dederunt.

14.

S c h i l d e r u n g d e s V o l k e s zu R o m dieser Periode.

während

Haec est secunda aetas populi Romani et quasi adolescentia, at inerat etiaintum quaedain feritas. Inde est, quod 2 ) exercitus Postumium imperatorem, negantem quam promiserat praedam, facta in castris seditione lapidibus obruit; quod sub Appio Claudio noluit vincere hostem, quum posset; quod duce Pubblio Volerone, detrectantibus plerisque militiam, fracti sunt Consulis fasces. Clarissimos quoque principes civitatis, quuin adversarentur voluntati suae, exilio multavit, ut Coriolanuin, ipsum colere potius agros quam ut per secessionem coli prokiberet, iubentem. Nec minus ferociter ille iniuriam armis vindicasset, nisi iam inferentem patriae signa 3 ) filium mater Veturia lacrimis suis exaimasset. Ipsum Camillum exulare iussit, quod inique inter plebein et exercitum Veientein praedam divisisse videretur. Sed liic melior vir Vciis, in capta urbe, conunorabatur et mox supplices cives de hoste Gallo viudicavit. 1) in fidem venire werfen. 2) Inde est, kommt dass und dahin Marsehausdrücke werden gen anrücken.

sich unter den Schutz begeben, unterquod hat die doppelte Bedeutung daher gehört dass. 3) viele militärische mit signa gebildet, so signa inferre ge-

Bonneil, lat. Leseli. 2le Aufl.

10

146 a. ch. Verum in ipsis seditionibus populus nihil aliud quam libertatem, pudicitiam, dignitatem vindicavit, et iure modestiam eius laudaveris, nequc ulla largitione potuit corruuipi. Itaque Cassiuin agraria lege suspectum regiae dominationis morte nniltavit, de quo quidem supplicium pater ipsius s u m p s i t 1 ) ; Sp. Maelium, t'rumentaria largitione quum uteretur, Quinctii dictatoris irupcrio in medio foro magister equitum 2 ) Servilius Ahäla conl'odit. Manlium vero, Gapitolii vindicem, quia plerosque debitorum liberaverat, altius se et superbius efferentem, ab ilia, quam defenderat, arce deiecit.

15. K ä m p f e z w i s c h e n d e n P a t r i c i e r n u n d P l e b e j e r n . Cum senatu vero vehementissinie certatum est, adeo ut relictis sedibus vel solitudinem et interitum patriae suae plebs minaretur. Prima discordia ob impotentiam 3 ) foeneratorum orta est; quibus in terga quoque debitorum ser4'Ji- vi li ter saevientibus in Sacrum montera plebs armata secessit, aegreque, nec nisi Tribunis impetratis, qui ipsam contra vim Patrum del'enderent et sacrosancti 4 ) essent, auctoritale Menenii Agrippae, facundi et sapientis viri, revocata est. Extat orationis antiquae satis efficax ad concordiam restituendain tabula, qua dissedisse quondam humanos arlits, dixit, quod, omnibus opere ¡'ungenlibus solus venter immunis ageret. sit deinde moribundos ea seiunclione redisse in graliam, quandoquidem sensissent, se eius opera redactis in sanguinem cibis irrigari et ali. Secundum tumultum in urbe media decemvirorum libido conflavit. Allatas a Graecia leges decern principes lecti, iubenle populo, conscripserant, ordinatumque erat in duodecim tabulis totum ius civile, quum tamen traditos fasces dominandi 1) nach der ausgedehnten patria potestas bei den Körnern kam dem Vater das Recht zu, an den Kindern sogar die Todesstrafe zu vollziehen. 2) magister equitum zur Zeit der Dictatur die zweite obrigkeitliche Person im Staate. 3) impotentia der Zustand, wo man seiner nicht mächtig ist, daher Ohnmacht und Uebermuth. 4) sacrosanctus unverletzlich. •) opere fungi Arbeit verrichten.

m cupidine impulsi illi retinebant. Ante ceteros Appius «-Ch. Claudius eo insolentiae ' ) elatus est, ut ingenuam virginem libidini suae destinaret, oblitus et Lucretiae et iuris, quod ipse composuerat. Itaque quum Virginius pater v oppressam iudicio filiara trahi in servitutem videret, nihil cunctatus earn in medio foro mauu sua interfecit; admotisque ex castris signis commilitonum totam earn dominationem, 44». obsesso monte Aventino, evertit. Tertiam seditionem excitavit matrimoniorum dignitas, ut plebeii cum patriciis « s . connubio iungerentur, qui tumultus duce Canuléio, tribuno plebis, exarsit. Quartam concitavit honorum cupido, ut plebeii quoque magistratus crearentur. Fabius enim Ambustus, duarum filiarum pater, alteram Sulpicio, patricii sanguinis iuveni, in matrimonium dederat, alteram plebeio Licinio Stoloni. Quae aliquando, quod lictoriae virgae *) sonum ignotum penatibus suis expaverat, a sorore satis insolenter irrisa iniuriam non tulit marituinque Stolonem tribunatum nactum instigabat, ut honorum et magistra- 367. tuum consortium senatui quamvis invito extorqueret.

«)

Dritte l'eriodft. Vom Anfange der Piiiiischen K r i e g e bis zum Beginu der Bürgerkriege. 2 6 4 — 133.

1.

Erster Punischer Krieg!

264—241.

Domita subactaque Italia, populus Romanus, qui prope quingentis annis domi et cum vicinis populis luctatus erat, ducentis Africam, Europam, Asiam, totum denique orbem terrarum bellis victoriisque peragravit. Victor igitur Italiae populus quum ad fretum usque venisset, more ignis, qui, obvias populatus incendio silvas, interveniente flumine abrumpitur, paulisper substitit. Sed quum videret in proximo opulentissimam praedam propositam, ingenti cupiditate eius 1) eo insolentiae bis zu der Unverschämtheit. 2) die Rückkehr der obrigkeitlichen Personen vom Forum nach Hause wurde durch einen Schlag mit der Ruthe des Amtsdieners (Lictor) an die Thür des Uauses des Beamten angezeigt.

10*

148 a. ch. exarsit. Nec occasio defuit, quum de Poenorum impotentia foederata Siciliae civitas Messina quereretur. Affectabat autem ut Romanus ita Poenus Siciliani, et eodem tempore paribus uterque votis ac viribus imperium orbis terrarum mente agitabat ')• Itaque specie quidem socios iuvandi, re autem sollicitante praeda, quamvis territaret novitas rei, tamen rudis ille et pastorius populus vereque terrester ostendit, nihil interesse *) virtutis, equis an navibus, terra an mari dimicaretur. Appio Claudio consule primum fretum 3 ) ingressus est exercitus Romanus, fabulosis monstris 4 ) infame aestuque violentum; sed non est exterritus ferventis aestus violentia, ac sine mora Hieronem •2«3. Syracusanum regem tanta celeritate devicit, ut ille ipse prius se victum, quam hosteni videret, fateretur. 2««- Duilio Cornelioque consulibus etiam mari congredi ausus e s t , - atque ipsa velocitas classis comparatae quasi auspicium victoriae fuit. Intra enim sexagesimum diem, quam caesa silva fuerat, centum sexaginta navium classis in ancoris stetit, ut non arte factae sed quodam munere deorum in naves conversae arbores viderentur. Proelii vero l'orma mirabilis erat, quum celeres volucresque hostium naves graves tardaeque Romanorum comprehenderent; ut illis irritae essent nauticae artes detergenti remos et ludificandi fuga rostra 5 ). Iniectae enim sunt ferreae manus machinaeque validae ante certamen multum ab hoste dcrisae, coactique hostes quasi in solido ") decernere. Victor ergo apud Liparas insulas, mersa aut fugata hostium classe, primum maritimum egit triumphum; cuius tantum gaudium fuit, ut Duilius imperator, non contentus unius diei triumpho, per vitam omnem, ubi a coena rediret, praelucere funalia et praecinere sibi tibias iuberet, quasi cotidie triumpharet. Prae tanta huius victoria leve damnum fuit alter cousulum interceptus Cornelius Asina, qui simulato colloquio ab 1) raente agitare im Sinne haben. 2) nihil — virtutis ei komme der Tapferkeit nicht darauf an. 3) BO wird vorzugsweise die Meerenge zwischen Italien und Sicilien genannt. 4) er meint die Scylla und Charybdis. 5) durch die stark mit Eisen beschlagenen Schiffsschnäbel versuchte man die feindlichen Schiffe in den Grund zu bohren oder ihnen die Kuder abzustreifen. 6) in solido auf festem Boden.

149 hostibus evocatus atque ita oppressus perfidiae Pu- »•Ch nicae fuit documentarli. Postumius et Calatìnus consules fere omnia praesidia Poenorum Agrigento, Drepanis, Panormo, Eryce, Lilybaeo depulerunt. Trepidatum quidem est semel circa Camerinensiuni saltum, sed eximia virtute Calpurnii Flammae, Tribuni militum, qui, lecta trecentorum manu, circumsessum ab hostibus tumulum occupavit atque hostes moratus est, dura exercitus omnis evaderei. L. Cornelio Scipione console, quum iam SicUia esset populi Romani provincia, serpente latius bello, in Sardinian) annexamque Corsicam transitum est. Olbiae ibi, hie Aleriae urbis excidio incolas terruit, {adeoque omni terra ac mari Poeni expulsi sunt, ut iam victoriae nihil nisi Africa ipsa restaret. Itaque Atilio Regulo duce iam in Africam bellum translatum est, nee deerant, qui ipso Punici maris nomine -511 • terrerentur. Sed ventis remisque properatum est, tantoque terrori hostilis adventus Poenis fuit, ut apertis paene portis Carthago caperetur. Primum belli praemium fuit civitas Clupea, quae a Punico littore quasi arx et specula procurrit; et hacc et trecenta amplius castella vastata sunt. Nec cum hominibus solum sed cum inonstris quoque dimicatum est, quum mirae magnitudinis serpens castra apud Bagradam flumen posita vexaret. Sed omnium victor Regulus, quum terrorem nominis sui late circumtulisset, quumque magriam vim iuventutis ducesque ipsos aut cecidisset aut in vinculis haberet, classemque ingenti praeda onustam in Urbem praemisisset: iam ipsum caput belli Carthaginem obsidione urgebat, quum subito mutata fortuna est. Nam conversis ad externa auxilia hostibus, quum Xanthippum ducem Lacedaemon misisset, ab hoc viro militiae peritissimo vincuntur Romani foeda clade, ac vivus in manus hostium venit fortissimus imperator. Sed ille quidem par tantae calamitati fuit, nam nec Punico carcere infractus est nec legatione suscepta; diversa enim quam hostis mandaverat, censuit : ne pax fieret, neve commutalio cap tivorum reciperetur. Sed nec voluntario ad hostes suos reditu nec ultimo supplicio deformata est eius maiestas, immo his omnibus admirabilior factus, victus de victoribus atque etiam de fortuna triumphavit.

150 2.

W e c h s e l n d e s Kriegsglück bis zur S c h l a c h t hei den A e g a t i s c h e n Inseln. 253 — 242.

a. ch. j.-Populus autem Romanus multo acrior intentiorque 2 50. ultioni Reguli quam victoriae fuit. Metello igitur consule, reverso in Siciliani bello, apud Panormum sic hostes cecidit, ut non amplius de ea insula cogitare viderentur. Documentum ingentis victoriae fuerunt centum circiter elephanti capti; magna praeda 'etiam si gregem illuni non bello sed venationc cepissent. At vero Appius Claudius consul non ab hostibus sed a diis ipsis superatus 249. est, quorum auspicia contempserat, ibi statim classe demersa, ubi praecipitari pullos ' ) iusserat, quod pugnare ab his vetaretur. Alter consul lunius Pullus cuin magna navium mercenariarum classe circa Pachyuum metu Carthalonis, Poenorum ducis, versans tempestate orta totam classem perdidit, quo factum est, ut senatus mari abstinendum decerneret. Sed M. Fabio Buteone consule classis privatorum opibus comparata classem hostiuni iain in Italiani ultro navigantem in Africo mari apud Aegimürum insulam delevit. At splendidissimus triumphus tunc tempestate inleriit, quum classis praeda opulenta adversis acta ventis naufragio suo Africani et Syrtes et omnium interiacentium insularum littora impleret. Simul in Sicilia Hamilcaris virtute res Carthaginiensium restituta est, donec Lutatio Catulo consule tandem bello finis est impositus apud insulas, quibus nomen Aegätes *) est. Nec maior alias in mari pugna commissa, quum commeatibus, exercitu, propugnaculis armis gravis hostium classis; contra Romana prompta, levis, expedita esset. Itaque momento temporis laceratae hostium naves totum inter Siciliam Sardiniamque mare fragni entis ac spoliis operuerunt. Tanta denique fuit illa 2 41. victoria, ut de persequendo bello hostes iam non cogitarent. Pax petentibus Carthaginiensibus data est ea con-

1) pulli die heiligen Hühner, nach deren Appetit man den Ausgang von Unternehmungen voraus beurtheilte. 2) südwestlich von Sicilien, nicht weit vom Vorgebirge Lilybaeum gelegen.

151 dicione, ut Sicilia excederent et decem annis tria millia diicenta talenta penderent.

3.

Kriege mit den L i g u r i e r n Galliern.

und

ch

-

Cisalpinischen

Peracto Punico bello secuta est brevis requies, argumentumque pacis tunc primum post Numam clausa porta lani ') fuit; sed statini denuo patuit, quia Ligures, lnsübresque Galli*) et Illyrii bello lacessebant. Ligures, inviis Alpiuin iugis insidentes inter Varum et Macram flumen implicitosque durais silvestribus, rnaior aliquanto labor erat invenirc quam vincere. Tati enim locis et fuga ex occasione latrocinia inagis quam bella faciebant. Itaque quum diu multumque Romanos elusissent, tandem Fulvius latebras eorum ignibus sepsit, Baebius deditos in plana deduxit, Postumius ita exannavit, ut vix relinqueret. ierrum, quo terra coleretur. Gallis Insubribus ut ceteris accolis Alpium animi ferarum, corpora ultra humanatn niagnitudinein erant; sed sicut primus impetus eis maior quam virorum erat, ita sequens minor quam ïëminarum. Alpina enim corpora liabent quiddam simile nivibus suis, quia, ut primum 3 ) caluerunt pugna, statini in sudorem dilabuntur et levi motu laxantur. Hi quum saepe alias, tum Brittomaro duce, non prius soluturos sc baltea, quam Capitolium ascendisnent, iuraverant. Factum est; victos enim Aernilius in Capitolio discinxit. Post liaec Ariovisto duce voverunt de ttomauorum mililum praeda Marti4) suo torquem ; sed intercepit luppiter votum, nam de torquibus eorum aureum tropaeum Iovi Flaminius erexit. Viridomaro rege Romana arma Vulcano 4 ) promiserant. Aliter haec quoque vota ceciderunt, occiso enim rege Marcellus lerlia post Romulurn lovi 2 2 ì Feretrio arma suspendit. 1) der Gott Ianus hatte auf dem Römischen Forum einen kleinen Tempel, dessen Thüren nur zur Zeit des Friedens geschlossen wurden. 2) beide Völkerschaften wohnten in Oberitalien zwischen den Alpen und dem Apenninus. 3) ut primum sobald als. 4) die Börner pflegten den Gottheiten der fremden Völker die entsprechenden Namen der ihrigen zu gehen.

152 4.

Illyrischer Krieg.

