De sancta Trinitate et operibus eius I-IX

Citation preview

NUNC COGNOSCO EX PARTE

TRENT UNIVERSITY LIBRARY

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0021unse

CORPVS CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis

XXI

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

XXI

RVPERTI TVITIENSIS DE SANCTA TRINITATE ET OPERIBVS EIVS

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXI

RVPERTI TVITIENSIS

DE SANCTA TRINITATE ET OPERIBYS EIVS

EDIDIT

HRABANVSHAACKE O. S. B.

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXI

bPsO

u, "3 I

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PVBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito

editvm

PARENTIBVS MEIS AC PATRINIS IN MEMORIAM R. H.

171646

EINLEITUNG Rupert selbst gibt an, dafi er dies opus, wie er es bescheiden nennt (1 11), im Jahre 1117 vollendet habe (2). Mit diesem Datum bestimmt er namlich naher das jetzt laufende 12. Jahr seit der Abtsweihe seines Patrons, dem er das Buch iiberreicht, Cuno II. von Siegburg. Sein bisheriger Beschutzer, Abt Berengar von St. Laurentius in Liittich, ist gerade gestorben (3). In drei ungestorten Jahren war ihm die Fertigstellung gegltickt (4). Begonnen habe er es, bevor er Cuno kennenlernte, aber nur herausgebracht, weil dieser das otium scribendi gesichert und die autoritative Anerkennung gewahrt habe. Wahrend sein Johanneskommentar in gewisser Hinsicht eine Fortsetzung seines Erstlingswerkes De diuinis officiis bedeutet (5), wird kein anderer konkreter AnlaB zu diesem doch so umfangreichen Werk, das allgemein ais sein Hauptwerk angesehen wird, genannt, ais daB er entgegen aller inuidia (6) weiterarbeiten und uoce et litteris der Wahrheit Zeugnis geben wolle (7). GewiB sind drei Jahre eine knappe Zeit, und es muB sich, wie Silvestre mit Recht bemerkt, um die Redaktion von Jahre zuriickliegenden Vorbereitungen handeln (8). Bald nach Vollendung von De diuinis officiis (mi) diirfte Rupert an diese Arbeit gegangen sein. Sie war wohl nicht so sehr Niederschrift von Vorlesungen ais Ertrag der klosterlichen lectio diuina ; jedenfalls haben wir in den Johannestraktaten und in diesem Opus de Trinitate et operibus eius ein getreues Spiegelbild der Theologie vor uns, wie sie in Liittich zu Anfang des 12. Jahrhunderts vor ihrem declin (9) bliihte, und es ist kein geringes Verdienst Abt Cunos von Siegburg, sie im Kolner Raum fixiert und ihr Weiterwirken gesichert zu haben. Historiker und Theologen sind liebevoll den Gedanken des Monumentalwerkes (10), dieses ‘Gebirges’ (n) nachgestiegen. A. Cauchie (12), A. Hauck (13), £. de Moreau (14), P. Sejour(1) Epistula ad Cunonem 108. 145. (2) Ebd. 59/60. (3) 16 November 1116; Belege s.u. Epistula ad Cunonem, 70. 73 ; zu Cuno : ebd., 55. (4) Ebd., 145. (5) Siehe die Einleitungen zu Corpus Christianorum, Continuatio Medtaeualis 7 und 9. (6) Epistula ad Cunonem 75. (7) Ebd. 140. (8) H. Silvestre, Notes sur la controverse de Rupert de Saint-Eaurent avec Anselme de Eaon et Guillaume de Champeaux, in Saint-Eaurent de Eiege. Bglise, Abbaye et Hopital Militaire, Liege, 1968, S. 63. (9) H. Silvestre, in Miscellanea Tornacensia, I, Bruxelles, 1951, S. 112-123. (10) H. Silvestre, Notes ..., S. 75, n. 8. (11) W. Odiger, in Geschichte des Er^bistums Koln, I, Koln, 1964, S. 494. (12) Biographie Nationale, 20, Bruxelles, 1910, S. 426-458. (13) Kirchengeschichte Deutschlands, 4, 1952, S. 434 ff. (14) Histoire dei’Bglise en Belgique, 2, Bruxelles, 1945, S. 255-269.

VIII

EINLEITUNG

ne(15), R. Rocholl (16) und O. Wolff (17) haben ihnen in guten Biographien breiten Raum gegeben. Am ausfiihrlichsten jedoch zeichneten die Mauriner den Inhalt nach (18). Doch die theologische Interpretation und dogmengeschichtliche Einordnung muBte sich gleichsam durch ein Dickicht von Unverstandnis einen Weg bahnen (19). Eine erste Einsichtnahme in das Material, wozu die Tabelle diene, macht deutlich, wie sehr der umfangreiche Genesiskommentar die Grundlage des Ganzen bildet. Mit g Biichern kursorischenKommentars hat er die Meisterleistung seiner Vorzeit (Ambrosius, Augustinus, Beda, Rabanus) auch umfangmaBig giiltig aufgenommen und weitergefiihrt. Das Buch Exodus wird in 4 libri, die Biicher Leuiticus, Numeri, Deuteronomium nur je in 2 libri behandelt, immerhin kursorisch Vers fur Vers, zusammen ig Biicher, ein ansehnlicher Pentateuchkommentar. Eine Weiterarbeit in derselben Ausfiihrlichkeit erscheint dann aber unmoglich, eine Vollendung zu unsicher, und deshalb wird der Stoff thematisch gestrafft. Vom Buch Josue an wird die Schrift nach geeigneten Stellen abgesucht, wobei die historischen Partien bevorzugt werden, weil sie die besten Anlasse geben, den sensus spiritualis herauszustellen. Die Auswahl er¬ scheint natiirlich nicht immer begriindet und iiberzeugend ; auch die Einpassung der Schemata, die in der Ubersicht ais Thema, Virtus, Aetas eingetragen sind, ist nur sparlich erwahnt (20), und innerhalb der massigen Gedankenfuhrung

(15) Dictionnaire de Theologie Catholique, 14, Paris, 1939, S. 169-205. (16) Rupert von Deutz, Giitersloh, 1886, S. 112-127. (17) Mein Meister Rupertus, Freiburg, 1920, S. 3 und 78 ff. (18) Histoire litteraire de la France, II, Paris, 1733, abgedruckt in J.P. Migne, Patrologia Latina, 170, 703-804 ; uber De Trinitate : ebd., 707-746 ; ausgewertet, aber nicht weitergefuhrt, in der umfangreichen Einleitung der Edition Rupert de Deutz, Les oeuvres du Saint-Esprit von J. Gribomont (Paris ,1967, S. 7-56 = Sources Chretiennes), und R. Haacke, Rupert von Deutz, in Heimatbuch der Stadt Siegburg, 2, S. 610-653. (19) J. Bach, Die Dogmengeschicbte des Mittelalters, 2, Wien, 1875, S. 245 f. ; H. Wittler, Die Erlosung und ihre Zumndung nach der Lehre des Abies Rupert von Deut^, Diisseldorf, 1940, passim ; M. Magrassi, Teologia e storia nel pensiero di Ruperto di Deutz, Roma, 1959;]. Beumer, Rupert von Deutz und seine ‘ Vermittlungstheologie’ in Muncbener theologische Zeitschrift, 4, 1953, 270 ff. ; M. Bernards, Die Welt der Lai en in der Kolnischen Theologie des 12. Jahrhunderts. Beobachtungen Ekklesiologie Ruperts von Deutz, in Die Kirche und ihre Ani ter und Stande. Festgabe fiir Josef Kard. Frings, Koln, 1960, S. 319-416; L. Scheffczyk, Die heilsokonomische Trinitatslehre des Rupert von Deutz un^ ‘hre dogmatische Bedeutung, in Kirche und Uberlieferung. Festschrift fur Josef Rupert Geiselmann, Freiburg, 1960, S. 90-118 ; ders., in M. Schmaus-A. Grillmeier, Flandbuch der Dogmengeschicbte 2, Freiburg, 1963, S. 78 f. Eine befriedigende Deutung, die etwa dem Programm A. Grillmeiers (in obengenannter Festgabe fiir Josef Rupert Geiselmann, Freiburg, 1960, S. 119-169 : Zum theologiegeschichtliche Verbaltnis von Patristik und Scholastik) gerecht wtirde, steht noch aus. Die Edition kann nur das Material bereitstellen. (20) Epistula ad Cimonem, m ff. ; Prol. 51 ff. ; 3, c. 26 ; 20, c. 1 ; 27, c. 2 ; 28, c. 1 ; 33, c. 1. 2. 31.

EINLEITUNG

IX

wenig sichtbar. Eine Beurteilung dieser ‘Programme’ auf Traditionsgehalt oder auf Ruperts schopferische Kraft konnen erst eingehende Studien liefern ; das Programm seines Ezechielkommentars fand kiinstlerischen Ausdruck in der Ausmalung der Wiedschen Grabkirche in Schwarzrheindorf (21). Bei der Suche nach dem Programm des Kolner Domchores wurde neuerdings wohl mit Recht auf Ruperts Werke hingewiesen (22). Zu dem hiermit vorliegenden 4. Werk der Rupertedition — nach CCCM 7 u. 9, und MGH geistesgesch. Reihe 5 — gilt es zu wiederholen, was Mazenen und Mitarbeitern an Dankesworten dortselbst geziemend zu sagen war, ja sie verstarkt zu wiederholen, ist mir eine liebe Pflicht. Die Deutsche Forschungsgemeinschaft gewahrte mir giitigst ein neues freies Forschungsjahr. Die gastliche Aufnahme in Admont, Heiligenkreuz, Linz, Steenbrugge u. a. bleibt in dankbarer Erinnerung. Siegburg, Abtei Michaelsberg, Ostern 1971 R.H. (21) Vgl. W. Neuss, Das Buch E^echiel in Theologie und Kunst bis %um Ende des 12. Jh., in Beitrdge %.ur Geschichte der alten Monchtums und des Benedikiinerordens hsgg. von Ildefons Herwegen, i-z, Miinster, 1912, S. 114-131. 265-269. (22) J. Hoster, in Kolner Domblatt 4/5,1950, S. 65-81; A. WeiBgerber, Studien

Zu Nikolaus von Verdun, Bonn 1940, S.' 53.

EINLEITUNG

X

Tabelle zu den Strukturen und Leitprinzipien Lib.

I

Materia

Creatio mundi et angelorum

Thema

Virtus

Opus Patris

>

Textus Scripturae

Timor : dies unus c. 21 Pietas : dies sec. c. 30 Scientia : dies tert. c. 39 Fortitudo : dies quart. c. 48 Consilium : dies quint. c. 54

Gen. i, 1-25.

Gen. 1, 25C-2, 25.

2

Creatio hominis

»

Intellectus : dies sext. c. 12 Sapientia : dies sept. c. 18

3

Adam et Eva

»

Timor : Eiectio e paradiso

Cain et Abel, Noe et filii

Aetas

I»

Gen. 3, 1 - 4, 2.

ab Adam Christum factis praefigu¬ rante (in¬ fans)

5

Abraham

Opus Filii 7 periochis passionem Christi recapitulantibus 1. in morte Abel iusti, 2. in angus¬ tiis Noe

6

Abraham et Isaac

3. in immo¬ latione Isaac

7

Iacob et Esau

8

Iacob et filii eius

9

Ioseph

Gen. 42, 1

Praeparatio exitus populi ex Aegypto

Ex. r, 1 - 10, 28.

4

IO

Pietas : Conseruatio

IIa a Noe Christum factis et foedere praesig¬ nante (puer)

Gen. 4, 2

Scientia : Promissio et lex

III» ab Abraham : Christus nasciturus promittitur (adoles¬ cens)

Gen. 12, 1

:

11,9.

-

-

18, 15.

Gen. 18,16 - 25, tr.

Gen. 25, 19 - 31, 46. 4. in uenditione et uinculis Ioseph

Gen. 32, 1 -4i, 55.

-

50, 23.

EINLEITUNG

XI

Lib.

Materia

11

Ipse exitus populi

12

Iter ad mon¬ tem Sinai et initium le¬ gislationis

*3

Leges de sanctuario, renouatio foederis fracti Moyse deprecante

Ex. 25, 1 - 34, 35.

14

Legislatio de cultu sa¬ cro et de ministerio sacerdotali

Leu. 1, 1-7, 38 ; 8, 1 - 18, 6 ; 23, 4 - 27» I0-

l6

Census po¬ puli et ordi¬ natio castro¬ rum ; conse¬ cratio taber¬ naculi ; 10 tentationes

Num. 1, 1 - 14, 45.

17

Rebellio Core et soc., acta in terra Moab ; cata¬ logus 42 mansionum itineris

18

Explanatio legis per Moysen et noua prae¬ cepta

Deut. 1, 1-25 ; 18, 15-25, 19.

Peroratio promissoria et minatoria; benedictio¬ nes tribuum, mors Moysis

Deut. 26, 1-28. 44!32; 33, 1'29 > 34, 5-ii.

15

*9

20

Gesta Iosue

Thema

5. in exitu per immola¬ tionem agni 6. in percus¬ sione petrae

7. in serpen¬ tis exalta¬ tione

8. gloria re¬ surgentis caelumque ingressi in Iosue prae¬ figurata

Virtus

Aetas

Textus Scripturae

Ex. 12, x - 15, 21.

Ex. 15, 12 - 24, 18.

Num. 15, 22-26, 64 ; 3°, 2-15 ; 33, 1-48.

Ios. 1, 1-10, 16.

EINLEITUNG

XII Lib.

Materia

Thema

21

Gesta Iudicum ; Ruth, petra deserti

Iud. 1, 1-2 ; 4, 1-6 ; 5, 1-25 ; 6, 1-7,6; 11, 1 ; 13,1-16, 30. Ruth 1,1-2.

22

Gesta Samuhelis, canticum Annae

I Reg. 1, 1-2 ; 2, 1-10; 2, 11-3, 18 ; 4, I ; 5» ; 6, 10-19; 7, 2-6; 8, 4-7; 9, 7-20 ; 10, 3-8 ; 13, 1.9.14;

Virtus

Aetas

Textus Scripturae

d, 13-23; 16, 1-7. 11-13 ; 17, 34-36. 23

Gesta Dauid regis

Fortitudo : Victoriae Dauid

IVa a Dauid Christum Regem praefigu¬ rante (iuuenis)

17, 1-20 ; 17,38-40; 18, 11-27; 25, 14-36; 28, 3 ; 29 ; 3°» 24; 31, 5-6. II Reg. 1, 2. 17-24 ; 2, 1 ; 2, 8-23 ; 4,2-4; 6, 3-10 ; 7,1-27; 8, 1-19 ; 11, 2-12 ; 21, 15-19 ; 23, 8 ; 24, i- 15-

24

Gesta Salomonis regis

25

Dauid propheta;

Fides Spes Caritas

Ps. 1-50; 51-100 ; 101-150.

Salomon propheta

Fides Spes Caritas

Prouerbia ; Ecclesiastes ; Canticum.

III Reg. 1, 1-12 ; 2, 22-24; 3, 1 ; 6, 1-37; 7, 2-29 ; 7, 51-8, 1. 5. 10-12. 22-23. 41-43. 54-55. 62-63. 9. 27-28 ; 10, 2. 16-21 ; 11, 1-3.

EINLEITUNG Lib.

26

Materia

Scissio regni, idololatria, 8 miracula Heliae, 16 Helisei

Thema

Virtus

Aetas

XIII

Textus

Scripturae

III Reg. 1,11. 29-31; 12, 28.33 ; 13, 9 ; 17. 1 ; 18. 1-46 ; 19. 2-17 ; 20,1.13-14; 21, 2-22. IV Reg. 1, 6-10 ; 2, 1.6-19.23-24; 3, 4-i8 ; 4.1- 2.8.12-13. 38-40; 5. 2‘27 ; 6.1- 33; 7, 1-16; 13, 14-21.

27

Isaiae 7 uisiones aduentum Christi 7 periochis recapitulantes : 3 primae

(1) Is. 1, 4.10 (1, 1-30) 2, i-ii. 16-17. 2, 1-11.16-17.22 ; 3, 1-26; 4, 1-6. (2) Is. 5, 1 (5, 1-30) (3) Is. 6, 1 (6, 1-13 ; 7.

1-18 ; 8, 1-22.

28

4 ultimae et

9 onera aduersa

(4) Is. 10, (5) Is. 12,

9, 1 (9, 1-20) 5-34-

11, 1 (11,1-16) 1-6 ;

Is. 13, 1 ; 15,1; 17,1; 19,1; 21, II ; 21,13; 22, 1 ; 23,1; 30, 6. (6) Is. 51, 9(51-9-23) 52.1- 15; 53.1- 12; 54, 1-17 i 56, 3-12; 57.1- 13; 59, 21. (7) Is. 60,1 (60,1-10) 61, 1-11 ; 62, 1-12; 63, 1-17; 65, 1-8 ; 66, 7-9.

EINLEITUNG

XIV

Lib.

Materia

29

Hieremias sacerdotium Christi septies prophetice annuntians

Thema

Virtus

Aetas

Consilium : Restauratio templi

Va a transmigratione Babylonis (uir)

T extu s

S cripturae

(i)Ier. 1, 5. (2) Ier. 1, 11-12 ; 2, 1-2. (4) Ier. 7. 2-11 i 8, 14. (5) Ier. ii, 2-10. 18-20; (6) 14, 1-7.17 ; M

OO

I? ^

(7) 18, 1-6.21-23. eiusdem ceterae prophetiae de obsidione ciuitatis, et quadruplex causa lamen¬ tandi 30

Hiezecihelis 3 uisiones de regno Dei

Ier. 21, 2 ; 22, 30 ; 23, 5-6.

Thren. 1-4.

(1) i, 4-3. 27i 4,1-13; 5. i-4; 6,1-4; 7, i-7(2) 8, 1-17; 9, 1-10.22 ; 11, 24. (3) 40,1-29.

3i

44-49 ; 41.1- 24; 42.1- 3-6. 15-20 ; 43, 1-5

; 46, 1.16 ;

32

Danihelis septem uisiones regni Dei contra diaboli pugnantis

47.1- 13; 48, 35(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

2, 1-2.13-19.29. 3, 1-2.91-96. 4, 1-3-27-32. 5, I-5-6.30-316, 1-4.22-26. 7, 1-14. 9, 2.16-17. 20-27.

Aggei, Zachariae et Malachiae uisiones

Agg- 2, 5-10; Zach. 3, i-9 J 4, 2-3 ; 9, 9'11 ; 12, 10-11 ; 13, 1. Mal. 3, 1-5 ; 2, 4-8 ; 3, 8-9-

xv

EINLEITUNG Lib.

33

Materia

Thema

Regnum Dei intra nos secun¬ dum 4 euan¬ gelistas

Virtus

Intellectus : Incarnatio et passio Christi

Aetas

VIa ab in¬ carnatione Domini (sacerdos) VIIa a re¬ surrectione Domini, adhuc cur¬ rit Christo iam VHIam

Textus

Scripturae

4 Euangelia passim

gloriae ingresso 34

33

36

,

37

38

Christus est primum opus Spiri¬ tus sancti

Iob 10, 8. Gen. 1, 26.

Opus Spiritus sancti

27; 2,7-

Iob 1,3 ; 6, 12-14 ; 28.38-39 ; 42, 10.

Christus passus et resurgens secundum exemplar Iob

»

Septem tes¬ tes duorum sacramento¬ rum neces¬ sariorum : Baptisma et corporis et sanguinis Christi.

»

Gratia Christi apos¬ tolis data : Petro Iohanni Mattheo Iacobo Iudae Thaddeo Paulo

»

Intellectus Spiritus

Ioel 2, 28-32. Rom. 1, 17. 24.32 ; 2, 1.2 ; 3, 10.19 ; 4, 3.10-11 ; 5, 1.18-19; 6, 2-4.6.9-12 ; 7, 5-9.15. 22-25 ; 8, 3-4.10-n. 18-19.38-39; 9, 1-5.20.22-24; 11, 13.17-18. 33-36; 12, 1.

Abiectio Iudaeorum, uocatio gen¬ tium in per-

»

Consilii Spiritus

Rom. 11, 33-34. 25-26. 1 ss. Act. 15, 5 ss. Ex. 20, 3 ss.

Sapientiae Spiritus

I Ioh. 1, 3. I Cor. 11.

EINLEITUNG

XVI

Lib.

Materia

Thema

Virtus

Aetas

Textus

Scripturae

fectionem tendentium Felix pugna martyrum Christi : Stephani, Petri et Pauli Iohannis, ceterorum, praeprimis Laurentii

»

Fortitudinis Spiritus

Prou. 30, 29-31. Act. 6. Apoc. 12, 1 ss. 12, 7 ss.; 7, 9 ss.; 19, 16.

4°

Valida de¬ fensio contra diabolum et haeresiarchas per septem artes liberales doctoribus Hieronymo ac Augustino ducibus

»

Scientiae Spiritus

Coi. 2, 8 ss. I Cor. i, 19; 8, 1. Apoc. 12, 13-15.

41

Religio uera quia miseri¬ cordiam abundanter consecuta

»

Pietatis Spiritus

Is. 61, 1.2. Hebr. 10, 26 coli. 6, 4. Lc. 4, 18 ; 15, 11 ss. 16, 1 ss.

42

Uniuersale iudicium est finis omnis credendi ac confitendi

Timoris Domini Spiritus

Iob 41, 16. I Petr. 4, 18. Gen. i, 4 coli. Mt. 25, 32. I Ioh. 4, 18. Iac. 2, 17-19. Act. 24, 14 ss. Gal. 5, 17. Rom. 7, 9 ss. Mt. 25, 30 ss. I Thess. 4, 13 ss.

39

EINLEITUNG

XVII

ZUR EINTEILUNG UND UBERLIEFERUNG Der ungewohnliche Umfang muBte Verbreitung und Erhaltung erschweren, denn wie die tjberlieferungsgeschichte ausweist (s. u. zu den Hss.) waren die meisten Schreibstuben dieser Zeit noch gewohnt, den Text gut lesbar, ohne viele Abkiirzungen, auf grobem Pergament einzutragen, woran auch nicht gespart wurde, so daB das Opus aufgeteilt werden muBte und 6 Bande fiillte. Diese Einteilung blieb bei allen Abschriften gleich : i. Kommentar zur Genesis — 9 Biicher ; 2. Kommentar zu Exodus und Leviticus, zusammen 6 Bucher ; 3. Kommentar zu den Biichern Numeri, Deuteronomium, Josue, Judicum, Ruth, zusammen 6 Biicher ; 4. Kommentar zu den Konigsbiichern = 5 Biicher ; 5. Kommentar zu den 4 groBen Propheten und den Evangelisten, zus. 7 Biicher ; schlieBlich 6. De operibus Spiritus sancti 9 Biicher. Alie 6 Bande waren nach Aussage ihres Katalogs von 1158 (s.u.) nur in der Abtei Priifening vorhanden, es sei denn, daB unter De Dauid rege ex libro Regum nicht der 5. Teii von De Trinitate, sondern das verschollene Werk De glorioso rege Dauid (22) versteckt war. Die Bibliothek der Chorherren in Klosterneuburg besaB (s.u.) mit 3 Banden Genesis, Exodus-Leviticus, Numeri-Kommentaren genau die erste Halfte, 21 von den 42 Biichern, die Abtei Corbie genau die 2. Halfte in einem Band, dem heute noch vorhandenen Kodex der Pariser Nationalbibliothek 16729, datiert auf das Jahr 1182. Wir mochten meinen, daB in Corbie auch die 1. Halfte einmal existiert hat. Im Katalog der Laurentiusabtei in Liittich aus dem 13. Jahrhundert lesen wir n. 62 Abbas Robertus de operibus s. Trinitatis, was zunachst besagt, daB in dem betreffenden Band ebendies Werk Ruperts und nichts anderes eingeschrieben ist ; jedoch kann es auch sein, daB alie 42 Biicher in einem Band vorlagen. Leider fehlt jeder Hinweis auf diesen auBergewohnlichen Umfang. Da war es ein Gliicksfall, daB der erste Editor der Rupertschriften, der Humanist Johannes Cochlaeus, einen solchen Band fand, den er dann auch in Druck gab. Er berichtet dariiber in seiner Selbstbiographie : Cochlaeus uero inuenit Coloniae in bibliotheca maioris ecclesiae IX libros de glorificatione Trinitatis et proces¬ sione Spiritus sancti (23), et in scholis artium (damals Universitatsbibliothek) grande volumen quod de operibus Trinitatis inscriptum XLII complectebatur (24). Eine Bestatigung dafiir, daB sich der Finder, der in Einzelheiten nicht immer glaubwiirdig erzahlt (25), diesmal genau erinnert, finden wir in seinem

(22) (23) (24) (25)

Vgl. H. Grundmann, in Deuisches Archiv, 22, 1966, S. 436-439. Heute Koln, Dombibliothek 112. Commentaria de actis et scriptis Martini ILutberi, Mainz, 1549, S. 133. Vgl. Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 430 f.

XVIII

EINLEITUNG

Brief aus Mainz an Pirckheimer unter dem 15. September 1526, also kurz nach der Entdeckung : “In diesen Tagen habe ich die alte Bibliothek in der benachbarten (Cochlaeus war Benefiziat von St. Viktor) St. Albanskirche durchgemustert, woselbst unter den Handschriften auch die 9 libri Ruperti super Genesim sich befinden. Doch bin ich der Meinung, ob dieselben nicht auch unter den 42 libri de operibus Trinitatis sich befinden, will aber dafiir sorgen, ob es sich so verhalt oder nicht.” (26) Ohne diesen Fund hatte der Editor kaufn die 6 verstreuten Teile zusammengebracht und ihre Einheit erkannt, was besonders fiir den letzten Teii schwer gewesen ware, kann doch z.B. der Titel im Lippoldsberger Katalog (s.u.) Robertus de 7 donis Spiritus sancti ais diesen 6. Teii bezeichnend nur erkannt werden, weil das richtige Incipit beigefiigt ist: qui sic incipitur: de gemina resur¬ rectione (27). Es ware ferner schwer geworden, die einheitliche Struktur der schriftstellerischen Tatigkeit Ruperts herauszustellen, die hier ihre erste Gesamtdarstellung fand, die dann bald zum AnlaB weiterer Schriftkommentare wurde, von bestimmten Biichern der HI. Schrift, die hier nicht breit genug behandelt werden konnten: Hohelied, 12 kleine Propheten, Apokalypse, Matthausevangelium. 1. Zu den Handschriften der ersten 9 Biicher = Genesiskommentar.

A

Klosterneuburg, Stiftsbibliothek 260. Pergament, 12. Jh. ex., 175 Folien. Bis f. 130 rote, dann gelbe Initialen, groBere zu Beginn der einzelnen Biicher, rot und gelb mit nicht immer ausgefiilltem Grund. Braunlederner Einband mit Hirsch-Stempeln und Wappen von Klostemeuburg aus der Mitte des 15. Jh. Aus dem 16. Jh. der Titel auf aufgeklebtem Zettel. Besitzvermerke vom Ende des 13. Jh. f. 102: Liber sancte Marie in Niewenburga. Albertus Saxo custos librorum et dominarum, fol. 175 : Liber sancte Marie in Neunburch ; die anderen Besitzvermerke stammen aus der 2. Halfte des 15. Jh. (f. 1.107). Handwechsel auf den ff. 33.57.65.127. Der 2. Schreiber setzte unter die auf f. 175 fertige Abschrift : Scriba petit codicis praesentis, lector, ut omnis / Adiuuet hunc precibus uotis Deus annuat huius. Auf der letzten Seite ist eine fiktive Constitutio Carolo Magno supposita De expeditione Romana eingetragen (= Migne PL 97, 671 ; MGH LL 2 p. 3). MaBe des Buches 36 X 24 X 7, des Spiegels 24 X 17, eine Spalte, 40 gut gefiillte Zeilen, klare und regelmaBige Trennung der Worte, -abgesehen von eng aufgesetzten Prapositionen : abinitio, inme, inmanu, inodorem. Weil geringe Ober- und (26) Fr. Falk, Bibelstudien ... in Mainz, Mainz, 1801, S. 92 f. (27) G. Becker, Catalogi bibi, antiqui, Bonn, 1885, S. 203, n. 88.

EINLEITUNG

XIX

Unterlangen den Eindruck der Breitenlage nicht storen, steht nichts entgegen, auf die i. Halfte de 12. Jh. zu datieren. Tironisches et findet sich seltener ais ligiertes. Einige Korrekturen durch Uberschreiben wohl aus gleicher Zeit, wenige Notazeichen am Rand. Kapitelzahlen sind nachtraglich an den jeweiligen KapitelschluB gesetzt. Eine gewisse Vorliebe fur y : ydolorum, ydea, ypochrisin, cytharedus, hystorie, paradysi, phylosophando, doch Dionisii areopagite, katholice neben catho¬ lice, uehemoth, meist langes s, z.B. in legislatio. Incipit und Explicit sind spater nachgetragen. Catalogus manuscriptorum qui in bibliotheca canonicorum regularium sancti A ugustini Claustroneoburgi asseruantur, I, Wien 1922, S. 256 f. ; Th. Gottlieb, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Osterreichs, I, Niederosterreich, Wien 1915 S. 92 ; Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 414. Literatur : B.

E

Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek 82. Pergament, 13. Jh., 150 Folien, zwei Spalten zu 40 Zeilen, 35.5 X 23 X 6,5 cm. Alter Einband des 15. Jh., braunledern, verziert mit parallellen Linien und Rauten, gestempelt mit Lilien und Rosetten, Riickseite beschadigt, Rficken 4 Bfinde auf Kordel, eine von 2 SchlieBen erhalten. Neue Nr. auf der Innenseite des Vorderdeckels : Codd. s. crucis n. 82 2 I Ac. Titel auf Zettel des 18. Jh. aufgeklebt: Sub classe I Monasterii BMV Ord. sac. Cisterci ad s. Crucem Cathalogo inscriptus, ord. 3 litt. c, no. Ahnlicher Besitzvermerk f. 1 und f. 150 mit Heiligkreuzer Wappen. Schreibervermerk und Urkunde Karls des Gr. wie in der Klosterneuburger Hs. 260. Einfache Initialen, groBere zu Beginn der einzelnen Bucher, nicht immer vollendet, Versalien zu Beginn der Kapitel nicht groBer ais 2 Zeilen. Alles von einer Eld. geschrieben, auch die Korrekturen. Schreibweise wie Hs. A mit zusatzlichen Eigenheiten : hethnicorum, katehdra, yronia.

Literatur : Th. S. 414.

F

ernik-H. Pfeiffer,

Gottlieb,

a. a. O., S. 30 ; Deutsches Archiv 16, 1960,

Linz, Offentliche Studienbibliothek 481.

Pergament, 158 Folien, 13. Jh. 38 X 27 X 5, Spiegel 28,5 x 20, zwei Spalten zu 45 Zeilen. 20 Lagen zu 8 Blattern, Kustoden. Von Lage 20 Bl. 6 der Lange nach halbiert, Bl. 7 u. 8 nur Streifen. Neuer Pappband mit braunem, gepreBtem Lederuberzug und weiBem Lederrucken. Die Blatter sind teilweise stark moderfleckig. Rostflecken und -locher von je 6 Buckelnageln u. Ankettung des 1. Einbandes. GroBere Initialen zu Beginn der einzelnen Bucher, blau und gelb gefiillt, kleine Versalien zu Beginn der Kapitel rot oder rot gestrichelt. Vor-

XX

EINLEITUNG

satzpapier zeigt Wasserzeichen : Doppeladler, Brustschild mit Krone und horizontalen Streifen, feraer Lilie und Namensschild CB. Riicken mit 3 Biinden, vergoldetes Schild : Rvperti TVCT INGENESIM RABANI IN EXODVM MS MEMBR. Alte Signatur der Studienbibliothek : T 9 n. 7. Eigentumsvermerk auf fol. 1 Pomerii montis, 17. Jh. = aus der Cisterzienserabtei Baumgartenberg. tJberschriften iiber dem jeweils ersten Blatt der Lage : L(iber) Genesis I usw. fl. 128V Explicit exposicio Ruberti tuiciensis abbis super genesim. Auf fol. I29r-I58r schlieBt (Raban) Super Exodum an. Inc. : Incipit prologus operis sequentis. Huius libri quam subiectam crucis explanatiunculam domus Hrabanus de dictis sanctorum Augustini, Hieronymi, Isidori, Gregorii et domni Bedae et alio¬ rum sanctorum congregans suis discipulis auctoritate tradidit catholica... Explicit prologus. Incipit exposicio Rabani super exodum. Exodus exihis dici potest quia Graeci... fol. 158 ... quod beati inhabitabunt et te laudabunt in saecula saeculorum. Arnen. Explicit exposicio Rabani super exodum Arnen. — In der MigneAusgabe der Rhaban-Opera ist dieser Text nicht zu finden. Ausgesprochen schone fruhgotische Minuskel. Exakt und sauber, wenige Korrekturen. Ausgewogene, groBzugige Seitengestaltung, Spiegel 29 X 20. Schreibweise ahnlich wie im Klosterneuburger Kodex : abyssus, pharysei, mychaelis. Erste Anfange gespaltener Oberlangen. Sehr schone Initiale f. 14V: S mit Fuchs- und Drachenzeichnung. Literatur : K.

Schiffmann,

Handschriftl. Katalog der dffentliche

Studienbibliothek Linz, Linz, 1935, S. 65 ; Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 409.

G1

Stiftsbibliothek 159. In WeiBleder eingebunden, ohne Verzierungen, SchlieBen fehlen, zwei Kupfernagel sind iibrig. Vorsatz ist vorn und hinten entfernt. 184 Blatt. Pergament, 12. Jh., 30,5 x 22 x 8, Spiegel 22 X 15, rote Uberschriften und Initialen mit schwarzen Zeilen im Wechsel bei den Buchanfangen. GroBe Initialen mit Federzeichnungen auf blauem und griinen Grund nach Emmeramer Art. fol. 184V von Hand des 15. Jh. : Rupertus Admont,

super pentateucum. fol. 1 Incipit expositio Rudberti abbatis super pentateucum Moysi In principio ... (= c. 3 des 1. Buches : 1, 67 ff.) Am Rand sind Bibelstellen ausgewiesen, aber nur hier auf der ersten Seite. Kapitelanfange werden betont, indem die Versalien auf den Rand gesetzt werden. Kapitelenden werden gesperrt geschrieben, aber nur bis fol. 2iv, wo die Hand wechselt. fol. 2gv steht am Rand das Wort dejectus, was sich auf die Textliicke (6, 1068-1144) beziehen mag. Notazeichen ofters am Rand, manche Versalien auch mitten im Text ; sie stammen also wohl vom Schreiber selbst.

EINLEITUNG

XXI

f. 64T Incipit explanatio Rudberti abbatis super Exodum. Surrexit rex in Kapitalschrift, die nachste Zeile aus enggestellten GroBbuchstaben : notius super Egyptum qui ignorabat (10,131). f. 8gv Textanfang Initiale L, dann eine Reihe Worte in zwei ZeilengroBe und gesperrt : Locutusque est Deus (13, 77). f. 99 Incipit expositio Rudberti (supra lin. : abbatis) in Leuiticum. Notandum (TV-Initiale) quod haec in 2 ZeilengroBe. (14, 57) Dasselbe Tulit et unctionis f. iiov (15, 28). Ab f. 91 sind meist nicht mehr zwei Zeilen im Viereck ausgespart, um den Versalien zur Verfiigung zu stehen, sondern nur eine Zeilenhohe. In der Folge erscheinen schlecht sitzende Versalien. fol. 124 Incipit explanatio Rudberti abbatis in librum Numeri, dann groBe Initiale M(etabantur), in 2 Zeilenhohe (16, 88). f. I32v-i33r wird ein AbschnittsschluB vollig unmotiviert spielerisch in eingezeichnete Rauten eingetragen. f. i33v Ani¬ ma uero quae per (17, 12), groBgezeichnetes, gefiilltes A. f. I4ir Incipit expositio Rudberti abbatis in Deuteronomium. Cum disperdiderit (18, 144), groBes gefiilltes D mit eingezeichneten verschlungenen Drachen. f. 157 beginnt ein neuer Abschnitt, nur durch GroBinitiale des ersten Wortes gekennzeichnet : S(yrus persequebatur), f. 162V ahnlich : S(eptem perio¬ chis) (20, 1), ein zum S gebogener Drache, schlieBlich noch f. 173 D(ixitque Caleb) (21, 23). Alie diese Initialen sind sorgfaltig gemalt, was hervorgehoben werden muB, da die beiden gleich zu besprechenden Abschriften G2 und G3 nur einfache Versalien und sonst nicht den geringsten Schmuck aufweisen. f. 179V ist wiederum ein Text spielerisch behandelt worden. Man hat aus ihm eine Kolonne von ein bis zwei Worten Breite, von einer halben Seite Hohe von 9 Zeilen bei doppeltem Abstand gemacht. f. 184V endet unten auf der Seite der Kodex G1 ... peregrinatione cum filiis moreretur (22, 1704). Das gesperrte Zeilenende zeigt nur das Ende eines Abschnittes an, laBt demnach offen, ob es eine Fortsetzung gab. Bisher ist diese Fortsetzung nicht aufgetaucht. Ihre Existenz ist anzunehmen, weil zwei ganz gleichgestaltete Exemplare diese Fortsetzung ohne erkennbare Bruchstelle bringen : G2 und G3. Literatur : G. Moser-Mersky, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Osterreichs, 3. Bd., Graz 1961, S. 23 u. 46 f. ; Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 407.

G2

Graz, Universitatsbibliothek 401.

Pergament, 261 Bll. einspaltig zu 32 Zeilen, e-caudatum, 33 X 26 cm., 12. Jh., Alte Signatur 39-30. Rote Versalien. Brauner Lederband aus dem 15. Jh. mit Blindlinien, Besitzvermerk f. 1 : Ad usum monasterii s. Lamperti (17. Jh.) = aus St. Lambrecht, nach der Aufhebung des Stiftes 1786 mit den

XXII

EINLEITUNG

Resten der Bibliothek nach Wien, von dort spater der UB Graz iiberwiesen. Auf dem Riicken des Einbandes die alte St. Lambrechter Nr. 66. Keine (jberschrift, auch weder Explicit noch Incipit, sonst gleiche Struktur der Einzelstiicke wie Hs. G1, fiihrt aber weiter bis (25, 1607) ... post nemo sapientior fuit. Gewandte, glatte Schrift, oft bei Bibelzitaten auf die ersten Buchstaben der Worte verkiirzt, mehr tironisches et ais ligiertes, auch in scilicet z.B., s; = sed, wenig y : hystorie, ylen, abyssus, jedoch phisici. Literatur : A. Kern, Die Handschriften der Universitatsbibliothek Graz, Wien, I, 1942, S. 236 ; Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 416. G3

Salzburg, Bibliothek des Stiftes St. Peter a XI, 1. Pergament, zu 470 Seiten paginiert, zwei Spalten zu 38 Zeilen. 38 x 25 X 9 cm., Spiegel 25 x 17 cm., eingebunden in weiBes Leder mit schoner Linienverzierung und Sonnenstempeln, Messingbeschlage an den Ecken, zwei SchlieBen, 3 Biinde auf Kordel. Auf dem Vorsatzblatt Eigentumsvermerk des 15- Jh. : Iste liber pertinet ad scm Petrum Salburch, n. monas¬ terii s. Petri Salisburgi pro bibliotheca conuentus 1634. Die Schrift ist eine flotte Biicherkursive des 12. Jh., verwendet regelmaBig e-caudatum, Ligatur- neben tironischem et und hegt wie G1 und G2 eine nur geringe Vorliebe fiir y. Auf der 1. Seite die einzige Zeichnung ais Initiale I ein segnender Christus (oder Gott Vater ?) mit roter und schwarzer Tinte. Der Titel, spater vom Miniator hinzugefugt, weil eingeklemmt : Incipit opus Rudberti Tuiciensis abbatis super uetus testamentum In principio ... Seiteniiberschrift wie in G1: Genesis capitulum pri¬ mum usw. Fiir die Versalien sind Vierecke von 2 Zeilenhohe ausgespart, meist kam der Rubricator mit dem Platz aus. Struktur wie G1 bzw. G2, der Text endet wie G3 unauffallig, d.h. ohne AnlaB zur Vermutung zu geben, daB eine Fortsetzung existiere. Aus S. 470 ist die linke Spalte mit 2 Bullen Alexanders III. an den Konvent von St. Peter, 8. Kal. Dez. 1167, aus Benevent, beschrieben. Literatur : K. Foltz, Geschichte der Salzburger Bibliotheken, Wien 1877, S. 22 ; Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 418.424 mit Berichtigung in Deutsches Archiv, 26 (1970) S. 529; der alteste Bibliothekskatalog von St. Peter erwahnt diese Hs. : super uetus testamentum (Salzburg St. Peter a IX, 3 f. 104 (vgl. unsere Notizen zu dieser Hs. in der Edition Rupert, De victoria verbi Dei, MGH Geistesgeschichtl. Reihe 5, Weimar 1970, S. XXXXVI f.).

G1 Diese drei an sich recht ordentlich und exakt geschriebenen G2 Kodices haben, wie gesagt, eine eigene Struktur ; keinen volG3 len Text eines Buches der Rupertkommentare, sondern Einzelstiicke aus dem vollen Text nacheinander exzerpiert und

EINLEITUNG

XXIII

aneinandergereiht, wobei der i. Bd. (G1) die drei ersten Teile De Trinitate zusammengefaBt hat, der 2. Bd (von G1 verloren, in G2 und G3 mit dem 1. Bd. verbunden) dariiber hinaus bis in den vierten Teii, bis zum 3. Buch Regum einschlieBlich reicht. Ein Einteilungsprinzip, das den Abschreiber geleitet hat, ais er sich diese Teilstiicke heraussuchte, ist nicht zu erkennen, gegen SchluB des 1. Bandes und sozusagen im ganzen 2. Bd. schreibt er die Vorlage ab, ohne groBere Liicken zu lassen, so daB diese 3 Kodizes recht wertvoll werden, zumal der Text, abgesehen von geringfiigigen, nicht ungeschickten Abweichungen bei den Ubergangen, nicht verandert wurde. Wie willkiirlich aber exzerpiert wurde, ergibt die Ubersicht : 1, 67-135 1,225-273 1. 297-331

1. 350-394 1, 450-488

In principio ... caelum et terram. Et Spiritus ... audiamus. Sequitur. Eructauit cor ... gratia refulgentem. Numquid putamus ... gratia subleuaret. Et uidit... daemones tenebrosi.

1. 502-549

Primo omnium ... laetatus est.

1, 584-666

In medio ... teque prospicient.

1, 727-760

Appellauitque ... diem appellauit.

1. 795-946 1, 970-1028

Nunc demum ... mutatione reuocandi. Quid est ... certatim euerrentes.

1, 1166-1182

Et tenebrae ... semetipsis contestantes.

1, 1191-1208

Notandum quippe ... totius in partes.

1, 1227-1239

Et uocauit... aquarum est.

1, 1310-1345

Porro quod ... audiamus imperium.

1, 1462-1483

Indignabatur Adam ... magnae fortitudinis.

1, 1499-1503 1, 1875-1879

Sunt quae ... fida tranquillitas.

1, 1981-2012

Crescit et multiplicabitur ... laude perceperit.

Sol cum propius ... comparatur leoni.

1, 2034-2039

Et uidit ... laus est.

1, 2082-2110

Nunc illud ... peccatis praeparauerat.

1, 2124-2139

Iumenta tua ... coniurationis impertitur.

2, 2-49

Et uidit ... die cantemus.

2, 70-79

Filius est ... similitudo est.

2, m-156

Igitur rationalem ... parcitate distinxit.

2, 188-238

Et creauit ... mutari non potuisset.

2, 336-378 2, 456-491

Quando dixit ... angelus perdidit.

2, 2,

Bene (ergo) non ... glorificati sunt.

558-583

Et uidit... bona iudicantur.

591-617 2, 676-717

Consequens esse ... laborabit in aeternum.

2, 1067-1090

Etiam si Salustius ... manare credantur.

2, 1188-1269

Similitudinem caelestis ... throni eius.

2, 1423-1455

Quid retributionis ... assequi creaturam.

Sciendum tamen ... Deus ut faceret.

2, 1650-1659

Latinus caballum ... sumpta est.

3. 57-88

Quaeritur (autem) quomodo ... sicut columbae.

XXIV

EINLEITUNG

3, 102-136

Unde miseris ... leonem et draconem.

3, 423-472

Duplex quidem ... irae fuimus.

3, 516-532

Quamdiu peccator ... Deo confiteri.

3. 556-583 3, 587-627

Notandum quod ... alicuius negotii.

3, 638-717

Haec regula ... initium est.

3, 778-792

(Super pectus ...) Ab hinc ... calcaneo eius.

Non reus ... inexcusabiles sunt.

3, 829-843

Quoties ad aliquod ... habet quidquam.

3. 895-935 3, 1263-1279

(Multiplicabo ...) Peccati quantitas... uiri conuenit.

3, 1508-1548

Et collocauit... illuc reuocantur.

3, 1727-1767

Istae sunt ... semitis nostris.

4, 168-192

Fecit quoque ... induit eos.

Optulit Cain ... adipibus eorum. Hora qua ... pas¬ cua paradisi.

4, 230-317

Pius sacerdos ... septuplum punietur.

4- 333-44°

Septies ultio ... dimitte illi.

4- 532-544 4, 706-740

Abel Cain ... dabitur de Cain. Videns autem ... eiusdem meliorationem. Sciendum est ... maledixit Dominus.

4. 765-796 4, 815-822

Arca sanctam ... continet altitudinem.

4, 837-901

Arca antiquam ... potest eximi.

4, 1426-1466

Quare autem ... ipsa morietur.

4. i5°7'i562 4, 1618-1656

Sicut tertio ... esse meruerunt.

4, 1937-1947 5, 223-274

Hoc tam mirandae ... Deo conregnaturus.

5, 404-413

Illic ubi ... foederati Abrahae.

5, 615-657

Dixit autem ... uti nolunt.

In eo Deus ... diuinae recordationis. Facta est autem ... Israelitae sunt.

5, 839-860

Patres uel patriarchae ... reuocare habebant.

5, 976-983 5, 1085-1099

Audite uocem ... amplius ualent. Cum plenitudo ... litteram grando est.

5, 1105-1145

Dum nascitur ... ueritas operatur.

5, 1214-1246

Nec uocabitur ultra ... non uiderunt.

5. i324'i356

Foedus ipsum ... nihil proderit.

5. I43I-I444 5, 1596-1622

Quaerat aliquis ... profluentis inundatione.

6, 150-185

Numquid homo ... fecerit mentionem.

Cum subleuasset ... dederat illi.

6, 321-428

Dissimulante autem ... dedit filio.

6, 472-925

Quotiescumque stultus ... ampliore damnatione.

6, 991-1067

Mystice puteus ... uocabantur aliter.

6, 1145-1416

Igitur Abraham ... uocati sunt.

6, 1486-1520

Confirmatus est ... intelligimus acquisitionem.

6, 1533-1664

Pone inquit manum ... arbitratur ut stercora.

6, 1723-1970

Cum inquit camelos ... delectabiliter consolatus est.

7. 32-94 7, 236-300

Sara nonagenaria ... eorum inuidentes.

7. 392-439 7, 607-649

En morior ... percipiet eam. Saeuit autem Isaac ... Christiana subiecit. Quaeritur quomodo ... conscia meriti.

EINLEITUNG 7» 723-732 7. 936-939

Igitur egressus Iacob ... eodem loco.

7» 994-1056

Verumtamen ut ad rem ... calore eius.

xxv

Statimque ut sensit... Deus subauditur sit.

7, 1210-1592

Igitur Esau reprobato ... locum non pertinet.

7, 1652-1720

Tollens Iacob ... uel cimiteriorum.

7. 1773-1829

Igitur quando primo ... protinus subditur.

7, 1940-1942

Nuntiatum est Laban ... monte Galaad.

7, 2083-2174

Usque hodie Christum ... sermone mutauerat.

8, 70-164

Sic enim uidi ... historiae prosequamur.

8, 203-242

Dimitte me ... suam effudit.

8, 258-265

Vir ille ... Iacob existunt.

8, 288-340

Pro parte reproborum ... quod perfectum est.

8, 420-582

Locutus est Dominus ... suam in caelestibus.

8, 716-765

Igitur in mysterio ... de peccato suo.

8, 826-911

Quod ita pater ... caelum annuntiatur.

8, 1045-1157

Igitur quemadmodum puer ... mortem incurrerent.

8, 1205-1293

Mortua filia ... interpretatur oriens.

8, 1364-1438

Humiliauerunt in compedibus ... latus eius.

8, 1506-1577

His ita gestis ... uasa honoris.

8, 1598-1751

Sicut pincernam ... uos sitietis etc.

9, 22-246

Audiens autem Iacob ... somnia sua.

9, 274-548

Conuiuium ut de ... sancto conabimur.

9, 799-835 9, 869-888

Cumque appropinquare ... esset paratus. Cur Abraham ... ubique prosequente.

9, 937-977

Et posuit Effraim ... sudore acquisiui.

9, 1005-1065

Ruben primogenitus ... continere aquas.

9, 1183-1288

Non auferetur sceptrum ... lacte candidiores.

9, 1585-1761

Beniamin lupus ... esse non sinant.

10, 131-166

Surrexit rex ... nos exspectat.

10, 209-233

Venite inquit ... nostra purgauit.

10, 263-337

Primum scelus ... Deus aedificat.

IO, 424-480

Sumpsit inquit ... eruditus est.

IO, 522-545

Moyses in exemplum ... uidere meruit.

10» 570-582 10, 591-660

Dixit ergo Moyses ... sed uiuorum.

Quamdiu uiuit ... gemitum eius.

IO, 903-942

Quid igitur uirga ... saluus erit.

10, 1004-1023

Abiit Moyses ... in caelis est.

10, 1069-1141

Alienigena uxor ... cor suum.

IO, 1564-1615

Virga namque Moysi ... ut digni sunt.

10, 1638-1709

Dixitque Dominus ... Dei est hic.

10, 1799-1897

Haec plaga ... omnino destruit.

11, 161-215 II,

382-587

Iam phase ... utilitatem daretur. Et immolabit ... liceat ignoramus.

II» 735-755 11, 829-962

Tollat fasciculum ... erupisse quis inueniatur.

11, 1014-1170

Dixitque Dominus ... semetipsum addicit.

11» 1237-1416

Loquitur Dominus ... Aegypti Dominum.

Vocatisque Moyse ... quadringentos triginta.

XXVI

EINLEITUNG

ii, 1481-1572

Et nuntiatura est regi ... uel mors eius.

11, 1617-1721 12, 17-92

Aiunt Hebrei ... resurrectionis erimus.

12, 12, 12, 12, 12, 12, 12, 12, 12, 12, 12, 12,

182-195 235-268 301-441 484-643 701-809 822-845 864-936 1035-1291 1325-1578 1606-1731 1781-1854 1980-1991

Notandum quanti ... emendauerit puniatur.

13. 13, 13. 13.

77-138 152-236 256-552 569-616

Locutusque est Dominus ... offerentium caritatem.

13. 13, 13, 13, 13, 13, 13, 13, 13, 13. 13, 13, 13,

655-774 828-873 1018-1019 1036-1049 1074-1090 1203-1343 1437-1461 1476-1478 1484-1512 1559-1639 1675-1676 1719-1799 1835-1854

Vita spiritualium ... magis occupantur.

Et uenerunt inquit ... ipse sapit. Dicit aliquis ... angelorum pane. Sedebamus inquiunt ... nobismetipsis euacuemus. Dabit inquiens ... sapientia Dei. Venit autem Amalech ... hostiam uociferationis. Stulto inquiens ... consilia descendendum. Mensis tertii ... acta sunt illic. Quid sibi uult... praeceptis inhibentur. Non ascendens per ... ad Amorreum etc. Sed quinam ... propria signare. Quod iuuenes potius ... potabis eos. Moyses medium ... sententiam perscrutantur. Ligna sethim ... caelis factus. Iuxta praedictam ... spiritualis intelligentiae. Byssus genus ... exterius laborant. Tabernaculum secundum ... columnas appenditur. Praecipe filiis ... piloque contusum. Intentio caritatis ... eum uidebimus. Byssus aiunt ... simplex et lineum. Feminalia linea ... Dei Patris. Et reuersus ... aquam incorporauit. Ponat uir ... proximum suum. Intueri nunc ... gladius alligauit. Multi enim ... sustinet altissimus. Non ascendam ... disperdam te. Audiens autem ... progredi conantur. Cumque ille ... non recedit.

13. I937'I95I 13, 1996-2030

Teipsum noui ... sunt in caelis.

14. 57-8i

Notandum quod ... Iesum Christum.

14, 105-485

Si inquit holocaustum ... totum thus.

Non poteris ... poteris uidere.

14. 529-569

Quid est adipem ... in membris est.

14. 599-674

Quis igitur iste ... interpellet pro nobis.

14. 695-777 14, 840-914

Valde scrupulosa ... membris meis.

14. 927-956

Quaerendum est cur ... hostia pro peccatis.

14, 14, 14, 14, 14, 14, 15,

Anima quae ... subire iubetur.

1017-1055 1136-1173 1249-1287 1303-1510 1570-1588 1596-1918 28-29

Et adipem uituli... secum resuscitaret.

Quod si non ... fetore offendat. Non igitur frustra ... confessione spontanea. Est itaque nostrum ... possit Deo. Aggeus propheta ... animam suam. Vas fictile ... sui percipiant. Tulit et unctionis ... sua etc.

EINLEITUNG

XXVII

15, 70-118

Tabernaculum igitur ... semetipso emundauit.

15, 176-346 15. 479-626

Sumens inquit ... sacerdotii iudaici.

15. 15. 15, 15, 15, 15,

Locutus est Dominus ... redimere studet.

599-735 756-930 966-1040 1127-1221 1231-1243 1324-1429

15. 1597-1874 15, 1980-2259 16, 88-296 16, 16, 16, 16,

315-405 664-676 809-830 861-864

i6, 16, 16, 16, 16, 16, 16, 16, 16, 16, 17, 17, 17, 17,

930-976 1014-1117 1158-1169 1259-1288 1334-1340 1390-1422 1423-1459 1587-1654 1658-1660 1731-1831 11-88 110-178 205-274 350-484

17. 17. 17, 17, 17, 17,

723-731 757-884 908-918 928-929 966-1005 1142-1149

17. 17, 17, 18, 18, 18, 18, 18, 19,

1335-1355 1367-1401 1451-1507 144-415 444-496 556-650 701-1612 1632-1806 63-263

,

Haec sunt quae ... uel idoneus sit. Non idcirco de lepra ... fratrem fluctuantem. Vir siue mulier ... reconciliationis emendatus. Oblatis duobus ... in carcere est. Quod si pauper ... sensum supradictum. Si inuenerit creuisse ... et salui sunt. Locutus est Dominus ... aeternae patriae. Sex inquit annis ... Scriptura uetat. Metabantur castra ... minus est periculi. Locutus est Dominus ... potius quam refici. Moraliter dum ... perfectione consumat. Quando tabernaculi ... est contribulatum. Cum ingrederetur ... loquebatur ei. Hodie Moyses ... tuam o Israel. Locutus est Dominus ... foederis tabernaculi. Quia duo sunt ... tunsionibus crescant. Anno secundo ... exhortationis inclinaret. Interea ortum ... ignis Domini. Horum similes ... gratiam coram te. Et dixit Dominus ... quos tu nosti. Iratusque contra ... septem diebus. Mitte uiros ... tribubus ex principibus. Introduxit uos ... scientia praesumitis. Anima uero quae ... populo lapidatur. Ne respicias sacrificia ... ordinem Melchisedech. Qui tetigerit ... emundationem congruam. Misit interea ... suo exturbauerunt. Videns autem Balac ... filiorum Amon. Quorum est formam ... interfecerunt gladio. Sta inquit Balac ... proficere non desiderant. Adduxit eum ... similis est rinocerotis. Rinoceros animal ... sedibus protraherent. Accubans dormiuit .... nemo poterit. Quid hoc sibi ... consilium dedit. Septem plagis ... funiculo distributionis. Iste est sermo ... dubio debet. Cum disperdiderit Dominus ... nobis exigeretur. Si quando accesseris ... Christum dimicat. Si habuerit homo ... paradiso expulit. Non induetur mulier ... Domino uerberari. Quando habitauerint ... periit memoria. Syrus persequebatur ... reuelatum est. Ignis succensus ... nouissima ardebit.

19 733-762 19, 1350-1362

Congregatis principibus ... communione contentus.

19, 1392-1419

Audi inquit ... altare tuum.

XXVIII

19, 1453-1756

Hanc perfectionem ... mei et fauum.

20, 1-1057

Septem periochis ... caeleste imperium.

21, 23-108

Dixitque Caleph ... commemorari debuisset.

21, 4I5-478

Sisara quippe ... respicere dignati sunt.

21

Tulit inquit ... malleo transfigatur.

,

513-543

21, 592-1512

U

EINLEITUNG

Fecerunt autem ... ipsum euertit.

21, 1632-1704

In diebus unius ... cum filiis moreretur.

22, 984-1607

Et factum est in diebus ... nemo sapientior fuit.

Arras, Bibliotheque municipale 622.

Sammelhandschrift, Pergament, 101 Bll., Einband des 17. Jh. mit Holzdeckeln, 5 Biinde, Papiervorsatz, im Wasserzeichen Taube und Name : G. Derequeu, J. V. Toussain ; 34 x 22,5 ; Dicke des Blockes 3,5 cm, des Bandes 4,5 cm. f. iv-26r auf 2 Spalten zu ca. 59 Zeilen Rupert, De Trinitate, 1.-3. Buch des Genesiskommentars, und f. 26ra 12 Zeilen Anfang des 4. Buches. Ab f. 2v wird die Seite dreispaltig beschrieben mit den Uberschriften Allegoria, Historia, Moralitas. Unter der ersten steht der weitere Ruperttext, unter der 2. in doppelter GroBe der Genesistext der Vulgata, unter der 3. Guibert von Nogent, Moralium 1-2 (= Migne PL 156, 31D-84 B) f. 27r-ioiv Johannes Chrysostomus Super Mattheum. Eine spatere Hand hat die Inhaltsangabe und den Eigentumsvermerk auf der leeren, nur mit Federproben bedeckten ersten Seite oberhalb des f. iv mit groBer, elegant gemalter Initiale beginnenden Textes Facies Moysi (= Prol. 3) wiederholt : Exposicio Anselmi cantuariensis archiepiscopi super principium Genesis -— Exposicio sancti Iohannis Crisostomi super Mat¬ theum. Liber monasterii sancti Vedasti Atrebatensis. Die Hs. stammt demnach aus der Abtei St. Vaast in Arras, der kleinen Schrift nach aus dem 13. Jh. -—- der beigebundene Teii diirfte 12. Jh. sein und wurde weder ais Werk Ruperts noch ais das des Guibert erkannt. Erst Fr. Stegmiiller identifizierte den Text fur Rupert. Jedoch ist er nicht vollstandig, sondern hat folgende Struktur : Prol. 3-95

Facies Moysi ... signacula soluit.

1, 38-165

Iam antequam ... caelum et terram.

b 6-37 1, 166-184

Duobus istis ... ipsa Trinitas.

1, 229-281

melioratur ouum ... est operatus.

Iam quidem ... quia uidelicet (Ende der Spalte)

1, 291-298

Quid enim in eo ... fiat lux.

1, 328-875

angelicam creaturam ... eius excepit

1, 1111-1824

eodem nomine ... quod dignissimum est

I, 1984-2107

lignum eadem ... homo siue diabolus

(dann Textausfall bei Blattwechsel) (dann Textausfall bei Blattwechsel) (dann Textausfall bei Blattwechsel)

EINLEITUNG

XXIX

2, 120-514

resti)tuetur. At uero ... septimum com(mendat

2, 716-1561

creauit Deus ... est faciamus (dto.)

2, 1741-1922

recon)cilientur qui ... anima beati (dto nach Ende

(Textausfall dgl.)

des 2. Buches)

3. 13-886

Sed) et serpens ... quod uenenantur (dto).

3, 1237-4, 15

id est uitam ... dicit apostolus (abgebrochen zu Beginn des 4. Buches)

Wir vermissen also ca. 8 Folien, was die jetzige, also nicht urspriingliche Paginierung nicht beriicksichtigt. Literatur : J.

Quicherat,

S. 225 zu n. 561 ;

in Cat. Gen. Dep., in 4°, IV, Paris, 1872,

Fr. Stegmuller,

Repertorium biblicum, 5, Madrid

I955> n- 7549, 1 ; Deutsches Archiv 16, 1960, S. 409.

I1

Munchen, Staatsbibliothek ,Clm 18515.

Alte Nr. Tegernsee 515, Papierhandschrift, 239 Bll. vom Jahre 1467, was nur aus dem einfachen Schreibervermerk auf der letzten Seite f. 238va hervorgeht: et sic est finitum 1467. MaBe : 28,5 x 20, Spiegel : 21 x 13,5, zweispaltig, 38 Zeilen. Schlichtgezeichnete Initialem Der Textvergleich ergab folgende Zuordnung. Die Heiligkreuzer Hs. (E) ist eine Abschrift der Klosterneuburger (A), doch war diese auch die Vorlage fur die Baumgartenberger (F), obgleich dies nicht so deutlich wahrzunehmen ist. Jedenfalls bilden diese 3 osterreichischen Hss. eine Familie, die sich einander so gut bestatigen, daB die Klosterneuburger Hs. (A) ais Leit-Hs. genommen werden kann. Ihr gegenuber bilden die drei Excerpt-Hs. aus Admont (G1), St. Lambrecht (G2) und Salzburg-St. Peter (G3), sowie die nur das 1. Drittel des Genesiskommentars enthaltende Hs. aus St. Vaast (U), der auf eine leider verlorene Deutzer Hs. zuruckgehende Erstdruck Koln 1528 (t) und schlieBlich die Tegernseer Abschrift 1467 (71) eine zweite Familie, die ofters ihren Eigenwert beweist, aber leider wegen der Unvollstandigkeit des Textes oder der Unzuverlassigkeit des Abschreibens (I1) oder Abdruckens (t) nicht eine Leit-Hs. abgeben. Die Admonter Hs. (G1) gab die Vorlage ab fur die beiden Hss. aus St. Lambrecht (G2) und Salzburg (G3). Weil die Salzburger direkt von der St. Lambrechter abhangt, eriibrigte sich ihre Kollation. Da die Admonter aber nur die drei ersten Biicher exzerpiert hat, muB die St. Lambrechter Hs. ais Fortsetzung genommen werden. (Beide laufen im Variantenapparat unter dem Sigei G). Einige Belege seien hier aufgefiihrt :

EINLEITUNG

XXX

in actiua (uita mulier illa) pedes tantum ungit ... in contemplatiua uero caput et pedes eius gratiosius perungit In A lesen wir : pedes tangit ungit, ebenso in E ; F bringt nur tangit und iiberschreibt uel ungit. In A oder E ist das liberfliissige tangit nicht ausgepunktet worden, so daB A es von E (oder E von A) iibernahm. F “verbesserte” mit uel. Ob das tantum in t urspriinglich ist ? sed ea richtig in t. A hat im Text sed eam und am Rand sed nec h.; E schreibt im Text sed nec hoc eam — bat vielleicht also die Randworte von A hereingenommen; F schreibt sed nec hoc sed eam. soloecismo, doch A hat hier am Rande barbarismo, was E veranlaBt hat, soloecismo durch barbarismo im Text zu ersetzen. Alie anderen Hss. haben nur soloecismo

Ep. 34

I, 1207

i, 1285

und das Randwort nicht beachtet.

citiorem, die richtige Lesart in A ; t hat certiorem, was falsch ist; E korrigierte certiorem zu citiorem. ex costis At : ex mit uel de iiberschrieben A ; de costis aber de mit uel iiberschrieben E ; de costis F epycurei A ; epyrei korrigiert mit iibergeschriebenem cu E ; epyrei F separata et propria est gratia : separata fehlt in E — was A F bei Abhangigkeit von E nicht hatten erganzen kon-

1, 1649 2, 1784

4- 1472 6, 231

nen.

facilitate richtig A F ; felicitate E ; facultate t capita ... es fehlen 6 Worte, aber sie sind in A an den Rand von gl. Hd. geschrieben ; in E fehlen sie nicht, in F allerdings. Die Abhangigkeit F von A wird hier

1, 1912 2, 1315

bestatigt. 8, 2

capitula 158 379 648

Spiritus sancti A, am Rd. Dei, was in F zu Spiritus sancti Dei wird, statt richtig ,wie A intendierte, Spiritus Dei. scriptum F gegen dictum in allen anderen Hss. contemnentis F gegen despicientis i. a. a. Hss. tacetur F gegen tacita est i. a. a. Hss.

Den Eigenwert der Vorlage fur t finden wir bestatigt 2, 95-96

ad imaginem bis nostram : es fehlen 9 Worte in A EF, die aus t erganzt wurden.

7. 1294

ad caulas oues t u. G ; A hat greges, aber iiberschrieben mit uel oues, was gewohnlich eine Korrektur bedeutet;

EF haben nur greges, haben also die Korrektur nicht beachtet. 7, 1029

7, 1782

hominem Deo unitum tG richtig gegeniiber Deum homi¬ nem unitum AEF — verstandlich aus dem vorhergehenden Deum hominem factum. repetere t, repere AF, rapere E

EINLEITUNG 8, 871

XXXI

mittam te : te fehlt AEF (= Gen. 37, 13 ; fehlt anscheinend in keiner Vulgata-Hs.)

9. 876

konnen 6 Worte, 9, 1012 vielleicht 9 Worte aus

tG

er-

ganzt werden.

Zur Abhangigkeit der Exzerptsammlungen. 1, 89 1, 69

1. 91

1, 126 1. i33

i, 248 1, 250 1, 250 1, 273-274

fecit G1 (mit den anderen Hss.) : creauit G2 G3 in principio principium fecit G1 : in principio principio fecit G23 non de nihilo : non, supra lin. G1, om. G23 habebat G1 : habeat G23 fuisse semper ~ G23 Dei est ~ G23 posset G1 : potuisset G23 radiabatur G1 : radiebatur G23 sequitur : Et dixit Deus fiat lux G1: weil sequitur gesperrt ist, faBten G23 es ais AbschnittsschluB auf und betrachteten die Bibelworte nicht ais Uberschrift fur den nachsten Abschnitt, sondern lieBen sie ais unwichtig aus.

1, 302-305

G1 ut peracto diurni temporis id est duodecim horarum spado lux (lux, supra lin.) exstingueretur et tenebrae suc¬ cederent, et itidem transacto nocturni temporis spado lux resurgeret. DaB hierbei zwei ahnliche Zeilenenden entstanden ... spado extingueretur ... spado lux resurverfiihrte den Abschreiber G2 dazu, in die untere Zeile zu rutschen und die 8 Worte et tenebrae bis temporis auszulassen, was der Umstand, daB er eineneue Seite zu beginnen hatte, noch erleichterte. So schrieb er auf die neue Seite : horarum spado lux resurgeret. Immerhin setzte er die ausgefallenen Worte auf den Rand, so daB G3 sie in den Text wieder einbeziehen konnte.

1. 307

1, 308

sole et luna et stellis : beide et fehlen in G123 pauperrimus richtig G1, pauperibus, in rasura G2, paupe¬ ribus G3. Weitere Eigenfehler von G3 z.B. 1, 231 affec¬ tuum statt affectiuum ; i, 310 accidentes statt accidentis

Uber die Zugehorigkeit des St. Vaaster Kodex (U) zu tG laBt sich folgendes sagen : ~ tGU

Prol. 56

saeculi consummationem

Prol. 56-57

id est generalem mortuorum resurrectionem om. GXJ

1.174

ubi ad dextram Patris sedet ] ubi localis est et localiter

I. 375

in cordibus nostris ] in faciem cordis nostri tGU

sedet tGU

EINLEITUNG

XXXII

/1

Der Tegernseer spate — 1467 — Kodex Clm 18515 (I1) stellt sich ais eine recht saubere Abschrift heraus, die nur wenige Fehler aufweist. So nennen wir nur folgende Varianten aus dem Kapitelverzeichnis : 13

Deo supra lin.

15

inanis erat ~ mit At

45

in psalmo mit t gegen AEF

52

sit add. t, est add. 11

73

eodem] die praem. ; illum

112

suam om.

121

uidit] Deus add.

126

sanctificat

134

eodem mit t

142

plantasset

151

sed usque praebuit om.

153

hominem esse

168

erubescebant t erubescebat 11

218

Eua

~

220

factus add. mit Et

226

fuit] fuerit

237

similitudinem] Dei add.

245

id om.

270

eo] Deo

294

sit secundum mysterium ~

306

uirentia mit tVulg.

317

dixerat

320

Christi] eius mit AEF ! ;

337

et om. AEF, supra lin. I1

348

-que om.

353

7 Worte add. mit t, ferner gleich t Umstellung des Kapitels

despiciat

Im Prolog 57 mit t gegen gU. Die Zugehorigkeit zur Familie tGU diirfte einleuchten, und ebenso, daC ein Einbeziehen der Varianten in den Apparat eine wenig niitze Addit ion ware. 2. Zu den Handschriften des 2. Teiles, der Biicher 10-15, Kommentare zu Exodus und Leviticus. B

Klosterneuburg, Stiftsbibliothek 255. Pergament, 12. Jh. ex. 155 Bll. 31,5 x 20,5 x 5,5 ; Spiegel 24 X 14,5; einspaltig, 31 Zeilen, 4 Biinde auf Kordel, neuer Einband. GroBe Initialen f. iv, 2.9.32.106 mit Figurenzeichnungen in gelb und rot. f. 1 enthalt das Fragment aus einem

EINLEITUNG

XXXIII

etwas alteren Kodex : Cassiodor, Prafation zur Historia tri¬ partita (= PL 69, 879). f. 155v Eintrag eines Fragments aus dem KanonisationsprozeB des hl. Leopold : Aussage des 199. Zeugen, (Schrift des 15. Jh.) 27.6.1473. Eigentumsvermerk fol. 1, Ende des 13. Jh. von Albertus Saxo (s. o. Hs. A), f. 86v aus dem 2. Viertel des 15. Jh. Zwischen f. 80 und 81 fehlt ein Blatt mit dem Text der Kapitel 45 u. 46 des 3. und dem 1. des 4. Buches. Lagensignierung jeweils unter der 8. Seite mit romischen Zahlen. f. 1. Uberschrift, rot : Liber Rodberti abbatis tubiciensis... Flotte Biicherminuskel, ligiertes und tironisches et nebeneinander, konkaves c= con, oft langes s z.B. transfertur, sowohl eng aufgesetzte Praepositionen infigura, inincolatus, ais auch getrennte Vorsilben z.B. de est. Einige Notazeichen am Rand, dort auch Korrekturen. Im Kapitelverzeichnis sind die Zahlen spater ein- oder angesetzt. Noch keine besondere Vorliebe fur y : phylistim wie philistim, paradysus, tyrannus, quatinus, acola. y

Literatur : B.

Cernik-H.

Pfeiffer,

a.

a.

O.

252

f. ;

weitere

Literatur wie zu Hs. A.

H

Rein, Stijstbibliothek 84.

Pergament, Schrift des beginnenden 12. Jh., 137 Bll., Kleinfolio mit einigen schon verzierten schwarzen und roten Initia¬ lem Braunledervolleinband auf Buchenholzdeckeln ; Vorsatz beidseitig freigelegt: Aus einem Petruslegendarium und Tran¬ situs B.M.V. des Ps. Melito von Sardes, aus der Reiner Hs. 65 ; Riicken zwischen den Biinden mit ebensolchen Streifen verstarkt, oben und unten mit Spagat umstochen. Einband ist mit Rauten verziert und mit Stempeln von Traube, Harfe, Lilien, Rankenwerk ; auf dem Vorderdeckel Reiner Konventwappen W.A. 1512 = Monogram des Abtes Wolfgang Schrottl (1480/ 81-1515). 4 Kupfernagel, auf dem hinteren Deckel nur Spuren dieser Nagel, zwei weiBlederne SchlieBen mit gotischen Kupferplattchen auf Haken. MaBe : 29,5 X 19,5 X 5 ; Spiegel 21,5 X 12, 38 Zeilen, einspaltig nach dem zweispaltigen Kapitelverzeichnis f. iv-6ra. fol. ir Besitzvermerk aus dem 19. Jh. ; ferner eingetragen ein Stammbaum Mariens nach Hieronymus. f. iv-I36v Ruperttext ; f. 137-137V Lobgedicht auf einen Regensburger Bischof (wohl Konrad II, erwahlt 1167), 204 Hexameter, dreispaltig; f. I38r zweispaltig Lob auf Abt Rupert II. von Ebersberg, (vor dessem Tode 1179), 215 Verse, ed. Wattenbach in Neues Archiv 2, 386-396. Letzte Lage oben durchlochert, vielleicht von der Ankettung. Im Kapitelverzeichnis beginnt jedes Kapitel mit neuer Zeile, es ist also nicht durchgeschrieben wie B ; Zahlen sind in

XXXIV

EINLEITUNG

die somit freien Zeilenenden gesetzt. Versalien sind oft hochgezogen. Nur ligiertes et, oft langes SchluB-s : iussus, altius, transfert; aufgesetzte Praepositionen : adintellectum, inhereditatem ; kaum y : mysteria, paradysus, byssus, egyptus neben egiptus. Literatur : Xenia Bernardina, Wien, 1891, S. 52 ; Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 418.

I

Staatsbibliothek, Clm 4561. Pergament, 189 Bll., 12.-13. Jh. 27 X 19 X 7; Spiegel 20 x 12,5 ; 1 Sp. 32 Z ; romische Zahlen ais Kustoden am Ende oder Anfang der Lagen, jedoch eng beschnitten. Auf den Innendeckeln Fragmente einer lateinischen Grammatik in gleichaltriger Schrift. Einband in schmutzig-weiBem Schweinsleder, 3 Biinde, mit einfacher Blindpressung ; Spuren von 5 Messingnageln, Rest einer SchlieBe. Riickenschild in Wachspapier : Rupertus abbas Tuitiens. in Exodum et Leuiticum. M. S. P., auf weiteren Zetteln : 61, Ben 61 und Cod. lat. 4561. Eigentumsvermerk (15. Jh. aus der Zeit des Einbandes) auf dem Innendeckel, f. 1 unten, f. 9 unten, fol. 124V in anderer Tinte, f. i89r von gl. Hd. : Iste liber est monasterii Benedictenpeuern. Das Kapitelverzeichnis nimmt die ganze erste Lage ein (wie Hs. H) und erscheint wie vorgebunden. Initialen mit Figurenzeichnungen. Schrift aufrecht, Prapositionen sind eng verbunden : decraticula, exuolatilibus, Punkt iiber y, Neigung zu Oberlangen. Im Kapitelverzeichnis hat man nicht immer fur die Titel eine neue Zeile genommen. Munchen,

Literatur : C. Halm, Catalogus codicum latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis 2, Miinchen 1894, S. 208 ; P. Ruf, MittelalteHiche Bibliothekskataloge 3, 1, Miinchen 1932, S. 63-78 ; A. Blau, in Zentralblatt fur Bibliothekswesen 3, 1886, S. 9, Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 410.

/2

Munchen, Staatsbibliothek, Clm 18514. Papierhandschrift, 274 Bll., 30,5 x 21 X 9,5 ; Spiegel 22 X 15, zweispaltig, 34 Zeilen, Einband auf 3 Bunden aus gepreBtem Schweinsleder, Impressum von Tegernsee R 31, 20. Pergamenttitel auf dem Vorderdeckel bis auf Petrus a und Marcu weggerieben ; Papierschilder auf dem Riicken : Rup. abb. OSB in exod. et levit, item... s. Bern. in... Sim... et ven. Beda. .Marcum, ebd. unten saec.XV, in der Mitte der moderne Zettel : Teg. 514, 1 Cod. lat. 18514 a. Zum Vorsatz wurden Pergamentstiicke aus einem MeBkanon verwendet. Eigentums¬ vermerk vom Schreiber fol. 1. Iste liber attinet monasterio Tegernsensi in quo infrascripta continentur. Expositio Ruperti tuicensis abbatis super Exodum et Leuiticum. Omelia scti Ber-

EINLEITUNG

xxxv

nardi abbatis super Ewangelio Dixit Symon Petrus ad Jhm De colloquio Symonis et Jhesu. Beda super Ewangelium Marci. Auf der folgenden Seite : Haec exposicio domni rudberti in exodum in quattuor libros partita est, in leuiticum uero in duos. Das Explicit desselben Schreibers findet sich fol. 173V : Explicit exposicio Ruperti Abbatis Tuicensis super Exodum et Leuiticum. Anno Domini LXVII0 per fratrem Harduin. Gleicher Eigentumsvermerk f. 24 zu Beginn des 2. Buches. Rote Kapitelfiberschriften und rote Initialen, die mit Gitterstrichelung ausgeffillt sind. Literatur : G. Halm, a. a. 0. zu Nr. 18514 ; Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 419 f.

K

Mons, Bibliotheque de la Ville, 63.

Pergament, 12. Jh., nicht paginiert, 23,5 X 15 X 3,5; Spiegel 19 x 11 cm, eine Spalte, 29-30 Zeilen ; anschlieBend ab f. 72r Pastor Hermae. Frfihere Nr. Mons 15/162. f. ir, an sich unbeschrieben, ist etwa im 17. Jh. mit einer dem 12. Jh. nachgeahmten Schrift ais Titelblatt gestaltet worden : In hoc uolumine continentur hec Exposicio Super Leuiticum. Liber pastoris nuncii penitentiae. Liber Sancte Marie de bona Spe. Tollenti maledictio. Seruanti benedictio, f. iT schon gemalte Initiale L in Form einer Pflanze. Die Versalien meistens groBer ais der ausgesparte Raum vorsah. Sorgfaltige friihgotische Schrift mit leichten Brechungen, Strichen fiber i und ii, 5 ais Notazeichen am Rand. Literatur : P. Faider, Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque Publique de la Ville de Mons, Gent 1931, S. 21 ; A. Cauchie, in Biographie nationale Belge, s. u. Rupert, 20, Briissel 1908, Sp. 457 ; Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 410.

Die Klosterneuburger Hs. (B) bringt einen so sauberen Text, daB sie sofort ais geeignet befunden wird, Leit-Hs. zu sein. Die Hs. aus Rein (H) weist zusammen mit der Hs. aus Benediktbeuern (/) und der aus Tegernsee (/2) ausreichend gemeinsame Varianten auf, daB sie in die 2. Linie rtickt, daB I ais vollig abhangig von II erkannt wird, und daB die Tegernseer ihrerseits nur eine Abschrift von / gewesen ist. Die Hs. aus Bonne Esperance (K) enthalt nur 2 Bficher Leviticus-Kommentar, allerdings dann auch soviel Fehler, daB sie nichts Wesentliches beitragen kann. Ahnliches ist zu den Fragmenten G zu sagen, die zusammen mit t vielleicht eine Familie bilden, im wesentlichen aber nur B bestatigen. Abweichend von B haben H und / dieselbe Zahlenordnung im Kapitelverzeichnis. Ja, man hat den Eindruck, ais habe I die Initialen, so gut es moglich war, nachgeahmt nach GroBe,

EINLEITUNG

XXXVI

Komposition und Ausschmiickung. Entscheidend beweisen die Abhangigkeit die folgenden ersten gemeinsamen Varianten : 10, 27

cursi statt cursim

IO, 41

saluti statt salutis

IO, 63

statt abigeret : abieret — was

IO, 162

10, 261

aus uos wurde nos tanto) que add. aus poenam wurde plenam et Ammon om. ceteros) que om.

10, 295

gloriolae wird zu gloriosae

“verbesserte”. IO, 184 IO, 203 IO, 246

IO, 308

quia supra lin. H, wird zu et

IO, 303

possunt

IO, 448

uae terrae wird zu uetere

Nach einigen kleineren Abweichungen : io, i

intrauerint statt intrauerit

io, 136

de statt e

10, 270

dicente statt dicenti

10, 328

neque fortitudo neque profundum neque altitudo

~

stoBen wir auf den Textverlust 10,337-366, vom Umfang eines ganzen Kapitels, den umfangreichsten Verlust des ganzen Werkes. Weil namlich B den mit Abstand besten Text darbietet, kann das Angebot dieses Textes, den allerdings nur B besitzt, nicht ais Addition abgelehnt werden. Eher, daB die Vorlage fur t, wo wir dieses Sondergut ja auch nicht antreffen, in die Nahe und Verwandtschaft von H zu riicken ist. Diese Hypothese wird allerdings an einigen gemeinsamen Varianten bestatigt : 10, 380

de om.

10, 389

sed statt si

IO> 573 10, 659

non om- (zus. mit G) scientes statt scientibus (zus. mit G)

I scheidet aus der Kollationierung aus, a fortiori /2.

3. Zu den Handschiften des 3. Teiles : Kommentare zu Numeri, Deuteronomium, Iosue, Iudicum, Ruth, Buch 16-21.

C

Klosterneuburg, Stiftsbibliothek 253.