230—228.

a. cii. Illyrii seu Libumi sub extremis Alpium radicibus inter Arsiam Titiumque flumen habitabant, longissime per totum Hadriani maris littus effusi. Hi, regnante Teuta muliere, populationibus, quibus Ilaliae et Graeciae oras vexaverant, non contenti licentiae scelus addiderunt. Legatos enim Romanos, ob e a , quae praedones deliquerant, iure agentes ')> securi pcrcutiunt, praefectos navium igne comburunt, idque, quo indignius foret, mulier imperavit. Itaque Cn. Fulvio Centumalo duce domantur, strictaeque in principum colla secures legatorum manibus litaverunt.

5.

Veranlassung des zweiten Punischen

218 — 201.

Krieges.

Post primum Punicuin bellum omnino vix quadrienni! requies fuerat, nam varie et Garthaginienses Hispania expugnanda et Romani Gallis domandis occupati erant, quum alterum bellum exarsit; minus quidem spatio, nec enim amplius decern et octo an nos habet, sed cladium atrocitate multo terribiliiis, u t , si quis conférât damna utriusque populi, similior fere vieto sit populus, qui vicit. Urebat nobilem populum Punicum mare ablatum, raptae insulae, data tributa, quae iubere consueverat. Itaque ultionem patriae puer etiamtum Hannibal patri ad aram iuraverat, nec mörabatur, ex quo die dux declaratus est. In causam belli Saguntus delecta est, vetus et opulenta Hispaniae civitas, fìdeique erga Romanos magnum quidem sed triste m o n u i n e n t u m ; quam communi foedere exceptam bello Hannibal, causas novorum motuum quaerens, et suis et ipsorum Saguntinorum manibus evertit, ut Italiam sibi rupto foedere aperiret. Summa foederum Romanis religio erat; itaque audita sociae civitatis obsidione, memores icti cum Poenis quoque foederis, non statim ad arma concurr u n t , dum prius more legitimo queri malunt. Saguntini 1) iure agere eine gesetzliche Beschwerde

führen.

153 interim iam novem menses fessi f a m e , machinis, a - C h l'erro, versa denique in rabiem fide, i m m a n e m in foro excitant r o g u m , in quo se suosque cum omnibus opibus suis ferro et igni corrumpunt. Huius taiitae cladis auctor Hannibal poscitur a Romanis. Tergiversantibus Poenis, dux legationis Fabius Quae, inquit, mora est? In hoc ego sinu bellum pacemque porto; utrum. eligitis? Succlamantibus, Bellum ; Bellum igilur, inquit, accipite, et e x c u s s o in media curia togae gremio, quasi sinu ferret, bellum effudit.

6.

Niederlagen

der

Romer.

Similis exitus belli initiis fuit. Nam S a g u n t i n o r u m inanibus vastatione Italiae, expugnatione Africae, ducuin et r e g u m , qui id belluin g e s s e r u n t , exitio parentatum est. Ceteruin ubi semel se in Hispania ilia gravis et luctuosa Punici belli vis atque tempestas movit ' ) , statini quodani Ímpetu rapta medias perfregit A l p e s et in Italiani ab illis fabulosae altitudinis nivibus, velut coelo m i s s a , descendit. Ac primo quidem impetu inter Paduni atque Ticinum 2 1 s . Scipione duce f u s u s est excrcitus R o i n a n u s , saucius etiam ipse imperator venisset in hostium m a n u s , nisi protectum patrem praetextatus admodum l ) Alius ab ipsa morte rapuisset. Hic erat Publius ilio Scipio, qui in exitiuin Africae crescebat, nornen e x malis eius habiturus. Ticino p u g n a ad Trebiam s u c c e s s i t , Sempronio consule. Tunc callidissimi hostes frigidum et nivalem dieni nacti, quum se ignibus olcoque prius f o v i s s e n t , (mirabile d i c t u ! ) homines a1 meridie et sole venientes sua R o m a n o s hieme vicerunt. Apud Trashnennum lacum tertiam victoriam Ilannibal de imperatore Flaminio reportavit nova arte Punicae fraudis. Nam equitatus nebula lacus palustribusque virgultis tectus terga pugnantium subito invasit. Imminentem temerario duci cladem praedixerant insidentia signis apum examina,

1) se — movit sich erhob• 2) admodum beim Lebensalter heisst fast noch; praetextatus war der Kömer, ehe er die toga virilis, das Männerkleid, angelegt hatte, was zwischen dem löten und 18ten Jahre zu geschehen pflegte.

154 eh- et aquilae') prodire nolentes; et commissam aciem secutus ingens terrae tremor. Itaqiie adversus hostem tam callidum Q. Fabius, dictator dictus, novam victoriam commentus est, non pugnare, unde nomen novum et reipublicae salutare, Cunclator, ei datum, et ipse imperii scutum vocatus est. Itaque per Samnium totum et per Falernos saltus vexavit Hannibalem, ut, qui frangi virtute non poterai, mora comminueretur. Quartuin ac paene ultimum 216- vulnus imperium ad Cannas accepit, ignobilem Apuliae vicum sed magnitudine cladis et sexaginta mi 11 ¡uni caede nobilitatum. Ibi in exitium infelicis exercitus dux, terra, coeluni, tota rerum natura consensit. Nam Hannibal non contentus shnulatis transfugis, qui terga pugnantium caed e r e n t ' ) , insuper in patentibus campis, observata loci natura, quod et sol ibi esset acerrimus et plurimus pulvis, et Eurus ab oriente semper ad constitutum tempus flaret: ita instruxit aciem, ut, Romanis adversus haec omnia obversis, ipse vento, pulvere, sole adiuvantibus pugnaret. Itaque duo maximi exercitus consulares caesi sunt ad hostium lassitudinem usque et satietatem, donee Hannibal militi suo diceret: Parce ferro. Ducum Romanorum l'ugit alter, alter occisus est; dubium, uter maiore animo. Nam Paullum puduit post tantam cladem vivere; Varrò de fortuna imperii non àesperavit. Documenta cladis fuerunt cruentus aliquamdiu Aufidus, pons de cadaveribus, iussu ducis in torrente Vergello factus, modii duo anulorum Carthaginem missi.

7.

M a s s r e g e l n H a n n i b a l s u n d v der R ö m e r d e r S c h l a c h t bei C a n n a e .

nach

Dubium non est, quin ultimum ilium diem habitura fuerit Roma, quintumque intra diem epulari Hannibal in Capitolio potuerit, si (quod dixisse Poenum Maharbalem Himilcönis ') ferunt) Hannibal, quemadmodum sciret vin1) die Adler der Legionen wie die äbrigen Feldzeichen wurden, so lange das Heer im Lager stand, in dem Boden mit der unteren Bpitóe befestigt. 2) terga caedere im Mücken mit/reifen. 3) erg. filium.

155 cere, sic uti victoria scisset. Sed tum quidem illum a- chaut fatum Urbis orbi terrarum imperaturae ' ) , aut ipsius mens mala et aversi a Carthagine dii in diversum *) abstulerunt. Quum victoria posset uti, frui maluit, relictaque Roma Campaniam peragrare, ubi mox et ipse et ipsius exercitus ardor elanguit, adeo ut vere dictum sit, Capuani Hannibali Cannas fuisse. Siquidem invictum Alpibus indomitumque armis Campani soles et tepentes fontibus Baiae 3 ) subegerunt. Permissum est interim respirare Romanis. Arma non erant; detracta sunt templis. Deerat iuventus; in sacramentimi adiguntur 4 ) liberata servitia. Egebat aerariuni; opes suas libens senatus in medium s ) protulit, nec praeter id, quod in bullis 6 ) singulisque anulis erat, quidquam sibi auri reliquerunt. Eques secutus est exemplum, imitataeque equitem tribus 7 ). Denique vix suffecerunt tabulae, vix scribarum manus, qunm privatoruin opes in publicum referrentur "). Quid ,J) autcm in deligendis magistratibus centuriarum sapientia? quum iuniores a senioribus consilium de creandis cousulibus petierunt, quia adversus hostem totiens victorem et tam callidum non virtute tantum sed etiani consiliis pugnare oporteret.

8.

Die R ö m e r , w i e d e r s i e g r e i c h , u n t e r w e r f e n Syracus und Spanien.

Prima, ut ita dixerim, reviviscentis imperii spes Claudius Marcellus fuit, quo duce etiam congredi ausus est Romanus cum Poeno eumque perculit in Campania et ab obsidione Nolae urbis repulit. Mox ausus est eodem duce 1) das Partie. Fut. Act. bezeichnet nicht bloss die Absicht, die jemand selbst hat, sondern welche Andere oder die Vorsehung mit ihm haben, daher h i e r : herrschen sollte. 2) in diversum nach der entgegengesetzten Seite. 3) ein reizender Badeort in Campamen. 4) in sacramentum adigi den Fahneneid leisten müssen. 5) in medium zum allgemeinen Besten, wie nachher in publicum. 6) bullae Kapseln, welche an einer Schnur um den Hals getragen wurden, waren ein Schmuck Vornehmer, besonders Kinder. 7) die Tribus zur Bezeichnung des dritten Standes der Plebs. 8) referre verzeichnen. 9) Quid beim lebhaften Uebergange gleich ferner.

156 »•Ch- hostem per Lucaniam sequi et terga cedentis premere, 2 i s - quamvis tunc servili manu maxime pugnaret. Veruin clarissimum documentum in tot rebus adversis fiducia« et singularis animi ac spiritus populi Romani in tam arctis afflictisque rebus erat, quod, quum de Italia ipsa dubitaret, quumque hostis per Campaniam Apuliamque volitaret, et quodammodo de Italia Africani faceret: eodem tempore et hunc sustinebat et in Siciliam, Sardiniam, Hispaniam arma 2l1 - sua mittebat. Sicilia mandata Marcello non did restitit; tota enim insula in una urbe superata est. Grande illud et ante id tempus invictum caput insulae, Syracusae. quamvis Archimèdis ingenio defenderentur, aliquando Romanis armis cesserunt. Nihil illi profuit ingens murus quattuorque arces ') et portus marmoreus, nisi quod hactenus l ) profuerunt, ut pulchritudini victae urbis parceretur. Sardiniam iam Graccho et Fabio tertium Coss. T. Manlius expugnaverat, neque miles Ronianus gentium feritate aut Insanorum (nam sic vocantur) montium immanitate territus fùerat. In Hispaniam missi Gnaeus et Publius Scipiones paene totani terram Poenis eripuerant, sed Punicae insidiae alteram castra metantem t'erro, alterum, quum evasisset in turrem, cinctum facibus oppresserunt. Itaque in ultionein patris ac patrui missus cum exercitu Scipio, cui tam clarum de Africa nomen lata decreverant, illam viris armisque nobilem Hispaniam, illud serninarium hostilis exercitus, illam Hannibalis eruditricem totam a Pyrenaeis montibus ad Herculis columnas et Oceanum recuperavit. Quam velociter, quattuor anni fatentur; quain feliciter, vel una civitas Carthago nova probat. Eodem enim quo obsessa 21 °- est die capta est, omenque Africanae victoriae fuit, quod tam facile vieta est Hispana Carthago. Certum est tamen, ad profligandam 3 ) provinciam maxime profecisse singularem ducis sanctitatem, quippe qui captivos pueros puellasque praecipuae pulchritudinis barbaris restitueret, ne in con-

4) hiermit sind die 4 durch besondere Mauern eingeschlossenen Stadttheile Ton Syracus: Achradina, Neapolis, Tycha und die Insel (Nasos) gemeint. 2) hactenus intofern. 3) profligare aliquid mit einer Sache fertig werden, au Ende kommen.

157 spectum quidem suum passus eos adduci, ne quid »• Ch de virginitatis integritate delibasse saltem oculis videretur.

9.

K ä m p f e m i t H a n n i b a l u n d H a s d r u b a l in Italien.

Haec in diversis tcriis dum populus Romanus gerit, non ideo tarnen Italiae visceribus inhaerentem summovere poterai Hannibalein. Plerique socii ad hostem defecerant, et dux aeerrimus contra Romanos Italicis quoque viribus utebatur. Iam tarnen eum plerisque oppidis et regionibus expulerant, iam Tarentus ad Romanos redierat, iam et Capua, sedes et patria altera Iiannibalis, tenebatur; cuius imminens amissio tantum Poeno duci dolorem attulerat, ut inde totis viribus Romain converteretur. At .Romani compulsi ad Ultimos metus tarnen ab incepto non destiterunt, et de sua Urbe solliciti Capuani tarnen non omiserunt, sed, parte exercitus sub Appio proconsule illic relieta, parte Flaccum in urbem secuta, adversus hostilem urbem et pro sua simul 1 pugnabant. Moventi castra a tertio lapide') Hannibali • ipsi dii restiterunt; tanta enim ad singulos illius rnotus vis imbrium effusa est, tanta ventoruin violentia coorta, ut divinitus hostem summovere nec a coelo sed ab Urbis ipsius uioenibus et Capitolio adversus eum ferri videretur. Fugit ergo et cessit et. in ultimum Italiae sinum se recepit, qiiuni Urbem frustra obsessain reliquisset. Parva res est dietu sed ad magnanimitatem populi Romani probandain satis eflicax, quod illis ipsis, quibus Roma obsidebatur, diebiis, ager, quetn Hannibal castris insederai, venalis Roinae fuit hastaeque *) subiectus invenit emptorem. Voluit contra Hannibal fiduciam imitari, subiecitque argentarias Urbis tabernas, nec tarnen sector 3 ) inventus est. Verum nihil

1) lapis dient zur Bezeichnung einer Römischen Meile, von denen 5 auf eine Deutsche gehen. 2) dit; aufgesteckte hasta war das Zeichen einer Versteigerung, daher hastae subiectus zur1 Versteigerimg gebracht. 3) sector lieisst bei einer Auction, wer die versteigerten Sachen im Ganzen kauft, Aufkäufer.

Ì58 a. eh. profectum erat ' ) tanta virtute tantoque favore etiam deorum, siquidem ab Hispania Hasdrubal, frater Hannibalis, cum exercitu novo veniebat. Actum erat procul dubio d e 1 ) republica Romana, si vir ille se cum fratre iunxisset; sed 20 i. hunc apud Metaurum 3 ) castra metantem Claudius Nero cum Livio Salinatore devincit. Nero in ultimum Italiae angulum summoverat Hannibalem; Livius in diversissimam partem, in ipsas Italiae fauces et aditus signa converterat. Tanto igitur spatio interiacente, quo Consilio et qua celeritate consules castra coniunxerint inopinatumque hostem collatis signis oppresserint, neque id fieri Hannibal senserit, difficile est dictu. Certe Hannibal, re cognita, quum proiectum fratris caput ad sua castra vidisset, g nosco, inquit, infelicitatevi Carthaginis. Haec fuit illius viri fati imminentis prima confessio.

10.

Beendigung

d e s K r i e g e s in A f r i c a .

Iam certum erat, Hannibalem etiam ipsius confessione posse vinci; sed tot rerum prosperaruin fiducia elatus populus Romanus magni aestimabat, cum asperrimo hoste in sua Africa debellare. Duce igitur Scipione in ipsam Africani tota mole conversus unitari coepit Hannibalem et Italiae clades in Africa vindicare. Hic ille maximas Hasdrubalis copias et Syphäcis, Numidiae regis, equitatus fudit et 203. utriusque castra, facibus illatis, una nocte delevit, denique ipsas Carthaginis portas obsidione premebat. Sic factum est, ut inhaerentein extorqueret Italiae Hannibalem. Non fuit maior imperio Romano dies quam ille, quum duo omnium et antea et postea ducum maximi, ille Italiae hic Hispaniae Victor, collatis signis 4 ) ad Zamam aciem direxe202. 1-unt. Sed ante proelium colloquium fuit inter ipsos de legibus pacis. Steterunt diu mutua admiratione deiixi. Ubi de pace non c o n v e n i t 5 ) , signa cecinerunt. Constai

1) profectum erat et wäre gewonnen geweien. 2) actum erat da et war geschehen um. 3) Metaurus Fluss in Umbrien. 4) collatis signis in offener Feldschlacht. 5) convenit man kommt überein.

159 ch utriusque confessione, nee melius instruí aciem, nec acrius pugnavi potuisse; hoc Scipio de Hannibalis, Hannibal de Scipionis exercitu praedicaverunt. Sed tamen Hannibal cessit, praemiumque victoriae Africa fuit, et secutus mox Africani orbis lerraruin. Inter pacis condiciones praecipuae erant, lit decern M talentorum Poeni in L annos aequis pensionibus descripta solverent, oinnes longas naves et elephaiitos traderent, bellum iniussu populi Romani ne gererent.

11.

Erster

Macedonischer

Krieg.

200 — 197.

Post Cartliaginem vinci a Romanis neminem puduit. Secntae sunt Africani statini Macedonia, Graecia, Syria, sed primi omnium Macedones, affectator ') quondam imperii populus. Macedonicum bellum nomine amplius quam viribus gentis fuit. Causa coepit a focdere Pliilippi,- quo rex iam pridem dominantem in Italia Hannibalem sibi sociuin iunxerat; postea crevit, Athenis auxiliuni contra regis iniurias implorantibus, quum ille ultra ius victoriae in tempia et aras et sepulcra ipsa urbis saeviret. Placuit igitur senatui openi l'erre supplicibus: etenini iam reges, duces, populi, nationes praesidium sibi ab urbe Romana petebant. Prim um quidein Laevino propraetore populus Roinanus Ionium 2 ) mare ingressus tota Graeciae littora veluti triumphanti classe peragraverat, tunc vero spolia Siciliae, Sardiniae, Ilispaniae, Africae praeferebat 3 ). Aderant sponte auxilium laturi Att:ilus, rex Pergamenorum 4 ), et Rhodii, nauticus populus, qui navibus mari, consul terra equis virisque rem gerebant. Bis victus rex et fugatus est, quum tamen nihil terribilius Macedonibus fuit ipso vulnerimi aspectu, quae non spiculis nec sagittis sed ingentibus pilis gladiisque illata horride patebant. Flainiulno denique duce

1) affectator, adjectiyisch, strebend. 2) das Meer zwischen dem südlichen Italien und Griechenland. 3) praeferebat konnte aufweisen. 4) das Pergarnenisclie Königreich war aus den Trümmern des grossen Macedonisehen Reiches an der Westküste Kleinasiena entstanden.

160 a. Ch. per invios ante Chaonum montes Aoumque amnem ' ) et ipsa Macedoniae claustra Romani penetraverunt. Introisse victoria fuit; nam postea nunquam ausus est congredi rex atque ad tumulos Thessaliae, quos Cynoscephalas voeant, uno ac ne hoc quidein iusto proelio opprimitur. Et illi quidem consul pacem dedit regnurnque concessit; deinde, ne quid esset hostile, et Thebas et Euboeam et motus excitantem sub Nabide tyranno Lacedaemonem compescuit. Graeciae vero veterem statuni reddidit, ut legibus suis viveret et avita libertate frueretur. Ingens gaudium ac vociferatio fuit, quum hoc forte in theatro quinquennalibus lndis Isthmiis a praecone caneretur. Omnes certaverunt plausu ac flores in consulern profuderunt, et iterum iteruinque praeconem repetere vocem illani iubebant, qua libertas Achaiae 2 ) pronuntiabatur.

12.

Der S y r i s c h e Krieg.

192—190.

Macedoniam Asia statim et regem Philippum Antiöchus excepit 3 ), sic gubernante Fortuna, ut, quemadmodum ab Africa in Europam, sic ab Europa in Asiam imperium procederet. Non aliud bellum formidolosius fama fuit, quippe quum *) Persas et Orientem, Dareum atque Xerxem cogitarent; quandoquidem perfossi invii montes et opertum velis mare nuntiabatur. Ad hoc coelestes minae territabant, quum humore continuo Apollo Cumanus 'v) sudaret; sed hie faventis Asiae suae numinis timor erat. _ Nee sane viris, opibus, armis quidquam copiosius erat Syria, sed in manus tam ignavi regis inciderat, ut nihil luerit in Antiocho speciosius, quam quod a Romanis victus est. Impulerunt regem in id bellum illine Thoas, Aetoliae princeps, inhonoratam apud Romanos adversus Macedones militiae suae societatem querens, hinc Hannibal, qui in Africa victus 1) Berge und FIuss in Epirus gelegen. 2) mit diesem Namen bezeichnen die Kömer gewöhnlich das Griechenland ihrer Zeit. 3) excepit folgte. 4) quippe quum da nämlich. 5) ein Bild des Apollo zu C'umae in Unter-Italien, von dem dergleichen Wunder mehrfach erzählt wurden. Apollo war übrigens zugleich als Sonnengott der besondere Beschützer des Orients.

161 p r o f u g u s et pacis i m p a t i e n s h o s t e m p o p u l o R o m a n o »• eh. toto o r b e t e r r a r u m q u a e r e b a t . Et q u o d illud fuisset p e r i culum, si se consiliis eius r e x t r a d i d i s s e t , id e s t , si Asiae viribus u s u s fuisset i m p e r a t o r Ilnnnihal ? Sed vcx suis opibus et n o m i n e regio f r e t u s satis liabuit ' ) bellum m o visse. E u r o p a iam i u r e q u o d a m ad R o m a n o s p e r t i n e b a t . Hic Lysimachiam u r b e m , in littore Thracio a niaioribus suis p o s i t a m , A n t i o c h u s ut hereditario iure r e p e t e b a t . Hac de causa Asiaticum bellum motuin est. Sed m a x i m u s r e g u m , c o n t e n t u s fortiter indixisse b e l l u m , quuni ingenti strepitu ac t u m u l t u ex Asia movisset *), oecupatis statini insulis Graeciaeque l i t t o r i b u s , otio et luxui quasi Victor se dabat. E u b o e a i n insulam continenti adliaerentem tenui l'reto r e c i p r o c a n t i b u s a q u i s E u r i p u s abscidit. Hic ille, positis aureis sericisque tentoriis s u b ipso (Veti m u r m u r c , q u u m p r a e t e r f l u e n t e s a q u a e tibiis fidibusque c o n c i n e r e n t 3 ) , collatis u n d i q u e q u a m v i s p e r liieniein r o s i s , n e n o n 4 ) aliquo gen e r e duceiu a g e r e t , virginum p u e r o r u n i q u e d e l e c t u s h a b e b a t . Talem ergo r e g e m , iam l u x u r i a sua pi'ofligatum, p o p u l u s R o m a n u s Acilio Glabrione consule a g g r e s s u s ipso statini a d v e n t u s sui n u n t i o ab insula f u g e r e roegit. T u m p r a e eipitem 5 ) a p u d T l i e r m o p ^ l a s a s s e c u t u s , locuin t r e c e n t o r u m L a c ö n u m gloriosa clade m e m o r a n d u m , n e ibi q u i d e m fiducia loci diu r e s i s t e n t e m m a r i ac t e r r a cedere coegit. E vestigio 6 ) t r a n s i t u r in Asiam. Classis regia P o l y x e n i d a e Hannibalique c o m m i s s a a R o m a n o duce Aeniilio Regillo, a d i u v a n t i b u s R h o d i i s , tota disiieitur. T u m Scipione c o n s u l e , cui f r a t e r Africanus m o d o victor Cartliaginis voluntaria legatione ' ) a d e r a t , devinci r e g e m p l a c e t , qui iain toto cesserai m a r i . Apud Magnesiam ad m o n t e m S i p y l u m ") castra p o n u n t u r , ubi rex cum i n g e n t i b u s copiis et auxiliis c o n s e d e r a t . Septuaginta millia e r a n t p e d i t u n i , equitum falcatorurnque c u r r u u m n o n m i n o r n u m e r u s . Ad h o c elephantis i m m e n s a e

1) satis habere sich begnügen. 2) movere aufbrechen. 3) concinere miteinstimmen. 4) die Leiden Negationen heben sich einander auf, weshalb auch aliijuis, welches immer etwas Wirkliches bezeichnet, darauf folgt. 0) praeeeps eiligst fliehend. 6) wie unser auf der Stelle von der Zeit gebraucht. 7) legatio die Stelle eines Unterbefehlahabers (legatus\ 8) Stadt und Berg an der Grenze Lydiens und Phrygiens. B o n n e l l , lal. L e s e b .

2 t e Aufl.

11

162 *. eh. magmtudinis, argento auro pm-pura fulgentibus, aciem utrinque vallaverat. Sed haec omnia impedita erant magnitudine s u a ; praeterea imber subito effusus Persieos arcus corruperat; unde primuin trepidatio, tum f u g a , denique triumphus fuerunt. Vieto et supplici regi paceni atque partem regni ultra Taurum dari placuit.

13.

K r i e g e mit den A e t o l i e r n , G a l a t e r n I s t r i e rn.

und

Syriaco bello successit, ut debebat, Aetolicum; vieto enim Antiocho, Romanus auetores Asiatici belli Aetölos persequebatur. Ergo Fulvio Nobiliori mandata ultio est. Hie protimis caput foederis Arnbraciam, regiam Pyrrhi, machinis adoritur, secutaque deditio est. Aderant Aeto• 8'J. lorum preeibus ') Attici ac Rhodii, et Romani meminerant pristini auxilii, itaque placuit his ignoscere. Serpsit tarnen latius in proximos bellum, oninisque Cephallenia et is». Zacynthus, et quidquid insularum in eo mari inter Ceraunios montes iugumque Malêum 2 ) e s t , Aetolici belli accessio fuit. Gallograeciam quoque Syriaci belli ruina involvit. Fuerint inter auxilia regis Antiochi, an fuisse cupidus triumphi Cn. Manlius Vulso simulaverit, dubium est; certe negatus est victori triumphus, quia causam belli non appro*bavit senatus. Ceterum gens Gallograecorum, sicut ipsum nomen indicio est, mixta et adulterata ") e r a t ; reliquiae Gallorum, qui Brenno duce Graeciam vastaverant, in Orientem profecti in media A s i a e 4 ) parte consederant. Verum, ut friigum semina mutato solo dégénérant, sic ilia genuina feritas eorum Asiatica amoenitate mollila est. Duobus igitur proeliis fusi fugatique s u n t , quamVis sub 1) adesse preeibus die Bitten unterstützen. 2) die Ceraunischen Berge an der Grenze von Epirus und Illyrien, das Vorgebirge Malea an der Siidapitze Laconiens. 3) adulterata verfälscht durch Heiratben in fremde Völkerschaften. 4) unter Asia ist fast immer Kleinarien zu verstehen, denn Asien im ganzen Umfange des jetzigen Begriffes nennt der Römer gewöhnlich Orient.

165 adventum hostis relietis sedibus in altissimos m o n t e s » C b se recepissent. Tolistobogi O l y m p u m , T e c t o s a g i Magabam i n s e d e r a n t , at utririque fundis sagittisque deiecti in p e r petuam pacem se dediderunt. Sed vincti quidam captivorum miraeulo fuerunt, quum catenas morsibus et ore temptassent et suffocandas invicem fauces praebuissent. Aetolos secuti sunt Histri, quia bellantes eos adiuverant; et initia belli prospera hosti fuerant, eademque ' ) exitii causa. Nam quum Cn. Manlii castra cepissent opimaeque praedae incubarent, epulantes ac ludibundos plerosque aut, ubi e s s e n t , prae poculis nescientes R o m a n i invadunt. Sic male parta victoria iis erepta e s t , atque ipse rex Aepulo, equo i m p o s i t u s , quum crapula et capitis errore hinc trilline l a b a r e t , captum s e s c a e g r e , postquam experrectus est, didicit.

14.

Zweiter Macedoniscber

Krieg.

172 — 1 6 8 .

Dum aliae atque aliae gentes Syriaci belli ruina i n volvuntur, Macedonia r u r s u s se erexit. Fortissimum enim populum m e m o r i a et recordatio suae nobilitatis agitabat, et Pbilippo successerat Alius P e r s e s , q u i , semel in perpetuimi victam e s s e Macedonian!, non esse putabat e x 2 ) gentis dignitate. Multo vehementius sub h o c Macedones quam sub patre c o n s u r g u n t ; nam Thraces in vires suas t r a x e r a n t , atque ita industriam suam viribus Thracum, ferociam Thracum disciplina Macedonica l e m p e r a v e r u n t 3 ) . Accessit his consilium ducis, qui situin regionum suarum specul a t e , positis per abrupta montium castris, ita Macedoniam suam armis vallaverat, ut non reliquisse aditimi nisi a coelo Venturis hostibus videretur. Tanien Marcio Philippo consule earn provinciam ingressus miles Roinanus, exploratis diligenter aditibus, praeter Ascuridem paludem p e r asperos deviosque tumulos ad ilia, quae volucribus quoque videbantur invia, accessit, r e g e m q u e securum et nihil tale metuentem subita belli irruptione deprehendit. Cuius tanta trepidatio fuit, ut X) eademque und dies war zugleich. 3) temperare in die rechte Mischung bringen.

2) ex

11 *

gemäat.

164 »- eh. pccuniam omnem in mare iuberet mergi, ne is Romanorum manus vemret, classemque cremari, ne ab hostibus incenderetur. Aemilio Paullo consute quam maiora et crebiiora essent imposita a rege praesidia, per alias vias Macedonia aperta est, summa qiiidem arte et industria ducis, quum alia esset minatus, alia irrupisset via. Cuius adventus ipse adeo terribilis regi fuit, ut interesse discrimini proelii non auderet, sed gerendtim bellum ducibus mandaret. Absens ergo ad Pydnani victus I'ugit in mare insulamque Samotbräcen, fretus religione loci, quasi tempia et arae possent defóndere, quem nec montes sui nec arma potuerant. Nemo regum amissae fortunae eonscientiam diutius reti Quit. Nam quum supplex ad imperatorem scriberet ex ilio, quo confugerat, tempio, nomenque suum epistolae inscriberet, Regem addidit. Nec vero reverentior erga captam maiestatem alius Paullo fuit; quum enim in conspectum host is venisset, in praetorium eum recepii et conviviis adbibuit liberosque suos admonuit, ut Fortunam, cui tantum beeret, revererentur. Inter pulcherrimos hunc quoque de Macedonia populus Romanus duxit ac vidit triumphum, quippe cuius spectaculo triduum impleverit. Primus dies signs tabulasque, sequens arma et pecunia» transvexit, tertius captivos ipsumque regem attonitum etiamtuni tanquam subito malo stupentem. Macedonici belli contagio traxit Hlyrios, qui- ut Romanos a tergo distringerent, a Perse rege condurti pecunia militaverant. Sine mora ab Anicio praetore subiguntur et Scodram, caput gentis, delesse suffecit, quam statim secuta universa deditio est. Denique hoc bellum ante finitum est, quam geri Romae nuntiaretur.

15.

Dritter Macedonischer

Krieg.

Quodam fato et quasi ita convenisset ' ) inter Poenos et Macedones eodem tempore utrique arma moverunt; sed prior iugum excutit Macedo, aliquanto gravior quam ante, dum contemnitur. Causa belli fuit prope erubescenda. 1) convenit et wird verabredet.