Pergament, Ende des 12. Jh. 162 Bll., 28,2 X 18,5 x 6 cm. Spiegel 20,5 x 13,5 cm., eine Spalte, 31 Zeilen, groBe Biicherminuskel, neuerer Einband. Rote und blaue Initialen, groBere zu Beginn der einzelnen Biicher, f. 7 Bild des schreibenden Rupert in A eingezeichnet, Eigentumsvermerke aus der 2. Halfte des 15. Jh. f. 1.71.162V. Figiirliche Zeichnungen noch in den Initialen f. 51V, 75, 136.

EINLEITUNG

XXXVII

f. 137 : Liber sancte Marie in Niwenburga. Al(bertus) Saxo (Ende des 13. Jh.). Romische Zahlen ais Ivustoden unten auf dem letzten Blatt der Lage. Vier Biinde auf Kordel. An den Ruperttext schlieBt sich f. 137V-159V an : Lanfranc, De corpore et sanguine Domini aduersus Berengarium (PL 150, 407-442), und f. 159V-163 Theoderich von Paderborn, De ora¬ tione Dominica = PL 147, 333-340. Einige Nota-Zeichen am Rand, einmal Ieronimi. Meist Ligatur-^, z.B. in scilicet, aufgesetzte Prapositionen : inopere, intribu, adomnes, Unsicherheiten zu y oder k : apocalypsis, apokalypsis, paralypomenon, paralippomenon, styrps, bissus, iudaycus, ydoneus, typus und tipus, langes und rundes s wahllos, konkaves c fur con-. .

y

Literatur : B. Cernik-Pfeiffer, a. a. O., zu n. 253, wo aus der Bibliotheksclironik berichtet wird : Hunc tractatum ... anno 1718 misi R. P. B emar do Pez, bibi. Mellicensi, qui ... typis uulgabit. ; Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 414.

L

Kassel, Landesbibliothek, 40 Ms, theol. 14. Pergament, 12. Jh. m Bll., einspaltig 37 Zeilen ; die Kapitelverzeichnisse jeweils vor den Buchern sind in zwei Spalten aufgeteilt mit vorgezogenen Versalien und spater hinzugeschriebenen Zahlen. Auf dem sonst freien Blatt ir ist die alte Bibliotheksnummer BX eingetragen, darunter in gleicher Schrift des 15. Jh. der Zweifel des damaligen Bibliothekars : Putatur quod sit Origenis super eptaticum id est Numeros, Deuteronomium, Iosue, ludicum, Ruth. Non tamen estimandum est quoniam (2 Worte unleserlich) hec illa Origenis esse exemplaria a beato Iheronimo de pelasyrico idiomate ad nostrum translata. Nam facile loquitur et pure et ipsa grauitas prudentia permixta est. Videtur hoc non esse quia eo deprehenditur stilo quo scriptum est. Niedrige, ziigige Schrift, mit breiter Feder, mehr tironisches ais ligiertes et, mehr i ais y, die iiblichen Bindungen und Trennungen : insemet ipso, zuweilen h in sathane, tthamar. f. 41 das einzige Explicit und Incipit: explicit liber septimus id est Numeri, incipiunt capitula libri octaui, zu Beginn des 1. Buches Deuteronomium. In unserem Exemplar aber gehen nur 2 Biicher vorher, sodaB es hier hatte heiBen miissen : secundus bzw. tertii. Zu Anfang des nachsten Buches zahlte Rupert : Secundum Deuteronomii id est nomim decimum in pentateucho librum cudentes CM — wahrend Lt schreiben : Ultimum Deuteronomii id est nonum decimum... Wenn der Abschreiber etwa das decimum nicht beachtet hatte, ware seine Rechnung richtig. Falis sein Exemplar eine Fortsetzung des in Lippoldsberg vom altesten Katalog vom Jahre 1151 ausgewiesenen Genesiskommentars Ruperts sein solite, miiBte

XXXVIII

EINLEITUNG

jetzt, da dieser 9 Biicher enthalt, das 11. bzw. 12. bestimmt werden ; falis aber der 2. Teii gemeint ist, also die 6 Biicher Exodus und Leviticus —- wenig wahrscheinlich, weil der Katalog ausdriicklich genesis sagt — miiBte es ais 8. bzw. 9. jetzt folgen, es sei denn der Lippoldsberger liber septimus id est Numeri faBte die beiden Numeri-Biicher zusammen, wogegen spricht, daB in L vor jedem Buch das zugehorige Kapitelverzeichnis gesetzt ist und textlich zwei getrennte Numeri-Biicher erscheinen. Allerdings fehlt, wie gesagt, iiberall auBer vor dem 1. Buch Deuteronomii das zahlende Explicit wie Incipit. Immerhin erwies sich dann dieses ais richtig. Literatur : G. Becker, a. a. 0., S. 203, n. 88 ; den Hinweis auf diese Ps. Origenesschrift verdanke ich Herrn Pfarrer Dr. J. Desel-Lippoldsberg.

M

Staatsbibliothek, Clm 13062. Pergament, 206 Bll., 29 x 20 x 5 ; Spiegel 23 x 16. 12. Jh. Einband mit halbbezogenen Buchenholzdeckeln, Rollenstempel und Emblemen der Kardinaltugenden, doch recht abgeniitzt. Spuren von 2 eisernen SchlieBen und Ankettung. f. 1-16 Hieronymus, Vita Hilarionis ; f. 16V-47V Athanasius, Vita Antonii ; f. 48r-52v Kapitelverzeichnis zu Rupert, In Numeri usw. in kleinerer Schrift zu 36 Zeilen ; f. 53 eine vom Schreiber gestaltete Titelseite : Iste liber pertinet ad scm Georgium Pruuiningen. Quem scripsit frfater) eilolfus dyaconus. ex precepto Domni erbonis abbatis. Scribatur scriptor libri Raptor rapiatur. Cum istis primus, cum peccatoribus alter. Auch f. 53V ist freigelassen bis auf das Incipit in roten Versalien : Incipit tractatus Domni Roberti abbatis In librum Numeri. Der Band schlieBt mit einem Explicit, ahnlich wie es unterden einzelnen Munchen,

Biichern steht : Explicit explanatio domni Roberti In Librum Ruth. (f. 206). Doch hat sie eine andere Hd. geschrieben ais die des Textschreibers. Ebenso scheint das Kapitelverzeichnis aus spaterer Zeit zu sein, da die Schrift weiterentwickelt wurde, z.B. Unterlangen liebte. Auffallig ist der reiche Gebrauch von y : mynisterium, ysayas, hyrcus, aber abiron, chrisostomus. Abkiirzungen sind selten, Zahlen oft ausgeschrieben : uicesimum. Literatur : C. Halm, a. a. O. 2, 2 Munchen, 1902, S. 98 ; Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 418.424.

Eine groBere Auslassung in L (16, 75-77) : 21 Worte ! — macht es unmoglich, L ais Vorlage fur CM anzusehen. So sehr nun M mit C iibereinstimmt, so haben beide doch ihre Anzahl Eigenfehler, so daB eine Abhangigkeit nur uber gemeinsame unbekannte Vorlagen denkbar ist. Man ist sehr geneigt, anzu-

EINLEITUNG

XXXIX

nehmen, daB M sich die Initialen aus C abzeichnete. L zeigt manche Verbindung mit t, so daB zwei Familien erkennbar werden : CM und LtG. Aus der Kollation wurde deshalb keine dieser 5 Hss. entlassen. Zwar kann man verstehen, daB ML Fehler in Bibelzitaten selbst verbessern konnten, hierin also nicht folgten : 16,261.332.432.720.878. 915.1081.1264.1265.1463.1810.1845, aber es gibt genug Stellen in

C, wo

ausgefallene Worte nicht so leicht erganzbar waren, und ML, die den richtigen Text bringen, also eine andere Vorlage benutzten : 16,1890. I9°3 I 17.29-30-640.673.832.870.946.986.1293.1347.1504.1774 J Eigenfehler z.B. in M, denen L nicht gefolgt ist: 16,83.200.211.269.287.481. 490.926. Beispiele fur den Zusammenhang Lt: 16,83.150.159.178.233. 339.406.4r7.461.471.

4. Zu den Handschriften des 4. Teiles, Kommentare zu den Konigsbiichern, Buch 22-26. D

Bibliotheque Nationale, Kodex 16729, aus Hautmont. Pergament, 191 Bll. 51 X 37 X 9; Spiegel 40 x 26 ; 2 Spalten, 51 Zeilen, Kustoden I-XXIII, Einband aus rotem Maroquinleder mit Goldschnitt, 6 Biinde, Titel in Gold auf dem Riicken gepreBt : Robertus Tuitiensis de Trinitate. Vorsatz aus buntem Tapetenpapier. Auf dem leeren Pergamentblatt des Vorsatzes trug der Bibliothekar Georgius Girardus (des Pariser Navarra-Kollegs) mit Schrift des 17. Jh. ein Inhaltsverzeichnis ein, auf das leere Blatt ir schrieb er den Titel : Ex libreria bibliotecae Regalis Collegii Nauarrae Liber xxii Domini Roberti Abbatis De Trinitate, Capitulum primum de libro primo Regum. Am SchluB des Bandes ahnliche Bibliothekarsnotiz, indem sich der Provisor Matthaeus Fournier eingetragen hat und berichtet, daB man im Jahre 1619 dies 30 Jahre lang vermiBte Buch wiedergefunden habe. Von groBerem Interesse auf demselben Blatt ist das Explicit des Schreibers, dem er eine 12 zeiliges Gedicht beifugt : Explicit liber quadragesimus secundus domni Roberti abbatis tuiticiensis De trinitate et operibus eius. Saphico uersu libet intimare / Cuius hic factus (uberschrieben uel scriptus) est labore. / Quisque sollempni teneatur usu compotus anni. / Mille sunt anni deciesque deni / Bis quater denos quibus et bis unum / Addicis lector fuit ortus ex quo Christus in orbe./Hac in annorum serie propinqua / Fouit altus mons iuuenem cluentem / flore malarum, lacobum uocatum, scribere doctum. / Inde seruiuit studio frequenti / Cui Petrus caeli reserando portas / Laetus occurrens proprio probatum iungat ouili. Arnen. Demnach ist die Hs. auf 1182 datiert. f. ivb Initiale P(ost), groB, bis in den unteren Teii der Paris,

EINLEITUNG

XL

Spalte hinabgezogen, kassettiert und streng ornamentiert, golden und farbig gefullt. Auch die anderen einfacheren Versalien sind erst spater hinzugesetzt worden, da sie oft den ausgesparten Raum iiberschreiten. Kapitelverzeichnis vor den einzelnen Biichern, in kleinerer Schrift, bis zu 56 Zeilen in der Spalte. Fur jedes Kapitel ist eine neue Zeile genommen, die Zahl ist vorgesetzt, aber der Text endet oft im freigebliebenen Teii einer friiheren Zeile. Schone, stets exakte Schrift, die meistens tironisches et verwendet, weniger fur y — etwa synai, hely —, ais fur h Vorliebe zeigt : harena, samuhel, iherusalem. Literatur : L. Delisle, Le Cabinet des manuscrits II, Paris 1874, S. 370, ebd. ein Faksimile von f. 19 Karte 38, Abschrift in Bd. III S. 291 ; J. Leclercq, in Scriptorium, 7, 1953, S. 59 f. : Les manuscrits de l’abbaye d’Hautmont; Deutsches Archiv 16, 1960, S. 414 ; Edition der Bucher

34-37 = 1-4 im 6. Teii De operibus Spiritus Sancti aus

diesem Kodex in Sources Chretiennes 131 u. 165, von E. de Solms, eingeleitet und kommentiert von J. Gribomont, Paris 1967 — leider ohne Beschreibung.

N

Admont, Stijtsbibliothek 237. Pergament, 138 bll., 12. Jh., einspaltig, 30 Zeilen, 28,5 X 18 X 6 ; Sp. 20 x 12. Kapitelverzeichnis vorgegeben f. ir-7r ; Textverlust durch Verlust des vorletzten Blattes. f. jv und 22r groBgezeichnete,mit Ranken und(22r) Lowenbild geschmiickte Initialen. Rote Versalien ; mit Rauten gezierter, weiBlederner Einband, 2 gotische MessingschlieBen. Schrift breit und ruhig, es zeigen sich einige Unterlangen in den untersten Zeilen, Vorliebe fur y : cherubyn, phylistiim, typus stets salemon, hely, helya, helyseus, Worte gut getrennt. f. 138V v. Hd. des 15. Jh. : Rupertus super primum Regum, von ders. Hd. das Titelschild auf dem Vorderdeckel erganzt : Rupertus in libros Regum. Literatur : s. o. zu Hs. G1.

0

Munchen, Staatsbibliothek, Clm 13047. Pergament 2° ; 32 X 23 x 4,5 ; Spiegel 23,5 x 15,5, ein¬

spaltig, 38 Zeilen, 162 Bll. 12. Jh. Ledereinband 16. Jh., Holzdeckel zur Halfte unbezogen. Auf dem Vorderdeckel eingepreBtes Wappen von Priifening : gekreuzte Schliissel, Rollenstempel und Zierleisten mit Ranken. Papiervorsatz : Wasserzeichen : gekreuzte Schliissel. f. 1-5 Kapitelverzeichnis, dann Textliicke der ersten 10 Kapitel, so daB der Text im 11. beginnt : iudaicus sacerdos iam spoliatus (23, 778) Explicit auf f. 102 : Explicit liber vicesimus sextus qui est in tractatu regum sextus. f. 1 Initiale O (statt Q(uod) !), mit einfachen Ranken rot ver-

EINLEITUNG

XLI

ziert, sonst rote Kapitelzahlen und rote einfache Versalien zu Beginn im Kapitelverzeichnis wie im Text. Kustoden am SchluB der 12 Lagen : verzierte romische Zahlen. Am Rand einige Quellenangaben, z.B. f. 20v iher, 23V GR desgl. f. 24.29. 34 ; f. 28v und 30v Notazeichen und Kennworte : alleg., anag. moral. Einige Randkorrekturen aus spaterer Zeit und in anderer Tinte f. 43.44.78. Auf dem letzten sonst leeren Blatt lesen wir : no scrip recre sorte super rum libri tor etur. bo rap cruci Feine Striche tiber i und ii, verhaltnismaBig runde, ausgeglichene Schrift mit meist ligiertem et und regelmaBigem ecaudatum. Literatur : C. Halm, a. a. O., 3, Miinchen, 1902, S. 102, erkannte nicht den Verfasser und notierte : Expositiones mysticae in Vetus Testa¬ mentum libri xxii - xxvi. Fr. Stegmuller identifizierte den Kodex ais Ruperttext a. a. O., 5, Madrid, 1954, Nr. 7556/8 ; Deutsches Archiv 16, 1960, S. 418.

P

Universitdtsbibliothek, 35, aus Stams. Pergament 140 Bll., 34 X 24 x 5 ; Spiegel 23,8 X 16,6 ; zwei Spalten zu 40 Zeilen. Einband aus Holzdeckeln mit abgerundeten Kanten in Schweinsleder, ca. 15. Jh., Riicken mit Schweinsleder geflickt. Verzierungmit Blindpressung, Rautenfeldem und Lilienstempeln, 3 erhabene Biinde, fruher 2 SchlieBen, Locher von 5 Nageln und Kettenloch. Einband ist umgedreht worden, was Riicken war, ist jetzt Vorderseite ; daher noch Zettel auf der Riickseite mit Inhaltsverzeichnis, Schrift des 15. Jh. : allegoriae excerfttorbim utriusque testamenti, item sermones, item Rupertus super Regum, item infirmatio Basilii ; unten in schwarzer Tinte S 18 = die alte Nr. von Stams. Rupert-Text auf ff. 68-140V sehr beschnitten, und keine Kustoden erkennbar. Beginnt nach Kapitelverzeichnis auf f. 72rb. Text bricht ab im 14. Kapitel des 5. Buches (27, 894) : ... omnia speciosa Ia(cob), also Textverlust von gut einem halben der 5 Biicher. Friihgotische Minuskel des 14. Jh. Versalien in rot und blau, viele Randverbesserungen, rundes SchluB-s und rundes d herrschen vor ; Schrift nach links geneigt, konkaves c fur con-. Innsbruck,

Literatur : Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 419.

Aus dem Vergleich der bisherigen Handschriften konnte die Verwandtschaft der Hss. DtG auch ftir den 4. Teii erwartet werden. Das bestatigt sich jetzt, wie der Variantenapparat ausweist. Eine direkte Abhangigkeit, so daB eine von diesen

EINLEITUNG

XLII

dreien von der Kollationierung ausgeschlossen werden kann, laBt sich jedoch nicht nachweisen. NOP bilden nun eine neue Familie und zwar in so enger Abhangigkeit, daB von P bald abzusehen war, denn der gleichen Varianten mit NO, und der neuen Fehler sind zu viele, ais daB der Variantenapparat damit belastet werden diirfte. DaB auch auf N verzichtet werden konnte, zeigen schon die Untersuchung und der Vergleich der Kapitelverzeichnisse : Cap. 1996

quid NO, doch 0 hat korrigiert zum richtigen quod ; in P selbstverstandlich quod.

2109

attemptatus sit Christus 0 ; Christus attemptatus sit ~ N ; Christus om. P

Supponieren wir ein Gefalle von

0 zu N zu P, dann laBt sich begreifen, daB N und P von von O abgeschrieben haben und die ungewohnliche Stellung sich in eine leichtere verwandelte. 2212

N und P haben im Kapitelverzeichnis keine Incipit und Explicit, also auch keine Zahlen fur die Biicherzahlung wie hier in D und O : incipiunt capitula libri xxiiii. N und P hatten nicht wie O in Priifening die vorhergehenden Biicher De Trinitate vorliegen, so daB die Auslassung verstandlich ist.

2213

quomodo statt quod N (— Eigenfehler)

2238

significaverint statt significaverit (dgl.)

2248

Domini om. NP

2385

matrifamilias OPN, aber nur O hat korrigiert aus dem richtigen matrisfamilias.

2391

cruciantes statt cruentantes N

2402

item quid iuxta anagogen quid O, aber das erste falsche quid unterpunktet; item quid iuxta anagogen andert N, das 2. quid auslassend, P korrigiert richtig.

2430

factum est statt dem richtigen factum sit.

Es kann ais Ergebnis angesehen werden, daB P und N zur Herstellung eines giiltigen Textes uber O hinaus nicht beitragen, jedoch fur die in O fehlenden 10 Kapitel bietet sich N ais Ersatz an.

5. Zu den Handschriften des 5. Teiles, Buch 27-33.

Q

Stiftsbibliothek Kodex 258. Pergamenthandschrift, 12. Jh., 144 Bll. 30,3 x 21,1 X 5 ; Spiegel 26 x 17,5. Zwei Spalten, 38 Zeilen. Neuerer Einband. Eigentumsvermerk auf der letzten Seite vom Stiftsbibliothekar Albertus Saxo, Ausgang des 13. Jh. (s. o. Hs. A, B, C), Besitzvermerke aus spaterer Zeit f. 1 (1655), f. 1 unten (2. Viertel des 15. Jh.). GroBe rote Initialen mit Ornamenten, teilweise auf rotgefulltem Feld. Vorsatz : Brevierfragmente 13. Jh., auf dem letzten Blatt sind Memorialverse des Kalendariums hinKlosterneuburg,

EINLEITUNG

xliii

zugeschrieben (Cisiojanus), ebd. Federproben um die Wende des 14. Jh. Mehr Ligatur-^ ais tironisches ; i und y nebeneinander : pharysei, peryochis, mysteria, mistice. Bibeltext am Rand durch GansefiiBchen ausgewiesen. Neigung zu Abkiirzungen : ptomr — proto-martyr. .

v

Literatur : B. Cernik-Pfeiffer, a. a. O., S. 254 ; Deutsches Archiv, 16,

R

1960,

S. 4x4.422.

Brussel, Bibliothek der Bollandisten, Kodex 318, aus Lambach. Noch 1960 schrieb ich : “Naheres betr. Herkunft ist nicht zu ermitteln” (.Deutsches Archiv, 16, 1960 S. 426.). Auch den Bol¬ landisten war die Lambacher Zugehorigkeit nicht bekannt. Da fand ich unter den Durchschlagen von Handschriftenbeschreibungen, die — einst fur Miinchener Antiquariate angefertigt -—- mir Ernst Schulte Strathaus freundlichst zugeschickt hatte, vgl. CC cont. med. 9 S. XII (uber Schulte Strathaus vgl. Nachruf in Bdrsenblatt f. d. dt. Buchhandel 24, n. 19, Frankfurt, 1968, 5. Marz und ebd. 26, 1970, 13. Marz) wie hier folgt: “(Rupert von Deutz) Expositiones super quatuor prophetas maiores. XII. Jahrhundert. Pergament. Mit 7 sehr schonen groBen figiirlichen und ornamentalen Initialen in Federzeichnung, rot, braun und gelb, 89 Bl. 2 Spalten 20 (345 X 225). WeiBes Wildleder auf Holzdeckeln. An die Auslegung der Visionen des Propheten Daniel schlieBen sich zwei Abhandlunlungen an “de sexta mundi aetate” und “de septima aetate mundi”. In die Initiale Q zu Isaias und Jeremias sind die ausdrucksvollen Huftbilder der Propheten sehr fein mit der Feder gezeichnet. — Die Form der schonen Initialen werden von Band und Blattwerk gebildet, die Untergriinde sind hellgelb ausgefiillt. Die rechte Spalte der letzten Seite ist mit einem lateinischen, teilweise gereimten Gedicht von 47 Versen vollgeschrieben (Denariis triginta dominum uendit Galyleus / uos et apostolus hic describit bartholomeus...). Zu dieser Beschreibung kam die miindliche Aussage des Antiquars, es habe sich um Hss. aus Lambach gehandelt. Ein Vergleich mit dem Bollandistenkodex stellt die volle Identitat fest. Sowohl der Prasident der Bollandisten, M. Coens, wie der Bibliotheksdirektor von Lambach, H. Zedinek, schlossen sich brieflich dieser Auffassung an. Zur Beschreibung ist nur einiges nachzutragen: Das Inhaltsverzeichnis, an das sich ohne Liicke der Text anschlieBt, ist auf einer Spalte geschrieben; beim Wechsel 8v/c)r ohne Textverlust werden die Blatter zweispaltig beschrieben. 47 Zeilen. Der Name Rupert kommt nicht vor ; der Beschreiber hat die Autorschaft richtig bestimmt, allerdings sind die von ihm

XLIV

EINLEITUNG

genannten “zwei Abhandlungen” die richtige Fortsetzung in De Trinitate nach den 4 groBen Prophetenkommentaren : Buch 32 in IV Evangelistas, beginnend mit Sexta mundi aetate... und im 29. Kapitel: Septima mundi aetas. Das Gedicht auf der letzten rechten, nach Vollendung des Werkes freien Spalte hat die Reimenden jeweils hervorgehoben, z.B. schrieb es den SchluB der beiden ersten Verse : Denariis triginta Deum uendit

galyl eus

quos et apostolos hic describit bartholom

Die weiteren Verse seien hier mitgeteilt, da die gl. Hd. den ganzen Text geschrieben hat : unus prius ueniatur quis fabricauit eos fecerat hos nummos Ninus rex Assiriorum et fuit ex auri Thares fabricatorum cum quibus instituit rex ... forum regia denariis erat his impressa figura rebus ut eternis exempla daret ualitura formaque sic fieret perpetuata sua filius illius Thare qui dicitur Abram sustulit hos nummos post haec cum coniuge Sara quando iubente Deo transit in Chanaan his etiam Ioseph est emptus ab Ismahelitis hos tenuit Pharao diues in ere suo his nummis tunc emit Syros a ierichonitis hos sybilla potens habuit regina Nicaula austri regina quae post Salomonis Abaaula in templum nummos dat reuerenter eos quos Nabuchodonosor templo prius exspoliato detulit in Babylon ubi militis in solidatum regibus in Saba dicimus esse datos hos reges Saba quos post noua stella uocauit ferre Deo nummos ueterum scriptura notauit cum tria tres socii dona tulere magi angelicis monitis his regibus inde regressis mittitur e celis puero dignissime uestis hec inconsutilis mira colore fuit hanc pater e celis misit non femina neuit longa fit atque breuis puero crescente recreuit temporis equeri stamile texta Leui dum iubet Herodes puerum pro morte requiri ductum metu mortis uirgo latebat ibi tunc in ea cripta tria sunt hec dona relicta aurum thus myrra uestisque Dei benedicta pastores uenerunt ipsaque dona uehunt uir fuit astrologus qui dona relicta remouit

EINLEITUNG

XLV

omneque portentum Christi per sidera nouit Armenus patria iustus honestus erat tempore quo Christus docuit tunc angelus isti dixit dona Dei redibe quecumque tulisti munera sacra Dei restituantur ei redditur hic tunica breuis in forma puerili Christus ut induitur modulo fit longa uirili uidit et stupuit mens tremefacta uiri denaria triginta Deo quos inde tulerunt regnum templi Iesu mandante dederunt.

Die Schreibweise ist flott, unauffallig im allgemeinen, wenig y '■ peryochis, prothomartyr, aber misteria ; Zahlen sind angefugt, auch die richtigen Buchzahlen, Bibelzitate oft auf Anfangsbuchstaben gekiirzt. Literatur : MlOG 64 (1956) S. 262 ff. : Kurt Holter, Zwei Lambacher Bibliotheksverzeichnisse des 13. Jh. ; Deutsclies Archiv 16, 1960, S. 415.426.

5

Nationalbibliothek, 702. Pergament, 176 Bl. 32,5 X 21,5, 31 Zeilen auf einer Spalte ; 9 grbBere Initialen, eine mit Bild des Propheten Daniel (f. 142). WeiBer Pergamenteinband fiber Pappe mit Handvergoldung : Wien 1752 EABCV (= ex augustissima bibliotheca caesarea Vindobonensi) und : 17 GLBVSB 52 (— Gerardus Liber Baron van Swieten bibliothecarius 1752). Auf dem Riicken die Signatur Cod Ms theol N.XC olim 681. f. 1 Fragment eines Passauer Kalenders, 18. Juli-20. Sept Besitzvermerk von Gottweig vom Anfang des 13. Jh. : libri sancte Marie Gotwich. Das Opus wurde falschlich fur ein Werk des Eucherius gehalten, so daB der Bibliothekar Lazius Uberschriften und Inci¬ pit radierte und umschrieb. Schrift des 12. Jh. mit e-caudatum, wenig y. Wien,

Literatur : P. Herrmann, Beschreibendes

Verzeichnis der illumi-

nierten Hss. in Osterreich, N. F. II (VIII, 2) : Die deutschen romanischen Hss., Leipzig, 1926, S. 205 ff., Nr. 122 ; Deutsches Archiv,

16,

1960, S. 4i3f.

T

Admont, Stiftsbibliothek, 106. Pergament, 147 Bl. 12. Jh., 31,5 x 24 x 7 ; Spiegel 21,5 X 16, eine Spalte, 36 Zeilen. WeiBer Lederband ohne Verzierungen, 3 Kupfernagel auf dem Vorderdeckel, 1 Nagel fehlt, wahrend auf dem hinteren 2 solche vorhanden und zwei fehlen. 2 einfach gotische SchlieBen. Vorsatz vorn weiB bzw. geschabt. Viele Blatter arg beschnitten. Rote Uberschriften, Zitate am

XLVI

EINLEITUNG

Rande mit kleinen s vermerkt. Rote und schwarze Buchstaben wechseln in den Titeln. Initialen Jsind vorgezeichnet, aber nicht alie ausgemalt. Die letzten drei Blatter sind mit Tierbildern und Tiernamen und schlieBlich mit dem Parallelogramm Sator... beschriftet. Breitliegende Schreibweise, vorgestzte Versalien, aus breiter Feder, Vorlieb^ fur y : peryoches, sydrach. Das Kapitelverzeichnis ist durchgeschrieben, die Zahlen recht und schlecht in die freigelassenen Raumeeingesetzt. Auch Versalien schlecht verpaBt. Literatur : s. o. zu Hs. G1.

V

Wien, Nationalbibliothek, 1015. Pergament, 12. Jh., 153 Bl. 25,8 X 18,8, eine Spalte, 29 Zeilen. 6 Initialen. Gebraunter weiBer Lederband uber Buchenholzdeckel = Salzburg, 2. Viertel des 15. Jh., mit Rautenlinien verziert. SchlieBen abgeschnitten. Auf dem Vorderdeckel ein Pergamentstreifen : Rudbertus abbas Tuicensis super quatuor maiores prophetas (2. Viertel des 15. Jh.), daruber in rot 181, d. h. die alte Nr. des Salzburger Holveld-Kataloges. f. 209V (letzte Seite) : Schenkungsvermerk : Ego Eb(erhardus) dedi hunc librum s(ancto) Rodberto Salzburg. Rot konturierte Initialen, gespalten mit roten Fiillungen und Schnallen, im Innern Spiralranken mit Blattranken und stilisierten Bliiten. Im Kapitelverzeichnis f. 1-15V jeweils eine neue Zeile, Zahlen an den SchluB, teils auf den Rand gesetzt. Vorliebe fur y. Literatur : P. Herrmann, a. a. O., S. 129, Nr. 76 ; Deutsches Archiv, 16, 1960, S. 418 zu korrigieren : nicht St. Peter, sondern Dombibliothek.

DaB D und t zu einer Familie gehoren, ergab sich aus dem Vorhergehenden. Trotz mancher Eigenfehler behalt D den Rang der Leithandschrift. Denn so zahlreich auch die gegenliberstehende Familie der siiddeutschen bzw. osterreichischen Hss. ist, so wenig tragen sie zu einem besseren Text wirklich bei. Es sind QRSTV immer wieder miteinander gegen Dt ubereinstimmend. Ais Beispiele : 27, 199 nimis om. 27, 306-310 si forte bis mundi estote = es fehlen durch Homooteleuton 22 Worte 27, 210 auribus om.

Unter diesen 5 so sehr verwandten Kodizes ist S aus Gottweig anscheinend der jiingste ; er weist auch die meisten Eigen¬ fehler auf. Beispiel dafur die Auslassungen im 1. Buch :

EINLEITUNG 27> 49-5°

Babylonis bis Arabia, 12 Worte ;

27> 89-91

o uos caeli bis conquestus est, 20 Worte ;

27> 96-98

in Moyse bis terram, 15 Worte.

XLVII

27, 810-812 idcirco bis idcirco, 12 Worte.

Eine groBe Auslassung verursachte ebenfalls ein Homooteleuton in der Salzburger Hs. (F) : 27, 161-162 cum scirent bis daemonia, 8 Worte. Aber auch die Admonter Hs. (T) laBt schlieBlich (27, 17601761) 8 Worte aus : certum bis prophetissam. Ais Vorlage fur die ubrigbleibenden Hss. aus Klosterneuburg und Lambach konnen die Salzburger und Gottweiger Hss. nicht gedient haben. Den Vergleich auf reineren Text bei Q und R halt letztere am besten aus. Einige Eigenfehler, die in Q vorliegen : 27, 620 624

eorum om. et om.

717-718 Moysi bis magistrum : es fehlen 6 Worte ; 789

enim om.

851

elas statt tela

866

tn om.

885

ide- om.

996

meae statt suae

1030

regiae om.

1032

reportet statt reportat

1498

incircumcisis statt incircumcisi

1572

domus add.

1577

ut non statt ne

1665

et pariet add.

1871

et om.

1892

nolite statt neque

1898

quam ut debeamus statt quam debemus

Die Kollationierung aus DtR erbringt den giiltigen Text. Eine Abhangigkeit von R laBt sich einigermaBen nur fur S erkennen. Die anderen Familienmitglieder QTV haben aus gleicher Quelle wie R geschopft, jeder ziemlich selbststandig ; die Quelle selbst ist ein noch nicht wiederaufgefundener oder ein verlorener Kodex. 6. Zu den Handschriften des 6. Teiles (9 Biicher De opera¬ tione Spiritus sancti). W

Munchen, Staatsbibliothek, Kodex Clm 12634, aus Ranshofen. Pergament, 20 12. Jh., 80 Bl. 29,5 X 19,5 X 5, Kustoden

EINLEITUNG

XLVIII

am SchluB der Lagen zu 8 Bl. 2 Spalten, 46 oder 47 Zeilen. Auf dem Innendeckel Federprobe vom Miniator : omnia dat Dominus n (obis). Kleine, flotte, nach rechts geneigte Schrift, gute Worttrennung, Rund-s ist schraggelegt und langgezogen. Liga¬ tur-^, selten tironisches et; aufgesetzte Prapositionen : exipsa, aiordane, infaciem. Rote Initialen, sehr einfach gezeichnet. f. 80 Unterschrift (wohl des Miniators) : Vt capud inclinem fessum iuuat hic dare finem. Expliciunt actus, liber est in summa redactus. Wipoto. Literatur : C.

Halm,

a. a. O. zu Clm 12634 '< Deutsches Archiv 16,

1960, S. 418.

Zur Priifung stellen sich D t W, augenscheinlich die allein iibrigen Zeugen der Existenz zweier Familien. Der Variantenapparat dieser 3 Hss. laBt sich unschwer iibersehen, so daB die Belege nicht hier zitiert zu werden brauchen. D und t haben sich ais wertvolle Hss. erwiesen, W zeigt sich ihnen an vielen Stellen uberlegen, so daB man in Betracht ziehen muB, ob nicht W zur Leithandschrift anzusetzen ist und die Varianten in W bevorzugt werden sollen. Es gibt schlieBlich manche Umstellung, wo das Urteil, welche Variante vorzuziehen ist, schwankt. Doch um der Einheitlichkeit willen, weil D fur den 4. und 5. Teii durchaus brauchbar ist, soli D auch im letzten Teii bevorzugt werden. 7. Zur Berucksichtigung des Ivolner Erstdruckes 1528. t

428 Bl. Papier mit Wasserzeichen eines sitzenden Adlers 33 X 22 X 7,5; Satzspiegel 23,5 X 13,5, 52 Zeilen, einspaltig. Alphabetische Lagenzahlung A bis LL je 6 Blatt, vorgegeben 2 Lagen fur Titelblatt bis Epistula. Folienzahlung. 1. Lage A: Titelseite : Ruperti abbatis tuitiensis viri doctis¬ simi, summique inter ueteres Theologi, libri XLII de operibus sanctae Trinitatis: cum lucidentissimis capitulorum argumentis cunctisque scripturarum locis, nunc primum fideliter excusi, et ab omnibus eruditis in hunc usque diem quam diutissime desiderati. Tres primi commentariorum libri, Patri in diuinis attribuuntur : Triginta subinde, Filio : Reliqui uero nouem, sancto Spiritui. Es folgt ein Inhaltsverzeichnis, wo allerdings falschlich zwei Biicher Hieremias statt des einen aufgezahlt sind. Unter den Rundstempeln, links Henne mit Kiicken und der Umschrift : Quoties volui congregare filios tuos quemadmo¬ dum gallina congregat pullos suos, rechts das Firmenzeichen P uber W zwischen FR(anciscus) BIR(ckmann) und Fortuna

EINLEITUNG

XLIX

cum blanditur, tunc vel maxime metuenda est, heiBt es schlieBlich Aeditio prima Coloniae Anno M.D.XXVIII. Blatt A Riickseite : Widmung des Verlegers Franz Birckmann an Kardinal Wolsey von York mit Datum desselben Jahres tertio Nonas Septembris. Bl. A2 bis B5V ein alphabetischer Stichwortkatalog “Index operis” auf 3 Spalten, auf dem folgenden Blatt die Epistola Ruperti abbatis Tuitiensis ad Cunonem, abbatem Sigebergensem. S.P.D. ; hier sind die Namen Berengarius und Heribrandus (Ruperts vorgesetzte Abte von St. Laurentius in Liittich) durch Kapitalschrift hervorgehoben. Beim Prolog auf dem folgenden Blatt beginnt die Zahlung nach Lagen (A der 1. Lage) und Folien. Die Uberschrift tiber der Versusseite lautet immer Ruperti de Trini (oder Trinit oder Trinita) et operi, eius, uber dem 6. Teii Ruperti abbatis Tuitiensis auf der Rectoseite: In Genesim Commen. Lib. I usw., liber dem 6. Teii : De operibus Spiritus sancti lib. I usw. Uber jedem der 42 Biicher wird in Versalien der Titel wiederholt : Ruperti abbatis Tuitiensis de operibus De Trinitate et operibus eius... bzw. De operibus Spi¬ ritus sancti... Auf dem letzten Blatt (f. CCCCLXXVIIIr) unter dem Arnen des letzten Satzes : Finiunt hic XLII libri de operibus sanctae atque indiuiduae Trinitatis, per Reuerendum patrem, Dominum Rupertum, Abbatem Tuitiensem, ante quadringentos annos, feliciter compositi : Nunc autem impensis Fracisci Brickman (sic !) Bibliopolae uigilantissimi, primum excusi ac recens aediti. Anno a natali Christiano. M. D. XXVIII. Mense Sep¬ tembri. SchlieBlich eine Liste von 17 Zeilen Errata. Auf. f. 478V ein Kupferstich 16 x 13 : Kolner Wappen von Greif und Lowen gehalten, uberragt von Helmzier mit Pfauenfederbusch, obere Halfte im Wappen 3 Kronen, untere stilisierte Ranken. Unterschrift : 0 Foelix. Colonia. 1527. Es fallt auf, daB weder Johannes Cochlaus noch der Abt von Deutz, Heinrich Novesius, die doch sicher beteiligt waren, erwahnt sind. Wahrscheinlich tritt Franz Birckmann nur deshalb auf, weil er fur die Kosten aufgekommen war, wie er im Impressum betont. Ais Drucker kommt auch ein Verwandter Birckmanns in Betracht, Johann Lair von Siegburg. Literatur : Ober die Drucklegung und die folgenden Neuauflagen :

Deutsches Archiv 16, 1960, S. 428-435 ; iiber Johann Lair : Otto Treptow und Severin Corsten, in Siegburger Heimat-Buch, II, Siegburg, 1967, S. 654-775.

EINLEITUNG

L

Nachtrag. Kopenhagen, Konigl. Bibliothek, S 3391, aus Cismar. Papierhandschrift vom Jahre 1461, enthalt auBer Augustinus-Sermonen auf ff. 170-229 Ruperti commentarius super psalmos. Es handelt sich um recht fhichtig ausgewahlte Exzerpte aus dem 4. Buch des 4. Teiis De Trinitate, fur die Textkritik ohne Wert. Literatur : E. J0RGENSEN, Catalogus cod. Lat. medii aeui bibi, regiae Hafniensis, Kopenhagen, 1923, S. 23 ; Deutsches Archiv 16, 1960, S. 410.

Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 10459, Papierhs. 721 S. eine Kompilation aus Rupertzitaten fur einen Psalmenkommentar, vom Jahre 1668, kann trotz Registrierung bei Fr. Stegmuller, Repertorium Biblicum, 5, Madrid, 1955, Nr. 7560. nicht ais Quelle gelten. Vgl. Deutsches Archiv 16, 1960, S. 436.

EINLEITUNG

LI

Umfang der erhaltenen Hss. und Deperdita Teii i. Genesis

Buch-Nr.

Handschriften

Deperdita :

1 2

Deutz

3 4 5 6

Koln

Mainz

7 8

Reichersberg

St. Lambrecht Liittich Priifening

2. Exodus u. i

\Aggsbach

Leviticus

S

2

(^Liittich

3 4 5 6 3. Numeri

1

bis Ruth

2

Priifening Reichersberg Wessobrunn

jAggsbach

f

3 4 5 6 4. Regum

Koln

Koln

/Liittich Priifening Reichersberg \Deutz

1 2

N /Koln q 1 Liesborn

3 4 5

p /Lippoldsberg VLiittich /Walderbach

5. Isaias

1

bis Evang.

2

|Q jKoln R /Liittich

3 4 5 6

S

/Heiligenkreuz

T l Priifening V

lReichersberg

7 6. Spir. s.

1

2

3 4 5 6 7 8

34 35 36 37 38 39

IKoln

\ Liittich W ^Priifening 1 Reichersberg

40

41 42

Literatur zu Deperdita : Deutsches Archiv 16 (1960) S. 421-425 und Nachtrag 26 (1970) S. 528-540.

DE SANCTA TRINITATE ET OPERIBVS EIVS

DIE SIGEL A.

Klostemeuburg 260 12. Jh. Reg. Can.

B

Klostemeuburg 255 12. Jh. Reg. Can.

C

Klostemeuburg 253 12. Jh. Reg. Can.

D

Paris 16729 a. 1182 Hautmont OSB

E

Heiligenkreuz 82 13. Jh. OCist

F

Linz 481 13. Jh. Baumgartenberg OCist

G1

Admont 159 12. Jh. OSB

G2

Graz 401 12. Jh. St. Lambrecht OSB

G3

Salzburg a XI 1 12. Jh. OSB

H

Rein 84 12. Jh. OCist

I

Miinchen Clm 4561 12./13. Jh. Benediktbeuern OSB

II

Miinchen Clm 18515 a. 1467 Tegemsee OSB

I2

Miinchen Clm 18514 a. 1467 Tegemsee OSB

K

Mons 15/162 12. Jh. Bonne Esperance OPraem

E

Kassel 14 12. Jh. Lippoldsberg OSB

M

Miinchen Clm 13062 12. Jh. Priifening OSB

N

Admont 237 12. Jh. OSB

0

Miinchen Clm 13047 12. Jh. Priifening OSB

P

Innsbruck 35 14. Jh. Stams OCist

j2

Klostemeuburg 258 12. Jh. Reg. Can.

R

Briissel, Bolland. 318 12. Jh. Lambach OSB

S

Wien 702 12. Jh. Gottweig OSB

T

Admont 106 12. Jh. OSB

U

Arras 622 13. Jh. St. Vaast OSB

V

Wien 1615 12. Jh. Salzburg Dom

W

Miinchen 12634 12. Jh. Ranshoven Can. Reg.

t

Koln (Erstdruck) a. 1528 Koln UB

CAPITVLA, GENESIS Incipiunt capitula libri Geneseos primi 1. Prologus operis breuiter summatimque attingens mysterium A 2 indiuiduae Trinitatis. 2. In titulo quod extra se sancta Trinitas non habuerit exem5 plar : ut conderet haec tria, caelum et terram et omnem orna¬ tum eorum. 3. Item in titulo, cur dicatur liber Genesis. 4. Quod Filius siue Verbum, per quod caelum et terra creata sunt, principium sit. 10 5. Cur non dixerit Deus : Fiat caelum et fiat terra, sicut dixit: Fiat lux etcetera. 6. Quod non sit mutabilitati adscribendum, quod fecit Deus mundum, contra eos qui dicunt mundum Deo coaeternum. 7. Quale in illo principio intelligendum sit caelum. 15 8. Quomodo terra erat inanis et uacua, et quales tenebrae erant super faciem abyssi. 9. Quomodo spiritus Dei ferebatur super aquas. 10. Quod in capite libri praemonstretur Trinitas. 11. Quod lux quae facta est angelica sit creatura. 20 12. Quod non pro similitudine sed pro re uera lux dicta sit angelica creatura. 13. Quod illa lux confiteatur creatori secundum uersiculum psalmi centesimi tertii : Confessionem et decorem induit, amic¬ tus lumine sicut uestimento. 25 14. Quod illa lux bona dicta sit, non sicut de ceteris operibus est dictum : Et uidit Deus quod esset bonum. 15. Quod angelica creatura sicut initium, sic habuerit et pro¬ fectum. 16. Quod non uoluntate creatoris eiusdem creaturae pars quae30 dam uitiata sit. 17. De inuidia uel superbia diaboli. 18. Quod creator bonus et clemens iuste tamen fecerit, quem malum praesciuit, et de casu eius. 19. De appellatione diei et noctis, et quae sit illa dies, et quae 35 illa nox. 20. Item quomodo appellationes istas Deus posuerit. 21. Cur non dictum sit : Factae sunt tenebrae et nox dies pri¬ mus, sed : Factumque est uespere et mane dies unus. 22. Item quis uel qualis sit ille dies unus. 40 23. De eo quod dixit Deus : Fiat firmamentum. 1 Geneseos om. A E F, Prologus Ruperti in libros de sancta Trinitate et operibus eius t 4 in titulo om. t 7 item in titulo om. t liber om. t 11 etc. om. t 15 inanis erat ~ A t 18 cap. 10 pon. post c. 11 E, om. t 20 sit supra liti. E 23 induisti t Vulg. 31 D(e) om. E 34 quae1 2 sit add. t 39 Item om. t

4

45

50

55

6°

65

70

75

80

CAPITVLA, GENESIS

24. Quae sint illae aquae super firmamentum. 25. Quae uel qualis existimanda sit illarum aquarum species. 26. Item de non impossibili aquarum positione super firma¬ mentum. 27. De eo quod scriptum est in psalmo supramemorato, qui ■pones nubem ascensum tuum, qui ambulas super pennas uentorum, qui jacis angelos tuos spiritus et ministros tuos ignem urentem. 28. Item de igne urente tonitruque ac fulmine. 29. De eo quod dictum est : Vocauitque Deus firmamentum caelum. 30. Item quare uocauit Deus firmamentum caelum. 31. Quod factum est uespere et mane dies secundus, et quid dies secundus. 32. De die tertio, et cur ibi dictum sit : Vidit Deus quod esset bonum. 33. Quomodo dictum sit : Congregentur aquae in locum unum. 34. Item de congregatione aquarum, et de arida, et de eo quod scriptum est in eodem psalmo : Qui fundasti terram super sta¬ bilitatem suam. 35. Quid opus fuerit aridae, ut ascenderent montes et descen¬ derent campi. 36. De eo quod dictum est : Germinet terra herbam uirentem, et de cuiusque dictionis triplicatione. 37. Item de herba uirente, et herba semen afferente, de ligno pomifero, et de ligno, cuius solum semen est in semetipso. 38. De plantatione paradisi, et de eo quod dictum est : Qui uiuit in aeternum, creauit omnia simul. 39. Item de eo quod | dictum est : Vnumquodque iuxta genus suum, et consubstantialem Deo Patri esse Filium. 40. Item de die tertio. 41. De die quarto et de luminaribus atque uirtute maioris luminis. 42. Item de eodem, et quod ante illud paradisus deliciarum floruerit, et quod illa sit terra promissionis. 43. Item de luminaribus maioribus uel magnitudine eorum. 44. De luminarium atque stellarum diuersa positione in fir¬ mamento. 45. De diuisione diei et noctis et potestate luminarium. 46. De eo quod dictum est : Et sint in signa et tempora et dies et annos. 47. Quare postremo dictum sit : Et illuminent terram.

42 aestimanda t 45 in psalmo om. A E F 40/47 qui usque urentem om. t 49 Deus om. t 51 Deus om. t 52 quid] sit add. t 57 I(tem) om. E 58 scriptum] dictum t -dem supra liti. A 62 est supra liti. A 66 D(e) om. E 69 esse Deo Patri ~ t 71 et om. t atque] et t 72 luminaris t 75 maioribus usque eorum] et eorum magnitudinibus t

A

2v

CAPITVLA, GENESIS

85

90

95

100

5

48. Cur dicendo : et stellas, non addidit: ut sint in signa, et de eodem die quarto, uel quid sit dies quartus. 49. De die quinto et quid sit dies quintus. 50. De eo quod dictum est : Producant aquae reptilia animae uiueniis. 51. Cur cum omnia uolatilia aquae produxerint, non etiam sub aquis uiuere possint. 52. De triplice distinctione creaturae, quam produxerunt aquae. 53- Item de eodem, et quod dictum est : Crescite et multiplica¬ mini et replete aquas maris. 54. Cur non dictum sit : Vidit Deus uolatilia siue reptilia, quod essent bona, sed : Vidit quod esset bonum. 55- Cur iumenta siue terrae animantia operi sexti diei cum homine deputentur. 56. De triplici specie iumentorum, reptilium atque bestiarum. 57. Quod omne genus serpentium corruptum ex eo siue uenenatum sit, quod diabolus illo usus est ad mortem hominis. 58. De adulterina permixtione iumentorum. Incipiunt capitula libri secundi.

1. De dignitate creaturae hominis et quod cum consilio prouidae Trinitatis factus sit. 2. Quae distantia sit imaginis atque similitudinis, in eo quod 105 dictum est : ad imaginem et similitudinem nostram. 3. Item de eodem. 4. Quod non dictum sit, ad similitudinem et imaginem nos¬ tram, sed : ad imaginem et similitudinem nostram. 5. De praesidatu hominis, quo dictum est : Et praesit uolati110 libus caeli et piscibus maris et bestiis terrae. 6. Cur subsecutus scriptor non dixerit : Et creauit Deus homi¬ nem ad imaginem et similitudinem suam, sed tantum : ad imaginem suam. 7. Quod mulier aeque ut uir ad imaginem Dei facta sit. 1158. De benedictione qua dictum est : Crescite et multiplicamini. 9. Item quid sit crescere et multiplicari, et qualiter uel in quantum, si non peccassent homines, debuissent multiplicari. 10. De eo quod dictum est : Ecce dedi uobis omnem herbam etcetera, ut sint uobis in escam.

82 ut] et t sint in supra lin. A signa] et tempora add. t 87 produxerunt t possunt t 95 sextae F diei sextae ~ t 95/96 cum homine supra lin. E 98 serpentum t 101 Incipiunt om. A E F 103 sit] est t 105 ad imaginem] faciamus hominem praem. t 108 nostram om. E 109 quo] quod t 113 suam om. t 114 Dei om. t 116 crescite et multiplicamini t et qualiter om. t

88

6

CAPITVLA, GENESIS

120 ii. Quod uidit Deus cuncta quae fecerat, et erant ualde bona, et cur non dictum sit: Vidit hominem quod esset bonus. 12. Item de die sexto et quid sit dies sextus. 13. De die septimo et quid sit dies septimus. 14. Item de differentia diei septimi ceterorumque dierum. 125 15. De nouem ordinibus angelorum. 16. De eo quod dictum est : Et benedixit diei septimo, et sanctificauit illum. 17. Quae sit illa requies Dei. 18. Quod non dictum sit : Ab omni opere suo quod creauit 130 Deus et fecit, sed : quod creauit Deus ut faceret. 19. De lege sabbati carnalis. 20. Quod hominem Deus de limo terrae fecit, et de eo quod ait apostolus : 0 homo, tu quis es qui respondeas Deo ? 21. Item de eo, quod praedictum est : Et inspirauit in faciem 135 eius spiraculum uitae. 22. Cur hoc tantum sit dictum : Et factus est homo in animam uiuentem. 23. De plantatione paradisi, et quod homo non formatus in paradiso, sed positus fuerit. 140 24. Item de paradiso, quod uere terrae locus sit. 25. Item de paradiso quod eum plantauit Deus a principio. 26. Item de eodem, quod propter hominem plantauit eum Deus. 27. Quod paradisus terrestris ad exemplar plantatus sit cae145 lestis paradisi, itemque de ligno quod erat in medio paradisi. 28. Quod fons ascendebat e terra, | qui inde diuiditur in quat¬ tuor capita, itemque de triplici significatione paradisi. 29. Item de eodem fonte uel fluuio, qui egrediebatur de para¬ diso. 150 30. De eo quod Deus homini praeceptum dedit. 31. Quod fidem et spem et caritatem homo Deo debuit, sed ingratus non praebuit. 32. De eo quod dictum est: Non est bonum esse hominem solum, quodque nec mulier in paradiso facta sit. 155 33- De eo quod dictum est : Adae uero non inueniebatur adiutor similis eius. 34. De costa Adae et de coniunctione uiri et uxoris suae. 35. Item de eo quod dictum est : Quod Deus coniunxit, homo non separet.

124 ceterorumque] et ceterorum t 126 et1 om. i Deus2 om. t 131 D(e) om. E 132 ait] dicit t

128 Dei] diei t 130 134 item om. t eodem t 136 dictum sit ~ t 141 Deus plantauit ~ F 145 in medio erat ~ t para¬ disi om. t 146 e] de t 148 uel] et t 152 praebuit ] exhibuit t 155 adiutor om. t 158 dictum] scriptum F

CAPITVLA, GENESIS

7

160 3^- Quod Deus solus uel quomodo solus Deus legitime separet, quod ipse coniunxit. 37. Quomodo uel unde scire potuerit Adam ut diceret : Hoc nunc os ex ossibus meis et caro de carne mea. 38. De eo quod dictum est : Relinquet homo patrem et matrem 165 et adhaerebit uxori suae. 39. De ingratitudine hominis qua in omnibus a laude creatoris mutus exstitit. 40. De eo quod nuditatem suam non erubesceret. Incipiunt capitida libri tertii. 17° 1. De calliditate serpentis, et quod homo prius per superbiam tumuit intus, quam foris per serpentem temptaretur. 2. Vtrum serpens in paradiso esse potuerit. 3. Item utrum serpentem, qui loqui uidebatur, homo irratio¬ nabilem per naturam esse nescierit. 175 4. De percunctatione serpentis dicentis ad mulierem : Cur praecepit uobis Deus ne comederetis ? 5. De uitiosa responsione mulieris. 6. De blasphemia diaboli, qua Deum mendacem existimari uoluit dicendo : Nequaquam morte moriemini etcetera. 180 7- Quod nequiter mendax illuserit dicendo : Aperientur oculi uestri et eritis sicut dii. 8. Quod eodem uitio diabolus hominem decepit, quo et ipse de caelo cecidit. 9. Quomodo uiderit mulier quod bonum esset lignum ad ues185 cendum, et quomodo uiro suo dederit, ideoque duplici quam uir poena multata sit. 10. Quomodo dictum sit : Et aperti sunt oculi amborum, et quod confusio libidinis peccati illius poena sit. 11. Quod exinde filii irae fuerimus, quia de peccato et ista 190 peccati poena generati sumus. 12. Quia hoc ipsum, quod se absconderunt a facie Domini, infidelitatis et impaenitentiae fuerit. 13. Quomodo Deus in paradiso ad auram post meridiem deam¬ bulasse dicatur. 195 14. Quod non Adam prior inuocauit Deum, sed Deus prior Adam uocauit. 15. Quod uterque scilicet Adam et Eua peccatum suum de¬ fenderit.

160 solus1 om. t 162 ut diceret ont. t erubescebant t 169 Incipiunt om. A E 182 et om. t 183 cecidit de caelo ~ t quam uir poena] poena quam uir tandem add. t 188 illius peccati ~ t

163 os supra lin. A ex] de t 168 F 178 aestimari t 179 etc. om. t 185 dederit uiro suo ~ E dederat t eius t; mulctata t 187 Quomodo] 194 dicitur t 196 uocauit Adam ~ t

8

CAPITVLA, GENESIS

16. De quattuor peccati eiusdem incrementis. 200 17. De inimicitiis inter serpentem et mulierem positis, et quod de peccato serpentis Deus non quaesierit dicendo : Quare hoc fecisti. 18. Quomodo dictum sit : Super pectus tuum gradieris. 19. Item de eo quod dictum est : Inimicitias ponam inter te et 205 mulierem et semen tuum et semen illius. 20. Item de eo quod dictum est : Ipsa conteret caput tuum, et tu insidiaberis calcaneo eius. 21. De tribus in mulierem quasi uerberibus sententiae Dei. 22. Item de eo quod dictum est : Multiplicabo aerumnas tuas 210 et conceptus tuos. 23. Item de multiplicatione conceptuum, et quod inde fuerit, ut Rebecca quoque conciperet Esau cum Iacob. 24. De sententia quae dicta est in uirum, et quod utile fuerit hominem post laborem reuerti in cinerem propter edomandam 215 eius superbiam.

220

225

230

235

25. Item quod non irae sed miserantis est gratiae, quod Deus mortalem uoluit esse hominem. 26. De eo quod uocauit Adam nomen uxoris suae Euam. 27. De tunicis pelliceis, quas fecit illis Deus. 28. De eo quod dixit : Ecce Adam quasi unus ex nobis est. 29. De eo quod dictum est : Ne forte mittat manum suam et sumat etiam de ligno uitae. 30. Item de eodem ligno uitae, et quod Adam nescierit esse lignum uitae. 31. Quod de salute Adam a multis dubitetur, et quod emissus de paradiso in Hebron sepultus | fuit. 32. Quis sit ille gladius collocatus ante paradisum uoluptatis flammeus atque uersatilis. 33. Cur non solum flammeum gladium, sed et cherubim Deus collocasse dicatur. 34. De duabus exinde succedentibus hominum generationibus, et cur generatio Cain nonnisi usque ad Lamech texatur, qui a Cain sextus, ab Adam uero fuit septimus. 35. Item de commixtione utriusque generationis, quod nec in illa propositum Dei perire potuerit. 36. Item determinationes uel distinctiones sex aetatum mundi quandam habentium similitudinem cum primis sex diebus saeculi.

199 eiusdem peccati ~ E 200 mulierem et serpentem ~ / 201 haec / 205 et semen1 usque illius om. / 207 calcaneo eius] etc. / eius] illius E 211 multiplicitate/ 212 cum] et / 210 Item om.t est] fuerit/ 217 esse uoluit ~F 210 D(e) om. E 220 dixit] dictum est / nobis] factus add. E t 221 ne] uidete praem. / mittat manum suam et supra lin. E 225 Adam om. / 226 de] a / fuit] est / 230 dicitur / 234 coniunctione / 236 uel] siue /

A

CAPITVLA, GENESIS

9

Incipiunt capitula libri quarti. 240 1. De cunctis ueteribus sanctis : quid minus ante aduentum Christi habuerint. 2. De Abel, quod unigeniti Filii Dei testis primus fuit. 3. De iracundia Cain, et quomodo dictum sit, quia concidit uultus eius, et qualiter a Deo correptus est. 245 4. Item de uoce sanguinis Abel, et quod id ipsum de Christo loquatur uita et morte sua, quod litteris prophetiae loquuntur et euangelia. 5. De sacrificio Abel, quod ueraciter secundum mysterium respiciat Deus ad Abel, id est ad Christum, et ad munera eius, 250 nec iam respiciat ad Cain, id est ad iudaicum populum et ad munera eius. 6. Quae sit terra, quae aperuit os suum et suscepit sangui¬ nem huius Abel, super quam ille Cain, id est iudaicus popu¬ lus, uagus est et profugus. 255 7. Quomodo intelligendum sit: Omnis qui occiderit Cain, septu¬ plum punietur. 8. Item de eo quod dictum est : Septies ultio dabitur de Cain, de Lamech uero septuagies septies. 9. Cur Dominus Cain in signum posuerit, ut non eum inter260 ficeret omnis qui inuenisset eum, cum in lege dicat : Cognatus occisi statim ut inuenerit homicidam iugulabit. 10. Quod prima terrenarum ciuitatum causa homicidium sit. 11. Quomodo dictum sit : Posuit mihi Deus semen alnid pro Abel quem occidit Cain. 265 12. Quid sit, quod multiplicatis hominibus filii Dei filias homi¬ num acceperunt uxores sibi. 13. Quid sit quod dictum est: Non permanebit spiritus meus in hominibus in aeternum eruntque dies illius centum uiginti annorum. 270 14. De eo quod dictum est : Gigantes autem erant super terram. 15. De eo quod dictum est: Paenituit eum quod hominem fecis¬ set super terram. 16. De Noe et causa diluuii, et quod triforme sit iudicium Dei. 17. Quam requiem nomine suo significet Noe, et de arca uel 275 mysterio arcae. 18. Item de mansiunculis et scemate eiusdem arcae. 19. Quanto tempore dum fabricaretur arca exspectauerit Dei patientia.

242 fuerit t 243 uerecundia t sit] est t quia] 239 Incipiunt om. A E F 255 omnis om. t 257 Item om. t 258 septuaquare t 245 Item om. t 299 anni t 270 uel in terra ginta A septuagesies E F 298 illius] eius t 279 Item om. t supra lin. A 273 triformis t 274 uel] et t

IO

CAPITVLA, GENESIS

20. Item de diluuio, et quod dictum est, quia cataractae caeli apertae sunt. 21. De timore Domini, quod uere Dominus secundum haec acta timendus sit. 22. De pietate eiusdem Domini iuxta quam recordatus est Noe, sicut Scriptura dicit, et de uero Noe Christo, cuius post 285 aquas tribulationis Deus Pater recordatus est resuscitando illum a mortuis, et de columba quam emisit, id est gratia Spiritus sancti quam dedit. 23. Item de eadem columba, id est Spiritus sancti gratia, quo¬ modo tertio sit emissa. 290 24. De uiri iusti oboedientia, quod sicut ad praeceptum in¬ gressus, ita ad praeceptum de arca egressus est. 25. De anno eiusdem diluuii, et quo anni tempore inundare coeperint aquae diluuii. 26. Quid secundum mysterium sit praecipiente Domino de 295 arca egredi. 27. Quam recte sacrificium Noe de seruatis cunctis animanti¬ bus obtulerit in figuram nostri, de quibus Christus uiuentes offert hostias Deo Patri. 28. De eo quod dictum est : Nequaquam ultra maledicam terrae 300 propter homines. 29. De eo quod cum dixisset : Sensus enim et cogitatio hominis in malum prona sunt, addidit : ab adolescentia sua. 30. De benedictione, in qua dictum est : Et terror uester ac tremor sit super cuncta animantia terrae. 305 31. De eo quod cum | dixisset : Omne quod mouetur et uiuit, erit uobis in cibum, addidit : quasi olera uirentium tradidi uobis omnia, excepto quod carnem cum sanguine non comedetis. 32. Item de eadem re. 33. Quid significet, quod tertio quoque dictum est : Crescite et 310 multiplicamini. 34. De eo quod dixit Deus : Ecce ego statuam pactum meum uobiscum. 35. Item de pacto uel pacti signo. 36. De eo quod in Christo pactum suum cum hominibus Deus 315 perfecerit, et quod pacti eius illud quod cum Noe pepigit signum fuerit, et de arcu qui graece yris dicitur id est pax. 37. De tribus filiis Noe, et cur non dixerit Noe : Maledictus Cham, sed : maledictus Chanaan. 38. Item mystice de ebrietate Noe, et de nudatione eius, quod 280

279 quia om. t 280 aperti A 281 quod] et praem. t 290 iusti] Abel add. t 291 ita] et add. t de arca om. t 293 ceperunt t 294/295 egredi de arca ~ t 298 hostias offert ~ t 303/304 ac tremor om. t 300 uirentia t Vulg. 313 Item om. t 315 fecerit t 317 Noe2 om. t

A

CAPITVLA, GENESIS 320

325

330

II

per illam humilitas passionis Christi significetur, quam despicit Cham, id est quiuis haereticus. 39. Quae sint mystice tabernacula Sem, in quibus habitet Iafeth. 40. Item de tribus filiis Noe, quod eorum generatione tres mundi partes impletae sunt. 41. De aedificatione turris Babel. 42. De confusione linguarum, et quod per donum Spiritus sancti omnes linguae rursus adunatae sunt in ore apostolo¬ rum. 43. De Nemroth, quem Iosephus eorum principem fuisse asse¬ rit, qui illam turrim aedificauerunt. Incipiunt capitula libri quinti.

1. Quod in Abraham tertiae aetatis mundi initium fuerit. 2. De Abraham quod ut aiunt plerique de Hur Chaldeorum, id 335 est de incendio, auxilio Dei liberatus sit. 3. Cur non dixerit Deus solum : Egredere de terra tua, sed addi¬ derit : Et de cognatione tua. 4. Vnde uel ex quo propheta fuerit Abraham. 5. Qualem mercedem uel quod praemium proposuerit illi Deus 340 iubendo ut egrederetur. 6. Quomodo egressus est iuxta apostolum nesciens quo iret. 7. De peregrinatione eius in Aegyptum, et quid significet, quod flagellauit Deus domum Pharaonis propter Saram. 8. Item de eadem re et quid significet, quod sustulit Pharao 345 Sarai in domum suam. 9. De regressu Abraham et Loth ex Aegypto, et quid significet, quod diuisus est Loth ab eo. 10. De eo quod dictum est : Faciamque semen tuum sicut puluerem terrae, et quo iure semen eius terram illam possidere 350 debuerit. 11. De eo quod Abraham propinquum suum Loth liberauit. 12. De rege Sodomorum, qui egressus est illi in occursum, et de Melchisedech, et quod Hebraei tradunt hunc fuisse Sem filium Noe. 355 13. Item quod non Melchisedech Abrahae ut Hebraei putant, sed ut apostolus ait, Abraham sacerdoti Melchisedech decimas dederit omnium.

320 Christi] eius A E F 322 habitauit t 328 adnatae t 331 illam om. t 332 Incipiunt om. A E F 333 Quod] quam A 335 Dei auxilio ~ t 337 Et om. A E F 344 re om. t 345 Saram t 347 ab eo diuisus est Loth ~ t 351 Loth in marg. A liberauerit t 353 Melchisedech] qui benedixit eum pro¬ ferens panem et uinum add. t et quod usque Noe pon. tamquam proprium capitulum (13) praemittendo Item de Melchisedech t 357 dederat t

12

CAPITVLA, GENESIS

14. De eo quod Abraham nihil accipere uoluit ex omnibus, et de mystico numero CCCXVIII uernaculorum eius. 360 15. Quid moraliter significet, quod quattuor quinque reges uicerunt. 16. De sermone Domini, qui factus est ad Abraham post illam uictoriam. 17. Item de eodem et quod dictum est : Suspice cadum et 365 numera stellas si potes. 18. De eo quod dictum est : Credidit Abraham Deo et reputa¬ tum est ei ad iustitiam. 19. De eo quod dictum est : In die illo pepigit Dominus foedus cum Abram. 370 20. Quid sibi uoluerit, quod ait : Sume tibi uaccam trimam et capram trimam et arietem trium annorum, turturem quoque et columbam. 21. Quid significauerit, quod sopor irruit super Abram, et horror magnus et tenebrosus inuasit eum. 375 22. De eo quod dictum est : Generatione autem quarta reuertentur huc. 23. De eo quod dictum est : Ingredere ad ancillam meam, quid mysterii contineat secundum apostolum. 24. Quid significauerit superbia ancillae despicientis dominam 380 suam. 25. De eo quod dictum est: Manus eius contra omnes, et manus omnium contra eum, et quod ancilla uidentis non faciem sed posteriora uidit. 26. De ortu Ismahel, | et quomodo dictum sit : Secundum car385 nem natus est, itemque de aetate patris qua ille natus est. 27. De Ysaac uel promissione eius. 28. Quod in uero Ysaac id est Christo impleta sit promissio dicentis : Multiplicabo te uehementer nimis, et de augmentatione nominis Abrahae. 390 29. De eo quod dictum est : Et statuam pactum meum inter me et te, et inter semen tuum post te. 30. De circumcisione, quod signum fuerit uel signaculum iustitiae fidei, et cur in illa corporis parte signum fidei poni debue¬ rit, et quod post aduentum promissi seminis, quod est Chris395 tus, circumcisio recte cessare debuerit. 31. Item de circumcisione et cur infans octo dierum iussus est circumcidi. 32. De eo quod dictum est : Masculus citius praeputii caro

358 uolebat t 360 significet moraliter ~ E 365 stellas] eius add. t 367 ei] illi f7 / 370 mihi corr. ex tibi E 371 annorum trium ~ / 373 Abraham Et 375 autem om. t 379 despicientis] contemnentis F 384 De] Item praem. t sit] quia add. t 387 id est in Christo supra lin. E 392 uel signaculum om. t 393 cur] id add. t signum fidei om. t

A

CAPITVLA, GENESIS

400

405

410

415

13

circumcisa non fuerit, delebitur de populo suo, quia pactum meum irritum fecit, et quid ante aduentum Christi circum¬ cisio contulerit. 33. De eo quod dictum est : Sarai uxorem tuam non uocabis Sarai sed Saram. 34. De risu Abrahae dicentis in corde suo : Putasne centenario nascetur filius ? 35. De eo quod dictum est : Super Ismahel quoque exaudiui te, et quomodo intelligendum sit : Pactum uero meum statuam ad Ysaac. 36. De centesimo anno aetatis Abrahae qua natus est Ysaac, et quod ubi nasciturus datur iam Trinitatis mysterium in forma angelorum se homini manifestare dignatur. 37. Quid significet, quod tunc apud hominem angeli siue Deus in angelis tam familiariter hospitatus est, ut paene nihil a consueta hominum hospitalitate susceptio illa differret. Incipiunt capitula libri sexti.

1. De mansuetudine et ira Dei, qui tam familiariter apud iustum hospitatus, tam terribiliter ad Sodomam diuertit. 2. De peccato Sodomorum, et quod in illo praecesserit typus Iudaeorum qui Dominum illudentes crucifixerunt. 420 3. De eo quod dictum est : Num celare potero Abraham quae gesturus sum ? 4. De clamore Sodomorum et Gomorrae et de precatione Abrahae. 5. Item de eadem re, et quod non casu sapiens homo taliter 425 numerum diminuerit, prius quinquaginta, deinde quadraginta quinque, ad extremum ponendo decem. 6. Cur duo angeli Sodomam uenerunt, et quare uespere uenerunt. 7. De eo quod non nisi compulsi oppido a Loth in hospitium 430 eius diuerterunt. 8. Quomodo Sodomitae domum circumdederunt, prius quam irent cubitum, et quod tali itidem hora Iudaei Dominum comprehenderunt. 9. Quid significet, quod ostium clauserunt, et eos qui foris 435 erant caecitate percusserunt. 10. De eo quod dictum est : Noli respicere post tergum tuum, sed in monte saluum te fac, iuxta moralem uel anagogicum sen¬ sum.

399/400 circumcisa usque fecit] etc. t 406 est om. t 409 aetatis anno ~ t 410 iam datur ~ t; ministerium A 413 ut] et t 414 differt t 415 Inci¬ piunt om. A E F 418 typus praecesserit ~ t 426 quinque om. t 427 an¬ geli om. t quare supra lin. E 436 post tergum tuum respicere ~ t 437 in monte saluum te fac] etc. t uel] et t

i4

CAPITVLA, GENESIS

11. Quare non qualemcumque ignem, sed ignem sulphureum 440 Dominus pluerit, et quod dictum est : Dominus a Domino. 12. Quid significet, quod respiciens uxor Loth post se uersa est in statuam salis. 13. De filiabus Loth, quae cum patre suo dormierunt. 14. De eo quod peregrinatus est Abraham in Geraris. 445 15. Quod aliter Abimelech atque aliter Pharaonem corripuit Deus, propter Saram uxorem Abraham. 16. De eo quod dictum est : Ecce mille argenteos dedi jratri tuo, hoc erit tibi in uelamentum oculorum, et quid significet, quod orante Abraham domus Abimelech sanata est. 450 17. De natiuitate Ysaac. 18. De eo quod dixit Sara : Risum mihi fecit Deus, et quod supernae matris Hierusalem patris quoque Dei risus et gau¬ dium sit Christus. 19. De ablactatione Ysaac et de magno conuiuio in die ablacta455 tionis eius. 20. De ludo Ismahelis cum Ysaac et de eo quod dictum est : Eice ancillam hanc et -filium eius. 21. Item de eadem re, et quid | significet, quod filius ancillae eicitur. 460 22. Quid mystice significet, quod tollens Abraham panem et utrem aquae imposuit scapulae eius. 23. Item quid significet, quod uocauit angelus Domini Agar, aperuitque oculos eius Deus ut uideret puteum aquae. 24. De foedere quod pepigit Abraham cum Abimelech, et 465 quid mystice significet. 25. Item puteus quem ui abstulerant serui Abimelech seruis Abrahae, quid mystice significet. 26. Item iuxta mysticum sensum quid sibi uelint septem agnae, quas fecit Abraham stare seorsum. 47° 27. Item ad mysterium pertinere quod plantauit Abraham nemus in Bersabee. 28. De temptatione qua temptauit Deus Abraham dicens : Tolle filium tuum unigenitum etcetera. 29. Item de eadem re, et quod mons, in quo postea funda475 tum est templum, is fuerit, ad quem immolandus ductus est Ysaac. 30. Item cur temptauerit Deus Abraham et quod non absque iustitia sic Deus dilexerit mundum, ut Filium suum unigeni-

441 est om. F 440 Abrahae t 447 dedi fratri tuo mille argenteos ~ E 448 hoc usque oculorum] etc. t 457 hanc et filium eius] etc. / 464 quod pepigit] pacto t Abraham] interpraem. t cum] et t 464/465 et usque significet in marg. A 466 Item om. t 466/467 seruis Abrahae om. t 468 Item iuxta mysticum sensum om. t 460 seorsum] mystice add. t 470 Item om. t 473 unigenitum om. t 474 mons supra lin. E 477 Deus tentauerit ~ t

CAPITVLA, GENESIS

15

tum daret, quia sic homo dilexit Deum, ut Filium suum uni480 genitum daret. 31. Item quid significet, quod hunc Ysaac pater duos habens secum pueros duxit ad immolandum, et quid per ignem, quid intelligendum sit per gladium, quid per hoc, quod portauit Ysaac ligna holocausti, quid per hoc quod pater illum colli485 gauit. 32. Quomodo usque hodie in monte uisionis, id est in sancta ecclesia, uerus Ysaac Christus in sacramento panis et uini im¬ moletur. 33. De repromissione uel iuramento Dei, et de eo quod dictum 490 est : Possidebit semen tuum portas inimicorum suorum. 34. Quod sanctus Iob et Balaam, qui et Heliu, de stirpe Nachor fratris Abraham descenderint. 35. De morte Sarae et de coemptione sepulturae eius. 36. Item de agro et spelunca duplici, in qua sepulta est. 495 37- De eadem re, iuxta sensum mysticum. 38. De senectute Abrahae et de coniugio uel castitate Ysaac. 39. Item de eo quod dictum est : Pone manum tuam super femur meum, ut adiurem te per Dominum Deum caeli et terrae, et quid coniugium mystice significet. 500 40. Item mystice, quis sit seruus Abrahae, quid significent cameli, quae bona domini eius, ex quibus omnibus secum tulit. 41. De Mesopotamia, quomodo de illa dixerit : Sed proficisca¬ ris ad terram et ad cognationem meam, et de prudentia serui 505 fidelis, quomodo petiuit Rebeccam. 42. Item de eadem re iuxta mysticum sensum. 43. Item mystice de Laban fratre Rebeccae, et de muneribus, quae dedit Rebeccae. 44. De inquisitione parentum et prompta responsione puellae 510 dicentis : Vadam, quid mystice significet, et de meditatione Ysaac ubi in agrum exierat ad puteum uidentis et uiuentis. 45. De casto pudore Rebeccae, quae conspecto Ysaac descen-

479/480 quia usque daret om. t 481 Item om. t hunc om. t 481/482 duos usque pueros om. t 482 et om. t 482/483 quid intelligendum sit per om. t 483 quid per hoc om. t 484 quid usque illum] et quid pater filium t colligauit] intelligatur add. t 486 in2 om. t 487 panis et uini om. t 489 uel iuramento om. t 491 qui et Heliu om. t 493 de2 om. t sepulcri t 496 38. De senec¬ tute usque Ysaac om. t 497 Item om. t; cap. pon. sub numero 39 t 498 ut usque terrae] etc. t 498/499 et quid] quidque t Ysaac add. t 500 Item om. t quis sit seruus Abrahae mystice ~ t 500/502 quid usque tulit pon. sub c. XL, t, omnibus om. t 503/504 quomodo usque meam] ad quam profectus est seruus t 504 et de] deque t 504/505 serui fidelis] eius t 506 Item om. t; iuxta] ad t 507 Item mystice om. t 508 Rebeccae] mystice add. t 509 De usque respon¬ sione] prompta ad inquirentes responsio t 510 mystice om. t uiuentis] egresso in agrum t 512 /513 descendit usque cito om. t

511 ubi usque

16

CAPITVLA, GENESIS

dit de camelo tollensque cito pallium cooperuit se, et quid mystice significet quod introduxit eam Ysaac in tabernaculum 515 Sarae. 46. De ceteris filiis Abrahae et de filiis ac morte Ismahelis. Incipiunt capitula libri septimi. I. De generationibus Ysaac, quod ipsae aliter sint genera¬ tiones Christi. 520 2. De eo quod Ysaac quadragenarius uxorem duxit, et in ta¬ bernaculum Sarae introduxit. 3. De sterilitate Rebeccae uel cur eam quae sterilis erat Domi¬ nus filio Abrahae praeparauit. 4. De eo quod dictum est : Duae gentes in utero tuo sunt, et duo 525 populi ex uentre tuo diuidentur, et quid spiritualiter ista signi¬ ficent. 5. De natiuitate geminorum, et quid significet quod iunior plantam prioris tenebat. 6. De eo quod Ysaac amabat Esau, Rebecca uero diligebat 530 Iacob, et quod Esau primogenita sua | uendidit. 7. Quid spiritualiter ista significent. 8. Quid significet, quod orta fame abiit Ysaac ad Abimelech regem Palestinorum in Gerara. 9. De eo quod timuit Ysaac confiteri Rebeccam sibi sociatam 535 esse coniugio. 10. De eo quod dictum est : Seuit autem Ysaac in terra illa, et inuenit in ipso anno centuplum, et quod inuidentes Palestini omnes puteos eius obstruxerunt. II. Quid significet, quod pro duobus quidem puteis contende540 rint pastores Gerarae aduersus pastores Ysaac, de tertio uero non contenderunt, et quod Abimelech et amici eius cum Ysaac foedus inierunt. 12. De uxoribus Esau, quae ambae animum Ysaac et Rebec¬ cae offenderunt. 545 13- De eo quod senuit Ysaac, et cur unam tantum benedictio¬ nem habuerit.

513 pallio t 510 filiis ac morte] morte sua et t; filiis ac supra liti. E 517 Inci¬ piunt otn. A E F 518 ipse t 520 duxit uxorem ~ t 522 De usque erat] Cur sterilem t 523 praeparauerit t 524 tuo] duo F 524/525 sunt usque diuidentur] etc. t 525 ista om. t diuidentur pon. super egredientur A, egredien¬ tur E 527 natuitate gem.] gem. ortu t et quid] quidque t 528 prioris tenue¬ rit plantam t 529/530 De eo usque uendidit] Quod Ysaac Esau, Rebecca uero Iacob dilexerit quodque ille primogenita uendiderit t 533 in Gerara om. t 534 De eo om. t timuerit t 535 esse supra lin. E coniugium t 530 saeuit t 530/537 in terra usque centuplum ] etc. t 538 omnes om. t 539/540 pastores Gerarae contenderint ~ t 540 aduersus pastores Ysaac om. t 541 conten¬ derunt om. t amicique t 542 inierint t 545 senuerit t

CAPITVLA, GENESIS

17

14. Qualiter in ecclesia imitandum sit exemplum Rebeccae, quae ad benedictionem accipiendam Ysaac ignorante Iacob intromisit. 550 15- Cur sanctum uirum Deus in amorem reprobi declinare per¬ miserit, et quid significent duo haedi et uestes Esau, quibus Rebecca Iacob induit. 16. Non esse mirandum quod ita falsus est Ysaac ut diceret : Vox quidem uox Iacob est, sed manus manus sunt Esau. 555 17- De benedictione eius qualiter super Christo intelligatur. 18. Quod carnales Iudaei similes Esau sint, qui spiritualem benedictionem non quaerunt et de odio Esau. 19. Quid spiritualiter significet, quod surreptionem bene¬ dictionis factam esse Ysaac aequanimiter tolerauit, et quod ad 560 suggestionem Rebeccae filium suum ad accipiendam uxorem misit. 20. Item de eadem, et quod Esau in typum Iudaeorum auxe¬ rit peccatum suum. 21. De peregrinatione Iacob, et de uisione eius. 565 22. Item mystice de eadem uisione. 23. Item de eo quod ait : Vere Dominus est in loco isto, et quis ille locus sit, in quo Dominus est. 24. Quae causa uel ratio fuit, ut surgens mane tolleret lapidem quem supposuerat capiti suo et erigeret in titulum fundens 570 oleum desuper appellaretque nomen urbis Bethel. 25. De uoto eiusdem. 26. De eo quod ueniens in terram orientalem uidit puteum in agro tresque greges ouium accubantes iuxta eum. 27. Qui iuxta mysticum sensum fuerint pastores, cum quibus 575 de adaquandis ouibus locutus est, et quae ipsa Rahel. 28. Item de eadem re, et quod osculatus eam eleuata uoce fleuit. 29. Item quid significet, quod Iacob pro coniugio eius seruiuit, et quod Laban pro Rahel Liam subintroduxit.