165 Etenim regnum pariter et bellum vir ultimae sortis »• C|>Andriscus invaserat, dubium liber an servus, mercenarius certe; sed quia vulgo Philippus ex similitudine Philippi vocabatur, re'giam formam regiumque nomen assumpsit atque animimi quoque regis implevit. Itaque dum haec ipsa contemnit populus Romanus, luventio praetore virum, non Macedonicis modo sed Thraciae quoque auxiliis ingentibus validum, temere aggreditur invictusque a veris regibus ab ilio imaginario et scenico rege ' ) superatur. Sed Metello proconsule *) amissum cum legione praetorem pienissime ultus est. Nam et Macedoniam Servitute multavit et ducem belli deditum ab eo, ad quem confugerat, Thraciae regulo in Urbem catenis vinctum reduxit; hoc quoque illi in malis indulgente *) Fortuna, ut de eo imperator Romanus quasi de vero rege triumpharet 16.

D r i t t e r P u n i s c h e r Krieg.

149—146.

Tertium cum Africa bellum et tempore exiguum et in comparationem priorum minimum labore, sed maximum eventu fuit; nam eo tandem Carthago confecta est. Sed huius belli erat causa, quod contra foederis legem adversus Numidas classem et exercitum reparasset; ac frequenter Masinissae fines temptabat. Sed huic ut bono socioque regi a Romanis favebatur. Quum bellum iussu senatus intermissum esset, et in curia de belli fine ageretur: Cato inexpiabili odio delendom esse Carthaginem, etiam quum de alia re consuleretur, pronuntiabat; contra Scipio Nasica, servandam, ne metu nemulae ablato luxuriari felicitas Urbis incaperei. Mediam viam senatus elegit, ut urbs tantum loco moveretur; nihil enim speciosius videbatur, quam esse Carthaginem, quae non timeretur. Itaque Manilio Censorinoque consulibus populus Romanus aggressus Carthaginem, spe pacis iniecta, traditam a volentibus 1) scenicus rex Theaterhönig. 2) Metellas war noch nicht Consul gewesen, die Körner verliehen aber bisweilen ausser der Ordnung proconsulariscbe Macht in den Provinzen. 3) indulgere

zu Gefallen thum.

166 a, cb. classem in ipso conspectu urbis incendit. Tum evocatis principibus, si salvi esse velle»t, ut migrarent e finibus, imperatimi est. Quod pro rei atrocitate adeo movit iras Carthaginiensium, ut extrema mallent. Comploratum igitur publice est, et statim pari voce clamatimi ad arma; stetitque sententia, quoquo modo rebellandum ') esse; non quod iam spes ulla superesset, sed quia patriom 6uam mallent hostium quam suis manibus everti. Qui rebellantium fuerit furor, vel hinc intellegi potest, quod in usum novae classis tecta domuum resciderunt; in armorum officinis auruin et argentum pro aere ferro que eonflatum e s t ; in tormentorum vincula matronae crines suos contulerunt. P. Scipione denique consule terra marique urgebatur obsidio. Hunc Paullo Macedonico procreatimi, Africani illius magni fìlius in decus gentis adoptaverat, hoc quidem fato, ut, quam urbein concusserat avus, nepos eius everteret. Expugnatur priinus et scquens iam et tertius murus, quum tamen Byrsa, quod nomen arci fuit, quasi altera civitas resistebat; et quemadmoduin maxime mortiferi esse solent morsus morientium bestiarum, sic plus negotii fuit cum semiruta Carthagine quam cum integra. Compulsis in unam arcem hostibus portum quoque mari Roinanus obstruxerat. llli alterum sibi portum ab alia urbis parte foderunt; nec ut fugerent, sed qua nemo illos ne evadere quidem posse credebat, inde quasi enata subito classis erupit; quum interim nunc diebus jiunc noctibus nova aliqua moles, nova machina, nova perditorum hominum manus, quasi ex obruto incendio subita de cineribus fiamma, prodibat. Novissime desperatis rebus triginta sex millia virorum se dediderunt, duce Hasdrubale. At fortius fecit femina, uxor ducis, quae comprehensis duobus liberis a culmine domus se in medium incendium misit, imitata reginam, quae Carthaginem condidit. Quanta urbs deleta sit, ut de ceteris taceam, vel ignis mora probari potest; quippe per continuos decern et Septem dies vix potuit extingui incendium, quod domibus ac templis suis sponte hostes immiserant; u t , quoniam urbs Romanis eripi non poterai, triumphus arderet.

1) rebellare lieh wehren.

167 17.

D e r A c h a e i s c h e Krieg.

147 — 1 4 6 .

Carthaginis ruinam statim Corinthus exeepit, «• cfc. Achaiae caput, Graeciae decus, inter duo maria, Ionium et Aegaeum, posita. Haec ante oppressa est, quam in numero certorum hostium referretur. Critolaus causa belli fuit, qui libertate a Bomanis data adversus ipsos usus est legatosque Romanos, dubium an ') etiam manu , certe oratione violavit. Itaque Metello* ordinanti quummaxime *) Macedoniam, mandata est ultio, et hinc Achaicum bellum ortum est. Ac primum Critolai manum Metellus praetor bis cecidit, et prope peractum erat bellum, nam Corinthuin urbem ipsam terrebat obsidione; sed quum Metellus dimicasset, ad victoriam consul Mummius venit, qui alterius ducis Diaei exercitum sub ipsis Isthmi faucibus fudit. Ab incolis deserta ci vitas direpta primum, deinde tuba praecinente ' ) deleta est. Quid ibi signorum, quid vestium, quid tabularum raplum, incensum, proiectum estl Quantas opes el abstulerit et cremaverit victor, hinc scias, quod, quidquid Corinthii aeris toto orbe laudatur, incendio superfuisse comperimus. Nam aeris notam 4 ) pretiosiorem ipsa opulentissimae urbis clades fecit; quia, incendio permixtis plurimis statuis atque simulacris, aeris, auri, argentique venae confluxerunt. 18.

K ä m p f e d e r R ö m e r mit d e n S p a n i s c h e n Völkerschaften.

Hispaniae nunquam animus fuit universae adversum Romanos consurgere, nunquam conferre vires suas libuit, neque aut imperium experiri aut libertatem suam tueri coniunctis copiis. Ceteram ita undique mari Pyrenaeoque monte vallata est, ut natura et situ ne adiri quidem facile potuerit. Sed ante a Romanis obsessa est, quam se ipsa cognosceret, et sola omnium provinciarum vires suas, post1) dubium an vielleicht. 2) qunmmaxime damalt 3) tuba praeoinente unter dem Blaeen der Trompeten. die Sorte.

gerade, 4) nota

168 a. ci», quam vieta est, intellexit. In hac prope ducentos per annos dimicatum est a primis Scipionibus usque ad Caesarem Augustuni; nee continuo sed prout causae lacessierant, nec initio euin Ilispanis sed cum Poenis in Hispania. Prima signa Romana per Pyrenaeum iugum Publius et Gnaeus Scipiones intulerunt proeliisque ingentibus Hannonem et Hasdrubalem, fratrem Hannibalis, ceciderunt; raptaque erat impetu Hispania, nisi fortissimi viri in ipsa victoria sua oppressi Punica fraude cecidissent. Itaque hanc quasi novam integramque provinciam ultor patris et patrui Scipio, ille postea Africanus, invasit, isque, statim capta Carthagine nova et aliis urbibus, non contentus Poenos expulisse, totam stipendiariani Romanis fecit onmemque citra ultraque Ibériim subiecit, ac primus Romanoruin ducum victor ad Gades et Oceani ostium ') pervenit. Verum plus est provinciam retiñere quam lacere. Itaque per diversas partes missi duces ferocissirnas et ad id temporis ' ) liberas gentes, ideoque impatientes iugi, inulto labore nec incruentis certaminibus servire docuerunt. Cato Censorius Celtiberos, robur Hispaniae, aliquot proeliis l'regit; Gracchus, pater ille Gracchor u m , eosdem centum et quinquaginta urbium eversione multavit. Metellus, qui ex Macedonia cognomen tulerat ' ) , meruit et Celtibericus fieri, quum et Contrebiam 4 ) memorabili exemplo cepissct, et Nertobrigae s ) maiore etiam gloria pepercisset. Lucullus subegit Turdülos atque Vaccaeos 6 ), de quibus Scipio posterior, tribunus tunc militum, singulari certamine qunm a rege fuisset provocatus, spolia quaedain opima rettulerat. D. Rrutus aliquanto latius penet r a v i per Célticos Lusitanosque 7J et omnes Gallaeciae 8 ) populos formidatumque inilitibus flumen Oblivionis 5 ) , per1) hierunter ist die heutige Meerenge von Gibraltar zu verstehen. 2) ad id temporis, der Genit. abhängig von id statt ad id tempus. 3) ferre davontragen. 4) Hauptsitz der Celtiberer, in der Nähe von Albaracin. 5) jetzt Valcra la Vieja, im Lande der Celtici, nordwestlich von Cordova. 6) die Turdüli, mit dem Beinamen Veteres, im westlichen, die Vaccaei im nördlichen Hispanien. 7) beide Völker im westlichen Hispanien zwischen Duero und Tajo. 8) der nordwestliche Theil der Halbinsel. 9) wegen seiner gleichen Benennung mit dem Flusse der Unterwelt Lethe, auch Limaea genannt, jetzt Lima ein Kiistenfluss zwischen Duero und Minho.

169 agratoque victor Oceani littore non prius signa con- «• invertit, quam cadentem in inaria solem obrutumque aquis igncin spectasset.

19.

Krieg mit Viriathus.

149 — 140.

Sed maxima certaminum moles cum Lusitanis fuit et Numantinis, quia his solis gentium Hispaniae duces contigcrunt. Fuisset etiam pugnandum cum omnibus Celtibëris, nisi dux illius motus initio belli oppressus esset; summae vir audaciae, Olyndicus, qui, hastam argenteam quatiens quasi coelo missain, vaticinanti similis omnium in se mentes converterat. Sed quum pari temeritate sub noctem castra consulis adisset, iuxta tentorium ducis ipsum pilo vigilis confossus est. Ceterum animos Lusitanorum Viriathus erexit, vir calliditàtis acerrimae, qui ex venatore latro, ex latrone subito dux atque imperator factus, non contentus libertatem suorum defendere, per quattuordecim annos omnia citra ultraque Ibcrum et Tagum igni ferroque populatus est. Castra etiam Praetorum aggressus Claudium Unimanum paene ad internecionem exercitus cecidit et tropaea trabeis et fascibus Romanis, quae ceperat, insignia in montibus suis flxit. Tandem eum quoque Fabius Maximus consul oppresserai; sed a successore Servilio Caepione violata victoria est, quippe qui, confìciendae rei cupidus, fractum ducem et extremam deditionem agitantem per fraudem et insidia s et domesticos percussores aggressus, hanc gloriam hosti concederet, ut videretur aliter vinci non posse.

20.

Tapferer Kampf der Numantiner.

141 — 1 3 3 .

Numantia, quanto Carthaginis et Corinthi opibus inferior erat, tanto virtutis nomine et honore par omnibus, summumque Hispaniae deeus merito habetur. Quippe quae sine muro, sine turribus, in tumulo modice edito apud {lumen Duriuin sita, quattuor millibus Celtiberorum quadraginta millium exercitum per annos undecim

ITO a. eh. sola, sustinuerit,. nec sustinuerit modo sed graviter aliquando perculerit pudendisque cladibus affecerit. Poslre» mum, quum invietam esse constaret, opus fuit eo duce, qui Carthaginem everterat. Non temere ullius belli causa iniustior fuit. Segidenses ' ) , socios et consanguineos, Bomanorum manibus elapsos exceperant Numantini, habitaque pro eis deprecatio nihil valuit. Quum se ab omni bellorum contagione renio verent, in legitimi foederis preti um iussi sunt arma deponere. Hoc, sic a barbaris acceptum est, quasi manus abscinderentur; itaque statini, M egara vico fortissimo duce, ad arma conversi et Q. Pompeium proelio aggressi foedus tamen maluerunt, quum vincere potuissent. Hostiliuin deinde Mancmum assiduis caedibus ita subegerunt, ut ne oculos quidcm aut vocem Numantini viri quisquam sustineret. Tamen cum hoc quoque foedus maluerunt, contenti armorum uianubiis, quum ad internecionem saevire potuissent. Sed, non minus Numantini quam Caudini ohm foederis ignominia flagrans, populus Ronianus dedecus quidern praesentis flagilii deditione Mancini expiavit; ceterum duce Scipione tandem etiam in extremam ultionem excanduit. Sed huic tum acrius in castris cum suo milite quam in campo cum Numantinis pugnandum fuit. Quippe milites, assiduis et servilibus maxime operibus attriti, ferre plures vallos ' ) , quia arma nescirent; luto inquinari, quia sanguine uollent, iubebantur. Ad hoc iumenta calones, sarcinae, nisi ad usum necessariae, amputantur 3 ). Nam tanti ette excrcitum, quanti imperatorem, vere proditum est. Sic redacto in disciplinain milite commissa acies est, quodque nemo visurum se unquam speraverat, factum, ut fugientes Numantini viderentur. Dedere etiam se volebant, si toleranda viris iinperarentur. Sed quum Scipio veram et sine exceptione victoriam vellet, eo necessitatis 4 ) compulsi sunt, ut obstinati mori in proelium ruerent, quum sese prius epulis carnis semicrüdae et celiae (sic vocant indigenae potionem ex frumento) implevissent. Intellectual, est ab

1) Einwohner von Segida, einer .Stadt Celtiberiens. 2) der Komische Soldat trug gewöhnlich auf dem Marsche 3 — 4 Schanzpfähle, Welche ztiT Befestigung des Lagerwalles dienten. 3) amputare fortichaffen. 4-) eo neceesitatis bis zu 4er Noük.

171 imperatore consilium, itaque non permissa pugna a- cb. morituris. Quum deinde fossa atque aggere quattuorque castris circuindatos fames premeret, petitum a duce Romano proeliuni, ut tanquam viri occiderent; ubi non impetratali t, placuit eruptio. Sic conserta manu plurimis occisis, quum urgeret t'auies, aliquantisper ex cadaveribus caesorum vixerunt, donec novissime consilium fugae captum est. Sed hanc quoque uxores, ruptis equorum cingulis, ademerunt sumino scelere pariter et amore. Itaque, desperato exitu, in ultirnam rabiem furoreinque conversi postremo Rhoecogene auctore mori destinarunt, ac duces suos seque et patriam ferro et veneno, subiecto undique igne, peremerunt. 0 fortissirnam et meo indicio beatissiniam in ipsis maiis civitatem! Delendit cum fide socdos et populum orbis terrarum viribus fultuin tain parva manu aetate tarn longa sustinuit. Denique a niaxirno duce oppressa nullum de se gaudium hosti reliquit; non enim unus vir Numantinus fuit, qui vinctus in triumpho duceretur. Praeda, ut de paupeniniis, parta nulla; arma ipsi cremaverant Triuinphus fuit tantum de nomine.

d) Vierte Periode. Vom Anlaiifi dcr Burgei'ki'iege bis ZUIII Uutergauge dei* Kcpuhlik. 133—31. 1.

Allgemeine Uebersicht.

Hactenus populus Romanus pulcher, egregius, pius, sanctus, magnificus erat; reliqua seculi, ut grandia aeque, ita vel ') magis turbida et foeda, crescentibus cum ipsa magnitudine imperii vitiis. Centum sequentes anni saevi et cruenti Iugurthino, tìmbrico, Mithridatieo, Piratico, Parthico bello, Gallico atque Germanico, quibus in coelurn ipsum gloria ascendit, Gracchanas Drusianasque caedes, ad hoc servilia bella miscuerunt, et, ne quid turpitudini deesset, gladiatoria. Denique in se ipse conversus Marianis atque Sullanis, Pompeii et Caesaris armis per rabiem et lurorem 1) beim Comparativ erhält vel die Bedeutung »ogar noch.

172 »• eh. semet ipse populus laceravit. Quae etsi omnia inter se sunt iuncta atque mixta, tamen quo melius appareant, et ne scelera virtutibus officiant, separatim referentur ; priusque, ut coepimus, iusta cum exteris gentibus bella memorabimuF, ut magnitudo crescentis in dies imperii appareat, turn ad ilia civium scelera turpesque et impías pugnas revertemur.

2.

K r i e g um das E r b e d e s A t t a l u s .

Vieta ab Occidente Hispania, populus Romanus ab Oriente quoque pacem agebat; nec pacem modo agebat, sed inusitata et incognita quadam felicitate regia hereditate opes et totum simul regnum ei venerunt ')• Nimirum Attalus rex Pergamenorum, regis Eumenis filius, socii quondam commilitonisque Romanorum, testamentum reliquit: Populus Romanus bonorum meorum hares esto. Adita*) igitur hereditate, provinciam populus Romanus non bello nec armis sed testamenti iure obtinebat. Sed hanc, diffìcile dictu est, utrum facilius amiserit an recuperaverit. Aristonìcus enim, regii sanguinis iuvenis ferox, urbes regibus parere consuetas partim facile sollicitat; paucas resistentes, Myndum, Samum, Colophönem vi recepii, Crassi Muciani quoque consulis cecidit exercitum ipsumque cepit. Sed ille, memor et sui et Romani noininis, custodem suum barbarum virgula excoecat, et in l3u - exitium sui, quod volebat, concitat. Tarnen insequenti anno Aristonicus a M. Perperna domitus et captus et per deditionem in vinculis habitus est. M. Aquilius Asiatici belli reliquias confecit, mixtis veneno fontibus ad deditionem quarundam urbium efficiendam. Quae res, ut raaturam ita infamem fecit victoriam, quum contra fas deum moresque maiorum medicaminibus impuris sacrosancta in id tempus arma Romana violasset.

1) Tenire zufallen.

2) adire

antreten.

173 3.

Juguithinischer

Krieg.

Haec ab Oriente; sed non a meridie eadem quies. »• t;i> Quis autein speraret posi Carthaginem aliquod in Africa bellum? At non leviter N u m i d a 1 ) se movit, et fuit Iugurtha, qui post Hannibalem timeretur. Nam rex callidissimi^ populum Romanum arrnis inclitum opibus aggressus est; et praeter spem omnium factum e s t , ut rex fraude praeeipuus denique ipse fraude caperetur. Hic, avo Masi« nissa et Micipsa patre per adoptionem usus, quurn agitatus regni cupiditate tratres interficere statuisset nec illos u » magis 3 ) quam senatum populumque Romanum, quorum in fide et clientela regnum erat, metueret: primum scelus per insidias patravit, potitusque Hiempsalis capite, quum se in Adherbälem convertisset, isque Romani profugisset, missa per legatos pecunia, senatum in sententiam suam t r a x i t 3 ) . Et haec fuit eins prima de Romanis victoria. Missos deinde, qui regnum inter ilium Adherbalemque dividerent, legatos similiter aggressus, quum in Scauro ipsos Romani imperii mores expugnasset, inchoatum nefas audacia perfecit. Sed non diu latent scelera. Corruptee legationis nefas erupit 4 ), placuitque bello persequi parricidam. Primus in Nu- 1 1 2 midiam Calpurnius Restia consul mittitur; sed rex expertus, fortius adversus Romanos aurum esse quam ferrum, paeem emit. Cuius flagitii reus quum interposita publica fide ®) a senatu Romam arcesseretur, pari audacia et venit et competitorem regni Massivam ibidem, immisso percussore, confecit. Haec altera contra regem causa belli fuit. Itaque sequens ultio mandatur Albino; sed huius quoque exer- > citum ita corrupit Numida, ut voluntaria Romanorum fuga vinceret castrisque potiretur; additoque etiam turpi foedere in pretium salutis, exercitum, quem prius emerat, sub iugum misit. Tandem in ultionem non tarn imperii Romani quam pudoris Metellus assurgit, qui callidissime l u y -

I) die Numider wohnten im nördlichen Africa, im heutigen Algerien. 2) nec magis und weniger. 8) in sententiam suam trahere auf teine Seite bringen. 4) erumpere an« Lieht kommen. 5) interposita p. fide unter Gewährleittung de» Staate.

174 Ch

- hostem, nunc precibus nunc minis, iam simulata iam vera fuga Romanos eludentem, nrtibus suis ') aggressus est; nec agrorum aut vicorum populatione contentus in ipsa Numidiae capita impetum fecit. Et Zama quidem frustra oppugnata, Thalam urbem, gravem armis thesaurisque regiis, diripuit. Tum urbibus exutum regem et iam e finibus suis regnoque profugum per Mauros atque Gaetulos *) sequebatur. Postremo C. Marius, auctis admodum copiis, quuni capite censos tunc primum sacramento adegisset 4 ), iam fusum et debilitatum regem adortus non facile tarnen vicit. Hie ct urbem ab Hercule conditam Capsain, in media Africa sitam, anguibus arenisque septam mira quadain felicitate superavit; et in urbein saxeo monti impositam Mulucham per Ligiirem arduo inaccessoque aditu penetravit. Mox non ipsum modo sed Bocchum quoque Mauretaniae regem, iure at'finitatis Numidam vindicantem, apud oppidum Cirtam s ) graviter cecidit. Qui diffisus rebus I« 6 - suis, ne ipse alienae cladis accessio fieret, pretium foederis atque amicitiae lugurtham fecit. Sic fraudulentissimus regum iVaude soceri sui in insidias deductus Sullae traditur, tandemque vinctum catenis lugurtham in triumpho populus Romanus aspexit; et ille iam victus ac vinctus vidit Urbem, quam venalem et aliquando periturarn, si habuisset emptorem, praedixerat.

4. K ä m p f e m i t d e n T r a n s a l p i n i s c h e n

Galliern.

Dum haec a meridie geruntur, multo atrocius a septemtrionibus res gesta est. Htiius plagae, ut atrox coelum, ite ingenia erant. Omni igitur tractu violentus liostis a dextra atque laeva et media erupit. Crini a trans Alpes 1) suus ist auf das Hauptsubject des Gedankens, den Jugurtha, zu beziehen und mit sein eigen zu übersetzen. 2) Völkerschaften des nordwestl. Africa, im heutigen Fez und Marocco. 3) capile censi waren diejenigen Bürger, welche nicht zu den & Vermögensclassen gehörten, sondern nur nach der Kopfzahl abgeschätzt wurden und vorher vom Kriegsdienste frei gewesen waren. 4) saschworen lotsen. 5) in Nucramento adigere den Soldateneid midien.

175 Ch arma Romana senserunt Salluvii *), quinti de incursionibus eorum fidissima atque amicissima civitas Massilia *) quereretur; deinde Allobröges et Arverni, quum adversus eos similes Aeduoruin querelae opem et auxiliuin flagitarent. Maximus barbaris terror elephanti fuerant, inimanitati gentium pares. At in triumpho nihil tarn conspicuum, quam rex ipse Bituitus, discoloribus in armis argentpoque carpento, qualis pugnaverat. Utriusque victoriae quod quantumque gaudium i'uerit, vel hinc aestimari potest, quod et Doinitius Ahenobarbus et Fabius |2 >Maximus ipsis, quibus dimicaverant, locis saxeas turres erexerunt, et insuper exornata armis hostilibus tropaea fixerunt, qui mos inusitatus fuerat Romanis; nunquam'eiiim hostibus domitis victoriam exprobraverunt.

5.

Die C i m b e r n u n d T e u t o n e n ; S c h l a c h t b e i Aquae Sextiae.

Cimbri et Teutoni ab extreina Germania profugi, quum terras eonun Oceanus inundasset, novas scdes quaerebant; exclusique et Gallia et Hispania quum in Italiam deroigrarent, miserunt legatos in castra Silani, inde ad senatum, petentcs, ut populus Romanus aliquitl sibi terrae quasi Stipendium daret; ceterum, ut vellet, manibus atque 1 "IJ • armis suis uteretur 3 ). Repulsi, quod nequiverant precihus, armis petere coeperunt. Sed nec primum impctum barbarorum Silanus, nec secundum Mallius, nec tertium Caepio sustinere potuerunt; omnes fugati exutique sunt castris. Actum e r a t 4 ) de republica Romana, nisi Marius illi seculo contigisset. Ille quoque non ausus statim congredi militem tenuit in castris, donee invicta ilia rabies et impetus, quem pro virtute barbari habent, languesceret. Recesserunt igitur 1) die Salluvier und die übrigen erwähnten Nationen sind säinmtlich Völkerschaften des südwestlichen Galliens. 2) eine uralte Griechische Colonie in Gallien, zu Cyrus Zeiten von den aus Kleinasien flüchtigen Phocaeern am Mittelländischen Meere gegründet, das heutige Marseille. 3) der Imperativische Coniunetiv in der indirecten Rede. 4) actum est de es ist geschehen um.

ck- increpantes, et (tanta erat capiendae Urbis fiducia!) quaerentes, num quid Romani ad uxores suas mandareut. Nec segnius quam minati fuerant, tripertito agmine per Alpes ferebantur '). Sed Marius mira statini velocitate occupatis compendiis praevenit hostcm prioresque *) Tenio- toilos sub ipsis Alpium radicibus apud Aquas Sextias s ) assecutus est. Vallem tluviumque medium hostes tenebant et aquae nulla erat copia. Consultone id fecerit imperato!' an errorem in consilium verterit, dubium est; certe necessitate aucta virtus causa victoriae l'uit. Nam exercitu aquam flagitante, Si viri, inquit, estis, en illic habetis! Itaque, militibus concitatis, tanto ardore pugnatum eaque caedcs hostium facta est, ut Victor Roinanus de cruento flumine non plus aquae biberit quam sanguinis barbarorum. Rex ipse feutobodus, quaternos senosque equos transilire solitus, vix unum, quum fugeret, ascendit; proxinioque in saltu comprehensus insigne spcctaculum triumphi l'uit, quia vir proceritalis eximiae super tropaea sua eminebat.

6.

Besiegung der Cimbern.

101.

Extinctis Teutonis in Cimbros converlitiir. Hi iam per hiemen, quae nivibus suis altius Alpes levat, Tridentinis iugis 4 ) in Italiam descenderán!. Athèsiin 5 ) llamen non ponte nec navibus sed quadam stoliditate barbara primum corporibus aggressi, postquam retiñere amnem manibus et clipeis frustra temptaverunt, ingesta silva obrutum transierunt. Et, si statim infesto agmine Urbem petissent, grande discrimen esset 6 ); sed in Venetia, quo tractu Italia fere moltissima est, ipsa soli coelique dementia eorum robar elanguit. Ad hoc panis usu carnisque coctae et vini dulcedine mitigatos Marius in tempore 7 ) aggressus est. Diem pugnae a Romano imperatore petierunt, et hic proximum dedit. In patentissimo, quem Raudium 8 ) vocant, 1) ferri »Hirzen. 2) priores sind, zuerst. 3) das heutige Aix Ablatiy zur Bezeichnung des Weges. Etaeh. 6) esset wäre gewesen. Zeil. 8) in der Nfthe von Vercellae

weil es zwei Abteilungen en Provence. 4) der 5} Fluss in Oberitalien, 7) in tempore zur rechten in Gallia Transpadana.

17? campo concurrerunt. Teutonorum sexaginta milita cu. ceciderunt. Romanorum minus trecentis; per omnem diem concidebantur barbari. Istic quoque imperator addiderat virtuti dolum, secutus Hannibalem artemque Cannarum. Prìmum enim nebulosum diem nactus, ut hosti inopinatus occurreret, ac ventosum quoque, ut pulvis in oculos et ora illorum ferretur, poste» aciem in Orientem convertii, u t , quod ex captivis cognitum est, ex splendore galearum ac repercussu solis quasi ardere eoelum videretur. Nec minor cum uxoribus eorum pugna quam cum ipsis fuit, q u u m , obiectis undique plaustris atque carpentis, desuper securibus contisque pugnareut. Perinde speciosa mors earum fuit quam pugna. Nam q u u m , missa ad Marium legatione, libertatem ac saccrdotium ') non impetrassent, suffocatis elisisque passim infantibus suis, aut mutiiis vulneribus ceciderunt a u t , vinculo e crinibus suis facto, ab arboribus iugisque plaustrorum pependerunt. Boiorix rex in prima acie impigre dimicans non inultus occubuit. Tertia Tigurinorum manus, quae Helvetiae origini« Germanis se adiunxerat et quasi in subsidium Noricos Alpes insederat, fuga ignobili et latrociniis dilapsa est.

7.

Kriegszilge gegen die Thracier.

114 — 74.

Post Macedones victos Thraces rebellaverant. Ipsi quondam tributarii Macedonum non in proximas modo provincias Macedoniam et Thessaliam incurrerunt, sed ad Adriaticum mare usqüe venerunt eoque fine retenti, quasi interveniente natura, contorta in ipsas aquas tela miserunt. Nihil interini per id omne tempus residuum crudelitatis fuit in capti vos saevientibus: li tare *) diis sanguine humano, bibere ex ossibus capitimi, omni ludibrii genere foedare mortem tam igni quam fumo. Saevissimi omnium Thracum Scordisci fuerunt, nam calliditas quoque ad robur accesserat. Silvaruin et inontium situs cum ingenio hominum consentiebat. Itaque non fusus modo ab his aut fugatus 1) sie hatten gewünseht, den Vestalischen Jungfrauen geschenkt zu werden. 2) Infinitivi historici. Bonnell, lai. L e s f b . 2 t e Aufl.

12

178 a. Ch. sed totus intero,eptus est exercitus, quem duxerat C. Cato. Sed Didius vagos et libera populatione diffusos intra Thraciam reppnlit; ürusus ulterius egit et vetuit eos transiré Neslinn iluvimn; Minucius agros toto vaslavit Hebro, multis quidein arnissis, duin per fluraen glacie constrictum equitatur; Piso ultra Rliod,.pen ') penetravit; C. Curio Dacia 2 ) tenus venit, sed tcnebras saltuuni expavit. Appius in Sarro* tas 3 ) usque pervenit; Lucullus ad terminum harum gentium Tanáini lacuinque Maeîîtiin 4 ). Nec aliter crudelissimi liostes quam suis moribus domiti sunt; quippe in captivos igni ferroque saevitum est. Sed nihil barbaris atrocius visum est, quam quod abscisis manibus l'elicti vivere superstites poenae suae iubebantur.

8.

E r s t e r M i t h r i d a t i s c h e r Krieg.

88 — 84.

Ponticae gentes a Politico mari cognominatole sunt. Harum gentium atque regionum rex antiquissiinus Aeétas fuit, post Artabazes a septem Persis oriundus; inde Mithridätes genus dux.it omnium longe maximus. Nam quum quattuor anni Pyrrlio, quattuordecim Ilannibali vincendo suffecerint, ille per quattuor et vigiliti annos restitit, donec tribus ingentibus bellis subactus felicitate Sullae, virtute Luculli, magnitudine Pompeii consumeretur. Causam quidem belli praetenderat apud Cassium legatum, at tree! ari terminos

suos

a

Nicomcde

Bithyno

i

).