547 imitandum in ecclesia ~ i Rebeccae exemplum ~ i 548/549 quae usque intromisit] Iacob pro Esau instruente t 550 sanctum uirum cur ~ t 550/ 551 declinare permiserit reprobi ~ t 551 uestesque t 551/552 quibus usque induit om. t 553 mirandum esse — E esse om. t ita om. t diceret ] adeo dixerit t 554 est sed om. t manus2 sunt Esau] etc. t 555 qualiter] quemad¬ modum t 557 quaesiuit t deque t 558 spiritualiter om. t 558/559 bene¬ dictionis correptionem t, illam add. t 559 factam esse om. t; aequanimiter Ysaac 500 Rebeccae suggestionem ~ t filium suum] iacob t 500/561 ad uxorem misit accipiendum ~ t 502 Iudaeorum typum ~ t 565 Item om. t 506 Item om. t 567 sit usque est om. t 568 uel ratio fuit om. t 569 suo om. t erigeretque t 569/570 perfundens oleo t 570 desuper usque Bethel om. t 571 eiusdem] Iacob add. t 572 puteum uiderit t 573 tresque usque eum] gregesque circa eum tres t 574 iuxta mysticum sensum] mystice t pastores fuerint ~ t cum om. t 575 locutus est ouibus ~ t Rahel ipsa ~ t 576 Item om. t re om. t eleuataque t 578 Item om. t 579 superinduxe¬ rint Lyam t

18

CAPITVLA, GENESIS

30. Item de eadem re, et quid significet, quod post Liam nuptiis quoque iunioris Rahelis potitus est Iacob, et de singu¬ lis earum ancillis. 31. Item de eadem re iuxta anagogen. 32. De nominibus filiorum Iacob. 585 33. De primogenito Ruben, et quod primogenita eius reputata sunt Ioseph. 34. Quae sint spiritualiter in Christo coniuges liberae et quae ancillae. 35. De natiuitate Ioseph, et quod nato illo dixerit Iacob 590 socero suo : Dimitte me ut reuertar in terram et ad patriam meam. 36. Quid sit spiritualiter, quod Iacob uirgas ex parte decorticauit, et conceptus tempore in conspectu ouium posuit. 37. De eo quod dixit Laban : Experimento didici, quod benedi595 xerit mihi Deus propter te. 38. Vtrum Iacob uere in hoc iustitia sua responderit, cum stropham nouam commentatus sit, et de naturali arte qua contra naturam albi et nigri pecoris pugnauit. 39. Item de eadem re, quomodo in illa arte sit excusabilis. 600 40. De eo quod dictum est: Ditatusque est homo ultra modum, quid sit iuxta mysticum sensum. 41. Quod in bonum ualuerit Iacob audisse uerba filiorum La¬ ban, et uxoribus eius quod pater quasi alienas reputauit et uendidit, et quod ista quoque carnalia acciderint in exemplum 580

605

610

|

spiritualium.

42. De eo quod Rahel idola patris sui furata est. 43. Quomodo iniquus uiderit in somnis corripientem se Deum, ne quidquam aspere loqueretur contra Iacob. 44. Quod quamuis propheta fuerit Iacob, ignorauerit tamen, quod Rachel furata esset idola. 45. Quam proprie dictum sit : Tumensque Iacob cum iurgio, praeteritam seruitutem commemorando. 46. Quid spiritualiter significet, quod Laban Iacob persecutus

581 iunioris quoque nuptiis

~ t singulis om. t 583 anagogiam t 585 Ruben primogenito ~ t eius] sua t 586 sint t 589 De usque illo] quod Ioseph nato t Iacob om. t 59« me om. A F 590/591 in terram usque] meam etc. t 592 decorticauerit t 593 conceptusque t posuerit / 596 Vtrum Iacob] Iacob an t uere om. t sua] sibi add. t 597 nouam om. t 597/598 sit usque pecoris] nouandum aduersus naturam albi et nigri pecoris arte t 599 re] et add. t excusabilis sit ~ t 601 quid usque sensum] ut quid mystice significet t 602 in bonum ualuerit] utile fuerit t uerba filiorum Laban audisse ~ t 603 et usque reputauit] quodque uxores suas pater quasi alienas reputauit / 601 et om.t ista quoque] haec t exemplum] typum / 606 De eo om. t patris sui idola ~ t sui supra lin. A est] fuerit t 607 in somnis uiderit ~ t 608 aspere quidquam ~ t contra Iacob loqueretur ~ t contra] cum E 609 fuerit] esset t ignorabat t 611 sit dictum proprie ~ t -que om. t 612 commemorando seruitutem ~ t 613 significet] uelit t

A

CAPITVLA, GENESIS 615

19

est, et quod Rahel dixit: Secundum consuetudinem feminarum nunc accidit mihi. 47- Q11^ significet, quod Laban et Iacob in confoederationem sui fecerunt tumulum siue aceruum testimonii, et comederunt desuper. Incipiunt capitula libri octaui. De Iacob et Esau secundum apostolum dicentem. 2. Item animalis homo non percipit ea quae sunt spiritus Dei, spiritualis autem iudicat omnia. 3. Item de fortitudine spirituali qui cum Deo luctatus est, et de fortitudine carnalis qui cum quadringentis uiris uenit. 4. Quid spiritualiter ista significent in Christo et in ecclesia. 5. Item spiritualiter de eo quod dixit : In baculo meo transiui Iordanem istum, et nunc cum duabus turmis regredior. 6. De eo quod uir cum eo luctatus est, et de nomine Israhel. 7. Quid illa lucta Iacob cum Deo significauerit. 8. Quid significet, quod dando benedictionem tetigerit neruum femoris eius, et statim emarcuit. 9. Item quid significet quod ipse claudicabat pede, et quod dixit : Paruulos habeo teneros et oues ac boues fetas, quas si plus inambulando fecero laborare morientur una die. 10. Item iuxta anagogen luctari cum Deo. 11. De eo quod aedificata domo et fixis tentoriis appellauit nomen loci Sochot. 12. De raptu filiae eius Dinae, et de cauendo omni religiosae animae exemplo talis puellae.

620 1.

625

630

635

(515 nunc om. t (516 Iacob et Laban ~ t 617 siue aceruum om. t tumulum testimonii fecerint / 617/618 et super eo ederint t 619 Incipiunt om. A E F 620 De usque dicentem] Quod Esau animalis non intellexit quid spiritualis Iacob paterna contulerit benedictio t 621 Item om. A E capitula 1 et 2 sub uno numero 1 pon. A E 621/622 Item usque omnia] quod Iacob reuertenti angeli tamquam victori obuiam fuerunt dicenti : Castra Dei sunt haec t 623/625 Item usque ecclesia] quod in hoc Iacob Christi in caelum ascendentis, excepti uictoris ab angelis typum gesserit t 626 Item usque dixit] quid haec uox t 627 Iordanem usque regredior] etc. tam Christo Domino quam cuilibet fideli christiano conueniat t 628 De usque Istahel] De eo quod omnibus suis uadum Iaboth traductis luctabatur cum eo uir usque mane, et de mutatione nominis Iacob in Israhel t luctatus est cum eo ~ E 629 illa usque significauerit] famosa illa Dei et hominis lucta signi¬ ficet t Iacob supra lin. E significet E 630/631 Quid usque emarcuit] De eo quod neruus femoris Iacob emarcuit, et propterea Iudaei omnem neruum non comedant t 631 femoris om. E 632/634 Item usque die] Quod Iacob pro reproborum parte claudicauit, et pro parte electorum faciem Dei uidit t 635 Item usque Deo] Quod omnis qui sacrae Scripturae studiis accinctus incumbit, sensum Verbi Dei tenere contendens, instar Iacob cum Deo luctetur t 636/639 De usque puellae] Quod Dina filia Lyae sibi corruptionis causa a Sychem principe terrae illius ui oppressa sit t

20

CAPITVLA, GENESIS

13. De eo quod dixit Iacob : Abicite deos alienos qui in medio uestri sunt. 14. De morte Debborae nutricis Rebeccae, et quid significet mystice. 15. De mutatione iterata nominis Israhel et de triformi posi645 tione appellationis in his tribus patribus Abraham, Ysaac et Israhel, et cur dictum sit : Recessit ab eo. 16. De morte Rahel et quid significet quod mors Rebeccae uel Liae tacita est. 17. De turre gregis, et quid significet quod Ruben dormiuit 650 cum uxore patris sui. 18. De generationibus Esau. 19. De sancto Ioseph, quod in omnibus typum gesserit Domini nostri Iesu Christi. 20. De eo quod dictum est : Israhel autem diligebat Ioseph eo 655 quod in senectute genuisset eum. 21. De ipso nomine suo Ioseph significet Christum, et pater diligat istum Ioseph fratribus eius scilicet Iudaeis inuidentibus. 22. De somnis Ioseph, et quod parabolae Domini ut somnia 660 Ioseph odii seminaria fuerint. 23. Quomodo sol et luna et stellae undecim adorauerint Ioseph, et qualiter allegorice in Christo hoc impletum est. 24. De eo quod in typum eiusdem Christi quem Pater misit, missus est Ioseph ad fratres suos. 665 25. De eo quod in typum eiusdem Christi uenditus est Ioseph. 26. Quae sit tunica eius tincta sanguine haedi, et de luctu patris lugentis Ioseph. 640

640/641 De eo usque sunt] Quod Iacob iussus sit aedificare altare in Bethel et quod ex eo de diis alienis in familia sua sciscitatus sit t 642/643 De usque mystice] Quod aedificato altari in Bethel Iacob uota sua soluit, et quare mors Debborae sit memorata, alumnae autem Rebeccae sit tacita t 644/646 De usque eo] Quod Iacob ubi uota soluit benedictionem accipit, et de differentia triplicis mutationis nominum Abram 647/648 De usque tacita est] Quod mortua est Rachel, et quod eius sit descripta mors, Lyae autem tacita t 648 tacita est] tacetur F 649/650 De usque sui] De eo quod dixit trans turrim gregis, quis locus sit t 650 cum supra liti. A 651 Esau] patris Edom add. t 652/653 De usque Christi] Quare dicturus de aetate Ioseph, qui Christi solis iustitiae typum gessit praemiserit, hae sunt generationes eius t 654/655 De eo usque eum] Quod Ioseph adhuc puer grandiores fratres aemulos suos crimine pessimo accusarit t 656/658 De ipso usque inuidentibus] Quomodo Iacob Patris, Ioseph autem Filii Christi typum gesserit/1 659 somnio t 659/660 et usque fuerint] quod retulit fratribus suis/ 661/662 Quomodo usque est] De interpretatione somnii ex eo quod Iacob dixit : Num ego etc. adorabimus te super terram t 663/664 De eo usque suos] Quod Ioseph oboediens patri in Sychem missus ad fratres suos, Christi Patri suo oboe¬ dientis usque ad mortem typum gesserit t 665 De usque Ioseph] Quod Ioseph dolore mortis circumdatus similitudinem mortis Christi et passionem eius figurarauerit t 666/667 Quae usque Ioseph] Quod fratres Ioseph mittentes tunicam haedi sanguine tinctam, nuntiauerunt patri mortem eius, et de luctu patris i

CAPITVLA, GENESIS

21

27. Quod idem Ioseph recte, quamuis non fuerit occisus, in passione sua Filio Dei sit assimilatus, et quomodo uel qualem 670 hodieque tunicam Christi Iudei portent in manibus. 28. Quod secundo uenditus sit Ioseph, et de pretio uenditionis eius, et quid secundum allegoriam significet. 29. De Iuda et filiis eius Phares et Zara, secundum quos non sit unde Iudaei in carne glorientur. 675 30. Item de filiis eius Her et Ona, quid spiritualiter significent, et quid ludas ingrediendo ad Thamar. 31. Item de Thamar et quid significent quae pro arabone accepit, anulus, et armilla et baculus. 32. De effu|sione geminorum, et quid dictum est: Quare diuisa 680 est propter te maceria. 33. De Ioseph ad quid emerit eum putifar princeps Pharaonis, et conseruauerit eum Dominus ut ille fieret eunuchus. 34. Quod quattuor uirtutes principales in Ioseph comproben¬ tur nolente acquiescere operi nefario. 685 35- Quid illud significet quod pulchritudinem faciei uel deco¬ rem aspectus eius concupiuit domina eius, et quod eum apud maritum suum falso criminata est. 36. De eo quod in carcerem traditus est Ioseph, et quod tradi¬ dit princeps carceris in manu eius omnes uinctos. 69° 37. Quid istud in Christo significet. 38. Item quid significet quod cum duo essent rei Pharaonis alter punitus, alter reseruatus est, secundum quod somnium cuiusque interpretatus est Ioseph. 39. Item de eadem re, et quod sicut Ioseph uinctus in medio

668/670 Quod usque manibus] Item de re eadem, et quod sicut Ysaac, sic et Iacob ad occidendum impetitus non tamen mortuus, Christi passionem praefigurabat, t 671/672 Quod usque significet] Quomodo Ioseph semel uenditus uiginti denariis a fratribus, secundo uenditus sit Putiphar eunucho in Aegypto a Madianitis t 673/674 De Iuda usque glorientur] De coniugio Iudae et filiorum eius et quod alienigena Thamar et adulterius concubitus Iudae os Iudaeorum gloriantium in came obstruxerit t 675/676 Item usque Thamar] Quid mystice per adulterium Thamar significetur t 677/678 Item usque baculus] Quid mystice significet, quod Thamar arrabonem accepit, donec mitteretur haedus t 679/680 De usque maceria] De partu Thamar, et quid significent gemini in utero eius, quod unus manus prius protulit, et alter maceriam destruxit t 681/682 De Ioseph usque eunuchus] Quod Ioseph uenditus eunucho a Domino liberatus sit, ne in turpe ministerium assumeretur t 683/684 Quod usque nefario] Quod in Ioseph quattuor uirtutes notentur, eo quod dominam suam libidinosam spreuerit t 685/687 Quid usque criminata est] Item de eadem re mystice t 688/689 De eo usque uinctos] Quomodo Ioseph in carcerem coniectus a Domino non sit derelictus t 690 Quid usque significet] Quod sicut Ioseph sic et Christus in carcerem mis¬ sus, omnia in potestate eius fuerint t 691/693 Item usque Ioseph] Quod sicut Pharao e duobus reis unum suspendit, alterum in pristinum statum restituit, sic Deus cui uult miseretur, et quem uult indurat t 691 duo om. F 694/695 Item usque latronum] Quod sicut Pharao mediante Ioseph unum rerum, sic Deus de cruce unum latronem mediante Christo assumpserit t

A

22 695

700

705

CAPITVLA, GENESIS

illorum, sic Christus crucifixus est in medio duorum latronum. 40. De somnio Pharaonis, et quid significet quod nemo illud interpretari potuit nisi Ioseph. 41. Quid significet, quod Ioseph de carcere eductus est et quod eadem fide et patientia in Aegypto exspectauit Dei placitum, qua et patres Abraham, Ysaac et Iacob peregrinati sunt. 42. De eo quod terram Aegypti regio curru circuiuit in typum Christi, et quid anni fertilitatis, quid significent anni famis. 43. De duobus filiis Ioseph, et de eo quod ait : Obliuisci me fecit Deus omnium laborum meorum et domum patris mei, quomodo congruat Christo Filio Dei. Incipiunt capitula libri noni.

710

715

720

725

1. De eo quod dictum est ad beatum Iob : Numquid feriet tecum pactum et accipies eum seruum sempiternum, qualiter in Christo implendum in Ioseph praefiguratum est. 2. De fratribus Ioseph, qualiter adorantes eum somnium eius impleuerunt. 3. Qualiter uel quanta prudentia ab illo discruciati sint. 4. Quod exemplo eius principes christianos uti dignum sit erga Iudeos inimicos Christi. 5. Cur Iacob Beniamin filium suum cum illis mittere timuerit. 6. De sponsione Iudae dicentis : Si non reduxero eum tibi, ero peccati in te reus, et quomodo iuxta somnium alterum sol et luna et stellae undecim adorauerint Ioseph. 7. De pietate Ioseph, qua uiso Beniamin continere se non potuit. 8. De conuiuio quod fecit Ioseph fratribus suis, et de ordine primogenitorum, et quia Ioseph in typum Christi primogeni¬ tus factus est. 9. De eo quod dixit : Scyphum autem meum argenteum pone in ore sacci iunioris.

696 Pharaonis somnio ~ t et quid significet om. t 697 potuerit t 69S/ 790 Quid usque sunt] Quod sicut Ioseph de carcere eductus regio triumphat ornatu, sic Christus uicto mundi principe gloria et honore coronatus a Patre suo super opera manuum suarum constitutus sit t 701/702 De eo usque famis] Quod sicut Ioseph Aegyptum pauerit, sic nos steriles saluator noster cibo euangelicae gratiae enutriuerit t 703/705 De duobus usque Dei] Quod Ioseph ob duos filios suos laborum suorum oblitus sit, cum domo patris sui, quibus ex hoc typum Christi gesserit t 704 omnium supra lin. E 705 explicit liber VIII in marg. A 706 Incipiunt om. E F Incipiunt usque noni om. A 708 et usque sempiternum] etc. t 710/711 De usque impleuerunt] Quomodo fratres Ioseph adorantes somnium eius impleuerint t 714 inimicos Christi] Christianorum inimicos t 715 Cur] Quod t 716/717 ero usque reus] etc. t 717 iuxta somnium alterum om. t 719 se continere ~ t 722 primogenitorum] primogeniti iuxta primo¬ genita sua t; et quia usque est om. t 724 autem om. t; argenteum om. t 724/ 725 in ore sacci] etc. t 725 iunioris] et de oratione Iudae pro Beniamin add. t

CAPITVLA, GENESIS

730

735

740

745

23

10. De eo quod dixit : An ignoratis quod non sit similis mei in auguriandi scientia ? 11. De mutua agnitione, ubi dixit fratribus suis : Ego sum Ioseph. 12. Quomodo tantas hactenus potuit perpeti moras qui demum ait : Festinate et ascendite, festinate et adducite patrem meum ad me. 13. Quid significet, quod singulis fratribus suis proferri iussit stolas binas. 14. Quomodo dictum sit, quo audito Iacob quod filius eius uiueret, reuixit spiritus eius. 15. Quid timuerit Iacob ut diceret illi Deus : Noli timere, et descende in Aegyptum. 16. Quomodo Scriptura haec dicat : Omnes animae domus Iacob, quae ingressae sunt in Aegyptum fuere septuaginta, Lucas autem dicat septuagintaquinque. 17. Quomodo debeat quisque nostrum in amore Christi uti huius exemplo dicentis : Iam laetus moriar, quia uidi faciem tuam et superstitem te relinquo. 18. De humilitate patrum, qua se coram Pharaone pastores ouium et peregrinos esse professi sunt. 19. Quoto patris anno Ioseph natus fuerit. 20. De eo quod emit Ioseph et subiecit Pharaoni omnem ter¬ ram Aegypti uendentibus possessiones suas prae magnitudine

750 famis.

Quid oportuerit | a patre suo de transferendo corpore eius adiurari, uel cur sanctus uir in illa terra sepeliri maluerit. 22. Quod assumptis Ioseph duobus filiis ad patrem aegrotan¬ tem ire perrexit, et de benedictionibus eiusdem patris. 23. Cur dixerit uel dicere debuerit: Duo filii mei erunt, Manasses et Efjraim reputabuntur mihi. 24. Quod benedicens Iacob filiis Ioseph commutatione ma¬ nuum crucem Christi praesignauerit. 25. De eo quod ait : Congregamini filii Iacob, ut annuntiem quae uentura sunt uobis in nouissimis diebus. 21.

755

760

727 augurandi / 728 agnitione mutua ~ / 730/732 Quomodo usque me] Quomodo dixit : Nolite parere, et quod tantas moras perpeti potuerit qui dixit : Festinate et adducite eum ad me / 733 iussit proferri ~ / 733/736 Quomodo usque spiritus eius] De eo quod nuntium detulerunt ad Iacob, de Ioseph adhuc uiuente / 739 haec] hic / 740 quae usque Aegyptum om. t 742 quisque nostrum debeat ~ / 742/743 huius exemplo uti ~ / 744 et usque relinquo om. / 745 patrum humilitate ~ / 746 esse om. / 747 fuerit] sit / 748 emit ... et ... Pharaoni om. / 749 possessiones suas] eam illis / 751 Quid] Quod/ oportuerit] Ioseph add. / a patre suo om. t 752 uel] et/ terra illa ~ / 754 ire perrexit] properauerit / 755 uel dicere debuerit om. / 756 et om. E 757 Iacob filiis Ioseph benedicens ~ / 758 praefigurauit /, praefigurauerint E 759/760 De eo usque diebus] Quod uocauerit filios suos : Congregamini ut annuntiem uobis etc. /

A

24

765

77°

775

780

785

790

CAPITVLA, GENESIS

26. De eo quod ait : Ruben primogenitus meus, tu fortitudo mea et principium doloris mei, et quorum ille typum praetulerit. 27. De eo quod ait : Simeon et Leui uasa iniquitatis bellantia, et quorum typum praetulerunt illi. 28. De diuinitate Christi Filii Dei secundum id quod ait in benedictionibus Iudae : Iuda te laudabunt filii patris tui, adorabunt filii patris tui. 29. De eo quod ait : Non auferetur sceptrum de Iuda et dux de femore eius, donec ueniat

1604 ad austrum] per meridiem Vulg. 1625 tenebrascit A 1628 et om. t ~ A t 1634 Devs] lvcem add. E 1642 fecit] inquit add. t

24-

1640

Ps- x35> 7-9-

1642

1607 sciendum, sed sent- corr. supra liti. U collocentur om. t 1630 inquam hoc 1636 lucem supra liti. E bonum E

PL

236

A 21

IN GENESIM I, 44-45

172

1645

1650

1655

1660

1665

1670

1, 14

in tempora, sol cognouit occasum suum. Itaque si quaeras quo¬ modo luminare maius praesit diei, occidendo uidelicet praeest et renascendo. Nam sol cognouit occasum suum, quod meta¬ phorice dictum est, uidelicet quod ita certo tempore occidat, et tamquam sciens, quid agat, certa nihilominus hora reuertatur ad ortum, et secundum eumdem occasum certis ex causis nunc citiorem, nunc tardiorem alternatim uariatur longitudo breuitasque dierum. Nam altius ad aquilonem progrediendo, quia nobis tardius occupibit, diem producit. Rursusque ad austrum descendendo, quia nobis citius absconditur, diem breuiorem efficit. Non enim aliunde dies, nisi quia sol super terram est, sicut econtra nox non aliunde est, nisi quia sole sub terram demisso umbra terrae soli obiecta super nos exaltata est. Et si antequam solis globus horizonti emergat, mane lucet illustratus aer et dies est, hoc de uicinia solis fit, sicut econtra uespere cum iam nobis absconditus fuerit, non continuo sed paulatim disparent, quae supersunt reliquiae luminis. Ita luminare maius praeest diei semper. Luna uero temporaliter nocti praeest. Vnde et pulchre psalmista : Fecit, inquit, lunam in tempora. Non enim cunctis noctibus uel toti nocti praeest, sed pluribus noctibus, et plurimae parti noctis deest. Crescit quippe temporaliter, decrescit nihilominus temporaliter. Item et aliter hic diei atque aliter illa praeest nocti. Hic enim prae¬ est diei, quia de seipso diem efficit ; illa praeest nocti, quia tenebras eius aliquantulum superat, praesidio mutuati a sole luminis. Igitur diuidant diem et noctem, inquit, scilicet ut ille omnem diem suo lumine efficiat. Haec aliquas noctes uel aliquantum noctis illustret. 45, Et sint, inquit, in signa et tempora, dies et annos.

1675

1680

Quattuor dicta sunt, signa et tempora et dies et annos. Ho¬ rum tria, scilicet signa, tempora et dies ad solem pertinent, quia uidelicet ex ipso percipiuntur maxime horarum signa, quas cum obseruet rusticana quoque plebecula magis ad seruiendum Deo religiosa considerat Christi ecclesia, et secundum ipsum uariantur ueris, aestatis atque autumni et hiemis tem¬ pora. Porro, quod in dies hoc luminare sit omnium palam subiectum est oculis. Per singulos namque ortus suos singulos dies efficit. Porro, lunae deputantur anni cum suis partibus, id est mensibus duodenis. Hebraei namque (quibus data, uel a quibus profecta ad nos est haec Scriptura) so | los lunares nouerunt menses et annos. Est autem mensis uiginti nouem dierum ac

1661 Ps.

103, 19.

1682 cf. Isidor., Etym.

6, 17, 21

ss.

1649 certiorem t F, sed cnrr. 1654 est om. t 1656 mane] male E 1661 praeest nocti ~ t 1669 aliquantulum t 1682 est haec Scriptura ad nos ~ U t

PL

237

IN GENESIM I, 45-46

173

semissis. Annus autem siquidem communis, id est duodecim mensium sit, 354 dierum. Si autem embolismus, id est tredecim mensium sit, 384 dierum est. Romanis tamen luminare maius in annum est. Solarem namque computant annum 365 dierum superaddito diei qua¬ drante. Sed hic annus non adeo naturalis est, quippe cuius 1690 partes scilicet menses non naturaliter currunt, sed ad placitum dispositi sunt. Lunaris autem annus naturalis est, quippe cuius partes, id est menses itidem lunares a natura ueniunt. Vnde et cuncti quantitatis eiusdem sunt, nisi quod semissem, qui 29 diebus superest, quia pro integro die computari non 1695 potest, seruari oportet, ut alter 29 alter 30 dierum mensis habeatur. Hos annos uel huiusmodi menses ante fidem Christi romanus orbis non obseruabat sed et nunc indoctum uulgus ignorat. Proinde et in communi usu annum computat Christi ecclesia, qualem Scripturae huius ignara constituit gentilitas, 1700 et pro legitimo ritu | festi paschali menses et annos Hebraeorum secundum lunam tam communes quam embolismales rationabiliter obseruat. 46. Quare autem post haec omnia continuo subiunxit,

1685

1, 15

ET ILLVMINENT TERRAM ?

1705

Videlicet ne putes ante haec luminaria terram aliqua luce corporea fuisse illuminatam. Nam forte diceres : Iam et antea terra illuminata fuerat, sed non in signa et tempora, non in dies et annos distincta uicissitudine lux illa obseruabilis erat. Vt ergo superadicerentur ista, idcirco facta sunt luminaria. 1710 Hunc omnino sensum litterae textus excludit, dum hoc etiam adicit, et illuminent terram. Nam ex hoc quoque palam datur intelligi quia super hanc terram nulla prius erat lux uisibilis. Verumtamen de illa terra paradisi illud sciendum est quia mox, ut dixit Deus, congregentur aquae quae sunt sub firma1715 mento in locum unum, et appareat arida, sic apparuit, ut postea numquam disparuerit, sicut nihilominus mox, ut dixit Deus, germinet terra herbam uirentem, etc., sic germinauit, sic floruit et fronduit fructumque attulit, ut iam ultra deflorescere non possit. Nam, ut taceam de luce angelicarum specierum, quae 1720 numquam ibi desunt, si in hoc exsilio quaedam terrae huius particulae scilicet pretiosi lapides, quales maxime carbunculi sunt, sic apparent ut in nocte pro lucernis esse possint, quam splendide putas terram illam apparuisse, ubi neque huiusmodi lapidum neque alicuius boni quod uisum delectet quidquam 1725 potest abesse ? Hunc ergo mundum tantummodo luminaria haec illuminant.

1721 cf. Isidor., Etym. 16, 14, 1.

1684 semis U

1709 luminaria] ista praem. t

1716 Deus dixit ~ E

A 21’

i74

1, 16

IN GENESIM I, 46-47

De quibus nec illud praetereundum est, quod maxime horum causa firmamentum uolubile esse oportuit, uidelicet ut sol, qui tanti est feruoris ut, sicut superius dictum est, fons ignis aethe1730 rei appellatus sit, ad hoc factus, ut non solum illuminatio sed et temperatio mundi esset, fre|quens cunctis partibus adesset PL 238 et stellarum ordo notabilis toties regyratus notior existeret. Siquidem multo melius nunc est, cum sol feruidus breuiter qui¬ dem sed frequenter adest, quam si spatio sex mensium desuper 1735 terras exurens itidem sex mensium spatio sub terra delites¬ ceret, tamquam longam hoctem cum eadem prolixitate frigoris nobis relinqueret. Duodenis namque mensibus zodiacum Cir¬ cuit, quo circuitu solo circumferretur, cessante motu firma¬ menti et proinde, quod nunc annus est, hoc tunc unus cum 1740 nocte sua dies existeret. 47. Et fecit, inquit, Devs dvo lvminaria magna, lvmiNARE

MAIVS

VT

PRAEESSET

DIEI,

ET LVMINARE

MINVS

VT

PRAEESSET NOCTI ET STELLAS.

Notandum in hac repetitione, dum dicit, et fecit Deus duo luminaria magna, et stellas, non addidit, in signa, uidelicet ne occasionem daret illis qui putant in stellis signa esse fatalia, homines quippe creaturae magis, quam creatoris miratores, et a creatura mundi cognitum Deum non sicut Deum glorifican¬ tes, aut gratias agentes, in isto quoque dicentes se esse sapientes, 1730 stulti facti sunt, dum stellis paene omnem creatoris adscripsere potestatem, ita ut dicerent ex earum momentis uitae et mortis suae fatalem pendere necessitatem. Huiusmodi suspicio de hac Scriptura nasci non potuit. Nam cum dixisset, et fecit Deus duo luminaria, sic subiunxit, et stellas, ut in signa subaudire non 1755 liceat. Attamen et stellae in quaedam signa et in quaedam sunt tempora, quae salua pietate Christianus homo suscipere uel attendere queat, uerbi gratia de qualibus loquitur Scrip¬ tura : Quis fecit Arcturum et Hyadas et Oriona? Item : Numquid coniungere ualebis micantes stellas Pleiades aut gyrum Arcturi 1760 dissipare poteris ? Numquid produces Luciferum in tempore suo aut Vesperum super filios terrae consurgere facies ? Haec et his similia suscipere et ex illis sereni | tatis uel procellae significa- A 22 tiones attendere perniciosum non est, immo pauidis maxime nautis utile est. Amplius autem ex huiusmodi positionibus uel 1743

1729 cf. supra 1505. 1737 cf. Isidor., Etym. 13, 6, 7. sibus 70, 1, 13 - CC 46, p. 334. 1747 cf. Rom. x, 25. 1749 Rom. 1, 22.

1716 cf. Aug., De haere1748 cf. Rom. 1, 21.

1758 Iob 9, 9 ; 38, 31-32.

1731 frequens esset ~ t cunctis] et praem. t 1732 regyrans t 1738 quo] quoniam E circumfertur F 1741 Devs om. U 1744 dum] cum t 1754 sic supra lin. A 1758 qui facit arcturum et oriona et hyadas Vulg. 176« poteris dissipare ~ Vulg. 1761 aut] et Vulg. facis Vulg.

IN GENESIM I, 47-49 1765

1770

1775

175

significationibus stellarum spiritualem sensum per idoneas similitudines capere laudabile est. Item et tempora noctis de altitudine cuiuslibet stellae, ex his quae fixae cum firmamen¬ to feruntur, admoto horoscopo deprehendere iucundum arti¬ ficium atque innoxium exercitium, immo et nocturnae laudis Dei quibus horis fiat pulchrum exspectaculum est. Sed de huiusmodi ad praesens negotium non pertinet. Nam qui uere sapientiam quaerit, et a creatura mundi creatorem cognoscere, glorificare atque gratias agere cupit, hoc solum de illa scire con¬ tentus est, quod sacra testante Scriptura creatrix diuinitas instituit, uidelicet quod ad hoc posuerit ea quae praedicta sunt, id est luminaria et stellas, in firmamento caeli, ut lucerent su¬

per terram, \ ut praeessent diei ac nocti. Et uidit Deus quod esset bonum, uidit, inquam, et uerum uidit neque in suo uisu falsus est. Nam uere bonitatis eius bonus hic effectus est, bona, inquam, et pulchra boni operis eius quarta haec species est, factumque est hoc uespere et factum est mane, quia uidelicet et erat prius in occulta et inuisibili dispositione et nunc est in hac uisibili specie praeclara dies Verbi aeterni, pulchra et lucida clarificatio unigeniti Filii. 1,20-211785 48. Dixit etiam Devs : Prodvcant aqvae reptilia ani¬ 1780

mae VIVENTIS, ET VOLATILE SVPER TERRAM SVB FIRMAMENTO CAELI. CREAVITQVE DeVS CETE GRANDIA, ET OMNEM ANIMAM VIVENTEM ATQVE MOTABILEM, QVAM PRODVXERANT AQVAE IN SPECIES SVAS, ET OMNE VOLATILE SECVNDVM GENVS SVVM. 1790

1795

1800

Sicut iam superius dictum est, in hac specie creaturae, id est in reptilibus maris et uolatitilibus caeli quoddam naturale uel affectiuum consilium est, quia uidelicet dictante genitali amore masculus et femina conueniunt et successioni propa¬ gandae tanto studio consulunt, quantum satis sit ad hoc prouidendum uel efficiendum, ne deficiat quasi desiderata poste¬ ritas ipsorum. Proinde indubitanter pronuntiare licet hanc speciem boni operis Dei ad spiritum pertinere consilii, sicut supra memoratum et ante hoc praecedens opus esse monstra¬ tum est de spiritu fortitudinis. Porro cur ab huius operis quinto die scriptor exceperit iumenta et reptilia uel bestias terrae, cum illorum non altior quam horum essentia sit, pariter quippe funguntur quinque sensibus corporis, opportunius suo in loco dicendum erit. 49. Producant, inquit, aquae reptilia animae umentis. Mirum

1768 cf. Isid., Etym. 8, 9, 27. Ioh. 17, 1. 1797 Is. 11, 2.

1772 cf. Rora. 1, 21 coli. Sap. 13, 5.

1784 cf.

1773 atque] et t 1774 diuinitas] diuina t 1780 est bonus hic effectus ~ t 1781/1782 factum est om. t 1786/1789 viventis usque swm om. U 1789 vola¬ tile] reptile t 1803 erit] est t

PL 239

176

IN GENESIM I, 49

quidem de fluxo aquarum elemento solida nasci uel produci corpora, sed mirabilius est quod de nihilo potens conditor iam ipsum aquarum elementum fecerat. Cum autem dicit, producant aquae reptilia, quid opus est adici animae uiuentis, cum ipsum nomen reptilium uiuentem animam satis expri1810 mere possit ? Etenim uiuit et sentit omne quod repit, quamuis non omne quod uiuit repat vel repere possit. Viuit namque herba uirens et afferens semen, quam terra germinat. Viuit omne lignum pomiferum uel habens semen suum in semetipso, quod terra producit. Sed uita huiusmodi sicut sine sensu, ita 1815 et sine motu est. At uero omne quod repit, ut iam dictum est, etiam uiuit. Quid igitur cum dixisset, producant aqiiae reptilia, addit, animae uiuentis ? Videlicet ut animam reptilium distin¬ gueret ab anima hominis. Cum enim dicit, animae uiuentis, subaudiri uult, et non 1820 etiam discernentis. Nam eo quidem uita reptilium uitam supe¬ rat herbarum atque lignorum, quod sensibilis est; | nam et illa vivunt quidem, sed non sentiunt : uerum longe inferior est quam uita hominis, quia non solum sic uiuit homo, ut sentiat : sed et uiuit et sentit, et|quod dignissimum est, discernit. Hoc 1825 ergo cum dicitur, producant aquae reptilia, mox opportune subiungit, animae uiuentis, uiuentis, inquam, tantummodo, non etiam discernentis. Itemque et uolatile, subauditur, produ¬ cant aquae animae uiuentis, nihilominus et non discernentis. Nam acutius quidem uolatilia quam reptilia sentiunt, sed 1830 nihilominus discretione uel ratione carentia sunt. Acutius autem, ut dictum est, illa sentire, non dubium est. Nam et acumine sensus illorum in tantum maligni spiritus abusi sunt ad augendum errorem gentilium, ut auspices quoque siue augu¬ res ex eo constituti fuerint, quod ab auium garritu siue inspectu 1835 uentura sibi crederent bona siue mala spectanda praesignari. Contra quod eximius eorum poeta paulo melius sentiens, ait : Haud equidem credo, quia sit diuinitus illis Ingenium aut fato rerum prudentia maior, Verum ubi tempestas et caeli mobilis humor 1840 Mutauere uias... Vertuntur species animorum et pectora motus Nunc alios aliosque concipiunt... Hinc laetae pecudes et ouantes gutture corui. 1805

1837 Vergil., Georg. i, 415-418.420.

1809 animam uiuentem ~ E 1817 addidit U t 1818 hominum U t 1826 subiungit t 1831 ut dictum est om. t 1840 uias] uices Vergil. 1841 pec¬ tore t 1842/1843 aliosque usque hinc] alios dum nubila uentus agebat./concipiunt, hinc ille auium concentus in agris/et Vergil.

A 22v

PL 240

IN GENESIM I, 49-50 845

850

855

860

865

870

875

880

177

Dixit aves non scienter diuinare, sed pro caeli qualitatibus diuersos motus concipere. Quippe quae spreta grauiore terra sursum spatiantur et aere leuiore fruuntur mobilique corpore minus praegrauatam superne ducunt agilem uitam. Econtra reptilia grauior deprimit natura tantoque in acumine sensuum praedictis uolatilibus cedunt, quanto aeris natura crassius aquarum est elementum. Cum itaque dixisset, producant aquae reptilia animae uiuentis, notandum quia nihil addidit. Volatile, autem inquit, producant, et addidit, super terram. Sed et hoc nondum satis fuisset, nam et reptilia sub aquis terrae incubant, nec enim semper natant, et de terra siue arena uictum quaeritant. Ergo bene et hoc addidit, sub firmamento caeli. Haec pro¬ ductionis uolatilium plena et sufficiens definitio est, quia uidelicet produxerunt aquae reptilia animae uiuentis, produxerunt, inquam, non etiam emiserunt, licet quaedam ex illis, ut del¬ phini siue phocae ad horam patiente natura foras prodire audeant. Volatilia uero et produxerunt et super terram sub firmamento caeli emiserunt. Vna namque haec animantium species nihilo magis gaudet quam libertate uolandi natabundis, sub firmamento caeli, spatiando pennulis, sicut econtra reptilia quae retinuerunt aquae in semetipsis earumdem aquarum profundo et maxime fluuialibus delectantur undis. Porro uolatilium quaeque species prout pennas densiores et minora habent corpora, ita et sub firmamento caeli altius at¬ que celerius euolant, uerbi gratia, ut accipiter, ardea, siue aquila. Nam econtra quorum corpora densa, pennae uero rarae uel paruae sunt, tardius leuantur et minus uolant, ut uultur aut certe struthio, quae etsi pennas habet nullatenus tamen uolare potest. 50. Quaeri nunc potest cur, cum omnia uolatilia aquae | produxerint, non etiam sub aquis natalibus eadem uiuere possint ? Nam sunt quidem quae dicantur aues marinae, ut fuli¬ cae siue parua quidem sed nobilis alcyone, quae nidificare dici¬ tur in litoribus patientiam maris exspectante, intantum ut per bis septem dies donec pullos educat nullatenus moueatur uel perturbetur fida tranquillitas. Sed haec uel cetera cum de aquis producta sint, non etiam sub aquis uiuere possunt. Cur ergo natura iljlis quasi a materno utero tam diuersa succedit ? Cur illic uitam retinere non possunt, unde uitam sumpserunt ? Et quidem quaestio haec difficilius soluitur, si aquarum no¬ mine unius tantum elementi gurgites accipimus. Nunc autem

1858 cf. Isid., Etym. 12, 6, 9 ; Raban., De nat. rerum 8, 5 - PL 111, 237 D. Raban., De nat. rer. 8, 6 - PL m, 246 C/248 C.

1846 feruntur t 1863 econtra] cetera t om. t 1877 patientia t

1865 et] iam add. E

187«

delectantur

PL

A

178

IN GENESIM I, 50-51

et aer aqua potest recte dici, quippe qui ex aqua uel per aquam consistit. Vnde dicitur in epistula Petri apostoli : Latet enim eos hoc nolentes, quod caeli erant prius et terra de aqua et per aquam consistens Dei uerbo. Alia editio sic habet : Caeli erant olim de aqua et per aquam constituti, significat autem aerem 1890 istum humidum atque turbidum : Hunc etenim caelum appel¬ lare Scriptura consueuit. Vnde scriptum est : Miluus in caelo cognouit tempus suum. Potest itaque et aer simul cum aquarum elemento intelligi. Sed econtra forte dicitur : Posset hoc sensu et sic dici: Producant aqfiae reptilia animae uiuentis et uolati1895 lia atque iumenta siue bestias. Nam et terra ut praedictum est, de aqua et per aquam consistit. De aqua uideiicet quia dixit Deus : Congregentur aquae in unum locum et appareat arida. Et jactum est ita. Per aquam uero, quia diuina disposi¬ tione uenis aquarum tota intrinsecus plena est, sicut corpus 1900 animantis uenis redundat sanguinis, ne uideiicet ariditate deficeret, si aquarum irrigatio cessaret. Ad haec inquam, post¬ quam Deus aridam apparere iussit eamque terram appellauit, non licet illam aquae nomine signari. At uero aeris nomen ea¬ dem auctoritate non est positum, sed ab hominibus dictus est 1905 aer ab altitudine ; hae namque graece, sursum dicitur latine. Per hunc feruntur aquarum globi mari exhalante subuecti, ne putes hanc partem nomine firmamentis signatam, cum firma¬ mentum diuidat aquas ab aquis, per hunc autem aerem palam fit densa aquarum uolumina ferri, ut nubes paene flumina sint. 1910 Cum ergo dicitur : producant aquae, licet aerem quoque simul intelligi, quia uideiicet cum ascendentes aquae per aeris spatia ui frigoris uertantur in niues, eadem facilitate per uirtutem praecepeti potuerunt uerti in aues. Itaque et de aquis produc¬ tae sunt et tamen sub aquis uiuere non possunt, quia forte 1915 nequaquam sub densis fluctibus uitam sumpserunt, sed de rarioris et per nubeculas uolantis aquae globis uolantium auium corpuscula facta sunt. Verum quocumque modo pro¬ duxerint, illud constat, quia produxerunt aquae reptilia ani¬ mae uiuentis et uolatilia super terram sub firmamento caeli 1920 naturae suae terminis ab eo, cuius praeceptum, quod semel posuit, non praeteribit, triformiter sibi definitis. Nam sequitur: | 51. Creauitque Deus cete grandia et omnem animam unientem atque motabilem, quam, produxerant aquae in species stias et 1885

188« II Petr. 3, 5. 1889 Aug., De ciu. Dei 20, 18, 6-7 - CC 48 p. 729 ; De Gen. ad liti. 3, 2 - PL 34, 279. 1891 Ier. 8, 7. 1897 Gen. 1, 9. 1905 cf. Isidor., Etym. 13, 7. 1920 cf. Ps. 148, 6. 1922 Gen. 1, 21.

1890 etenim] ergo t guis F 1905 rae t

1891 Scriptura om. E 1900 redundat uenis ~ t san¬ 1912 facilitate] felicitate F, facultate t 1921 sibi] ibi /

PL 242

IN GENESIM I, 51-52

179

uolatilia secundum genus suum. Cur ista distinxit : Creauitque Detis cete grandia et omnem animam uiuentem atque motabilem, cum et cete grandia comprehendi uel consignificari potuissent, si hoc solum dixisset, creauitque Deus omnem animam uiuen¬ tem atque motabilem ? Etenim hoc dicto nec cete grandia nec paruos spiniculos excepisset. Cur ergo sic distinxit ? Videlicet 193° ut hoc etiam creatricis opus Trinitatis in tres diuisum esse species insinuaret ; uiuentium namque siue motabilium, alia per fetum ueniunt, id est catuligena sunt, quorum cete maxima sunt ; alia per ouum ueniunt, quorum multo plura genera sunt. Quibus adde, et omne uolatile secundum genus suum. Et ecce 1935 habes huius quoque creationis opus tripartitum. Porro quod cum dixisset, creauitque Deus cete grandia, et omnem animam uiuentem atque motabilem, adiunxit dicens, quam produxerant aquae, congrue et | in singulis operibus dici potuisset. Creauit enim et lumina, quae fecerat, etc., omnia quae distincte 1940 fecit, Deus idem simul fecerat, eo uidelicet respectu, quia sicut iam dictum est, quidquid factum est in ipso uita erat. Qua¬ propter et de omnibus in fine generationum istarum sic dicitur : Istae generationes caeli et terrae, quando creatae sunt in die quo creauit Deus caelum et terram et omne uirgultum agri antequam 1945 oriretur, etc. Quomodo intelligendum est illud quod creauerat Deus omne uirgultum agri antequam oriretur, sic et quod nunc dicuntur aquae iam produxisse omnem animam uiuentem atque motabilem cum crearet illa Deus. 1925

1, 22

52.

Benedixitqve illis Devs dicens : Crescite et mvlti-

1950 PLICAMINI ET REPLETE AQVAS MARIS AVESQVE MVLTIPLICENTVR SVPER TERRAM.

1955

1960

Ecce hic manifestius elucet, cur in istis operibus Dei singu¬ lorum factura operum tertio repetita sit. Videlicet quia quod factum est in ipso uita erat primo dixit Deus, producant aquae reptilia animae uiuentis et uolatilia super terram sub firmamento caeli. Deinde quia quod in ipso uita erat, per visibiles essentias in actu demonstratum est. Et creauit, inquit, Deus cete grandia et omnem animam uiuentem atque motabilem, quam produxerant aquae in species suas, et uolatilia secundum genus siium. Et quia per successiones suas eadem creatoris potentia subsistere unumquemque oportebat, benedixit Deus illis, inquit dicens : Crescite et multiplicamini, etc. Tria sunt uerba benedictionis,

1924 Gen. 2, 4-5.

1953 Ioh. 1, 3-4.

1954 Gen. 1, 20.

1957 Gen. x, 21.

1924 uolatilia] omne uolatile Vulg. ista] ita t 1927 si] sic t 1929 paruulos E 1939 luminaria t quae] quaeque E, quae quae A, sed dei. quae2 fecerat distincte t 1940 fecerat simul ~ t 1946 agri om. t

A 23’

i8o

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

IN GENESIM I, 52

crescite, et multiplicamini, et replete aquas maris, sed unus idemque sensus est, quippe qui uno tantum uerbo rursum exprimitur, cum subiungitur, auesque multiplicentur super ter¬ ram. Nec mirum. Etenim tria nomina siue | tres sunt personae eius qui benedixit, sed unus idemque Deus est. Quare autem multiplicationes horum in benedictione fieri mandauit, herbam quoque uirentem et afferentem semen lignumque pomiferum habens unumquodque semen suum in semetipso, cum iussisset produci e terra, non benedixit itidem dicendo, crescite et multi¬ plicamini et replete terraih ? Aut unde illis tanta crementi uel multiplicationis copia, cum non eis quoque Deus benedixerit ? Etenim ipsa quoque crescunt et multiplicantur et secundum genus cuiusque passim noua ueteribus, tenera robustis, plan¬ taria uerbi gratia fagis aut quercubus de paruo semine suc¬ crescunt et celsa in auras paulatim cacumina surgunt. Quid ergo amplius reptilibus maris siue uolatilibus caeli, quid, in¬ quam, amplius quam terrae uirgultis in suo genere benedictio competens fuit uel in quo eius effectus certius agnoscendus erit ? Ad haec, inquam, crescit quidem et multiplicatur herba uirens lignumque pomiferum unumquodque in suo genere, sed differt crementorum ratio pro diuersa essentiarum quali¬ tate. Etenim herbam uirentem siue lignum eadem terra, quae germinat uel producit, multiplicat, et semina illis ipsa impor¬ tat et cadentia recipit, etiamsi serentis manus forte desit et multiplicandae posteritati, solum ipsorum esse sufficit. Verum reptilibus siue uolatilibus si nullus fuisset appetitus, non ipsa crescerent aut multiplicarentur et non stetisset eorum genus. Cum ergo initium existendi accepissent, oportuit eiusdem creatoris imperio naturalem illis medullitus inseri amorem uel appetitum, ut masculus ardens ad semen ingerendum, femina nihilominus auida foret ad recipiendum. Hoc illis benedictio contulit et ob hoc necessaria fuit, nam inde reptilia creuerunt et multiplicata sunt et repleuerunt aquas maris auesque multiplicatae sunt ex eis. Ad hoc, tenet haec animantia uinculo amoris magna huius | benedictionis uis. Quamdiu emittentur fontes in conuallibus et inter medium montium pertransibunt aquae, tamdiu super ea uolucres caeli habitabunt et de medio petrarum dabunt uocem. Et quamdiu irriguis superioribus et

1988 cf. Greg., Horni/, in eu. 12,1- PL 76, 1119 B.; Aug., De ciu. Dei 14, 26, 31 CC 48 p. 449. 1998 cf. Ps. 103, 10-12.

1972/1973 uel multiplicationis] aut benedictionis in multiplicatione t 1973 be¬ nedixit Deus t 1980 cognoscendus t 1982 in genere suo ~ / 1984 lignum] pomiferum add. t 1985 semen GU t 1986 et] ideo add. G U t 1991 inserit 17 1997 quamdiu] enim add. t 1998 in supra lin. E 1999 et om. E 2000 uoces U

PL 243

A 24

IN GENESIM I, 52-53

181

pinguedine terrae saturabuntur ligna campi et cedri Libani, quas plantauit, tamdiu illic passeres nidificabunt. Et eodem amore uel desiderio et gallina languida uocem mutabit et luscinia laetabunda paruulis ouis supersedens tota peruigil 2005 nocte cantabit, tanta cantilenae suauitate ut tibi uideatur haec esse summa eius intentio, quo possit non minus dulcibus modis fetus animare quam fotu corporis. Hinc educta progenies uespere et mane, et meridie quodam modo narrabit et creatoris laudem non ingrata natura annuntiabit et ei qui dat escam omni 2010 carni tanto concentu confitentur Deo caeli, ut erubescere de¬ beat homo rationalis, si umquam dona creatoris in escam mutus ab eius laude perceperit. Item et quamdiu steterit hoc mare magnum et spatiosum manibus in quo naues pertranseunt, | quod qualiter transiturum sit nouit ipse qui dixit : Caelum et 2015 terra transibunt, uerba autem mea non transibunt, tamdiu perseuerante benedictionis huius uirtute illic erunt reptilia, quo¬ rum non est numerus, animalia pusilla cum magnis, et omnia non frustra a creatore exspectabunt ut det illis escam in tem¬ pore et eo dante illis colligent et aperiente illo manum suam om2020 nia implebuntur bonitate, tam balena quam rana, tam crocodi¬ lus quam murena. 1, 21.23 53. Et vidit Devs qvod esset bonvm, factvmqve est VESPERE ET MANE DIES QVINTVS.

Si tam stabili iustitia uiueret homo, quam certo ordine servant ea quae praedicta sunt, statutum benedictionis impe¬ rium recte formato homine, sicut dictum est, et uidit Deus lucem quod esset bona, sic nihilominus singulariter diceretur, et uidit Deus hominem quod esset bonus. Verumtamen nec dixit, nec dicere Scriptura debuit, et uidit 2030 Deus uolatilia siue reptilia quod essent bona ; sed uidit Deus, inquit, quod esset bonum, subauditur esse factum sic, in quo non creaturae huius, quod nullum est, laudatur meritum, sed bonum creatoris ponderatur ingenium. Similiter cum dicitur : Et uidit Deus cuncta quae fecerat, et erant ualde bona, non 2035 creaturarum praedicantur merita, sed (quod longe aliud est) creatoris commendatur sapientia. Sola lux, quia uoluntatem habere potuit et uoluntarie suam ad Deum essentiam direxit, 2025

2001 Ps. 103, 16-17. 2003/2007 Ambros., Exameron 5, 24, 85 - CSEL 32, 199, 17-20. 2008 cf. Ps. 54, 18. 2010 Ps. 135, 25. 2012 Ps. 103, 25. 2013 cf. Ps. 103, 26. 2014 Mt. 24, 35. 2016 cf. Ps. 103, 25.27-28. 2026 Gen. 1, 4. 2034 Gen. 1, 31.

2002/2003 amore eodem ~ G, sed corr. 2005 decantabit t 2008 mane in marg. G 2009 et om. E 2014 cf. supra 1, 1068 2016 huius benedictionis ~ 1 erant U 2020 cocodrillus U 2030 uolatilia] caeli add. t reptilia] maris add. t 2030/2031 Deus inquit Deus U 2031 sic esse factum ~ U t

PL 244

i82

IN GENESIM I, 53-55

bona dicta est, utpote boni Dei capax, quem quia cum amore excepit, recte illi divinae bonitatis communicata est laus. 2040 54. Sexta creaturae Dei species homo est, cuius in essentia is qui a timore sextus est intellectus manifeste praefulget. Hoc perspicuum est, rationalis enim creatura est, non solum intellectum, sed et ingenium atque memoriam habet, unde ad spiritualium cognitionem et Dei sapientiam peruenire 2045 potest. Sed cur iumenta, cum irrationabilia sint, sexto diei cum illo deputantur ? Nihilo enim magis iumenta quam repti¬ lia maris siue uolatilia caeli quinque sensus corporis excedunt, nec minus aut magis quam illa haec rationis expertia sunt. Ad haec inquam : Et si in eodem essentiae gradu iumenta, in quo 2050 et uolatilia siue aquarum reptilia tenentur, quia pariter cor¬ pora sunt animata et sensibilia, nec ultra ualent : recte tamen cum homine sexto diei computantur, quia cuius homo, eiusdem partis mundi scilicet terrae ornatus iumentorum quoque genus est, et eius potis|simum seruitio substituta sunt sicut uidemus, A 24’ 2055 quia neque uolatilia neque reptilia, quae produxerunt aquae, sed sola iumenta homini cooperantur et collaborant. Cum itaque illis, id est uolatilibus siue piscibus, pro conditionis aequahtate, huic autem, id est homini pro materiali origine iumentorum | genus contiguum sit, recte potiori, id est homini PL 245 2060 cessit, ut cum illo unus diuinae operationis sit dies, cum quo unius partis mundi scilicet terrae ornatus est. Sed iam ipsa creantis imperii uerba consulamus. 1, 24-25 55. Prodvcat, inquit, terra animam viventem in genere svo, ivmenta, reptilia et bestias terrae secvndvm species 2065 svas. Factvmqve est ita. Et fecit Devs bestias terrae SECVNDVM SPECIES SVAS, ET IVMENTA ET OMNE REPTILE IN GENERE svo.

2070

2075

Sub uno genere animae uiuentis, quam terra producit, tres species manifeste Scriptura distinxit, iumentorum, reptilium atque bestiarum, et nota diligenter iudiciorum Dei inuestigabilium prudentiam. Ab una namque specie id est a reptili homo seductus est: ab una id est a bestiis terrae iuste peccator idem infestatur ; ab una id est a iumentis eiusdem miseri debilitas misericordia Dei refouente iuuatur. Dicuntur enim iumenta quod sint quaedam hominis adiumenta ; reptilia uere repentia

2038 cf. supra 2 31.444. 2041 Is. 11, 2. p. 297 ; 10, 10.13 - P- 326/327.

2043 cf. Aug., De Trin. 9, 4.4 - CC 5 o,

2030 exceperit t laus est ~ G 2041 intellectus est ~ U 2047 corporis sensus ~ t 2052 diei sexto ~ t 2053 quoque iumentorum ~ t 2054 sub¬ stituta seruitio ~ t 2000/2007 et usque svo om. U 2000 reptile] terrae add. Vulg. 2070 praeiudiciorum t 2071 prudentiam] prouidentiam t 2073 miseri] hominis add. t debilitas in marg. E 2075 uero t

IN GENESIM I, 55-56

2080

2085

2090

2095

2100

2105

2110

183

siue serpentia ; bestiae quasi festiae, quod sint infestae. Hic iam quaeritur quomodo serpenti pro maledictione dicatur, super pectus tuum gradieris, cum hoc a natura prius habuerit ut reperet, quod est super pectus suum gradi. Etenim sicut iumenta, sic et reptilia iam fuerant iussa produci. Sed de hoc opportunius suo in loco dicendum erit. 56. Nunc illud sciendum quia repebat prius ut nunc omne huius speciei uel generis animal, sed reptatus eius nullum horrorem haberet, si non illo diabolus ad mortem domini eius hominis usus fuisset. Multo magis uero nec uirus pestiferum uomeret uel in seipso haberet, si non illum idem creaturae Dei adulterator ueneficus illo suo malitiae ueneno polluisset et per os eius homini, ut iam dictum est, mortem insibilasset. Ecce hodieque (ut taceam quod multis sanctorum Christi seruorum non solum innocuos sed etiam oboedientes legimus fuisse serpentes) gens tota esse traditur, quae in mediis tutam agat uitam serpentibus. Vnde quidam ait Romanorum auctor nobilissimus : .Gens unica terras Incolit a saeuo serpentum innoxia morsu. Marmaridae Psylli, par lingua potentibus herbis. Ipse eruor tutus, nullumque admittere uirus, Vel cantu cessante, potest. Quanto magis tunc homo cunctorum animantium | praeses et dominus reptilibus quoque terrae ordine legitimo imperaret, si uel diabolus per os serpentis numquam sibilasset uel si ipse homo cum in honore esset sic intellexisset, ut uenenum sua¬ sionis eius non admisisset ? Ergo bona quidem creatio cuncto¬ rum, sed homini, quia Deo contrarius existens factus est sibimetipsi grauis, in malum iure uersa sunt ea quae bene facta sunt. Ceterum quia praescientiam eius qui fecit quae futura sunt nec illud latebat quod alius id est homo siue diabolus facturus erat, non mirum si truces homini peccatori bestias et uenenata praeparauit animalia, qui infernum quoque futuris daemonum uel hominum peccatis praeparauerat. De istis enim aeque ut de ceteris dubium non est, quia in illo secreti sui uespere dixit Deus : Producat terra animam uiuentem in genere

2076 Isidor., JBtym. i, 37. Lucan., Phars. 9, 860-864.

2079 Gen. 3, 14. 2102 cf. Ps. 48, 13.

2090 cf. Mc. 16, 18. 2104 cf. Iob 7, 20.

2094

2076 festiae] per antiphrasin add. t 2079 gradi] gradere t 2081 suo in loco opportunius ~ t 2092 ait quidam ~ G U t 2095 serpentium G 2098 potest] potens Luc., sedinpl. codd. potest 2100 imperitaret t 2102 sic om. U suasionis] passionis U, sed corr. 2104 factus est existens ~ t 2106 sunt] erant t 2111 non est dubium ~ t

PL

246

184

2115

2120

2125

2130

2135

2140

IN GENESIM I, 56-57

suo ; et mane, id est in primaeua generis huius creatione, factum est ita, et per successiones posteritatis singulorum nunc usque facit Deus bestias terrae in species suas et iumenta et omne reptile in genere suo. 57. Perseuerat haec posita semel naturae lex, quibusque posteritatem suam propagantibus | in genere suo, ut uerbi A gratia nec de equina specie nascantur asini nec de leonibus generentur ursi nec de bobus cerui nec de camelis procreentur elephanti aut de bubalis onagri. Fiunt tamen quaedam natura¬ rum ex inaequali permixtione adulteria, cum uerbi gratia de equa et asino mulus, de hirco et oue nascitur tityrus, quod hominum instinctu fieri lex uetat cum dicit : Iumenta tua non facies coire cum alterius generis animantibus. Hoc primus fecisse fertur Ana filius Sebeon filii Esau scilicet, quod equa¬ rum greges ab asinis in deserto fecerit primus ascendi, ut mulorum inde noua contra naturam animalia nascerentur. Verumtamen et bestiae, quae sub hominum magisterio non sunt, contra naturam diuersis ex speciebus permiscentur, ut leo dum permiscetur pardae nascitur leopardus, et dum lupus ceruae commiscetur lynces generantur. Et in reptilibus quoque permixtionis inordinatio reperitur. Tradunt enim physici quia uipera nequissimum genus reptile, et super omnia quae serpentini sunt generis astutior, ubi coeundi cupiditatem assumpserit, murenae maritimae copulam requirit, progressaque ad litus, sibilo testificata sui praesentiam ad coniugalem amplexum illam euocat. Murena inuitata non deest et uenenatae serpenti expetitos usus suae coniunctionis impertitur. Et de his quidem iam satis dictum, deinceps ad hominis creatio¬ nem (quae nostra aerumnosa et laboriosa dies est) articulum promoueamus.

2123 Isid., Etym. 12, 1, 61. 2124 Leu. 19, 19. ron 5, 7, 18 - CSEL 32, 153, 10-16.

2134/2139 Ambros., Exame-

2128 multorum E 2131 nascitur] et praem. G t 2134 reptile] bestiae Ambr. 2136 copulam] notam sibi praem. Ambr. requirit] uel nouam praeparat add. Ambr. 2139 impertit Ambr. 2141 aerumnosa] criminosa t est dies ~ E 2142 Explicit liber primus. Incipit secundus A E F

IN GENESIM LIBER SECVNDVS

PL 247

1. Et vidit Devs qvod esset bonvm, et ait : Faciamvs

1, 25c-26

HOMINEM

AD

IMAGINEM

ET

SIMILITVDINEM

NOSTRAM,

ET

PRAESIT PISCIBVS MARIS ET VOLATILIBVS CAELI, ET BESTIIS 5 VNIVERSAE TERRAE, ATQVE OMNI REPTILI QVOD MOVETVR IN TERRA.

Ecce artificem omnium Dei sapientiam gyrum caeli solam circumeuntem et in fluctibus maris ambulantem a longe prose¬ cuti tandem ad eam quae propositi uel operis huius summa 10 est peruenimus causam, scilicet ad nos homines, quod creator noster facere dignatus est ad imaginem et similitudinem suam. Quid enim propositum est nisi sanctae Trinitatis gloriam per ipsius opera quasi per speculum contemplari ? Et cuiusque personae proprietatem agnoscere ex proprii qualitate operis ? 15 Haec plane scilicet humana creatura illud potissimum opus est, quod eadem beata Trinitas magna sibi dignatione diuisit, ut Pater conderet, Filius redimeret, Spiritus sanctus igniret. Huius ergo creationis dignitatem non per qualemcumque in¬ dicem sed per digitum Dei, cuius est Scriptura haec, diligenter 20 expressam reuerenter, ut dignum est, audiamus. Ait : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nos¬ tram. Mutauit uocem suam, quippe qui hactenus de singulis dixit : Fiat, et factum est ; producat terra, et producant aquae, et ita factum est, nunc autem tamquam a circuitu caeli et ter25 rae et maris lassabundus resederit et inter respirandum in mentem illi uenerit adhuc unum deesse quod deceret uel oporteret fieri : Faciamus, inquit, hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Domine, inquit propheta, consilium tuum antiquum uerum 30 fiat. An tibi paruum uidetur consilium his paucis sanctae Trinitatis dictiunculis esse significatum ? Magnum plane consilium in illo sapientiae concilio, in illo talium personarum, Patris | et Filii et Spiritus sancti, non tam senatu quam soliloquio uenerando de nobis peccatoribus habitum est. An putas 35 eorum quidquam quae circa nos acta uel agenda sunt illic defuisse ? Plane ibi omnis nostra in medio causa posita est, mors uel perditio nostra quae futura erat illic perspecta est,

II, 7 cf. Sap. 13, 1 coli. Eccli. 24, 8. 13 cf. I Cor. 13, 12. 17 cf. Leo, Serm. 77, 2 - PL 54, 412 ; cf. Rupert., De diu. off. 7, 394 - CC, Cont. Med. 7, p. 235. 19 cf. Deut. 9, 10. 23 Gen. 1, 3.6.14.11.20. 29 cf. Is. 5, 19.

II, 5 omniqve Vulg. 8 maris] solum add. t 13 opera ipsius ~ / 15 humana scilicet ~ t 18 iudicem t 23 et2 om. t 24 ita om. t terrae, caeli ~ t 26 diceret E 32 concilio] consilio F 37 perspecta corr. ex perfecta G

A 2jv

i86

IN GENESIM II, 1-2

et inde totum consilium habitum, ut unaquaeque suam operis partem persona susciperet, ut scilicet, sicut iam dictum est, 40 tunc quidem Pater conderet, postea in plenitudine temporis Filius perditum redimeret. Spiritus sanctus remissionem pec¬ catorum et carnis resurrectionem perficeret, atque ita com¬ muni Trinitatis consilio reaedificarentur in homine deserta saeculo|rum, et fundamenta generationis et generationis susci45 tarentur. Laus sapientiae creatoris, honor gratiae liberatoris, gratiarum actio pietati illuminatoris, adoratio uni indiuisae creatrici liberatrici et gubernatrici omnium Trinitati. Repleatur os nostrum laude, ut tantam eius gloriam, tantam eius magnitu¬ dinem tota die cantemus. 50 2. Primum illud quaesitu dignum est, quaenam distantia sit imaginis atque similitudinis ; et deinde clarebit quod non casu sed pro rationis intuitu littera sic ordinata sit, ut non diceretur : Faciamus hominem ad similitudinem et imaginem nostram, sed ad imaginem et similitudinem nostram. Imago et 55 similitudo hoc differunt, quod imago unius imago est ; simili¬ tudo autem numquam minus quam duorum similitudo est. Est autem imago Dei Filius eiusdem Dei Patris. Sicut de illo apostolus, qui est, inquit, imago Dei inuisibilis, imago, inquam, Dei inuisibilis est Filius aeque inuisibilis. Multis tamen modis 60 imago dicitur ; est enim imago hominis uel equi pictura in pariete uel sculptura in ligno siue in lapide : uidetur in puteo imago solis aut lunae. Non sic imago Dei dicitur Filius, sed ita ut sit, sicut in alio loco dicit apostolus, figura substantiae eius, quia uidelicet sicut substantia quaelibet ex conspecta figura 65 sua cognoscitur, sic Deus Pater per Verbum suum, quod est Filius, agnoscitur. Dicitur tamen et imago hominis proprietas substantiae eius, quo sensu illud de primo homine dictum necessario intelligitur : Vixit autem Adam centum triginta annis, genuit que filium ad imaginem et similitudinem suam, 70 et uocauit nomen eius Seth. Est ergo Filius imago Patris, sanctus autem Spiritus similitudo Patris et Filii, communis enim bonitas siue caritas est Patris et Filii. Ergo non recte dici potuisse putes : Faciamus hominem ad similitudinem et imagi¬ nem nostram, quia profecto Filius, sicut non Patris simul et

43 cf. Is. 58, 12. 45 cf. Antiphon. “Tibi laus” - Corp. Antiph. Off., ed. Hesbert 5148, p. 506. 47 cf. Ps. 70, 8. 58 Coi. 1, 15. 63 Hebr. 1, 3. 68 Gen. 5, 3. 72 cf. Aug., De Gen. ad litt. 3, 19 - PL 34, 291-292.

38/39 persona suam operis partem ~ t 60 pictum A 61 siue in] uel t 62 aut] spectu E F 65 recognoscitur E F 66 imaginem ~ t 70 uocauitque Vulg putes potuisse ~ t

46 uni] et add. uel / uel carr cognoscitur t est ergo Filius]

G 52 sed om. E ex et A 64 con¬

69 similitudinem et Filius est G 73

PL 248

IN GENESIM II, 2-4

187

Spiritus sancti sed solius Patris Filius est, sic non Patris et eiusdem Spiritus sancti sed solius Patris imago est. Econtra rectissime dictum est, ad imaginem et similitudinem nostram, quia uidelicet Spiritus sanctus sicut Patris et Filii communis bonitas uel dilectio, sic eorumdem communis similitudo est. 80 3. Quid tandem est : Faciamus hominem ad imaginem | et PL 249 similitudinem nostram, nisi, faciamus hominem, qui trinae operationis nostrae in semetipso habeat euidentiam ? Nam aspice hominem quempiam bene constitutum, uerbi gratia qualis nunc est is ipse qui scripsit haec, immo quales 85 erunt omnes electi, a quibus haec eadem beata Trinitas in glo¬ ria sua uidenda est. Vtique uiuunt, quod commune illis est cum iumentis, et discernunt, quod commune illis est cum homini¬ bus reprobis uel etiam spiritibus malignis ; et sancti uel iusti sunt, quod proprium est filiorum Dei. Ergo quod ait : Facia90 mus hominem ad imaginem et similitudinem nostram | hoc dicere A 26 est : faciamus hominem uiuentem, rationalem, Deo similem. Paulo ante de brutis animalibus loquens : Producat, inquit, terra animam uiuentem in genere suo. Eiusmodi animam duplici honore praecellit hominis conditio, dum dicitur, ad imaginem 95 et similitudinem nostram. Ad imaginem uidelicet, ut sit ra¬ tionalis ; ad similitudinem nostram, ut rectus sit, sectando iustitiam Dei. Horum altero, scilicet rationalitate, carere non potest ; alterum, id est diuinae rectitudinis uel iustitiae simili¬ tudinem nisi per gratiam assequi non potest. Sed ea, qua carere 100 non potest homo, facultas rationalitatis, instrumentum est siue oculus quidam ad quaerendam similitudinem Dei. Est ergo inexcusabilis, cum ad Dei similitudinem non peruenerit : quia uidelicet bono instrumento ad hoc, propter quod sibi datum est, uti noluit. Verum cum primum fecit Deus homi105 nem, non solum rationalem sed et similitudinis suae fecit honore pollentem. Deus enim, inquit Scriptura, fecit hominem rectum, ipse uero implicuit se multis qviaestionibus : Nunc autem seductus perdidit quidem honorem similitudinis Dei, sed facultas rationis in eo remansit, per quam reuocantem audire no et ad restaurationem sui ducem ac praeceptorem ualeat sequi. 4. Igitur rationalem et sanctitatis suae participem Deus hanc esse uolens creaturam : Faciamus, inquit, hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Non dixit Scriptura quia dixit Deus : Fiat homo ad imaginem et similitudinem nostram, 75

92 Gen. i, 24.

102 cf. Rom. 1, 20.

106 Eccle. 7, 30.

79 est om. E 85 electi omnes ~ / 88 malignis spiritibus ~ t 92 animan¬ tibus t 95/96 ad imaginem usque nostram om. A Ef 102 similitudinem Dei ~t 107 ipse usque multis] et ipse ... infinitis miscuerit Vulg. 114 Deus om. t

188

IN GENESIM II, 4

115 et factus est homo, sicut dixit Deus : Fiat lux, et facta est lux. Quare? Videlicet quia non repente sed operose agendum erat, ut consummatus homo staret ad creatoris sui imaginem et similitudinem. Angelica namque creatura semel facta iam nec in illis qui steterunt commouebitur, nec in illis qui ceciderunt 120 in antiquum restituetur. At uero homo post primam sui factu¬ ram casurus et miserantis recreatione erat innouandus. Id¬ circo tres personae quasi mutuo se cohortantur dicendo : Faciamus. Sciendum tamen quod et illa pauciora uerba, quibus dictum est : Fiat lux et fticta est lux, et haec plura : Faciamus 125 hominem ad imaginem et similitudinem nostram, parem angelo¬ rum et hominum | electorum dignitatem uel gloriam signifi¬ cant. Nam et electus angelus, quia lux est, ad imaginem et similitudinem Dei factus et perfectus est ; et homo, quia ad imaginem et similitudinem Dei factus et refectus, lux est. Et 130 uterque, quia rationalis est, ad imaginem Dei factus est ; et quia bene constitutus ac Deo subditus est, ad similitudinem Dei factus est. Proinde sicut ille lux uel angelus lucis, sic et iste lux dicitur et filius lucis. Nihilominus sicut quod dictum est : Fiat lux, solos electos angelos creatori curae esse innuit 135 et angelos tenebrarum excludit quamquam et ipsos creauerit, sic et ista dictio : Faciamus hominem ad imaginem et similitu¬ dinem nostram, solos eos amplectitur quos praedestinauit ad uitam, nec illos admittit, qui superflue de uitiata postmodum radice super numerum nascituri erant. 140 Itaque si quaeritur cur intulerit Scriptura Deum sic dicen¬ tem : Fiat lux, cum dicere posset : Fiant angeli uel fiant spiri¬ tus ? interrogemus cur totum hoc dixerit idem Deus : Facia¬ mus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, cum dicere posset solum modo : Faciamus hominem, et intellectui 145 communi sufficere posset ad indicandum, quod eam quae sumus nos substantiam significaret. Paria namque sunt, ut utrique recte respondeas, quod ad os Domini non pertinuerit mandare de illis quos ipse nescit. Nullo autem nomine so|los qui ad se pertineant melius exprimere debuit angelos uel spiri150 tus, quam nomine lucis ; nulla nihilominus definitione illos homines quos praeordinasset ad uitam aeternam melius designasset, quam ista : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Igitur hic et illic suos angelos, suos

115 Gen. i, 3.

122 coartantur F 126 gloriam] gratiam U significat A E F 128 quia] qui t 120 refectus] et add. U t lux est corr. ex est lux F, est lux ~ G quia uterque ~ / 150 rationabilis G constitutus] conditus G 140 quaeratur t 141 cum] dum t 142 hoc totum ~ t 146 nos sumus ~ G t 147 utrimque G

PL 250

A 26v

IN GENESIM II, 4-6

189

homines congruis Deus uocibus in Scriptura sua per hunc 155 interpretem suum expressit et ab aliis, qui ad se non pertinent, sufficienti sermonis parcitate distinxit. Nunc autem litterae per ordinem prosequamur. 5. Cum dixisset Deus : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, continuo subiunxit : Et praesit uolatili160 bus caeli et piscibus maris et bestiis uniuersae terrae atque omni reptili quod mouetur in terra. Haec diuinae dictionis pars latius patet quam illa quae praemissa est, jaciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Omnem enim hominem complectitur. Vnde enim piscibus maris et uolatilibus caeli, 165 bestiis quoque et reptilibus terrae, homo praeest, nisi ex eo quod ipse rationalis est, illa autem irrationalia sunt : haec nempe differentia multum omnibus illis hominem praeponit, quia non quomodocumque illis praeest, ut solummodo dignior sit, sed ita etiam, ut omnium illorum naturas domare possit. 170 Ergo ad hoc ut illis praesit homo rationalem illum esse satis est. Verum illud nimis certum est, quod maxima pars hominum cum ratione polleat a similitudine Dei uacui sunt et cum omni¬ bus animan|tibus, ut iam dictum est, omnes utpote ad imagi- PL 251 175 nem Dei facti praesint, Deo sunt rebelles et non subditi quam plurimi, unde et longe sunt a similitudine Dei. Itaque quod dictum est, et praesit uolatilibus caeli, et cetera, latius exce¬ dunt dictionem illam : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, quia uidelicet iumentis omnes homines 180 praesunt; ad imaginem autem simul et similitudinem Dei soli electi facti immo et perfecti sunt. Praesint igitur natura homi¬ nes iumentis, ipsis autem hominibus gratia praesint homines Dei. Immo quia cum in honore essent non intellexerunt, com¬ parentur pro uitio suo homines iumentis : qui autem pro 185 dignitate naturae suae Deum glorificauerunt aut gratias ege¬ runt, similes Deo sint, filii Dei nominentur et sint, ut Iohannes apostolus ait. Sequitur : 6. Et creavit Devs hominem ad imaginem svam, ad ima1, 27

ginem Dei creavit illvm, mascvlvm et feminam creavit 190 EOS.

Quidnam hoc est, quod scriptor iste cum retulisset Deum dixisse : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, subsecutus unum ex his duobus omisit dicendo : Et 175 cf. Num. 14, 9. Ioh. 3, 1.

183 cf. Ps. 48, 13.

185 cf. Rom. 1, 21.

186 cf. I

154 congruis] suis add. E Deus supra lin. E 156 autem] iam U t 157 per dei. A, om. U ordinem litterae ~ E 161 laxius E 162 praemissa] prae¬ dicta t 173 sint t omnibus supra lin. A 177 praesint t 183 quia om. U

184 pro om. t

188/190 ad2 usque eos om. U

I90

IN GENESIM II, 6

crcauit Deus hominem ad imaginem suam, ad imaginem Dei 195 creauit illum? Numquid casu uel obliuione tam magna parte conditionem hominis in suo sermone diminuit, quam in Dei dictione tam nobiliter utraque parte extulit ? Non utique, sed scienter quid Deus intendisset, in his uerbis expressit, et quid accidisset ipse in suo sermone prudenter obseruauit. Cum 200 enim diceret Deus : Faciamus hominem, ipse utique illum ad imaginem et similitudinem suam facere intenderat : cum autem hoc scriberet, homo per peccatum Dei similitudinem amiserat. Et quidem nouerat iste quod illud Dei propositum nullus auertere posset, et in hac fide uel scientia, dum respi205 ceret in eum Dominus, facies eius splenduerat, uerumtamen certa nondum persona consurrexerat, in quam absque ulla contradictione recuperata monstraretur illa diuinae similitu¬ dinis gloria, quae in illa primi hominis persona deperierat. Erant | sancti, erant homines iusti, quorum ex praecipuis erat 210 hic ipse Moyses, sed nonnisi ex fide et spe uenturi hominis, qui sic ad imaginem et similitudinem Dei fieret nascendo de Vir¬ gine, ut in filios Adae perditam Dei similitudinem refunderet et sibi consimiles suosque filios efficeret abolita uetere reddita noua origine. 215 Proinde ergo, cum scripsisset dixisse Deum : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, hoc solum¬ modo subscripsit : Creauitque Deus hominem ad imaginem suam, ut subaudias, recreaturus aliquando ad similitudinem suam ; nam illum quodammodo nondum fecerat ad imaginem 220 et similitudinem suam, sed tantum ad imaginem suam, qui euanuerat et perdiderat illius similitudinis | gloriam. Notandum quippe quod quaecumque Deus fecisse dicitur manent, et quibuscumque nomina posuisse scribitur stabilia sunt. Dictum est quia fecit Deus firmamentum et uocauit 225 caelum et ipsum manet; dictum est, quia plantauit paradisum et ille permanet sic, etc. Econtra, quae mouentur in terra et in mari non manent, sed semper aliis succedentibus aha decedunt, et idcirco cautum est ut non diceret Scriptura : Dixit Deus, fiant reptilia maris uel bestiae terrae, quorum esse 230 cito praeterit, sed dixit Deus : Producant aquae reptilia, pro¬ ducat terra iumenta uel bestias. Et recte, manet enim ipsa pro¬ ducendi natura. Itaque certo tenore seruato dictum est : quia creauit Deus hominem ad imaginem suam, quod iam ita factum

205 cf. Ex. 34, 29.

230 Gen. i, 20.24.

105 casu supra lin. A 196 conditionis U 108 in his uerbis] in uerbis eius G U t 100 suo om. A E f 211 Dei et similitudinem ~ i 213 et] ut t 215 Deum dixisse ~ U 217 -que om. t 220 suam om. U t 226 ille] ipse U manet t 227 alia in marg. A

A 27

PL 252

IN GENESIM II, 6-8

191

fuerat, ut deesse uel defieri non possit, rationalis enim et 235 aeternus est homo, quia factus est ad imaginem Dei: non dixit hoc totum, et creauit Deus hominem ad imaginem et similitu¬ dinem suam, quia nondum sic totum hoc factum fuerat, ut mutari non potuisset. 7. Porro cur hoc ipsum secundo repetierit dicens : Et creauit 240 Deus hominem ad imaginem suam, ad imaginem Dei creauit illum, ipse statim aperuit subiungendo : Masculum et feminam creauit eos. Nam quia homo non unius tantum sed utriusque sexus nomen est, et uterque sexus ad imaginem Dei creatus, quia uterque rationalis et aeternus est, recte propter sexus 245 duos duplicem posuit enuntiationem creationis secundum imaginem Dei. Proinde cautissime apostolus cum dixisset, uir quidem non debet uelare caput, quia imago et gloria Dei est, subsecutus adiunxit : Mulier autem gloria uiri est. Non dixit, mulier autem imago et gloria uiri est, et causam reddens : 250 non enim, inquit, uir ex muliere est, sed mulier ex uiro. Etenim mulier aeque ut uir imago Dei est, uerum pro conditionis causa uel materia mulier quaedam uiri gloria est. Igitur dum secun¬ do repetit: Ad imaginem Dei creauit illum, et continuo subiungit, masculum et feminam creauit eos, aperta significatione in255 nuit quod tam masculum quam feminam, uel quod non magis masculum quam feminam fecit Deus ad imaginem suam, quia uidelicet ibi, sicut idem ait apostolus, ibi, inquam, ubi factus est homo ad imaginem Dei, non est masculus neque femina, ut uerbi gratia piscibus maris et uolatilibus caeli cunctisque 260 animantibus terrae magis praesit masculus quam femina.

8, 1, 28

Benedixitqve illis Devs dicens : Crescite et mvlti-

PLICAMINI ET REPLETE TERRAM ET SVBICITE EAM, ET DOMINA¬ MINI

PISCIBVS MARIS ET VOLATILIBVS CAELI,

ET VNIVERSIS

ANIMANTIBVS QVAE MOVENTVR IN TERRA.

265

Huius benedictionis gratia illud propositum profecto Dei resonat, quod apostolus intendens, cum dixisset : Scimus quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bo\num, statim PL 253 subiunxit, his qui secundum propositum uocati sunt sancti. Quod propositum, quia nequaquam malis inter | currentibus A 27v

247 I Cor. 11, 7.

248 I Cor. 11, 8.

258 cf. Gal. 3, 28.

266 Rom. 8, 28.

234/235 est homo et aeternus ~ t 235 imaginem] et similitudinem add. U non] et praem. E U 237 sic totum hoc om. t 239 repetiit t 246/247 uir quidem ut cautissime ait apostolus t 247 quia] quoniam U t Vulg. 247/ 248 est Dei t Vulg. 248 est uiri ~ t 249 autem om. t uiri est] sed mulier inquit gloria uiri est add. t 250 sed] et add. t 252 gloria est uiri ~ E 253 repetiit U t 257 ait idem U t, idem apostolus ait E 261 dicens] et ait Vulg. 262/264 et3 usque terra om. U 264 in terra] svper terram Vulg.

192 270

275

280

285

290

295

300

305

IN GENESIM II, 8-9

auerti potuit, pulchra deinde gradatione prouentus ordinem ita subter annectit : Nam quos praescudt et praedestinauit con¬ formes fieri imaginis Filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus ; quos autem praedestinauit hos et uocauit, et quos uocauit hos et iustificauit, quos autem iustificauit illos et magnificauit. Illud, inquam, Dei propositum haec benedictio com¬ mendat, qua solus ad gratiam suam pertinentes iam ante saecula praescitos et praedestinatos prae oculis habens, tunc in illis generis nostri primis radicibus, masculo scilicet et femina benedixit, quos tandem in plenitudine temporis uocatos et iustificatos magnificabit dicens illis congregatis et ad dextram suam constitutis : Venite benedicti Patris mei, per¬ cipite regnum quod uobis paratum est ab origine mundi. Ceterum superfluitas perditorum non ignorata sed iam damnata illic designata est, ubi post peccatum mulieri loquitur idem Deus : Multiplicabo aerumnas tuas et conceptus tuos. 9. Crescite, inquit, et multiplicamini. Crescite uidelicet uirtutum dignitate et multiplicamini numerosa quantitate. Crescite, inquam, et multiplicamini, subauditur usque ad caeli regnum certumque numerum, qui utique solius eius scientiam non latet, cui capilli quoque capitis uestri omnes numerati sunt. Porro quod sequitur, et replete terram, commune quidem est electis cum reprobis, qui omnes eodem modo nascendo pariterque uiuendo replent terram, sed in eo discernuntur, quod se¬ quitur, et subicite eam. Soli namque electi, quorum est terra uiuentium, hanc terram quam corporibus repleuerunt libertate animorum sibi subiciunt, quippe qui solum Deum sibi pro¬ ponentes terrena omnia fortiter contemnunt. An et reprobi terram sibi subiciunt, dum illam aratro uertunt, aut etiam armis capiunt ? Ita plane qualicumque modo terram subiiciunt, sed hic uel ille subiciendi modus de benedictione Dei non est, cum econtra propter peccatum dictum sit homini, in sudore uultus tui uesceris pane tuo. Et arma non benedictionis gratia sed cupiditatis inuenerit immanitas. Itaque et hoc quod dictum est, et subicite eam et dominamini piscibus maris et uolatilibus caeli et bestiis uniuersae terrae et omni reptili quod mouetur in terra, benedictionis est fructus, qui in electis mani¬ festus apparet : quippe quos terrae uel brutis animantibus cupiditas subicere non potest uel poterit, quemadmodum

271 Rom. 8, 29-30. 294 cf. Iob 28, 13.

281 Mt. 25, 34. 296 cf. Hebr. 12, 2.

285 Gen. 3, 16. 501 Gen. 3, 19.

290 Mt. io, 30.

278 scilicet om. t 279 feminae E 281/282 percipite usque origine] possidete paratum uobis regnum a constitutione Vulg. 284 loquens dicit / 286 inquit supra lin. E 290 uestri] nostri E t 293 replent terram uiuendo ~ U 296 sibi om. t

IN GENESIM II, 9

193

reprobos de quibus scriptum est: Homo cum in honore esset non intellexit, comparatus est iumentis insipientibus, et similis factus est illis. Attamen illi quoque cunctis praesunt animantibus rationis dignitate, praesunt, inquam, solummodo ; isti autem non utcumque prae|sunt, sed etiam dominantur in illo quo Deo pie subditi sunt honore. Et haec benedictio primis homi315 nibus data crementi et multiplicationis causa effectiua est. Ceterum fuere nonnulli qui putarent eosdem homines non fuisse generaturos, nisi admisso peccato fuissent eiecti de paradiso. Hi procul dubio, quod ualde absurdum est, Deo uolenti ut homines nascerentur peccatum hominis existimant fuisse 320 necessarium, quasi non potuisset ipse talem eius facere natu¬ ram quae generaret, nisi adiuuisset peccatum. Verum contra haec longa dissertatione opus non est, cum dicat Deus : Crescite et multiplicamini et replete terram, cuius dictio naturae com¬ positio est, nec solum naturae hominis ad generandum sed 323 etiam naturae terrae ad germinandum ; sanius est hoc sentire quod si homo non peccasset, tam multa tamque uitiosa pro¬ genies de carne eius non pullulasset, sed solum praedictae benedictionis fructum id est | electos omnes et solos germinasset, non more iumentorum ruendo in libidinem, sed rationis 330 imperio per mundam carnis naturam aedificando praedestina¬ tam caeli progeniem. Peccatum quippe generandi naturam non attulit, sed generationis instrumenta corrupit ; et generi honorem eripuit. Consideremus cur oportuerit iumentis me¬ dullitus inseri libidinis ardorem, et indubitanter agnoscimus 335 non pertinuisse ad hominem, ut eumdem ad generandum acciperet in carne sua monitorem. Nempe quando dixit Deus ceteris animantibus : Crescite et multiplicamini, et replete aquas maris, auesque multiplicentur ex eis, ipsa non intel¬ lexerunt quid uellet Deus, uel quod posset de commixtione 340 masculi et feminae propagari cuiusque ipsorum genus. Propterea necessario monitorem acceperunt urentem carnis suae stimulum, ut insiliat masculus in feminam rapido libidinis turbine nulla conscientia posteritatis propagandae sicque creatori scienti seruiat bruta ignorantia creaturae. Verum 345 homo rationalis est, et proinde si creatorem dilexisset domum¬ que eius pia caritate aedificare uoluisset, nullo alio monitore indiguisset; sciens enim et prudens caelesti rei publicae milita-

jio

309 Ps. 48, 13. 316 cf. M. supra 1, 606 ; et infra 2, 857.

Bernards,

Welt der Laien, p. 414 n. 197.1973 ; cf.

312 praesunt] praestat t 315 et] uel U 317 fuisse om. U 321 contra in marg. E 322 haec] hos U 325 sanius] suauius t 327 de carne eius om. E 334 inseri corr. ex inferi A supra lin. U agnoscemus U t 347 militans U

PL254

A 28

194

350

355

360

365

370

375

1, 29-30

IN GENESIM II, 9-10

res ciues gigneret, et ad hoc opus carnis suae ministerium eadem pietate impenderet, qua nunc linguam uel uocem suam ad hoc impendit sacerdos uel pontifex, ut male natos huic mundo bene Deo per Christi gratiam regeneret. At ille spiritu deprauatus diabolico non Deo generare, sed sicut Deus ipse uoluit esse ; tanta peruersitate abductus, ut mallet ad hono¬ rem uel nomen suum quam ad gloriam creatoris sui filios facere. Non enim arbitrandum est illud promissum serpentis, quo dixit, eritis sicut dii, sic esse dictum ac si diceretur, eritis sicut angeli, cum praesumptionem eius et uanam spem grauissima Deus ironia percutiens dixerit, ecce Adam quasi unus ex nobis jactus est, eamdem in se uno pluralitatem personarum indicans, quam et supra cum diceret : Faciamus homines ad imaginem et similitudinem nostram. An ille ad honorem Dei generare cuperet et non potius a generationis opere uacare mallet, qui ipse sicut | Deus esse appetisset ? Recte ergo Deus uindex aduersus contumacem insurrexit, et bestialis arma libidinis in aduersarium coniecit, ut seruiliter uinctus et catenatus in poena et uerecundia sua generet, qui in honore et caritatis deliciis Deo generare potuisset. Cuius libidinis tumultum barbaricum, quoties eruditus quisque sentit, recte illud cum psalmista clamat et dicit : Domine ne in furore tuo arguas me, neque in ira tua corripias me, quoniam sagittae tuae infixae sunt mihi, et confirmasti super me manum tuam, non est sanitas in carne mea a facie irae tuae, etc. Sed de his uel huiusmodi locus postmodum opportunior ad loquendum erit. Nunc illud dixisse satis sit, quod non per peccatum, sed per Dei benedictionem generandi usus homini datus sit, et per illam iussos fuisse solos electos generari uel nasci, ita ut quandoque absque transitu mortis in aethereum translati paradisum beatis consociarentur angelis in gloria, quam praeuaricator angelus perdidit. 10 Dixitqve Devs : Ecce dedi vobis omnem herbam

.

380 AFFERENTEM SEMEN SVPER TERRAM, ET VNIVERSUM LIGNVM QVOD HABET IN SEMETIPSO SEMEN GENERIS SVI, VT SINT VOBIS IN ESCAM ET CVNCTIS ANIMANTIBVS TERRAE, OMNIQVE VOLVCRI CAELI ET VNIVERSIS QVAE MOVENTVR IN TERRA, ET IN QVIBVS EST ANIMA VIVENS VT HABEANT AD VESCENDVM. FACTVMQUE 385 EST ITA.

Sicut de homine loquens quem creauit Deus ad imaginem

356 Gen. 3, 5.

358 Gen. 3, 22.

351 Deo per Christi gratiam bene ~ 363 ergo om. U 374 sit] est t 380/385 svper usque ita] etc. U SEMETIPSIS SEMENTEM Vulg. 384

360 Gen. 1, 25.

369 Ps. 37, 2-4.

t regeneraret U 360 cum supra lin A 375 iussos] missos t 377 consocientur t 380/381 vniversa ligna qvae habent in ET FACTVM Vulg.

PL255

IN GENESIM II, io

195

suam dixit, quia ma\sculum et feminam creauit eos, et non dixit A 28v quomodo uel quo ordine prius uirum et deinde mulierem fecit de uiro, sic et nunc eadem narrat Scriptura communiter homini 390 cunctisque animantibus terrae dixisse Deum : Ecce dedi uobis omnem herbam afferentem semen super terram, et uniuersum lignum quod habet in semetipso semen generis sui, ut sint uobis in escam, et non dicit, quod ligna non qualiacumque sed ligna paradisiaca, quae cunctas saeculi huius longe superant diui395 tias, homini dederit ad uescendum, et quod unum ex omnibus eidem interdixerit. Nondum enim plena historia est, sed distinctio dierum, qua certe clarissime operis Dei distinguuntur species, quibus explicitis tunc demum ceteris omissis, historia de homine ordien400 da est. Ecce, inquit, dedi uobis. Hoc sane datum Dei, naturae positio uel constitutio est. Nec enim sola hominis ratio sapit, sed et gula eius, et cunctorum animantium auida natura sentit, quod haec sibi in escam data sint. Appetunt quippe motu naturali, ita ut uideas maxime in gulosis auibus stomachum 405 quoque ad guttura hiantia subsilire, dum festinant oblatam rapere escam sibi datam. Natura teste itaque dicendo, ecce dedi, non herbam aut omne lignum digito ostendit, sed natura¬ lem eorum appetitum animantibus in stomacho fundauit, nec solum animantibus, quae animantia siue animalia 410 notum est esse uel dici, sed etiam in uermiculis, quae usus publicus animantia siue animalia nuncupare dedignatur. Proinde non contenta fuit Scriptura | dicere, et cunctis animan- pl 256 tibus terrae, sed addidit, et uniuersis quae mouentur in terra. Adhuc autem, ne quid deesset, addidit, et in quibus est anima 415 uiuens. Sunt enim quaedam uiuentia quidem sed immobilia, quibus solus cessit sensus cunctis aliis cognitionibus destitutis, quales sunt conchae maris aliaque quae saxis haerentia nu¬ triuntur. Nec ista diuinam excepisse prouidentiam Scriptura indicat, dum non contenta dixisse, et cunctis animantibus 420 terrae et uniuersis quae mouenhir in terra, addidit insuper, et in quibus est anima uiuens. Et haec creatoris dictio sicut iam dictum est, naturalis appetitus est constitutio. Vnde et signan¬ ter continuo ait : Factumque est ita. Quid enim factum est ita, nisi quod secundum dicentis nutum perseuerat nascentium et 425 edentium natura, producens, ut ait psalmista, f aenum iumentis

387 Gen. i, 27. Ps. 103, 14-16.

417 cf. Raban., De natura rerum 8,

5

- PL m,

239

C.

425

390 Deum dixisse ~ U 391 semen afferentem ~ t 393 non om. t 394 huius saeculi ~ t 395 dederat t 397 sit E F, sunt t 406 rapere] ad rapiendam t 408 stomacho] istorum add. t 416 cognitionibus] cogitationi¬ bus t 422 constitutio est ~ U t 425 euidentium t ut om. E

196

IN GENESIM II, 10-11

et herbam seruituti hominum ut educat panem de terra, et uinum laetificet cor hominis, ut exhilaret faciem in oleo, et panis cor hominis confirmet, ut saturentur ligna campi et cedri Libani, quas plantauit ? Aliter namque non uiuerent sicut et ipsa herba 430 siue quodcumque lignum neque uirens neque pomiferum esset, nisi certatim ueluti ore sugens radicibus suis terrae sucum traheret. Hoc est commune quidem, sed mirabile cunctis, quae de terra nascuntur, paratum a Deo conuiuium, ut maternum terrae sucum suis germina eius radicibus conbibant, et in 435 grano herbarum pomoque lignorum paulatim adultum atque grossatum sucum eumdem in ora dentesque traducant cuncto¬ rum animantium. Contenta esset his epulis natura, nisi consue¬ tudine gulae tam in hominibus quam etiam in bestiis soluta creuisset edacitas. Quod gentilium quoque quidam nobilis 440 auctor ita declamat : ... 0 prodiga rerum Luxuries, numquam paruo contenta paratus, Et quaesitorum terra, pelagoque ciborum. Ambitiosa fames, et lautae gloria mensae, 445 Discite quam paruo liceat producere uitam. Non auro myrrhaque bibunt : sed gurgite paruo. Vita redit, satis est popidis, fluuiusque, Ceres que. Verumtamen omnis cre\atura Dei bona est, inquit apostolus, et nihil reiciendum quod cum gratiarum actione percipitur. Nam 45° eiusdem Dei auctoritas miseris et nunc infirmioribus quam in paradiso fuissent subuenit hominibus. Loquitur enim Deus ad Noe : Omnes pisces maris manui uestrae tradidi, et omnia quae mouentur et uiuunt erunt uobis in cibum. Quasi herbam uirentem tradidi uobis omnia, excepto quod carnem cum sanguine non 455 comedetis, etc. Sequitur :

A

29

.

11 Et vidit Devs cvncta qvae fecerat, et erant valDE BONA.

1, 31a

460

In homine terrenarum omnium rerum praeside cuncta quae hactenus facta singillatim c.ompla|cuerant nunc si-PL257 mul uniuersali bonitatis laudatione decorata sunt, dicente Scriptura: Et uidit Deus cuncta quae fecerat et erant ualde bona. Et notandum, quod licet homo diuinae sit capax bonitatis utpote rationalis, non tamen dictum est : Et uidit Deus homi¬ nem quod esset bonus, sicut dictum fuerat, et uidit Deus lucem, 441 Lucan., Phars. 4, 373-380. supra 1, 444. 464 Gen. 1, 4.

448 I Tim. 4, 4.

452 Gen. 9, 2-4.

462 cf.

426 educat tuxta hebr., educas iuxta LXX 428 saturabuntur Vulg. 431 sugiens E 436 traducat t 437 esset] enim praem. t his epulis esset ~ U 442 paratis U t Luc. {uel paratu) 446 murraque ... puro Lite. 45« Dei] diei U 451 subuenit om. U 452 traditi sunt Vulg., traditi U 452/453 omne quod mouetur et uiuit, erit ... Vulg. 453 herbam uirentem] olera uirentia Vulg. 455 sequitur em. t 460 bonitatis] hominis E

IN GENESIM II, 11-12 465

47°

475

480

485

490

197

quod esset bona, quia uidelicet homo qui non intellexit, quod sibi adhaerere Deo bonum esset, nondum singularem laudem meruerat. Attamen et hic, et cetera quae tantus fecerat opifex secundum sapientiam ipsius, dicta sunt ualde bona. Et recte in ultima hominis creatione cuncta collaudata sunt. Nam et propter hominem cuncta haec sub firmamento caeli facta sunt, et omnium essentias homo in se continet et adhuc uno quod optimum est rationalitatis priuilegio cuncta superat. Nam ut essentiarum incrementa manifestius pateant, iam a principio mundanae huius creationis repetendum est firmamentum diuidens aquas ab aquis : est quidem, sed eius esse soli ex omnibus sensibus uisui subiectum est. Terra uero est et esse eius uisu simul et tactu comprehensiuum est. Luminaria sunt et esse illorum et uisu nostro et calore suo noscibile est, in¬ super et semper in motu est. In motu, inquam, locali, non simpliciter ut firmamentum, neque ut terra in motu mutabi¬ lium qualitatum, sed in motu locali secundum duplicem mo¬ dum. Nam et motu firmamenti quotidie circumferuntur, et praeter hoc sicut superius iam dictum est, incessanter cur¬ rendo propriis motibus in circulos suos reflectuntur. Horum esse animantium essentia superat, quippe quae non solum nostris subiecta sunt sensibus, sed et ipsa funguntur quinque sensibus, uisu, auditu, gustu, odoratu et tactu. Homo tandem super haec omnia et supra quinque sensus corporis hoc etiam habet, quod ratione utitur. Igitur in eo cui cuncta haec subiacent et qui dignitate praeest omnibus, recte cuncta com¬ placent et ualde bona iudicantur. 12. Factvmqve est vespere et mane dies sextvs.

1, 31b 495

500

Recte a spiritu timoris, ut iam dictum est, sexto loco spiri¬ tus intellectus per prophetam constituitur, quia uidelicet hic a iudicio superborum atque damnatorum angelorum sexto loco id est sexto die homo, in quo manifeste uiget intellectus, creatus muenitur. Magnus hic dies magnum atque longum mundo et angelis et hominibus spectaculum praebet. Etenim per huius creationis opus principatibus et potestatibus in caelestibus maxime innotescit multiformis sapientia Dei. In hoc hactenus et ex hoc nunc et usque in saeculum mirabilis

471 cf. Greg., Hom. in eu. 29, 2 - PL 76, 1214 B ; Aug., De 474 cf. Gen. 1, 6. 488 cf. Greg., Moral. 1, 30, 42 - PL 75, 546 ; Isid., Etym. 11, 498 cf. I Cor. 4, 9. 499 cf. Eph. 3, 10. 501 cf. Ps. 67, 37.

466 cf. Ps. 72, 28.

ciu. Dei 5,1,7 - CC 479 cf. supra 1,383. 1,18.

47, p. 142 ; 12, 2, 10 - CC 48 p. 357.

467 opifex fecerat ~ t 468 ipsius] eius t 471 in se homo ~ t 472 rationabilitatis E U 475 esse eius ~ t 477 comprehensum G 481 quali¬ tatem G 483 iam superius ~ t 489 utatur t 498 et1] atque t 499 potestibus E

198

505

IN GENESIM II, 12-13

est Deus, mirabilis et gloriosus, terribilis atque laudabilis, et faciens prodigia quae nos miremur. Sed prius diem septimum huic sexto superpositum aspiciamus, de quo protinus subditur: 13 Complevitqve Devs die septimo opvs svvm | qvod

,

FECERAT, 2, 2-5b

ET REQVIEVIT DIE

SEPTIMO AB

OMNI

OPERE

PL258

SVO

QVOD PATRARAT. Et BENEDIXIT DIEI SEPTIMO ET SANCTIFICAVIT ILLVM, QVIA IN IPSO CESSAVERAT AB OMNI OPERE SVO QVOD creavit Devs vt faceret. Istae generationes caeli et 510

TERRAE QVANDO CREATAE SVNT, IN DIE QVO | CREAVIT DEVS A CAELVM

ET TERRAM

ET' OMNE

VIRGVLTVM AGRI ANTEQVAM

ORIRETVR IN TERRA, OMNEMQVE HERBAM REGIONIS PRIVSQVAM GERMINARET. 515

520

525

530

535

Tota haec littera diem septimum commendat. Et quis iste sit dies, iam superius in initio dierum dictum est, uidelicet, quia primus est dies, et quia ceteris diebus non tamquam iunior postpositus, sed ut longe dignior superpositus est. Est enim dies iste splendor paternae gloriae, lux lucis et fons luminis, dies dierum illuminans, sol ipse uerus et indeficiens, dies non factus sed omnem diem efficiens. Huius diei proprietas uel propria dignitas diligenter nobis hoc loco spectanda est. Primum hoc a ceteris diebus differt, quod uespere et mane non habet, nec enim dixit Scriptura, quia factum est uespere et mane dies septimus, sicut dixerat : Factum est uespere et mane dies sextus ; jactum est uespere et mane dies quintus, similiterque de ceteris omnibus. Sed nec hoc saltem dixit, et factus est dies septimus. Sic omnino dicendum fuisse ut dictum est catholica fides consentit. Dies enim iste natus, non factus est ; genitus, non creatus est. Quomodo ergo uespere et mane haberet uel quo¬ modo factus recte dici posset ? Nam si de singulis quidem ceterorum dierum erat quando non erat, recte dicas, quia uidelicet erat uespere quando non erat, et factum est mane, quando quilibet eorum coepit existere. At uero de hoc die dicere, erat quando non erat, uel putare quod ulla eum uespera praecesserit, aut quod umquam mane nouum essentiae eius fuerit, haereticorum est. Nam catholica fides de hoc die nihil aliud nouit, nisi quia est. Igitur magna huius ceterorumque dierum quoque in hoc distantia est, quod de illis sic dicitur,

503 cf. Dan. 3, 52. 24, 6. 524 Gen.

cf. Ex.

15, 11.

518 cf. Hebr. 1, 3.

519 cf. Eccli.

1, 31.23.

503 prodigia] mirabilia U 506/513 et reqvievit usque germinaret om. U 510 creavit] fecit Vulg. 516 iunior] minor t 517 est enim] etenim t 528 fides catholica E 531 dici posset] diceretur t si om. A F t 534 eorum] horum E 536 essentiae] essentiale t 537/538 nihil aliud de hoc die ~ t 538 -que om. t

29^

IN GENESIM II, 13-14

199

jactum est uespere et mane dies unus, dies sextus : Hic autem repente quippe qui factus non est, sed erat et est ante omnes, sic infertur : Compleuitque Deus die septimo opus suum quod fecerat et requieuit, etc. 14 Deinde et hoc a ceteris diebus iste differt, quia ceterorum 545 dierum opus in isto completum est. Sic enim ait: Compleuitque Deus die septimo opus suum quod fecerat et requieuit ab omni opere suo quod patrarat. Et notandum diligenter quod non dictum sit : Compleuitque Deus die septimo omne opus suum, quod fecerat; sicut dictum est protinus, et requieuit ab omni 550 opere suo quod patrarat: sed compleuit Deus, inquit, opus suum, quod fecerat. Etenim non omne opus Dei quod fecit ipse, hoc felici et glorioso die completur, sed solum rationalis creaturae opus gloria eius impletur. Denique non hoc firmamentum uel caelum, non mare et arida, non terrae germina siue plantaria, 555 non sol et luna, non reptilia maris siue uolatilia caeli, non iumenta aut bestiae siue reptilia terrae, sed sola rationalis crea¬ tura, id est angelica|lux, et homo ad imaginem et similitudinem Dei factus, sanctam huius diei claritatem intuentur. Bene ergo non dictum est, compleuitque Deus die septimo omne opus 560 suum, sed, compleuit die septimo opus suum quod fecerat, quod¬ dam opus suum, quamdam creaturam suam, rationalem crea¬ turam suam quam fecerat. Requieuit autem ab omni opere suo quod patrarat. Ab omni, inquam, opere suo requieuit, quia nullam deinceps nouam 565 creaturae speciem fecit : quoddam autem opus, id est angeli¬ cam creaturam, iam tunc in hoc septimo die compleuit, in quo et ipse requieuit, quandoque completurus eodem die eadem felicitate sapientiae praeelectam, et ex illis duobus, masculo et femina, nascituram multitudinem humani generis. 570 Quae est enim completio creaturae rationalis, nisi uidere aeter¬ naliter siue immortaliter claritatem huius diei ? Eo namque tendet tota praedestinatio Dei super his quos praesciuit, tam hominibus quam angelis, quicumque secundum propositum eius uocati sunt sancti, ut conformes eos faciat imaginis Fihi | 575 sui, hac tamen differentia ut ille quia unigenitus idcirco et primogenitus in multis fratribus sit. Ibi plane completur opus Dei, ubi isti per quem facti eidem sunt reformati. Hoc est principium et hic finis operis. Vnde dicit ipse sic : Ego sum A et 0 et primus et nonissimus, initium et finis. In illo die suo 580 tantus operarius Deus requiescit sanctos iam dudum angelos

540

,

540 Gen. 1, 5.8.13.19.23.31.

545 isto] illo t ergo om. G

573 Rom. 8, 28.29.

578 Apoc. 21, 6 coli. 2, 8.

550 inquit Deus ~ t 551 fecit fecerat t 577 facti] sunt add. G

558 intuetur A

PL 259

A 30

200

585

590

595

600

605

610

615

IN GENESIM II, 14-16

participes habens suae requietionis. Illo namque in die for¬ mati, illo in die remunerati et in suo quisque ordine glorificati sunt. 15, Formati sunt autem eorum nouem ordines ex authenticis Scripturis nominati, scilicet angeli, archangeli, throni, domina¬ tiones, principatus, potestates, uirtutes, cherubim atque se¬ raphim. Quorum ad societatem quia constat electos homines colligi, unum quemque in suo ordine, et eisdem sanctis angelis similes fore, alios aliis secundum diuersos ordinationis eorum gradus differentiasque claritatis, quae intelliguntur ex ipso¬ rum ordinum nominibus praescriptis, consequens esse putant plerique, quod de angelorum ordinibus cunctis peccantes an¬ geli ceciderint, quod nulla Scriptura prodit. Quasi aliud sit sanctos angelos firmari, aliud nouem ordinibus distingui ; uerbi gratia : Si antequam firmati fuissent electi spiritus, illi iam erant alii throni alii autem cherubim et alii seraphim, quid post haec pro firmamento acceperunt ? Quid enim huic fir¬ mitati uel firmamento potest adici, quod est incendium diuini amoris, quod intelligitur per nomen seraphim : uel in quo potest altius creatura firmari, quam in eo ut sit thronus Dei ? Ergo non antequam caderent apostatae angeli iam erant ordi¬ nes distincti ; sed illis cadentibus isti qui permanserunt in ea qua firmati sunt renumeratione sunt et ordinati nouemque ordinibus distincti. Alioquin non iam decem tantum sed undecim drachmas illa euangelica mulier | habuit, et non una tantum sed duae perditae fuerunt et ceterae quoque diminutae sunt, si angelorum iam ordinatorum unus ordo cecidit et de ceteris ordinibus partes secum abstulit. Sed absit hoc, nam de¬ cem tantum drachmas habuit sapientia Dei, et ista quae requiritur antequam perdita, immo et antequam creata fuisset, secundum praescientiam uel praedestinationem Dei decima et una era ex illis. Igitur sanctorum ordines angelorum in sabbato sunt et ex eo throni, dominationes, principatus et potestates, uirtutes, cherubim et seraphim sunt, ex quo requieuerunt et eodem die quo requieuit Deus, ipsi quoque beata requie completi sunt, quam in requiem quisquis semel introierit non laborabit in aeternum. 16. Et benedixit diei septimo et sanctificauit illum, quia in ipso cessauerat ab omni opere suo, quod creauit Deus ut faceret.

582 cf. Hebr. 11, 26. 584 cf. Greg., Morat. 32, 23, 48 - PL 76, 665 C ; Hom. in eu. 2, 34, 7 ss. - PL 76, 1249S. 603 cf. Hebr. 11, 26. 604 cf. Lc. 15, 8. 605 cf. Greg., Hom. in eu. 2, 34, 6 - PL 76, 1249 BC. 616 cf. Ps. 94, ii ; 48, 10; Hebr. 4, 10.

581 firmati G t 584 autem] enim t et praem. t 617 laborat E

593 quasi] uero add. G t

611 decima]

PL 260

IN GENESIM II, 16 620

625

630

635

640

643

650

655

201

Dubiumne hoc est, quod hunc aeternitatis diem Pater bene¬ dixerit et sanctificauerit ? Primus ipse benedictus et sanctus dicit Iudaeis : Si illos dixit deos, ad quos sermo Dei factus est, et non 'potest solui Scriptura : Quem Pater sanctificauit et misit in mundum, uos dicitis : Quia blasphemas, quia dixi : Filius Dei sum? Numquid hoc sine auctoritate uel testimonio Scripturae dixit ? Plane sicut interrogatus ab eisdem Iudaeis dicentibus : Tu quis es ? ad hanc Scripturam respexit et dixit: Principium, qui et loquor uobis : in principio quippe non alio quam in Verbo suo creauit Deus caelum et terram. Sic nihilominus cum dixisset : Ego et Pater unum sumus, dicentibus illis, quod blasphe¬ maret, ad hanc Scripturam respiciens haec dixit : Quem Pater sanctificauit et misit in mundum uos dicitis : Quia blasphemas, quia dixi : Filius Dei sum. Non enim sic dixit, quem Pater misit in mundum et sanctificauit, ne dictum putes de sanctificatione assumptae carnis, sed sanctificauit, inquit, et deinde, misit in mundum. Et propheta in psalmo annuntians uenturum esse hunc diem et illuminaturum omnem | mundum, haec est, inquit, dies quam fecit Dominus, exsultemus et laetemur in ea. Et continuo : 0 Domine, saluum me fac, 0 Domine bene prosperare : benedictus qui uenturus est in nomine Domini. Hunc diem quem fecit Dominus benedictum dixit eumdemque uenturum esse in nomine Domini, de quo clarum certumque est quia iam uenit. Et subinde gratulabundus : Deus, inquit, et Dominus, subauditur : est hic dies, et illuxit nobis. Constituite diem solemnem in condensis usque ad cornu altaris, id est uacate a seruili opere peccati, contemplando in condensis, id est multiplicitate bonorum operum. Hunc diem esse principem constat altaris, qui cum sit Deus et Dominus recte debet adorari. Quid ergo, inquis ? Nonne et cunctos dies, qui iam ante hunc septimum descripti sunt, idem Dominus fecit ? Fecit plane, sed aliter hunc atque aliter illos | fecit. Nam nisi aliter fecisset alios et aliter hunc, quomodo diceret de isto solo : haec est dies quam fecit Dominus, manifeste propriam hanc eius uolens differentiam, quod eum fecit Dominus ? Ergo ahos creando, hunc autem diem de semetipso fecit

620 cf. Mich. 5, 2 ; II Petr. 3, 18. 622 Ioh. 10, 36-36. Ioh. 10, 30. 631 Ioh. 10, 36. 638 Ps. 117, 24. 643 Ps. 117, 27. 653 Ps. 117, 24.

627 Ioh. 8, 25. 660 630 Ps. 117, 25-26.

621 sanctus] sanctificatus t 623 non supra lirt. A 631 respiciens Scripturam ~ t 634 sanctificatione] benedictione t 635 carnis] siue sanctificatione humanae naturae quam assumpsit add. t et] sed t 636 annuntians om. t 640 est] es E t (Vulg.) 644 hic est ~ F 648 constat om. t debeat t 650 septimum] diem add. t 650/651 fecit usque illos om. t 654 eius] esse add. Dominus] fecit plane sed aliter hunc atque aliter illos fecit add. t 655 Ergo] Nam t

A

30*

pl 261

IN GENESIM II, 16-17

202

660

665

670

675

680

685

690

gignendo, uidelicet quomodo diem istum uisibilem facit hic uisibilis sol. Non facit eum extra se operando, sed de se ipso splendorem emittendo. Igitur iste dies quem fecit Dominus, qui tunc quidem, quando propheta haec quae praedicta sunt de illo scripsit, uenturus erat, nunc autem benedictus iam uenit in nomine Domini, ipse est quem fatemur Filium Patris, ante saecula benedictum, qui est, ut apostolus ait, Christus stiper omnia Deus benedictus in saecula. Benedictus, inquam, et sanctificatus : Pater enim illum, ut iam dictum est, sanctificauit et misit in mundum. 17 Quid autem opus erat dici uel scribi, quod hunc, in quo totius benedictionis et sanctitatis summa consistit, Pater benedixit et sanctificauit ? Quid, inquam, opus erat hoc scribi, nisi ut significaretur quod in isto tali die requiescere non habeant maledicti et non sanctificati, quicumque male utuntur diebus terrae et malis. De talibus enim dicit : Ipsi uero non cognouerunt uias meas, quibus iuraui in ira mea, si introibunt in requiem meam. Ergo benedictus et sanctificatus est hic dies requiei, laetitiae et exsultationis : quia benedictis Dei Patris sanctificationem Spiritus custodientibus paratus est ab origine mundi. Sciendum tamen quod in illo die tam bono et felici aliter nos aliter Deus requiescit. Nos enim uere lassi, uere peregrini et captiui, soluta captiuitate praesenti respirabimus illic sicut consolati : et illic post labores et onera reficiemur inuenientes requiem animabus nostris. At uero Deus in illo die sic requiescit, ut tamen numquam laborauerit quippe qui dixit tantum, et omnia facta sunt. Quid ergo est quod requieuit Deus in die isto, nisi quia com¬ paratio diei huius facta est ad ceteros ? Nam appende dies omnes supra scriptos, et praeter duo, scilicet praeter angelum et hominem nihil est quod in seipso nouerit parare Deo locum. Et in istis quidem inhabitat Deus, sed oportet ut prius sibimet in illis mansionem paret ipse Deus, ut in brachio suae fortitu¬ dinis operetur et gratiam construat, in qua ad requiescendum nominis sui gloria digne collocetur. Nullus enim angelorum uel hominum aliter nisi per opero¬ sam ipsius gratiam habitationi eius fit idoneus. Operatur itaque in illis ipse primus, et antequam domus uel mansio sua

.

660 cf. Ps. 117, 26. 662 cf. I Cor. 2, 7 ; Rom. 9, 5. 671 Ps. 94, 11. 674 cf Ps. 44, 16. 675 cf. Mt. 25, 34. 679 cf. Ps. 148, 5. 680 cf. Mt. 11, 29. 682 cf. Ps. 148, 5. 687 cf. II Cor. 6, 16 ; Rom. 8, 11. 688 cf. Ioh. 14, 2 ; cf. Lc. 1,51.

656 istum uisibilem] uisibilem hunc t 657 eum] enim t 660 iam] qui F 668 quidnam t 671/672 ipsi... quibus] isti... ut Vulg. 673 Ergo] et/ 676 et] tam/ 677 aliter1 in marg. G 683 quod] et/ 684 ad ceteros facta est ~ / 686 Deo locum] locum Deo /

IN GENESIM II, 17-18

203

perficiatur quasi laborat, unde et lassabundus querelam depromens : Laboraui, inquit, sustinens. At uero solum hunc diem, id est unicum Filium suum, sicut non creauit sed genuit, ita nec accidentali dono bonum fecit, sed essentiali bonitate bonum semper habuit solusque hic est, in quo iustificando | nihil omnino laborauit aut profectum eius exspectando pa700 tien|tiam aliquando habuit. Ad creandos angelos uel homines sapientiae suae impensas contulit, et propter illos saluandos siue discernendos misericordiam et iudicium hinc et inde magnis impendiis aedificauit, ut totus miratur orbis et uniuersa iam dudum magnificat curia caeli. In isto solo nihil 705 umquam fuit quod resisteret ei, siue ille in sinu eius pausauit siue militaturus iussu ipsius naturam nostrae carnis induit. Igitur hic unus est, in quo Deus requieuit, et si super nos requiescit, non nisi pro quanto conformamur huic, pro tanto super nos requiescit. Ait itaque haec sacrosancta non hominis 710 sed digiti Dei Scriptura : Et requieuit Deus die septimo ab omni opere suo quod patrarat et benedixit diei septimo et sanctificauit illum quia in ipso cessauerat ab omni opere suo, quod creauit Deus ut jaceret. 18. Magna adhuc etiam nolentibus uel dissimulantibus, 715 magna, inquam, hic et mira sententia ingeritur ita dicendo, quia in ipso cessauit ab omni opere suo quod creauit Deus ut faceret. Non dixit ab omni opere suo quod creauit aut fecit, sed quod creauit ut faceret, quia uidelicet antequam in illis diebus essentiarum, quae supra distinctae sunt, omnia faceret, 720 in isto septimo die creauit, creauit, inquam, caelum et terram antequam faceret, creauit omne uirgultum agri antequam oriretur. Ergone, inquis, prius creauit, quod post faceret ? Plane ita est. Hunc enim littera sensum ingerit et auditorem cogit. 725 Quod si non audisti, si forte dormitasti, ipse protinus scrip¬ tor interrogationis suae manu te uellit atque percellit, et quod interrogare tu debueras, interrogat et dicit : Istae generationes caeli et terrae, quando creata sunt ? Et continuo respondet : In die quo creauit Deus caelum et terram, et omne uirgultum agri 730 antequam oriretur, omnemque herbam uirentem antequam ger-

695

«95 Is. 1, 14. 702 cf. Ps. 32, 5. 703 cf. Hier., Dial. contra Lucif. 19 - PL 23, 2182 : Ingemuit totus orbis et arianum se esse miratus est. 705 cf. Rom. 9, '19 ; cf. Ioh. 1, 18. 707 cf. Is. 11,2. 708 cf. Rom. 8, 29. 710 cf. Deut. 9, 10. 727 Gen. 2, 4. 728 Gen. 2, 4-5.

69« sicut in marg. F 697 nec supra lin. F 700 uel] et G t 707 si] sic t 714 adhuc] ad haec t 719 faceret omnia ~ F, corr. A 725 dormi- supra lin. E 727 et dicit] dicens t 730 herbam regionis Vulg.

PL 262 A 31

204

735

740

2, 5c-6

IN GENESIM II, 18

minaret. Bene ergo et excellenter dictum est, quod creauit Deus ut faceret. Nam, ut saepe iam dictum est, quod factum est in ipso uita erat. Proinde cum dicitur : Qui uiuit in aetermim, creauit omnia simul, subaudiamus, antequam faceret. Sic etenim hic habe¬ mus, creauit ut faceret, creauit, inquam, omnia simul in sua sapientia, ut unumquodque illorum in propria faceret essentia. Nam ne putes sic esse dictum, creauit omnia simul, ut intelligendum sit repente in propriis speciebus uel formationibus constitisse omnia simul,'nec herba uirens nec ligna pomifera caelo et terra uel uno momento iuniora existerent. Sequitur et dicit : Non enim plverat Dominvs Devs svper terram, et homo NON ERAT QVI OPERARETVR TERRAM, SED FONS ASCENDEBAT

745 E TERRA IRRIGANS VNIVERSAM SVPERFICIEM TERRAE.

750

755

760

765

Ergo cum iam essent caelum et terra, nondum statim erat omne uirgultum agri et omnis herba uirens, sed paulatim creuerunt eadem uirgulta | agri, quae sponte nascuntur, et operante homine germinauit humus multa, quae non sponte produceret haec terra peregrinationis eius. Igitur hic dies benedictus et sanctificatus ille est, quo creauit Deus omnia simul, omnia in illo praesentia uidens simul, quae distincte esset facturus, et in illo requieuit, in quo creauit, per quem omnia fecit. Et hic dies septimus sapientia nominatur et est, unde et in saepedicto propheta septimus a timore spiritus sapientiae ponitur. Proinde ipsa sapientia sic loquitur: Dominus possedit me in initio uiarum suarum antequam quidquam faceret a principio ab aeterno ordinata sum et antequam terra fieret. Nondum erant abyssi et ego iam con-1 cepta eram ; nondum fontes abyssi eruperant nec montes graui mole constiterant, ante colles ego parturiebar. Et post pauca : Cum eo eram cuncta componens et delectabar per singulos dies ludens coram eo omni tempore ludens in orbe terrarum et deliciae meae cum filiis hominum. Ergo non tunc primum, postquam omnia facta sunt, in hoc die suo Deus requieuit, sed antequam quidquam faceret requiescebat in illo tali requie, qualis recte uocetur ludus et deliciae sapientiae. Per singulos dies ludebat ista sapientia, et per singulus ludos uidens et delectatus Deus dicebat : Quia

731 Gen. 2, 3. 755 Is. 11, 2.

733 Ioh. x, 3-4. 757 Prou. 8, 22-25.

732 ut supra lin. F 740 constatissime E U 755 et2 om. t

731 Eccli. 18, 1. 750 cf. Gen. 17, 8. 702 Prou. 8, 30-31.

733 ut usque dictum est om. U 737 propria] sua praeni, t 711 et] uel E iuniora] minora t 751 quo] in praem. 707 in supra lin. A. illa U

PL 263

A 3iv

IN GENESIM II, 18-19

205

bonum est. Sic enim scriptum est et supra iam dictum est, quia nidit Deus quod esset bonum, et quia uidit cuncta quae fecerat, et erant ualde bona, multum sibi in ista sapientia artifex Deus ipse complacebat. Hinc est illud, quod cum baptizaretur haec ipsa sapientia incarnata, tali illam uoce testificando 775 declarauit : Tu es Filius meus dilectus, in te mihi complacui. Non dixit, in te mihi complaceo, ne putes hoc solum placere illi, quod inciperet mundum saluare in illo, quamquam et hoc opus magnae laudis sit, sed in te, inquit, mihi complacui contestans quod hic ille sit, per quem cum faceret omnia com780 placebat sibi per singula bonus operarius uidendo quod esset bonum. Ipse qui incarnatus est, qui uenit benedictus in nomi¬ ne Domini ; ipse, inquam, dies septimus est, in quo Deus requieuit, in quo priusquam faceret omnia creauit, non alius quam Verbum Dei, Verbum Deus, Filius Dei unigenitus. 785 19. Proinde lex etiam Sabbati carnalis lex fuit sancta et iusta et bona. Nam sicut signum circumcisionis incarnationem et immolatio paschalis agni passionem futuram praedicabant eiusdem unigeniti Filii Dei, sic et sabbatismus ille requiem annuntiabat, quae post hanc uitam reposita est sanctis et 790 electis, ubi Deus in luce sapientiae suae requiescit, qui et ipsam requiem illis pro mercede praeparauit. Porro spiritualis homo non uno die hebdomadis sed omni tempore sabbatizare satagit, semper intentus uerbo Dei iuxta psalmistam qui de hoc sab¬ bato loquitur : immo per quem loquitur ipse sabbatorum 795 dominus : Vacate et uidete quoniam ego sum Deus. Vacare | namque a saeculi actibus et in sancto uel quieto studio uidere, quoniam Dominus est Deus, illius inchoatio sabbati est, quam et contemplatiuam uitam dicimus, quam optimam partem esse testatur ipsa ueritas : Maria, inquiens, optimam partem elegit, 800 quae non auferetur ab ea. Cuius suauitatem iam in prae¬ senti suis amatoribus dulciter aspirantem sciens idem Domi¬ nus alibi loquitur : Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis et ego reficiam uos. Tollite iugum meum super uos et discite a me, quia mitis sum et humilis corde et inuenietis requiem ani805 mabus uestris. Hactenus sex diebus generationum caeli et terrae dinumeratis cum septima, quae est requies Dei, nunc demum ad sextum id est ad hominem Scriptura redit histo770

771 Gen. 1, 4.10.12.18.21.25.31. 775 Mt. 3, 17. 781 cf. Mt. 21, 9. 785 cf. Rom. 7, 12. 788 cf. Hebr. 4, 9. 7))1 cf. I Cor. 2, 15. 792 cf. Ex. 16, 30. 795 Ps. 45, ix. 799 Lc. 10, 42. 802 Mt. n, 28-29.

770 est1 om. t dictum iam ~ t 772 sibi] ipse add. t 773 ipse om. t quod om. E 777 et om. t 779 omnia faceret ~ E 787 passionem] nuntiabat add. E 792 die] de E 795 uacate2 t 790 uel] et t uidete t 797 Dominus] ipse add. E

PL 264

206

IN GENESIM II, 19-20

riamque orditur ab ea quam superius attigit conditione eius¬ dem hominis. Nam sequitur : 810

20. Formavit igitvr Dominvs Devs hominem de limo TERRAE, ET INSPIRAVIT IN FACIEM EIVS SPIRACVLVM VITAE ET FACTVS EST HOMO IN ANIMAM VIVENTEM.

Supra iam dixerat, quia creauit Deus hominem, sed non dixerat quomodo et unde fecit eum. Dixerat, quia masculum 815 et feminam creauit eos, sed non dixerat quod feminam fecit de masculo. Et quidem si de creatione masculi et feminae nihil amplius diceret, quam quod supra dixerat masculum et femi-\ A 32 nam creauit eos, forte et de isto similiter opinaremur, quod Deus ita masculum et feminam creauerit simul, et neuter 820 altero prior crearetur et repente exorti mutuos sibi prae¬ buerint conspectus : sicut uerbi gratia de sole et luna hodieque diuersa inter doctos sententia est: aliis dicentibus, quod lunam creans Deus statim plenam ostenderit, soli opponens remotam dimidia parte caeli ; aliis e contra asserentibus, quod utrum825 que ut simul fecit ita et in coitu posuerit, ut paulatim luna de sublatere solis emergeret cum cremento mutuati luminis. Sed sublata est huiusmodi dubitatio historica narratione, quae sic inchoatur : Formauit igitur Dominus hominem de limo terrae. Solum namque masculum hic intelligi oportet, quia post830 modum de masculo femina formata est. Formauit, inquit, de limo terrae. Duo dicta sunt, quae et diligenter aduertere operae pretium est, quia uidelicet for¬ mauit, et non undecumque sed de limo terrae formauit. Hoc namque (sicut dignum erat) perpendentes homines sancti 835 pulchra plasmata in gloriam et honorem praeparata hunc ipsum creatorem suum plasten, seipsos autem lutum appellauerunt, eleganti confessione, lacrimosa declamatione. Et nunc Domine, inquit Isaias, tu Pater noster es et nos lutum : et fictor noster et opera manuum' tuarum omnes nos. Et ad Hieremiam 840 loquitur idem plastes noster Deus : Numquid sicut figulus iste non potero uobis facere, domus Isrc.hel? Ecce sicut lutum in manu figuli, ita uos in manu mea \ domus Israhel, etc. Ostenderat PL 265 enim illi figulum facientem opus suum super rotam. Et dissipa¬ tum est, inquit, uas quod ipse faciebat e luto manibus suis. Con845 uersusque fecit illud uas alterum sicut placuerat in oculis eius ut

817 Gen. i, 27. 822 Isidor., Etym. 3, 59 (Hieronymus, In Esaiam 18, 66, 22.23, 49-52 - CC 73 A, p. 795). 835 cf. Ps. 8, 6. 837 Is. 64, 8. 84« Ier. 18, 6. 843 Ier. 18, 3.4.

808 superius] iam add. Ut 81« Devs om. U t 811/812 et factvs usque viven¬ 815/81« de masculo fecit ~ U 81« de creatione masc. et fem. si ~t 81« ita Deus ~ t, Deus om. U 82« et om. t 822 inter doctos diuersa ~ t 82« sed om. t 83« femina] et praem. U 839 noster] es add. U

tem om. U

IN GENESIM II, 20

850

855

860

865

870

875

880

207

jaceret. Hinc idem qui supra dicit Isaias: Vae qui contradicit fictori suo, testa de Samiis terrae. Haec et his similia sciens ille iurisperitus caelestis Paulus ait : 0 homo, tu quis es, qui res¬ pondeas Deo? Numquid potest figmentum dicere ei qui se finxit: Quare me fecisti sic? Aut numquid non habet potestatem figulus facere de eodem luto aliud quidem uas in honorem aliud uero in contumeliam ? Itaque et nos cum legimus quia formauit Domi¬ nus hominem de limo terrae, non discutiendum nobis est cur ita fecerit, sed potius illud timendum cuique nostrum de seipso, ne uas quod facit ipse dissipetur in manibus eius et hoc abiecto faciat aliud uas sicut placuit in oculis eius ut faceret. Attamen sobrie quaerere, id est, mirari licet, cur Deus cum posset ruinas angelorum nouis angelis reaedificare et totidem quot ceciderunt simul creare et in caelum leuare, ut unius generis esset plebs cuncta omnisque nobilitas caelestis patriae, cur homines alterius naturae uel conditionis fecit, quos reponeret pro angelis, et non cunctos aut multos simul sed unum tantum¬ modo plasmauit, de quo propagarentur ceteri ? Hoc, ut prae¬ dictum est, et similia sobrie quaerentibus nobis non congruit, neque propter nos facta uel dicta est illa apostoli obiectio : 0 homo, tu quis es, qui respondeas Deo ? nec illa sententia Domini, qua propter irrisores dictum est apostolis : Nolite margaritas uestras mittere ante porcos. Quaerimus enim non alta sapientes, ut Deo respondeamus aut iudicia eius comprehendere praesumamus, sed ut appropinquantes pedibus eius de doctrina illius accipiamus. Vnde et in hoc praesenti responsum accipimus, quo dignum est ut contenti simus, quia quod habuit hoc de thesauro cordis sui protulit omnium artifex Deus. Dicit nobis euangelista de Verbo eius | quia quod factum est in ipso uita erat. Nonne ergo qualis in ipso uita erat, talia foris opera fieri oportebat ? Eleua si forte habes oculos, et uide non in angusto theatro sed in orbe terrarum ludentem et cum filiis hominum deliciantem Dei sapientiam, et recogita sic ludendo cum filiis hominum, quae uel quanta fecerit, quae uel qualia dixerit : Caeli eruditi sunt spectando in hoc terrarum circo eius ludum uel delicias habitas cum filiis hominum, et aliquis homuncio fastidit quasi ludum superfluum ? Nempe

840 Is. 45, 9. 848 Rom. 9, 20-21. 855 cf. II Cor. 4, 7. 857 cf. Gregr., Hom. in eu. 34, 6-12 - PL 76, 1249-54. 800 Rom. 9, 20. 807 Mt. 7, 6. 808 cf. Rom. 12, 16. 870 cf. Lc. 10, 39. 873 cf. Lc. 6, 45. 874 Ioh. 1, 3-4. 877 cf. Prou. 8, 31.

847 uas 875 om.

Saniis F 851 uero supra lin. A 854 unicuique t 855 fecit t 850 aliud ~ U 859 quot] quod E 871 hoc in ~ U t 874 quia om. t talis U 870 forte om. t 878 delicientem U 880 caeli] caeci F in t

A ^

208

885

890

895

900

905

910

915

920

IN GENESIM II, 20-21

ex hoc spectaculo innotuit, ut apostolus ait, principatibus et potestatibus in caelestibus multiformis sapientia Dei. 21, Igitur quia sic uoluit et sic Sapientia dictauit, unum de quo ceteri propagarentur formauit hominem de limo terrae. De limo, inquam, terrae. Mani| festum est hoc, quia secundum corpus homo terra est. Terra enim, es, inquit Dominus, et in terram ibis, et ex hoc satis arguitur terram esse quod in terram it. Sed non itidem aperte innuit Scriptura qualis substantia uel quae materia sit animae, hoc tantum dicendo : et inspirauit in faciem eius spiraculum uitae. Nihilominus et snpra cum dicit : Producat terra iumenta animae uiuentis, materiam cor¬ poris iumentorum terram esse satis exprimit ; sed non etiam uiuentis animae illorum materiam definit, quam tamen, autumant aliqui, de aere sumptam in tenues auras rursus dissipari et ita mori ut non sit. Dicit autem Ecclesiastes : Idcirco unus interitus est hominis et iumenti et aequa utriusque conditio. Sicut moritur homo sic et illa moriuntur. Similiter spirant omnia et nihil habet homo iumento amplius. Cuncta subiacent uanitati et omnia pergunt ad unum locum. De terra facta sunt, et in terram pariter reuertuntur. Quis nouit si spiritus filiorum Adam ascendat sursum, et si spiritus iumentorum descendat deorsum ? Ergo non iuxta Platonicos de caelo cecidimus nos humanae animae, sed aequa, inquit Ecclesiastes, aequa, inquam, utriusque id est hominis et iumenti conditio est et similiter spirant omnia. Aequa conditio est eorum, et similiter spirant et unus est utriusque interitus sed non unus idemque finis. Nam spiritus iumentorum finitur, descendit enim deorsum, id est in hunc infimum exstinctus reuoluitur aerem : humani autem spiritus nullus est finis, reuertitur enim ad eum qui fecit illum. Dicendo namque, quis nouit, non ipse dubitat, sed tamquam concionator paucitatem mira¬ tur illorum qui hoc attendere curent. Nihil, inquit, habet homo iumento amplius, aequa enim est utriusque conditio, et unus interitus. Quae ergo ratio est qua solus homo insignitur ? Quoddam munus, quoddam talentum a creatore commissum. Quod sentiens etiam quidam auctorum saecularium dixit : Infra lunam nihil est nisi mortale et caducum, praeter animos munere deorum hominum generi datos. 883 cf. Eph. 3, 10. Eccle 31, 19-21.

888 Gea. 3, 19 ; cf. Eccle. 3, 20. 893 Gen. 1, 24. 89S 904 cf. Aug., De ciu. Dei 12, 27 - CC 48, p. 383 ; Macrobius, Comment. in somnium Scipionis 1, 12, i-ed. J. Willis, p. 47, 30. 918 Cicero, Somnium Scipionis 4, 9. 884 in caelestibus om. E t 888 inquit es Dominus ~ U, inquit Dominus es ~ t in puluerem reuerteris Vulg. 891 quae] qualis U 890 autumant aliqui] dubium non est U t 901 subiacent] pariter add. Vulg. 903 ascendit t 904 descendit t 900/907 est conditio ~ t 912 namque] enim U 910 quae] quid t ergo supra lin. A est ratio ~ A F U t 919 lunam om. Cic. cum prosequatur : supra lunam sunt aeterna omnia.

PL 266

IN GENESIM II, 21

925

930

935

94°

945

950

955

209

Commissum, inquam, est homini rationis talentum, quod si bene expenderit ipse remunerabitur ; si autem in terram defoderit auferetur ab eo et ipse punietur. Numquid enim ratio erit apud inferos? Quodcumque potest manus tua (inquit idem qui supra Ecclesiastes) instanter operare quia nec opus nec ratio nec scientia nec sapientia erunt apud inferos quo tu properas, non quia defieri possit hominis rationalitas, sed quia sempiterna illic fatiganda erit insania. Hoc igitur differt spiritus hominis a spiritu iumentorum, quod hic rationalitatem accepit munere Dei, ille autem brutus permansit. Hoc, inquam, differt, quia hic tamquam cera sigilli testatoris ima¬ gine signata sic imagine Dei signatus est ; ille autem signatus non est. Quam signationem et supra innuit Scriptura dicendo : Et creauit Deus hominem | ad imaginem suam, ad imaginem Dei creauit illum, et nunc ubi cum dixisset : Formauit igitur Dominus hominem de limo terrae, confestim addidit : et inspirauit in faciem eius spira\ctdum uitae. Quid enim est inspirauit, nisi, ut in alia editione habetur, et insufflauit in faciem eius spiraculum uitae? Numquid corpus est Deus, et collectum aerem contractis buccis in faciem plasmatis sui insufflasse putabitur ? Hoc nempe ridiculum est. Sed inspirauit dictum est, quia uerbi eiusdem imperio, quo de tenebris lucem splen¬ descere iussit, per quam intelliguntur angeli, substantiam sibi subiectam ipse citauit et oculos rationis assumere uel aperire fecit occultisque uisceribus plasmati hominis uelociter inseruit. Similiter et cum legimus, quia immisit Dominus soporem in Adam et tulit unam de costis eius et aedificauit costam, quam tulerat Dominus de Adam, in mulierem, subaudiendum est quia inspirauit in faciem eius spiraculum uitae. Ambos enim creauit masculum, inquam, et feminam creauit eos. Isti nempe creati, ceteri qui ex ipsis nascuntur recte dicuntur procreati. Quorum animas non ex traduce fluere omnium orthodoxorum una est sententia, ne (quod ridiculum est) tot consequatur quotidie perire animas quot pereunt semina. Quare ergo, inquis, in Adam omnes moriuntur, si non ex traduce id est ex uiro semen transfundente pariter et animae deriuantur ? Ad haec, inquam : Numquid auctoritate Dei solus masculus et non etiam femina Adam dicitur ? Sic enim scriptum est: Hic

921 cf. Lc. 19, 13. 924 Eccle. 9, 10. 934 Gen. 1, 27. 935 Gen. 2, 7. 938 cf. Aug., De Gen. adlitt. 7, 1, 2 - PL 34, 356. 947 Gen. 2, 21. 951 Gen. 1, 27. 956 cf. I Cor. 15, 22. 959 Gen. 5, 2.

921 est inquam ~ A talentum rationis minem fin. prima manus, incip. alia nouo folio creauit A E F, uel citauit supra lin. A perire ~ t quod U t 956 omnes in

~ E

928 igitur] ergo t 934 ho¬ 938 nisi] siue U 944 citauit] 949 Dominus om. U t 955 animas Adam ~ U t

G

A 33

PL 267

210

IN GENESIM II, 21-22

960 liber est generationis Adam in die qua creauit Deus hominem, masculum et feminam creauit eos et benedixit illis et uocauit nomen eorum Adam in die qua creati sunt. Nam quomodo in latina lingua homo, sic in illa lingua Adam de utroque sexu dicitur : Porro quod latine dicitur uir, hoc hebraice dicitur 965 isch : in quo discretio est sexus masculini : quod autem latine mulier, hoc hebraice dicitur ischa. Cum ergo Eva concipit, inanimatum quidem praeuaricatoris masculi semen suscipit, sed ipsa nihilominus praeuaricatrix est, de cuius corpore uiuo semen ipsum uiuificatur in ge|nere suo per uirtutem bene-A 3 3v 970 dictionis qua dictum est : Crescite et multiplicamini. Vnde et uocauit Adam nomen uxoris suae Euam eo quod esset mater cunctorum uiuentium, id est quod ex ipsa nascentium uita sumeret exordium. Eua enim transfertur in uitam. Quia uero uterque scilicet masculus et femina praeuaricator et uterque 975 Adam est, recte is qui nascitur et moritur in Adam mori dici¬ tur : quia uidelicet hereditate uitae, quam parens uterque iuste perdidit, filius iuste priuatur. 22, Igitur hoc dicto, quia formauit Dominus hominem de limo terrae, et inspirauit in faciem eius spiraculum uitae, 980 dignitas pulchre exprimitur conditionis humanae, quae a cunctis longe diuersa sit animantibus tam formatura corporis quam uiuificatione Dei inspirantis. Vtrumque perspicuum est. Forma corporis in hoc solo animante sursum caput attollit, caelum intuetur terramque calcans pedibus recto pectore 985 incedit et sidera uel caelestia regna superne | positis meditari PL 268 commonetur oculis. Animus uero siue spiraculum, quod in¬ spirauit Deus in faciem eius, multarum artium bonarum atque utilium repertor est, ex dono rationis quod sibi collatum est. Sed eo magis attendendum est, quod subditur, et factus est 990 homo in animam uiuentem. Haec enim dictio re quae supra descripta est longe minor est. Siquidem iumentum quoque in animam uiuentem factum est, dicente Deo : Producat terra iumenta animae uiuentis. Cum autem dixisset Deus, Faciamus hominem, addidit, ad imaginem et similitudinem nostram, et 995 praesit piscibus maris et uolatilibus caeli et bestiis uniuersae terrae, et omni reptili quod monetur in terra, quare ergo tantum honori huius facturae detractum est hoc solum dicente Scrip¬ tura : Et factus est homo in animam uiuentem ? Videlicet, quia

904 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 6, 5 - CC 72, p. 5. Hier., Lib. interpr. bebr. nom. 5,16- CC 72, p. 65. Gen. 1, 24. 993 Gen. 1, 26.

970 Gen. 1, 28 ; 3, 20. 984 cf. Eccle. 7, 30.

973 992

900 est liber ~ U t Vitlg. est om. E 905 ys A E F, iis t 900 yssa AEF, iissa t dicitur om. U 909 uirtutem benedictionis] benedictionem t 984 intuetur caelum ~ U 980 commonetur] commouetur t inspirauit] spirauit t 989 subauditur t 991 scripta F 998 et] quia U est om. AEF

IN GENESIM II, 22-23

211

qui factus homo rationis dono non bene usus est et honorem 1000 suum non intellexit, sed comparatus est iumentis : recte illi iam formato illud a scriptore quasi detractum est, quo supe¬ rior est iumentis. Quod sentiens apostolus : Factus est, inquit, primus homo in animam uiuentem, nonissimus uero in spiritum umificantem. Qui habet aures audiendi, audit pulchram musi1005 cae huius consonantiam id est Scripturarum concordiam, dum hic praecentor ait : Factus est | primus homo in animam uiuen- A 34 tem, et alius succinit : nonissimus uero in spiritum uiuificantem. Non ergo casu sed sancta et prudenti industria primus ille imperfectum emisit canticum tamdiu decantandum, donec 1010 uenirent qui scirent supplere et ad finalem perducere sonum : sicut hodie fit, cum iam in frequenti et celeberrimo usu habe¬ mus dicere : Factus est primus homo Adam in animam uiuen¬ tem, nonissimus Adam in spiritum uiuificantem, addentes ad¬ huc : Primus homo de terra terrenus, secundus homo de caelo 1015 caelestis. Qualis terrenus, tales et terreni : et qualis caelestis, tales et caelestes. Sequitur : 23. Plantaverat avtem Dominvs Devs

paradisvm vo-

LVPTATIS A PRINCIPIO, IN QVO POSVIT HOMINEM QVEM FORMA¬ VERAT.

1020

Ius possessionis Dei pulchre Scriptura defendit tali uerbo utens : Plantauerat autem Dominus Deus paradisum uoluptatis. Item et hominis infirmam legem uel causam insinuat dicendo, in quo posuit hominem quem formauerat. His namque uerbis quodam modo declamat solum Deum (quod uerum est) legi1025 timum esse paradisi dominum, hominem autem in eodem paradiso aduenam et Domini Dei fuisse colonum. Quod idem Dominus populo suo patenter inculcat sub imagine terrae Chanaan de hoc paradiso uoluptatis loquens, quem reuera constat esse terram et lacte et meile manantem : Terra, enim 1030 inquit, mea est, uos autem aduenae et coloni mei estis. Ergo gra¬ tiae fuit, quod hominem foris plasmatum in paradiso posuit ; iustitiae uero, quod datum peccanti rursus abstulit. Cur autem illum in paradiso posue|rit, postmodum Scriptura dicit, uide- PL 269 licet ut operaretur et custodiret illum. Paradisus autem graece, 1035 hortus dicitur latine, qui quantae uoluptatis siue quantarum sit deliciarum, quod hebraice dicitur Eden item Scriptura continuo manifestat cum dicit : Produxitque Deus de humo 1000 cf. Ps. 48, 13. 1002 I Cor. 15, 45. 1004 cf. Mt. 13, 9. 1014 I Cor. 15, 47-48. 1029 Leu. 25, 23. 1033 Gen. 2, 15 ; Hier., Hebr. quaest. in Gen. 4, 31 - CC 72, p. 4. 1035 ib. 1037 Gen. 2, 9.

1001 illud ... est] a scriptore quasi detr. est illud ~ t 1012 Adam om. t 1015 caelestis ... caelestes ... terrenus ... terreni ~ E et1 om. U 1024/1025 parad. leg. esse dominum ~ U 1029 enim om. t (Vulg.) 1030 uos autem] et uos Vulg. 1035 ortus A E F 1037 continuo] statim t

212

1040

1045

1050

1055

1060

1065

1070

IN GENESIM IE23-24

omne lignum 'pulchrum uisu et ad uescendum suaue lignum etiam uitae in medio paradisi. 24. Sed iam hic antequam in hunc sermo noster paradisum progrediatur, nullatenus praetereundum est de isto quoque pulcherrimo deliciarum Domini hortulo scrupulose disseruisse magnos et illustres uiros sensu longe diuerso. Nam alii spiritua¬ lem omnino sequentes intelligentiam narrationem sacrae huius Scripturae neglexisse uidentur historicam, tamquam uisibilia | illa et corporalia non fuerint, sed intelligibilium significando¬ rum causa hoc modo dicta uel conscripta sint, arboresque istas et ligna fructifera in uirtutes uitae moresque conuertunt: quasi propterea non potuerit esse paradisus corporalis, quia potest etiam spiritualis intelligi. Alii uero consultius Scriptu¬ rae ueritati inhaerentes haec, inquiunt, et si qua commodius dici possunt de intelligendo spirituali paradiso, nemine prohi¬ bente dicantur, dum tamen et illius historiae ueritas fidelis¬ sima rerum gestarum narratione commendata credatur. Non enim idcirco non fuerunt duae mulieres, Agar et Sara, et ex eis duo filii Abrahae, unus de ancilla et unus de libera, quia duo testamenta in eis figurata dicit apostolus, aut ideo de nulla petra Moyse percutiente aqua defluxit, quia potest illic figurata significatione etiam Christus intelligi, eodem apostolo dicente : Petra autem erat Christus ? Porro, illis qui litteram uel historiam hoc loco praeterire uolunt, illud maxime scrupulum mouet, quod de quattuor fluminibus ex paradiso fluentibus duo Tigris et Euphrates esse scribuntur. Nam Sal¬ lustius, inquiunt, auctor certissimus asserit tam Tigris quam Euphratis in Armenia fontes demonstrari, ex quo animaduertimus aliter de paradiso et fluminibus eius intelligendum. Sed esto. Etiam si Sallustius ille auctor certissimus sit, et uerum dicat horum fluminum fontes in Armenia demonstrari ; non infirmatur litterae ueritas, quae dicit paradisi fluuium in quattuor capita diuidi, quorum haec duo sint. Siquidem omnes aquae potabiles atque salubres, ubicumque fluant uel undicumque appareant, de fonte paradisi per occultos meatus ori¬ ginem trahunt, et ex eius dulcedine hoc habent, ut potabiles siue salubres sint. Nam et supra hoc modo dictum est: Sed fons

1042 Aug., De Gen. ad litt. 8, 1, 1 - PL 34, 371. 1055 cf. Gal. 4, 22 ; Gen. 16, 13 ; 21, 2.9. 1060 I Cor. 10, 4. 1063 Gen. 2, 14. 1064 Isid., Etym. 13, 21, 10 (Salust., Hi st. reliquiae 4, 77). 1074 Gen. 2, 6.

1042 scrupulosissime E 1044 huius sacrae ~ t 1048 fructifera] pomi¬ fera siue praeni, t uel fructifera supra lin. U 1061 illud] istud t 1065 quo] qua t fontes demonstrari] uno fonte manare Is. ex quo animadu.] ex quo Hieronymus animaduertit Is. 1060 infirmatur] tamen add. t 1070 sunt /

A

IN GENESIM II, 24-25

213

1075 ascendebat e terra irrigans uniuersam superficiem terrae ; super¬ ficiem, inquam, quia profecto in superficie paret effectus siue fructus irrigationis in herbis uirentibus, in lignis pomiferis. Hoc denique notandum est, quod non dictum sit, et fluuius egrediebatur de paradiso, qui inde diuiditur in quattuor flu1080 mina, sed qui inde | diuiditur in quattuor capita. Nam ille fons PL 270 uniuersam (ut iam dictum est) terram irrigat ; et quemadmo¬ dum iecur in corpore animalis | quod dicunt physici fontem A 35 esse sanguinis, cunctis uenis sanguinem ministrat uitamque animantis hoc ministerio retentat ; sic ille fons uniuersam ter1085 ram per uenas occultas uegetat et in multos redundat fontes et flumina, sed eorum omnium quattuor ista sunt capita, id est principalia flumina. Igitur et fontes horum, scilicet Tigris et Euphrates, si libet, in Armenia demonstrentur, et tamen per uiam quam nouit auctor fluminum Deus de paradiso se1090 eundum ueritatem Scripturae huius manare credantur. 25. Sed quomodo hunc paradisum plantasse dicitur Dominus Deus a principio ? Si enim dixerimus, sic esse dictum a princi¬ pio, quod antequam caelum et terram faceret, paradisum plantasset, hoc humana ratio sentire non potest, quippe cum 1095 paradisus localis et terrenus locus, immo et quidam terrae ornatus sit. Et quidem a principio sic intelligi potest, quia (sicut superius iam dictum est) omne uirgultum agri et omnem herbam regionis creauit Dominus antequam oriretur, uel priusquam germinaret, in die quo creauit caelum et terram, scilicet 1100 eo modo de quo scriptum est : quia quod factum est in ipso uita erat. Verum hoc itidem de caelo et terra et de omnibus quae facta sunt dici potest, quia sic a principio cuncta fecerat Do¬ minus Deus, quia qui uiuit in aeternum creauit omnia simul. Hoc ergo promptius intelligi potest, quia a principio Dominus 1105 Deus paradisum plantauit, idem esse ac si diceretur : Ab initio mundanae exornationis, quando illo iubente terra herbam lignumque germinauit. Distinctis namque tribus partibus mundi, id est caelo, terra et mari, primus ornatus fuit planta¬ tio paradisi dicente Deo : Germinet terra herbam uirentem, etc. 1110 Ipsam plantationem deliciosam hoc modo breuiter describit : Produxitque Deus de humo omne lignum pulchrum uisu et ad uescendum suaue, lignum etiam uitae in medio paradisi, lignumque scientiae boni et mali. Palam est sane intellectui plantationem huiusmodi paradisum id est hortum esse

1082 cf. Isid., Etym. n, i, 125. Eccli. 18, 1. 1109 Gen. 1, 11.

1097 Gen. 2, 5. 1111 Gen. 2, 9.

1100 Ioh. 1, 3-4.

1103

1082 iecor G 1083 ministrat sanguinem ~ E 1095 paradisus] et prae?n. E terrenus] est add. t 1096 sit om. t 1105 plantauit paradisum ~ t 1110 breuiter hoc modo ~ t

214

IN GENESIM II, 25-26

1115 magnae uoluptatis, in quo Scriptura siue horum scriptor digi¬ tus Dei, tam diligenter quasi studium tanti plantatoris com¬ mendare curauit. Sic enim singula paene uerba posita sunt, ut prope sub oculis legentium Deum designauerit | operarium diligentem 1120 ac sollicitum, plantantem et radicantem summaque cura conquirentem omne quod pulchrum uisu et ad uescendum suaue fore crederet, taliaque deliciarum instrumenta excogi¬ tantem, quibus consitis ipsius qui plantasset scientia merito laudari debuisset. 1125 26. Et quidem quod dixit Scriptura: Plantauerat Do\minus Deus paradisum uoluptatis, hoc repetiuit, dicendo : Prodvxitqve Dominvs Devs de hvmo omne lignvm, et

quod dixerat paradisum uoluptatis, hoc aliquantisper exposuit, dicendo : Omne lignum pvlchrvm visv et ad vescendvm 1130 SVAVE, LIGNVM ETIAM VITAE IN MEDIO PARADISI.

1135

1140

1145

1150

Verumtamen dicendo, plantauerat Dominus Deus paradisum uoluptatis, rei dignitatem altius declamauit. Nam quod ait : Produxitque Deus de humo omne lignum, etc., mediocris sermo narrationis est, uerbo plantantis felicis rei aeternitatem, nomine uoluptatis eleganter eiusdem expressit iucunditatem. Verbum namque plantantis plantatoris eius siue hortulani studium innuit, qui numquam transitoriis rebus studuit, ita ut cura sibi sit de illis, testante apostolo cum dicit : Numquid de bobus cura est Deo ? Nomen autem uoluptatis omnis indigentiae sensum excludit, quia uidelicet non sicut hic, ita ex necessitate manducabitur et illic. Etenim in hac hominis peregrinatione, cibus est mortalitatis solatium, illic autem immortalitatis delectamentum. Et hoc sciendum, quia prop¬ ter solum hominem hunc terrenum paradisum plantauit Dominus Deus, illum autem paradisum caelestem et angelis praeparauit et hominibus. Nam angelus, qui terrenum non habet corpus, unius spiritualis paradisi deliciis est contentus ; homo autem, qui ex corpore constat et spiritu, duplici paradiso deliciabitur. Illic aeterna resurrectione beatificatus secundum animam solam cibabitur diuinitatis felici uisione : secundum corpus autem uescetur si uult omni ligno pulchro et suauissimo, non pro necessitate sed pro magna et ineffabili uoluptate. Numquid enim ex necessitate Dominus noster post resur¬ rectionem suam manducauit coram discipulis suis ? Non

1115 cf. Ex. 31, 18. 1153 cf. Act. 10, 41.

1138 I Cor. 9, 9.

1142 cf. Gen. 17, 8 ; Ps. 118, 54.

1116 tanti om. t plasmatoris t 1120 et] ac t 1126 uoluptatis om. U t 1127 Dominvs om. A E F t 1133 de humo om. U 1146 praeparauit] plan¬ tauit t 1150 sola U t uisione felici ~ E 1151 si uult om. U t

A

35’

PL 271

IN GENESIM II, 26-27

215

155 utique, sed ex potestate, et tunc quidem quia potuit manducauit immortalis propter mortalium utilitatem ; nunc autem et in aeternum paradisi sui poma manducare potest propter suam uoluptatem. Attamen quia | sancti angeli (sicut alio loco iam dictum est) qualiacumque habent corpora, et sancto160 rum hominum hospitali caritate interdum adeo delectati sunt, ut appositos cibos manducasse legantur, potest credi, quod eadem potentia multo magis tunc epulis nostris sint condelectandi, ubi uiderint nos simul congregatos hereditate patris nostri cibari, quos cum uiderent in primo parente prae165 iudicatos exsulari, amica condoluerunt caritate per ampla saepta uacui paradisi. Si rempublicam suam sic disposuit Do¬ minus, si domum suam sic ordinauit paterfamilias Deus, et ipsi uelimus. 27, Sciendum autem est hunc paradisum terrenum ad exem170 plar caelestis paradisi fuisse consitum, in quo quasi ligna pulcherrima fuere angelicae fortitudines et lignum uitae Deus ipse, cuius felices angeli beata semper uiuunt uisione. Quod maxime Hiezecihel | propheta commendat his uerbis loquens contra principem tenebrarum diabolum sub nomine regis 175 Pharaonis inter cetera : Cedri non fuerunt altiores illo in para¬ diso Dei, abietes non adaequauerunt summitatem eius et platani non fuerunt aequae frondibus illius. Omne lignum in paradiso Dei non est assimilatum illi et pulchritudini illius, quoniam speciosum feci illum, et aemidata sunt eum omnia ligna uolupta180 tis, quae erant in paradiso Dei. Et post pauca: Cui, inquit, assimilatus es, 0 inclite et sublimis inter ligna uoluptatis ? Ecce deductus es cum lignis uoluptatis ad terram ultimam. Haec et eiusmodi propheta cum dicit, non utique ueritatem infirmat huius historicae narrationis, sed pulcherrimam rationem con183 silii diuini nostris in hoc paradiso sensibus sublucescere facit. Igitur primum illud quaerimus in quo maxime terrenus hic paradisus caelesti sit similis, et tunc demum fida litteraturae uestigia prosequemur. Similitudinem caelestis paradisi duo maxime huius paradisi praeferunt ligna, causas contrarias 190 habentia, scilicet, LIGNVM VITAE IN MEDIO PARADISI, LIGNVMQVE SCIENTIAE BONI ET MALI.

Haec enim causas habere contrarias recte dixerim, quia

1160 cf. Gen. 18, 1-5.

1175 Ez. 31, 8-9.18.

1155 potestate] necessitate U tunc] nunc t 1157 poma sui paradisi ~ t 1159 habeant t 1166 disposuit Dominus ~ U 1167 paterfamilias] prudens praem. t 1177 in paradiso] paradisi Vulg. 1178 illius] eius U Vulg. t 1179 illum] eum Vulg. 1180 inquit om. U t 1181 et] atque Vulg. 1182 ultimam in ntarg. E 1183 huiusmodi U t 1187 similis sit ~Ut fida om.

A 36

PL 272

2l6 1195

1200

1205

1210

1215

1220

1225

1230

IN GENESIM II, 27

uidelicet si causam rite | perpendas sicut hoc lignum uitae sic A 36v illud reuera dicendum esse lignum mortis. Ironice autem dictum esse lignum scientiae boni et mali perspicuum erit. Dixit enim Deus: Quacumque die comederitis ex eo, morte morie¬ mini ; et uerum dixit. Dixit econtra serpens : Comedite, et eritis sicut dii, scientes bonum et malum, et falsum dixit. Deus, inquam, uerum et serpens falsum dixit ; nec enim comedendo dii facti sunt aut scientiam ampliorem acceperunt, ut bonum et malum id est omnia scirent, sed iuxta ueritatem Dei statim et anima mortui et in corpore mortales effecti sunt. Hoc itaque lignum ironice dictum est lignum scientiae boni et mali, ut ipso nomine suo monimentum legentibus repraesentet diabolici mendacii. Nam uere palam est quia per inoboedientiam man¬ ducanti homini lignum mortis exstitit, quae tamen mors non ex ligni natura sed ex manducantis culpa processit. Ita pul¬ cherrima quidem sed non minus terribilis quam pulchra consilii diuini ratio per haec nobis elucescit: quia uidelicet sicut ad examinandam omnem angelicam creaturam diabolum cum electis angelis in caelo posuit, sic ad examinandum hominem in hoc paradiso cum ligno uitae lignum interdicendum plan¬ tare uoluit. Vtrumque prae ceteris pulchrum, et illud lignum et illum fecit angelum. Et ille quidem pro specie sua uanis et superbis angelis plus quam Deus, hoc autem interdictum lignum pro sua pulchritudine plus quam non interdictum lignum uitae primis hominibus complacuit. Nam de appetita pulchritudine ligni Scriptura sic dicit : Vidit igitur mulier quod bonum esset lignum ad uescendum et pulchrum oculis aspectuque delectabile, et tulit de fructu eius et comedit. De illo autem uanitatis principe propheta praedictus sumpta similitudine ab huius paradisi lignis : Omne, inquit, lignum paradisi Dei \ non PL 273 est assimilatum illi et pulchritudini eius, quoniam speciosum feci eum et multis condensis que frondibus, et aemulata sunt eum omnia ligna uoluptatis quae erant in paradiso Dei. Ligna, inquit, uoluptatis, non quae sunt, sed quae erant in paradiso Dei, aemulata [ sunt eum, quia uidelicet spiritus illi A 37 qui aemulati sunt speciem superbiae eius dicentis : Ero similis altissimo, eiusque uanitatem plus quam Dei ueritatem mirati uel sectati sunt, erant quidem in paradiso Dei, sed modo ibi non sunt. Igitur quomodo in illo caelesti paradiso Deus uere

1197 Gen. 2, 17. 1223 Ez. 31, 8-9.

1198 Gen. 3, 5. 1229 Is. 14, 14.

1206 cf. Rom. 5, 19.

1219 Gen. 3, 6.

1195 esse] est t autem] enim t 1202 id est om. t 1210 diuini ratio] diuinatio G 1211/1212 in caelo cum electis angelis ~ A E F G U 1215 illud U ille om. t 1217/1218 pro sua usque lignum sub lin. F 1219 ligni pulchri¬ tudine ~ U 1223 lignum inquit ~ U 1221 illi] ei t eius] illius / 1225 fecit A E F G U i 1230 ueritatem] sapientiam t, om. G U

IN GENESIM II, 27-28

217

lignum uitae, qui sanctos angelos sua pascit dulcedine, secum assumpsit in caelum; illum rebellem suum regem superbiae, 235 in quo conuincerentur et iudicarentur deprehensi omnes spi¬ ritus illi, qui essent filii superbiae, sic idem magnus et me¬ tuendus Deus terribilis in consiliis super filios hominum cum ligno uitae in isto paradiso plantauit et lignum hoc, in quo contumax homo deprehenderetur per culpam inoboedientiae. 240 Illic et omnes principes caelorum fuerunt, quorum nulli pro¬ prium nomen positum inuenitur, nisi illi qui aeque ut Deus uoluit esse magnus et nominatus. Alii namque communi nomine lux, ille autem, cum sit portitor tenebrarum, per con¬ trarium Lucifer est appellatus. Hic itidem et omne lignum 245 pulchrum uisu et ad uescendum suaue produxit de humo Domi¬ nus circa lignum uitae, et nullum eorum proprio nomine nuncupatur, nisi hoc solum quod reuera (ut iam dictum est) lignum mortis exstitit, per contrarium autem lignum nuncu¬ patum est scientiae boni et mali. Non enim ut nonnulli arbitrati 250 sunt proprium cuiusdam ligni uocabulum est omne, ut per hoc quod dictum est, produxit Deus de humo omne lignum pulchrum uisu et ad uescendum suaue, unum lignum debeat accipi, sicut et per lignum uitae nonnisi unum et per lignum scientiae boni et mali nihilominus nonnisi unum oportet intelligi. Nam et 255 infra cum dixisset callidus serpens : Cur praecepit uobis Deus ut non comederitis de omni ligno paradisi, uidelicet permixto mendacio suae quaestioni mulier respondit : De fructu ligno¬ rum quae sunt in paradiso uescimur, de fructu uero ligni quod est in medio paradisi praecepit nobis Deus ne comederemus. 260 Cum ergo dicat, de fructu lignorum, multa ligna intelligenda sunt in eo, quod dicitur omne lignum. Et nota quod non modo lignum uitae sed etiam hoc lignum quod interdictum est dicitur esse in medio | paradisi, quia uidelicet in hoc quoque quaedam similitudo est Dei et aduersarii eius diaboli. Cum enim recte 265 dominari deberet in medio creaturae suae Deus, non tulit aemulus maiestatis ille aduersarius, ut hic dominaretur solus, sed praesumpsit uelle ut et ipse dominaretur, sederetque medius quasi altissimus, et milia milium starent uel ministra¬ rent in circuitu throni eius. 270 28. Quid tandem illud sibi uult, quod fons ascendebat e terra

1237 cf. Ps. 65, 5. 1255 Gen. 3, 1.