Ceterum

elatus

animis ingentibus Asiae totius et, si posset, Europee expugnandae cupidi tate flagrabat. Spem ac fiduciam dabant Romanoruui vitia. Nam quum hi civilibus bellis distringerentur, iuvitabat occasio, nttdumque lätus imperii procul ostendebant Marius, Sulla, Sertorius. Inter hos reipublicae tumultus repente in lassos simul atque districtos 8J ' - Romanos subitus turbo Pontici belli eiiipit. Primus

1) Nestus und Hebrus sind Flüsse, Rhodope ein Gebirge Thraciens. 2) das Land zwischen Donau und Theiss. 3) die Bewohner des südlichen Eusslands. 4) Tanais der heutige Don; lacus Maeotis das Azowische Meer. 5) Bithynien war ein kleines Königreich im nördlichen Kleinasien.

179 statini impetus Bithyniam rap ail, totaque Asia ingenti ci>terrore correpta, non cuiictanter ad regem ab urbibus populisque descitum est. Ille aderat, instabat, saevitia pro virtute utebatur. Nam quid atroci us uno eius edicto est, quo omnes, qui in Asia forent, Romanae civitatis homines interfici iussit? Tum quidem domus, tempia et arae, humana omnia atque divina iura violata sunt. Sed hie terror Asiae Europam quoque regi aperuit. Itaque missis Archelao Neoplolemoque praefectis, excepta lüiodo, quae pro Romanis firmius stetit, Cyclâdes, Delos, Euboea et ipsum Graeciae decus Athenae praesidiis regiis tenebantur; iani Italiani ipsamque urbem Romani terror regis invasit. Itaque L. Sulla, vir armis optimus, festinat parique violentia ruentem ulterius Iiostem repellit. Deinde Athenas urbem, frugum parentem, primum obsidione ac fame ad huinanae carnis cibos compulit; mox subruto Piraeei portu, postquam domuit ingratissimos hominum, tamen, ut ipse dixit, »• in honorem mortuorum sacris suis f'amaeque vivos condonavit. Quo facto, quum Euboea atque Boeotia praesidia regis depulisset, omnes copias uno apud Chaeronëam, altero apud Orchomenum ' ) proelio dissipavit, statimque in Asiani transgressas ipsum regem opprimit; et debella tum foret, nisi de Mithridatc triiunphare cito quam vere maluisset. Ac tum quidem Asiae liunc statura Sulla dedit: ictum est cum Ponticis foedus; recepii a rege Bithyniam Nicomëdes, Ariobarzänes Gappadociain ; Asia '2) rursus Romanorum facta est.

9.

Zweiter M i t h r i d a t i s c h e r Krieg.

74 — 63.

Verum Mithridätes tantum repulsus erat, itaque non fregit ea res Ponticos sed incendit. Nam rex Asiam et Europam non iam quasi alienam seil, quia amiserat, quasi ereptam sibi belli iure repetebat. Ideo, ut parum diligenter extineta incendia maiore fiamma reviviscunt, ita ille de 1) beide Städte lagen in Boeotien. 2) Asia bezeichnet hier wieder, wie gewöhnlich, den südwestlichen Tlieil Kleinasiens, die sogenannte Provinz Asien.

12*

180 a

- CU. integro, auctis maiorem in modum copiis, tota regni sui mole in Asiani terra marique revertebatur. Cyzicus, nobilis civitas, tunc a r c e , moenibus, portu turribusque ìnarnioreis suis Asiaticae plagae littora illustrabat. Hanc ille toto invaserai bello, sed oppidanis fiduciam resistendi nuntius fecit, adventare Lucullum; qui nuntius per medias bostiuin naves utre suspensus et pedibus iter gubernans, videntibus procul marina pristis creditus, evaserat. Mox clade conversa, quum obsidentem regem ex mora fames, ex fame pestilentia urgeret, recedentem Lucullus assequitur adeoque caedit, ut Granieus et Aesépus ') amnes cruenti redderentur. Rex callidus Romanaeque avaritiae peritus spargi a fugientibus sarcinas et pecuniali) iussit, qua sequentes moraretur. Nec felicior in mari quain terra regis fuga erat, quippe centum amplius navium classem, apparatu belli gravem, teinpestas Pontico mari aggressa l'oeda strage laceravit, Attritae iani omnes validissimi regni vires erant, sed animus regis malis augebatur. llaque conversus ad proximas gentes totuni paeue Orientem ac Septemtriones ruina sua involvit. Ibèri, Caspii, Albani *) et utraque Armenia sollicitantur, per quae omnia decus et noinen et titulos Pompeio Fortuna quaerebat.

10.

P o m p e i u s erhält den O b e r b e f e h l Mithridates.

gegen

Qui, revocato Lucullo, ad versus Mithridatcm missus, ubi novis niotibus ardere Asiani vidit aliosque ex aliis prodire reges, nihil cunctandum r a t u s , priusquam inter «fl- se gentium robora coirent, statini ponte navibus facto transiit Euphrätem regenique l'ugientem in media Armenia nactus uno proelio confecit. Nocturna ea diinicatio fuit et Luna in partibus ')• Quippe quum se a facie hostibus, a tergo Romanis praebuisset, Pontici per errorem longius cadentes u m b r a s quasi hostium corpora petebant. Et Mithridates quidem nocte illa victus est; nihil enim postea 1) zwei Flüsse in Mysien. 2) Völkerschaften auf der Caucasischen Landenge. 3) in partibus esse Partei nehmen.

181 valuit, quanquam omnia expertus est. Nam quum »• ch effugisset hostem Colchis tenus, iungere Bosporanos '), inde per Thraciam, Macedouiam, Graeciam rapto eursu Italiam necopinatus invadere cogitavi! Sed defectione civium Pharnacisque filii scelere praeventus frustra temptatum veneno spiritum ferro expulit. Gnaeus interim Pompei us, rebellis Asiae reliquias persequens, per diversas gentes terrasque volitabat. Nam ab Oriente per Armenios secutus supplicem regem Tigranem regnare iussit. At in septemtriones conversus Colchos cecidit, Iberis ignovit, pepercit Albanis, regemque horum Orozen, positis sub ipso Caucaso castris, iussit in plana descendere, at Arthocen, qui Iberis imperabat, liberos obsides dare; Orozen etiam remuneratus est ultro ab Albania tectum aureum et alia dona mittentem. Nec non ' ) , in meridiem verso agmine, Libànum Syriae Damascunique transgressus per nemora ilia odorata, per turis et balsami silvas Remana signa circumtulit. Arabes, si quid imperaret, praesto fuerunt. Hierosolyma defendere temptaverunt Iudaei, verum haec quoque intravit et vidit illud grande gentis arcanum. Dissidentibusque de regno fratribus arbiter factus regnare iussit Hircanum, et li:) Aristobülo, quia res novabat, catenas iniecit. Sic Pompeio duce populus Romanus totum Orientem pervagatus, Asiam ®), quam extremam imperii habuèrat provinciam, mediam fecit; exceptis enim Parthis, qui foedus maluerunt, et Indis, qui nondum Romanos noverant, omnis Asia inter Rubrum mare et Caspium et Oceanum 4 ) Pompeianis signis domita vel oppressa tenebatur.

11.

Der

Seeräuberkrieg.

6 7 — 66.

Interea dum populus Romanus per diversa terrarum spatia districtus est, Cilices invaserant maria, sublatisque 1) Völker im Osten und Norden des Pontus Euxinus. 2) Neo non und, auch. 3) hierunter ist wieder die Provinz Asien zu verstehen, bald nachher wird Asia im weiteren Sinne genommen. 4) damit ist das Persisch-Arabische Meer gemeint.

182 «•Ch- commerciis, rupto foedere generis humani, maria bello et latrociniis praecluserant. Audaciam perditis furiosisque praedonibus dabat infestata Mithridatis armis Asia, dum ipsi alieni belli tumultu exterique regis invidia neglecti impune grassantur. Ac primum duce Isidoro contenti proximo mari inter Cretam atque Cyrenas et Achaiam, quod a spoliis Aureum ipsi vocaverunt, latrocinabantur; missus' s . que in eos P. Servilius, quamvis leves et fugaces myoparones ' ) gravi classe turbaret, non incruenta victoria superat. Nec véro mari solum submovit hostes, sed urbes eorum validissimas et diutina praeda abundantes Phaselim et Olympum "), evertit lsaurumque ipsam arcem Ciliciae, unde conscius sibi magni laboris 1saurici cognomen adoptavit. Non ideo tamen tot cladibus domiti terra se continere potuerunt, sed ut quaedam animalia, quibus aquam terramque incolendi gemina natura est, sub ipso hostis recessu impalientes soli in aquas suas resiluerunt, et aliquanto latius quam prius Siciliae quoque littora et Campaniam subito adventu terruerunt. Sic Cilix dignus victoria Pompeii visus est et Mithridaticae provinciae factus accessio. Ille, dispersam toto mari pestem semel et in perpetuum volens extinguere, eximio apparatu hostem aggressus est. Quippe quuin classibus et suis et sociis Rhodiorum abundaret, pluribus legatis atque praefectis utrumque Ponti et Oceani ostium complexus est: Gellius Tusco mari praepositus, Plotius Siculo; Acilius Ligusticum sinum, Pomponius Gallicum obsedit, Torquatus Balearicuin, Tib. Nero Gadilanuni fretum, Libycum Lentulus Marcellinus, Aegyptium Pompeii iuvenes, Hadriaticum Terentius Varrò, Aegaeum et Ponticum et Pamphvlium Metellus, Asiaticum Caepio; ipsas Propontidis l'auces Porcius Cato obiectis navibus obseravit. Sic per omnes aequoris portus, sinus, latebras, recessus, promontoria, t'reta, peninsulas, quidquid piratarum fuit, quadam indagine inclusuin est. Ipse Pompeius originem fontemque belli Ciliciam petebat, nec hostes detrectaverunt certamen; non tamen ex fiducia, sed quia oppressi erant, extrema ausuri videbantur. Sed nihil tamen amplius fecerunt, quam ut ad primum ictuin concurrerent; inox ubi 1) myopäro ein leichte»

Kaperschiff.

2) Städte Lyoieos.

183 circumfusa uudique rostra viderunt, abiectis statim ch. telis remisque et plausu undique pari, quod supplicantium Signum fuit, vitam petiverunt. Non alia tam incruenta victoria unquam Romani usi sunt, sed ne fidelior quidem in posterum gens ulla reperta est. Idque prospectmn erat singulari Consilio ducis, qui maritimum hominum genus a conspectu maris longe removit eisque meditei-raneos agros assignavit; eodemque tempore et usuin maris navibus rec u p e r a v i et terrae homines suos reddidit. Quid prius in hac mireris victoria? Velocitateni, quod quadragesimo die parta est? an felicitatem, quod ne una quidem navis amissa est? an vero perpetuitatem, quod piratae amplius non fuerunt.

12.

Unterwerfung der Balearischen Cretas und Cyperns.

Inseln,

Iam prius Baleares piratica maria infestaverant; homines feri atque silvestres, quos inireris ausos a scopulis suis in mare vel prospicere, ascenderunt inconditas rates et praeternavigantes inopinato Ímpetu subinde terruerunt. Sed quum venientem ab alto ') Romanam Metello duce classem conspexissent, praedam putantes, ausi sunt etiam ei occurr e r e , et primo Ímpetu ingenti lapidum saxorumque nimbo classem operuerunt. Tribus enim quisque fundis proeliab a t u r , certosque fuisse eorum ictus quis iniretur, quum haec sola genti arma essent, id unum ab infantia Studium? Cibum puer a matre non accipit, nisi quem ipsa m o n strante percusserit. Sed non diu lapidatone Romanos t e r r u e r u n t ; nam postquam cominus ventum est exper- | 2 ; t tique sunt rostra et pila venientia, pecudum in morem, clamore sublato, littora fuga petierunt dilapsiqiie in proximos tumulos quaerendi fuerunt, ut vincerentur. Creticuin bellum sola viiicendi nobilem insulam cupiditas fecit. Favisse Mithridati videbatur, id quod *) placuit arrnis vindicare. Primus invasit insulam M. Antonius cum ingenti victoriae 1) »b alto von der hohen See. lieh auf einen g&nzon Satz bezieht.

2) id quod was, wenn es

184 a. eh. S pe atque fiducia, adeo ut plures catenas in navibus quanti arma portaret. At poenas •) dedit vecordiae; nam plerasque eius naves interceperunt hostes captivaque corpora religata velis ac funibus suspenderunt, ac. sic velific a n t e s l ) triurnphanliiim in modum Cretes portibus suis adremigaverunt. Metellus deinde, totam insulam igni ferroque inter castella et urbes populatus et Cnoson et Erythernani et, ut Graeci dicere solent, urbium matrem Cydoneam in suam potestatein redegit; adeoque saeve in captivos consulebatur 3 ), ut veneno se plerique interficerent, alii deditionem suam ad Pompeium absentem mitterent. Et quum ille, res in Asia gerens, eo quoque praefectum misisset Octavium, in aliena provincia irritus eius conatus e"- l'uit; eoque infestior Metellus in hostes ius victoris exercuit, victisque Lasthene et Panare, Cydoniae ducibus, victor Romarn rediit. Nec quidquam tamen amplius de tam famosa victoria quam cognomen Creticum reportavit. Cyprus recepta est sine bello. Insulam veteribus deliciis abundantem et ob hoc Veneri sacram Ptolemaeus, Sotèris filius, regebat. Sed divitiarum eius tanta erat fama, ut victor gentium populus et donare regna solitus, P. Clodio tribuno auctore, socii vivique regis bona publicaret. Et •">"• ille quidem ad rei famain fata veneno praecepit. Ceterum Porcius Cato Cyprias opes liburnis 4 ) per Tiberinum ostium invexit, quae res aerarium populi Romani magis quam ullus triumphus implevit.

13.

Caesars Kämpfe zur Unterwerfung

Galliens.

Asia Pompeii armis subacta, reliqua, quae restabant in Europa, fortuna in Cacsarein transtulit. Restabant autem immanissimae gentium Galli atque Germani, et quamvis a toto orbe terrae divisi, Britanni. Primus Galliae motus ab Helvetiis coepit, qui, Rhodänum inter et Rhenum 5 ) siti, 1) poenas Hare alicuius rei, die Sühne für etwas zahlen, daher Strafe leiden. 2) velificantes mit vollen Segeln. 3) con6ulere in aliquem gegen Jemand verfahren. 4) liburna ein schnellsegelndes Fahrzeug, Brigantine. 6) Rhone und Bhein.