1239 cf. Deut. 21, 1255 Gen. 3, 1-3.

; cf. Rom. 5, 19. 1268 cf. Dan. 7, 10.

18

1244 cf. Is.

14, 12.

1235/1233 in quo usque superbiae om. t illi spiritus ~ U 1239 inoboedien¬ tiae] sicut illi omnes spiritus qui filii essent superbiae conuincerentur et iudicarentur in suo rege Deo rebelli add. t 1242 et magnus ~ t 1243 tenebrarum portitor ~ t 1248 lignum om. U 1250 est om. U 1251 produxitque G t 1259 comederemus] uesceremur t 1260 ligna om. t

A

IN GENESIM II, 28

218

irrigans uniuersam superficiem terrae, qui et | inde (ut post- PL 274 modum discendum est) diuiditur in quattuor capita ? Plane non minus in hoc fonte quam illo ligno uitae mirabilis creator mysterium est meditatus. Quid enim ? Nonne propheta supra1275 dictus ab aquis fontis huius similitudine deriuata dicit de eodem (de quo supra) : Eratque pulcherrimus in magnitudine sua, erant enim rami eius iuxta aquas multas ? Et de his humili¬ bus mente spiritibus qui illo superbiente et deiecto stabiliti uel firmati sunt, e* consolata sunt, inquit, in terra inprma 1280 omnia ligna uoluptatis egregia atque praeclara in Libano uniuersa, quae irrigabuntur aquis. Ouae autem illae sunt aquae quibus irrigantur ligna haec, infirma quidem sed praeclara, infirma quidem sed tamen egregia? Illorum namque infirmitas, quia humilitas est, uera 1285 fortitudo est; sicut e contrario fortitudo robusti illius, contra quem haec dicuntur, uera infirmitas est. Quae, inquam, illae sunt aquae, quibus irrigata et consolidata sunt haec ligna, nisi inundationes caritatis, nisi emanationes Spiritus sancti, qui sic illos sua dulcedine impleuit, ut recte ligna dicantur 1290 uoluptatis ? Igitur dum talem hunc Dominus Deus plantauit in terra paradisum et diuidendum in omnes terras fecit inde ascendere fontem, magnum meditatus est mysterium, magnae gratiae fudit imaginem. De qua re tunc opportunius dicemus, cum ad glorificationem Domini Iesu et datum Spiritus sancti 1295 peruenerimus, quae, iuxta propositum, tertia pars erit operis huius. Nunc interim sciendum est duos rationalis creaturae esse paradisos : unum scilicet sanctorum societatem angelorum, et alium | ecclesiam electorum hominum, et horum utriusque A 38 1300 hunc de quo loquimur terrestrem paradisum imaginem esse uel similitudinem. Etenim sicut in isto lignum uitae plantatum fuit et lignum per quod mors introiuit in mundum, sic in caelo contra auctorem uitae Deum diabolus auctor mortis exstitit, sic nihilominus in genere humano lignum uitae Christus et 1305 contrarium eius lignum mortis antichristus erit, qui iamdudum per membra sua mysterium operatur iniquitatis. Item sicut de hoc terreno paradiso fons ascendit irrigans uniuersam superficiem terrae, qui et inde diuiditur in quattuor capita,

127(5 Ez.

31, 7.

127» Ez.

31, 16.

1303 cf. Act. 3,

15.

1305 cf. II Thess.

7127(5 de om. E 1277 erat enim radix illius Vulg. his om. U 1279 uel firmati sunt] sunt et firmati t 1282 sunt aquae illae ~ t haec ligna ~ E 1285 econtrario] contrario modo t 128(5 uera supra lin. F 1287 consolidata] consolata A F U t 1289 recte supra lin. A dicantur ligna ~ E U t 1292 est meditatus ~ E 1302 fuit] est E 1303 Deum uitae auctorem ~ t 130(5 ministerium t 1307 paradiso terreno ~ t

IN GENESIM II, 28-29

219

omnemque terram reddit aptam frugibus alendis : sic et de illo caelesti paradiso fons manare dignatus est, id est gratia Spiritus sancti tanta copia rigans massam generis humani, ut cum sanctorum et electorum omnium cedris, oliuis aut uineis uitae quoque lignum id est Christum Deum et hominem fecerit de terra nasci uirgineae carnis, circa quae fluenta Scriptura1315 rum in quattuor capita diuisit, quae propheta in quattuor animalium diuersas facies distinguit, scilicet hominis, leonis, uituli atque aquilae uolantis. Non enim solummodo quattuor euangelia, sed et omnis Scriptura diuinitus inspirata certam hanc habet intentionis suae quadrifidam faciem, ut eundem 1320 Dominum nostrum ostendat mansuetum nobis ut uere homi¬ nem; fortem contra diabolum ut leonem id est Deum omni-| PL 275 potentem ; immolatum pro nobis ut uitulum electum atque saginatum ; resurrexisse atque in caelum ascendisse ut udan¬ tem aquilam. Sed de his alias dicendum erit. His breuiter de 1325 paradisi pro ueritate historiae decursis nunc demum coeptum litterae ordinem prosequamur. 29. Et flvvivs egrediebatvr de paradiso qvi inde diviDITVR IN QVATTVOR CAPITA. Sicut superius iam dictum est, non dixit, qui inde diuiditur 133° in quattuor flumina, sed in quattuor, inquit, capita, id est principalia flumina. Non enim fons, qui (ut supra Scriptura dixit) ascendebat e terra irrigans uniuersam superficiem terrae, quattuor fluminibus dissipatur in exitu paradisi, sed irrigans uniuersam superficiem terrae quam multos fontes efficit et in 1335 quam plura redundat | flumina, quorum ista sunt capita. Et in A 38’* hoc miram terrae paradisiacae dulcedinem commendare in¬ tendit, quia uidelicet aquarum natura salsa est nec potui habi¬ lis, sicut in semetipso mare ostendit. Ascendens autem de abysso in illam quasi magni corporis terrae mammam id est 1340 paradisi fontem, quodammodo lacteam assumit dulcedinem et irrigat uniuersam superficiem terrae, ut uxta psalmistam potent omnes bestiae silvae et exspectent onagri in siti sua, immo ut dulcesceret omnis terra ad nutricandam herbam uirentem lignumque pomiferum, quod producere iussa erat. 1345 Quod maxime ualet in terris orientalibus non solum panis et uini sed et pretiosorum aromatum fertilibus, quarum ex opti1310

2, 10

1311 cf. Aug,, De ciu. Dei 14, 26, 50-51 - CC 48, p. 450. 1315 Ez. 1, 5. cf. II Tim. 3, 16. 1321 Ez. 1, 10. 1342 Ps. 103, 11.

1318

1312 aut] est t 1315 capita usque quattuor in marg. A, om. E 1325 coeptum] certum U 1326 prosequamur ordinem ~ t 1331 flumina principalia ~ F 1341 terrae superficiem ~ t 1342 potabunt ... silvae, exspectabunt Vulg. 1343 nutricandum U 1344 urentem / quae U erat] fuit A sed corr. supra lin., erat F, fuerat t 1346 quarum] qua cum t

220

IN GENESIM II, 29

mis quondam Sodomorum et Gomorreorum terra fuit, quae, antequam subuerteret Dominus Sodomam et Gomorram, sicut haec ipsa Scriptura testatur, irrigabatur sicut paradisus Domini. 1350 Nomen, inquit, vni Physon, ipse est qvi circvit omnem 2, 11-12 TERRAM. EviLATH, VBI NASCITVR AVRVM, ET AVRVM TERRAE ILLIVS OPTIMVM EST,

IBIQVE NASCITVR BDELLIVM ET LAPIS

ONYCHINVS.

2, 13

Physon ipse est, quem nostri mutato nomine Gangen uo1355 eant. Porro Euilath regio est Indiae nomen habens ab Euila filio Iectan, ubi, inquit', nascitur aurum. Et alibi quidam nascitur aurum, sed aurum terrae illius optimum est, ibique bdellium inuenitur et lapis onychinus. Bdellium arbor est aro¬ matica, de cuius natura Plinius plenissime scribit. Onyx 1360 autem gemma est, sic appellata quod habeat in se permixtum candorem in similitudinem unguis humani, Graeci enim un¬ guem onycem dicunt. Praeterea et aliae gemmae pretiosissimae, carbunculus smaragdusque ibi nascuntur. 1365 Et nomen flvvio secvndo Geon, qui et Nilus, Aethiopiae fluuius. Ipse est enim, inquit, qvi circvit omnem terram Aethiopiae, tantae commoditatis fluuius, ut eum pro maximo Deo suo quondam coluerit Aegyptus, quippe cuius fluentis irrigata 1370 cunctisque exinde copiis saturata numquam superne fusis indiguit imbribus. Nam sub maximo solis aestiui feruore crescentibus un|dis diffunditur, nec | ante autumnale aequinoctium decrescendo ripis suis iterum restringitur. Vnde Lucanus: 1375 ... Nilus neque suscitat undas Ante Canis radios, nec ripis alligat amnem, Ante parem nocti Libra sub iudice Phoebum. Et de his quidem nulla potest opinio refragari huic ueridicae historiae, quin de paradiso oriantur.

1347 cf. Gea. 13, 10. 1354 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 5,9- CC 72, p. 4. 1350 Gen. 10, 25.29. 1359 Isid., Etym. 17, 8, 6 (Plinius 12, 9, 19); cf. Cod. Brux. 10066-77 f-89r ■ H. Silvestre, Rupert de s. Eaurent et les auteurs classiques, in Melanges F. Rousseau, Bruxelles, 1958 p. 545. 1300/1302 Isid., Etym. 16, 8, 4 (Plinius 37, 16). 1303 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 5, 11 - CC 72, p. 4. 1305 Isid., Etym. 13, 21, 7. 1375/1377 Lucan., Pbarsal. 10, 225-227.

1350 omnem] totam t 1352 nascitvr] invenitvr Vulg. 1303 gemmae] multae add. t 1304 nascuntur ibi ~ F 1305 Gyon U t Nilus] dicitur add. t 1300 qvi supra lin. E 1370 copiis exinde ~ U 1371 indiguit supra lin. E 1377 indice t 1379 quin] quoniam t

A

39

PL

276

IN GENESIM II, 29-30 1380

ij85

1390

1395

1400

1405

2, 15-17

221

Nam aliud non habet quod dicat quis. Proinde de Nilo, qui et Geon, ait idem qui supra: Nulla que non aetas uoluit conferre futuris Notitiam : sed uincit adhuc natura latendi. De Gange autem qui et Physon : Mouit et Eoos bellorum fama recessus. Qua colitur Ganges toto qui sohis in orbe Ostia nascenti contraria soluere Phoebo Audet ; et aduersum fluctus impellit in Eurum. Ceterorum id est Tigris et Euphratis ortum Armenia uel Perside demonstrari, et nihilominus tamen Scripturam hanc siue historiam ueracem esse, superius iam dictum est. Sane Tigris propter uelocitatem cursus sui nomen a uelocissima bestia tigride sumpsit. Euphrates uero fertilitas interpretatur, sic appellatus pro eo quod in morem Nili per agros diffundatur terrasque fertiles efficiat. De quorum natura dicit idem qui supra : Quaque caput rapido tollit cum Tigride magnus Euphrates, quos non diuersis fontibus edit Persis, et incertum est tellus si misceat amnes. Quod potius sit nomen aquae, sed sparsus in agros Fertilis Euphrates Phariae uice fungitur undae. At Tigrum subito tellus absorbet hiatu, Occultosque regit cursus, rursusque renatum Fonte nouo flumen pelagi non abnegat undis. Sequitur :

30.

Tvlit ergo Dominvs hominem et posvit evm in pa-

RADISVM VOLVPTATIS, VT OPERARETVR ET CVSTODIRET ILLVM. PRAECEPITQVE EI DICENS

: EX

OMNI LIGNO PARADISI COMEDE,

DE LIGNO AYTEM SCIENTIAE BONI ET MALI NE COMEDAS.

In

QVOCVMQVE ENIM DIE COMEDETIS EX EO MORTE MORIEMINI.

Apostolus cum dixisset : 0 altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam incomprehensibilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius ! continuo subiunxit : Quis enim cognouit sensum Domini, aut quis consiliarius eius fuit et ostendit illi? Aut quis prior dedit illi, et re\tribuetur ei? Quoniam ex 1415 ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia, ipsi gloria in saecida saeculorum. Arnen. Ecce qui sunt, quibus Deus dedit ? Ange¬ lus et homo. Cum ceteris enim creaturis suis sane Deus nullam

1410

1382/1383 ib. io, 270-271. 1383/1388 ib. 3, 229-232. 1391 cf. supra 2, 1064. 1393/1394 Isid., Eiym. 13, 21, 10. 1397/1404 Lucan., Fharsal. 3, 256-263. 1410 Rom. 11, 33-36; Is. 40, 13.

1381 Gyon U t 1382 -que om. U non] nunc U conferre futuris] con¬ futuris U 1390 monstrari t 1395 fertiles] et praem. F 1405 Dominvs Devs Vulg. 1409 comederis ... morieris t Vulg. 1410 diuitiarum om. U 1414 illi] ei t ei] illi E 1410 dedit Deus ~ t 1417 enim om. t suis supra lin. A nullam Deus ~ t

A 39^

222

1420

1425

1430

1435

1440

1443

1430

1455

IN GENESIM II, 30

dati aut accepti rationem habuit, quippe quibus praeter natu¬ ralem essentiam nihil dedit. Angelis caelum, homini autem dedit paradisum. Huic et huic dedit, et huic atque huic prior dedit. Quid enim hic uel hic prior dederat illi ? Primus ergo ille dedit, conditione tamen praescripta ut retribueretur sibi. Quid autem retributionis ab | angelo, nisi dilectionem ; quid ab homine exegit nisi fidem per dilectionem operantem ? Ait enim Scriptura : Tulit ergo Dominus hominem et posuit eum in paradisum uoluptatis, ut operaretur et custodiret eum. Quid enim operaretur aut a quo custodiret eum ? Operaretur utique opus Dei, quod non est aliud nisi opus fidei, nisi officium spei, nisi obsequium caritatis. Dicat aliquis : Cur non absque ulla conditione, absque ullo praecepto posuit illum in paradiso ? Nonne melius fuisset nullum dedisse praeceptum quam posi¬ tione praecepti facere praeuaricationi locum ? Vbi enim prae¬ ceptum non esset, nec praeuaricatio. Ad haec inquam : Vnde ergo homo copularetur Deo, si non illi subligaretur obedientiae iugo, si non acciperet commissum, in quo deberet fidelis existere Deo ? Vbi enim nullum commissum est, ibi et nulla comparet fides. Porro, sine fide impossibile est placere Deo. Quasi uero nunc aliter agat Deus, aut aliter quempiam accep¬ tum habeat nisi per fidem. Itaque ut operaretur per fidem, idcirco tulit eum in paradisum, et ut custodiret eum, scilicet ne deserta fide uel dilectione creatoris simul perderet datum optimum. Igitur et uere bonus et sapiens Deus et prior dedit, et cum rationabili conditione dedit paradisum homini, caelum angelo. Sed pergunt quaerere adhuc homines, curiosi Dei, negligentes autem sui, uolentes cognoscere sensum Domini et audentes consilium dare illi. Si, inquiunt, Deus saluum aut beatum uolebat esse hominem, cur non fecit inconuertibilem ? cur non fecit immutabilem ? cur non statuit illi naturam nullius tentationis passibilem ? Verum contra huiusmodi obiecta superius paucis respondi¬ mus, cum de primogenito perditionis uel principe mortis dia¬ bolo loqueremur, uidelicet nihil praeter Deum inconuertibile uel incommutabile esse per naturam, nullamque nisi profi¬ ciendo uel operam cum gratia Dei adhibendo statum uirtutis incommutabilem assequi creaturam. Nunc oculis nostris non persuasione serpentis sed in Spiritu sancto apertis mandatum

1432 cf. Rom. 7, 7. 1437 Hebr. 3, 22. 1445 cf. Rom. 11, 33.

, . 1441 cf. Iac. 1,17. 1451 cf. Ioh. 17, 12.

11 6

1444 cf. Eccli.

1420 paradisum dedit ~ E t atque] et t 1422 ille dedit conditione] retri¬ butionis E 1423 retributionis] Deus add. G 1436 ibi supra lin. F 1437 Deo placere ~ G U t 1442 et1] ut U 1443/1444 caelum angelo om. G U t 1444 homines adhuc quaerere ~ U 1449 possibilem t 1453 in- supra lin. A 1450 in om. t

PL

277

IN GENESIM II, 30-31

1460

1465

1470

1475

1480

1485

1490

1495

223

creatoris, quod ille infeliciter praeuaricatus est, intueamur. Ait : Ex omni ligno paradisi comede, de ligno autem scientiae boni et mali ne comedas. Magna largitas donorum, et non graue largitoris mandatum : Ex omni, inquit, ligno paradisi comede, de ligno autem uno ne comedas. Leuis in tanta copia fuisset continentia, si non defuisset continentiae dux beneuolcntia. Illud sane sciendum est per anticipationem (quod schema graece prolempsis dicitur) dictum hic esse lignum scientiae boni et mali. Non enim ex ore praesentis ueritatis Dei dicen¬ tis : In quocumque enim die comederitis ex eo morte moriemini, sed ex posteriore fallacia diaboli nominis huius origo manauit (ut superius iam dictum est) qui manducare persuadens : Eri¬ tis, inquit, sicut dii, scientes bonum et malum. Dolenda lignum illud scriptor memoria notauit tamquam diceret : Ex omni ligno paradisi edendi licentiam dedit, solum illud quod ex euentu | per contrarium dicitur scientiae boni et mali lignum interdixit. 31. Ex omni, inquit, ligno paradisi comede, etc. Tria duxit digna imperare maiestas Trinitatis, ex omni ligno comede, et de hoc ne comedas, et in quocumque die comederis ex eo morte morieris. His tribus propositionibus tres ab homine uirtutes exigens, id est caritatem, spem et fidem : quas nunc recipro¬ cato ordine a nobis exigit eadem Trinitas unus Deus, fidem, spem et caritatem, ut quia ille cadendo descendit nos resur¬ gentes a fide per spem ad caritatem Dei ascendamus. Nam in eo quod hominem gratis fecit et gratis nihilominus in illo uoluptatis loco in illo tali dejliciarum paradiso patrem futurum multitudinis sanctorum posuit, plane debitorem magnae caritatis eundem sibi hominem effecit et ualide suis beneficiis obligauit. At ille ingratus tantae gratiae debitum caritatis non rependit, in quo magnitudinem nequitiae nullus est qui aestimare possit. Item in praecepto dicentis, De ligno autem scientiae boni et mali ne comedas, spem insignem exhibere debuit. Spem, inquam, habere et de bono Deo sperare debuit, quod is qui gratis tanta iam bona sibi contulerat, profecto subiectionem et oboedientiam in praecepto custodienti maiora quae promittebat, id est caelestem paradisum et sanctorum angelorum societatem quandoque conferret. At ille procul dubio spei huius uirtutem non habuit de futuris, quia uide-

1404 Hier., Hebr. quaesi. in Gen.

,

33

3

- CC

, p.

72

.

26

1400 Gen. 3, 5.

1404 prolepsis t dictum om. E 1407 posteriori t 1470 scriptor memoria lignum illud ~ t 1483 in illo om. F deliciarum paradiso] paradiso deliciis affluenti t 1485 effecit hominem ~ t 1487 magnitudinem] ob putem, t 1492 in praec.] in om. E 1495 uirtutem spei huius ~ E

PL

A

278

'*

40

224

IN GENESIM II, 31

licet (sicut iam dictum est) caritatem non habens primum ingratus erat praesentibus bonis. Item in comminatione dicen¬ tis : In quocumque enim die comederitis ex eo morte moriemini, fidem habere debuit, fidem, inquam, habere et firmiter credere, 1500 quod non inuidendo diuinitatem homini Deus tale lignum interdixisset, sed ineuitabilem praeuaricationis poenam ueraciter praenuntiasset. At illa infelix mulier infelicis uiri socia tam in poena quam in culpa serpenti magis quam Deo credi¬ dit, serpenti, inquam, dicenti : Nequaquam morte moriemini, 1505 scit enim Deus quia quocumque die comederitis ex eo, aperientur oculi uestri et eritis sicut dii scientes bonum et malum, magis quam Deo credidit, et hunc ueracem, Deum autem (quod auditu quoque scelus est) per inuidiam mentitum fuisse putauit. Ita Deus bonus, sapiens et iustus naturam suam obserua1510 uit, diuinitatem suam attendit propositumque tenuit, dum in uno praecepto suo tres a creatura sua similitudinis suae uirtutes, id est fidem, spem et caritatem, quas offerri sibi dignum erat, recte exegit. Nos igitur unum locuti et aliud, quippe qui et in illo uetere parente nostro perdidimus et in 1515 gratia noui parentis nostri secundi hominis Iesu Christi misere negligimus, non addamus ultra loqui, quod nequissimum est, discutiendo Dominum Deum nostrum cur | sic uel sic fecerit : cur homini tale praeceptum | dederit, uel cur non potius illum quasi pullum onagri liberum natum esse permiserit. Quid 1520 ergo, inquis ? Nonne Scriptura dicit : Omnia quaecumque uoluit, Dominus fecit, in caelo et in terra. Quomodo omnia quaecumque uoluit fecit, qui nec illud quod praecepit, quod utique nisi fieri uoluisset nequaquam praecepisset, ad effectum perducere ualuit ? Etenim in isto plasmate suo fidem, spem 1525 et caritatem secundum praeceptum suum inuenit. Ad haec inquam : Nequaquam frustratum est consilium uel propositum Dei, ualente enim de trunco illo uirtutes istas reflorescere fecit. Nam ille quidem ad hoc opus Dei mancus exstitit et contra opus uel praeceptum Dei manus incontinentes per concupis1530 centiam extendit, sed inuentus est de genere eius homo secun¬ dum cor Dei, qui contentas ab omni concupiscentia manus ad poenalem sibi oboedientiam in ligno crucis extendit et sub pedibus suis conculcato peccato legenda uirtutis exempla mul¬ tis milibus sequentium se proposuit.

1504 Gen. 14, 7-

,

3

- .

4 5

1519 cf. Iob

,

11

.

12

1520 Ps.

,

134

.

6

1527 cf. Iob

1500 Deus homini ~ U 1511 suo supra lin. A 1514 et2 om. t in supra 1517 Deum supra lin. E 1518 homini om. E 1521 fecit Dominus ~ F, Dominus om. t quomodo] ergo add. t 1522 fecit] Dominus add. t 1527 ualenter U istas] illas i 1530 homo de genere eius ~ E

lin. A

A

41

PL

279

IN GENESIM II, 32 1535

2, 18

32.

225

Dixit qvoqve Dominvs Devs : Non est bonvm esse

HOMINEM SOLVM, FACIAMVS EI ADIVTORIVM SIMILE SIBI.

154°

1545

155°

2, 19

Siquidem talis esse putatur ordo rerum, qualis est et uerborum, uidelicet quod prius tulerit Dominus hominem in paradi¬ sum uoluptatis et praeceptum illi dederit, quam hoc ab eodem dictum sit : Non est bonum esse hominem solum, faciamus ei adiutorium simile sui. Item et aliud existimandum erit, quod mulieri non praeceperit, et proinde, quod absurdum est, consequenter dici poterit illam non fuisse praeuaricationis ream, cum praeceptum nequaquam acceperit. At illa sibi quoque praeceptum fuisse patenter ostendit ita respondendo serpenti : Ex fructu lignorum quae sunt in paradiso uescimur, de ligno autem quod est in medio paradisi praecepit nobis Deus ne comederemus. Praeterea si antequam haec diceret Dominus Deus, iam hominem in paradiso posuerat, ergo et asini et equi ceteraque animantia terrae munda siue immunda in illo erant uoluptatis loco, quem pro magno reputat gratiae Dei beneficio, si adipisci queat rationalis homo. Nam post haec A 4iv uer|ba Dei continuo Scriptura subiungit : Formatis igitvr Dominvs Devs de hvmo cvnctis ani-

1555 MANTIBVS TERRAE,

ET VOLVCRIBVS CAELI, ADDVXIT EA AD

Adam, etc.

1560

1565

1570

Melius itaque haec dictio Domini Dei : Faciamus ei adiuto¬ rium simile sui, superiori loco coniungitur, ubi dictum est : Formauit igitur Dominus hominem de limo terrae et inspirauit in faciem eius spiraculum uitae, immo et adhuc altius, scilicet ubi dictum est : Faciamus hominem ad imaginem et similitudi¬ nem nostram. Quare ergo, inquis, tamdiu mulieris facturam Scriptura narrare distulit ? uidelicet ut singulas historiae partes secundum proprias causas rationabiliter ordinaret. Constat enim quia non propter mulierem uir, sed mulier propter uirum facta et cum illo | in paradiso posita est. Idcirco bene prius cum formatione uiri narrationem digessit, quod eum Dominus Deus tulerit et in paradisum posuerit et ipsum paradisum descripsit. Item uir non est seductus sed mulier. Etenim non per uirum mulierem, sed uirum per mulierem diabolus decepit. Idcirco formationem mulieris nunc usque distulit, ut continuaret historiam infelicitatis, quae per mulierem ad uirum peruenit. Hunc modum narrationis Tico-

1540 Gen. 3, 2-3. 1559 Gen. 2, 7. 1561 Gen. 1, 26. 1565 cf. I Tim. 2, 13. 1569 cf. I Tim. 2, 14. 1573/1581 cf. Ticonius, LJb. de septem reg. - ed. Burkit; cf. Rupert., Comment. in eu. s. Iob. 6, 615 ss. - CC, Cont. Med. 9, p. 316.

1535/1536 hominem esse ~ t 1536 sibi] svi U t 1537 et om. U 1540 hominem esse ~ t 1541 aliud] illud U t 1543 potuerit t 1557 itaque supra lin. A. 1565 propter supra lin. E 1571 decepit diabolus ~ t

PL

280

226

IN GENESIM II, 32-33

nius recapitulationem dicit, ubi ad intelligendum difficultatem 575 Scripturarum septem regulas ualde utiles conscripsit. Ad hunc modum illud pertinet, quod in hac eadem Scriptura postquam dictum est, ab his diuisae sunt insulae gentium in regionibus suis, unusquisque secundum linguam et familias in nationibus suis, post aliquanta sic dicitur : Erat autem terra labii unius et 580 sermonum eorumdem. Et tunc narratur quomodo diuisae sint linguae, quas iam ante dixerat diuisas fuisse. Cumque ■profi¬ ciscerentur, inquit, de oriente, inuenerunt campum in terra Sennaar et habitauerunt in eo. Dixitque alter ad proximum suum : Venite, jaciamus lateres, et coquamus eos igni, et reliqua. 585 Igitur formato homine hoc etiam dixit Dominus Deus, dixit, inquam, eiusdem sapientiae suae dictione, in qua dixit omnia, in qua fecit omnia : Non est bonum esse hominem solum, jacia¬ mus ei adiutorium simile sui. Non, inquam, est bonum, | non est utile, non conducit ad propositum nostrum esse hominem 590 solum. Proposuimus enim praescitos et praedestinatos de primo homine propagare sanctos imagini ac similitudini nostrae conformes futuros. Ergo ut propositum istud im¬ pleatur : Faciamus ei adiutorium similem sui. Adiutorium, inquam, ad multiplicandum praedestinatam progeniem sanc595 torum. Et notandum, quod ad faciendum huiusmodi adiutorium eadem loquitur pluralitas personarum, quae ad faciendum locuta est uirum. Dicit enim et nunc eadem Trinitas unus Deus : Faciamus ei adiutorium. Addendo autem similem sui, 600 cuncta comprehendit, quae in faciendo uiri dixit, ad imaginem et similitudinem nostram, et praesit piscibus maris et uolatilibus caeli et bestiis uniuersae terrae et omni reptili quod mouetur super terram. Praeter sexum enim in nullo substantia mulieris differt a substantia uiri, uidelicet quod minus mulier quam uir 605 cunctis animantibus praesit dignitate conditionis, quia non minus est rationalis, nec minus illi aspirare licet ad similitu¬ dinem creatoris, sicut superius iam dictum est, ubi Scriptura de hac factura loquens in die sexto : Masculum, inquit, et feminam creauit eos. 610 33. Piis ita a Domino dictis magnum nobis continuo Scrip¬ tura spectaculum facit, ut merito arrectis animis quaeramus quid Dominus faciat, quid uelit, quid intendat. Formatis,

1577 Gen. 10,5. 1599 Gen. 1, 26.

1579 Gen. 11, 1. 1608 Gen. 1, 27.

1581 Gen. 1611 cf. Lc.

1581 iam supra liti. F 1582 uenerunt in ~ t multiplicandam t sanctorum progeniem ~ E

, 2. , 48.

11

23

1587 Gen. 2, 1612 Gen. 2,

. .

18

19

1588 sui] sibi E 1594 1598 enim om. t 1599 simile t sibi E 1691/1602 et uolatilibus caeli om. t 1604 uir supra liti. E 1607 iam superius ~ t 1610 Domino] Deo add. t

A

IN GENESIM II, 33

227

inquit, Dominus Deus de Mimo cunctis animantibus terrae et uolatilibus caeli, adduxit ea ad Adam. Et paulo post : | 1615

PL

281

Adae vero non inveniebatvr adivtor similis eivs.

2, 20c

Ergone istud nesciebat Dominus Deus, quod in cunctis ani¬ mantibus terrae aut uolatilibus caeli nullum homini simile ha¬ beretur, quod competens illi copularetur adiutorium ad pro¬ pagandum, sicut uolebat uel sicut proposuerat, genus huma1620 num ? Hoccine, inquam, ille nesciebat, nisi quodammodo arrepta minatoria uirga coram se cuncta minasset ad Adam, ut quasi communi inquisitione Deus cum homine consultaret, quaerens si quid forte simile eius inter omnia ista reperiri pos¬ set ? Nam ac si cassato labore defecisset Deus, Adae uero 1625 (inquit Scriptura) non inueniebatur adiutor similis eius. Quid | ergo in hoc tanto studio Dominus intendit nisi ostendere ho¬ mini, ut intelligeret honorem suae conditionis, quo nihil sibi compar esset in iumentis siue ceteris animantibus cuiuslibet generis ? Hoc enim plane ad amorem creatoris rationabili 1630 homini proficere debuit, quod congregatis omnibus coram se ipse absque dubio polleret honore singulari, non solum secun¬ dum priuilegium rationis, uerum etiam secundum figuram corporis, quia cum cuncta uideret humi prona siue quadrupe¬ dia caudamque trahentia aut etiam toto corpore repentia so1635 lum se recta statura liberoque pectore principatum omnium ob¬ tinere gloriari poterat, si in Domino Deo suo gloriari uoluisset. Hoc ergo intendente Deo ut digna sibi a plasmate suo haberetur gratia, quae profecto eidem esset fructuosa, bene Scriptura studium eius insinuans : Formatis, inquit, Dominus 1640 Deus de humo cunctis animantibus terrae et uolatilibus caeli, adduxit ea ad Adam, ut uideret quid uocaret ea, id est ut uideret quod nullius eorum digna esset natura sortiri uocabulum ab hominis nomine pro aliqua similitudine natum uel detortum : 2, 19c-20 Omne enim, inquit, qvod vocavit Adam animae viventis 1645 ipsvm est nomen eivs. Et adhuc subiungitur : Appellavitqve Adam nominibvs svis cvncta animantia, et vniversa VOLATILIA CAELI ET OMNES BESTIAS TERRAE. ADAE VERO NON INVENIEBATVR ADIVTOR SIMILIS EIVS.

1650

Videlicet considerauit naturas et ex qualitatibus diuersis diuersa formauit uocabula, ut u.g. latinus caballum a cauando nuncupat eo quod terram cauet ungula ; asinum ab assidendo ; porcum quasi sporcum eo quod spurcus sit; et canem eo quod

1636 Ps. 5, 12, 1, 25 ;

1615 1629 1649

. , 2,

12 12

F om. t

eivs] sibi plane

considerauit]

1650 Isid., Etym. .

, 1,

12

.

42

1651 ib.

, i,

12

.

38

1652 ib.

25

1617

supra lin. A 1623 possit t 1627 quo] quod t 1638 gratia haberetur ~ t 1647 caeli om. t singulorum praem. i 1651 cauat E 1652 spurcum t aut

rationali

t

A

^

42

IN GENESIM II, 33-34

228

1655

1660

canorum continuet uenando latratum. Et cetera similiter. Ita nimirum ille in lingua primitiua, quae facta diuisione linguarum in gente remansit hebraea, nomina formauit sin¬ gulorum consideratis proprietatibus naturarum, et nullius naturam talem esse perspexit, ut recte nomen illi dare deberet cognatum suo nomini, sicut de muliere postmodum recte dixit: Haec uocabitur uirago, quia, inquit, de uiro sumpta est. Et hoc, ut iam dictum est, reuera homini ad amorem creatoris et ad | gratiarum actionem plurimum ualere debuisset. 34.

2, 21-22

OBDORMISSET TVLIT VNAM DE COSTIS EIVS ET REPLEVIT CAR¬

Et

aedificavit costam qvam tvlerat Dominvs

de Adam in mvlierem et addvxit eam ad Adam.

Ergo, inquit, quia non erat bonum esse hominem solum, adductis autem cunctis animantibus ad Adam ipso perspi¬ ciente non inueniebatw illi adiutor similis eius, idcirco quasi recurrit creator ad operosum omnipotentiae suae uerbum, 1670 dicendo: Faciamus ei adiutorium. Sopor utique, quem Domi¬ nus Deus immisit, non uigilias rationis claudere debuit, sed obduratis quinque sensibus corporis sensum mentis liberum reliquit, ut scire posset quid erga se ageret omnium artifex sapientia Dei. Vnde et postmodum muliere sibi adducta 1675 dicere potuit : Hoc NVNC OS EX OSSIBVS MEIS ET CARO DE CARNE MEA. 2, 23b Fortassis idcirco Septuaginta pro uerbo tardema, quod apud Hebraeos profundum soporem significat, exstasin id est excessum mentis transtulerunt. 1680 Quid autem hoc sibi uult, quod cum posset mulierem aeque ut uirum formare de limo terrae, maluit costam uiro subducere eamque in mulierem aedificare? Quid, inquam, hoc uoluit, nisi ut firmam et insolubilem debere esse ostenderet unici coniugii caritatem ? Proinde cum a Pharisaeis tentaretur Dominus de 1685 dimittenda uxore dicentibus, quia Moyses permisit nobis librum repudii, respondens ait : Non legistis quia qui fecit hominem ab initio masculum et feminam fecit eos ? et dixit : Propter hoc dimittet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. Itaque iam non sunt duo, sed una caro. Quod 1690 ergo Deus coniunxit, homo non separet. Et iterum dixit discipu-

1«68

43

Immisit ergo Dominvs soporem in Adam. Cvmqve| pl

NEM pro ea. 1665

A

Gea.

,

2

.

20

Hebr. quaesi. in Gen.

,

5

1670 Gea. 2, 18. 21-24 - CC 72, p. 4.

1673 cf. Sap. 13, 1. 1685 Mt. 19, 4-6.

1677 Hier.,

1653 continet t etc. similiter] et multa huiusmodi t 1658 recte om. G 1659 de uiro inquit ~ E 1661 debuit E 1662 dominvs devs Vulg. 1664 dominvs devs costam qvam tvlerat ~ Vulg. 1670 ei adiutorium om. F 1685 permisit] mandauit t Vulg. 1686 hominem om. E 1689 sunt om. E

282

IN GENESIM II, 34-35

229

lis suis : Qutcumque dimiserit uxorem suam et aliam duxerit, adulterium committit swper eam. Et si uxor dimiserit uirum suum et alii nupserit, moechabitur. Non ergo, o coniuges, man¬ datum nouum scriptum est uobis, dum praecepit Dominus uel 1695 apostolus eius mulierem a uiro non discedere, non, inquam, mandatum nouum scriptum est uobis, sed mandatum uetus, quod ab initio audistis. Ecce enim uetus ab initio coniugii constituta | rationabilis immo et naturalis causa mandati. Ecce, inquam, non undecumque sed de costa uiri fecit auctor 17°° coniugii Deus adiutorium huiusmodi. Numquid absque iniuria factoris sui uir costam suam abicere poterit ? Si caecus, si claudus, si uel paruo uel grandi et torto naso, si fracto pede uel manu, uel gibbus, si lippus, uel quamlibet aliam eiusmodi habens maculam, non accedet ad ministerium Domini secun1705 dum mandatum legis, quanto magis qui costam integram corpori uiolenter exemit uel abiecit, merito ab altari immo et a communione totius ecclesiae Dei debet arceri ? Etenim mox ut pro adiutorio huiusmodi quilibet uir quamlibet mulierem assumpserit, mediante fide et testimonio eius, qui hanc mu1710 lierem ad hunc uirum adduxit, costa eius est, os ex ossibus eius et caro de carne eius est. Igitur si illam ultro reliquerit pro qualicumque causa excepta causa fornicationis, iam am¬ plius | uir non erit nec pro integro corpore reputabitur, quia uidelicet una est costa mutilatum : costa, inquam, non quali1715 cumque sed bene aedificata diminutum est corpus. Item et mulier si uirum reliquerit iam apud Deum in numero non erit, quia non corpus integrum uel caro tota, sed pars esse conuincitur ex lege conditionis, quia de uiro sumpta probatur. 35. Sola causa fornicationis utrumque excusare poterit, 1720 quia uidelicet in fornicatoribus et adulteris perit omnis causa coniugii. Quam enim ob causam uiro Deus mulierem fecit ? Videlicet ut esset in adiutorium illi. Cuius quaeso in adiutorium rei uel operis ? Vtique in adiutorium propagandae sobolis secundum benedictionem, quam super masculum et feminam 1725 Deus idem dederat dicendo : Crescite et multiplicamini et re¬ plete terram, etc. Huic autem causae non studere, sed potius suae libidini intendere conuincitur, quicumque uir siue mulier legitimum torum transgreditur. Etenim mulier subacta mul¬ tis uiris non fecundior sed turpior fit. Vir autem multis 1730 mulieribus impensus plures quidem potest procreare liberos,

1(591 Mc. 21, 18-20.

,

10

- . 169(5 I Cor. 1725 Gen. 1, 22.

11 12

,

7

.

25

1697 cf. Mt.

,

19

.

4

1701 Leu.

1691 dimiseiit supra lin. A 1699 inquam] quia add. t fecit] uiro add. t 1702 et] uel t 1703 uel1] si t aliam om. t 1712 amplius] apud Deum t 1717 tota caro ~ t 1722 in2 supra lin. A 1728 multis subacta ~ t

PL

283

230

IN GENESIM II, 35-36

sed iamdudum spinis et tribulis generis nostri plenus orbis tali studio non indiget. Olim in sanctis hominibus | haec licentia non solum uenialis, sed etiam inculpabilis exstitit, ut uerbi gratia in patriarcha Iacob, cuius ex semine benedictionis 735 auctor uenturus erat Christus Deus super omnia benedictus, qui sicut destruere Adae peccatum sic etiam reformare habe¬ bat honorabile connubium et torum immaculatum, immo et de satione coniugum temporaneam et serotinam metere fru¬ gem uirginum. Igitur sola fornicationis causa recte coniugato740 rum excusat diuortia, ita tamen ut aut permaneant sic aut reconcilientur qui ab inuicem discessere pro huiusmodi causa. Hoc modo illud obseruari fas est, quod ait tam fortiter quam suauiter ipsa sapientia, per quam uel in qua factum est hoc : Quod Deus coniunxit, homo non separet. Homo namque separat 745 quod Deus coniunxit, cum per odium uel propter nouam luxuriam seu pro simili qualicumque causa diuortium fit. 36. Quid si separet ipse qui coniunxit ? Hoc planelegitimum est, nec enim separatio uel diuortium sed honesta coniugii mutatio est, cum causa Dei discedunt ab inuicem ut uacent 750 orationi casti coniuges amorem spiritus carnali copulae prae¬ ferentes. Quod ubi concorditer inter utrumque conuenit, per qualemcumque hominem cohortantem forisque uerba facien¬ tem ad hoc excitati sint, non homo separat quod Deus coniun¬ xit, sed proculdubio Deus separat quod Deus coniunxit; immo 755 quod Deus bene in carne coniunxit, Deus idem in spiritu melius | coniungit. Et hoc dumtaxat tunc rite procedit, si una uoluntas idemque propositum in utroque coniuge fit. Nam altero ad sanctum otium ad uacandum orationi tendente si alter concedat quidem, sed ipse diuersae intentionis sit nec 760 eiusdem militiae fidem uel propositum profiteri uelit, profecto non Dei sed hominis consilium est, et idcirco statim reclaman¬ dum est: Quod Deus coniunxit homo non separet. Quod si quis eiusmodi sic dimidiatus aut mutilatus etiam tonsuram ecclesiasticam acceperit et sacri Christi militiae 765 cingulo redimitus incesserit, reclamante illi quae in saeculo relicta est corporis parte, militare pro uoto suo non poterit,

1731 cf. Gen. 3, 18. 1735 cf. Rom. 9, 5 ; Rom. 6, 6. 1737 cf. Hebr. 13, 4. 1738 cf. Deut. 11, 14. 1740 cf. I Cor. 7, 10. 1742 cf. Sap. 8, 1. 1744 Mt. 19, 6. 1749 cf. I Cor. 7, 5. 1753 cf. Mt. 19, 6.

1733 sed] uerum t 1736 destruere] habebat add. t habebat] debebat t 1740 excusantur / 1742 hoc] tamen add. t 1748/1749 mutatio coniugii ~ U t 1749 est om. t 1752 cohortantem hominem ~ E 1754 sed procul¬ dubio usque coniunxit in marg. A, om. t 1757 fit] sit t 1759 quidem] recte procedit add. t ipse] si alter t 1700 propositum] militiae illius praem. t 1763/1704 tonsuram etiam ~ t 1765 cingulo] iam praem. t illa U t 1706 suo uoto ~ t poterat t

A

44

PL

284

IN GENESIM II, 36-37

1770

1775

2, 23c-24

231

sacrorum canonum iure coercitus, ne sua sanctitas compari suae adulterii causa sit. Adeo ualenter dictum est, quod Deus coniunxit, homo non separet. Cui dicto apostolus consenti | ens : Alligatus, inquit es uxori? noli quaerere solutionem, subauditur per hominem. Nam nisi Deus, quo teste legemque ferente alligatus es, te soluerit uxoris animum praeparando, ut idem habeat uotum uel propositum castitatis, tu solutionem nulla¬ tenus inuenire poteris. Hanc legem praeeunte natura statim et protoplasti sanxit sententia, ait enim : Hoc nunc os ex ossi¬ bus meis, et caro de carne mea.

A

44

v

Haec vocabitvr virago qvia de viro svmpta est. QvaMOBREM RELINQVET HOMO PATREM SVVM ET MATREM SVAM, ET ADHAEREBIT VXORI SVAE ET ERVNT DVO IN CARNE VNA.

37. Quamuis soporatus fuerit Adam, tamen non clam illo fuisse quod factum est haec eius dicta manifeste comprobant. Hoc nunc, inquit, os ex ossibus meis et caro de carne mea. Tam¬ quam diceret : Hoc paulo ante tantummodo os ex ossibus meis, id est costa fuit de costis meis, nunc autem et caro est. 1785 Proinde sicut prius os meum erat, ita et nunc postquam aedi¬ ficata est, recte caro mea, caro, inquam, de carne mea est. Non ergo ut ille quid ageretur ignarus, sed ut magnum sacramen¬ tum in eo praefiguraretur, immisit Dominus soporem in Adam. Quod apostolus perspiciens : Magnum, inquit, sacramentum 1790 hoc est, ego autem dico, in Christo et in ecclesia. Non, inquit, sacramentum hoc esse dico in illo uiro et in illa femina, non inquam in eo quod de uiro sumpta est femina, quod immisit Dominus soporem in Adam, et tulit unam de costis eius, et aedificauit costam quam tulerat de Adam in mulierem, et quod 1795 dixit Adam : Hoc nunc os ex ossibus meis, et caro de carne mea, etc. Nam illa carnalia sunt facta et ab illo Adam carnaliter dicta, scilicet absque spiritualium futurorum conscientia. Ceterum in Christo et in ecclesia sacramentum magnum hoc est, quia sic admisit in se Christus soporem mortis suscepta 1800 pro uoluntate Patris oboedientia, et tulit Deus de latere eius sanguinem et aquam, de latere, inquam, eius dormientis id est iam mortui, sanguinem et aquam | per lanceae uulnus eduxit, unde ex tunc usque in finem saeculi aedificare non desinit, ut gloriosam ecclesiam non habentem maculam aut rugam ex-

1780

1768 Mt. 19, 6. 1804 cf. Eph. 5,

1770 I Cor. 7, .

.

27

1789 Eph. 5,

.

32

1799 cf. Ioh.

,

19

.

34

27

1768 sit om. t 1770 es inquit ~ t 1771 nisi] teste add. E 1778 relinqvit supra lin. A matrem et patrem ~ A swm om. A E F 1784 ex costis A F uel de supra lin. A ex, uel supra lin. F 1785 ita supra lin. E aedifi¬ cata] costa praem. t 1787 ignarus] nesciret U t 1788 in Adam soporem Dominus ~ t 1791 in illo dico ~ F t, E corr. 1794 tulerat] Dominus add. F

in2 om. F U

1792 misit t

PL 285

232

IN GENESIM II, 37-38

hibeat illi. Igitur alio quidem respectu bene in alia editione scriptum est : immisit ergo Dominus exstasin in Adam, quia uidelicet occlusis sensibus corporis | ratio tamen uigilauit, ut A 45 non nesciret quod os ex ossibus suis sublatum et caro de came sua aedificata fuerit, alio autem nihilominus recte dictum sit, 1810 quia immisit Dominus soporem in Adam, soporem, inquam, id est grauem et profundum somnum, quod hebraice dicitur tardema, scilicet quia de profundo mortis somno regeneranda erat nouo Adae noua coniux ecclesia. 38. Haec, inquit, uocabitur uirago quia de uiro sumpta est, 1815 hoc ad illud respicit quod supra dictum est, quia formatis Do¬ minus Deus de humo cunctis animantibus terrae et uolatilibus caeli, adduxit ea ad Adam, ut uideret quid uocaret ea, quaerendo uidelicet adiutorium illi, sicut deinde subiungitur : Adae uero non inueniebatur adiutor similis eius. Appellauitque Adam 1820 nominibus suis cuncta animantia et uniuersa uolatilia caeli et omnes bestias terrae, et nulli eorum hominis uocabulo cognatum nomen posuit, scilicet quia nullum eorum simile sibi esse perspexit. At uero in hac similitudinem suam recognoscens uidit quid uocaret eam, et uocauit nomen eius uirago dicens 1825 quia de uiro sumpta est. Nam quia de uiro sumpta est, congrue nomen quod illi poneretur a uocabulo uiri deductum est. Sciendum autem quod in hebraea quidem lingua manifes¬ tam nominis etymologiam siue deriuationem litteratura reso¬ nat. Vir namque hebraice isch et mulier ischa dicitur. At uero 1830 latine uir et mulier secundum uocem siue litteralem sonum commune nihil habent, sed pro muliere uirago positum est quod nomen a uiro sumptum est. Bene itaque suam uir in muliere recognoscens substantiam : haec, inquit, uocabitur uirago, quia de uiro sumpta est. Et adiecit : Quamobrem relin1835 quet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae et erunt duo in carne una. Hoc pro lege habetur, ut patrem et matrem homi¬ ni relinquere liceat poscente causa idonea; uxorem autem nemi¬ ni nisi uolentem relinquere nec humana concedit lex nec diuina nisi pro sola, ut iam superius dictum est, fornicationis causa. 1840 Proinde cum dicit lex : Qui dixit patri suo et matri suae, Nescio uos, et fratribus suis, Ignoro illos, et nescierunt filios suos, hi custodierunt eloquium tuum et pactum tuum seruauerunt, cum, inquam, haec dicit | sancta et iusta lex, notandum A 45* quod solam uxorem praeterit, quia uidelicet patrem et ma1845 trem, fratres et filios nescire licet ei qui custodit eloquium 1805

1812 cf. supra 2,

.

1677

1828 cf. supra 2,

1805 in alia editione bene ~ t om. t 1815 custodire t

.

964

1809 sit] est t

1810 Deut.

,

33

1810 Deus om. E

.

9

18S9 iam

IN GENESIM II, 38-40

1850

1855

233

Domini et pactum eius seruare cupit, et quamquam reclaman¬ tes uel mutos relinquere iure licebit, sola autem uxor est, quam nisi uolentem et idem propositum amplectentem dimitti fas non est. | Ergo dum dicit : Quamobrem relinquet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae et erunt duo in carne una, coniugii copulam omnium carnalium necessitudinum maxi¬ mam atque fortissimam fore pronuntiat, adeo ut semel copu¬ lati iam non sint duo, sed una caro. 39. Hic tandem animaduertendum est quam pertinaciter homo primus, homo terrenus, a creatoris laude mutus persti¬ tit, quam obstinatis labiis ab omni gratiarum actione absti¬ nuit et ingratum Domino Deo silentium dedit : formante Deo et inspirante spiraculum uitae, factus in animam uiuentem, non suspirauit eodem spiraculo uitae acceptae in plastae sui

PL 286

1860 faciem, ut adoraret, ut eum glorificaret, ut ei gratias ageret.

1865

1870

1875

Item ab eodem Domino Deo positus in paradisum uoluptatis nullas ei gratias egit, et taciturna ingratitudine tantum tamque felicem deliciarum Dei locum quasi rapinam arbitratus occupauit. Ecce nunc tertio diuinae dignationis dono locupletatus est in eo quod fecit ei adiutorium similem sui, adiutorium, inquam, ad hoc ut crescere et multiplicari posset et de se uno propagata felici progenie terram uiuentium repleret. Siue hoc tertium, siue secundum, ut supra dictum est, fuerit Dei beneficium, tribus plane diuinae beneficentiae ditatus muneribus tacet adhuc, et nihil quod laudem Domini resonet eloquitur, nec ullum dilectionis uel gratiae uerbum in ore eius fuisse Scriptura testatur. Qui ergo gratiam Dei non agnouit, non mirum quod ad hoc peruenit ut peccaret et peccatum suum non agnosceret, quia res uicina est. Eodem quippe intuitu et suum malefactum et diuinum erga se cognoscit homo beneficium. Sequitur :

40.

2, 25

Erat avtem vterqve nvdvs, Adam scilicet et vxor

EIVS ET NON ERVBESCEBANT. 1880

Non erat hoc ignominiae sed honoris, quod nudi erant; non erat insipientiae sed securitatis, quod nuditatem suam | non erubescebant. Quid enim ? Numquid hoc a factore suo accepit, quod confusibilis et uerenda est factura Dei ? Aut numquid confusionem huiusmodi natura et non potius con-

1855 I Cor. Gen. 2, 8.

, 47. 1857 cf. Gen. 2, 7. 1860 cf. Rom. 1, 1863 cf. Phil. 2, 6. 1865 cf. Gen. 2, 18.

15

.

21

1861 cf.

1846 Domini om. t seruare om. t 1847 mutos] inuitos U t iure om. E licebit iure ~ U 1853 caro una ~ t 1855 primus homo ~ E 1858/ 1859 factus usque uitae om. U 1865 simile E 1867 progenie felici ~ E 1868/1869 beneficium Dei fuerit ~ t, fuerit benef. Dei ~ E 1873 peruenit om. t et add. U 1876 sequitur om. t

A 46

234 1885

1890

1895

1900

1905

1910

1915

1920

IN GENESIM II, 40

scientia fecit ? Est quidem quasi in naturam uersum hoc tormentum confusionis, uerumtamen non ex conditione primaeua sed ex iuniori culpa origo eius pullulauit ; etenim idcirco nuditatem nostram erubescimus, quia conscii nobis sumus, quantam infirmitatem, immo quantam aduersum nos rebel¬ lionem carnis nostrae portemus. At uero tunc sana erat cordis conscientia, quippe quam nulla sollicitabat oculorum concupis¬ centia. Siquidem concupiscentia carnis poena est peccati, qua praecedens punitur superbia mentis : Deus, inquit Scriptura, fecit hominem rectum. Hoc plane testimonium uerum est quia rectissimus Deus hominem nonnisi rectum fecisse credendus est. Rectitudo autem hominis in eo | est, ut carni spiritus ut- PL 287 pote inferiori superior praesit et imperet, et haec illi iussa adsit atque obtemperet. Medius namque inter Deum et car¬ nem suam rationalis spiritus hominis positus est, ut Deo pareret et carni imperaret. Quem ordinem quia prior ille turbauit et rupit abiciendo praeceptum Dei, subditus est qui erat superior spiritus infimae carni : ut iusta poena inferiori subiaceat, qui superiori recte subesse contempsit. Hinc illa confusio faciei de conscientiae secretis ad publicos oculos prorumpens et sub misera uelamentorum solatia poenalem ignominiam ire compellens. Haec, inquam, infirmitas uel rebellio carnis aduersus spiritum nondum erat. Bene igitur nudus erat uterque et non erubescebant, quia quod eru¬ bescerent non habebant. Illa nuditatis securitate perdita nos ingemiscimus, eo quod gloria et honore spoliati et panniculis obuoluti sumus. Nam | ita uestiti uere incedimus nudi, etiam si PL 288 quod impossibile est sic uestiamur sicut uestiuntur lilia agri. Etenim nec Salomon in omni gloria sua uestitus est sicut unum, ex his. Si, inquam, uestiri possimus sicut haec uestiuntur, sic quoque spoliati et nudi sumus. Vnde et saluatorem exspectamus, inquit apostolus, Dominum nostrum Iesum Christum, qui reformabit corpus hu\militatis nostrae configuratum corpori A46v claritatis suae. Numquid enim quando fulgebunt busti sicut sol in regno Patris sui tunicis operientur et palliis? Non utique, sed ad gloriam figuli uel factoris sui quaecumque illic fuerint uasa misericordiae mutuis cum gloria conspectibus parebunt, foris fulgidi et intus iucundi ; corpore integri et animo laeti ; corpore, inquam, simul et anima beati.

1892 Eccle. 7, 30. 1906 cf. Gal. 5, 17. 6, 28. 1914 Phil. 3, 21. 1917 Mt. 13,

1884 facit U t

1909 cf. II Cor. 5, 2. . 1919 cf. Rom. 9,

43

1894/1895 credendus est] creditur t

1912 Mt. .

21

1910 simus U t

IN GENESIM LIBER TERTIVS

1. Humani generis uox illa est in Dauid : Priusquam humi¬ liarer ego deliqui. Hoc uere dixit, non quod iuxta quosdam haereticos anima cuiusque nostrum priusquam in corpore humiliaretur sublimis fuerit in altitudine caeli et ibi deliquerit 5 et propter delictum suum humiliata id est proprii corporis carcere conclusa sit. Peruersus hic sensus est. Sed priusquam humiliarer ego deliqui, subauditur secundum Adam, id est priusquam compararer iumentis et similis fierem illis, ego in honore positus non intellexi, non auctorem honoris mei Deum io glorificaui aut gratias egi, quin et praeceptum eius transgressus sum, et in hoc deliqui. De quo delicto diligenter notandum qualiter Scriptura narrationem incoeperit ; ait : 3, la

Sed et

serpens erat callidior cvnctis

animantibvs

TERRAE QVAE FECERAT DOMINVS DEVS ;

15 gloriam siue honorem et securitatem hominis praemiserat di¬ cens : Erat autem uter que nudus, Adam scilicet et uxor eius, et non erubescebant. Et nunc continuo subiungit : Sed et serpens erat callidior cunctis animantibus terrae. Quidnam hoc sibi uult, quod non dixit solummodo, sed serpens erat callidior, 20 sed coniunctiunculam interposuit et, dicendo, sed et serpens erat callidior cunctis animantibus terrae ? Hoc utique intendit et ad hoc auditorem trahit, ut non putet initium peccati siue tentationis Adae uel uxoris eius coepisse ab exteriori persua¬ sione serpentis. Prius namque intus ad cor hominis per semet25 ipsum locutus est spiritus diaboli, ut superbiret, Deumque praeceptorem | ferre uel mandatum eius portare despectui haberet. Nisi enim prius intus per superbiam tumuisset, foris tentatus tam facile non cederet. Vt ergo duplicis substantiae creatura, scilicet homo qui ex corpore constat et anima, 30 duplicem corporis et animae pertraheretur ad mortem, prius in anima spirituali corruptus est uitio superbiae, deinde et corporeo contra Dei mandatum infectus est cibo. Quod et ipse nostrae reparator substantiae Dominus noster Iesus Christus pulchre parabolica insinuatione testatur cum dicit : Homo qui¬ li dam descendebat ab Hierusalem in Hiericho et incidit in latrones. Non dixit solummodo : homo quidam incidit in latrones, sed descendebat, inquit, ab Hierusalem in Hiericho, et tunc demum

III, 1 Ps. 118, 67. 3 cf. Aug., De haer. 43 - CC46, p. CC48, p. 783. 8 cf. Ps. 48, 13. 10 cf. Rom. 1, 21. cf. Deut. 1, 43. 34 Lc. 10, 30.

; De ciu. Dei 21, 15 cf. Ps. 8, 56.

311

27

17

III, 10 quin] et praem. E 17 nunc om. t 19 solummodo dixit ~ t 23 tentationis] praeuaricationis E 27 intus per superbiam prius ~ t 31 super¬ biae uitio ~ U t 34 insinuatione] institutione E 37 ab Hierusalem inquit ~ A F

A

47

236

IN GENESIM III, 1-2

incidit in latrones. Nisi enim descenderet non incidisset, quia uidelicet nisi mente superbiret dati praecepti praeuaricatio40 nem non incurrisset. Descendebat quia mente tumebat ; tu¬ more namque ascendere ueraciter descendere est, quia uidelicet ubi mens eleuatur ipsa eleuatione deicitur. Vnde psalmista : Deiecisti, inquit, eos dum alienarentur. Igitur cum dictum est : Erat autem uterque nudus et non 45 erubescebant, illico subaudiendum fuit, quia tantis ingrati beneficiis, Deo subesse despiciebant, et conscii quantae gene¬ rationis forent patres et principes, iam sicut dii, id est, reuera dii haberi uolebant. Sicut enim non semper pro similitudine, sed aliquando ponitur pro ueritatis ostensione, ut illic : In 50 conuertendo Dominus captiuitatem Sion facti sumus sicut con¬ solati. Hoc, inquam, subaudiendum est et continuo subiungendum : Sicut consolati, inquit, id est uere consolati. Sed et ser¬ pens erat callidior cunctis animantibus terrae. Et est sensus : Per semetipsum intus corrupit hominem diabolus, et non solum 55 per semet| ipsum intus sed et per serpentem circumuenit ex- PL 289 terius. 2. Quaeritur autem quomodo serpens in paradiso esse potuerit, si non nisi hominis esse habitatio credenda est eidem pro magna gratia creatoris data boni operis et diligentissimae 60 custodiae, sicut superius dictum est, conditione inter | posita. A 47v Nam si serpentibus communis erat paradisus, consequitur quod et lupis atque leonibus ceterisque bestiis non careat ille deliciarum locus, et proinde nec tantae beatitudinis existimabi¬ tur, ut merito paradisus uoluptatis uel ab ipso Domino Deo 65 plantatus fuisse dicatur ? Et quidem huiusmodi obiectio difficilius solueretur, si hoc apertius Scriptura dixisset, quod infra saepta paradisi serpens mulierem fuisset allocutus. Nunc autem cum ita dicat, sed et serpens erat callidior cunctis ani¬ mantibus terrae quae fecerat Dominus Deus, et deinde subiungit, 70 qui dixit ad mulierem, etc., libera nobis relinquitur facultas asserendi, quod non serpens praesertim a diabolo corporaliter inuadente possessus in paradiso fuerit, sed mulier corpore et oculis uaga, dum incontinenter deambulat forte prospectans qualis extra paradisum mundus haberetur, et serpens utpote 75 astutus dulcedini terrae proprius uel ambitiosus innititur, locus diabolo datus est et occasio porrecta unde tentaret. Et sciendum quod serpens, antequam fieret organum diaboli ad

40 cf. Deut. 1, cf. Eph. 4, 27.

43.

43 Ps.

72,18.

49 Ps.

125,

i.

04 cf. Gen. 2, 8.

76

51/52 sicut usque consolati2 pon. ante hoc usque subiungendum Ut 57 autem om. G 58 esse om. t 05 fuisse] esse U 00 dixisset Scriptura ~ A E F 75 inicitur G

IN GENESIM III, 2-3

80

85

90

95

100

105

110

115

237

perditionem hominis, sapiens uel prudens poterat dici. Vnde et in alia editione scriptum est, sed et serpens erat sapientior cunctis animantibus terrae. Postquam autem prudentia eius malitiae diaboli coniuncta est et opportunum ministerium mortis praebuit, callidus et nequam siue uersipellis rectius potest nuncupari. Prudentia namque eius, antequam illi patri mendacii ministerium praebuisset, talis erat, ut discipulis Christi ipso teste Christo adhuc imitabilis sit, ait enim : Estote prudentes sicut serpentes : prudentes, inquit, non etiam nocen¬ tes, quemadmodum illi uenenum habentes in accidenti diaboli pollutione, sed, e contra, simplices sicut columbae. 3. Item et illud quaeritur, utrum nescierit mulier quod serpens aeque ut cetera animantia irrationalis esset et sua facultate loqui non posset. Si hoc nesciuit, minorem (quod absurdum est) intelligentiam in illo lucido Dei paradiso habuit, quam nunc habet in hac obscuritate uitae plenae miseriis, ubi licet caro quae corrumpitur aggrauet animam, scit tamen nullam praeter | suam rationalem esse uitam. Si autem (quod uerum est) sciuit serpentem non nisi alieno spiritu potuisse loqui, profecto in eo mira seductionis immensitas est, quod quasi omnipotentiam spiritus eius mirata est mulier, qui per irrationabile animal humana formare uerba potuisset. Quod si ita est, | immo quia ita est, non iam dubium remanet, qua ex radice tam uasta tamque amara idololatriae arbor pullulans expanderit se in omnes gentes, uel unde miseris hominibus innatum fuerit quod tanta instantia tamque dementi et stulta reuerentia uoces articulatas astutia daemonum formatas per innumera quaesierunt simulacra pro Deo diabolum pro ueritate colentes mendacium. Hoc, inquam dubium iam non remanet, unde tanti erroris uitium tam tenaciter hominibus inhaeserit : quia uidelicet mater nostra, mater cunctorum uiuentium Eua, prima felle huius nequitiae intrinsecus amaricata est, quando in illa facundia male diserti serpentis, quasi diuinam diabolici spiritus sapientiam mirata et stulte uenenata est. Igitur diabolus quidem siue Satanas ipse draco magnus et serpens antiquus est. Verumtamen non solus, sed alio serpente id est terreno animante inuectus, dupliciter hominem decepit

78/83 Hier., Hebr. quaesi, in Gen. 6, 14 - CC 72, p. 5. 81 cf. II Cor. 3,7. cf. Prou. 14, 25. 83 cf. Ioh. 8, 44. 85 Mt. 10, 16. 03 cf. Iob 14, 1. cf. Sap. 9, 15. 101 Deut. 29, 18. 109 cf. Gen. 3, 20 ; cf. Act. 8, 23. cf. Apoc. 12, 9.

82 94 113

80 animantibus] bestiis Hier. 81 est coniuncta ~ E 86 serpentes] et simplices sicut columbae add. t 87/88 pollutione diaboli ~ t 89 mulier nescierit ~ E mulier] uel homo praem. U 93 quam] quod E 110 deserti E 111 diuinum G

A

48

PL

290

238

3, lb

IN GENESIM III, 3-4

infelicem, dum et mentem eius suggestionis ueneno et carnem uetito inficiens cibo duplicem nihilominus animae et carnis intulit mortem. Terrenum quippe animal nos littera cogit intelligere, dum dicit quia serpens erat callidior cunctis animan120 tibus terrae. Et huius deceptionis intuitu diabolus in Scripturis sanctis non leo sed serpens siue draco dicitur, quia uidelicet non per uim sed per calliditatem effectum nostrae mortis est adeptus, quippe qui in homine nihil adhuc iuris habuerat nec inuitum ad aliquod peccatum pertrahere poterat, nondum 125 enim erat illud, quod cohgemiscens apostolus: Video, inquit, aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captiuum me ducentem in lege peccati, quae est in membris meis. Quanto magis nec illud erat, quod nunc aperta quoque inter¬ dum persecutione rugit? Proinde quia non impugnando coegit, 130 sed blandiendo primum hominem ad peccandum illexit, exinde | serpens antiquus, siue draco tortuosus dicitur. Quia uero semel admissus deinceps crudeliter et furiose super genus humanum tyrannizauit, leo dictus est, utrumque habens malignitatis et saeuitiae nomen iuxta psalmistam dicentem : 135 Super aspidem et basiliscum ambulabis et conculcabis leonem et draconem. Sed iam subsequentem nostrae proditionis consi¬ deremus ordinem. 4. Qvi DIXIT AD MVLIEREM : CVR PRAECEPIT VOBIS DEVS

A

48^

NE COMEDERITIS DE OMNI LIGNO PARADISI ?

140

Cur, nisi quia caupo nequissimus est, suam interrogationem mendacio polluit dicendo : Cur praecepit uobis Deus ne come¬ deretis de omni ligno paradisi ? Quamuis enim quod sub inter¬ rogatione profertur nec uerum nec falsum sit, mendacium tamen hic serpens manifeste sibilauit, rem sicut erat se nescire 145 simulans, ut paulatim felle suo miseram audientis uenenaret animam. Non dixit : Cur praecepit uobis Deus ne de illo uno comederetis, sed de omni, inquit, ligno paradisi ? Cur ergo nisi ut, sicut iam dictum est, pau|latim serpendo uenenum odii, quo ardebat ipse contra creatorem, magis ac magis ini150 ceret homini et cum exaggeratione quasi indigni praecepti conflaret indignationem excitaretque audaciam rebellandi ? Et uide quanta subtilitas fallaciae deceptoris. Tria nempe dixerat Dominus Deus : Ex omni ligno paradisi comede. Hoc unum est. Aliud uero : De ligno mitem scientiae boni et mali 155 ne comedas. Tertium quoque: In quocumque enim die comederis

125 Rom. 7, 23. Eccli. 26, 28.

131 cf. Is. 27, 1 ; cf. Apoc. 12, 9. 153 Gen. 2, 16. 154 Gen. 2,

17.

135 Ps. 90, 155 ib.

13.

140 cf.

sanctis supra liti. A 125 enim om. G 131 draco] serpens t, supra lin. G 136/137 ordinem consideremus ~ U I3S Devs] Dominvs t 150 aggeratione /

121

PL

291

IN GENESIM III, 4-5

239

ex eo morte morieris. Hoc ultimum quod ait, in quocumque die comedens ex eo morte morieris, quasi nesciat, dicit : Cur prae¬ cepit uobis Deus ? Superiora duo scilicet ex omni ligno paradisi comede, de illo autem ligno ne comedas, confundit ac per160 miscet et de duobus ueris unum falsum complet dicendo, ne comederetis de omni ligno paradisi. Verum ergo dixit ueritas quia ille homicida erat ab initio, et in ueritate non stetit ; cum loquitur mendacium, ex propriis loquitur, quia mendax est et pater eius, subaudis mendacii quod loquitur ; etenim cum 165 omnia secundum auctoritatem Scripturarum loqueretur Christus ueritas, in hoc quoque dicto | Scripturarum procul dubio praesens caput attendebat cum diceret, quia ab initio diabolus homicida erat. Tamquam diceret: Ab initio suae confabulationis cum homine diabolus homicida est et mendax, 170 quia uidelicet ecce initio suae locutionis inuenitur mendax et homicidium intentat. 0 igitur antiquum peccatorem et uetustum homicidam uere serpentem, uere uersipellem et nequam ! Sed antequam eius prosequamur male facetam nequitiam audiamus in respondendo mulieris insipientiam. 175

3, 2-3

5,

Respondet ei mvlier : De frvctv lignorvm qvae svnt

IN PARADISO VESCIMVR ; DE LIGNO AVTEM QVOD EST IN MEDIO PARADISI, PRAECEPIT NOBIS DEVS NE COMEDEREMVS, ET NE TANGEREMVS ILLUD NE FORTE MORIAMYR.

Haec uerba iam uitiatae mentis indicia sunt. Nam quantum 180 in se erat, deprauauit mulier uerba praeceptoris Domini tribus modis, quibus usque hodie deprauare nititur sanctam Scriptu¬ ram omnis qui est ex parte diaboli, scilicet appositione, diminutione, mutatione. Apposuit namque dicendo, ne tangeremus illud, quia uidelicet Dominus Deus hoc tantum dixerat, de 185 ligno autem scientiae boni et mali ne comedas. Diminuit uero, quia cum certa et afhrmatiua enuntiatione dixerit Deus : In quocumque enim die comederis ex eo morte morieris, haec du¬ bium uel friuolum illud esse uolens, ne forte, inquit, moriamur. Mutatione autem, quia cum dixerit Dominus, ex omni ligno 190 paradisi comede, et unum solummodo interdixerit lignum scientiae boni et mali, haec ait, de ligno autem quod est in medio paradisi praecepit nobis, et mentita est. Nam et lignum uitae erat in medio paradisi, quod Dominus Deus non interdixit. Ergo iam impatienter ferebat et murmurabat, quod quasi

162 Ioh. 8, 44. 2, 17. 186/A

172 cf. supra 3, 82. 189 Gen. 2, 16.

182 cf. Isid., Etym. 1,

35.

183 Gen.

157 ex eo morte mor. om. E 158 Deus om. U 159 ligno autem illo ~ U t 161 uerum ergo] uere t 162 erat] fuit i 177 comederemvs] vesceremvr t 178 ne] nec t 182 ex parte diaboli est ~ E 183 ne] et nec 17 186 dixerat E 188 uolens illud esse ~ t

A

49

240 195

200

205

210

215

3, 4-5

IN GENESIM III, 5-6

parcus uel auarus Deus pretiosa medii paradisi reseruaret et uiliora quaeque per circuitum colligenda homini in cibum concessisset. Sic, inquam, | tribus modis, id est appositione, PL 292 diminutione et mutatione sanctum praeceptum Dei mulier stulta deprauare contendit. Porro quantae damnationis sit apponere quid uel diminuere de uerbo Dei Iohannes testatur in Apocalypsi cum dicit : Si quis | apposuerit ad haec, apponat super illum Deus plagas A 49^ scriptas in libro isto, et si quis diminuerit de uerbis prophetiae libri huius, auferat Deus partem eius de ligno uitae, et de duitate sancta, et de his quae scripta sunt in libro isto. Igitur ueraciter (ut superius iam dictum est) antequam per corporeum uel uisibilem serpentem diabolus loqui inciperet, iam per semetipsum intus ad aurem cordis locutus fuerat, pronamque uoluntatem uel consensum ad exterius peccati opus peragendum fore praesenserat. Proinde cetera quae sequuntur sic nobis accipienda sunt tamquam stupri uel adulterii diabolici opus consummatum, nam antehac ueluti quaedam conditiones occulta inspiratione uel suggestione condelectante animo fac¬ tae sunt. Sequitur : 6. Dixit avtem serpens ad mvlierem : Neqvaqvam morte MORIEMINI, SCIT ENIM DEVS QVIA IN QVOCVMQVE DIE COMEDE¬ RITIS EX EO, APERIENTVR OCVLI VESTRI ET ERITIS SICVT DII SCIENTES BONVM ET MALVM.

Quid hac intentione funestius, sermone malignius, prae220 sumptione atrocius ? Quid enim ? Ecce exsecrabamur super¬ biam diaboli, qua tumens dixerat : In caelum conscendam super astra Dei ponam solium meum, ascendam super altitu¬ dinem nubium, ero similis Altissimo : hoc, inquam, exsecraba¬ mur, quod hic rebellis luminis altissimo se fore similem dixit. 225 Quid dicemus, quando econtra altissimum sibi similem facere contendit ? Mendax enim ipse est, inuidus ipse est. Mendax autem sibi similem, id est mendacem uult facere Deum, dum dicit : Nequaquam morte moriemini. Quid enim hoc aliud est nisi mentitus est ille qui dixit, morte moriemini ? 230 Item uere inuidus, praecepti Dei causam esse inuidiam audet asserere, cum dicit : Scit enim Deus quia in quocumque die comederitis ex eo, aperientur oculi uestri et eritis sicut dii. Nam cum dixisset, nequaquam morte moriemini, quasi quaereretur

Apoc. 22, 18-19. B ; uel ib. 32, 24, 13.

201

75, 661

206 cf. supra 3, 24. - PL 76, 656 A.

19, 33

20!) 221

Greg., Moral. Is. 14, 13.14.

4, 27, 48

- PL 224 cf. Iob

196 colligendo t in cibum homini ~ U t 198 Dei praeceptum ~ U apponet Vulg. 204 auferet Vulg. 207 loqui diabolus ~ E U 216 QVOD Vulg. 226 contendat t 227 sibi om. U

202 qvia]

IN GENESIM III, 6-7

241

quare ergo tam seuere interdixit, quare tam minaciter prohibuit : Scit enim, inquit, quia aperientur oculi uestri et eritis sicut dii. Quid igitur hac blasphemia draconis horribilius ? Quid hac praesumptione nequissimi nebulonis sceleratius ? Quasi parum fuerit quod superbiendo Dei similitudinem per¬ didit, adhuc detrahendo similem sibi Deum asserere praesu240 mit ; immo Deum mendacem, se autem ueracem habendum esse misero persuadet homini. Non ergo manus Domini uindicta simplici contenta sit, quae illum de altitudine caeli deiecit, sed exaltetur adhuc et super hunc inimicum suum confortetur, ut mittat eum in gehennam ignis. Sed iam singula 245 serpentis uerba prosequamur : | 7. Nequaquam morte moriemini. Iam derisor est et dubia respondet, ut cum Dei ueritas impleta fuerit, nihilominus tamen ipse ueracem se esse cum hostili cachinno confirmet. Nam cum duae mortes sint, altera animae et altera corporis, 250 quadam morte non statim erant morituri, scilicet ea quae animam a corpore diuidit. Non enim quia comederunt, id¬ circo corporaliter eodem die mortui sunt : sed quia comedendo mortem animae sibimet eodem die consciuerunt, idcirco mise¬ ricordia Dei corpore mortales facti sunt, ne sicut ipse diabolus 255 irrecuperabiles essent, male et misere uiuendo in aeternum. Igitur quemadmodum Apollo Delphicus fertur solitus fuisse incertis ludere ambagibus, sic iam nunc ludebat idem Dei et hominum inimicus aequiuocatione mortis nequiter abusus odibilium sophistarum maximus. Qui enim sophistice loquitur, 260 ait quidam sapiens, odibilis est. Nihilominus et cetera quae sequuntur aequiuocando cuncta confundit ac perturbat alio sensu loquens et alio sua dicta intelligi uolens. Scit enim Deus, inquit, quia in quocumque die comederitis ex eo, aperientur oculi uestri, etc. Hoc utique uolebat intelligi, quod claritatem 265 omnis sapientiae, diuinitatem quoque et omnium scientiam Deus inuidens homini tale lignum illi interdixit. Hoc, inquam, intelligi uolebat in suo sermone, cum sentiret ipse aliter euenturum esse, qui tamen sensus eius circa haec ipsa uerba paene ineffabili uersabatur auersione. Aperientur, inquit, oculi uestri, 270 uidelicet in agnitionem uestrae confusionis. Est enim quaedam infelix oculorum apertio, qua reuelati erunt oculi impiorum, quando, sicut liber Sapientiae testatur, uidentes turbabuntur timore horribili, et mirabuntur in subitatione insperatae salutis,

235

242 cf. Ps. 9, 33. 243 cf. Is. 37, 20. 272 Sap. 5, 2-3.

42, 13.

244 cf. Mt.

18, 9

;

25, 41.

259 Eccli.

236 igitur] ergo t 241/242 simplici uindicta ~ E 252 eodem die corporali¬ ter ~ t 257 sic iam nunc] sed iam tunc U 260 odibilis est uti ait sapiens quidam t 271 oculorum infelix ~ U

A

50

PL

293

242

IN GENESIM III, 7-8

et gementes prae angustia spiritus, dicent intra se paenitentiam agentes : | Hi sunt quos aliquando habuimus in derisum et in similitudinem improperii, etc. Sed et apud poetam eximium secundum hanc operationem oculorum loquitur insultando inter tormenta tyrannus infero¬ rum. 280 Discite iustitiam moniti, et non temnere diuos. Item, cum diceret : Et eritis sicut dii, falsis utique diis, id est sibi suisque sequacibus angelis apostaticis, similes illos facere intendebat, cum aliud (sicut iam dictum est) intelligi uellet in hac promissione sua, cui nimirum suauiter sonanti 285 quasi uino uenenum mortis commiscuerat. Nihilominus et addendo, scientes bonum et malum, hoc moliebatur, ut eos habere faceret et boni perditi memoriam et mali inuenti experientiam, cum hoc aliud uellet intelligi, quos omnem per illum cibum consecuturi essent scientiam, ut nihil eos lateret, 290 quae profecto scientia solius Dei est. | 8. Considera nunc quanta hic alleuatio iuxta sensum eius qui decipitur, quanta sit deiectio iuxta sensum eius qui decipit. Sub eadem pollicitatione dum dicitur : Aperientur oculi uestri, haec sapientiae altitudinem, ille cogitat conscientiae confu295 sionem. Sub eadem dictione dum dicitur, et eritis sicut dii, haec rapere Dei celsitudinem, ille suimet similem cogitat in¬ urere damnationem. Item sub eadem pollicitatione scientiae boni et mali, haec plenitudinem scientiae, ille cogitat experi¬ mentum miseriae. Molestissimum hoc fallaciae genus est, in 300 quo is qui decipit et palmam obtinet mendacii et gloriatur quod uerus sit uerumque dixerit. Qui autem decipitur non habet unde insultantem falsitatis arguere possit, quamlibet ille fallacissimus sit. Laborat hic sensus noster in barathro huius tanti mali, quia uidelicet tantae caliginis tantaeque profundi305 tatis est, ut sapientium quoque oculis uix conspicabilis sit. Quid enim ? Quis hic ita decipientem accusare potest, ut ex¬ cuset eum qui deceptus est ? Deus qui decipientis intentionem et decepti spem considerat, sicut scriptum est : | Ipse nouit et decipientem et eum qui decipitur; numquid hic alterum magis 310 altero excusatum habere salua iustitia nulla satisfactione placatus ? cur enim diabolum deiecerat e caelo, nisi quia superbiendo dixerat: Ero similis altissimo ? Nempe hoc eodem flatu tumida dixit mulier : dixit, inquam, quia putauit quod comedendo fieret similis altissimo. Quis igitur inter utrumque 315 postularet et auditorem uel iudicem siue defensorem Deum, 275

280 Vergit, Aeneid.

6, 620.

308 Iob

12, 16.

312 Is.

14, 14.

285 miscuerat E 280 et malum otn. E 289 ut] et t 296 innuere t 304 tanti huius ~ U t 314 igitur] ergo t 345 et om. U

303/

A

50»

PL

A

294

51

IN GENESIM III, 8-9

243

cum utrumque constaret Dei factum esse inimicum. Siquidem iuxta ueram rationem iustitiae deceptum prius oportebat re¬ conciliari et tunc demum postulare iudicium super impio, crudeli et sanguineo scelere deceptoris. O ergo uere necessa320 rium hominibus aduentum mediatoris Dei et hominum, qui solus potuit et pacem inter Deum et homines reformare et deceptoris hominum dolosam praesumptionem in iudicium adducere ! Sed de hoc alias, nunc instantia percurramus.

3, 6-7a

9.

Vidit

igitvr mvlier qvod bonvm esset lignvm ad

325 VESCENDVM ET PVLCHRVM OCVLIS ASPECTVQVE DELECTABILE, ET TVLIT DE FRVCTV EIVS ET COMEDIT DEDITQVE VIRO SVO, QVI COMEDIT ET APERTI SVNT OCVLI AMBORVM.