185 non sufficientibus agris, sedem petitum in Gdlliam «• c|>venerunt, incensis domiciliis suis, ne redirent. Sed petito tempore ad deliberandum, quum inter moras Caesar, Rhodani ponte rescisso, viam iis abstulisset, bellicosissimam gentem proelio victam statim in sedes suas reduxit. Sequens cum ipsis Gallis longe cruentior erat pugna Nerviorum pro libertate pugnantium. Hic quum multa Romanorum militum insignia, tum illud egregium ipsius ducis factum est, quod, inclinante in fugam exercitu, rapto fugientis e manu sctito, in primam advolans aciem proelium manu restituii. Deinde cum Venètis ' ) etiam navale bellum fuit, sed maius cum Oceano quam cum ipsis navibus s>que dum S. Pompeius paterna bona repetit, dum Octavius mortem patris ulciscitur, dum Antonius, varius ingenio '), aut successorem Caesaris dedignatur Octavium, aut amore Cieopatrae desciscit in consuetudinem vitae regiae : iam aliter salvus esse populus Romanas non potuit, nisi confugisset ad unius domihationem. Gratulandum tarnen ei in tanta perturbatone est, quod potissimum ad Caesarem ' ) Octavia num summa rerum ' ) rediit, qui sapientia sua atque sollertia perculsum undique ac pei-turbatum ordinavit Imperium. Quod haud dubie nunquam coire et consentire potuisset, nisi unius praesidis nutu et arbitrio quasi anima et mente regeretur. M. Antonio, P. Dolabella Coss. prima novorum motuum civilium causa testamentum Caesaris 4 | fuit, cuius secundus heres Antonius praelatum sibi Octavianum aegre ferens inexpiabile contra adoptionem acerrimi iuvenis bellum susceperat. Quippe quum decern et octo annos natura et iniuriae obnoxium iuvenem videret, se vero plenae ex comrnilitio Caesaris dignitatis: lacerare furtis hereditatem, ipsum insectari probris, cunctis artibus adoptionem Iuliae gentis inhibere, dcnique ad opprimendura iuvenem palam arma moliri. Et iam parato exercilu in cisalpina Gallia resistentem motibus suis D. Brutum Mutinae obsidebat, quum Octavianus Caesar, et aetate et i n ' iuria illata favorabilis, et maiestate nominis, quod sibi induerat, revocatis ad arma veteranis, privatus consulem aggreditur. Obsidione Mutinae 4 ) liberat Brutum, An- 4:> toniumque castris exuit 5 ). In quo proelio etiam manu fortis apparuit; nam cruentus et saucius aquilani, a moriente signifero traditam, suis humeris in castra retulit.

1) varius ingenio von wandelbarer Oetinnung. 2) der erste Kömische Kaiser hiess nach seinem Vater eigentlich C. Octavius, aber, von seinem Grossoheim mütterlicher Seite Caesar adoptirt, erhielt er den Namen C. Iulins Caesar Octavianus, zu welchem später der Ehrenname Augustus hinzukam. 3) summa reruin die Obergewalt. 4) Stadt in Gallia cispadana, jetzt Modena, 5) castris exuere aut dem Lager jagen.

214 39.

Das z w e i t e T r i u m v i r a t .

43.

a. ch. Quum solus etiam gravis paci gravisque reipublicae esset Antonius, quasi ignis incendio Lepidus accessit. Ergo contra duos exercitus quam unus resistere non posset, necesse fuit Caesari inire cruentissimi foederis societatem. Diversa singulorum erant vota, sicut ingenia. Lepidum cupido divitiarum, quarum spes erat ex túrbala república; Antonium ultionis de eis, qui se hostem iudicassent; Caesarem inultus pater et Manibus eius graves Cassius et Brutus agitabant '). I n 2 ) hoc velut foedus pax inter tres duces componitur. Apud confluentes R h e n i 3 ) in insula prope Bononiam iungurit manus, exercitus inter se consalutant 4 ), novus triumviratus invaditur 5 ), oppressaque armis república redit Sullana proscriptio, quae numerum centum quadraginta senatorum continebat. Foe.di, truces, miserabiles erant exitus toto orbe terrarum fugientium. Quis pro indignitate rei non ingemiscat, quum Antonius Lucium Caesarem avunculum suum, Lepidus Lucium Paullum fratrem proscripserint? Romae capita caesorum proponere in Rostris iam usitatum erat, verumtamen civitas lacrimas tenere non potuit, quum recisum Ciceronis caput in illis suis Rostris videret, nec aliter ad videndum eum, quam solebat ad audiendum, concurreretur. Haec scelera Antonii Lepidique erant, Caesar percussoribus patris contentus fuit; n e , si inulta fuisset, etiam justa eius caedes haberetur.

40.

Der l e t z t e Kampf um die F r e i h e i t mischen Republik. 42.

der Rö-

Brutus et Cassius C. Caesarem quasi Tarquinium depulisse regno videbantur, sed libertatem, quam maxime restitutam voluerunt, ilio ipso parricidio 6 ) perdiderunt. 1) agitare reizen. 2) in hoc foedus auf dieses Bündniss hin. 3) ein Flüssclien bei Bologna, welches jetzt Reno heisst. 4) inter se consalutare sich gegenseitig begrüssen. 5) invadere eigenmächtig schliessen.. 6) parricidium der Mord eines jeden, dem man durch heilige Bande der Natur oder des Staates verbunden.

215 Itaque caede perfecta, quum veteranos Caesaris non »• Cl>iminerito timerent, statim e curia in Capitolium confugerant. Nec illis ad ultionem imperatoris sui deerat animus, sed ducem nondum habebant. Quum igitur apparerei, quae strages reipublicae immineret, displicuerat ultio, Ciceronis consiliis abolitione ') decreta. Ne tarnen publici doloris conspectuni ferrcnt, in provincias ab ipso, quem occiderant, Caesare datas, Syriam et Macedonian!, concesserant. Sic vindicta Caesaris dilata potius, quoin oppressa erat. Nam ordinata, magis ut poterat quam ut debebat, inter triumviros república, relicto ad Urbis praesidium Lepido, Caesar cum Antonio contra Cassiuin Brutufrjquc bellum parat, lili, comparatis ingentibus copiis, campos Philippicos in Macedonia insederant; nce omina eladis destinatae latuerunt. Nam et assuetae cadaverum pabulo volucres castra circumvolabant, et in aciem prodeuntibus obvius Aethiops aperte funestimi signuni fuit. Ipsique Bruto per noctem, quum, illato lumino, ex more aliqua securn cogitaret, atra quaedain imago se obtulit, et, quae esset, interrogata: Tuus, inquit, malus genius; quo dicto sub oculis mirantis evanuit. Àt in Caesaris castris fausta omnia aves victimaeque promiserarit, sed nihil ilio praestantius, quod Caesaris medicus somnio admonitus est, ut Caesar, qui forte aegrotabat, castris excederet, quibus expugnatio instar et; id quod factum est. Pugna namque commissa, quum pari ardore aliquamdiu dimicatum esset: stabat tamen invida fortuna pro *) partibus et ultoris et eins, qui vindicabatur, ut exitus proelii docuit. Primum anceps fuit et par utrimque discrimen; capta sunt hiñe Caesaris castra, inde Cassii. Sed quanto efficacior est fortuna quam virtus; et quam verum est, quod morions Brutus pronuntiavit, non in re sed. in verbo tantum esse virtutem! Victoriam illi proelio error dedit. Cassius, inclinato cornu suo, quum, captis Caesaris castris, equites rapido Ímpetu se recipientes videret, fugere eos arbitratus evasit 3 ) in tumulum. Inde pulvere et strepitìi et iam nocte vicina eximentibus gestae rei sensum,

1) aholitio, was man gegenwärtig nach dem Griechischen Amnestie nennt, ein Vergessen alles früher Geschehenen. 2) etare pro auf jemandes Seite stehen. 3) evadere sich flüchten.

216 a. di. quum speculator quoque dimissus tardius renuntiaret: transactum de partibus suis ratus uni ex proximis auferendum ') caput praebuit. Brutus quum in Cassio etiam suum animum perdidisset, ipse post nonnullos dies altero proelio victus, ne quid ex fide pacti resignaret *) , quo, ut neuter superesset bello, convenerat, uni comitum suoruin totu6 confodiendum praebuit. 41.

Der P e r u s i n i s c h e Krieg; U n t e r d r ü c k u n g des S. Pompeius.

Novum in Italia bellum concitavit divisio agrorum, quod Caesar veteranis patris pretium militiae solverai •). Semper alias pessimum L. Antonii, fratris Marci, ingenium Fulvia, Triumviri uxor, gladio cincta ac virilis audaciae mulier agitabat 4 ). Ergo depulsos agris colonos incitando iterum in arma vocaverat. Tum vero illum iam non pri»!• vatis sed tòtius senatus sententiis iudicatum hostera Caesar aggressus intra Perusiae 5 ) muros redegit, compulitque ad extremam deditionem turpi et nihil non 6 ) experta fame. Iam, sublatis percussoribus Caesaris et oppresso L. Antonio, supererai Poinpeii domus. Alter iuvenum Gnaeus in Hispania occiderat, alter Sextus fuga evaserat, contractisque infelicis belli reliquiis, quum insuper ergastula armasset, Siciliani Sardiniamque tenebat. Iain et elasse mare medium insederai. At quam diversus a patrel llle Cilices praedones extinxerat, hie piraticam ipse exercebat. Interceptis enim commeatibus Italiam vexavit, et quum mari feliciter uteretur, Neptuni se filium confessus est, cumque bobus auratis et equo placavit. Pace facta epulatus in navi cum Antonio et Caesar« non invenuste ait: Hae sunt meae carinae; quia Romae in celeberrima urbis parte Carinis 7 ) domum, in qua pater eius habitarat, Antonius tenebati Rupto deinde per eundem Àntonium foedere, 1) auferre abhauen. 2) resignare löten. 3) solvere zahlen. 4) agitare aufstacheln. 5) eine Stadt in Etrurien. 6) nihil non Alles. 7) Carinae ein Stadttheil in Rom zwischen dem Coelischen und Esquilinischen Hügel.

217 ingenti mole belli petitus in Siculo freto a M. Agrippa a. c.b, oppressus est, magnique ducis famam ad inferos se- 5Bcum tulisset, si temptasset ulterius nihil, nisi quod magnae indolis Signum est, sperare semper. Perditis autcm rebus profugit Asiamque velis petiit, veuturus ibi in manus hostium et catenas, et, quod miserrimum est fortibus viris, ad hostium arbitrìum sub percussore moriturus. Non alia post Xerxem miserabilior erat fuga. Nam modo trecentarum quinquaginta navium dominus cum sex septeinve fugiebat, extincto praetoriae navis ') lumine, quod eeteris navibus per tenebras praelucere solebat, anulis in mare abiectis, pavens atque respectans et tamen non timens, ne ab Antonio moreretur. 42.

Kriege mit den P a r t h e r n .

Quamvis in Cassio et Bruto partes sustulisset, in Pompeio totum partium nomen abolevisset; nondum tamen ad pacis stabilitatem profecerat Caesar, quum scopulus et impedimentiim publicae securitatis superesset Antonius. Nec ille defuit, vitiis quin periret; inirno omnia expertus ambitu et luxuria primum bostes, deinde cives etiam terrore sui nominis liberavit. Parthi clade Crassiana altius animos erexerant civilesque populi Romani discordias laeti acceperant. Itaque ut prima afifulsit occasio, non dubitaverunt erompere, ultro quidem invitante Labieno, qui missus a Cassio Brutoque hostes in auxilium sollicitaverat. Et illi Pacóro duce, regio iuvene, dispulerant Antoniana praesidia, ac Decidius Saxa legatus, ne veniret in hostium potestatem, gladio se interemit. Denique, occupata Syria, emanasset latins malum, hostibus sub auxilii specie sibi vincentibus, nisi Ventidius, legatus Antonii, incredibili felicitate Labieni copias ipsumque Pacorum et omnem Parthicum equi- 3S tatum toto inter Orontem *) et Euphràtem tractu late cecidisset. Vigiliti amplius millium clades fuit. Nec sine Consilio ducis res gesta est, qui simulato metu adeo passus 1) praetoria navis Admiralsschiff. fluss im nördlichen Syrien.

2) Orontes ein Küsten*

218 a Ch

- - est hostem eastris succedere 1 ), donee, absumpto iactus spatio, adimeret itsum sagittarum. Rex *) fortissime dimicans cecidit, et circumlato eius per urbes, quae desciverant, capite, Syria sine bello reeepta est. Sic Crassiana clades Pacori caede compensata est. Expertis ergo invicem Parthis atque Romanis vires suas pari rursus reverentia integrata est mutua amici tra, et quidem ah ipso Antonio foedus cum rege percussum 3 ). Sed dum hie titulomm 4 ) cupidine Araxena ') et Euphratem sub imaginibus suis legi coucupiscit! nulla causa, nullo Consilio, ne bello quidem indicto, relieta repente Syria, in Parthos impetum facit. Quae gens, praeter armorum fidueiam callida, simulat trepidationem et fugam in campos. Antonius statim quasi victor sequebatur, quum subita nec magna hostium manus ex improviso in iarn fessos via sub vespere erupit, ac missis undique sagittis duas legiones operuit. Sed nihil acciderat prae clade, quae in posterum diem imminebat, nisi deum miseratio intervenisse!. Unus enim ex clade Crassiana superstes Parthico habitu castris adequitat, et salute Latine data, quum fidem ipso sermone fecisset, quid immineret, edocuit: iam affuturum cum omnibus copiis regem ; irent retro peterentque monies; sic quoque hostem portasse non defore. Atque ita quum Antonius monenti obsequeretur, secuta est minor vis hostium, quam imminebat. Attamen deletae etiam reliquae copiae forent, nisi urgentibus telis in modum grandini» milites in genua procubuissent, et, elatis supra capita scutis, testudine 6 ) facta se defendissent. Tum Parthus arcus inhibuit. Deinde quum nirsus se Romani extulissent 7 ), adeo res miraculo hostibus fiat, ut unus ex barbaris emitteret vocem : Ile et bene valete, Romani,• merito vos victores gentium fama loquitur, qui Parthorum tela effugistis. TNon minor ex via postea quam ab hostibus clades fuit. Infesta 8 ) primum siti regio, tum

1) succedere heranrücken. 2) Rex wird hier nach Römischer Weise der königliche Prinm Pacorus, Sohn des Königs Orontes, genannt. 3) foedus percutere ein Bündniss »chliessen. 4) titulus rühmende Inschrift. 5) ein Fluss in Armenien. 6) testudo Schilddach. 7) se efferre sich erheben. 8) infestns gefährlich.

. quinque milites nequierant extorquere. Eo merito ') ascitus in militiam usque ad praefectjirae praetorianae ' ) potestatem ascendit; ob euiiis apud milites commendatione:n Valentiniano resistenti iinperium ingeritur. Hic Valentem f r a t r a n suum sibi socium iraperii adscivit ac Gratianum fllium necdum puberem hortatu socrus et uxoris Augustum crea vit. Valentinianus fuit vultu decens, sollers ingenio, animo gravis, sermone eruditissimus quamvis erat ad loquendum parcus, severus, vehemens; infectus tamen vitiis quoque maximeque avaritiac. Fingere venustissime, nova arma ineditari, fingere cera seu limo simulacra, prudenter uti locis temporibusque. Atque, ut breviter concludaci, si ei foedis hominibus, quibus sese quasi fìdissimis prudentissimisque dederat, earere, aut proba tis eruditisque monitoribus uti licuisset, perfectus haud dubie princeps enituisset. Denique Bergentione in Pannonia superiore legationi Quadorum 3 ) respondens anno aetatis quinto et quinquagesimo impetu sanguinis, voce amissa, sensu integer 4 ) expiravit. Quod quidem inteniperantia cibi accidisse plures retulerunt. Eo mortuo fìlius eius Valentinianus etiamtum quadriennis, auctore Equitio ac Mcrobande, e propinquo, ubi cum matrc fuerat, allatus, creatus est imperator. Valens,, qui una cum Valentiniano, germano suo, regnaverat annos duodecim, menses quinque, funesto apud Hadrianopülim cum Gothis proelio commisso, sagittis saucius in casam deportatur vilissimam; ubi, supervenientibus Gothis ignique supposito, incendio concrematus est. Fuit possessoribus consultor bonus, mutavit iudices raro, in amicos fidus, irascebatur sine noxa ac periculo cuiusquam.