Edici satis digne non potest quam non leuiter dictum sit : uidit igitur mulier. Quasi nondum uidisset sic nunc uidisse 330 dicta est. Et reuera nondum eo modo uiderat, quia cum haec praesumptione qua nunc intuita est necdum considerauerat. Notandum quippe quod non dixerit Scriptura, uidit igitur mulier lignum et tulit de fructu eius et comedit, sed uidit, inquit, mulier quod bonum esset lignum ad uescendum et pul335 chrum oculis aspectuque delectabile, et tulit de fructu eius et come¬ dit. | Vidit igitur, id est considerauit, diligenter intuita est, curiosius attendit et iudex eorum quae audierat ipsa esse uoluit. Audierat quod dixisset Deus: In quocumque die comede¬ ritis ex eo morte moriemini, audierat serpentem e contrario 340 dicentem, Nequaquam moriemini. \ Inter haec anceps naturam ligni propriis sensibus diiudicare uoluit, ut sciret cui po¬ tissimum Deo uidelicet uel serpenti palmam concederet ueritatis. At illi qui de hoc iudicare debuerant interiores oculi exteriorum iam erant oculorum concupiscentia praepediti, ut 345 non uiderent nisi solam mortem corporis uel quod duplicem illatura esset mortem : non natura ligni, sed transgressio man¬ dati. Itaque solis exterioribus oculis naturam ligni considera¬ uit et deprehendit male cauta, quod in fructu ligni non esset uenenum mortis ; erat enim bonum ad uescendum et pulchrum 350 oculis aspectuque delectabile. Haec omnia sermoni, quem dixerat Deus, repugnantia iudicauit esse magisque sermoni serpentis concordare ueramque eius assertionem demonstrare. Sic uidit et sic sacrilega temeritate diabolo magis quam Deo, serpenti magis quam creatori credidit, et tulit de fructu ligni et

319 cf. Praeconium paschale - Ord. Rom. 50, 29, 21 - ed. Andrieu, 5, p. necessarium Adae peccatum. 320 cf. I Tim. 2, 5.

328 digne supra lin. E 334 mulier inquit ~ U t U 345 nisi] non E

268

: o certe

329 sic] sed U 330 eo in marg. F 332 dixerat t 337 esse supra lin. A 340 moriemini] morte praem. 350 omni t 352 assertionem eius ~ t

PL

295

A 51*

244 355

360

365

370

375

380

385

390

IN GENESIM III, 9-10

comedit. Nec satis hoc illi fuit quod comedit, sed insuper et niro suo dedit. Quomodo autem dedit nisi iam abusiuo uel imperio uel importunitate muliebri? Non enim persuasit illi, ut in eo sibi crederet, in quo crediderat ipsa serpenti. Vir namque, inquit apostolus, non est seductus, sed mulier. Qualis autem uel quanta sit muliebris importunitas, passim non solum diuina, sed etiam humana testantur exemplaria. Ergo cogendo potius quam seducendo, imperando magis quam ali¬ quid fingendo hoc effecit, ut oboediret uir suae uoci plus quam Dei. Vnde et a Domino Deo dicitur illi : Quia audisti uocem uxoris tuae, et ex ligno de quo praeceperam tibi ne comederes, comedisti : maledicta terra in opere tuo. Mulieri quoque redditur inordinati poena imperii dicente eodem Deo : Et sub uiri potestate eris et ipse dominabitur tui. Propterea duplicis uerecundiae poena mulier, uir autem simplici dedecore affectus est. Viro namque in solas genitales corporis partes : mulieri autem quae non tantummodo Deum offendere sed et uiro imperare praesumpsit : sicut illas partes sic prope et caput non uelare turpe est. Et hoc omnino | pro turpitudine haberi, quia a uindice Deo positum est; pro turpitudine, inquam, hoc haberi ipsa natura docet. Vnde apostolus cum dixisset : Ideo debet habere mulier uelamen super caput suum propter angelos, subinde ait : Vos ipsi indicate : decet mtdierem non uelatam capite orare ? Nec ipsa natura docet nos. Hoc, inquit, nec ipsa natura docet nos, quia profecto naturale nobis iudicium est, mulieri non uelanti caput idem esse ac si decaluetur. Nam si non uelatur, inquit, mulier et tondeatur, subauditur quod turpissi¬ mum est. Si autem turpe est mulieri tonderi aut decaluari uelet caput suum. E contra, uir si comam nutriat ignominia est illi ; et si uelato capite orat deturpat caput suum. Itaque iam non quaestione opus est, utrum uir mulieri an uiro mu|lier debeat principari : quia uidelicet ipsa natura docet adeo minoris capitis esse mulierem quam uirum, ut hic uelando illa non uelando deturpet caput suum. Igitur quod imperiosa temeri¬ tate mulier uiro uetiti ligni fructum dederit, ipsa docet diminutio capitis muliebris, dicente Deo : Et sub uiri potestate eris et ipse dominabitur tui. 10 Quomodo tandem dictum est et aperti sunt ocidi ambo¬ rum? Numquid caeci erant antequam comederent et come¬ dendo illuminati sunt ? Non utique, iam enim et mulier uide-

,

358 I Tim. 2, 14. 382 I Cor. 11, 5.6.

:

304 Gen. 3, 17. 307 Gen. 3, 16. 375 I Cor. ii, 10. 383 I Cor. 11, 14.4. 390 Gen. 3, 16.

355 illi hoc ~ E t 375 ipsa] quia praem. U hoc om. U, nec ipsa inquit ~ U

378 orare] Deum add. U t Vulg.

A 52

PL 296

IN GENESIM III, io

245

rat, quod esset bonum lignum ad uescendum et pulchrum oculis aspectuque delectabile. Iam et ad Adam adduxerat Dominus Deus cuncta animantia ut uideret quid uocaret ea. Non ergo exteriores sed interiores quos contra Deum clause¬ rant aperti sunt oculi amborum, quia uidelicet ueracem 400 Deum, serpentem uero in sua miseria falsissimum cognouerunt. Nam protinus sequitur : 395

CVMQVE COGNOVISSENT SE ESSE NVDOS, CONSVERVNT FOLIA

3, 7b

FICVS, ET FECERVNT SIBI PERIZOMATA.

Ergo id quod dictum est : Et aperti sunt oculi amborum, 405 duplicem constat habere sensum. Nam si ad exspectationem illorum respicias quam ex promissione serpentis conceperant dicentis : Aperientur oculi uestri et eritis sicut dii scientes bonum et malum, acerba nimis ironia est et gemituosa con¬ questio scriptoris dicentis, et aperti sunt ocidi amborum, quod 410 idem est ac si diceretur, | et non iuxta promissum serpentis aperti sunt oculi amborum, nisi quod acerbius nunc sub affir¬ matione ironica dicitur quasi aperta uoce negaretur. Porro, si uerum euentum spectes, magnae confusionis demonstratio uel agnitio est, de qua et protinus subinfertur quod iam dictum 415 est, cumque cognouissent se esse nudos, etc. Cum, inquit, nudos se esse cognouissent, id est cum se honore, in quo positi uel conditi fuerant, spoliatos et iumentis comparatos siue omni protectione Dei nudatos esse animaduertissent. Nam tale est et illud, quo item dicit Scriptura haec ueridica, quae ueris 420 nominibus res appellat et congruis acta uerbis prout oportet enuntiat : Videns igitur Moyses populum quod esset nudatus, spoliauerat enim eum Aaron propter ignominiam sordis et inter hostes constihierat nudum, etc. Igitur duplex quidem sensus in eo quod dictum est, et aperti sunt oculi amborum, sed uerus 425 utrobique gemitus magnum undique est mutuae confusionis opprobrium, Deus iratus, diabolus risu et cachinno dilatatus, uterque sexus ignominia percussus, et inter haec omnia reorum et animi torquebantur et oculi confundebantur. Statim nam¬ que genitalis pars corporis utrumque peccatorem ob superbiae 430 meritum iniussis motibus seruiliter colaphizare incepit. Igno¬ miniam huius passionis pudendam esse natura sponte cog¬ noscit, sine doctore intelligit, ultronea fuga confitetur. Cur

395 cf. Gen. 3, 6. 421 Ex. 32, 25.

396 cf. Gen. 2, 19.

407 Gen. 3, 5.

416 cf. Ps. 48, 13.

430 cf. II Cor. 12, 7.

393 bonum esset ~ U t 397 Deus om. t 400 uero om. U 409 dicentis supra lirt. E 413 exspectes t 416/417 uel conditi fuerant] erant et conditi t 417 siue] sine t 422 eum supra lin. A 423 constituerat] eum add. U igi¬ tur om. G 425 est] ex G 426 et om. t 430 iniussis] inuisi U seruiliter]

similiter t, seruiliter supra lin. E

A

52^

246

IN GENESIM III, 10-11

hoc ? | Nisi quia hoc rationali creaturae inesse non debuit, sed ab offenso Deo non intelligenti honorem suum imposita est, 435 ut compararetur iumentis. Quidquid enim homini a Deo siue propitio siue irato institutum est, hoc omnino natura hominis nescire non potest. Idcirco sicut ratione, quam propitius Deus dedit, carere non potest, sic istam passionem libidinis confusibilem esse nescire illi impossibile est. Erubescit in ipsis 440 coniugibus et mutuum alterutrae nuditatis refugit intuitum, sicut et isti coniuges primi, qui nondum habentes quos eru¬ bescerent nisi semetipsos, qui erant caro una, consuerunt folia ficus, et fecerunt sibi -perizomata, id est succinctoria. 11* Verumtamen hac poena sua rari sunt, qui libenter 445 carere uelint. Est enim miro modo et poenaliter dulcis et dulciter poenalis, ita ut plurimi | nec illud saltem agnoscere queant, quod plaga sit, quod contumelia naturae rationalis et ignominia superborum sit. Vnde et rarus est qui sub hoc flagello scienter dicat : Domine, ne in furore tuo arguas me, 450 neque in ira tua corripias me. Quoniam sagittae tuae infixae sunt mihi, etc. Pauci tamen qui sub hac percussione dolent Deumque suppliciter pro remedio sanitatis orant, tandem ali¬ quando post laborem in pace sua miserantis experiuntur gratiam, his non dubium est hanc passionem carnis Dei furo455 rem esse uel iram, quia uidelicet quantum profecerunt ipsi in amore creatoris, tantum frenare queunt motum libidinis, et quantum Deo subiecta est anima, tantum eidem animae subicitur caro propria. Itaque quia nos omnes tali ex natura, cui Deus iratus est, nati sumus, recte filii irae dicebamur tam gen460 tes quam Iudaei testante apostolo cum dicit : Eramus et nos aliquando natura filii irae sicut et ceteri, proinde quis est cui secundum carnem liceat gloriari quod sit Dei ? Quotus enim est patrum nostrorum carnalium, qui idcirco generet, ut Do¬ mino Deo seruos et paradiso eius colonos multiplicet ? Nempe 465 uix aliquis est, cui summa sit intentio concumbendi, ut liberos faciat saltem sibi et augeat numerum cognationis. Paene omnes una causa trahit scilicet ardor explendae libidinis, non solum respectum Dei sed et ipsam obruens memoriam posteri¬ tatis. Igitur qui non propter Deum generati tali ex conditione 47° nascimur, non debiti sed gratiae est quod patrem Deum habe¬ mus, quod filii Dei nominamur et sumus. Nam natura filii irae

434 cf. Ps. 48, 13. 443 Isid., Etym. 19, 22, 5. Eph. 2, 3. 471 cf. I Ioh. 3, 1 ; cf. Eph. 2, 3.

449 Ps. 37, 2-3.

433 nisi om. t non debuit inesse ~ F 435 comparetur F carere ~ t 454 gratiam] gloriam t 456 queunt] quaerunt t bendi U 466 sibi saltem ~ U

460

445 uelint 465 concon-

PL 2

A 53

IN GENESIM" III, 11-12

247

fuimus. Verum quam iuste haec ira generi humano super¬ inducta fuerit, amplius ex subsequentibus apparebit.

12.

CVMQVE AVDISSENT VOCEM DOMINI DEI DEAMBVLANTIS

475 IN PARADISO AD AVRAM POST MERIDIEM, ABSCONDIT SE ADAM ET VXOR EIVS A FACIE DOMINI DEI IN MEDIO LIGNI | PARADISI. PL 298

Abscondendo se uterque et de Deo male sensit et sibi insi¬ pienter prouidit tamquam impaenitens, tamquam infidelis. Nam e contra fidelis homo dicit : Quo ibo a spiritu tuo et quo 480 a facie tua fugiam ? Si ascendero in caelum tu illic es : et si de¬ scendero ad infernum ades. Si assumpsero pennas meas dicuculo et habitauero in extremis \ maris. Etenim illic manus tua deducet me et tenebit me dextera tua. Hic Deum ubique praesen¬ tem adesse confidit, nec loco quemdam sed iniquitate ab illo 485 longe fieri. Et cum paulo supra dicat : Intellexisti cogitationes meas a longe, semitam meam et funiculum meum inuestigasti : hoc plane confitetur homo nouus, homo fidelis, quia Deus in omni loco bonos et malos respicit, et uniuersas quoque mentium 49° cogitationes intelligit. Et ut uere paenitens in alio loco dicit : Quoniam iniquitatem meam annuntiabo et cogitabo pro peccato meo. Item : Et ego ad te, Domine, clamabo et mune oratio mea praeueniet te. Hae uoces noui hominis sunt. Nam iste uetus homo longe alio sensu abscondit se a facie Domini Dei, male 495 de oculis omnia uidentis sentiens ut infidelis et ut impaenitens non solum iniquitatem suam non annuntiauit, et non solum oratio eius Dominum Deum non praeuenit, sed audita uoce eius adhuc latere maluit, immo et praeueniente Deo redargu¬ tus transgressor, se ipsum defendendo, Deum potius incusauit. 500 Ergo de tam uitiosa radice arboris non mirum uitiosos fructus erupisse, malum succum radicis referentes in semetipsis, cum declinant cor suum in uerba malitiae ad excusandas excusa¬ tiones in peccatis, uel cum operantes iniquitatem latibula requirunt, quasi Dei fallere possint oculum, uerbi gratia cum 505 iuxta beatum Iob oculus adulteri obseruat caliginem, dicens : Non me uidet oculus et operiens uultum suum perfodit in tene¬ bris, sicut in die condixerant sibi. Sed ubi se absconderunt ? in medio, inquit, ligni paradisi. Hoc improprie uidetur dictum, quia non ait in medio paradisi

479 Ps. 138, 7-10. 486 Ps. 138, 3. 489 cf. Prou. 15, 3 ; cf. I Paral. 28, 9. 491 Ps. 37, 19. 492 Ps. 87, 14. 493 cf. Eph. 2, 15 ; cf. Rom. 6, 6. 499 cf. Eccli. 19, 9. 502 cf. Ps. 140, 4. 506 Iob 24, 15.

473 ex subsequentibus amplius ~ t 477 et om. t 478 -quam2 supra lin. A 487 inuestigari U 488 nouus homo ~ t 497 non om. U 498 maluit] uoluit t redarguitur E 499 ipsum potius defendendo Deum ~ t 506 uidebit Vulg.

A 53v

248

IN GENESIM III, 12-13

uel in medio lignorum paradisi, sed in medio ligni paradisi Quod enim medium habet unum lignum, in quo abscondi ualeant corpora duorum hominum ? Absconsionem ergo hic oportet intelligi non tam corporis, quam animi quem Deus maxime requirit. Quomodo secundum animam absconderunt 515 se in medio ligni ? Videlicet amando concupiscentiae uitium, quod contraxerant per fructum ligni. Nam quamdiu peccator blandum amat uitium, tamdiu clausus et absconditus animus pressum tenet oris ostium, et ad Deum uocantem non egredi¬ tur per simplicem confessionis oc|cursum. Vnde ipse Dominus : 520 Omnis, inquit, qui male agit, odit lucem et non uenit ad lucem, ut non arguantur opera eius. Hoc uere est abscondi a facie Domini Dei, non quod talis effugiat oculos Domini, cum scriptum sit : Vultus autem Domini super jacientes mala, sed quod talis non mereatur uidere faciem Domini, eo quod se ab 525 illo quantum in ipso est abscondat. Et recte quisque in | eo uitio dicitur absconditus, quo delectatus per confessionis ianuas nusquam egreditur cubante cum illo deceptore suo diabolo, sicut ad beatum Iob loquitur Dominus, quia sub umbra dormit in secreto calami, in locis humentibus. Adam 530 igitur et uxor eius absconderunt se in medio ligno paradisi, quia uidelicet usurpationem ligni quod erat in medio paradisi maluerunt apud se continere quam Domino Deo confiteri. 13 Quid tandem illud sibi uult, quod interposuit scriptor dicens : Deambulantis in paradiso ad aurum post meridiem ? 535 Exilia quidem secundum maiestatem Dei uidentur haec dicta, quod tamquam homo post curas uel post laborem pransus dormiat et sopori suo uel quieti suae deputatas habeat horas meridianas ac deinde post somnum deambulando graue corpusculum recreet ac dulci releuet aura. Sed ne mireris, 540 nam reuera tunc homini Deus nimium dormierat. Si enim tunc non dormisset is de quo nunc dicitur : Ecce non dormitabit neque dormiet qui custodit Israel, nequaquam tantum malum accidisset, nequaquam tale damnum rei familiari fur diabolus intulisset. Igitur quod dictum est, cum audissent uocem Domi545 ni Dei deambulantis in paradiso ad auram post meridiem, non sermonis uacui superfluitas, sed grauissima opportuno in tempore querela est. Quo exemplo licet nobis cum propheta dicere : Exsurge, 510

.

520 Ioh. 3, 20.

523 Ps. 33, 17.

528 Iob 40, 16.

541 Ps. 120, 4.

548

Ps. 43, 23.

515 ligni] paradisi add. U 516 nam om. G 517 et om. F 518 non supra lin. G 529 calami] thalami t 530 ligni U 539 recreat... reuelat t 542 tantum malum] tale male U 543 tale] tantum A, sed corr. supra lin. diabolus fur ~ U 546 in tempore opportuno ~ U

A 54

PL 299

IN GENESIM III, 13-14

550

555

560

565

570

575

580

249

quare obdormis, Domine ? Exsurge. Si enim eidem psalmistae recte licuit dicere: Et excitatus est tamquam dormiens Dominus, tamquam potens crapulatus a uino, pro eo quod tardiuscule subuenit, capta quippe fuerat iam arca Dei et sacerdotes eius in gladio ceciderant, Ofni et Finees: quanto magis tunc tam¬ quam crapulatus a uino toto meridie dormisse dicendus est, quando illo tacente tantum malum J uniuerso generi humano partum est ? Et notandum, quod non post noctem sed post meridiem Dominus Deus quasi excitatus deambulasse dicitur. Dominus enim lux est et tenebrae in illo non sunt ullae. Proinde siue cum uigilat siue cum nobis dormit, numquam noctem sed semper habet meridiem, quia semper lux ipse est. Quid ergo, inquis ? Culpandusne est Deus, quia toto meridie dormiuit et eo dormiente lupus ouem centesimam tulit ? Non utique, sed tota culpa illius est, quia custodem suum dormire per¬ misit. Nam ut ille non dormiat, in arbitrio hominis est, qui semper illum ne dormitet aut dormiat inquietare debet. Vnde et per prophetam Spiritus eius dicit : Qui reminiscimini Do¬ mini, ne taceatis, et ne detis silentium ei. Quomodo non dandum est silentium ei ? Videlicet tota die et tota nocte non tacendo laudare nomen Domini. At ille, scilicet Adam et uxor eius uterque pari pertinacia silentium tenuit, quia sicut superius iam dictum est neque quia formauit neque quia in paradiso Deus homi|nem posuit neque quia ad propagandum genus humanum utrumque scilicet masculum et feminam coniunxit, ullam gratiarum actionem reddidit nec ullum piae confessionis uerbum de ore cuiuslibet eorum sonuit in auribus Dei. Itaque nec eius culpa est qui dormiuit, sed eius qui tam ingratum silentium ut merito obdormire posset ei praebuit. Igitur magnitudinem negligentiae hominis et iustitiae Dei Scriptura ualenter et proprie satis expressit, dum Dominum Deum assimilauit homini tam quiete tamque licentiose in meridie dormienti, ut peracto somno etiam deambulare ad auram et spatiari uacet sibi nemine interpellante uel curam afferente alicuius negotii. 14. Vocavitqve Dominvs Devs Adam et dixit : Adam,

3, 9-10

585 vbi es ? Dixitqve Adam : Vocem tvam avdivi in paradiso ET TIMVI EO QVOD NVDVS ESSEM ET ABSCONDI ME.

Non reus et praeuaricator Adam Deum prior inuocauit,

55« Ps. 77, 65. 552 cf. I Reg. 4, 11. 558 I Ioh. 1, 5. 566 Is. 62, 6-7. 568 cf. Is. 62, 6. 574 cf. Rom. 1, 21. 576 cf. Cant. 2, 14.

553 in om. t 556 et om. G 557 quasi om. t 574 masc. scilicet ~ G 577 silentium] scilicet G

562 cf. Mt. 18, 12. 575 cf. Rom. 10, 10.

572 Deus in paradiso ~ U 578 possit t ei possit U

A 54v

PL 300

250

IN GENESIM III, 14

sed Deus iudex praeuaricatorem prior uocauit, cum hoc illi magis expedierit, ut praeoccuparet faciem eius in confessione 590 et dignam satageret saltem post peccatum satisfactionem offerre. Recteque dicitur illi : Vbi es ? quia uidelicet mouit pe¬ dem suum et in loco suo non est. Locus enim hominis | Deus est, extra quem nusquam bene est. Vnde et beatus Iob cum dixisset : Sicut consumitur nubes et pertransit, sic qui descendit 595 ad inferos non ascendet nec reuertetur ultra in domum suam, continuo subiunxit, neque cognoscet eum amplius locus eius. Non dixit, neque cognoscet amplius locum suum, sed, neque cognoscet eum, inquit, amplius locus eius, quia profecto post¬ quam semel dixerit, Nescio uos, neminem damnatorum cog600 noscit Deus, neminem perditorum requiret amplius. Bene ergo locus suus post lapsum hominem, locus, inquam, suus id est Deus requirens dicit: Adam, ubi es ? Sane qui ultro nolebat agnoscere ubinam esset, id est quantum in malum cecidisset, hac saltem percunctatione Dei pulsatus euigilare et uidere 605 debuerat ubi esset. Hoc enim benignitas quaerentis intende¬ bat, ut is qui quaerebatur seipsum inueniret et sciret, quid perdidisset, quid commeruisset. At ille id quod quaerebatur non respondit. Dixit enim : Vocem tuam audiui in paradiso et timui et abscondi me. Non dixit : Ecce adsum. Nec enim Deo 610 se absconderat. Et notandum quod culpam suam tacuit, quae causa sibi erat pudendae nuditatis, et ita nudum se esse questus est, ut Deum potius incusaret, quod talem facturam hominis formasset. Non enim dixit : Vocem tuam audiui in paradiso et 615 timui, eo quod praeceptum tuum praeuaricatus essem, sed timui, inquit, eo quod nudus essem. Non ergo factum suum sed facturam Dei in semetipso reprehendit. Et quam peruersus hic timor est, qui non | facti sui gerere paenitudine, sed solam poenae suae se fatetur habere confusionem. 620 Perseuerat haec usque hodie peruersitas in filiis Adae, ut aliqua poena pro suis malefactis affecti non quod ipsi fecerint, sed semper accusent quod sibi a iudicibus suis factum sit; donec penitus atteratur spiritus rebellis et humilietur uulnere intolerabili, stultitiam suam non agnoscunt, quemadmodum 625 scriptum est : Et sola uexatio dabit intellectum auditui. Quin etiam deprehensi atque conuicti culpam suam, dum negare

589 cf. Ps. 94, 2. 593 cf. Ambros., Exameron 5, 24, 88 - CSEL 32, p. 202, 8 ; cf. Rupert., De viet, verbi Dei 3,7- MGH, Geistesgesch. Reihe, 5, p. 92, 14. 594 Iob 7, 9-10. 599 Mt. 25, 12. 609 Gen. 46, 2. 625 Is. 28, 19.

598 inquit supra lin. U 599 cognoscet G t 600 requirit E 603 decidisset t 605 inquirentis U 615/616 quod usque eo om. U 621 malefactis] factis G U quod] quid G 622 quod] quid G

A 55

PL 301

IN GENESIM III, 14-15

251

nequeunt, proterue defendunt, unde et inexcusabiles sunt. Nam audi qualiter isti deprehensi culpam defenderint. Sequitur : | 630 15* Cvi dixit : Qvis enim indicavit tibi qvod nvdvs esses, -13

NISI QVIA DE LIGNO EX QVO PRAECEPERAM TIBI NE COMEDERES COMEDISTI ?

DlXITQVE AdAM

:

MVLIER QVAM DEDISTI MIHI

SOCIAM DEDIT MIHI ET COMEDI. Et DIXIT DOMINVS DEVS AD MVLIEREM : QVARE HOC FECISTI? QVAE RESPONDIT: SERPENS 635 DECEPIT ME ET COMEDI.

Quia suae nuditatis, ut supra dictum est, homo causam tacuit, idcirco Deum loqui et eandem in homine causam arguere oportuit. Est autem haec regula diuinae aequitatis, ut homo si iustificari uelit, id est si seipsum accuset, iustus 640 enim in principio accusator est sui, tunc mitius et mansuetius agat cum illo misericordia Dei. Si autem homine tardante Deum priorem oporteat loqui et narrare quid homo fecerit, tunc districtius arguat atque corripiat, non in mansuetudine et misericordia, sed in furore et in ira sua. Bene ergo non sua645 uiter dixit : Tu enim de ligno ex quo praeceperam tibi ne comederes comedisti : sed acriter inuectus est iudiciario more interrogans reumque dissimulantem aspera quaestione pul¬ sans : Quis enim indicauit tibi quod nudus esses, nisi quia de ligno ex quo praeceperam tibi ne comederes comedisti ? Ac si 650 diceret! Haec ipsa scientia, qua nudum te esse perspexisti, cul¬ pa est, quia rapina est. Vnde enim tales tibi aperti sunt oculi, quos et concupiscentia commoueret et conscientia reuerberaret atque ita ferre non possent ut nudus incederes ? Vnde, inquam, hunc uisum accepisti, quo indice nuditatem tuam 655 inuenisti, nisi ex eo, quod de ligno ex quo praeceperam tibi ne comederes, comedisti et hanc mercedem iniquitatis quam oportuit in temetipso recepisti, ut confusionem tuam concu¬ piscas et ex concupiscentia tua confundaris ? Quid ad haec ille ? Mulier, inquit, quam dedisti mihi sociam 660 dedit mihi et comedi. Antequam diceret comedi, scutum defen¬ sionis arripuit dicens : Mulier dedit mihi statim interponendo, quam dedisti mihi sociam, procaciter Deum percussit acumine

627 cf. Rom. 1, 19.

639 Prou. 18, 17.

644 cf. Deut. 29, 23.28.

654 cf.

II Petr. 2, 15.

628 defenderunt t

630 dixit] Dominvs add. U 631 qvia] qvod Vulg., de Vulg. 633 MIHl] DE LIGNO add. Vulg. DlXITQVE U 636 causam om. t 637 loqui Deum ~ U 638 autem om. G, haec est regula G 642 priorem Deum ~ U t 644 et1] atque t 649 ex] de G 650 scientia] sapientiam A E F U 654 iudice t tuam nuditatem ~ t 655 quod ex eo ligno quo ~ t 657 temetipsum G 660 comedi2] et praem. U 662/663 linguae acumine ~ t LIGNO EX] E. LIGNO DE

A

252

665

670

IN GENESIM III, 15-16

linguae rebellis. Vtinam qui peccauerat et peccatum suum non annuntiauerat, redargutus a Domino saltem hoc solum diceret : Comedi, et magni debitor commissi id est magni reus peccati procidens rogaret eum dicens : Patientiam ha\be in me et omnia | reddam tibi. Sed, ut iam dictum est, scutum defensionis praetulit, dicens : Mulier dedit mihi, quasi firmitatis aut rationis haberet aliquid haec defensio et non potius accusatio esset quam excusatio, quod se mulieris datum fatebatur Dei praetulisse imperio. Ita sannae rationis sensu infatuato in Deum quoque culpam retorquere uoluit pro, eo quod mulierem sociam dedisset sibi. Et non dixit : Mulier quam dedisti adiutorium mihi, cum dixerit Deus : Faciamus ei adiutorium simile sui ;

675 sed ut totus erat in felle amaritudinis dulciora nomina uel uerba fugiens pro eo ut diceret, quam fecisti mihi adiutorium,

680

685

quam dedisti mihi sociam, inquit. Eadem pertinacia mulier non absolute dicit; Comedi, sed scutum praetendens ad excusandas excusationes in peccatis, serpens, inquit, decepit me, et comedi. Quasi uero Dominus Deus requisisset, quis persuaserit, et non potius quare hoc fecerit : sciens utique quod sacrilega mente hoc fecisset cre¬ dendo serpenti in eo quod ait : Et eritis sicut dii. Dicendo itaque : Quare hoc fecisti ? mulierem ad conscientiam uocare uoluit, ut recogitaret et diceret : Quid feci ? At illa intelligere nolens respondit alia pro aliis. Non enim dixit, quia decepta spe huiusmodi sic feci, sed serpens decepit me et comedi. 16 Interea reos circumuolando laborat misericordia, sed undique obstrusa resistit aditumque illi denegat uitiata creatura. Quarto namque peccati incremento fit, ut nullus ueniae locus sit, scilicet cum cogitationi opus, operi consuetu¬ do et consuetudini adicitur defensio, unde nunc per prophe¬ tam Amos idem Dominus dicit : Super tribus sceleribus Dama¬ sci et super quattuor non conuertam eum, etc. Videlicet sub nominibus Damasci, Gazae et Tyri ceterarumque gentium cuilibet peccatori tertio peccanti, Deum indulgentiam dare posse significat, quem quarto peccantibus nec paenitentiam nec indulgentiam esse daturum enuntiat. Quae peccati quat¬ tuor incrementa beatus Iob mystice deplorans in istis primis

,

690

695

666 Mt. 18, 26. 674 Gen. 2, 18. 679 cf. Ps. 140, 4. 690 cf. Greg., Moral. 4, 27, 50 - PL 75, 661 D. 693 Amos 1, 3. 699 cf. Greg., ib.

663 rebellis om. t 663/664 non an. usque Domino] a Dei annuntiatione redar¬ gutum et cognitum nouerat t 664 solum om. E 671 sanae] sale G U t sensu om. G t 676 adiutorium mihi ~ G U t 682 fecisset G utique om. G hoc om. U fecisset] fecerit G 684 itaque] namque t 688 labo¬ rabat t misericordia laborat ~ U 689 resistit in niarg. E 690 quarta G 692 unde] et add. U t

A 56 PL 302

IN GENESIM III, 16-17

253

Quare non in uulua mortuus sum ? Egressus ex utero non statim perii ? Cur exceptus genibus ? Cur lactatus uberibus ? \ Nunc enim dormiens silerem, etc. Peccatum namque primorum hominum, antequam pareret in effectu operis id est in praesumptione 705 uetitae arboris, latebat m secreto animi superbientis et Deo ingrati, quemadmodum puer antequam nascatur in mundum coalescit intra tumentem matris uterum : nisi enim prius in¬ tus tumuisset, sicut iam alio loco dictum est, foris tentati tam facile non cessissent. Item, quomodo infans editus excipitur 710 genibus et colligatur et deinde ut duret blandis nutriculae lactatur uberibus ; sic iidem peccatores peccatum suum et eamdem carnis suae poenam, pro qua nuditatem suam eru¬ bescebant, amplexati sunt, libidine oblectati et deinde redar¬ guti a Deo, sibimetipsis blandientes j factum suum defendere 715 ausi sunt. Itaque repulsa uenia, iuste tandem super illos datur sententia et primo in ipsum peccati principem, a quo totius mali initium est. Nam sequitur : 700 hominibus adimpleta dicit ex persona humani generis.

17» Et ait Dominvs Devs ad serpentem : Qvia hoc fe-

3, 14a-b

CISTI MALEDICTVS es inter omnia animantia et bestias 720 terrae.

725

730

735

Ab homine, cui cum iratus est misericordiae recordari habet, Dominus Deus requisiuit, et cum eo de facto ratiocinari dignatus est: cum serpente autem eiusmodi ratio nulla sibi est. Scriptum est enim, quia secundum multitudinem irae suae non quaeret. Scimus autem quia super antiquum serpentem diabo¬ lum ira Dei multa et interminabilis est. Ille uero serpens, per quem ille draco locutus est, id est terrenum animal, nullam omnino rationem Deo redditurus est, quippe qui creatura irrationalis est. Igitur bene absque requisitione causae uel facti sententiam super serpentem iudex Deus edicit, quam et in utrumque serpentem clara et aperta enuntiatione spargit sic : Quia hoc fecisti, maledictus es inter omnia animantia et bestias terrae. Inimicitias ponam inter te et mulierem, etc. Non imprecantis animo dixit, maledictus sis, sed enuntiatiua designatione maledictus es inquit. Hoc nempe more Do¬ mini obseruandum est, quod is qui omnia fecit ualde bona, nullam corrumpit creaturam maledictione a semetipso effusa,

700 Iob 3, 11-13.

708 cf. supra 3, 24.

721 cf. Ps. 97, 3.

724 Ps. 9, 25.

736 cf. Gen. 1, 31.

700 generis humani 707/708 intus prius ~ t 708 tumuissent U alio in loco G U t 709/710 genibus excipitur ~ E 710 et2 om. E daret E 715 tandem om. G 717 est] emanauit t 719 es] eris t 723 sibi eiusmodi nulla ratio ~ t 733 inimicitiam t 735 more] in ore U

A

$6v

PL 303

254

IN GENESIM III, 17-18

sed malum cuiusque meritum iudiciaria aequitate tali sen¬ tentia denuntiat. | Cum igitur ad serpentem dicit, maledictus A 57 740 es inter omnia animantia et bestias terrae, odibile illud genus animantis factum esse indicat, super cuncta animantia et bestias terrae, ex eo quod minister diabolo exstitit ad perdi¬ tionem eius, qui ita factus est, ut praeesse debeat cunctis animantibus et bestiis terrae. 745 Non enim idcirco serpens malitiosus et uenenatus est, quia dixit Deus : Maledictus es, sed quia diabolo polluente omnino odibilis factus fuerat, idcirco sic a Domino Deo pronuntiatum est. Dicit Pythagoras de medulla hominis mortui, quae in spina est, serpentem creari, quod et alius quidam in libro suo com750 memorat, dicens : Sunt qui cum clauso putrefacta est spina sepulcro, Mutari credant humanas angue medtdlos. Quod si creditur merito euenit ut sicut per serpentem mors hominis, ita et hominis morte serpens. Fertur autem, quod 755 nudum hominem non sit ausus contingere. 18 Sed quid sibi uult quod sequitur, et dicit :

.

3, 14C

SVPER PECTVS TVVM

GRADIERIS ?

Numquid antequam diabolus per os eius locutus fuisset, pedibus aut cruribus ambulabat pectore a terra sublato et 760 postea pedibus ademptis super pectus suum gradi coepit squamis suis et costis pro pedibus et cruribus nitens et | presso repens incessu ? Nonne et antequam hominem fecisset Deus dixit: Producat terra iumenta et reptilia et bestias in genere suo ? Quomodo ergo nunc pro poena infertur, quod a natura illum 765 prius habuisse negare non possumus ? Igitur sub nomine ser¬ pentis quem inuasit diabolus ipse percutitur, et qui per super¬ biam suam similem se altissimo fore putauit, propter malitiam suam infimae creaturae, quam ipse uitiauit, iudicatur fieri poenaliter similis. Super pectus tuum gradieris, inquit, tam770 quam diceret : Sicut hoc reptile, cuius calliditate abusus es, super pectus suum graditur et seipsum in terram premit : sic tu, diabole, cum sis rationalis spiritus, rationale tuum graui semper fatuitate onerabis et quocumque te uerteris semper intentionem tuam deorsum conferes et factis premes contra775 riis. Verbi gratia : Inuidendo euacuasti meritum hominis, sed

748 Isid., Etym. 12, 4, 5, 95). 763 Gen. 1,

48 24.

(Ouid., Met. 15, 389-390; Seruius, Comment. in Aen. 767 cf. Is. 14, 14.

738/73!) sed malum usque denuntiat pon. post sequens cum igitur ... terrae t 738 cuiusque] eius t 740 odibile] namque add. t 741 indicat] denuntiat t 743 est factus ~ t 748 dicit] enim add. t in supra lin. E 754 serpens] nascatur add. t 759/761 ambulabat usque cruribus sub. lin. A 761 nitens] utens E t 762/763 dixit Deus ~ U 772/773 semper graui ~ t 774 con¬ feres] conteres A

PL

304

IN GENESIM III, 18-19

780

3, 14d

785

255

hoc facto gratiae Dei locum aperuisti, cui amplius inuidebis, dum homo seipso tanto fit altior, quanto gratia Dei cuiuscum¬ que creaturae meritis est maior. Ab hinc usque in finem, dum Deo uolens aduersaris, Deo nolens cooperaris, et ita circulum habens in naribus tuis super pectus tuum gradieris, quia miro modo et mala intendis et bona agis, dum persequendo perficis hoc ipsum quod ut destruas persequeris, dum quasi malleolus aurum Dei nequiter affligis et affligen|do ad gloriam extendis. Interea

A 57’

TERRAM COMEDES CVNCTIS DIEBVS VITAE TVAE.

Terram, inquam, comedes et non caelum, id est non quorum conuersatio in caelis est, sed qui terrena sapiunt, illi cibus tuus erunt. Malus operarius et nequam seruus, Deo tamen utilis, fatigationem iracundiae tuae talium deuoratione consolaberis. 79°

10. Inimicitias ponam inter te et mvlierem, et semen TVVM ET SEMEN ILLIVS.

3, 15

IPSA CONTERET CAPVT TVVM, ET TV

INSIDIABERIS CALCANEO EIVS.

795

800

805

810

Hoc a fraudibus inimicitiae differunt, quod fraudes pacatam sermonis uel cuiuslibet rei praetendunt superficiem. Inimicitiae uero manifestam contrarietatis habent intentationem. Constat autem quod subdolus serpens diabolus mulieri non tamquam aduersarius armatus occurrit, sed tamquam fidus consiliarius lateri eius in uia sese adiunxit. Cum igitur dicit Deus, inimici¬ tias ponam inter te et mulierem, profecto magnum gratiae suae opus promittit, quod uictorem diabolum qui uicerat fraude uicta nunc mulier uincere quandoque debeat fortitudine. Porro haec inimicitiae non per ipsam mulierem sed per semen illius exercendae et usque ad uictoriam perducendae sunt. Proinde cum dixisset, inimicitias ponam inter te et mulierem, continuo subiunxit, et semen tuum et semen illius. Quo enim de semine mulieris haec dicuntur nisi de uno qui est Christus ? Ipse namque solus ita semen mulieris est, ut non etiam uiri semen sit ; | hic plane inimicitias cum illo antiquo serpente fortiter exercuit, nec enim umquam illi in aliquo consentaneus fuit. Vnde et liberior atque expeditior accinctus gladio super femur suum potentissimus, speciosus et pulcher, intendit

779 cf. Iob 40, 21.

787 cf. Phil. 3, 20.19.

788 cf. Phil. 3, 2 ; Lc. 19, 22.

810 cf. Ps. 44, 4-5.

781 agis] facis t perficis om. t 787 qui om. t 790 inimicitias] i- om. A 795 intentionem t 796 serpens diabolus] diabolus in serpente t 797 armatus aduersarius ~ t occurrerit E 798/799 ponam inimicitias ~ t 803 sunt perducendae ~ E 806 mulieris om. t 808 semen sit] quare recta additio est, cum dictum sit a Domino Deo, inimicitias ponam inter te et mulierem et semen illius, subauditur Christus add. t hic] nam praem. t inimicitias om. t 809 enim om. t 810 expeditior] fuit add. t

PL 305

•256

815

820

825

830

835

840

845

850

IN GENESIM III, 19-20

prospere, processit et regnauit hostemque publicum ante pedes suos productum protriuit et uulnerauit iuxta psalmistam dicentem : Tu humiliasti sicut uulneratum superbum in uirtute brachii tui. Tunc adimpletum est mulieri in isto semine suo, quod hic fuerat praedictum, ipsa conteret caput tuum. Vnde in alio psal¬ mo propheta dicit : Tu contribulasti capita draconum in aquis, tu confregisti capita draconis. Quis omnium nostrum, quicumque uiri pariter et mulieris commixtum semen sumus, inimicitias cum isto deceptore inte¬ gras se habere gloriabitur ? Nonne omnes Dei potius inimici fuimus, qui per hoc unicum unius mulieris semen recon¬ ciliati sumus ? Ergo secundum illius quidem gratiam nunc filii uel amici Dei sumus et cum illo dracone inimicitias habe¬ mus, secundum nos ipsos autem uel secundum primos | parentes nostros socii et consentanei rebellionis eius fuimus, et nec¬ dum perfecta fide adulterinas eius blanditias respuimus. Nam quoties ad aliquod peccatum pertrahimur, ille primum nobis capite blanditur, deinde nos uentre oblectat tandemque cauda ligat, quia uidelicet tribus modis omnis eius tentatio perfici¬ tur, suggestione, delectatione, consensu. Inter haec proculdubio nequaquam ueras contra illum inimicitias habemus. Certissime igitur hic illud semen mulieris promittitur, quod est Christus, per quod sexus idem qui deceptus est deceptoris caput omne contriuit, quando ad destructionem peccati beata Virgo sine peccato nouum hunc et caelestem hominem mundo edidit. Et tu, inquit, insidiaberis calcaneo eius, id est ingeres te extremis uitae illius: insidiaberis, inquit, sed non etiam mordere poteris. Hoc plane licet subaudiri, quod uerbis aliis idem filius mulieris euidenter astruit, dum mox ducendus ad pas¬ sionem dicit : Venit enim princeps mundi huius et in me non habet quidquam. 20. Praeterea inter mulierem uel semen eius et hoc genus animantis per quod mulier seducta est, grandes a Deo inimici¬ tiae positae sunt. Vtrimque non tam rationis iudicium quam sensus naturalis perpetuum seruat odium. Haec enim etsi non semper actu semper tamen potestate quadam conterit caput illius ; ille autem utpote humi depressus et non arduus calcaneo huius insidiatur.

814 Ps. 3, 16.

88, 11.

818 Ps. 73, 13-14. 836 cf. Eph. 2, 15 ; cf. I Cor.

832 cf. supra 3, 209. 842 Ioh. 14,

15, 47.

834 cf. Gal. 30.

813 protriuit] contriuit t 816 semine] sermone U 823 qui] nisi quia t 828 nam om. G 831 tentatio eius ~ U 834 illud] illius t 835 qui supra lin. E 839 extremis] in praem. t 844 uel] et Ut 845 a Deo om. t

A

58

IN GENESIM III, 20

855

860

865

870

875

880

257

Nam si nuda mulieris planta dentem serpentis praeuenerit et uiuacissimum caput eius uel leuiter presserit, statim totum cum capite corpus repente interit, ita ut nullus omnino motus, nullus sensus in aliqua parte residuus sit, quod nec malleis aut uectibus certe | nec gladiis concidentibus cito aut leuiter potest effici. Siquidem excisum caput cum tribus aut duobus digitu¬ lis uiuere et abire perhibetur. Hoc quod praedictum est ita esse ipsorum quoque, qui per industriam explorauerunt, fida relatione comperimus. Vnde et fertur, quod nudum eius corpus contingere non ausus sit. E contra ille quamlibet exiguus sit, si uel extremae plantae dentulum infixerit, occidit. Morsu namque infusa pestis per uenas uegetatione corporis aucta discurrit animamque eximit. Adeo graues inter utramque naturam inimicitiae positae sunt antiqui mali nouum semper exhibentes monimentum. Mox ut uenenum morsu iniectum | sanguinem hominis tetigerit, paulatim serpit et inimicum suae naturae animal interficit. Vnde sic ait quidam :

Noxia serpentum est admixto sanguine pestis. Morsu uirus habent, et fatum in dente minantur. Omne enim uenenum frigidum est : et idcirco anima, quae ignea est, fugit uenenum frigidum. Serpentum uero quot ge¬ nera tot uenena, quot species tot pernicies, quot colores tot habentur et dolores. Maledictum quippe animal est, ex quo diabolo ad ministerium mortis propria calliditate suffragatum est et exinde homini naturaliter inimicum est. Sed quid mirum hoc malum a Deo permitti homini, cum et ipse homo ad inter¬ fectionem proximi serpentum sese armet uenenis, et quod non habet natura uirus, acquirat peruicacia, comparet pecunia ? Hoc enim auctor idem qui supra tali exsecratione declamat :

Sed quis erit lucri nobis pudor ? inde petuntur Huc Lybicae mortes, efficimus aspida mercem.

885

Proinde, quia homines ipsi quodammodo serpentes fiunt, dum non tantum spiritualiter uenenum aspidum sub labiis eorum, sed realiter quoque uenenum aspidum in sitarciis eo¬ rum patiantur ; et ipsi nec murmurent, quod uenenantur, et intereunt tot homines pestibus serpentum.

856 Isid., Etym.

12, 4, 43.

859 Isid., Etym. 12, 4, 48. 869/870 Lucan., 872/874 Isid., Etym. 12, 4, 3. 875 881/882 Lucan., Phars. 9, 706-707. 884 cf. Ps. 13, 3.

Phars. 9, 614-615 (Isid., Etym. 12, 4, 42).

cf. II Cor. 3, 7.

855/856 effici potest ~ t 857/858 quod usque quoque] quoque quod ipsorum t 859/860 corpus eius ~ t 865 semper nouum ~ t 881 nobis lucri ~ Lucan. exc. cod. G 882 effecimus E t efficimus] et fecimus Lucan. exc. cod. G 885 insistarciis A E F, in sistarciis U t 886 quod] quo U 887 homines tot ~ E serpentium A

PL

306

A 58^

258

IN GENESIM III, 21

21. Mvlieri qvoqve dixit : Mvltiplicabo aervmnas tvas 3, 16

et conceptvs tvos : IN dolore paries filios tvos et svb 890

895

900

905

910

915

920

925

VIRI POTESTATE ERIS ET IPSE DOMINABITVR TVI.

Haec tria diuinae sententiae uerbera nimium notis aerum¬ nis sexum femineum indesinenter cruciant. Nouissima tandem super haec peccati eius poena mors est. Verum hoc illi malum cum uiro commune est. Quare, inquis, mulier praeter hoc in sexu proprio triplicem poenam habet ? Videlicet quia peccati quantitas in muliere triplo maior quam in uiro est : primo, quia credendo serpenti plus quam Deo seducta est. Secundo, quia pulchritudinem et suauitatem ligni delectabiliter concupiuit. Tertio, quia non contenta transgressione propria postquam comedit uiro quoque dedit. De quo notandum, quia cum requireretur a Deo dicente : Quare hoc fecisti? id est quare uiro tuo dedisti, non habens quid saltem uanae | defensionis obtenderet, aliud pro alio respondit dicens : Serpens decepit me et comedi. Itaque triplici peccato triplex quoque uindicta praeter communem sibi cum uiro mortem reddita est. Nam quia serpenti credidit dicenti : Eritis sicut dii, iuste ipsa contra hoc, quod Deus uiuorum et non mortuorum Deus est, non uiuorum sed mortuorum mater esse meru|it dicente Deo : Mtdtiplicabo conceptus tuos. Omnis enim conceptus eius anima et corpore in peccato ipsius mo¬ riuntur et nemo illorum Deo uiuit, nisi in Christo uiuificentur. Item, quia uidit quod bonum esset lignum ad uescendum et pulchrum ocidis aspectuque delectabile, pro illo uisus sui de¬ lectamento contrarius hic redditur uteri dolor, nam in dolore, inquit, paries filios tuos. Tertio, quia uiro suo dedit et eum ad comedendum illexit importunitate muliebri, idcirco sub uiri potestate, inquit, eris et ipse dominabitur tui. Ita pro seductione, uir enim, inquit apostolus, non est seductus sed mulier, pro seductione, inquam, qua seducta est conceptuum multiplicitas, pro gulae oblectamento uteri dolor, pro temerario imperio seruitutis illi poena reddita est. De subiectione eius et domina¬ tione uiri iam superius dictum est. Sed adhuc recte quaeri potest, quid aliud sit mulierem sub uiri potestate esse et uirum mulieris dominum esse, quoniam utrumque dixit : et sub uiri potestate eris et ipse dominabitur tui? Ad hoc respondendum ualentioris esse diminutionis,

902 Gen. 3, 13. 916 I Tim. 2, 14.

904 Gen. 3, 13. 922 cf. supra 3,

907 Gen. ss.

3, 5

; cf. Mt.

22, 32

et parall.

367

891 sententiae] scientiae F 905 sibi supra /in. E 911 uiuificentur in Christo ~t 919 qua] quia t 921 illa poena ei t eius] uiri qua mulier ei subiecta est t 922 uiri] eiusdem qua mulieri dominatur t 923 aliud] illud t 923/ 924 uiri sub ~ t

PL

A

307

59

IN GENESIM III, 21-22

93°

935

940

943

950

935

960

965

259

mulierem sub domino, quam sub uiri potestate esse. Nam et secundum Romanas leges sub uiri potestate est mulier ante¬ quam in manum uiri conueniat, sub potestate, inquam, uiri uerumtamen non tamquam domini sed tamquam tutoris, ita ut sine auctoritate eius testamentum illi facere non liceat. Quae autem in manu uiri conuenit, multo magis quamdiu uixerit uir testamentum illi sine uiro facere non licebit, unde et capite diminuta dicitur mulier, quae in manum uiri conuenit. Adeo apud gentiles quoque, qui hanc Scripturam non legerant uel huius ueri Dei praecepta non obseruabant, haec lex naturaliter ualuit: quam Dominus naturae imposuit dicens mulieri : et sub uiri potestate eris et ipse dominabitur tui. Quae¬ dam tamen barbarae nationes sicut cetera ita et hunc naturae ordinem confuderunt, ut mulier sine capite id est sine uiro suo super uiros ageret potestatem uel dominium. Vnde et apud Romanum defensorem mulier causam suam tuetur sic inter alia dicendo : ... Non urbes prima tenebo Femina Niliacas : nullo discrimine sexus, Reginam scit ferre Pharos. Verum hoc non tam ius aut lex quam usurpatio dicenda est. Recte igitur non tantum dixit : Et sub uiri potestate eris, nam et puerulus masculus sub uiri id est tutoris potestate est, sed addidit, et ipse dominabitur tui, scilicet, ut numquam mu¬ lier libera sit I de subiugo uiri, sed eius tam aetas quam conditio primum sub pote| state uiri tutoris et deinde, cum in manum uiri per legitimas coniugii tabulas uenerit, sub dominio uiri sit. Verum castis et fidelibus mulieribus hanc tertiam poenam beneuolentia nullam aut leuissimam efficit. Et non solum non obest sed etiam laudi est. Propter quod Petrus apostolus mulieres ad subiectionem spontaneam cohortans dicit : Simi¬ liter et mulieres subditae sint uir is suis. Sic enim aliquando et sanctae mulieres sperantes in Deo ornabant se subiectae propriis uiris, sicut Sara oboediebat Abrahae dominum eum uocans, etc. His ita dictis adhuc de multiplicatione conceptuum aliqua dicenda sunt. 22. Multiplicabo, inquit, aerumnas tuas et conceptus tuos, subauditur, super numerum. Nam et electorum quidem numerus multiplex est, sed eorum multiplicatio tota ex benedictione est Dei dicentis, ut superius iam dictum est : Crescite et multi¬ plicamini et replete terram, etc. Haec autem multiplicatio non

928 cf. Isid., Etym. 9, 90« Gen. 1, 28.

7, 30.

944 Lucan., Phars.

927 potestate uiri ~ t 94.1 uel] et t quod] et add. t 959 subiectae om. t

10, 90-92.

948 igitur] ergo t 966 superius] supra t

957 I Petr. 3, 1.

et om. t

956

A

59* 308

PL

260

IN GENESIM III, 22-23

benedictionis sed damnationis est ; non gratiae sed irae, non clementiae sed uindictae. Vnde et non ait tantum : Multi¬ cio plicabo conceptus tuos, sed multiplicabo, inquit, aerumnas tuas et conceptus tuos. Mulier quippe quanto fecundior tanto aerum¬ nosior. Post singulos conceptus dolor cruciat per singulos par¬ tus, suus eam sanguis fatigat, quippe quae et cum sana uidetur menstruis fluoribus laborat. Mulier namque unum et solum 975 est menstruum animal. Quanta putas haec ira, quanta est uindicta, concipi uel naspi tot homines, qui numerum exce¬ dant, qui ad Dominum uel uitam aeternam non pertineant, quibus proinde melius erat si nati non fuissent ? Nempe si incorrupta naturae nostrae terra permansisset, non Dei bene980 dictionibus pestem maledicti serpentis astutia superinduxisset, solas bonas arbores id est solos bonos germinasset homines, et nullum agrestium lignorum quae ad hoc nata sunt ut excidan¬ tur et in ignem mittantur quia fructum non ferunt, succi eius abundantia produxisset. Haec fortis atque terribilis nimis et 985 timenda magis quam discutienda diuini iudicii seueritas est. 23. Nimium pii homines et insulsa pietate hanc ipsam Dei seueritatem reprehendentes mallent non nasci et omnino non esse homines, qui sic male nati sunt ut sint diuinae benedic¬ tiones exsortes. Hi ergo quare generant ? Quare ipsi uel paren990 tes ipsorum | magis in carne sua quam in benedictione Dei seminant, dum magis pro explenda libidine quam pro multi¬ plicanda Domini Dei familia opus generationis perpetrant ? Nempe, sicut iam longe superius dictum est, ex mentis super¬ bia profecta est carnis incontinentia, et ex carnis incontinentia 995 pullulat conceptuum multiplicitas. Sed dicit quis: Numquid non in sanctis et continentibus hominibus inuenitur progenies ab | ipsis educta super numerum? Nonne, uerbi gratia Rebecca ex uno concubitu habens Isaac patris nostri alterum electum alterum reprobum edidit, sicut scriptum est : Iacob dilixi, 1000 Esau autem odio habui. Ad haec inquam: Nonne omnes et quae sanctae dicuntur mulieres, praeter unicam Filii Dei genitri¬ cem, in iniquitatibus et in peccatis conceperunt uel conci¬ piunt ? Non derogatur quidquam hic beatis matribus sancto¬ rum, quae magna fide beatam progeniem, de qua Deus et homo 1005 Christus natus est, aedificauerunt. Verumtamen, sicut in do¬ lore pepererunt filios suos, sic et in iniquitate non solum origi¬ nali, uerum etiam in propriae libidinis peccato conceperunt.

976 cf. supra I, 606. 978 cf. Mt. 26, 24. 982 cf. Lc. 3, 9. 986 cf. Mc. 9, 49. 99« cf. Gal. 6, 8 ; II Cor. 9, 9. 993 cf. supra 3, 1. 999 Mal. 1, 2 (Rora. 9, 13). 1006 cf. Ps. 50, 7.

980 astutia om. i in om. A E F

985 timenda] metuenda E

1002

in1 om. A F

1006

A

60

PL

309

IN GENESIM III, 23-24

1010

1015

1020

1025

1030

1035

1040

3, 17-19

26i

Peperisse autem et hanc ipsam Rebeccam in magno dolore ipsa Scriptura testatur, dicens : Deprecatus que est Isaac Dominum pro uxore sua, eo quod esset sterilis. Qui exaudiuit eum deditque conceptum Rebeccae, sed collidebantur in utero eius paruuli. Quae ait: Si sic mihi futurum erat, quid necesse fuit concipere. Itaque, nec sine peccato libidinis concepit, quae in tanto do¬ lore peperit, ut paene non concepisse maluerit. Quod ne de hac admodum iuuencula dubium adhuc esse putes, dicit ipsa quae prima nostrae fidei mater est, Sara iam anus, cui prae senectute muliebria id est menstrua fieri desierant : Postquam conse¬ nui et dominus meus uetulus est, uoluptati operam dabo ? Igitur, cum reprehendunt homines Deum, quod infaustos mulieris conceptus multiplicet, seipsos potius uel parentes suos accu¬ sent, quod suos ipsi concubitus multiplicent non gignendae proli ad honorem Dei sed suae potius studentes libidini. Non enim quia dixit Deus : Multiplicabo aerumnas tuas et conceptus tuos, idcirco natura mulieris conceptibus superfluis fluxa facta est ; sed quia peccauit mulier, et peccato suo uitiata est, idcirco praedixit Deus, quid illi ex uitio suo prouenturum esset. Etiam si ex uno concubitu habuit Rebecca geminos Iacob et Esau, sicut praedictum est, quamquam non incon¬ grue possit intelligi ex uno concubitu id esse | ac si diceretur ex unius concubitu : non quaestionibus est uentilandum, cur non utrumque dilexerit Deus, sed gratiae illi agendae sunt, quod duobus uermiculis de una massa peccatrice scaturienti¬ bus saltem unum eorum dilectione sua dignum fecit, quia qui utrumque iuste relinquere poterat, alterum misericorditer diligens assumpsit, alterum iuste odio habens reliquit. Sed iam de huiusmodi alias dictum est, uidelicet quod inepte quaerat quis, cur Deus uel illos angelos creauerit, uel illos homines permittat nasci, quos male acturos uel perituros esse nouit. Sequitur :

A 6ov

24. Adae qvoqve dixit : Qvia avdisti vocem vxoris tvae ET DE LIGNO EX QVO PRAECEPERAM TIBI NE COMEDERES COME¬ DISTI: MALEDICTA TERRA IN OPERE TVO. In LABORIBVS COMEDES EX EA CVNCTIS DIEBVS VITAE TVAE. SPINAS ET TRl|BVLOS GER- PL MINABIT TIBI ET COMEDES HERBAS TERRAE, IN SVDORE VVLTVS

1045

TVI VESCERIS PANE TVO, DONEC REVERTARIS IN TERRAM, DE

1009 Gen. 25, 21-22. Aug., De ciu. Dei 14,

1016 cf. I Petr. 3, 6. - CC 48, p. 450.

26, 51

1017 Gen. 18, 12-13. 1036 cf. supra 1, 606.

1032 cf.

1009 -que om. t 1014 non orn. A E F 1017 fieri] iam add. t 1019 repre¬ hendant t 1026 prae- supra lin. A 1026/1027 esset prouenturum ~ t 1027 uno ex ~ t 1030 est om. t 1037/1038 homines illos ~ t 1038 quos] quot t 1039 sequitur om. t 1040 qvoqve] vero Vulg. 1041 de ligno usque comedisti] comedisti de ligno Vulg.

310

262

IN GENESIM III, 24

QVA SVMPTVS ES, QVIA PVLVIS ES ET IN PVLVEREM REVERTERIS.

1050

Quia audisti, inquit, uocem uxoris tuae. Tamquam diceret: Quia mulier quam ego dedi tibi sociam, dedit tibi et comedisti: maledicta terra in opere tuo, etc. Huiuscemodi dictio in libro Numerorum legitur hoc modo: Quoniam Amalechites et Chananeus habitant in uallibus, cras monete castra et reuertimini in solitudinem per uiam maris Rubri, et reliqua. Tali occur¬

1055

1060

1065

1070

1075

1080

1085

sione prolata sententia manifestissimam habet iustitiam. Nam hoc modo reus ex ore suo iudicatur, eademque responsione qua defendi se arbitratur conclusus apud iudicem suum tenetur. Quid enim ? Numquid mulier maior erat Domino Deo ? Male¬ dicta ergo terra in opere tuo. Non ait maledicta terra in semetipsa, quippe quae cum res sit inanimata et insensibilis, nec benedictione nec maledictione secundum semetipsam digna est uel eius perceptibilis. Sed maledicta, inquit, in opere tuo, id est propter opus tuum, quod est peccatum tuum. Vel male¬ dicta in opere tuo, id est laboriosa sit tibi operatori uel cultori suo. Hoc enim sequens uersiculus patenter innuit, quo expo¬ nens quid dixerit, ipse in laboribus, inquit, comedes ex ea cunctis diebus uitae tuae. Quid enim affert, si non laboraueris, si non operatus fueris ? utique spinas et tribulos germinabit tibi, etc., talia quae sponte producit, et comedes herbas terrae, id est fenum quod itidem sponte producit iumentis. Itaque in sudore uultus tui uesceris pane tuo, id est, si sudaueris, si arando et serendo laboraueris, tunc demum panem tuum id est tibi necessarium dabit. Secundum hebraicam ueritatem non sic dictum est, cum operatus fueris | terram non dabit fructus suos, sed spinas et tribulos germinabit tibi. Sed sic se habet ordo litterae : In laboribus comedes ex ea cunctis diebus uitae tuae. Sicque subiunctum est, spinas et tribulos germinabit tibi, ut subaudiri liceat, si non laboraueris, si non illam operatus fueris. Itaque in sudore uultus tui uesceris pane tuo. At ille tuus panis uitam tibi nequaquam perpetuabit, sed infirmita¬ tem tuae mortalitatis aliquamdiu sustentabit, donec reuertaris

in terram de qua sumptus es, quia puluis es et in puluerem reuerteris. Ecce ultima percussio mors carnis est. Saltem haec plaga superbiam cineris domare et redigendas in lutum ceruices quandoque flectere habebat. Iam antea quidem miser homo uere mortuus, quia Deo mortuus erat, scilicet morte peccati, quae animam a Deo separat. Dixit enim Deus, quia in quo¬ cumque die comederis ex eo, morte morieris. At ille recenti petu-

1050 Num,

14, 25.

1085 Gen. z,

17.

1057 terra supra lin. A. 1006/1007 etc. talia quae sponte producit in marg. A 1067/1068 id est fenum usque itaque sub lin. A 1076 liceat] debeat t illam om. t 1078 panis tuus ~ E

A

61

IN GENESIM III, 24

263

lantia carnis delibutus eiusdem mortis amaritudinem non sentiebat ; quemadmodum et nos hodie, cum tam multos quotidie carne quoque morientes uideamus, lasciuiente adhuc 1090 sanguine iocamur et ridemus, iamque gaudiis aeternis priuati et mox temporalibus quoque priuandi, tamen laeti sumus. Quid si numquam carne morituri essemus? Quomodo animae mortem et futurum in fine saeculi indicium surdis | auribus praeteriremus, qui cras morituri hodie superbimus ? Quid, 1095 inquam, si interim dum uiuimus absque labore et absque sudore uultus sui omnis homo pane suo uesceretur, cum semper in sollicitudine famis et alternante diuersarum rerum penuria, praeterea numquam de imminente morte nobis in¬ certis, tamen adhuc semetipsam caro nostra prae superbia 1100 nesciat et libidinibus diffluat ? Bene ergo Deus bonus, ne malam mortem animae suae nesciret et securus usque ad ultimi iudicii diluculum in suis uoluptatibus dormiret, morte carnis illum percellit, ut saltem eius instantis metu aliquis euigilet. Et quia interim quasi saturitas panis et otium istam 1105 quoque posset abolere sollicitudinem, uoluit illum non sine laboribus et sudore uultus sui uesci pane suo, quin etiam for¬ titer laborantem nonnumquam sterilibus annis magna ex parte priuari fructu suo. Hoc non inutile homini esse adeo uerum est, ut gentilium 1110 quoque poeta eximius dicat : ... Pater ipse | colendi

Haud facilem esse uiam uoluit primusque per artem Mouit agros curis aruens mortalia corda. Nec torpere graui passus sua regna ueterno. in5

1120

Inutile testatus est esse regno patris, quem Iouem esse dicebat, torporem uel otium, quamuis utpote gentilis praeter¬ eat, quod ex otio nascitur peccatum. Qui tamen alio loco gloriabundus, et cuiusdam infantuli adulatoriis uacans blan¬ ditiis pro magna felicitate spontaneas diuitias sic inter cetera promittit :

Molli paulatim flauescet campus arista. Incultisque rubens pendebit sentibus uua. Et durae quercus sudabunt roscida mella, et reliqua.

1104 cf. Ez. 16, 49. 1111/1114 VergiL, Georg. 1, 33, 29 ; cf. Bened., Reg. monach. 48, 1 - CSEL 75 p. Eclog. 4, 28-30.

121-124. 114.

1117 cf. Eccli. 1121/1123 VergiL,

1087 eiusdem] eius t 1094 hodie supra lin. A 1095 laboribus t 1098 nobis morte ~ E 1100 effluat E bonus supra lin. A 1101 nesciret] homo praem. t 1104 interim quia ~ t quasi om. t 1113 curis om. A E F 1114 nec] ut praem.E torpore A E 1117/1118 gloriabundus alio loco ~ t 1121 flauesce E

PL

A

3

61

264

IN GENESIM III, 24-25

Sed non mirum de hoc nullius bonae professionis homine ethnico, cum et plerique nominis Christiani professores fue¬ runt, qui non ignorantes saturitatem panis et otium peccatum fuisse Sodomorum, mille annos Christo rege futuros esse praedicauerunt dicentes : Tunc nobis centupla omnium rerum quas xi 30 dimisimus carnaliter esse reddenda : non recogitantes quod si in ceteris digna sit retributio, in uxoribus appareat turpitudo, ut qui unam pro Domino dimiserit, centum recipiat in futuro. 25. Igitur non iratae iustitiae, sed miserantis est gratiae, quod uitiatum hominem Deus mortalem esse et interim dum 1135 uiuit in laboribus pane suo uesci uoluit, ut uidelicet antequam ueniat dies iudicii, quo cum antiquo peccatore diabolo dam¬ nandi sunt omnes iniqui, resipiscant aliqui laboribus et dolori¬ bus tandemque ipsa morte eruditi, quatenus uel sola uexatio det intellectum auditui. Quod gentilium quoque quidam 1140 philosophus scilicet Plotinus sentiens et rationabiliter utilem esse arbitra[tus hominibus mortalitatem: Tunc Pater, inquit, misericors mortalia illis condebat corpora. Adeo hoc expedire persensit, ut Deum in eo misericordem assereret, quod homi¬ nes mortales esse uoluit. 1145 Porro, illorum qui nec tantis paternae disciplinae uerberibus afflicti resipiscunt, damnatio iusta est, quia culpa inexcu¬ sabilis est. Quid enim ultra faciat Deus, ut eos a malis coer¬ ceat ? Super quo, inquit, percutiam uos ultra addentes praeuaricationem ? Et subinde : Terra uestra deserta et duitates uestrae 1150 succensae igni. Regionem uestram coram uoibis alieni deuorant, et desolabitur sicut in uastitate hostili, etc. Haec cum per pro¬ phetam | dicit, profecto illud patenter innuit, quod et uniuersum genus humanum et ipsa tandem morte percusserit, ut non sicut immortalis diabolus adderent praeuaricationem, sed 1155 potius ab antiquae praeuaricationis culpa per humilitatem paenitentiae refugerent. Ad hoc ualet et illud, quod eiusdem mortis diem uel horam homini incognitam esse uoluit, ut, dum nescitur quando sit, quae sine dubio futura est, semper sollicitum reddat semper1160 que suspectum superbire non sinat. Dixit enim indefinite, donec reuertaris in terram de qua sumptus es, et non dixit, usque ad 1125

1126 cf. Aug., De haeres. 8 - CC 46 p. 294. 1127 cf. Ez. 16, 49. 1129 cf. Mt. 19, 29 ; cf. Gen. 26, 12. 1133 cf. Rom. 9, 16. 1136 cf. Mt. 25, 41. 1138 cf. Is. 28, 19. 1111 Aug., De ciu. Dei 9, 10, 3-4 - CC 47 p. 258 (Plotin., Enn. 4, 3, 12 cf. Rupert., De diu. off. 11, 870 - CC, Cont. Med., 7, p. 390 ; id., Comment. in eu. s. Iob. 8, 2181 - CC, Cont. Med., 9 p. 469. 1148 Is. 1, 5. 1149 Is. 1, 7.

1134 esse mortalem ~ E 1135 in supra lin. E 114« scilicet om. t 1142 condebat corpora] uincla faciebat Aug. nobis condebat Rup. De diu. off. 1155 culpa] superbia t 1156 refugerent] resurgerent F

PL31

A 62

IN GENESIM III, 25-26

265

tot annos uel tot dies, quibus transactis statim reuerteris in terram, de qua sumptus es. Ita ergo uiuere hominem uoluit, quasi altera die iudicandum et rationem de factis propriis 1165 redditurum. Et uide quam terribiliter hominem, qui existimauit inique quod esset Deo similis, arguat et statuat eum contra faciem suam, dicendo : quia puluis es, et in puluerem reuerteris. Huius sententiae percussionem adeo natura sentit, ut homini¬ bus antiquitus in summa afflictione pro maximo doloris instru117° mento capita cinere aspergere solemne fuerit. Verum haec propriae conditionis recordatio tunc utiliter se aperit, cum ex sapienti humilitate procedit, iuxta exemplum patris Abrahae dicentis : Loquar ad Dominum meum cum sim puluis et cinis. Cum enim hoc humiliter nos recordamur, misericorditer 1175 et ipse recordatur, quia sicut scriptum est: Quomodo miseretur pater filiorum, misertus est Dominus timentibus se, quoniam ipse cognouit figmentum nostrum, et recordatus est quoniam puluis sumus. Sequitur. 26. Et vocavit Adam nomen vxoris svae eva eo qvod 1180

1185

1190

1195

1200

MATER ESSET CVNCTORVM VIVENTIVM.

Mira narrantis digressio. Necdum sententia terminata est tantae calamitatis et uacat hinc diuertere ad dicendum nobis quo nomine reus iam conuictus et pendens sub iudicis manu, suam uxorem nuncupauerit. Narrauerat dixisse Deum, in sudore uultus tui uesceris pane tuo, donec reuertaris in terram de qua sumptus es : quia puluis es et in puluerem reuerteris, moxque dicturus erat Deus : Ecce Adam quasi unus ex nobis factus est. Quis hic locus erat, ut insereret, quia appellauit Adam nomen uxoris suae Euam ? An forte non est | digressio, sed sic se habet ordo rerum, sicut est | ipsa narratio? Si ita est, immo quia ita est, nec enim negligenter sed maxime prudenter hic interpres Dei narrationem suam prosecutus esse credendus est, mira peccatoris simul et contemptoris surditas et super¬ bae mentis eius duritia breuiter deprompta est. Quid enim insanius quam in tali articulo Euam dicere eam, quae non habet uitam ? Eua namque transfertur in uitam. Dixerat autem Deus: In quocumque die comederis ex eo morte morieris. Et illa comederat ac uiro suo dederat et dando occiderat, et nunc inpraesentiarum dicebat, quia puluis es et in puluerem reuerteris, et sic utraque morte scilicet corporis et animae iam mortuus et adhuc moriturus erat tam ipse quam uxor sua.

1166 cf. Ps. 49, 21. 1187 Gen. 3, 22.

1173 Gen. 18, 27. 1196 cf. supra 2, 973.

1175 Ps. 102, 13. 1197 Gen. 2, 17.

1184 Gen. 3,

15.

1164 propriis factis ~ t 1166 quod] ut E 1174 nos supra lin. A. 1175 quia otn. F t 1176 ipse supra lin. F 1182 et uacat] ut uacet t hinc] huic EF 1200 corporis scilicet ~ t

A

62

PL3

266

IN GENESIM III, 26-27

Quid ergo insanius quam in illo talis causae iudicio illam nuncupare Euam, id est uitam, quae nec saltem habebat uitam, dicere, matrem cunctorum uiuentium, eam, quae potius 1205 mater est cunctorum morientium ? Omnes enim in peccato eius moriuntur, et nemo filiorum eius uiuit, nisi qui per unum hominem Christum uiuificantur. Et quidem si hoc alias dixis¬ set, uerbi gratia superius ubi dixit: Haec uocabitur uirago, quia de uiro sumpta est: si, inquam, tunc dixisset : haec uocabitur 1210 Eua, quia mater cunctorum uiuentium est, nullam nobis admirationem fecisset, quia uidelicet et secundum sensum eius cunctorum uiuentium, id est, hanc infelicem uitam ingredientium mater est. Nunc autem in eo mirabile est, quod ubi mortis corporeae sententia feriebatur, iam spirituali morte 1215 mortuus, illic uxorem suam Euam id est uitam appellauit. Simul et hoc notandum, quod nusquam sacra Scriptura nomen istud quod est Eua, commemorat nisi hoc loco et paulo infra, cum dicitur, cognouit Adam Euam uxorem suam. Ibi sicut et hic, si rite perspicias, miranda cordis impaenitentis 1220 duritia, mira carnis innuitur superbia gloriantis adhuc in ipsa poena sua de posteritate futura. Hoc inter utriusque nominis positionem, quae sunt, scilicet Adam et Eua distare mani¬ festum, est, quia nomen hoc quod est Eua, praesumptor homo superba aestimatione adinuenit; illud autem scilicet 1225 Adam Dominus Deus utrique sexui posuit, sicut postmodum scriptum est, masculum et feminam fecit eos et uocauit nomen eorum Adam in die quo conditi sunt. Igitur quod cum dixisset Deus, quia puluis es et in puluerem reuerteris, continuo subiunctum est, et uocauit Adam nomen uxoris suae Euam, eo 1230 quod esset mater cunctorum | uiuentium, idem est ac si dicere¬ tur: Sicut superius dicente Deo, in quocumque die comederis ex eo morte morieris, non credidit sed comedit, quia mulierem quae prior comederat non statim corporaliter mortuam esse uidit, sic et nunc dicenti, donec reuertaris in terram de qua 1235 sumptus es quia puluis es et in puluerem reuerteris, adeo non credidit, ut econtrario uocaret nomen uxoris suae Euam, id est uitam, eo quod mater esset cunctorum uiuentium. | 27. Fecit qvoqve Dominvs Devs Adae et vxori

3, 21-22a 1240

eivs

tvnicas pelliceas et indvit eos et ait : Ecce Adam qvasi VNVS EX NOBIS FACTVS EST SCIENS BONVM ET MALVM.

Et hoc leuiter dictum ac paene risui proximum uidetur,

1208 Gen. 2,

23.

1214 ferebatur t quoque add. t

1218 Gen.

4, 1.

1226 Gen. 5, 2.

1216 simul] similiter t nominis utriusque ~ t

1221

1234 Gen. 2,

17.

1220 duritia] est add. t mira] 1230 mater esset ~ t Vulg.

A 6}

PL 314

IN GENESIM III, 27-28

1245

1250

1255

1260

1265

1270

1275

1280

267

quod Dominus Deus tunicas pelliceas fecerit Adae et uxori eius. Nec enim eiusdem dignitatis est detractas mortuis ani¬ mantibus pelliculas consuere et tunicas facere, cuius sunt ea quae hactenus de Domino Deo dicta sunt, uerbi gratia caelum sicut pellem extendere, terram fundare, solem, lunam et stellas in firmamento ponere, postremo ipsorum animantium quorum pelliculae sunt naturas condere. Vnde et nonnulli hoc opificium Deo ascribere in tantum refugerunt, ut dicerent tunc primum corpora illis facta esse et idcirco pro corporibus tunicas pelli¬ ceas esse dictas, quia, sicut nunc tunicis uestiuntur corpora, sic tunc Deus propter peccatum corporibus uestierit animas. Sed hic error uerius omni irrisione dignus, iamdudum explosus est. Melius sapere oportet terrena corpora quasdam quidem esse animarum tunicas, uerum tamen ipsa prius esse facta quam animas. Sic enim supra scriptum est, quia prius formauit Dominus Deus hominem de limo terrae et deinde inspirauit in faciem eius spiraculum uitae. Quid ergo, inquis ? Numquid Dominus Deus sutor aut pellifex erat et impensa artis opera tunicas fecit pelliceas ? Fecit utique tunicas pelliceas, quia sic praesens testatur Scriptura ; non tamen et cogit nos con¬ fiteri, quod eo modo quem rideant, sed eo quem flere debeant omnes tunicati, fecerit illas. Fecit enim, id est faciendi neces¬ sitatem illis imposuit. Talia quippe tamque misera propter peccatum corpora esse uoluit, quae sine tunicis pelliceis durare non possint. Et notandum quod non qualescumque tunicas sed tunicas fecit illis pelliceas. Hoc optime dictum est. Nec enim solum¬ modo ob libidinem turpia uel pudenda, sed etiam ad patientiam frigoris infirma sunt nuda sexus utriusque corpora. Bene ergo non tantum tunicas sed et tunicas pelliceas illis fecisse dicitur Dominus Deus, quia iuste | talia uoluit illorum esse corpora, quae non solum tegi propter turpitudinem sed etiam calefieri opus esset propter infirmitatem. Habes itaque duo miseriae solatia cum labore et indigentia homini proposita, uictum scilicet et uestitum ; uictum ubi paulo ante dixit : In sudore uulhis tui uesceris pane tuo / uestitum ubi nunc dictum est : Fecit quoque Dominus Deus Adae et uxori eius tunicas pelliceas, et induit eos. 28. Ita demum iam spiritualiter homine mortuo corporaliter morituro uictus quoque pariter et uestitus indigente effecto

1245 cf. Ps.

103, 2.5.

1248 cf. supra 2,

904.

1256 Gen.

2, 7.

1276 Gen.

3, 19-

1262 sed eo] modo add. t 1263 enim om. G 1271 sed et] et om. U 1272 Dominus Deus dicitur ~ U 1276 uictum om. F 1278 quoque om. U 1280 spiritualiter iam ~ U mortuo] et add. U t

A Gy

268

IN GENESIM III, 28

idem Dominus Deus exclamat: Ecce Adam quasi unus ex no¬ bis factus est sciens bonum et malum. Ecce (quod est ostendentis aduer|bium) cum dicit Dominus Deus magnum in praesenti 1285 fragorem incutit cunctis aures audiendi habentibus. Quid enim ostendit ? Adam, inquit, quasi unus ex nobis factus est. In Adam (quod interpretatur terrenus) uirum simul et mulierem intellige, quia uiri pariter et mulieris commune nomen est, sicut iam superius dictum est. Quid est : Quasi unus ex nobis 1290 factus est ? Quasi Deus factus est. Eadem enim Trinitas hic loquitur, quae et superius'locuta est pluraliter ad semetipsam dicendo : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Eadem, inquam, Trinitas hic ostendit, qualis Adam uitio suo factus sit, quae supra proposuerat qualem illum 1295 facere uoluerit. Dicit ergo, quasi unus ex nobis. Nempe ex tri¬ bus personis Trinitatis unus est Pater, unus est Filius, unus est Spiritus sanctus. Et hi tres unum quidem sunt, sed non unus. Alius est enim Pater, alius Filius, alius Spiritus sanctus. Adam ergo, inquit Dominus Deus, quasi unus ex nobis factus 1300 est, ut iam non simus nos Trinitas sed quaternitas, quaquam non cum Deo Deus, sed contra Deum affectauerit esse Deus. Grauissima haec in ore Domini Dei et acerba nimis ironia est. Quis enim uel qualis Adam ? Adam in anima iam mortuus et corpore quoque in breui moriturus, indigens uictu et neces1305 sario coopertus atque cooperiendus uestitu. Sed enim quilibet ex nobis siue Pater siue Filius siue Spiritus sanctus neque mor¬ tuus est neque morietur neque propter famem uictu, neque propter turpitudinem aut frigus indiget uestitu. Ergo non uere sed ironice dictum aut dicendum est, quia hic talis quasi 1310 unus ex nobis factus est. Et cur tali ironia irridendus est ? Videlicet quia stulte ac superbe fallacissimo diabolo credidit dicenti : et eritis sicut dii. Ecce quomodo sicut Deus uel quasi unus ex nobis factus est, quomodo sciens bonum et malum factus est. | Non quomodo ipse sperauit, sed sic factum est 1315 istud, quomodo deceptor uoluit. Non sic scit bonum et ma¬ lum, quomodo omnia prospiciens Deus, sed iam expertus bonum sic nunc experitur et malum quomodo non Deus. Hoc modo quasi affirmatiua enuntiatione dictum grauitate dicentis adiuuante multo acerbius denegatum est, quam si negatiua 1320 dictione sic exclamasset : Ecce Adam nequaquam ut sibi per-

1287 Hier., Lib. interpr. hebr. nom. 2, 17 - CC 72, p. 60. 1292 Gen. 1, 26. 1290 cf. Symbolum Quicumque. 140, 12 - CSEL 44, p. 164 ; Hier., Tr. in Mc. 7 - CC 78, p. nit. 18. 1312 Gen. 3, 5.

1289 cf. supra 3, 1225. 1300 cf. Aug., Epist. 487 ; Vine. Ler., Commo-

1289 superius om. t quid est] enim add. U 1298 enim est ~ / 1302 in ore] more/ 1311 ac] et/ 1314 est om.F 1320 sic exclamasset] exci, sic dicendo /

PL

A

31

64

IN GENESIM III, 28-29

1325

3, 22b-23

269

missum fuerat quasi unus ex nobis factus est. Et quidem ille non solum nequaquam sicut Deus, sed paene factus erat sicut diabolus ; sed accelerauit et praeuenit miserator Dominus Deus, ne Deo mortuus sic immortalis permaneret homo sicut diabolus. Nam sequitur : Et ita dicit Deus : 29. Nvnc ergo ne forte mittat manvm svam et svmat ETIAM DE LIGNO VITAE ET COMEDAT ET VIVAT IN AETERNVM, EMISIT

EVM

DOMINVS

DeVS

DE

PARADISO

VOLVPTATIS

VT

OPERARETVR TERRAM DE QVA SVMPTVS EST. 133°

1335

Ecliptica id est defectiua locutione pro re et tempore scrip¬ tor in persona Dei usus est, quem locutionis modum cum grauitas adiuuat pronuntiantis hoc ipsum in | quo deficere uidetur ualentius exprimit. Vbi enim dixit, nunc ergo ne forte

PL 316

mittat manum suam et sumat etiam de ligno uitae et comedat et uiuat in aeternum, deficit quidem sermo sed grauiter deficit et

subaudiri promptum est, emittamus eum de paradiso uoluptatis. Sequitur enim scriptor in sua persona ubi Dominus Deus sermone deficit et continuo dicit : Emisit eum Dominus Deus de paradiso uoluptatis. 1340

1345

1350

1355

Ergo, inquit, quia quasi unus ex nobis factus est, immo quasi similitudinis nostrae gratia priuatus est, quia comedit et mortuus est et exinde aperti sunt oculi eius et cognouit quod nudus esset, iam nunc illum de hoc paradiso uoluptatis emitti opus est, et illi expedit quia talis factus est quem iam saturitas et otium non iuuet. Vt quid hoc tantopere agendum est ? Videlicet ne forte mittat manum suam et sumat etiam de ligno uitae et comedat, et hoc facto talis, tam miser factus Adam, uiuat in aeternum. Quid enim si cum talis factus sit, uiuat in aeternum ? Vtique nil nisi malum aeternum. Iam enim miser factus, si aeternus quoque sit, quid nisi miseriam aeternam habebit ? Parcamus illi ne hoc modo male sit quasi unus ex nobis, ne sicut quisque nostrum aeternus est : aeternus enim Pater, aeternus Filius, aeternus Spiritus sanctus, sic et ille aeternus sit, et ob hoc ueracem se esse rideat oculus nequam diaboli, qui Dei similitudinem illi repromisit. Etenim malum quidem | illi est temporalem esse, sed pessimum esset aeternum esse. Mala nimis et falsa est haec similitudo Dei, melius illi est omnino esse dissimilem Dei. Quomodo ? Videlicet ut quia miser est sit etiam temporalis. Hoc est esse omnino dissimilem 1330 Isid., Etym. 1, 34, 10. 1344 cf. Ez. 16, 49. 1350 cf. Aug., De ciu. Dei 8, 16, 25.39 ' CC 47, p. 233 s. 1352 cf. Symbolum Quicumque. 1354 cf. Mt. 6, 23.

1325 nam usque Deus om. t 1338 deficit sermone ~ t sermone in ras. F 1341 quasi] quia U 1356 illi supra lin. E 1357 est et falsa ~ E melius] multo praem. U t 1357/1358 est illi esse U esse omnino ~ t omnino om. LJ

A 64*

270

IN GENESIM III, 29-30

Dei, Deus enim est aeternus est et felix, et est eius aeterna felicitas felix aeternitas. Horum alterum id est felicitatem perdidit diabolus, aeternitatem uero non amisit, et est eius aeterna infelicitas infelix aeternitas. Parcamus, inquam, homini, et quia felicitatem perdidit, aeternitatem quoque 1365 praeripiamus infelici, ut in neutro sit quasi unus ex nobis. Nobis est aeterna felicitas felix aeternitas, sit illi temporalis miseria uel misera temporalitas, ut tunc illi commodius refor¬ metur aeternitas, cum fperit recuperata felicitas. In magna ergo ira magnae misericordiae Dominus Deus recordatus est, 1370 in hoc ipso quod lignum uitae non concessit misero homini, quippe quem noluit sic esse dissimilem sibi, ut esset utrobique similis diabolo, id est, ne uiueret homo aeque ut diabolus usque ad ultimum iudicium et aeque ut ille absque temporali morte transiret ad aeternum incendium. De hoc iam superius 1375 diximus, ubi secundum eamdem misericordiam dicit, quia puluis es et in puluerem reuerteris. 30. Nunc illud notandum quod non dixerit solum, ne mittat manum suam, sed ne forte, inquit, mittat manum suam. Plane per hoc liquet, quod non sic fuerit illud lignum uitae: lignum, 1380 quomodo est herba | aliqua sanitatis medicamentum. Siquidem medicinalis herba forte sumpta non perpetuam confert sani¬ tatem, sed studio prouisa seruatur contra forte redituram in¬ firmitatem. De hoc autem ligno dicit, ne forte comedat et uiuat in aeternum. Ergo nequaquam (ut nonnulli arbitrantur) fre1385 quentandum erat necessario lignum tamquam perpetuandae uitae transitiuum medicamentum, sed semel hoc sumpto uiueret corpus in aeternum. Nihilominus et per hoc intelligitur, quod hactenus Adam nescierit lignum illud lignum esse uitae, dum dicitur, ne forte. 1390 Ille namque forte fecisse quid uel inuenisse dicitur, qui in conscientia non habuit esse in loco uel in re hoc ipsum quod consequitur, ueluti qui terram uertit serere uolens nec aliud intendens et thesaurum inuenit. Dixit autem Deus, ne forte mittat manum suam, tamen certus quod non scienter mitteret, 1395 licet quasi dubitans aut sollicitus uelut j homo ne casu id eueniret. Igitur nec Adam cognouit nec ipse serpens diabolus sciuit, quod etiam lignum uitae plantasset Dominus Deus in medio paradisi. Si enim uel ipse scisset, numquam consilium 1360

1360 cf. Aug., ib. 3, 1167.

1371 1378 1385 ipse]

1369 cf. Ps.

97, 3.

1374 cf. Mt.

25, 41.

1374 cf. supra

uoluit t 1372 diabolo similis ~ U 1375 misericordiam] Dei add. U mittat supra lin. A 1380 quomodo] ut t 1382 forte contra ~ E lignum necessario ~ E 1392 sequitur E 1394 scienter om. U 1398 ille U t

PL

A

3

65

IN GENESIM III, 30-31

271

suae malignitatis ita dimidiasset ; sed, sicut lignum illud teme1400 rare persuasit ut miseros faceret, sic et istud praeripere sua¬ sisset, ut aeternaliter miseros uel misere aeternos efficeret. Nec uero sic mirandum tamquam incredibile, quod inani¬ matum et insensibile lignum uiuacitatis aeternae fructum potuerit afferre. Numquid enim non et in hoc paupertatis 1405 nostrae exsilio multa nascuntur, quae naturali uirtute mor¬ talitatis nostrae naturam in statum meliusculum permutare comprobantur ? Nonne circa ea maxime, quae in terra radi¬ cantur, medicina quae non est nisi a Deo uersatur ? Vt de ceteris taceam, nonne per mandragoram potenti auxilio steri1410 lis uterus Rahelis adeo melioratus est, ut conciperet et pareret primumque Ioseph et secundum Beniamin, licet cum periculo mortis enixa est ? Sed et usque hodie medici pro commenda¬ tione artis non fabulosum sed uerum illud fuisse contendunt, quod in libris gentilium legitur Aesculapium medicaminibus 1415 herbarum suscitasse mortuum, et ob hoc illum esse fulmina¬ tum, uidelicet ne assuescerent homines artem, per quam effu¬ gerent utile sibi mortis edictum. Cur igitur incredibile uideatur cuiquam in illo paradiso uoluptatis (quem plantauit Dominus Deus) materiale lignum 1420 uitae esse potuisse, quod uirtute sua manducantem hominem defenderet a corporali morte, donec emeritus post oboedien¬ tiam plenius cum beatis angelis frueretur diuinae maiestatis uisione ? Sed iam coeptum rei prosequamur ordinem. 31» Emisit, inquit, eum Dominus Deus de paradiso uolupta1425 tis, ut operaretur terram, de qua sumptus fuerat. Eiecitqve Adam.

24a

1430

1435

Repetitio sententiae confirmatio est. | Nam, quod dictum fuerat hoc modo, emisit eum Dominus Deus, hoc repetitum est dicendo : Eiecitque Adam. De quo utrum aliquando per Christum misericordiam consecutus sit, per quem saluati et liberati sumus, hodieque nonnulli dissertant, pro eo uidelicet quia nusquam canonica testatur Scriptura illum egisse paenitentiam. In eo dumtaxat qui inscribitur liber Sapientiae de illo sic scriptum est : Haec (subauditur sapientia) illum, qui primus formatus est a Deo, pater orbis terrarum : cum solus esset creatus, custodiuit eduxitque illum a delicto suo et dedit illi uirtutem

1409 Gen. 29, 14 ss. coli. 35, 16 ss. 1414/1417 cf. Vergil., Aen. 7, 763-782; Ouid., Fas/. 6, 737-762 ; Seruius, Comment. in Aen. 6, 398. 1430 cf. Missale Rom., Intr. in Cena Domini (Gal. 6, 14) - Antiph. Miss. 75, ed. Hesbert, p. 90. 1434 Sap. 10, 1.

1399 illud lignum ~ t 1409 per om. U t mandragorarum U t 1412 est]1 sit U 1419 quem] quod U t 1422 plenus t, iucunditate add. t 1423 rei om. t 1424 Et misit F 1425 fuerat] est t Vulg. 1431 quia uidelicet ~ t 1432 Scriptura testatur ~ t 1436 eduxit t, et eduxit Vulg.

PL

272

IN GENESIM III, 31

continendi omnia. Verum haec Scriptura neque de canone est, neque de canonica Scriptura sumpta est sententia haec, quo¬ modo cetera quae de patribus in eodem loco cum laude sapien1440 tiae memorantur ; uerbi gratia, haec uenditum iustum, sub¬ audis Ioseph, non dereliquit, et reliqua. Quod ergo illic dictum est, duxit illum a delicto suo, et dedit illi uirtutem continendi omnia, maiore libertate paruipenditur quam suscipitur, quia quando uel ubi peccatum suum agnouerit aut paenitentiae 1445 satisfactionem attulerit non ostenditur. Amplius autem, quod dictum est, et dedit illi uirtutem continendi omnia, nullum cer¬ tum sensum praesentat, quia profecto praeter unicum homi¬ nem Iesum Christum nullus est homo uirtutem habens conti¬ nendi omnia. Itaque quia de illo uetere Adam nihil usquam 1450 boni operis inuenitur et nouus Adam illi est oppositus, sicut enim in Adam omnes moriuntur, ita in Christo omnes uiuifcabuntur, saluatio eius et a multis negatur et a nullis satis fir¬ miter defenditur. Ne quis tamen temere definiat, constat et hoc | (ut ecclesiastica refert historia) ab Encraticis inuentum 1455 esse haereticis, quibus Tatianus auctor exstitit. Sane licet in Adam uir simul et mulier intelligatur et uterque sit emissus uel eiectus ; tamen quod dictum est, ut operaretur terram de qua sumptus est, melius de solo uiro accipitur, qui de terra sumptus est, nam mulier de came uel ossibus uiri 1460 sumpta est. Vnde et ipsa natura docet decere uirum ut ter¬ ram operetur, nam mulieri magis congruit ut erga corpus uiri in quolibet opificio seruiliter occupetur. Proinde cum dicitur, ut operaretur terram de qua sumptus est: commode subauditur, et ut mulier operaretur circa cultum uiri de quo sumpta est. 1465 Vbi autem uel in qua parte terrarum hic infelix operarius habitauerit, non legimus : nisi quod eum sepultum esse in Hebron ciuitate decem et quattuor milibus ab Hierosolymis distante sacra Scriptura testatur. Sic enim in libro Iosue scriptum est : Nomen Hebron antea uocabatur Cariatharbe, 147° Adam maximus ibi inter Enacim situs est, etc. Porro, Cariathar-

1437 Hier., Praef. in lib. Salomonis - PL 29, 428. 1440 Sap. 10, 13. 1430 I Cor. 15, 12. 1452 cf. Agelolmus, Comment. in Gen. 3, 24 - PL m, 145 ; de contraria sententia Augustini cf. PL 170, 715. 1454 Cassiodor., Hi st. eccl. 6, 13, 17 - CSEL 71, p. 326 ; Aug., De haeres. 23.53 - CC 46, p. 301.324. 1409 Ios. 14, 15. 1470 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 35, 27-30 - CC 72 p. 28 ; id., Lib. interpr. hebr. nom. 3, 5 - CC 72 p. 61 ; 26, 3 - p. 91.

1439 loco] libro U t 1440 commemorantur t 1443 sus- supra lin. E 1448 habens uirtutem ~ t 1452 negatur] libere praem. U t nullo U t 1454/ 1455 haereticis inuentum esse ~ t, est U 1456 intelligantur t 1457 eiectus uel emissus ~ t est supra lin. E 1460/1461 operaretur terram t 1463 comede F 1464 ut et ~ U ut om. t 1467 quattuordecim U 1470 Adam] autem add. t situs est ibi ~ U

A 65*

IN GENESIM III, 31-32

273

be interpretatur duitas quattuor, sic dicta pro eo quod tres patriarchae, Abraham, Isaac et Iacob, et ante hos Adam maximus ibi siti sint. Sequitur : | 32, Et collocavit ante paradisvm volvptatis, cherv3,24b-di475 BIM ET FLAMMEVM GLADIVM ATQVE VERSATILEM, AD CVSTODIENDAM VIAM LIGNI VITAE.

Et hic ira grandis necessariae nobis misericordiae societa¬ tem non reliquit. Irae namque iusti Dei est quod ante paradi¬ sum flammeum gladium collocauit ; misericordiae uero quod 1480 eumdem gladium uersatilem esse uoluit. Gladius uersatilis sententia est diuini iudicii, quae talis est ut possit uersari, id est non semper eadem districtione claudat hominibus aditum paradisi. Flammeus autem esse dicitur, quia reuera iudicium Domini iudicium flammae ignis est iuxta apostolum, dantis 1485 uindictam his qui male egerunt. Porro cherubim nomen est angelicarum fortitudinum. Haec ante paradisum esse posita ad custodiendam uiam ligni uitae, cum legimus miramur ; cum tamen publica fide teneamus et confiteamur, quod per ignem transituri et non nisi per angelorum ministerium exa1490 minati paradisum intraturi sumus. Terribile ualde est, quod ex hoc loco cum ceteris Scripturarum locis collato concipitur, uerbi gratia cum eo quod dicit apostolus : Si quis autem super¬ aedificat super fundamentum hoc aurum, argentum, lapides pretiosos, ligna, faenum, stipulam, uniuscuiusque opus mani1495 festum erit. Dies enim Domini declarabit, quia in igne reuelabitur. Et uniuscuiusque opus quale sit ignis probabit. Si cuius opus manserit quod superaedificauit, mercedem accipiet. Si cuius opus arserit, detrimentum patietur ; ipse autem saluus erit, sic tamen quasi per ignem. Quid enim ex huiusmodi dictis colligimus, 1500 nisi ad hoc flammeum gladium atque uersatilem ante paradi¬ sum esse collocatum, ut quicumque deinceps admittendi sunt illuc transeant per examinatorium ignem ? Tamquam diceret: Quia multiplicandi erant conceptus Euae et futura erat con¬ fusa uel permixta multitudo bonorum et malorum, nullos 1505 autem Dominus Deus admittere uolebat, nisi quos ipse nosset ex nomine et sic discussos ut dicere possint : Quoniam probasti nos, Deus, igne nos examinasti sicut examinatur argentum etc. ; idcirco collocauit ante paradisum cherubim et flammeum gladium atque uersatilem. Et recte angeli, qui in huiusmodi

1484 cf. II Thess. 1, 8. 1486 cf. Ambros., Expos. in ps. 118, 3, 16-17 ' CSEL 62, p. 49 s. 1488 cf. I Cor. 3, 15. 1492 I Cor. 3, 12-15. 1506 Ps. 65, 10.

1478 relinquit t 1482 eadem semper ~ U 1487 custodiendum t uiam uitae] additum add. t 1490 simus A. t 1491 cum supra lin. F 1499 enim om. G 1500 ad hoc] adhuc E gladium in marg. G om. t

PL 319

274

IN GENESIM III, 32

praesunt cherubim id est plenitudo scientiae uocantur. Ipsi namque iudicandi plenam habent scientiam. Sciunt enim | quid in libro cuiusque nostrum sit scriptum, id est, bene ha¬ bent memoriae traditum, quid boni aut mali gesserit quisque nostrum. Quotidie singulariter legunt et in nouissimo uniuer1515 saliter recitaturi sunt libros illos, de quibus in Danihele scrip¬ tum est: Indicium sedit et libri aperti sunt. Recte itaque cheru¬ bim non tam ad laudem ipsorum quam ad terrorem nostrum dicti sunt, quia nostra illis occulta publicanda sunt. Sciendum autem, quod tam animabus quam corporibus 1520 ignis ille molestissimus et inaccessibilis est, cunctis mortali¬ bus. Mortuis au|tem id est mortuorum fidelium animabus a tempore Dominicae passionis exsuperabilis est et corporibus quoque illorum in resurrectione peruius erit. Porro ante ean¬ dem Domini nostri passionem nulli omnino filiorum Adam 1525 peruius fuit, donec fusus de corpore eius sanguis cum aqua ignem illum exsuperauit, non quod substantiam eiusdem ignis exstinxerunt, sed quia illis qui eum exspectauerant hanc uirtutem contulit, ut eis ille nocere non posset ignis. Secutus est confestim latro ille uenerabilis, quem confessum in cruce 1330 continuo munierat fides sanguinis Christi contra illum ignem ne obsisteret illi. Consequimur et nos omnes fundamentum quod est Christus habentes alii aurum uel argentum, alii lapides pretiosos, alii ligna, faenum, stipulam, id est diuersorum ponderum uel mo1533 dorum peccata portantes. Et, sicut horum alia aliis facilius uel difficilius igni consumuntur, ita quique nostrum pro diuersitate peccatorum alii citius alii tardius purgati paradisi felici¬ tatem ingredientur. Hic ignis non solum hoc loco, sed et plerisque Scripturae 154° locis gladius dicitur ut illic: In igne enim Domini deuorabitur omnis terra et in gladio eius omnis caro. Igitur dum dicit scrip¬ tor iste diuinus : Et collocauit ante paradisum cherubim et flam¬ meum gladium atque uersatilem ad custodiendam uiam ligni uitae, breuius quidem ac secretius rem attingit, scilicet iudi1345 cium ignis per quod transituri sumus, quam in plerisque Scripturae locis inuenitur, sed diligenter intuentibus terribilius enuntiauit difficultatem regressionis, qua filii benedictionis in hoc exsilio generati per gratiam Dei illuc reuocantur. 1510

1510 Greg., Hom. in E%. 9, 18 - PL 76, 1054 B. 1510 Dan. 7, 10. 23, 43. 1532 cf. I Cor. 3, 12. 1540 Soph. 1, 18 ; Deut. 32, 42.

1529 Lc.

1520 est et inaccessibilis ~ t 1523 erit peruius ~ U t 1530 munerat t 1534 ponderum] quinque praem. t, quique praem. U modiorum t 1540 illic] ille E 1542 paradisum] uoluptatis add. U 1544 attigit G U t

A 66

PL 320

IN GENESIM III, 33

275

153. Minus quam ea, quae dicta sunt, uidetur sonare illud quod in line positum est, ad custodiendam uiam ligni uitae. Hoc idem namque constat dici potuisse, si non esset arcendus quis¬ que ab illo ligno uitae, nisi quamdiu uiueret in isto corpore propter causas quae iam superius dictae sunt : ad hoc profecto sufficeret flammeus gladius nec opus esset, ut cherubim quo1555 que ante paradisum collocarentur. Ille quippe ignis cunctis uiuentibus est inaccessibilis et ante afflatus eius est intolera¬ bilis, quam possit ullatenus sciri ubinam sit paradisus. Sic enim ab omnibus compertum est, qui Nilum contrasequentes, ut caput eius inuenirent, potuerunt uidere calentem 1560 et non potuerunt ad eius peruenire originem. Sic enim Roma¬ nus auctor dicit : ... Illos rubicunda perusti Zona poli tenuit, Nilum uidere calentem Non pertinet hic ad nos, quid tales homines de quinque 1565 zonis caeli dicant, quia de Scripturis ueritatis non habent fundamentum, cum sint opiniones uel coniecturae saecularium, sed hoc cum illorum confessione certum comprobamus, quod propter | intolerabilem ignis uaporem nemo mortalium potuit umquam Nili fluminis consequi fontem, cuius constat secun1570 dum hanc Scripturam ex paradiso manare originem. Ergo, sicut iam dictum est, etiam si non | cherubim ante paradisum collocarentur, suffecisset ad abigendos homines flammeus gladius. Quod si obicitur ad haec Enoch et Heliam adhuc uiuentes in paradisum esse translatos, dicimus potuisse quidem 1575 Dominum Deum transferre illos illaesos per ignem iam dictum, quippe qui transferendo Heliam per currum leuauit igneum ; uerum hoc nusquam Scriptura dat intelligi, quod illos tulerit in ipsum paradisum, ubi comederent de ligno uitae et uiuerent in aeternum, sed ita subleuati sunt, ut m secreta quadam ter1580 rae regione ducerentur, ubi in magna iam carnis et spiritus quiete uiuerent, quousque ad finem mundi redeant et mortis debitum soluant. Igitur non solam repulsam hominum, quod solum littera uidetur sonare, dicendo ad custodiendum uiam ligni uitae, sed iudicia quoque de admittendis et non admit1585 tendis rationabili discretione facienda significat ipsum nomen custodiae, ob quam non solus flammeus gladius, sed cherubim quoque dicuntur excubare. Verum de hoc iam superius dictum 1550

1502/1563 Lucan., Pbars. io, 274-275.

1576 IV Reg. 2, 11.

1553 quae iam s. dictae sunt] superius iam dictas t 1557 quam] qua U para¬ disus sit ~ t 1558 omnibus] quoque add. U 1559 bibere t 1572/1573 flammeus gladius ad abig. homines ~ U 1579 subleuati] sublati t, E sed corr. 1579/1580 regione terrae ~ t 1580 iam om. t 1587 dicitur t

PL 321

A 66v

276

1590

1595

1600

1605

1610

1615

1620

1625

IN GENESIM III, 33-34

est : Aliqui doctorum ita distinguunt, ut flammeum gladium id est murum igneum in circuitu paradisi propter homines, angelorum uero custodiam propter malignos spiritus positam esse intelligant. His ita dumtaxat assentimur, ut spiritibus quoque malignis ignem corporeum poenalem esse non nege¬ mus. Ignis namque aeternus iuxta euangelicam ueritatem paratus est diabolo et angelis eius. Sanctis autem angelis non nocet ignis, quippe quos impassibiles iustitia fecit, sed nec animabus iustis, quas, ut supra iam dictum est, mundauit et muniuit fides sanguinis iuMi Dei et hominis Iesu Christi. 34. Hactenus altum sanctae huius Scripturae uerticem re¬ pendo potius quam gradiendo transegimus et deinceps lucidi atque amoeni campi fessis sese aperiunt pedibus et ingerunt obtutibus. Hactenus, inquam, ut possibile fuit diximus, quali¬ ter Deus Pater per Verbum suum quod est eius Filius, et propter bonitatem suam quae est sanctus septiformis Spiri¬ tus, sex diebus omnia condidit et septimo die requieuit; hominis quoque, quem in paradiso posuit, peccatum, qualiter iudiciali sententia percussit eumque de paradiso eiecit. Deinceps illud dicendum erit, qualiter uel quo ordine Ver¬ bum ipsum per quod omnia facta sunt eidem eiecto atque captiuo homini paulatim innotuit per totidem aetates mundi; adeo creaturae suae appropinquans, ut carnem de carne ueram assumeret, quam et pro salute mundi Deo Patri suo, in sacrificium uerum obtulit, quo facto et ipse in requiem suam introiuit | et liberatum hominem requiescere secum fecit. Verum antequam tantae huius dignationis speculationem ingrediamur, pauca de duabus generationibus notissimis dicenda sunt, quarum ex altera filii huius saeculi, ex altera filii Dei, per iam dictum unicum Filium Dei saluandi, magis fidei quam carnis successionibus supputantur. Generationum istarum sicut opera contraria sunt et semper sibi inuicem aduersantur, sic originales uel principales causae ex aduerso prodierunt. Nam generationis electorum causa ex gratia Dei est dicentis : Crescite et multiplicamini, et replete terram, etc. Generationis autem reproborum ex ira eiusdem dicentis ad mulierem : Multiplicabo aerumnas tuas et conceptus tuos. Quae prior iussa est nasci, ipsa praepediente fluxu pec¬ catorum tardius succreuit. Primo enim sic scriptum ( est : Adam vero cognovit Evam vxorem svam. Qvae

1588 cf. supra 3, 1486. 1594 cf. Mt. 25, 41. Gen. 1, 28. 1624 Gen. 3, 16.

1601 prout U 1608 erecto uerum in sacrificium ~ /

1605 cf. supra 1, 231.

conce-

1622

E atque om. E 1611 ueram] nostra / 1612 1613 secum requiescere ~ U t 1626 creuit t

PL 322

A 67

IN GENESIM III, 34 4, l-2a

277

PIT ET PEPERIT CAIN DICENS : POSSEDI HOMINEM PER DEVM. RVRSVMQVE PEPERIT FRATREM EIVS ABEL. 1630

1635

1640

1645

1650

1655

1660

Ille primus in generatione iniquorum, iste primus computa¬ tur in generatione iustorum. At ille tanto cum tripudio matris exceptus, ut iuraret sibimet in admirationem gaudii sui di¬ cens : Possedi hominem per Deum, et ob hoc uocaret nomen eius Cain, Cain quippe interpretatur possessio. Ille, inquam, primum humanae generationis miraculum et falsa felicitas uanumque gaudium infelicium, occidit fratrem suum Abel, quod interpretatur luctus. Et hoc illi nomen congruit, non solum quia primi luctus causa fuit parentibus, uerum etiam quia primus illorum est, de quibus dictum est : Beati qui lugent quoniam ipsi consolabuntur. Interea iam generare ualente Cain et generatione peccatorum pullulante nec unus computatur surculus, de quo bonae generationis speraretur fructus, donec inter multiplices conceptus inter multos filios et filias unus nasceretur, qui et uocaretur Seth, id est positio, eo quod pro Abel positus esset, ut electae generationis princi¬ pium existeret. Sic enim inferius scriptum est : Cognouit quo¬ que adhuc Adam uxorem suam et peperit filium uocauitque nomen eius Seth dicens : Posuit mihi Deus semen aliud pro Abel, quem occidit Cain. Ab hoc nonus ab Adam uero decimus Noe nascitur patre Lamech dicente prophetico spiritu : Iste consolabitur et re¬ quiescere faciet nos ab operibus et laboribus manuum nostrarum in terra, cui maledixit Deus. Ob hoc uocauit eum Noe quod interpretatur requies. Econtra a Cain sextus, ab Adam uero septimus, Lamech nascitur, non quod plures ex illo latere non fuerint generationes sed quia non eatenus attinuit ad rem illarum usque ad diluuium texere successiones, scriptore illud intendente quota generatione occisus fuerit Cain qui occidit Abel. Fuisse namque et alias generationes post Lamech ante diluuium ex ipsa littera manifestum est : Lamech, inquit, accepit uxores duas, nomen uni Ada et nomen alteri Sella. Genuitque Ada Iabel, qui fuit pater habitantium in tentoriis atque pastorum, et nomen fratris eius Iubal, \ ipse pater fuit canentium in cithara et organo, etc. Sciendum quippe est occiso

1634 Hier., Lib. interpr. hebr. nom. 4, 2 - CC 72, p. 63. 1636 ib. 2, 18 p. 60. 1639 Mt. 5, 5. 1644 Hier., Lib. interpr. hebr. nom. 10, 12 - CC 72, p. 71. 1646 Gen. 4, 25. 1651 Gen. 5, 29. 1653 Hier., Lib. interpr. hebr. nom. 9, 4 - CC 72, p. 69. 1660 Gen. 4, 19.

1647 Adam adhuc ~ t 1647/1648 et peperit usque a Seth om. t 1649 Cain] huius enim nomen ut iam dictum est uocauerunt Seth add. t 1651/1652 et requiescere faciet non in Vulg. 1652 et] uel U 1661 alii U 1662 Iahel AEFt 1663 Tubal t fuit pater ~ Vulg. 1664 in om. t(Vulg. occi¬ sio F

PL 323

278

IN GENESIM III, 34-35

Abel tardius propagare coepisse generationem hanc in qua decimus inuenitur Noe. Siquidem Seth centesimo trigesimo anno Adae natus est. Vixit Adam, inquit Scriptura, centum triginta annis et genuit ad similitudinem et imaginem suam uocauitque nomen eius Seth. Quomodo ergo per Seth usque ad 1670 diluuium plures, per Cain uero pauciores haberentur genera¬ tiones ? Sed, ut iam dictum est, illud scriptor in illa genera¬ tione quae anterius coepit intendit, ut illum designaret, a quo occisus est Cain, et idcirco sequentes generationes negligentius praetereundo reticuit.'' Noe tandem ex illa massa quae in 1675 diluuio perierat residuus, et fide sua iustus appellatus, genuit Sem, Ham et Iafeth, de quibus rursus impletus est orbis et boni ac mali generati sunt. De Sem primogenito Noe decimo loco natus est Abram secundum hebraicam ueritatem. Nam quod apud Lucam euangelistam undecimus inuenitur ex 1680 uulgata Septuaginta interpretum editione est, apud quos inter Arphaxad et Heber ponitur Cainan, quod nomen in hebraico non habetur. Itaque secundum hebraicam ueritatem a primo¬ genito Noe Sem decimus Abraham nascitur, cuius cum semine pepigit | foedus Dominus Deus, ut esset Deus eius uniuersis A 1685 gentibus dimissis, ut uias suas ingrederentur, re ipsa nimium esse ueracem Dei sententiam contestante, qua dixit mulieri seductae a diabolo : Multiplicabo aerumnas tuas et conceptus tuos. 35. Quis inter haec aestimare sufficiat constantiam propo1690 siti Dei in eis, quos praesciuit et praedestinauit, quos iam proposuerat uocare sanctos, cum diceret primis duobus mas¬ culo et feminae, quos creauerat : Crescite et multiplicamini ? Quomodo nisi per multam uirtutem benedictionis et bonae uoluntatis eius in tanta multiplicitate aduersae generationis 1695 tam ante quam post diluuium uigere uel superesse usquam potuit genus electorum ? Vicit Dei bonitas iniquitatem nos¬ tram et ad hunc Abram locutus repromisit ei, quod benedice¬ rentur omnes gentes in semine eius, quod est Christus. Et credidit, inquit Scriptura, Abram Deo et reputatum est ei ad 1700 iustitiam. Verumtamen nec in illo carnis eius per Saram unico semine scilicet Isaac simplex electorum generatio fuit aut pura, sed cum duos illos generasset, alter ad Cain, alter per¬ tinuit ad Abel. Iacob enim, inquit Dominus, dilexi, Esau 1665

1667 cf. Gen. 5, 3. 167» cf. Lc. 3, 34.36. 1687 Gen. 3, 16. 1690 cf. Rom. 8, 29. 1692 Gen. 1, 28. 1693 cf. Lc. 2, 14 ; cf. Ps. 65, 3. 1696 cf. Rom. 12, 21. 1097 cf. Gen. 22, 18. 1698 cf. Gal. 3, 16. 1699 Gen. 15, 6. 1703 Mal. 1, 3.

1678 Abraham t 1681 Affaxat t 1683 Abraham t natus E eos t 1701 electorum supra lin. A, gener, fuit electorum ~ E

1690

67v

IN GENESIM III, 35-36

279

autem odio habui. Proficiente deinceps fidelis Abrahae progenie, 1705 magis ac magis in illa quoque gente conceptus mulieris multi¬ plicati sunt et talis secundum carnem propagatus est Israhel, cui Deus merito per prophetam diceret : Pater tuus Amorreus et mater tua Cetthea. Interea uentum est ad Dauid, et huic aliquid | plus dictum est de illo uno semine supernae bene1710 dictionis. Nam cum ad Abraham Christus homo tantum de¬ signatus fuisset per repromissionem, qua dictum est: In semine tuo benedicentur omnes gentes, iurante Domino Dauid ueritatem et dicente ad eundem regem et prophetam : De fructu uentris tui -ponam super sedem suam, iam rex Christus de1715 signatus est. Deinde in transmigratione Babylonis destructo templo uetere nouum reaedificari conceditur in typum noui sacerdotii, quod uetere sacerdotio decedente successurum erat, et ostenditur Zachariae prophetae Iesus sacerdos magnus in¬ dutus sordidis uestibus, quibus nostra peccata figurantur, 1720 quae super se suscepit pontifex magnus Iesus Christus, et auferuntur ab eo sordida mortalitatis nostrae uestimenta et induitur mutatoriis, id est noua resurrectionis et immortali¬ tatis gloria. Itaque Dei Filius homo rex atque sacerdos prae¬ monstratus tandem de Spiritu sancto conceptus ex Virginis 1725 utero nascitur semen benedictionis, per quod omnis maledictio superetur. 36» Istae sunt sex aetates mundi certis terminis certisque gratiae distinctae incrementis. Prima namque ab Adam, secunda a Noe, tertia ab Abraham, quarta a Dauid, quinta 1730 a transmigratione Babylonis, sexta ab incarnatione Domini. Et in prima factis tantummodo ipse Christus praefigurabatur. In secunda iam et ille praesignatur itidem factis et praeterea sermone familiari Dommus Deus cum hominibus foedus com¬ ponit. Tertia iam nasciturus promittitur, in quo benedicendi 1735 simus. Quarta, iam rex, quinta, iam sacerdos quoque fore praemonstratur. Sexta, tandem ipse per mysterium incarna¬ tionis mundum ingreditur. Istae sex aetates sex primis diebus respondent, de quibus hactenus dictum est; sed quae in illis diebus facta sunt natu1740 ralia, quae autem in istis aetatibus doctrinalia sunt. Nec enim hic nouae naturae formantur, sed deformata natura hominis ad reformationem praeparatur. Proinde et illa dierum opera (sicut iam in principio huius operis dictum est) ad personam

1707 Ez. 16, 3.

1711 Gen. 22, 18.

1713 Ps. 131,

ii.

1723 cf. Gen. 14, 18.

1700 uno om. t, supra liti. E 1725/1726 superetur maledictio ~ U 1731 prae¬ figuratur Ut 1735 sumus t fore om. G 1740 quae om. t in istis autem ~ t

PL 324

28o

745

750

755

760

765

IN GENESIM III, 36

Patris ; haec autem proprie pertinent | ad personam Filii. Itaque sicut Patri Filius in nullo est dissimilis, sic eodem ordine quo et in illis diebus demonstratum est : eodem, in¬ quam, in istis aetatibus demonstrandum est intimatum esse timoris, pietatis, scientiae, fortitudinis, consilii, intellectus et sapientiae spiritum. Nam in eo quod deiecto homine de paradiso uoluptatis cherubim et flammeus gladius ante paradisum collocatus et deinde diluuium in mundo inductum est, timor ; in eo quod per arcam cum paucis iustitiae suae consortibus Noe seruatus est et cum hominibus Deus pactum suum con¬ stituit, pietas ; in eo quod ad Abraham est de incarnatione Christi repromissio facta et lex posteris eius data, | scientia ; in eo quod uictoriosis populi Dei regibus rex idem Christus repromissus est, fortitudo ; in eo quod fidelis et misericors pontifex in restauratione templi secundum Zachariam pro¬ phetam praesignatus est, consilium ; in eo quod incarnatus et passus sensum aperuit hominibus ut intelligerent Scripturas, intellectus ; in eo quod ingressus in gloriam suam uisione suae maiestatis omnia caelestia implet, sapientia recte commenda¬ tur. Siquidem et septima aetas et septimus dies una eademque diuinae festiuitatis requies est. Hanc speculationem uerbi Dei, per tot incrementa mundo manifestati, iam nunc ingres¬ suri ipsum rogamus Verbum Patris, ut lucerna sit pedibus et lumen semitis nostris.

1748 cf. Is. 11, 2.

1760 cf. Lc. 24, 32.

1766 cf. Ps. 118, 105.

1745 Filius Patri ~ t Filius Pater Filio et praeni, t 1749 eiecto G t 1750 gladius] atque uersatilis add. t 1751 collocatus] est add. U 1753 conseruatus G U t 1754 ad om. E est om. t 1755 repromissio facta de incarnatione Christi ~ t data] est add. U t 1756 idem] id est G 1758 restaura¬ tionem U 1760 ut om. E 1766 rogemus E t 1767 Explicit liber III, incipit IIII A E F fin. U

A 68

PL 32

IN GENESIM LIBER QVARTVS

1. Humanae creaturae praeparatio salutis est eodem Verbo catechizari per quod et facta est, quatenus et prius corde cre¬ dat ad iustitiam et postea ore confiteatur ad salutem per sacra¬ mentum passionis eius necessariam accipiendo peccatorum 5 remissionem. Et nos quidem qui nunc uiuimus, quorum beatitudinem ille apertis oculis cadens suspirabat quando dicebat : Heu qua uicturiis est, quando ista faciet Deus ? Nos, inquam, sicut quando uolumus catechizamur et catechizamus et sic nihilominus sacramentum perfectae salutis, quando uolumus io accipimus et damus, quia uidelicet nunc uiuimus quando ista fecit Deus, quando mortem pro omni mundo subiit Dei Filius, ut omnes nos in morte eius baptizaremur. At uero sanctis uel iustis anterioribus non eadem plenitudo fuit. Nam futuri qui¬ dem illi fidem habuerunt, sed praesens regenerationis sacra15 mentum non habuerunt. Vnde dicit apostolus : Iuxta fidem defuncti sunt omnes non acceptis repromissionibus, sed a longe aspicientes et salutantes et confitentes, quia peregrini et hospites essent super terram, etc. Itaque defuncti adhuc apud inferos detinebantur, in illam caelestem ecclesiam non ante admitten20 di, donec ueniret sacerdos magnus Iesus Christus, qui mundaret eos sacramento suae passionis. Nam quemadmodum catechu¬ meni nostri, quamlibet perfectae et eruditae fidei sint, non communicant sacris altaribus ecclesiae praesentibus nisi prius fuerint baptizati, sic et omnes ueteres sancti non debebant 25 admitti caelestibus sanctis, donec per mortem suam Christus expiaret in illis maculam primae praeuaricationis. Igitur omnis sanctorum uel electorum anterior populus uniuersum quod passionem do|minicam praecessit ecclesiae corpus sic in A 68v praesenti negotio nobis habendum est, quemadmodum ca30 techumenus unus, qui qualiter quibus dictis uel factis in figu¬ ram contingentibus catechizatus id est instructus fuerit, iam nunc partim dicere incipimus nec enim uniuersa comprehen¬ dere possumus. 2. Eiecto iam homine de paradiso uolupta|tis confestim, PL326 33 quod ad exspectationem pertinet Filii Dei, Scriptura subiunxit dicens : Et collocauit ante paradisum cherubim et flammeum gladium atque uersatilem. Gladium dicendo flammeum atque uersatilem suscitauit auditorem ad rememorandam miseri¬ cordiam et iudicium futurum, uc cum timore et spe exspectaIV, 1 cf. Gal. 6, 6. 2 cf. Rom. 10, 10. 6, 3. 15 Hebr. ii, 13. 36 Gen. 3, 24.

IV, 16 omnes] isti add. Vulg. 22 nostri otn. t 34 Electo t

7 Num. 24, 23. 39 cf. Lc. 2, 25.

17 despicientes A F

12 cf. Rom.

18 essent] sunt Vulg.

IN GENESIM IV, 2

282 40

ret eum, qui suis fidelibus gladium illum et flammeum exstin¬ gueret et uersatilem uersaret. Deinde quo ordine flammam eiusdem gladii foret exstincturus, tali narratione praefigurauit immo praefiguratum ostendit. Fvit avtem Abel pastor ovivm et Cain agricola.

4, 2b-5a 45 Factvm est avtem post mvltos dies, vt offerret Cain de FRVCTIBVS TERRAE MVNERA DOMINO. ABEL QVOQVE OBTVLIT DE

PRIMOGENITIS

GREGIS

SVI

ET DE

ADIPIBVS EORVM.

Et

RESPEXIT DOMINVS AD ABEL ET AD MVNERA EIVS, AD CAIN VERO ET AD MVNERA EIVS NON RESPEXIT. 50

55

60

65

70

75

Primus unigenitii Filii Dei testis Abel uoluntarium Deo de primogenitis gregis sui sacrificium obtulit, in fide passionis eiusdem unici et dilecti Filii Dei, quem tali sacrificio prae¬ signari condecuit. Paulus namque apostolus dicit : Fide pluri¬ mam hostiam Abel, qtiam Cain obtulit Deo, per quam testimonium consecutus est esse iustus, testimonium perhibent muneri¬ bus eius Deo, et per illam defunctus adhuc loquitur. Fide, in¬ quit, plurimam, nam cultu uel religione parem uterque obtulit hostiam. Siquidem uterque cui debuit obtulit, et proinde recte uterque obtulit, sed non recte uterque diuisit. Nam ille scilicet Cain cum Deo offerret sua, seipsum sibi retinuerat repositum habens in cupiditate terrena. Huiusmodi portionem Deus non accipit, sed: Praebe, inquit, fili, cor tuum mihi, at ille cor suum sibi, ut iam dictum est, retinuit et fructus terrae Deo obtulit. Porro Abel primo cor suum, deinde rem suam offerendo, plurimam, ut dictum est, hostiam obtulit per fidem, credendo scilicet futurum esse ut uersaretur gladius ille, quem collocauerat Dominus Deus ante paradisum ad custodiendam uiam ligni uitae ; credendo, inquam, futurum esse illud semen mulieris, quod contereret caput serpentis antiqui. Hac fide emeritum non dubitandum est illum prophetiae quoque percepisse spiritum, ut illud semen de quo dictum fuisse audierat serpenti, Inimicitias ponam inter te et mulierem et semen tuum et semen illius, scire non tantum semen fore mulieris, sed et Filium Dei, qui uerus agnus | Dei per suam innocentiam malitiam serpentis conculcaret et per suum sanguinem flammeum illum gladium restingueret. Itaque cum primo, ut iam dictum est, obtulisset seipsum, obtulit et mu¬ nera de primogenitis gregis sui et de adipibus eorum. Ita plu¬ rimam hostiam obtulit quam Cain. Proinde testimonium

53 Hebr. ii, 4.

02 Prou. 23, 26.

72 Gen. 3, 15.

40 et om. t 50 testis supra lin. E 59 uterque recte ~ E t 00 Cain scilicet ~t 03 ut iam dictum est cor suum retinuit sibi ~ t 05 ut] iam add. t per fidem obtulit ~ t 09 antiqui serpentis ~ / 73 fore semen ~ / 70 illum om. t

PL 327

IN GENESIM IV, 2-3 80

85

90

consecutus est esse iustus testimonium perhibente muneribus eius Deo. Nam protinus subditur : Et respexit Dominus ad Abel et ad munera eius testimonio perhibente Deo muneribus eius, testimonium consecutus est esse iustus, id est respiciente Deo ad munera eius, palam factum | est, quod ad ipsum respexisset Deus. Ad Cain uero, et ad munera eius, non respexit, uidelicet quia respectu Dei dignus non erat is qui offerebat consequen¬ ter nec ipsa eius munera. Sciendum autem illum Dei respectum uisibili signo claruisse, sicut et de aliis hominibus iustus sacrae fides historiae testatur, quod holocausta illorum consumpserit ignis datus diuinitus.

3. 4, 5b-7

283

Iratvsqve est Cain vehementer et concidit vvltvs

eivs. Dixitqve Dominvs ad evm : Qvare iratvs es ? et cvr CONCIDIT FACIES TVA ?

NONNE SI BENE EGERIS RECIPIES ?

Sin avtem male statim in foribvs peccatvm aderit, et

95

SVBTER TE ERIT APPETITVS EIVS ET TV DOMINABERIS ILLIVS.

Vehementer, inquit, iratus est, quod ab effectis claruit pro¬ tinus, quia concidit uultus eius, uidelicet ira in odium uersa trabali pondere declinauit in terram uultum et oculos eius. Terram namque aspiciunt qui crudelia meditantur. Vnde est 100 illud in psalmo : Proicientes me nunc circumdederunt me, oculos suos statuerunt declinare in terram. Vtrumque ab illo requirit Deus. Dixit enim : quare iratus es, addiditque, et cum concidit jacies tua ? Siquidem etiam si non occidere uellet, iam pro tali causa iratum esse scelus est, peccatum diabolicum est, quia 105 diabolum imitatur, qui alterius iustitiae inuidet. Alias autem moueri uel irasci humanum est, dummodo ira prius resideat quam peccati opus generet. Quapropter in psalmo sic dictum est : Irascimini et nolite peccare, qtiae dicitis in cordibus uestris, et in cubilibus uestris compungimini. Ac si diceret : Et si ad no horam ut homines mouemini, nihil tamen per iram operemini, et de hoc ipso quod moti uel irati fuistis, cito paenitemini. Sed hanc iram, qua iratus est Cain, nusquam Scriptura sacra concedit, nam ipsa est inuidia diaboli. Bene ergo Deus utrumque requirit, dicendo, quare iratus es, et cur concidit fa115 cies tua, quia uidelicet iratus fuerat inuidendo et conciderat facies eius parricidium meditando. Ita percunctando uocat il¬ lum intus ad conscientiam suam, inuitat eum ad cor suum, ut

88 cf. Leu. 9, 24. 98 cf. Mt. 7, 3. 99 cf. Aug., Enarr. in ps. 16, 10 - CC 38, p. 93 ; cf. Rupert., Comment. in eu. s. Iob. 6, 186 - CC, Cont. Med. 9, p. 304. 109 Ps. 16, 11. 10S cf. Sap. 2, 24. 108 Ps. 4, 5.

82 muneribus eius Deo ~ t 84 respexit t 86 non erat dignus ~ / 91 est 95 svbter] svb Vulg. 104 esse] fuisse t 107 sic om. t 113 sacra om. t 117 intus] mitis ad misericordiam t supra lin. A, om. E

A 69

284

IN GENESIM IV, 3-4

uideat ipse quid cogitet bonum scilicet sit an malum. Amplius autem subiungendo : Nonne si bene egeris, recipies, etc. Forti 120 illum inuectione pulsat, ut uultum suum subleuet a terra, ut mentis oculos | sustollat, ut trabem de oculo suo eiciat et PL 328 procul aspiciat uideatque prudenter quid magis expediat, quid euenturum sit, quis finis, quis fructus succedat, si malum quod cogitatione deliberat opere perficiat. 125 Nonne, inquit, si bene egeris, recipies ? Sin autem male statim in foribus peccatum aderit) sed subter te erit appetitus eius et tu dominaberis illius. Quod est dicere : Quia tu mente deliberas perpetrare opus peccati, en ego, priusquam id facias, ne postea quam feceris quasi de ignorantia te excuses, dico tibi : Nonne 130 scis quia si bene egeris, recipies ? Sin autem male, subauditur, et illud recipies : nam statim in foribus peccatum aderit, ut quocumque te uerteris, quidquid agere uolueris, tecum sit comes in itinere, princeps in opere. Et tunc quidem super te erit et dominabitur tui, quia uidelicet omnis qui facit pecca135 tum seruus est peccati, nunc autem antequam facias illud, dum adhuc est in appetitu, ipse appetitus eius subter te erit, et tu dominaberis illius. Verbi gratia quemadmodum is, qui non¬ dum rex creatus est, subter | populum est et populus domina- A 69* bitur illius, ita ut eum suscipiat si uult.

4.

140

Dixitqve Cain ad Abel fratrem svvm : Egrediamvr

FORAS. CVMQVE ESSENT IN AGRO, CONSVRREXIT CAIN ADVERsvs Abel fratrem svvm et occidit evm.

Iam quia haec et cetera quae sequuntur de Abel manifesta sunt, audiamus quid iusti huius uita uel mors loquatur, quid 145 clamet ad Deum sanguis eius. Ait enim apostolus, ut supra dictum est, quia defunctus adhuc loquitur. Et nunc ipse Do¬ minus ad Cain : Vox, inquit, sanguinis fratris tui clamat ad me de terra. Vox utique sanguinis qui ad Deum clamat non inarticulata, id est, sensu carens esse putanda est. Quid enim 150 nisi hoc ipsum nobis de Christo loquitur uita et morte sua, quod litteris prophetiae loquuntur et euangelia ? totum utique quod fecit, quod pertulit, parabola est uel figura Domini nostri Iesu Christi. Primo, quod fuit ille pastor ouium a mysterio non uacat huius qui dicit : Ego sum pastor bomis, ego sum pastor 155 ouium. Plane qui hunc pastorem bonum, pastorem magnum despectui habuerunt, praecipue Annas et Caiphas ceterique fures et latrones, qui hunc pastorem ouium occiderunt, omnes

121

cf. Mt. 7, 3. 154 Ioh. 10, 11.

121

134 Ioh. 8, 34. 157 cf. Ioh. io, 8.

144 cf. Mt. 23, 35.

14« Hebr. 11, 4.

sustollat] a terra scilicet add. t 131 aderit supra lin. E 136 est] es E subter] sub Vulg. 139 recipiat t 142 occidit] interfecit Vulg. 149 esse supra lin. A, om. E computanda E

IN GENESIM IV, 4-5

285

omnino cum illo Cain unum corpus fuerunt. Alia fuere membra sed unum corpus ex eis et ex omnibus quicumque innocentiam 160 uel iustitiam persequuntur ; et unus spiritus, unum caput est eorum diabolus. Et pro diuersis quidem officiis siue personis plures erant iuxta parabolam euangelicam mali et male per¬ dendi agricolae, sed pro unanimi crudelitatis intentione totus eorum coetus unus erat Cain et unus agricola, qui dominicae 165 uineae fructus non ipsi Domino sed sibimet male congregabat. Ventum est ad horam legitimam sacrificii et obtulit iste talis Cain munera Domino de | fructibus terrae, Abel autem de primogenitis gregis sui et de adipibus eorum. Hora qua huius Abel sacrificium sacrificio Cain oppositum fuit et illo repro17° bato istud complacuit, illa recte intelligitur uespera paschae ueteris, quando Iudaeis ritu solemni suum pascha manducan¬ tibus hic pastor idemque uerus agnus Dei sacerdotio suo functus est accipiens panem et uinum et benedicens : Accipite, inquit, et comedite et bibite ex hoc omnes hoc est enim corpus 175 meum quod pro uobis tradetur : hic est calix sanguinis mei qui pro uobis effundetur. Tunc utique obtulit Cain munera Domino de fructibus terrae, uidelicet inanimatum et sine fide sacrifi¬ cium. Mortuum quippe erat sacrificium crudelium. Et si ante quamdam habuerat uitam uel sensum illud iudaicum sacrifi180 cium, scilicet in eo quod uerum Christi praesignabat uel prae¬ currebat sacrificium, attamen ex tunc et usque in perpetuum mortuum est et nihil boni conferre potest, quia sine caritate Dei magno cum odio Filii Dei oblatum est, immo quia tempus figurarum praeteriit et dies ueritatis iam lucet. Vnde et bene185 dictum est: Factum est autem post multos dies, etc. Multis enim antea diebus illud sacrificium celebratum et non reprobatum fuerat, quod nunc in fine saeculorum reprobatum est. Econtra tunc obtulit Abel de primitiis gregis sui et de adipibus eorum, quia uere sacrificium quod illa nocte pontifex noster Iesus 190 Christus instituit, quamuis exteriori specie panis et uinum sit, in ueritate agnus est Dei, primogenitus omnium agnorum uel ouium, quae | pertinent ad caulas caeli, ad pascua paradisi. 5» Et notandum quod non dictum sit tantummodo de pri¬ mogenitis gregis sui, sed additum, et de adipibus eorum. Etenim 195 hoc uerum panis et uini sacrificium, non modo caro et sanguis, sed et spiritus et uita est, quia Verbum uerum, quod incarna-

162 cf. Mt. 21, 41. 173 Mt. 25, 26-27 > paraticf. I Ioh. 2, 8. 195 cf. Mt. 16, 17 ; Ioh. 6, 64.

178 cf. supra 4, 99.

169 oppositum] illius add. t oppositum (illius) Cain ~ t om. t 186 sacrificium illud ~ t 188 Abel obtulit ~ t

184

174 et comedite 191 Dei est ~ E G

PL 329

A 70

286

IN GENESIM IV, 5

tum est, et uera diuinitas in pane et uino est. Vnde et uere credimus atque confitemur, quia panis uitae aeternae est, quia calix salutis perpetuae est. Iste adeps in hoc primogenito 200 est arietum uel ouium, scilicet in carne et sanguine eius uera diuinitas et uerum Dei Verbum. Vnde et nos hodieque cum propheta dicimus illi : Memor sit Dominus omnis sacrificii tui et holocaustum tuum pingue fiat, ut uidelicet sicut tunc ubi per semetipsum hoc sacramentum condidit, ita et nunc ubicumque 205 idem per ecclesiae manus ipse conficit, pinguedo spiritus et uitae assit : ne quemquam nostrum propter peccata sua diuinae uirtutis adeps refugiat, et ipse macram sacramenti speciem solummodo dentibus indigne conterendo corporis et sanguinis Domini reus existat. 210 Et respexit Dominus, inquit Scriptura, ad Abel et ad munera eius : ad Cain uero et ad munera eius non respexit. Palam cum prophetico quoque testimonio comproba|tum est, quia iam non respicit Dominus ad istum Cain et ad munera eius. Dicit enim illi per psalmistam : Non accipiam de domo tua uitulos 215 neque de gregibus tuis hircos. Ac deinceps: Numquid manducabo carnes taurorum aut sanguinem hircorum potabo ? Et confestim de sacrificio huius ueri Abel ad quod Deus respicit : Immola, inquit, Deo sacrificium laudis et redde altissimo uota tua. Et in Isaia : Quo mihi multitudinem uictimarum uestrarum ? dicit 220 Dominus. Plenus sum : holocausta arietum et adipem pinguium et sanguinem uitulorum et agnorum et hircorum nolui. Quis quaesiuit haec de manibus uestris ? Et subinde : Kalendas uestras et solemnitates uestras odiuit anima mea, jacta sunt mihi molesta. Et in ceteris prophetis multa talia. Item cum prophe225 tico quoque testimonio palam est, quia ad hunc Abel et ad haec munera eius, munera, inquam, panis et uini Deus respicit. Dicit enim de isto Spiritus sanctus in Dauid : Iurauit Dominus et non paenitebit eum ; tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech. Vt autem tota similitudo 230 perficiatur, pius sacerdos Abel post illud sacrificium iustitiae foras a maligno fratre euocatus occiditur ; quia uidelicet illa sacratissimae cenae uespera sacerdos idemque sacrificium Dominus Deus noster Iesus Christus suis manibus oblatus

198 cf. Canon missae, oratio : Unde et memores (Ambros., De sacramentis 4, 6, 27 PL16, 464). 202 Ps. 19, 4. 209 cf. I Cor. 11, 27. 214 Ps. 49, 9. 215 Ps. 49, 13. 217 Ps. 49, 14. 219 Is. 1, 11.12. 222 Is. 1, 14. 227 Ps. i°9, 4. 230 cf. Ps. 4, 6. 233 cf. Ps. 33, 1 ; I Reg. 21, 13 ; cf. M. De la Taille, Mysterium fidei, Paris, 1931 p. 44.

197 uino] in praem. t 198 atque] et / 203 ubi] sibi E 205 idem om. t 207 macram sacramenti speciem] macrum sacrificii corpus t, in marg. G 220 Dominus] Deus t 22« munera haec ~ t 229/230 ut usque perficiatur om. G 232 sacratissima G

PL 330

IN GENESIM IV, 5-6 235

240

12

287

et in odorem suauitatis acceptus, ab impio discipulo traditus, ab illo Iudaeorum populo secundum carnem fratre suo com¬ prehenditur et foras extra portam ciuitatis eductus crucifigi¬ tur. Haec sunt quae dejunctus Abel adhuc loquitur, et sub altare Dei inter omnes animas interfectorum propter uerbum testimonii eius primus dat uocem, qua et in caelo generationem Cain malam et adulteram condemnat et in terra sanc¬ tam electae generationis ecclesiam aedificat. 6* Quo clamore quasi moleste excitatus Dominvs ait ad Cain : Vbi est Abel frater tvvs ? Qvi respondit : Nescio. Nvmqvid cvstos fratris mei svm ? Dixitqve ad evm : Qvid

245 FECISTI ? VOX SANGVINIS FRATRIS TVI TERRA.

NVNC

ERGO

MALEDICTVS

ES

|

CLAMAT AD ME DE A 70^

SVPER TERRAM,

QVAE

APERVIT OS SVVM ET SVSCEPIT SANGVINEM FRATRIS TVI DE MANV TVA. CVMQVE OPERATVS FVERIS EAM NON DABIT FRVCTVS SVOS ; VAGVS ET PROFVGVS ERIS SVPER TERRAM. 250

255

260

265

270

Et illius de quo haec historia texitur stultitia simul et pro¬ cacitas, quantam uerbis consequi nemo ualeat, denotatur dignaque poena scelus fratricidae percutitur ; et praeterea mysterium, quod nunc palam omni mundo factum est, ex Iudaeis interfectoribus Christi praesignatur. Nam reuera quod tunc dixit uni perdito Cain : Vox sanguinis fratris tui clamat ad me de terra, nunc illi populo recte dici nemo fere qui nesciat. Quae est enim terra, de qua non figurata sed propria locutione recte dicatur, quod aperuerit os suum et susceperit de manibus Iudaeorum sangui|nem fratris eorum? Nempe ipsa est sancta Christi ecclesia, terra utique bona, terra fructifera, quae iuxta apostolum saepe uenientem super se bibens imbrem germinat herbam opportunam illis a quibus colitur, et proinde accipit benedictionem a Deo ; sicut e contra terra proferens spinas et tribulos reproba est et maledicto proxima, cuius consummatio in combustionem, haec terra cum sit rationalis quanto praestantior est terra inanimata et insensibili, tanto sanguis huius Abel, quem suscepit aperiens os suum in uoce exsulta¬ tionis et confessionis, melius clamat quam sanguis illius Abel clamare potuerit, sicut apostolus idem qui supera dicit : Sed accessistis, inquit, ad noui testamenti mediatorem Iesttm et san¬ guinis aspersionem multo melius clamantem quam Abel. Nam

234 cf. Ex. 29, 18 ; Missale Rom., oratio super calicem : Offerimus, et super incenso : Per intercessionem. 236 cf. Hebr. 13, 12. 238 cf. Apoc. 6, 9. 240 cf. Mt. 12, 39. 261 cf. Hebr. 6, 7-8. 267 cf. Ps. 41, 5. 269 Hebr. 12, 22.24.

242

et ait Dominvs Vulg.

(Vulg.) svm 256 nemo fere] est nemo t ego add. t

242/243 quo usque

fecisti om. G 244 nvmqvid] ~ t 251 nemo consequi ~ t 265/266 quanto ... tanto] tanto ... quanto t

cvstos fratris mei

PL 331

288

IN GENESIM IV, 6

ille sanguis clamando unius tantum hominis nefarium scelus accusabat, et si (quod uerum est) aliud futurum annuntiabat, soli adhuc Deo audibilis uel intelligibilis erat ; hoc autem ex 275 ore terrae fidelis, quae sumus nos, pro omni mundo interpellat et uniuersorum peccata excusat, ipsos quoque qui fuderunt illum ad paenitentiam inuitat, impaenitentibus futurum iudicium palam annuntiat. Super hanc maledicto subiectus uagus atque profugus est iste Cain molestius quam fuit ille 280 super terram, in qua duitatem quoque primus aedificauit, quam et uocauit ex nomine primogeniti filii sui Enoch. Sed nec illud secundum litteram satis aperte constat, quod terra operanti illi non dederit fructus suos, sed spinas et tri¬ bulos germinauerit illi, de isto autem satis notum est, quia cum 285 in ecclesia patriarcharum et prophetarum se putet operari legem eamdem lectitando et easdem caeremonias obseruando, quas et illi, non dat fructus suos, id est utilitatem, quam im¬ perfectam, licet ante passionem dominicam conferebat, nulli conferri potest : sed, econtra, rinas et tribulos germinat, dum 290 non modo non iustificatur quis, uerum etiam suam exinde damnationem accumulat. Porro, quod uagus et profugus sit super hanc terram, id est propter Christi ecclesiam, manifestum est, impleto quod de illo populo loquens ipse : Et cadent, inquit, in ore gladii et captiui ducentur in omnes gentes. Hoc, inquam, 295 super terram id est propter Christi ecclesiam factum est. Nam et ipse sanguis hoc ut fieret flagitabat in psalmo, ubi cum dixisset Deus : Ostendit mihi super inimicos meos, statim subiunxit, ne occidas eos, ne quando obliuiscantur populi mei, Sed quid ? Disperge, ait, illos in uirtute tua. Igitur ut hoc 300 ipsum proficeret ad augendam memoriam uel notitiam eius in populis, uagum et profugum hunc populum ipse Christus esse uoluit, quia uidelicet et eorum sparsa captiuitas et captiua cum eis Scriptura ipsorum testimonium perhibent, quod hic frater ipsorum quem occiderunt iustus erat | et nihil horum A 71 305 quae praedicamus confinxit fides Christiana. Itaque littera quoque de hoc negotio manifeste ait nec minus euidenter istum quam illum percutit Cain, quia nec ita uagus aut | profugus PL 332 fuit ille super terram, ut propriam duitatem non haberet, nec ita operanti fructus suos terra dare recusauit uel spinas et 310 tribulos adeo germinauit illi, ut sumptus ad aedificandam ciuitatem non inueniret. 275 cf. Rom. 8, 34; Hebr. 7, 25. 297 Ps. 38, 12. 299 ib.

27» cf. Gen. 4, 16-17.

293 Lc. 21, 24.

274 Deo adhuc ~ t 279 molestus G 285 in om. t 290 non2 supra lin. G 293 quod om. E 290 in psalmo om. E 303 ipsorum] eorum F Scriptura testimonium ~ G perhibent testimonium ~ t 305 fides chrlstiana con¬ finxit t 300 ait] agit G t

A,

IN GENESIM IV, 7 13-15b

289

7. Dixitqve Cain ad Dominvm : Maior est iniqvitas mea QVAM VT VENIAM MERAR. ECCE EICIS ME HODIE A FACIE TER¬ RAE, ET A FACIE TVA ABSCONDAR, ET ERO VAGVS ET PROFVGVS

315 in

terra.

Omnis

igitvr

qvi

invenerit me

occidet me.

Dixitqve ei Dominvs : Neqvaqvam fiet ita, sed omnis qvi occiderit Cain septvplvm pvnietvr.

320

325

330

335

340

345

350

Desperati et de Dei clementia male sentientis est, quod ait : Maior est iniquitas mea quam ut ueniam merar. Quid autem deprehensus timet iste incultus agricola ? Ecce, inquit, eicis me hodie a facie terrae, etc. Hoc timet, ne agricolari sibi non liceat, ne terram quam solam amat uel praesentem uitam pro admisso facinore perdat, ne ponatur aduersus illum lex a Do¬ mino, ut quicumque illum inuenerit occidat. Idcirco et Dominus de hoc ipso, quod solum timebatur respondens : Nequa¬ quam, ait, fiet ita : Sed quid? Omnis, inquit, qui occiderit Cain septuplum punietur. Aliter atque aliter diuersi interpretes hunc locum transtulerunt. Nam pro eo quod hic secundum hebraicam ueritatem scriptum est, sed omnis qui occiderit Cain septuplum punietur, Symmachus : septies ulciscetur, Aquila et Theodotion transtulerunt, septem uindictas exsoluet. Itaque uaria translatio uarium sensum generauit. Haec una sententia est quam non praeterire libet : Cain septempliciter peccauit. Primo, quia in sacrificio Domini, ut superius iam dictum est, non recte diuisit; secundo, quia fratri recte diuidenti inuidit ; tertio, quia correptus a Domino non audiuit ; quarto, quia fratrem dolo circumuenit, dicens : Egrediamur foras ; quinto, quia occidit ; sexto, quia requisitus a Domino dicente : Vbi est Abel frater tuus, respondit procaciter dicens : Nescio. Numquid custos fratris mei sum ego? septimo, quia conuictus desperauit dicens : Maior est iniquitas mea quam ut ueniam me¬ rear. Quia ergo pro septemplici peccato maledicto subiacuit uagus et profugus ac tremens, ut nonnulli perhibent, qui occi¬ derit Cain, inquit, septem uindictas exsoluet, id est septemplicis peccati eius poenam longam compendiosa morte finiet. Volunt enim peccatum Cain morte corporis fuisse deletum, pro quo scriptum est: Non enim uindicabit Deus bis in idipsum. Sed haec ratio quam infirma sit et ipsa fides scit et sanctorum Patrum sententia diligentior euidenter astruit : Hoc enim dictum de illis accipi conuenit, quorum in poena uel ante poe¬ nam confessionem Deus accipit, et idcirco post eamdem poe¬ nam temporalem non illis aeternam superadicit ut, uerbi gra-

347 cf. Nahum i, 9 uel Iob 33, 14, uel potius Hier., Ep. 36, 5 ad Damasum - CSEL

54 P- 272-

316 ita fiet ~ t Vulg. ~ t 344 Cain om. t

320 incultus iste ~ t

324 et om. t

326 fiet ita ait

290

IN GENESIM IV, 7-8

tia latroni illi, qui in cruce confessus est, non iniuste Dominus aperuit paradisum, quia non uindicabit Deus bis in idipsum. 355 Nam alter latro de temporali ad aeternum transuectus est supplicium. De quo etiam recte | dicas, quia nec in illo uindica¬ bit Deus bis in idipsum, nam esse una uindicta bene dicitur, quia hic coepta perficitur in sempiternum. Igitur, quia nec illud littera praesens dat intelligi, quod Cain tremulo corpore 360 uixerit, illud tamen uidendum, quod multo aliter secundum hebraicam ueritatem dictum est : Sed omnis qui occiderit Cain septuplum punietur. | 8. Quid ergo est, septuplum punietur ? Vtique sicut homi¬ cida in aeternum punietur, subauditur, nisi paenitentiam 365 egerit. Quemadmodum et ubi dictum est : Omnes enim qui acceperint gladium gladio peribunt, uidelicet illo quem metuens in psalmo dicebat ille : Qui redemisti Dauid seruum tuum, de gladio maligno eripe me. Nempe si non subaudieris, nisi paeni¬ tentiam egerint, sententia non stabit. Sed et in ceteris ubi370 cumque tale quid scriptum est, uerbi gratia in propheta : Anima quae peccauerit ipsa morietur. Vel in euangeho : Qui dixerit fratri suo, Fatue, reus erit gehennae ignis, subaudiri oportet, nisi paenitentiam egerit, alioquin sermo secundum fidem non procedit. Ita ergo et hic, cum dicitur : sed omnis qui 375 occiderit Cain, septuplum punietur, id quod iam dictum est subaudiri et aeternam punitionem oportet intelligi. Septenario namque numero plerumque significatur uniuersitas non solum apud ecclesiasticos sed etiam apud gentiles philosophos. Itaque septuplum, id est plena et consummata uindicta punietur, 380 subauditur, nisi paenitentiam egerit. Constat autem quod is qui occidit Cain, scilicet Lamech, paenitudinem gesserit. Dixit enim uxoribus suis Adae et Sellae : Audite sermonem meum, uxores Lamech, audite sermonem meum, quoniam occidi uirum in uulnus meum et adolescentulum in liuorem meum. 385 Proinde et multum aliter de poena sua continuo pronuntiauit, dicens : Septies ultio dabitur de Cain, de Lamech uero septuagesies septies. Dixerat Dominus : Qui occiderit, septuplum punietur, hic autem, qui occiderat, dicit septuagesies septies ultio dabitur. Videtur quidem secundum quantitatem numeri

353 cf. Mt. 27, 38 ss. ; Mc. 15, 27 ss. ; Lc. 23, 33 ss. 365 Mt. 26, 52. 367 Ps. J43> 10-11. 371 Ez. 18, 4 ; Mt. 5, 22. 381 cf. Hier., Ep. 36 ad Damasum 4 CSEL 54 p. 272. 382 Gen. 4, 23. 386 ib. 24.

355 nam] et add. G 356 uindicauit t 358 quia1] quae G t et add. G in¬ coepta t 359 praesens littera ~ t 367 ille om. t 372 dixerit fratri suo] autem dixerit Vulg. 373 oportet om. E 377 plerumque om. t 378 apud2 supra lin. A 381 gessit t 382/383 sermonem meum] uocem meam Vulg. 383 audite] auscultate Vulg. 386 septuagies Vulg. 388 occiderit t

PL 333

A 7iv

IN GENESIM IV, 8

291

plus esse, septuagesies septies ultio dabitur, quam septuplum punietur ; sed profecto minus est. Non enim quantitas utriusque numeri sed natura hic attendenda est; et quidem tam septenarius quam septuagesimus septimus numerus impar est. Sed non omnium imparium numerorum eadem natura est. 395 Imparium namque alii simplices uel incompositi, alii com¬ positi, alii sunt medii. De compositis et incompositis tantum nunc ad rem pertinet. Incompositus, impar numerus dicitur is, cuius nulla pars praeter unitatem inuenitur, ut sunt ternarius, quinarius et ceteri tales, quorum praeter unitatem, nullus 400 mensor numerus inuenitur. Compositus uero dicitur is, quem alius praeter unitatem numerus metitur, ut sunt nouenarius, quindenarius et cum unitate uicenarius. Nam ter terni nouem ; quinquies terni, siue ter quinque quindecim ; septies tres, siue ter septem uiginti | unus. Hoc ergo septenarius et 405 septuagesimus septimus differunt, quod septenarius incom¬ positus ac per hoc insolubilis, septuagesimus septimus uero compositus ac per hoc magis solubilis habetur. Nam septena¬ rium praeter unitatem nullus metitur numerus ; septuagesimi septimi uero et septenarius et undenarius mensores sunt. Nam 410 undecies septem uel septies undecim septuaginta septem per¬ ficiunt. Cum igitur dicit Deus : Sed omnis qui occiderit Cain septuplum punietur, insolubilis poena debet intelligi, et sub¬ audiri oportet, nisi praecedens paenitentia remissibile pecca¬ tum fecerit. Cum autem dicit septies ultio dabitur de Cain, de 415 Lamech uero, septuagies septies, insolubilis uindicta Cain et solubilis uindicta Lamech debet intelligi. Et recte uidelicet, quia Cain paenitentiam non egit, ipse uero Lamech paenitentiam agit, confitetur enim quia peccauit. Et nota quod manifeste Scriptura contradicat eis qui putant 420 peccatum Cain suprema morte | deletum, cum de illo iam mortuo dicit, septies ultio dabitur de Cain. Ad hunc locum spectat illud quod cum Petrus diceret Domino : Domine, quo¬ ties peccabit in me frater meus, et dimittam ei, usque septies ? ille qui omnia secundum Scripturas loquebatur ita respondit : 425 Non dico tibi usque septies sed usque septuagies septies ; usque septies namque peccare est incessanter uel insolubiliter id est absque paenitentia peccare sicut Cain ; septuagies septies uero peccare est, peccatum quidem admittere et per paenitentiam illud soluere quod fecit Lamech. 390

395 cf. Isid., Etym. 3, 5, 1. uera requies in unitate est.

398 cf. Greg., Hom. in eu. 24, 4 - PL 76, 1186 C : 422 Mt. 18, 21. 425 ib.

392 hic supra lin. G 396 sunt supra lin. A 399 quinarius] undenarius add. t 413 remissibile] solubile id est praem. t 418 confitetur enim quia peccauit] quia peccatum suum confitetur t 419 contradicit t 420 Cain supra lin. G 424 loquitur t ita om. t 426 uel] et t

PL 334

A 72

292 430

435

440

4, 15c-16

IN GENESIM IV, 8-9

Ceterum quod apud Lucam dicit idem Dominus : Et si septies in die peccauerit frater tuus in te et septies in die conuersus fuerit ad te dicens : Paenitet me, dimitte illi, de propriis iniuriis accipiendum est, quas septies, id est quoties admittuntur, dimittere debemus, ne audiamus illud a Domino: Serue nequam, omne debitum dimisi tibi quoniam rogasti me. Nonne ergo oportuit et te misereri conserui tui? Nam de his quae in Deum admittuntur illud intelligi oportet, quod de Matthei euangelio praedictum est,'et illud quod idem Lucas ante haec dixerat : Si peccauerit frater tuus, increpa illum. Et si paenitentiam egerit, dimitte illi.

9.

Posvitqve Dominvs Cain in signvm vt non evm inter¬

ficeret OMNIS QVI INVENISSET EVM ; EGRESSVSQVE EST CAIN a facie Domini et habitavit in terra profvgvs ad orien¬

et reliqua. Dicat aliquis : In lege iubet hic idem Dominus Deus dicens : Si per odium quis quam hominem impulerit, uel eicerit quippiam in eum per insidias aut cum esset inimicus manu percusserit et mortuus fuerit, percussor homicidii reus erit. Cognatus occisi, statim ut inuenerit eum, iugulabit. Cum ergo Cain, non qualemcumque hominem sed fratrem suum uterinum per | odium occiderit, et cum esset inimicus manu percusserit, et ille mor¬ tuus sit, cur idem Deus tantopere uetuit, ne ille iugularetur dicens : Omnis qui occiderit Cain septuplum punietur ; insuper et in signum posuit eum, ut non interficeret omnis qui inuenisset eum ? Ad hoc breuiter dicendum : Lex illa ualet iure propin¬ quitatis. Cognato enim conceditur, ut iugulet eum qui per odium occidit. Sed quis occidere posset Cain iure propinqui¬ tatis ? Quis enim propinquior Abel quam huic esse potuit ? Abel filios non genuit, propinquos nullos habuit nisi propinquos Cain, et in hoc quoque Domino nostro fuit similis, qui traditus Pontio Pilato praesidi dixit : Regnum meum non est de hoc mundo. Si de hoc mundo fuisset regnum meum, ministri utique mei decertarent ut non traderer Iudaeis. Nunc autem regnum meum non est hinc. Igitur sicut ius legale est quod Dominus Deus mandauit uel concessit, ut percussorem iugularet cognatus occisi, sic ius naturale est, quo Cain uetuit ab homine occidi, quia uidelicet, cum non superessent cognati, talem plagam Eden,

445

450

45 3

460

465

430 Lc. 17, 4.3. 401 Ioh. 18, 36.

434 Mt. 18, 32-33.

439 Lc. 17, 3.

446 Num. 35, 20-21.

441 interficeret evm ~ t 440 quis Vulg. iecerit t Vulg. 448 mortuus] ille praem. Vulg. cognatus] autem add. E 449 iugulauit F 432 sit cur] fiunt E 454 eum] Dominus add. t interficeret] eum add. t 454/455 eum inuenisset ~ t 458 quam Abel ~ t huic] Cain add. supra lin. E 402 de] ex Vulg. esset Vulg. 404 quod] postea add. t 407 occidi ab homine ~ t

PL 333

IN GENESIM IV, g

47°

475

480

485

490

495

500

505

293

causa eius qui occiderat ad hominum neminem nisi ad Deum pertinuit : Lamech ipse qui illum occidit magis ad Cain quam ad Abel pertinuit, quippe qui ab illo descendit sexto genera¬ tionis loco. Siquidem Cain genuit Enoch, Enoch genuit Irad, Irad genuit Mauiahel, Mauiahel genuit Matusahel, Matusahel genuit Lantech. Bene ergo posuit Dominus Cain in signum, ut non eum interficeret omnis qui inuenisset eum. Vbi notandum quod non dictum sit : Et posuit Dominus signum in Cain, ut uerbi gratia, tremulo corpore uiueret uel cornu in fronte gestaret uel tale quid, quod non ex auctorita|te Scripturae sed ex iudaicis fabulis est, sed posuit, inquit, Cain in signum, id est, quasi signum, uidelicet, ut sic non auderet aliquis pro ultione contingere illum, quomodo nemo debet amouere regis uel imperatoris signum. De quo placito suo quis reprehendere posset legis auctorem ante datam legem, cum sub lege uiuens homo licet rex paene fecerit idem ? Accessit enim mulier thecuites ad regem Dauid et dixit : Heu, mulier uidua ego sum. Mortuus est enim uir meus et ancillae tuae erant duo filii. Qui rixati sunt aduersum se et percussit alter alterum et interfecit eum. Et ecce consurgens uniuersa cognatio aduersus ancillam tuam dicit: Trade eum, qui percussit fratrem suum, etc. Ac deinceps : Recordetur, ait, rex Domini Dei sui ; ut non multiplicentur proximi sanguinis ad ulciscendum et nequaquam interficiant filium meum. Qui ait : Viuit Dominus, quia non cadet de capillis filii tui super terram. Qui contradixerit tibi : adduc eum ad me et ultra non addet ut tangat te. Illud simile est huic. Hoc modo rex in signum posuit illum qui occiderat reum habiturus eum quicumque ex cognatis ulcisceretur sanguinem occisi, ueluti qui regii signum temerasset edicti, sapienter utique ; quia ex huiusmodi ultione multiplicantur proximi sanguinis et proinde nemo iure reprehendit. Quanto | magis, cum per semetipsum Deus hoc agit, sapientiae debet ascribi et reus habendus erat, qui huiusmodi edictum eius temerauit ? Sed confessus est hoc uulnus suum ac liuorem animae suae recognouit dicendo : Quia occidi uirum in uulnus meum, et idcirco, sicut iam dictum est, peccatum eius sub re¬ missionis numero positum est. Sciendum autem uirum ipsum Cain, adolescentulum autem ductorem eius frustra a quibus¬ dam intelligi, cum unus idemque Cain uir pariter et adolescen-

471 Gen. 4, 18. 484 II Reg. 14, 5-6.7. 503 cf. supra 4, 416,

489 ib. 11.10.

502 Gea. 4, 23.

468/469 nisi usque pertinuit] pert. sed ad Dominum Deum t 491 interficient Vulg. 496 temerasset signum ~ t 499 agit] ait F 503 meum] et adoles¬ centulum in liuorem meum add. t 506 -dam supra lin. E

A 72^

PL 336

294

4, 25

IN GENESIM IV, g-n

tulus recte possit accipi, uir, scilicet, per aetatem, adolescentulus autem per stultitiam. 10. Notandum tandem quod prima terrenarum ciuitatum 510 causa homicidium sit. Nam quia Cain fratrem suum occiderat, et ob hoc omnibus odiosus uagusque et profugus super terram erat, idcirco ciuitatem qua tutaretur aedificauit, egressus id est profectus a facie Domini nec habens sortem in ciuitate eius caelesti. Isque primogenitum suum uocauit Enoch, quod 515 interpretatur dedicatio, et*ex nomine eius ciuitatem conditam nuncupauit. Hunc imitantur omnes qui festinant ad festiuitatem terrenae felicitatis nec futuram exspectant dedicationem regni Dei. Et idcirco quemadmodum ille septimam gene¬ rationem non uidit, sextus enim ab ipso Lamech illum occidit, 520 cum in illa longaeuitate aliqui octauam quoque generatio¬ nem uidere potuerint, uerbi gratia Seth, qui Mathusalem iam supra quam centenarium uidere potuit, sic et ipsi non pertin¬ gunt ad sabbatum, id est septimum diem aeternae requie¬ tionis. Vnde et illud dictum Sapientis : Hereditas ad quam 525 festinatur in principio, in nonissimis suis benedictione crebit. Econtra in generatione iustorum qui septimus nascitur Enoch nuncupatur, idemque ambulans cum Deo non inueniebatur, quia tulit eum Deus. Siquidem iusti per fidem in septima mundi aetate dedicatam sibi sperant requiem, et eorum spes 530 in illud proficiscitur, quod in praesenti non uidetur. Non enim habemus, inquiunt, hic manentem ciuita\tem sed futuram in- A 73 quirimus. Haec hactenus de tribus hominibus dicta sint Abel, Cain et Lamech, uno iusto et alio peccatore et impaenitente, tertio peccatore quidem sed confidente, quibus diuisionibus 335 ex tunc usque hodie uniuersi homines distincti sunt. Tertia namque pars, quae est impaenitentium, secundum Apocalypsim Iohannis combustioni deputata est, cum dicit : Et tertia pars terrae combusta est, et tertia pars arborum combusta est, et facta est tertia pars maris sanguinis, et tertia pars nauium 540 interiit. Iusti namque, id est doctores irreprehensibiles, audi¬ tores quoque, id est paenitentes saluantur ; tertia pars, id est impaenitentium congeries igni comburitur, post mortem car¬ nis septupla recipiens pro omnibus peccatis suis, sicut de Cain mortuo dictum est, septies ultio dabitur de Cain. | PL 337 545 11. Mortuo igitur Abel aliud principium sumitur hoc modo : Cognovit qvoqve adhvc Adam vxorem svam et peperit

514 Hier., Lib. interpr. hebr. nom. 5, 17 - CC 72, p. 65. Hebr. 13, 14. 537 Apoc. 7, 7.8-9.

524 Prou. 20, 21.

530

515 eius nomine ~ t conditam ciuitatem ~ t 518 Dei] Filii praem. t 525 nouissimo Vulg. suis oth. t t/ulg. 532 sunt t 534 quidem supra liti. G 539 sanguis Vulg. 544 mortuo] iam praem. G t

IN GENESIM IV, 11-12

295

FILIVM VOCAVITQVE NOMEN EIVS SETH DICENS : POSVIT MIIII Devs semen alivd pro Abel qvem occidit Cain.

Ab hoc, inquam, principium sumitur texendarum genera55° tionum, per quas deriuati sunt patres nostrae fidei, ex quibus Christus secundum carnem. Propter quod et continuo subdi¬ tur : Hic est liber generationvm Adam, etc. Et paulo post : Vixit avtem centvm triginta annis, et genvit ad simili5 5 5 TVDINEM ET IMAGINEM SVAM, VOCAVITQVE NOMEN EIVS SETH.