1) eo merito wegen dieser guten Eigenschaft. 2) praefectura praetoriana das Commando der Kaisergarde. 3) die Quaden waren das südlichste der grösseren Deutschen Völker nördlich von der Donau, ihr Name verschwindet aber bald nach dieser Zeit aus der Gcschichte. 4) sensu integer bei vollem Bewusstsein.

256

32.

Gratianus

und Valentinianus 375 — 379.

II.

i), cii. G r a t i a n u s , genitus Sirmii, imperavit cum p a t r e VaUmtiniano a n n o s octo, dies octoginta q u i n q u é ; cum p a t r u o et iratre t r e s ; c u m eodein t'ratre ac Theodosio q u a t t u o r . Hic apud Argeutariani ' ) , oppidum Galliae, triginta Alam a n n o r u m inillia proelio extinxit. Quum animadvertisset, Thraciam Daciamque t a n q u a m s u a s t e r r a s p o s s i d e n t i b u s Gothis a t q u e o m n i pernicie atrocioribus H u n n i s * ) et Alänis, extreinuin periculinn instare nomini R o m a n o , aceito ab Hispania T h e o d o s i o , agenti t u m a n n u m ti'ices i m u m t e r t i u i n , eunetis l ' a v e n t i b u s , ' i m p e r i u m coimnittit. Fuit a u t e m G r a t i a n u s litcris b a u d mediocriter i n s t i t u t u s : c a r m e n l a c e r e , o r n a t e l o q u i , explicare controversias ' ) r h e t o r u m m o r e sciebat. P a r c u s cibi s o m n i q u e et vini ae libidinis p o t e n s ; cunctisque fuisset praeditus b o n i s , si ad c o g n o s e e n d a m reipublicae g e r e n d a e s c i e n t i a m 4 ) a n i n i u m i n t e n d i s s e t , a qua alienus n o n m o d o volúntate sed etiaru exercitio fiiit. Nam quuin exereitum n e g l e g e r e t et p a u c o s ex Alanis, q u o s ingenti a u r o ad se t r a n s t u l e r a t , a n t e f e r r e t veteri ac R o m a n o mi lili, a d e o q u e b a r b a r o r u m comitatu et p r o p e amicitia c a p e r e t u r , ut n o n n u n q u a m e o d e m h a b i t u iter f a e e r e t : odia c o n t r a se militum excitavit. Denique q u u m Maximus in Britannia imperio p o titus esset et in Galliani t r a n s m i s i s s e t , ab infensis G r a ss 3. tiano legionibus e x c e p t u s G r a t i a n u m i'ugavit n e e m u l t o p o s t necavit. Vixerat a n n o s XXI.

1) Argentaria jetzt Avzenheim auf der linken Rheinseite südlich von Strassburg. 2) die Hunnen waren aus den Steppen llocliasiens im Jahre 374 nach Europa gekommen; die Alanen ein Sarmatischer Volksstamm. 3) controversia streitiger Fall. 4) reip. gerendae scientia Staatswissenachaft.

257 33.

Theodosius.

379 — 395.

Theodosius, genitus patre Honorio, matre Ther- i> c h mantia, genere Hispanus, originem a Traiano principe trahens, a Gratiano Augusto Sirmii imperator factus regnavit annos decern et sex. Iluic ferunt nomen parentes somnio nionitos sacravisse, ut Latine intclligimus, A Deo datum. De hoc etiani oráculo in Asia divulgatum est, eum Valenti successuruin, cuius nonien a © et £ et O atque J Graecis literis inciperet. Fuit auteni Theodosius reipublicae propagator atque defensor eximius. Nam Ilunnos et Gothos, qui earn sub Valente continuo vexaverant, diversis proeliis vicit; cum Persis quoque exoratus ' ) pacem pepigit. Maximum autem tyrannum, qui Gratianum interfecerat et sibi Gallias vindicabat, ad Aquileiam extinxit; Victoremque eius filiuni, intra infantiae annos a Maximo patre Augustum factum, necavit. Eugenium quoque tyrannum atque Arbogasten superávit, deletis eoruin decern millibus militimi. Eugenius enim, confisus viribus Arbogastis, Franci genere, potentissimi tunc et ainbitiosi hominis, postquam apud Viennam 2 ), Galliae urbem, Valentinianum oppressit, imperium invaserai; sed mox simul cum vita imperium perdidit. Fuit autem Theodosius moribus et corpore Traiano similis, quantum scripta veterum et picturae docent. Sic eminens statura, membra eadem, par caesaries et os; nisi quod 3 ) illi aliquantum vellendo 4 ) steriles genae ñeque tam ingentes oculi erant, ac nescio an 5 ) ne tanta quidem gratia tantusque flos in facie ac tanta dignitas in incessu. Mens vero prorsus similis, adeo ut nihil dici queat, quod non ex libris in istum videatur transferri. Clemens animus, misericors, civilis, solo habitu differre se ceteris putans; in omnes homines honorificus 6 ) , verum effusius 7 ) in bonos; Simplicia ingenia aeque diligere, erudita sed innoxia mirari; largiri magno animo magna; amare cives vel privato con-

1) exoratus auf ihre Bitte.

3) nisi quod ausser

dass.

2) jetzt Vienne an der Khone.

4) aliquantum vellendo durch

be-

deutendes Ausrupfen. 5) nescio an vielleicht. 6) honorificus Ehren spendend. 7) effusius in vollerem Masse. B o n n e i l , lat. Lesel).

2 t e Aull.

17

258 p. eh. tubernio ' ) cognitos, eosque honoribus, pecunia, beneficiis ceteris remuneran, prae&ortim quorum erga se vel patrem aspero easu officia probaverat. Ilia tamen, quibus Traianus aspersus est, vitia, vinolentiam et cupidinem triumphandi, usque eo detestatus est, ut bella non movent sed invenerit. Vetuitque lege ministris lascivos ' ) psaltriasque comissationibus adhiberi; tantum pudori tribHens et continentiae, ut consobrinarum nuptias, tanquam »ororum, lege prohiberet. Uteris erat mediocriter doctus sed saga* ac diligens ad noscenda maiorum gesta; e quibus non desinebat execrari, quorum facta superba, crudeltà, libertatique infesta legerat, ut Cinnam, Marium Sullamque, atque universos dominantes, praecipue tamen pérfidos et ingratos. Irasci quidem rebus indignis sed flecti cito, unde modica dilatione aliquando emolliebantur severa praecepta. Habuitque a naturae muñere, quod Augustus a philosophiae doctore. Qui quum vidisset, eum facile commoveri ' ) : ne asperum aliquid statueret, monuit, ubi iragci coepisset, ut quattuor atque viginti Graecas literas memoria recenseret, ut illa concitatio, quae momenti est, mente alio traducta 4 ), parvi temporis interiectu languesceret. Melior haud dubie, quod est rarae virtutis, factus est post auctam annis potentiam, inultoque maxime post civiles» victoriain. Nam et annonae curam sollicitius attendere •), et auri argentique grande poudus sub lati atque ex pensi a tyrannis multis de suo restituere. lam *) ilia minutiora et, ut dicitur, intra aulam, quae quidem, quia occulta sunt, magis honiinum curiosorum oculos auresque ad se trahunt: patruum colere tanquam genitorem, fratris mortui sororisque liberos habere pro suis, cognatos affinesque parentis animo complecti, elegans laetumque cpnvivium dare non tamen sumptuosum, miscere colloquia pro personis earumque studiis ac dignitatibus. Sermone erat cum gravitate iucundo, blandus pater, concors maritus.

1) privatum contubernium Privatverkehr. 2) lascivi maeher. 3) oommoveri in Leidenschaft gerathen. 4) alio traducta dadurch dass der Geist aitf etwas Anderes wurde. 5) curam sollicitius attendere sich der Sorge für eifriger unterziehen. 6) iam ferner.

Spassmente gelenkt etwa«

259 Exercebatur neque ad illecebram neque ad lassitu- P- Cb. dinem; ambulationibus magis, quam esset otium, reficiebat animum ac vescendi continentia valetudinem regebat. Sic in pace aimum agens quinquagesimum Mediolani rebus humanis excessit, rempublicam duobus filiis, Arcadio et Honorio, quietain relinquens. Corpus eius eodem annö Constantinopolim translatum iliique sepultum est.

34. D i e l e t z t e n S c h i c k s a l e d e s R ö m i s c h e n R e i c h e s b i s z u m T o d e T h e o d o s i u s ' II. 3 9 5 — 450. Arcadius et Honorius fratres, filii Theodosii imperatoris, imperium divisis sedibus tenere coeperunt, Arcadius maior natu Constantinopoli, Honorius Romae. In Oriente Rufinus patricius ') Arcadio insidias parans Alaricum, Gothorum regem, ut Graeciam devastaret, missis clam nuntiis invitavit, sed a militibus ante porlas Urbis occisus est, caputque eius cum dextera manu per ludibrium *) Constantnopoli circumlatum. Italiani vero primum Radagaisus cum ducentis minibus hominum, ex compluribus Germanorum populis mixtorum, invasit, quos omnes Stilico, Honorii tutor, in montibus Faesulanis 3 ) circumclusos, ad de- i° 6 ditionem adegit. Sed paucis annis post, Arcadio in Oriente m o r t u o , quem Theodosius minor filius exceperat, ac Stilicone Ravennae occiso, Alaricus vastata Italia Romam ingressus est, opibusque Honorii ac tota urbe direpta, Pläcidiam sororem imperatoris captivam abduxit. Tum Constantinus quidam in Galliis imperium invaserai, sed inox imperium una cum vita amisit, nec melius aliorum praefectorum, qui novas res moliti 4 ) erant, cessit audacia. Valia autem, rex Visigothorum 5 ), post Alarici et Athaulphi, qui iIii successerat, mortem creatus, pace cum Honorio facta, Placidiam sororem eius reddidit, quam imperator 1) der Titel Patricius bezeichnet seit Constantinus dem Grossen die ersten Personen nach dem Kaiser. 2) per ludibrium zum Spott. 3) ein Zweig des Apenninus in Etrurien. 4) novas res moliri sich empören. 5) Yisigothi die Weatgotheti, wie der eine Theil der Gothen, im Gegensatze gegen die Ottgothen, damals genannt wurde.

17*

260 p. e.h. Constantio patricio in matrimonium dedit. Honorio m mortuo, loannes primicerius ' ) imperiura Occidentale occupavit, contra quem Placidia, Augusta creata, eiusque filius Valentinianus Theodosii opibus adiuvantur, quemque Ardaburii et Asparis dolo magis quam virtute superaverunt. Occiso igitur Ioanne Valentinianus Ravennae imperator pronuntiatur. Cuius soror Honoria, propter impudicitiam Constantinopolim relegata, Attilam, Hunnorum regem tunc potentissimum, clam misso nuntio in Italiani invitavit, nuptias suas pollicita. At in Africa imperium Romanum p e r idem tempus irreparabile damnum accepit. Nam haec provincia per Bonifacium praefectum Vandälis a ) tradita Romano iuri subtracta e s t ; quum Bonifacius, offensus a Valentiniano malo publico se defendere vellet. Dum ita 4 2 8. continuis certaminibus Geisericus, Vandalorum rex, totam provinciam Africam ipsamque Carthaginem capit: interim Attila, Hunnorum rex, iunctis sécum Gepldis, Ostrogothis, Alanis aliisque nationibus [llyricum, Moesiam, Thraciam ingenti clade popùlatus est.

35.

Das W e s t r ö m i s c h e R e i c h wird von Barbaren aufgelöst. 450 — 476.

den

Theodosio vita defuncto, in Oriente Pulcheria germana imperatoris soror, Marianum, gravem ac modestnm virum, matrimonii specie in imperium ascivit, qui minutas per sexaginta fere annnos opes Romanas Consilio et virtute reparavit. Nam cum Persis et cum Vandalis, omnia maria infestantibus, pacem fecit, Attilae minas compescuit, Africae gentes barbaras, quae Aegyptum premebant, a finibus R o manis repulit, omnibusque pacati s sexto imperii anno decessit. At in Occidente Attila, coacto ingenti exercitu, p e r Germaniam ad Rhenum tetenderat, eoque traiecto, multis

1) primicerius bezeichnet seit der Theilung des Römischen Rciches den obersten Bureauchef, oder aueh überhaupt den höchsten Beamten. 2) die Vandalen, die zerstörungssüchtigste Germallische Nation, waren schon zu Honorius Zeit durch Gallien bis in den Süden Spaniens gedrangen.

261 oppidis dirutis, Visigothos petens Aurelianum') P- RHoppuguabat. Ad quam urbein obsidione liberandam Aëtius, Romanorum dux, cum Francis foederatis et Gothorum rege Theodorïco accurrit, et atrocissima pugna in campis J&iCatalaunicis 1 ) cominissa Huniii ex Gallia cedere coacti sunt, ac frustra deinde temptata Italia, Attila duobus annis post morbo obiit. Valentinianus autem imperator dolo Maximi patricii, cuius fraude etiam Aëtius sublatus erat, ob- 455. truncatur; sed Maximus, qui purpuram assumpserat, iam tertio dominationis mense a Romanis iratis discerptus est. Nam quum Eudoxiam, Valentiniani viduam, invitam in matrimonium duxisset, Geisericus, Vandalorum rex, ab hac invitatus, ex Africa classe transvectus, Romam ingressus est, eaque urbe per quattuordecim dies omnibus rebus expoliata, eandem Eudoxiam cum duobus flliis secum Carthaginem, quam regni sui sedem fecerat, rediens abduxit. Duobus demum annis interiectis, auctore Leone, qui Thrax genere in Oriente eodem anno imperator factus est, in Occidente Maiorianus, votis senatus populique Romani expetitus, per Ricimerem patricium, origine barbarum, potentissimum tunc hominem, ad imperium evehitur. Sed 45s. quum strenue rem Romanam restituere conaretur, nondum tertio imperii anno expleto, in castris apud Dertònam, Liguriae oppidum, per eundem Ricimerem regno et paucis diebus post vita privatur. Libius Severus deinde rerum potitus ne ipse quidem ultra triennium regnavit. Quo sive morbo sive fraude Ricimeris extincto, imperator Leo Anthemium, divi 3 ) Marciani generum, Romae Caesarem destinavit; quo eiusdem Ricimeris insidiis interfecto sceleratus Ricïmer ipse tandem morbo periit ac simul cum eo Olybrius, quem adversus Anthemium creandum imperatorem curaverat *). Mensibus aliquot interiectis, Glycerius, comes domesticoruni imperator creatur. Sed Leo Iulium Nepotem in Italiam transmisit, qui Ravennae Caesar declaratus, Roma

1) Aurelianum das heutige Orleans. 2) bei dem heutigen Chalons sur Marne. 3) divus blieb auch damals noch das Attribut der verstorbenen Kaiser, ähnlich unserm hochselig. 4) creandum curare wählen lassen. 5) comes dornest. Befehlshaber der Haustruppen.

262 p ch. potitus Glycerium captum imperio expulit et Salonae in Dalmatia e p i s c o p u m ' ) fecit. Nepote vero ab Oreste Italia eiecto, hie Romulum Aiigustulum, fllium suum, pulcherrimum adolescentem, militum suffrngio ad summam dignitatem evehit. At m o x Odoáeer, genere Rugus, cum Thorcilingorum, Scirorum, Herüloriim aliarumque barbararum gentium turbis Italiam invasit, Augustulumque regno deiectum in Lucullanum Campaniae castellum relegavit. Sic Occidentale imperium populique Roinani principatus, millesimo ducentésimo undetricesimo post nrbem a Romulo conditain a n n o , quingentésimo séptimo postquam Caesar Augustus solus imperavit, cum hoc Romulo Augustulo interiit. 1) episcopus

Bischof.