560

565

570

575

580

585

Seth autem interpretatur resurrectio uel positio, resurrectio uidelicet, quia quae in Abel occubuerat in isto generatio iustorum quodammodo resurrexit uel positus est, sicut ait : Posuit mihi Deus semen aliud pro Abel. Cur enim genituram eius tantis uerborum luminaribus Scriptura insigniuit addendo etiam, genuitque ad imaginem et similitudinem suam, scilicet homo rationalis rationalem, mortalis mortalem, cum hoc idem de ceteris quoscumque genuit filiis uel filiabus recte dici potuerit, nisi quia hunc in capite generationum abiecto Cain tamquam abortiuo positum uoluit agnosci? Proinde annum quoque patris quo genitus est hic apposuit dicendo : Vixit autem Adam centum triginta annis et genuit Seth. In hac serie non secundum primogenitos sed secundum iustos natiuitatum tempora uel anni supputantur, quod manifeste ex appositione huius anni centesimi tricesimi colligitur, sicut iam dictum est. Iam autem genuerat primogenitum Cain et non dictum est quoto anno ; sed nec posteritatis eius ulla mentio fieret, nisi quia illum quintus de posteris ipsius occidit scilicet Lamech. Sic ergo et in ceteris non secundum primogenitos sed secundum merita generationes singulorum hoc modo sancta con¬ texuit Scriptura : Adam genuit Seth. Seth genuit Enos. Iste coepit inuocare nomen Domini, uel quia secundum nomen suum, quod interpretatur, uir, perfecte Deum coluerit ; uel quia creatorem Deum cum hoc ipso nomine, quod est Dominus, primus inuocauit. Enos genuit Cainan, Cainan genuit Malalehel, Malalehel genuit Iared, Iared genuit Enoch, Enoch genuit Mathusalam, Mathusalam genuit Lamech, Lamech genuit Noe, sub quo factum est diluuium, anno ab Adam millesimo sexcentesimo sexagesimo sexto. 12, CVMQVE COEPISSENT HOMINES MVLTIPLICARI SVPER TER¬ RAM, et reliqua.

Multiplicitas hominum quanta fieri potuerit uel unius aetate

550 cf. Rom. supra 3,

1644

, 5. 556 Hier., Lib. interpr. hebr. nom. : positio.

9

556 uel] siue t 563 uel] et t

,

10

12

- CC

, p.

72

71

; cf.

559 semen supra lin. E 561 similitudinem et imaginem ~ t 581 sexagesimo] quinquagesimo t

296

IN GENESIM IV, 12

hominis illius aeui aestimari non potest, quippe cum ex uno Abram sterilem usque ad senectam habente coniugem per 590 annos fere quadringentos et non multo plures tanta multitudo suc|creuerit, ut excepta progenie Esau, immo exceptis concubinarum filiis, quos Abraham ex Agar et Cetthura suscepit, quorum paene | singuli proprias gentes disseminauerunt, per solum Iacob nepotem eius stirps tanta processerit, ut in exitu 595 de Aegypto ad sexcenta milia pugnatorum numerati sint ex¬ ceptis mulieribus et paruulis. Non ergo mirum quod Cain primogenitus Adae ciuitatem aedificauit, ubi tanta uiuacitate hominum atauis uel proauis usque ad pronepotum uel abne¬ potum filios et usque ad septimam uel etiam octauam genera600 tionem nongentenos aut ut minus septingentenos annos uiuentibus pariterque filios ac filias generantibus, utique non uni ciuitati sed pluribus ciues sufficere potuerint. Non enim audiendi sunt, qui breues annos, uerbi gratia menstruos uel quaternorum mensium in illa aetate computari uolunt, quia 605 uidelicet contra legem in lege Moyses annos non supputauit, sed quales ipse obseruandos festis uel sacrificiis ceterisque sacris ritibus egit, tales et numerauit, scilicet annos secundum lunam communes quidem duodecim mensium ; embolismales uero tredecim mensium. Igitur multiplicatis iam hominibus, 610

videntes, inquit, filii Dei filias hominvm, qvod essent PVLCHRAE, ACCEPERVNT VXORES SIBI EX OMNIBVS QVAS ELE¬ GERANT,

615

620

625

filii Dei et filii hominum hoc loco differunt, quod filii Dei de generatione Seth, filii autem hominum de generatione sunt Cain. Quorum talis permixtio quam perniciosa bonis moribus fuerit ex iunioribus facile potest colligi, uerbi gratia ex Salo¬ mone, qui cum esset filius Dauid uel filius Abraham ac per hoc de filiis Dei ex eo quod accepit uxores sibi de filiabus hominum, amauit enim mulieres alienigenas multas, filiam quoque Pharaonis et Moabitidas et Ammanitidas Idumeas et Sidonias et Cettheas ; de gentibus super quibus dixit Dominus filiis Israhel: Non ingrediemini ad eas neque de illis ingredientur ad uos, ex eo, inquam, deprauatus est, quia auerterunt mulieres eius cor, ut adoraret deos earum et aedificaret fana idolorum. Proin¬ de sapienter et ante legem, quae huiusmodi connubia prohi-

595 cf. Ex.

12, 37.

02«

III Reg. ix, 1-2.

624 ib. 3.

591/592 concub. usque quos] progeniebus concubinarum quas t 593 singuli] singulae progenies Abraham / 598 pronepotem uel abnepotem t 599 et] uel t 600 nongentos F, corr. E ut om. t 608 embolismares A F t 617 colligi potest ~ t 623 uos] uestras Vulg. 624/625 cor eius mulieres ~ t cor eius ~ Vulg.

A 73v PL

338

IN GENESIM IV, 12-13

630

635

buit, sancti uiri sibi uel filiis suis praecauerunt, ut Abraham cum dixit ad seruum seniorem domus suae, qui praeerat omni¬ bus quae habebat : Pone manum tuam super femur meum, ut adiurem te per Dominum Deum caeli et terrae, ut non accipias uxorem filio meo de filiabus Chananeorum inter quos habito, sed ad terram et cognationem meam proficiscaris et inde accipias uxorem, filio meo Isaac. Sed et Rebecca dixit: Si acceperit filius meus Iacob uxorem de stirpe huius terrae nolo ^^iuere. Claret igitur, malum non paruum fuisse filiis Dei, quia uidentes filias hominum, quod essent pulchrae, acceperunt sibi uxores ex omni¬ bus quas elegerant.

.

13 6, 3

297

Dixitqve Devs : Non permanebit spiritvs mevs in

HOMINIBVS

IN

AETERNVM

QVIA CARO

SVNT, ERVNTQVE DIES

640 ILLIVS CENTVM VIGINTI ANNORVM.

Olim in hebraeo sic scri|ptum esse putabatur: Non indicabit spiritus meus homines istos in aeternum. Et hic erat sensus : Quia fragilis est in homine conditio, non eos ad aeternos seruabo cruciatus, sed hic illis restituam quod merentur, siquidem 645 de eo quod scriptum est : Non uindicabit Deus bis in ipsum, magni et illustres uiri, ut supra iam dictum est, diuersa sense¬ runt. Nunc autem sic secundum hebraicam ueritatem legimus : Non permanebit spiritus meus in hominibus in aeternum quia caro sunt. Et est sensus : Ecce homines | omnes caro sunt et 650 omnes carnem sequendo uiam suam corruperunt. Nonne ergo pro re dixi : Ecce Adam quasi unus ex nobis factus est. Nunc ergo uidete ne forte mittat manum suam et sumat etiam de ligno uitae et comedat et uiuat in aeternum ; et emisi eum de paradiso uoluptatis ? Quid enim futurum erat, si sumeret homo et uiue655 ret in aeternum, cum certissime moriturus et quotidie moriens etiam nunc omnino corruperit uiam suam ? Igitur sicut tunc prouidens dixi, sic et nunc confirmata sententia dico, quia spiritus meus, id est spiritus a me ad imaginem meam factus, non permanebit in hominibus in aeternum, quia cum deberent 66o spirituales esse homines, caro sunt, et sola, quae carnis sunt sapiunt. Adeo in sententia perdurabo, ut non modo non uiuat homo in aeternum, uerum etiam breuius uiuendi tempus et pauciores sint anni singulorum. Et erunt, inquit, dies illius centum uiginti annorum. Alii quidem paulo plures, alii paulo

629 Gen. 24, 2-4. 633 Gen. 27, 46. 641/644 Hier., Hebr. quaest. in Gen. in Gen. 11, 31-12, 1 - CC 72, p. 9. 641 cf. supra 4, 348. 651 Gen. 3, 22-23. 660 cf. Rom. 8, 5.

633/634 filius meus non in Vulg. 639 svnt] est Vulg. 642 aeternum] sempi¬ ternum Hier. 643 seruabo supra lin. A 645 idipsum E 647 sic supra lin. E legimus] sic praem. E 653 emisit ... Dominus Deus Vulg. 654 sumeret homo et om. t 656 corruperit omnino ~ t 660 esse spirituales

~ t

et sola] solaque t

PL 339

A 74

298 665

670

675

680

IN GENSIM IV, 13-14

pauciores post diluuium uixerunt annos, ut Iacob, qui centum et quadraginta septem, ut Ioseph, qui centum et decem uixit annos, sed eius qui haec scribit, scilicet Moysis dies fuere cen¬ tum et uiginti annorum. Sic enim de eo scriptum est : Moyses centum et uiginti annorum erat, quando mortuus est. Miroque ac paene ineffabili modo uir mitissimus super om¬ nes homines, qui morabantur in terra, seipsum in illa congerie morientium ac propter corruptionem uitae suae pauciore tem¬ pore uiuentium opportune importune ingerit, quodammodo deflens quod illic secundum Dei praescientiam percussus ipse fuerit, ut moriturus non saltem tempora Mathusalae implere possit, quatenus ingrediatur terram repromissionis, sed sint dies sui pauci id est anni tantum centum et uiginti. Aliter : Sed erunt dies eorum centum et uiginti anni, hoc est habebunt centum et uiginti annos ad agendam paenitentiam. Quia uero paenitentiam agere contempserunt, noluit Deus tempus exspectare decretum, sed uiginti annorum spa¬ tiis amputatis induxit diluuium anno centesimo agendae paenitentiae destinato. Haec antiquior sententia est.

.

14 6,

4

685

Gigantes avtem erant svper terram in illis diebvs.

PoSTQVAM ENIM INGRESSI SVNT FILII DEI AD FILIAS HOMINVM ILLAEQVE GENVERVNT, ISTI SVNT POTENTES A SAECVLO VIRI FAMOSI.

690

695

700

Pro gigantibus alii cadentes, alii uiolentos ex hebraeo inter¬ pretati sunt. Ca|dentes autem recte dicuntur, id est superbi, quicumque potentes a saeculo sunt uel uiri famosi. Nam hoc ipsum superbire cadere est iuxta illud in psalmo : Vos autem sicut homines moriemini et sicut unus de principibus cadetis. Alias autem si pro magnitudine staturae gigantes placet hic accipi, numquid commixtio filiorum Dei et filiarum hominum aliam naturam fecit, ut nascerentur homines mirandae pro¬ ceritatis ? Ergo gigantes id est superbi, uidelicet ex eo super¬ bientes quod essent utraque gente generosi, scilicet tam secun¬ dum Seth quam secundum Cain. Inde etiam Absalon mate¬ riam habuit superbiendi, quod sanguis suus deriuatus esset ex duobus regnis. Mater enim eius Maacha filia fuit Tholomai regis Gessur. Sed et Ismahel, quamuis esset nothus, id est materno genere impar, tamen quia consanguinitatem trahebat duabus ex gentibus, quippe qui paterno genere Hebraeus,

668

Deut.

34, 7.

scii. Symmachus, ib. 16,

11

Hier., Hebr. quae st. in Gen. 12, 23-27 - CC 691 Ps. 81, 7. 700 cf. II Reg. 3, 3.

688

72,

p. 10 ; alii : 701 cf. Gen.

ss.

676 posset t 688 uiolentos] transtulere add. t 697 tam supra lin. E 699 esset deriuatus ~ t

interpr. sunt] interpretantes t 702 materno] humano t

PL

340

IN GENESIM IV, 14-16

299

materno autem genere erat Aegyptius, potens a saeculo fuit, 705 uir famosus | id est homo ferus siue superbus. A 74t 15. Videns avtem Devs qvod mvlta malitia hominvm 6-7

esset in terra et cvncta cogitatio cordis intenta esset AD MALVM OMNI TEMPORE, PAENITVIT EVM QVOD HOMINEM fecisset in terra.

710

DOLORE

CORDIS

Et

praecauens in futurum, et tactvs

INTRINSECVS

:

DELEBO,

inquit,

HOMINEM

QVEM CREAVI A FACIE TERRAE, AB HOMINE VSQVE AD ANIMAN¬ TIA, A REPTILI VSQVE AD VOLVCRES CAELI. PAENITET ENIM ME FECISSE EOS.

Laborat hic sermo diuinus et quasi in uersanda nimiae magnitudinis mole paene confringitur, dum illud intellectui nostro planum facere intendit, quod satis explicare nullus sermo sufficit, uidelicet quomodo Deus sine motu saeuiat et sine crudelitate occidat, quomodo salua pietate ultionem et cum tranquilitate agat uel habeat furorem. Paenituit, enim 720 inquit, quod hominem fecisset in terra, et praecauens in futu¬ rum, et tactus dolore cordis intrinsecus : Delebo, inquit, homi¬ nem, paenitet enim me fecisse eum. Qui per prophetam suum dicturus erat : Sicut parturiens loquar, utique iam quasi par¬ turiens locutus est. Nam quemadmodum parturiens illud quod 725 concepit non sine sensu doloris emittit, et tamen dolore mauult quam non emittere quod concepit ; sic Deus non sine sensu pietatis profert sententiam iudicii, et tamen uicta pietate miserias malorum mauult uidere quam non proferre quod iustitia dictante concepit. Quare ? Quia uide licet utilius est 750 morbo ferramentum altius imprimere quam palpando putre¬ dinem fouere. Itaque quod paenituisse dicitur quod hominem fecisset in terra et tactus esse dolore cordis intrinsecus, pietatis est; quod autem non uictus eodem dolore, Delebo, inquit : hominem quem creaui a facie terrae, seueri iudicii uel iudiciariae 735 seueritatis est. Illud edici non potest, quam grauissime dictum sit : Paenitet enim me fecisse eos. Tale quid et alibi dicit: Paeni¬ tet etim me quod constituerim Saul regem super \Israhel. Sane huiusmodi dictum non impassibilis Dei mutabilitatem sed PL 341 fixam eius indicat sententiam ad prioris facti destructionem 740 uel ualde necessariam eiusdem meliorationem. 16. Noe vero invenit gratiam coram Deo. Hae genera715

8-10

tiones Noe. Noe vir ivstvs atqve perfectvs fvit, cvm Deo

705 Gen.

16, 12.

723 Is.

42, 14.

730 I Reg.

15, ii.

706 Devs] Dominvs t 710 delebo] et praem. G 722 eum] hominem t 723 quasi om. t 724 parturiens in marg. G 728 malorum om. E 733 inquit delebo ~ t 734/735 seueritatis iudiciariae ~ t 735 illud] edictum postquam dictum sit add. t 736 enim non in Vulg. 737 super Israhel non in Vulg. 740 meliorationem eiusdem ~ t 741 haec E Vulg. 742 fvit] in generationibvs svis add. E

3oo

IN GENESIM IV, 16

AMBVLAVIT

ET

GENVIT

TRES

FILIOS SEM HAM ET IAFETH,

etc. 745 Magnae uirtutis testimonium est huic uiro in tanta pleni¬ tudine peccatorum cum Deo ambulasse, magni meriti praeco¬ nium illi est in tanta multitudine caelestis irae gratiam inuenisse, eo quod iustus atque perfectus fuerit in illis talibus tamque corruptis generationibus suis: magnum omnino nego750 tium, quod mundo uniuerso diluuium inducitur et in primis tanti huius facti intentio, uel utilitas merito quaeritur. Quid enim in hoc maxime intendit Deus ? Hoc scilicet ut scirent uentura saecula quantum ille peccatis aduersetur. Denique sic totum mundum quasi hominem unum susceperat erudien755 dum. Scimus autem quod homini, dum adhuc puer est, agen¬ dum sit, quod timeat ne dimissus suae uoluntati praeceps et infrenis in malum (ad quod prona est humana natura semper) securo collo ruat : Percute, inquit Scriptura, filium tuum uirga et liberabis animam eius a morte. Recte igitur et utiliter, ut 760 sapientiam Dei decuit, petulantem atque in carne et sanguine lasciuientem mundum recen|tem tamquam stultum puerulum corripuit, tali percutiens uerbere quod tota aetate sua non queat obliuisci. Historiam omnes nouimus, mysteria requira¬ mus. 765 Primo sciendum triforme unius Trinitatis esse iudicium. Primum uidelicet, quo diabolus de caelo deiectus ; et ultimum quo idem in fine saeculi cum angelis suis et malis hominibus in ignem aeternum est mittendus ; medium hoc, quo diluuium mundo inducitur. De quo nec illud praetereundum, qui sicut 770 tempore uel ordine sic et qualitate medium est. Etenim primo quidem et ultimo soli reprobi feriuntur et soli electi reseruantur ; isto autem nec soli electi reseruantur nec soli reprobi suffocantur. Credendum quippe est aliquos hoc diluuio periisse, quorum eodem periculo mortis peccatum deletum sit, 775 iuxta quod scriptum est : Non enim uindicabit Deus bis in idipsum, plerosque autem ex eis utpote impios ab illo tem¬ porali aquarum diluuio ad aeternum transisse incendium, iuxta quod item scriptum est: Ignis succensus est in furore meo et ardebit usque ad inferni nouissima. 780 De his autem qui superfuerunt tam magna gratia Dei reseruati, cum tres tantummodo filii Noe fuerint, unus reprobus

758 Prou.

23, 14.

775 cf. Iob

33, 14

cf. supra

4, 348.

778 Deut.

32, 22.

747 multitudine] plenitudine siuepraem. t 750 mundo] 'mpraem. t 751 meri¬ to uel utilitas ~ t 758 si percusseris ... non morietur ... de inferno liberabis Vulg. 702 sua aetate ~ t 705 primo om. G sciendum] est add. G 772 isto usque reseruantur in marg. A autem] ante G 781 fuerint in marg. F

A

IN GENESIM IV, 17-16

301

exstitit, et ex omnibus maxima reproborum silua succreuit. Hoc ergo iudicium proprie personam praedicat Filii Dei, qui solus naturam nostram suscipiendo diuinitatis suae fortitu785 dinem nostrae humilitatis conditione temperauit, et antequam uemret opus sui aduentus|in hoc tali cataclysmo praefigurauit. Et primum ipse Noe eumdem mediatorem Dei et hominum tam nomine quam opere signauit. Nomine uidelicet, quia nomen ipsum, quod est Noe, interpretatur requies. Requies 79° autem nostra est uera ipse, qui dixit : Tollite iugum meum super uos et discite a me quia mitis sum et humilis corde, et inuenietis requiem animabus uestris. Opere autem quomodo Christum significauerit, deinceps plenius dicendum erit. Igitur non absque diuino praesagio uocauit Pater illum Noe dicens : 795 Iste consolabitur, uel requiescere nos faciet, ab operibus nostris in terra cui maledixit Dominus. 17 Quae autem est requies uel consolatio, qua consolatur nos iste uerus Noe scilicet Filius Dei, nisi peccatorum remissio, quam in baptismo suo tribuit nobis secundum similitudinem 800 illius, qui per fidem suam in illo diluuio paucas animas secum reseruauit. Illud namque diluuium baptismatis figuram fuisse Petrus quoque apostolus testatur cum dicit : Qui increduli fuerant aliquando, quando exspectabatur Dei patientia in diebus Noe, cum fabricaretur arca in qua pauci, id est octo animae sal805 uae factae sunt per aquam. Quod et uos nunc similis formae saluos facit baptisma, et reliqua. Itaque diluuium baptisma : hi qui in diluuio perierunt, peccata nostra quae in baptismate delentur, praefigurauerunt. Et hoc modo mystice prophetia completur dicentis : Iste con8x0 solabitur uel requiescere nos faciet ab operibus nostris. Vnus erat Noe et in illo uno saluatum est semen ad recuperationem orbis terrarum, quia uidelicet unus est Christus, in quo est nostra salus, et non est in aliquo alio salus : nec enim nomen aliud sub caelo datum est hominibus, in quo oporteat nos saluos 815 fieri. Arca uero quia sanctam significauit ecclesiam, quae utique ex hominibus consistit, ipsa quoque secundum quandam similitudinem fieri iussa est humani corporis, uidelicet ut haberet trecentos cubitos longitudinis, quinquaginta lati¬ tudinis, triginta altitudinis. Ita longitudinis mensura sexies 820 latitudinem, decies altitudinem continebat. Sic nempe corpus

.

786 cf. Eccli. 38, 29. 787 I Tim. 2, 5. 789 cf. supra 3, 1653. 11, 29. 795 Gen. 5, 29. 802 I Petr. 3, 20-21. 813 Act. 4, cf. Aug., Contra Faustum 12, 14 - CSEL 25 p. 344.

12.

79« Mt. 820

782 succreuerit E 785 humilitatis] humanitatis t 790 dicit G t 794 illum pater ~ t 795 nos uel requiescere ~ E nostris] et laboribus manuum nostrarum Vulg. 799 nobis tribuit ~ t 803 exspectabat Vulg. 808 praesignauerunt t 815 uero quia om. G 820 obtinebat E mensuram praem. t

pl 342

302

IN GENESIM IV, 17

hominis prostrati | uel resupinati, in longitudine sexies latitu- A 75* dinem, decies suimet continet altitudinem. Porro ipsa arca antiquam significat ecclesiam ; ligna leuigata, id est bitumine lita, uiros sanctos, patriarchas at825 que prophetas, quorum ex fide tenacissima compacta est eadem ecclesia, significant. Bitumen namque est feruentissimum et tenacissimum gluten, quod et asphaltum dicitur, ab Asphaltite lacu. Tenacissimam ergo in fide sanctorum concordiam significat. Et hanc arcam noster Noe scilicet 830 Christus Dei Filius, antequam in hunc mundum ueniret, fabricauit testante Paulo cum dicit : Qui fidelis est ei, qui fecit illum, sicut et Moyses in omni domo illius. Amplioris\enim gloriae iste pl 343 prae Moyse dignus habitus est, quanto ampliorem honorem habet domus qui fabricauit illam. Et Moyses quidem fidelis erat 835 in tota domo eius tamquam famulus in testimonium eorum quae dicenda erant, Christus uero tamquam filius in domo sua, quae domus sumus nos. Itaque arca, sicut iam dictum est, antiquam ecclesiam Noe, qui et illam aedificauit, et in illam introiuit Christus Dei Filius, qui eandem ecclesiam et tamquam Deus 840 de electis suis condidit et tamquam homo sub legem eius in¬ troiuit ; septem uero animae quae cum illo ingrediuntur, primitiuam euangelicae gratiae electionem significant, scilicet apostolos omnesque Christi discipulos, qui cum illo ambulauerunt et ab illo missum de caelo sanctums eptiformem Spiri843 tum acceperunt ; animantia tandem munda siue immunda multitudinem figurant electorum, quos tam de Iudaeis quam de gentibus uenientes illi Spiritu Christi iubente susceperunt. Quod ex alio Scripturae loco manifestius liquet. Sic enim in Actibus apostolorum legimus, quia cum esuriret Petrus et 830 uellet gustare, cecidit super eum mentis excessus, et uidit caelum apertum, et descendens uas quoddam, uelut linteum magnum, quattuor initiis submitti de caelo in terram, in quo erant omnia quadrupedia et serpentia terrae et uolatilia caeli. Et facta est uox ad eum : Surge, Petre, occide et manduca. Et iterum : Quae 855 Deus purifcauit, tu ne commune dixeris. Hoc uiso ille instructus continuo uenientibus ad se gentibus quid intellexisset, aperuit inter cetera dicens : Sed mihi ostendit Deus neminem commu¬ nem aut immundum dicere hominem. Ac deinceps : In ueritate comperi, quoniam non est personarum acceptor Deus, sed in

831 Hebr. 3, 2-3.5-6. ib. 34-35.

850 Act,

10, 10-13.

854 ib.

15.

857 /A

28.

858

824 ecclesiam] omnium electorum praem. t 828/829 concordiam significat sanctorum ~ t 833/834 habet honorem ~ t 837 itaque usque est om. G 845 tandem supra lin. A siue] et t 852 omnia supra lin. F 858 dicere] dici t 859 quoniam] quia t Vulg., quod E

IN GENESIM IV, 17-18 860

865

303

omni gente qui timet Deum et operatur iustitiam acceptus est illi. Igitur et hic ubi tam de mundis quam de immundis ani¬ mantibus masculus et femina in arcam iubentur admitti, iam illud Deus praesignauit, quod postea Petro ostendit, scilicet nullum genus hominum a gratia Dei reici sed creatori omnium acceptam fore fidem uel conuersionem cunctorum. Et notandum, quod eorum scilicet omnium animantium admis¬ sio quater in hac lectione repetitur, ut uidelicet a quattuor partibus mundi collectio futura praesignetur.

.

EtJm• x7> 7. 5* - PL 91, 261 D. 455 cf. Gen. 35, 2.

444 cf. Gen. 35

om. t 440 erant G 441 inanes] inaures G t t, essemus om. G 445 eos t, eas G 449 ultra nullum ~ / 452 civitatis G 459 ciuitatis G 400 igitvr] ergo A E t 460/ 467 venit usque moretur om. G 462 loci] illivs Lvzan add. E t 463 domv s 433 de medio

G

12, 2. i Beda>

439 et

443 essemus gentes ~

Dei

supra lin. E

A i45v

498 465

IN GENESIM VIII, 13-14

Luza pristinum nomen ciuitatis erat, quod interpretatur nux siue amygdalus, id est longa nux, nunc autem Bethel id est domus Dei dicitur. Ibi uota sua soluit exemplo¬ que est omni homini,ut quod uouerit Deo reddere non more¬ tur. Eodem tempore mortva est Debbora nvtrix Rebeccae,

35,

8

470

et sepvlta est ad radices Bethel svbter qvercvm. Vocatvmqve est nomen loci, Qvercvs fletvs.

Quid hoc est quod Debborae nutricis mors hic memoriae commendatur, et eius cuius nutrix fuerat scilicet Rebeccae mors nusquam inuenitur ? Num dignior existimata est nutrix 475 quam alumna, ut pro dignitate mors huius fieret cognita, illius autem pro indignitate maneret incognita ? Ergo et hic granum sub palea quaerendum est. Nempe sicut Rebecca sancti Spiritus gratiam, sic nutrix eius Debbora legem signi¬ ficat Moysi sanctam et iustam et bonam. Quod ex ipso eius 480 uocabulo suscipere amplius placet. Debbora namque apis in¬ terpretatur. Scimus autem quod apis et mei in ore dulcifluum et molestum sub cauda gestat aculeum. Sic plane lex sancta in facie sua, quae Iudaeis uelata est, uiuificantem Spiritum, in posterioribus suis, quae sanctus apostolus obliuiscitur, 485 occidentem habet litteram. Igitur Debborae quidem quae Rebeccam nutriuit mors inuenitur, quia uidelicet ascendenti¬ bus in Bethel, id est in domum Dei, occidens littera legis relin¬ quitur, uiuificans autem spiritus perseuerat et ubique glori¬ ficatur. Et sepulta est, inquit, ad radices Bethel, subter quercum. 490 Vocatumque est nomen loci Quercus fletus, ad radices Bethel, id est, in primo introitu domus Dei. Debbora sepelitur sub quer¬ cu, quia uidelicet in initio surgentis ecclesiae in primordiis | religionis Christianae, quae tota spiritualis est, carnalis sensus legis et cunctae carnales caerimoniae sub ligno crucis obruun495 tur. Quod quia hactenus a Iudaeis sine sacerdote et sine tem¬ plo sedentibus deploratur, recte uocatum est nomen loci Quercus fletus. 14. Apparvit avtem itervm Devs Iacob, postqvam re35, 9-10

versvs 500

dicens :

est

de

Mesopotamia

Syriae,

benedixitqve

ei

Non vocaberis vltra Iacob sed Israhel erit

nomen tvvm. Et appellavit evm Israhel.

Vbi uotum soluit Iacob, benedictionem percipit, qua et illud, quod in somnis uiderat, quando uotum uouit fugiens Hier., Lib. interpr. hebr. norn. 28, 20 - CC 72, p. 95 ; Hebr. quaest. in Gen. - CC 72, p. 42 ; Isid., Etym. 17, 7, 23. 465 cf. supra 8, 431. 479 cf. Rom. 7, 12. 480 Hier., Eib. interpr. hebr. nom. 5, 9 - CC 72, p. 64. 485 cf. II Cor. 3, 6. 487 cf. supra 8, 431. 464

cf.

54, 9'10,

471 loci] illivs add. t (Vulg.) 475 huius] eius t supra lin. G 488 spiritus supra lin. G

476 et om. t

487 legis

PL

502

IN GENESIM VIII, 14 505

510

35, 11

499

Esau et id quod nouissime audiuit cum Deo luctatus repetitione confirmatur. Non, inquit, uocaberis Iacob, sed Israhel erit nomen tuum. Et adiecit scriptor dicens ex ore suo : et appellauit eum Israhel. Quo dicto firmissimam uocabuli aucto¬ ritatem tenendam expressit, quia profecto mutabilis non est uocatio Dei. Porro quod addidit : Ego Devs omnipotens cresce et mvltiplicare, gentes ET POPVVLI NATIONVM ERVNT EX TE,

iam ante expositum, quia multis uicibus idem promissum | est, A 146 recte non iam promissiones, sed propter iterationem frequen¬ tem dicimus Dei repromissiones. Hic iam pro dignitate uocantis 515 nomen eius Israhel praetereundum non est triformem esse posi¬ tionem uocabuli siue appellationis in his tribus patribus nostris Abraham, Isaac et Iacob .Aliter namque Abraham, aliter Isaac atque aliter Israhel Deus ipse nucupauit. Siquidem nomen Abraham tantummodo adauxit, nomen Isaac totum antequam 520 nasceretur immutabiliter posuit, nomen Israhel totum pro toto nomine Iacob commutauit. Differentiarum causa uel ratio citius clarescit, si prius in animo constet Abraham ante¬ rioris, Iacob posterioris figuram tenuisse populi, medium autem Isaac Christi, qui utrumque populum in seipso uelut 525 duos parietes coniunxit lapis angularis. Item et anteriorem populum, priusquam ueniret Christus, aliquid habuisse uitae uel iustitiae : quia profecto erat iam notus in Iudaea Deus, et Israhel magnum nomen eius : posteriorem uero qui ex gentibus est nihil boni habuisse, cum seruiret daemonibus, eique, iuxta 530 prophetam, non populus meus uel non plebs mea uos ueraciter diceretur. His ita animaduersis promptum iam est intellectui, quam recte nomen Abraham una tantum syllaba adauctum, Iacob autem in Israhel nomen omnino sit permutatum, quia uidelicet anterior Hebraeorum populus, qui ex fide patrum 533 iustificabatur quidem, sed arcebatur tamen a paradisi in¬ gressu, uno tantum augmento indigebat, ut in Christo per¬ ficeretur, posterior autem gentium populus inchoationem pariter et perfectionem uitae uel iustitiae de Christi sumpsit aduentu. Porro nomen Isaac neque auctum neque commuta340 tum, immo nec ab hominibus positum, sed antequam nascere¬ tur ore Dei nominatum est, quia pro|fecto Christi iustitia neque PL 503 augeri umquam indiguit neque minui potuit nec enim ex acce-

525 cf. Eph.

,

2

14.

527 Ps.

75, 2.

530 Os.

1, 9.

504 id] illud E 508 tenendam otn. F 510 ego] svm add. t 512 exponisitum] est add. t est unde et add. G t iam non ~ F 517 Iacob] Israhel G t Isaac2] Iacob G t 518 Israhel] Iacob E, sed supra lin. Israhel

500

545

35, 13

IN GENESIM VIII, i4_I5

denti dono est, sed antequam uideretur in terris ipse iustitia, ipse uita, ipse Deus et Dei Filius erat. Post uerba huius dumtaxat uisionis addidit scriptor : Et recessit ab eo.

550

Quomodo a sancto et iusto recessit ? Eo uidelicet modo, ut permitteret eum tentari uel tribulari, quatenus magnis aduersis occurrentibus ad augmentum meriti sui premeretur, quae ab hoc loco usque ad descensum eius in Aegyptum con¬ tinuantur. Primum est, quod protinus subiungitur. 15. Egressvs inde venit verno tempore ad terram qvae

35, 16.17.

19 555

dvcit Efratham. In qva cum partvriret Rahel, ob difficvltatem partvs

coepit periclitari.

Ac deinceps :

Mor-

TVA EST AVTEM RAHEL IN VIA QVAE DVCIT EFRATHAM, HAEC EST BETHLEEM.

560

565

570

575

35, 18

Vernum tempus significat cum in florem cuncta rumpuntur et anni tempus electum est uel cum transeuntes per uiam car¬ punt et eligunt e uicinis agris quodcumque ad manum uenerit diuersis floribus inuitati. Efratha uero et Bethleem unius urbis uocabulum est sub interpretatione consimili. Siquidem in frugiferam et in domum -panis uertitur propter eum panem qui de caelo se descendisse dicit. Mortua est, inquit Rahel. Sicut supra dictum est non carere mysterio, quod Debborae nutricis mors adnotata et Rebeccae mors tacita est ; sic et nunc scien¬ dum non frustra mortem Rahelis inueniri, cum Liae | mors scripta non sit. Quid enim Rahel nisi primituam ex Hebraeis ; quid Lia nisi collectam ex gentibus signat ecclesiam ? Moritur ergo Rahel et mors Liae silentio premitur, quia uidelicet synagoga palam per infidelitatem a gratia uitae excidit, ecclesia uero gentium uiuit per fidem usque in finem saeculi. Et notan¬ dum quod Rahel in partu obiit. Nam synagoga tunc mortua est, quando Christum et eius apostolos emisit. Quae enim assumptio, nisi uita ex mortuis ? Vnde et Rahel EGREDIENTE

ANIMA

PRAE

DOLORE,

VOCAT

FILIVM

SVVM

Benoni, qvod interpretatvr filivs doloris mei. I

Doluit enim, id est inuidit, et dolenda sorte inde mortua est, quod ex ipsa uita sumpta sit. 35, 18c 580

Pater avtem dextrae.

vocavit

illvm

Beniamin, id

est

filivm

Quia profecto ille est filius apostolorum chorus, quem consi¬ dere fecit cum Christo ad dexteram suam in caelestibus. 557/563 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 55, 2-10 - CC Deum. 582 Eph. 2, 6 coli. Mt. 20, 23.

72,

p.

43.

581 cf. Hymnus Te

543 uideretur in terris] in terris appareret t, uideretur om. G 548 quatenus] ut i 54!> sui om. t 552/563 egressvs usque dicit om. G 554 periclitari coepit ~ Vulg. 563 descendisse se ~ A E F 572 in partu Rahel ~ E 579 illvm] filivm praem. t

A

146*

IN GENESIM VIII, 16-17 16. 35, 21

501

Egressvs inde fixit tabernacvlvm trans Tvrrim

GREGIS.

585

Loci huius uel nominis aequiuocatio quibusdam errorem fecit. Quidam enim arbitrati sunt locum hunc esse, ubi postea templum aedificatum est, et turrim Ader turrim gregis signi¬ ficare, hoc est congregationis et coetus, quod et Micheas propheta testatur dicens : Et tu, hirris gregis nebulosa, filia 590 Sion, etc. ; illoque tempore Iacob trans locum, ubi postea aedi¬ ficatum est templum, habuisse | tentoria. Sed si sequamur ordinem uiae pastorum, iuxta Bethleem locus est, ubi uel angelo¬ rum grex in ortu Domini cecinit uel Iacob pecora sua pauit loco nomen imponens uel (quod uerius est) quodam uaticinio 595 futurum iam tunc mysterium monstrabatur. CVMQVE HABITARET IN ILLA REGIONE, ABIIT RvBEN ET DOR-

35, 22

mivit cvm Bala concvbina patris svi qvod illvm minime LATVIT.

Sic ille effluendo cum esset primogenitus meruit audire : 600 Effusus es sicut aqua ; non crescas, quia ascendisti cubile patris tui, et maculasti stratum eius. Similes ei sunt omnes haeretici, qui plebem Christi adulterino commaculant semine doctrinae nequam. Vnde Bala, quod interpretatur inueterata, recte hoc loco concubina dicitur. Nulla enim nisi concubina inueterata 605 haereticorum libidini sese prostituit. Nam quae legitima uxor est, id est, quae uirum suum Christum agnoscit, neque seipsam ignorare neque adulterinum concubitum admittere potest.

17. 36, 9-10

Hae svnt generationes Esav patris Edom in monte

Seir, et haec nomina filiorvm eivs.

610

36, 29-30

Esau et Edoni et Seir, unius hominis nomen est, et quare uarie nuncupetur, supra dictum est. Eliphaz filius Adae uxoris Esau, iste est Eliphaz, cuius Scriptura recordatur in Iob uolumine. Quod autem sequitur : Isti dvces Horreorum qvi imperavervnt in terra Seir,

615

altius repetiuit ; iam enim enumerauerat filios Esau, et exponit qui ante Esau principes fuerint ex genere Horreorum, qui in lingua nostra interpretantur liberi. In Deuteronomio manifestius legitur, quomodo uenerint filii Esau et interfece¬ rint Horreos ac terram eorum hereditate possederint. Idcirco 620 autem Horreorum recordatur, quia primogenitus filiorum

586/595 Hier., ib. 55, 22-32 - p. 43-44. 600 Gen. 49, 4. 603 cf. supra 7, 1420. 56, 6-7 - CC 72, p. 44. 612/613 ib. 56, 624 Hier., ib. 56, 8-22 - p. 44.

589 Mich. 4, 8. 593 cf. Lc. 2, 13. 610/011 Hier., Hebr. quaest. in Gert. 3-4 - p. 44. 613 Iob. 2, 11. 613/

586 quidam] Hebraei Hier. 587 significari Hier. 593 sua om. t 600 quia om. t 601 sunt ei ~ / 606 suum supra lin. E 610 unius nomen est ho¬ minis ~ Hier. 612 Ada A E F t 610 fuerunt t ex genere om. t 618 uenerunt t interfecerunt t, interficerent F 619 possederunt t

PL

504

502

IN GENESIM VIII, 17-19

Esau ex filiabus eorum acceperat concubinam Theman et ex ipsa natus est Amalech. Quod autem dicitur Theman, Cenez, et Amalech, | et reliqua, sciamus postea regionibus Idumeorum ex his uocabula imposita.

147

Iste est, inquit, Ana qvi invenit aqvas calidas in soli-

625

36, 24

A

TVDINE, CVM PASCERET ASINOS SEBEON PATRIS SVI.

630

635

In hebraeo scriptum est: Iste est qui inuenit haimim. Multi putant illum, dum pascit asinos patris sui in deserto, aquarum congregationes reperisse, cuius rei inuentio in eremo difficilis est. Nonnulli putant aquas calidas iuxta punicae linguae uiciniam, quae hebraeae contermina est, hoc uocabulo significari. Sunt qui arbitrentur onagros ab hoc admissos esse ad asinas et ipsum per istius modi reperisse concubitum, ut uelocissimi ex his asini nascerentur qui uocantur haimim. Plerique putant quod equarum greges ab asinis in deserto ipse fecerit primus ascendi, ut mulorum inde contra naturam noua animalia nascerentur. 18. Habitavit avtem Iacob in terra | Chanaan in qva pl

37, 1-2

peregrinatvs est pater svvs. Et hae svnt generationes 640

EIVS : lOSEPH CVM SEDECIM ESSET ANNORVM PASCEBAT GREGEM CVM FRATRIBVS SVIS ADHVC PVER.

645

650

655

Deinceps Ioseph sanctissimus, stella magna et lucida, de hoc altissimo sanctae Scripturae caelo lumen suum dare inci¬ pit, qui paene solus claro uitae suae ordine praeostendit, qualiter sol iustitiae Christus processurus esset ab initio usque ad finem diei, id est, ab incarnatione sua usque ad consumma¬ tionem saeculi. Vitae eius narratio sic incipit : Et hae sunt generationes Iacob. Ioseph cum sedecim esset annorum, etc. Supra dixerat : Erant autem filii Iacob duodecim, eorumque catalogum ediderat, nunc autem dicturus, Ioseph cum sedecim esset annorum, praemittit : et hae sunt generationes Iacob. Et est sensus : Duodecim quidem filios habuit, sed in uno Ioseph suam generationem, id est, suae uel paternae similitudinis effudit pulchritudinem. Nam sicut et pater suus ex sterili et ipse ex sterili Rebecca naturam inopem diuina iuuante gratia progenitus et diuina benedictione donatus est, sic iste nihilominus ex sterili Rahel dono Dei susceptus est futurus eiusdem benedictionis heres. 19. Ioseph (inquit) cum sedecim esset annorum, pascebat gre-

621 Gen. 36, 12. Ps. 18, 6-7.

cf.

628

627/637 Hier., ib. 56, 28-57, 8 - p. 44S. 649 Gen. 35, 22. 654 cf. Gen. 35, 11.

645 Mal.

4, 2

;

supra lin. E 632 anagros E asinos F t 633 ipsum] istum E om. t 639 pater svvs est perigrinatvs ~ Vulg. 651 et1 om. A hae] haec A 652 habuit filios ~ E 654 et ipse ex sterili in marg. A 659 I- om. F annorum esset ~ A patris per

505

IN GENESIM VIII, 19 660

665

503

gem cum fratribus suis adhuc puer. Non ita supereffluit sermo Dei, ut nos dicere uelit quod hac aetate quisque adhuc puer sit, dum praemisso, cum sedecim esset annorum, subiungit adhuc puer, sed ut scitam iustitiae uel meriti mireris perfectio¬ nem, quae continuo subtexitur, idcirco sic utrumque uigilanter dictum est, sedecim annorum, et adhuc puer. Et erat cvm filiis Balae et Zelpiiae vxorvm patris

37,

svi.

2c

Accvsavitqve fratres svos apvd patrem crimine pes¬

simo. 670

675

680

37, 3-4

Hoc enim diligenti inspectione dignum est, quia grandiores fratres accusauit adhuc piier. Quod utique non fecisset, si non puritatis amorem zelumque iustitiae iam haberet, quod in puero uel adolescente maxime laudabile est. Quo autem cri¬ mine fratres suos accusauerit, quia Scriptura non edixit, uagae opinioni locus datus est, quia multa sunt uitia, quorum consummatum opus pessimum est. Aiunt tamen uiri illustres crimen sodomitici fuisse sceleris. Porro quod distincte dictum est, et erat cum filiis Balae et Zelphae uxorum | patris sui, aemulationem iam insinuat fratrum qui erant ex Lia, cum quibus esse non audebat, quia cum de libera essent, grandiores habentes animos filium dilectae Rachelis non libenter aspicie¬ bant. Inuidentiae causa protinus subiuncta est. Dicit enim Scriptura : Israhel avtem

diligebat Ioseph

A

147^

svper omnes filios

SVOS, EO QVOD IN SENECTVTE GENVISSET EVM. FECITQVE EI 685

TVNICAM POLYMITAM.

Et

Continuo. VlDENTES AVTEM FRATRES

EIVS QVOD A PATRE PLVS CVNCTIS FRATRIBVS AMARETVR ODE¬ RANT EVM,

690

695

700

NEC POTERANT EI QVIDQVAM PACIFICVM LOQVI.

Sed notanda paternae dilectionis causa posita est, eo quod in | senectute genuisset eum. Numquid enim secundum corpus senex erat quando genuit eum, iuuenis autem quando ceteri nati sunt? Siquidem praeter Beniamin cunctos infra quattuor¬ decim annos genuerat. Restat ergo senectutem illam hic as¬ signari, de qua Sapientia dicit : Senectus enim uenerabilis est non diuturna, neque annorum numero computata. Cani enim sunt sensus hominis, et aetas senectutis uita immaculata. In illa namque ueraciter senectute Israhel genuit Ioseph, quia prop¬ ter illam iustitiae suae senectutem talem habere meruit here¬ dem. Nec enim uir iustus laetatur in multitudine filiorum, si mali sunt, sed in eo tantum se agnoscit patrem, si filium relinquat post se, qui iustitiae consequatur hereditatem. Vnde est illud Sapientis : Mortuus est pater illius, et quasi non est mor-

693 Sap.

4, 8.

701 Eccli.

30, 4-5.

663 citam t 666 vxorvm supra lin. F 699 agnoscit se ~ t, agnoscit supra lin. E

686 cvnctis fratribvs plvs

~ E

PL

506

504

IN GENESIM VIII, 19-20

tuus, similem enim sibi relinquit post se. In uita uidit et laetatus est cum illo, in obitu suo non est contristatus. Dignam igitur ob causam diligebat eum et tamquam perfecto iamque pleno 705 dierum id est uirtutum fecit ei tunicam polymitam, id est manibus artificis mira uarietate distinctam usque ad talos pertingentem uidelicet ob uirtutum multiplicitatem uel iustitiae perfectionem. Itaque uidentes, inquit, fratres, oderant eum, nec poterant ei quidquam pacificum loqui. Magnitudinem odii 710 diligenter expressit, dicendo, nec poterant ei quidquam pacifi¬ cum loqui. Nam reuera tunc odium magnum ac uiolentissimum est, quando uirus animi lingua dissimulare non potest. Haec secundum sensum litteralem dicta sunt. Ceterum iam dicendum uel intuendum est, quam pulchra ex hoc speculo suo 715 Christi Filii Dei ueri solis imago resplendeat. 20. Igitur in mysterio Ioseph, id est adauctus, Christus est Dei Filius, qui omni Spiritu plenus est, in quo habitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter. Hic et sex et decem annorum cum sit, siquidem et sex opera uniuersae creationis ipse expli720 cuit, et decalogum legis cum digito Dei scripsit, adhuc puer pauit gregem patris sui, id est formam serui indutus rationa¬ lium Dei Patris ouium curam suscepit. Er at que cum filiis Balae et Zelphae, uxorum patris sui. Bala inueterata, Zelpha fluens os interpretatur. Quibus nominibus scribae subintelliguntur et 725 Pharisaei dierum malorum inueterati et ore fluentes uitiatam traditionibus suis doctrinam legis. Cum illis erat audiens eos et interrogans illos, et non quidem ipse sed propter ipsum Moyses, in quo sperabant ipsi, accusauit eos apud | patrem crimine pessimo. Nam si non uenissem, inquit, et locutus fuis730 sem eis, peccatum non haberent, nunc autem excusationem non habent de peccato suo. Si opera non fecissem in eis quae nemo alius fecit, peccatum non haberent. Nunc autem et uiderunt et oderunt et me et Patrem meum. Cui dubium est, quod Pater diligat istum Ioseph ? Pater enim, | inquit Iohannes, diligit 735 Filium, et omnia dedit in manu eius, eo quod in senectute genuisset eum. Qua in senectute genuit ille Pater talem Fili¬ um ? In senectute aeternitatis genuit eum, secundum quam dicitur ipse et et est antiquus dierum. In illa senectute, in illa matura antiquitate, sine numero annorum, sine initio dierum,

704 cf. Gen. 25, 8. 705/707 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 57, 22-23 - CC 72, p. 45. 717 Coi. 2, 9. 721 cf. Phil. 2, 7. 722 Gen. 37, 2. 723 cf. supra 7, 1420. 726 cf. Lc. 2, 46. 728 cf. Ioh. 5, 43. 720 Ioh. 13, 22.24. 734 Ioh. 5 20: 13, 3738 Dan. 7, 9.

7°3 cuml ln Vukigitur] ergo t 714 odium tunc ~ t uiolentissimum] molestissimum / 710 id est] idem t 717 Spiritu] sancto add. t inhabitat G 720 legis] habentes in marg. add. G 731 habent supra lin. E 738 et ipse dicitur ~ t

A

148

PL

507

IN GENESIM VIII, 20-21

505

sine uicissitudine temporum, genuit ille senex et antiquus Pater illum aeque senem et aeque antiquum Filium, et idcirco diligit eum fecitque ei tunicam polymitam. Quaenam est huius filii tunica nisi sancta legalis et prophetica Scriptura ? Cuius enim ob causam, cuius ob testimonium uel gloriam, nisi huius 745 Filii texuerunt digiti Dei omnem Scripturam, quam iure fatemur diuinitus inspiratam. Fecit ergo Pater Filio suo tuni¬ cam polymitam uarie pulchram et pulchre uariam. Hanc simi¬ lem genituram, hanc tunicam polymitam dilectionemque paternam, qui habet aures audiendi audiat, Patre praedicante 750 per psalmistam in quo dicit : Eructauit cor meum uerbum bo¬ num, dico ego opera mea regi, etc., usque ad finem psalmi. Videntes autem, inquit, fratres, oderant eum, nec poterant ei quidquam pacificum loqui. Notum est quia nimis oderunt hunc dilectionis filium fratres maligni tanto odio ut non possent 755 ei quidquam pacificum loqui, Vnde ait ipse in Dauid : Cum his qui oderunt pacem, eram pacificus : cum loquebar illis, im¬ pugnabant me gratis. Item : Et sermonibus odii circumdederunt me, et expugnauerunt me gratis. Cuncta loquebantur hostilia : In Beelzebub principe daemoniorum eicit daemonia ; et daemo760 nium habet, et insanit; et, Quid eum auditis ? et his similia. Sed numquid uiderunt quod illum Pater amaret uel quod ille Filius Dei Patris esset ? Vtique. Nam si caeci, inquit, essetis, non haberetis peccatum. Nunc autem dicitis quia uidetis ; pecca¬ tum uestrum manet. Plane uiderunt et idcirco excusationem 765 non habent de peccato suo. Sequitur :

740

.

21 37, 5

770

775

37, 7.9

Accidit qvoqve vt visvm somnivm referret fratri-

BVS SVIS, QVAE CAVSA MAIORIS ODII SEMINARIVM FVIT.

Praeter causam supra dictam accidit haec etiam causa in augmentum odii. Hoc ita dictum est, ac si diceretur : Accidit ut sermo eius maioris odii seminarium fieret. Et hoc recte dictum est, quia accidit, neque enim studio quidquam horum dixit, id est non in conscientia eius fuit, quod huiusce somni relatio seminarium fieret maioris odii. Denique hoc simplicis aut innocentis non esset animi uelle amplius urere odientium animas auspicio suae futurae felicitatis. Pvtabam, inquit, NOS MANIPVLOS ligare in agro, et qvasi CONSVRGERE MANIPVLVM MEVM ET STARE, VESTROSQVE MANI¬ PVLOS CIRCVMSTANTES ADORARE

746 II Tim. 3, 16. 749 Mt. 13, 9. Ps. 108, 3. 759 Mt. 12, 24 ; Ioh. 8,

752 fratres] eius add. t 767 cavsa supra lin. A

|

MANIPVLVM MEVM.

750 Ps. 48.52.

44, 2.

755 Ps. 762 Ioh. 9, 41.

Item ! A 148*

119, 7.

753 pacifice G oderant t 765 sequitur om. G t 773 maioris fieret ~ E 774 fuisset t

IN GENESIM VIII, 21

506

Vidi, ait, per somnivm qvasi solem et lvnam et stellas 780

VNDECIM ADORARE ME.

Haec somnia, quoniam cuncti nouimus in illo Ioseph quali¬ ter subse|quens rerum compleuerit effectus, restat nunc ut ea secundum easdem causas uel exitus euangelicis Domini nostri Iesu Christi parabolis consonare sciamus. Etenim sicut in 785 somnio sic et in parabola, dum aliud dicitur aliud intelligitur, quemadmodum aliud umbra et aliud corpus et tamen ex umbra nonnumquam corpus agnoscitur. Et hoc nulli dubium quin sicut in hunc causa somniorum, sic et in Dominum nos¬ trum causa parabolarum maioris odii seminarium fuit, maioris 790 inuidiae fomitem ministrauit, exempli causa sumatur parabola haec : Homo erat -pater familias qui fodit uineam, et sepem circumdedit ei, et fodit in ea torcular, et aedificauit turrim, et locauit eam agricolis, et peregre profectus est, et reliqua. Etenim sicut eminentiam Ioseph praesignauit illud quod manipulus eius 795 consurgere et stare uisus est eumque circumstantes adorare fratrum manipuli, sic et Dominus noster excellentiam suimet innuit ad summam parabolae dicendo sic : Numquid legistis in Scripturis : Lapidem quem reprobauerunt aedificantes, hic factus est in cap^lt anguli : a Domino factum est illud, et est mira800 bile in oculis nostris ? Et quemadmodum illi conicientes quid sibi uellet somnium, amplius inuidentes dixerunt : 37, 8

Nvmqvid rex noster eris avt svbiciemvr ditioni tvae ?

805

810

815

sic et isti intelligentes intentionem parabolarum amplius zelati sunt, et quaerentes eum tenere, inquit euangelista, timuerunt turbas quia sicut prophetam eum habebant. Porro minus in somnio uisum quam in parabola est dictum. Non enim habe¬ tur in somnio, qualiter manipulus Ioseph consurgere et stare et a circumstantibus fratrum suorum manipulis adorari debe¬ ret, cum parobola haec personet, quod Dei Patris Filium Iudaei extra portam duitatis eiectum occisuri forent, et deinde subiuncto testimonio psalmi dicentis : Lapidem quem reprobaue¬ runt aedificantes, hic factus est in caput anguli, palam confirmet, quod sic eiectus uel reprobatus in caput gentium deberet constitui. Igitur pro quanto Ioseph Christi gessit typum, pro tanto et haec eius somnia parabolis eiusdem Christi similia sunt. Et duo quidem somnia fuerunt, sed pro uno habita uel habenda

791 Mt.

21, 33.

797 ib.

42

; Ps.

117, 22-23.

804 >b- 46.

811 Ps.

117, 22.

779 per supra lin. E 789 quemadmodum] et add. t 786/787 nonnumquam ex umbra ~ t 787 cognoscitur E t 790 sumatur] seminatur t 791 fodit] plantauit Vulg. 796 manipuli fratrum ~ t 797 numquam Vulg. 799 illud] istud Vulg. 805 quia] quoniam Vulg. 808 manipulis suorum fratrum ~ { 8®® sonet E Iudaei Dei Patris Filium ~ t 818 abiectus t

PL

508

IN GENESIM VIII, 21-22

820

825

37, 10

507

sunt, quemadmodum et ipse ad Pharaonem : Somnium, inquit, regis unum est. Quod, autem uidisti secundo ad eandem rem ■pertinens somnium, firmitatis indicium est, eo quod fiat sermo Dei et uelocius impleatur. Et alterum quidem e terra uel ex agro, alterum uero somnium fuit e caelo, quia uidelicet adoranda a fratribus suis eius felicitas non de terra tantum, sed et de caelo, non solum ex hominibus, sed etiam ex Deo, immo primum et maxime ex Deo laudem erat habitura. 22. Sed quid ita pater somnium interpretari conatus est : Nvm ego et mater tva et fratres tvi adorabimvs te svPER TERRAM ?

830

835

840

845

850

855

Cum eius matrem Rahel obisse sciret, [ quomodo illam quae defuncta fuerat adorare posse sentiebat ? An matrem eius hic appellat eam quae supererat, uxorem | suam, consuetudine, non natura ? Etenim matertera cum dicatur, quod sit mater altera, recte matrem eius Liam hic appellare poterat. Verum tamen nec de patre palam legitur, quod adorauerit, nisi quando iurante Ioseph quod patrem auferret de terra Aegypti conderetque in sepulcro maiorum, adorauit iuxta Septuaginta fastigium uirgae eius pater Israhel. Ceterum iuxta hebraicam ueritatem melius legitur, adorauit Deum conuersus ad lectuli caput. Ergo pro parte totum recte ponitur uel intelligitur, quia reuera et pater pro filio gratias agendo caelestem adorauit gratiam, quod sine dubio fecisset et mater si aduiueret. Quod et si littera cuiquam in hac parte infirmari uideatur, firmiter sciendum est, quia iuxta spiritualem sensum ueritas omnis in Christo perficitur. Quis enim hoc loco pater eius, nisi anterior populus, de quo est incarnatus, qui a die passionis uel resurrectionis eiusdem Filii sui in illo caelesti regno pro parte electorum fulget sicut sol ? Et quae luna nisi praesens ecclesia, quae mutabilitati subiacet et minus lucet quamdiu peregrinatur in ista uita ? Singuli autem electorum stellae sunt, secundum se quidem imperfecti quasi in undena¬ rio numero, sed eorum perfectio stella duodecima, stella, in¬ quam, perfecta et matutina ipse Christus frater ipsorum est. Omnes adorant sol, luna et stellae omnes, cuncta caelestia, uniuersa terrestria, maiora siue minora, illum uenerantur et adorant. Mihi, inquit, curuabitur omne gemi et confitebitur omnis lingua. Quis item manipulus eius, nisi ab ipso seminata,

818 Gen. 41, 25.32. 25-32 - CC 72, p. 51.

836/839 Gea. 47, 855 Is. 45, 23.

31

; cf. Hier., Hebr. quaesi, in Gen.

64,

821 et1] uel t 825 primam et maximam t 826 sed quid] quod G pater ita ~ t 839 recte om. t 815 qui supra lin. E 816 illo om. t 853 sol] et add. E t 855 confitebitur] iurauit Vulg. 856 item ] autem t

PL A

509

149

508

860

865

37, 12-13

IN GENESIM VIII, 22-23

ad messem usque perducta et perducenda fides euangelica ? Porro manipuli fratrum lectiones sunt legis et prophetarum, quas Iudaei legentes quasi manipulos ligant uel colligunt. Ecce palam omnibus est et de toto mundi agro spectatur mani¬ pulus Christi stans et manipuli fratrum eius circumstantes et adorantes, id est euangelium, fida messis et frumentum opti¬ mum, solum et unicum Christi asserens imperium omnesque legis et prophetarum lectiones illi testimoniorum praebent obsequium debitumque adorationis famulatum. Imitentur ergo fratres inuidi manipulos suos, quod quandoque facturi sunt, eum adorando, cuius manipulum ipsorum iam adorant manipuli.

23.

Cvmqve fratres illivs in pascendis gregibvs mora-

870 rentvr in Sychem, dixit ad evm Israhel : Fratres tvi PASCVNT GREGES IN SYCIMIS ; VENI, MITTAM TE AD EOS.

875

880

Haec erat causa paternae sollicitudinis, quia pascebant filii oues eius in Sycimis, uidelicet ubi dudum populo terrae illius odiosos fecerat illos furor ipsorum pertinax et indignatio dura. Eadem sollicitu|dine aeger superius locutus est: Turbastis me, et odiosum fecistis Chananeis, et Ferezeis habitatori¬ bus terrae huius. Nos -pauci sumus ; illi congregati percutient me et delebor ego et domus mea. Non ergo ab re sollicitus, fra¬ tres, inquit, tui pascunt greges in Sycimis, ueni, mittam te ad eos. Gratam filiis fore uisitationem pater arbitratus est, quia non qualemcumque hominem sed eum quem diligebat filium ad eos mitteret,

PL 510

Vade, inquiens, et vide si cvncta prospera sint erga

37, 14

FRATRES TVOS ET PECORA, ET RENVNTIA MIHI QVID AGATVR. 885

Breue quidem sed prae clarum Scriptura interposuit oboedientis filii uerbum, dicendo : Qvo RESPONDENTE : PRAESTO SVM.

890

895

Perseuerantiam quoque beneuolentiae uel attentionis eius illud indicat, quod cum non inuenisset eos in Sichem tamdiu quaesiuit errans et duce siue indice indigens, donec inueniret eos in Dothain. Hoc plane in mysterio illud est quod in Christo Dei Filio mirandum et imitandum praedicat apostolus, quia factus est pro nobis Patri oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Fratres eius secundum carnem scribae et Pharisaei in Sycimis pascebant oues, id est secundum exemplum

875 Gen. 34, Phil. 2, 8.

30.

888

cf. Isid., Etym. 2,

7, 2

(Cic. De innent. 1,

13

(20)).

893

867 manipuli G t 808 manipulum G t 871 te om. A Ef 872/891 haec usque Dothain om. G 882 mitteret ad eos ~ t 885 breui A 890 quaesiuit] eos add. t 893 Patri om. t oboediens supra lin. A oboediens Patri ~ G

A i49v

IN GENESIM VIII, 23-24

900

905

910

Sycimitarum docebant, immo decipiebant insipientes. De qualibus psalmista : Sicut oues, inquit, in inferno -positi sunt, mors depascet eos. In quo secundum exemplum Sycimorum ? In eo uidelicet quia circuibant mare et aridam ut facerent unum proselytum, et cum factus fuisset, faciebant eum filium perditionis duplo quam semetipsos. Sic enim Sycimitis fece¬ runt patres eorum dolo circumuenientes eos, ut circumcide¬ rentur, proselytos fecerunt et incautos interfecerunt. Et ad eiusmodi pastores cum a Deo Patre mitteretur passurus Filius, praesto sum, ait. Dominus enim, inquit, aperuit mihi aurem, ego autem non contradico, retrorsum non abii. Venit ergo ad tabernacula pastorum, ascendit Hierosolymam ad diem fe¬ stum, renuntiaturus Patri quid ageretur, non locali recursu uel retrogradis passibus, sed clamore ualido sui sanguinis, quo fratrum illorum scelus crudelissimum iugiter in caelum an¬ nuntiatur.

24. 37, 17-20

509

Perrexit ergo Iosepii post fratres svos et invenit

eos in Dothain. Qvi cvm vidissent evm procvl, anteqvam accederet ad eos cogitavervnt illvm occidere et mvtvo

915

loqvebantvr : Ecce somniator venit. Venite, occidamvs evm, etc.

920

925

37, 20d

Non opus erat ut gratia similitudinis Filii sui Deus illum permitteret occidi, resuscitaturus a mortuis, quamuis et hoc illi possibile fuerit, cum omnipotens sit. Occidi namque non iam mortis similitudo, sed ipsa dicitur mors. Si enim complan¬ tati, inquit apostolus, facti fuerimus similitudini mortis eius, simul et ressurrectionis erimus. Numquid haec dicens suadet nobis corporaliter ex|stingui? Ergo pro similitudine satisfuit uiuentem absque dispendio uitae doloribus mortis circumdari et ita communicare futuris passionibus Christi. Vt autem euaderet mortem dicentibus illis : Ecce somniator uenit. Venite occidamus eum, ET VIDEAMVS SI PROSINT ILLI SOMNIA SVA :

930

Diuisio malorum praesidium iustorum fuit : Dixit enim Ruben : Non interficiamvs animam eivs nec effvndamvs san-

37, 22

GVINEM, sed proicite evm in cisternam hanc qvae est in solitvdine,

manvsqve

vestras

servate

innoxias.

Hoc

AVTEM DICEBAT VOLENS ERIPERE EVM DE MANIBVS EORVM ET 935

REDDERE PATRI SVO.

897 Ps. 48, 15. 899 cf. Mt. 23, 905 Is. 50, 5. 907 cf. Ioh. 7, 10. cf. Ps. 114, 3 ; cf. I Petr. 4, 13 ; 5,

897 inquit supra lin. F 920 dicitur] est t 928

; Ioh. 17, 12. 909 Hebr. 5, 7. uel Rom. 8, 17.

13

1

901 cf. Gen. 34, 920 Rom. 6, 5.

20

ss. 924

901 perditionis] gehennae Vulg. 912 Ioseph om. t Vulg. 929 iustum F

videamvs] apparebit

PL

511

510

940

IN GENESIM VIII, 24

Forte quia se magis fore suspectum totumque pondus crimi¬ nis in se uersandum aestimabat, quippe qui promogenita per¬ diderat, quae in illum ex altera uxore primogenitum pater transferre coeperat. Hic profecto diuisus est a ceteris, et cauendum fuit illis ut non offenderent eum, cum posset offen¬ sus rem indicare patri. Igitur acquiescentes uni CONFESTIM VT PERVENIT AD IPSOS,

37, 23-24

NVDAVERVNT IOSEPH

TVNICA TALARI ET POLY|mITA, MISERVNTQVE IN

CISTERNAM A 150

QVAE NON HABEBAT AQVAM. 945

950

37, 25.26. 27

Sed hoc pacto, si ibi relinqueretur, mortem non euaderet ; si autem Ruben, ut facere intenderat, eriperet eum de manibus eorum, redderet patri suo, non implererentur diuinitus prouisa eius somnia. Facta est igitur et alia diuisio sicque in tres diuisi sunt partes, ut citius propositum Dei ordine suo percurreret. Nam sequitur :

Et

sedentes vt comederent panes, vidervnt viatores

ISMAHELITAS. DlXIT ERGO IVDAS FRATRIBVS SVIS :

QviD

NOBIS

PRODEST SI OCCIDAMVS FRATREM NOSTRVM ? MELIVS EST VT

etc. Hoc profecto ex semetipso non dixit, sed quemadmodum ille Caiphas qui prophetauit dicens : Expedit uobis ut unus moriatur homo pro populo, et non tota gens pereat, sic et iste nutu Dei prophetauit melius fore Ioseph uenumdari quam occidi magisque sibi profuturum, si Ismahelitis uenderent, quam si occiderent et sanguinem eius celarent. Haec potius uoluntas Dei fuit, sed ille quidem cogitauit de fratre suo ma¬ lum, Deus autem conuertere nouerat illud in bonum. Num, inquit ipse Ioseph, Dei renuere possumus uoluntatem ? Vos cogitastis de me malum, et Deus uertit illud in bonum. Hoc et psalmista testatur, dicens : Misit ante eos uirum, et continuo subiungens, in seruum uenumdatus est Ioseph. Illi, inquam, cogitauerunt de fratre suo malum qui in seruum illum uendiderunt : Deus autem uertit in bonum mittendo ante eos uirum. Hoc uero fuit Christo compati, uere ferro passionis transuerberari. Sic enim qui supra cum dixisset : Humiliauerunt in compedibus pedes eius, statim adiecit, ferrum pertransiit animam eius. Ferrum pertransiens animam appellat animae angustiam. Quae quam uehemens fuerit, fratres tes¬ tantur ad inuicem loquentes : Merito haec patimur, quia pecVENDATVR ISMAHELITIS,

955

960

965

97°

956 Ioh. II, 970 Ps. 104,

936 945

50. 18.

962 Gen. 974 Gen.

A Vulg.

renuere ~

965 Ps.

104, 17.

969 cf. Lc. 2,

35.

42, 21.

~ t 937 aestimabat] existimabat t 940 fuit] erat t 951 panem Vulg. 953 occiderimus Vulg. 963 possumus 965 hoc] haec t 967 malum de fratre suo ~ t

suspectum fore euaserat

50, 19-20.

IN GENESIM VIII, 24-25 975

37, 31-32

511

cauimus in fratrem nostrum, uidentes angustiam animae eius, dum defirecaretur nos, et non audiuimus. |

25,

PL

512

Tvlervnt avtem tvnicam eivs et in sangvine haedi

QVEM OCCIDERANT TINXERVNT, MITTENTES QVI FERRENT AD PATREM ET DICERENT : HANC INVENIMVS : VIDE VTRVM TVNICA 980 FILII TVI SIT AN NON.

Hoc deliberauerunt et non ipsi dicere uoluerunt, hanc inuenimus, sed submiserunt qui ferrent seque inuenisse dicerent, uidelicet sic tutius innoxii parerent, sic dissimulandi laborem sibi minuerent, sic animum patris a suspicione sui sceleris 985 longius repellerent. Sed numquid uel sic tam diligentem fallere potuerunt ? Et si huic sancto uiro praeter humanam nihil adfuit coniecturam, numquid totum eius spiritum fallaciae suae tenebris obuoluere ualuerunt ? Dicit nempe quodam loco sic : Vos scitis quod duos filios genuerit mihi uxor mea. 99° Egressus est unus et dixistis : Bestia deuorauit eum. Quidnam est, et dixistis, nisi et eos qui dicerent submisistis ? Ergo illa fera pessima, illa bestia saeuissima, quae quantum in se fuit filium meum deuorauerat, qualis esset non omnino patrem latere poterat. Sed quid ageret ? Qualiter feram illam con995 stringeret ? Quomodo de uentre bestiae illius quem deuoratum putabat filium extrahi posse putaret ? Tacen|di potius et dis¬ simulandi quod conicere poterat tempus illi erat, ne si notam sibi feram, id est filiorum inuidiam audacem atque uiolentam querelis manifestis exagitaret, maiorem in rabiem 1000 dentes eius acueret. Itaque in acerbissimo dolore uim sibi faciens et uerba sua moderans : Tvnica, inquit, filii mei est fera pessima comedit evm,

37, 33

BESTIA DEVORAVIT IOSEPH.

Nec hoc dicens falsus aut mentitus est. Talis namque saeui1005 tia cum leone uel urso ferae aut bestiae uocabulo rectissime aequiuocari potest. SCISSISQVE VESTIBVS INDVTVS EST CILICIO, LVGENS FILIVM

37, 34

MVLTO TEMPORE.

Qualem ergo inuidiae suae requiem, quale zeli sui refrige1010 rium abactores Ioseph indepti sunt ? Nempe si grauis illis erat ad uidendum frater quia diligebatur, grauior multo esse poterat pater, quia cum languore uel tristitia uniuersae domus coram oculis eorum perpetuo dolore consumebatur.

989 Gen.

44,

27-28.

983/984 sibi laborem ~ t 987/988 suae fallaciae ~ t 989 filios non in Vulg. 991 est et om. t 993 filium meum om. t non supra lin. E 998 feram] illam praem. t 1005 uel] et t 1007 Filivm] swm add. E t {Vulg.) 1010 indepti] adepti t 1012 uniuersa t 1013 consumebatur] cruciabatur nimisque labore praem. t

A i50v

512 37, 35

IN GENESIM VIII, 25-26

Congregatis avtem cvnctis liberis eivs vt lenirent 1015

DOLOREM PATRIS, NOLVIT CONSOLATIONEM RECIPERE ET AIT : Descendam ad filivm mevm lvgens in infernvm.

Quia mortuum esse putabat filium suum ; omnes autem mortui, quamlibet iusti ante Christi aduentum descendebant in infernum, idcirco dixit : Descendam ad filium meum lugens 1020 in infernum, pro eo ut diceret : Cum uita mea finiam praesen¬ tem luctum, non nisi moriendo cessabo lugere filium meum. Sed quonam instrumento liberi eius congregati aderant ad leniendum patris dolorem ? Quis enim dolorem eius mitigare poterat, nisi quem medullitus dolor ipse mordebat ? Haec 1025 namque ueri doloris natura est. Si enim, inquit apostolus, ego contristo uos, et quis est qui me laetificet, nisi qui contristatur ex me ? At illi non in ueritate plorare uel fideliter contristari poterant, quippe qui pro medio tristitiae suae, pro lenimento PL 513 torquentis inuidiae fra|trem abegerant. Qua ergo fronte con1030 gregati aderant ? Heu, inquit quidam saecularis, quam difficile est crimen non prodere uultu ! Patris lacrimae, quia uulneratam cordis uenam inuenerant, freno laxato currebant quantum uolebant nec retineri ad¬ ductis habenis poterant, quia forti impetu sese excusserant. 1035 Verum lacrimae fratrum conclusae erant, nec leuiter quamuis calcaribus urgerentur erumpere ualebant. Ergo cum lenire uellent uerum patris dolorem, noluit consolationem recipere, noluit eos audire, noluit eos saltem ad luctum inuitare, non curauit saltem (quae extrema consolatio est) eorum uoces 1040 secum in fletum excitare. Solent namque et hoc facere qui omni gaudio destituti solis pascuntur lacrimis, solis fruuntur gemitibus suis, quomodo uerbi gratia Hieremias propheta loqui¬ tur : 0 uos omnes qui transitis per uiam, attendite et uidete, si est dolor sicut dolor meus. 1045 2(h Igitur quemadmodum puer Isaac ad immolandum ductus, colligatus et arae impositus, non tamen etiam gladio percussus, sic et iste a fratribus suis ad occidendum impetitus, in cisternam proiectus ac uenditus, non tamen etiam occisus, recte dicitur passus et in passione sua Filio Dei assimilatus. 1050 Item et quemadmodum aries pro Isaac in holocaustum obla¬ tus mysterium similitudinis | eiusdem Filii Dei peregit, cuius A 151 diuina impassibiliter permanente natura sola passa uel mor1025 II Cor. 2, 2. 1043 Thren. 1, 12.

1031 Ouid., Met.

2, 447.

1036 cf. Cic., Orat.

3,

o,

36.

1014 cvnctis] vniversis E 1018 quamlibet] quamquam / 1019/1020 in infernum ad filium meum ~ t lugens om. t 1026 contristatus est E 1030 saecularium t 1032 inuenerunt / 1033 adductis] adiunctis t 1035 concluserant E 1036 uolebant t 1040 secum supra lin. E 1041 gaudio in marg. A lacrimis] suis add. t fruuntur] feriuntur t 1042 suis om. t 1048 uenditus] est add. t 1051 eiusdem om. t

IN GENESIM VIII, 26

513

tua est humana, sic et haedus iugulatus, quo tunica Ioseph talaris et polymita sanguine eius intingeretur, eandem figu1055 ram uel similitudinem praetulisse dignoscitur. Tunicam Christi polymitam sanctam esse Scripturam supe¬ rius iam diximus, qua uidelicet tunc inuidi fratres Iudaei, quantum in ipsis fuit, dilectum Patris Filium nudauerunt, quando illum detestati sunt, et eum quem scripsit Moyses in 1060 lege, et prophetae, hunc esse negauerunt. Ecce respice in manibus Iudaeorum Christi tunicam, id est legalem ac prophe¬ ticam Scripturam ; sanguine illo cruentata est, sanguine haedi, id est eiusdem Christi non sua sed aliena peccata portantis et idcirco per haedum significati, in manibus Iudaeorum polluta 1065 est. Quidquid legere, quidquid sabbatizare contendunt, omne quod sanctum se habere putant, sanguine plenum est, sed et ipsae manus eorum sanguine plenae sunt. Quinam sunt hi quos miserunt, quibus tunicam istam patri deferendam imposuerunt ? Nimirum nos sumus, qui neque 1070 filium istum uendidimus neque haedum (quod ipse idem est secundum naturam humanam) peccata nostra portantem occidimus, sed ubi factum est audiuimus, et superuenientes iam intinctam tunicam suscepimus. Non quidem nos illi mise¬ runt, sed et nos et patres nostros apostolos emiserunt, eiece- | 1075 runt, anathematizauerunt : uerumtamen quin spolia haec auferremus, prohibere non potuerunt. Quoties ergo Patri assistimus, quoties cantantes aut psallentes siue legentes sacram Scripturam tractamus, familiariter Deo dicamus : Hanc inuenimus, uide utrum tunica Filii tui sit, an non. Et 1080 respondet nobis : Tunica filii mei est, fera pessima comedit eum, bestia deuorauit Ioseph. Gens enim illa, quondam Patris domus uel hereditas, nunc fera pessima uel bestia dicitur et est, et uocatur hyaena. Sic enim in propheta dicit Filius ipse : Facta est mihi habitatio mea quasi spelunca hyaenae. Iamdu1085 dum scissis uestibus hic pater indutus est cilicium, id est laceratis et abiectis a se ornatibus ueterum caerimoniarum, contempto ritu uel ornatu sacerdotum et sacrificiorum ad¬ misit et astrinxit sibimet multitudinem paenitentium idololatrarum. Plane congregatis cunctis qui eiusmodi sunt liberis 1090 eius, ut deliniant dolorem eius, id est ut sacrificiis et mosaicis lectionibus illi adulentur, non uult eos audire et dicit : Cum

1067 cf. Is. 1,

15.

1084 Ier.

12, 8.

1091 Is.

1, 15.

1055 praetulisse in rriarg. G 1067 eorum] Iudaeorum / plenae sunt sanguine ~ t 1069 afferendam t 1076 ergo] igitur t 1079 sit filii tui ~ / 1084 habitatio usque hyaenae] hereditas mea quasi leo in silua Vulg. 1087 sacerdotum uel ornatu ~ t et om. t 1088 astruxit t 1091 non] animo t

pl

514

514

1095

extenderitis manus uestras, auertam oculos mees a uobis et cum multiplicaueritis orationem non exaudiam ; manus enim uestrae plenae sanguine sunt. Sed quid ? Descendam, inquit, ad filium meum lugens in infernum. Lugens, inquam, id est, gemitibus inenarrabilibus lugentes faciens ad eos descendam, qui cum in inferno siue in monumentis sint, audiunt uocem filii mei, et in hoc descendam, ut quicumque audierint uiuant.

27. 37, 35-1100 rvnt 36

IN GENESIM VIII, 26-27

Et illo perseverante in fletv, Madianei vendideIoseph

in

Aegypto

Pvtiphar

evnvcho

magistro

militiae.

Quaeritur de isto | qui nunc eunuchus asseritur, quomodo postea uxorem habere dicatur. Tradunt Hebraei emptum ab hoc Ioseph ob nimiam pulchritudinem in turpe ministerium 2105 et a Domino uirilibus eius arefactis postea electum esse iuxta morem hierophantarum in pontificatum Heliopoleos, et huius filiam esse Aseneth, quam postea Ioseph acceperit. Ecce secun¬ do in seruum uenumdatus est Ioseph. Et hoc interesse notandum est, quia primae uenditionis pretium Scriptura non tacuit, 1110 uiginti enim argenteis uendiderunt eum fratres sui Ismahelitis, secundo autem quanti uenditus fuerit dicere neglexit. Et recte : Quia Ismahelitae siue Madianei negotiatores permixti quod suum erat et quod emerant licenter iam uendiderunt, fratres autem hoc faciendo malum ipsi uenumdati sunt, et 1115 idcirco sciendum fuit quanti seipsos uendiderint, id est quam paruo pretio tam ingentis peccati serui facti sint. Nam tali in negotio uiginti argentei, quid sunt inter tantos ? Siquidem cum decem fratres unius uenditores fuerint, singulae portiones eorum bini argentei sunt. Paruo igitur uenumdati sunt, nisi 1120 quod et illi non tam marsupiis suis consulere quam inuidiae suae satisfacere curauerunt. Porro Madianeis, | qui emerunt et rursus uendiderunt Ioseph, illi fratrum nequissimi compara¬ biles sunt, scilicet principes sacerdotum, qui et ut uenderetur sibi Christus, pecuniam discipulo spoponderunt, et ut iuxta 1125 suam occasionem locum et gentem sibi seruarent quasi rursus uendentes eum Pilato tradiderunt. Nam si secundum aposto-

1095 cf. Rom. 8, 26. 1097 cf.Ioh. 5, 25. 1102/1107 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 58,5-10 - CC 72, p. 45. 1108 Ps. 104, 17. 1123 cf. Mt. 26, 14-16 ; 27, 1 ss.; Mc. 14, 10.11 ; Lc. 22, 3-6. 1125 cf. Ioh. 11, 50.

1094 sunt sanguine ~ t 1097 mei] Dei E 1099 Madianitae t 1102/ 1107 Quaeritur usque acceperit om. G 1107 acceperit] uxorem praem. Hier. 1108 hoc in marg. A 1111 fuerit] sit t 1114 ipsi supra lin. G 1115 uendi¬ derunt t 1116 sint] sunt t 1122 fratrem F 1123 scilicet om. G qui] et uendiderunt Christum add. t sibi uenderetur ~ t 1124 Christus om. t uenderetur corr. in uenderet G et ut] uendiderunt inquam quia t 1125 locum] ut praem. t

A 15 iv

PL 515

IN GENESIM VIII, 27-28

515

lum ex Ismahel sunt omnes, qui persequuntur eos, qui uel secundum Spiritum nati uel promissionis filii sunt, quanto magis illi Ismahelitae recte dicantur, qui hunc usque in mor1130 tem persecuti sunt, non utcumque secundum Spiritum natum sed ex Spiritu sancto conceptum, cui non ad mensuram Deus Spiritum dat, sed in eo corporaliter omnis plenitudo diuinitatis inhabitat ? Haec mira uenditio fuit illorum, cum propter locum et gentem regem suum loci uel gentis suae solum praesidium 1135 tradiderunt dicendo : Ne forte ueniant Romani et tollant nostrum et locum et gentem. Et pretium quidem emptionis eorum simili¬ ter supputatum est. Triginta namque argenteos traditori disci¬ pulo dederunt. Vbi notanda diligenter secundum distantiam personarum differentia quoque diuinitus prouisa pretiorum. 1140 Binarius namque et ternarius in deceno limite uiginti et tri¬ ginta faciunt. Ergo quantitas pretii, quo Ioseph uenumdatus est, binarius ; pretii uero quo emptus est Christus, ternarius est. Et recte. Nam Ioseph, utpote purus homo, solummodo ex anima constat et corpore, Christus uero ex anima et cor1145 pore, simul ex ueritate constat diuinae naturae. Bene igitur illic binarius, hic autem pretii quantitas ternarius est. Porro et illic, ubi in Aegypto uenditus est Ioseph, et hic ubi gentibus traditus est Dominus noster, pretium uel emolumentum uendentium siue tradentium definitum non est. Attamen in 1150 propheta dicente : Paueant illi et non paueam ego, induc super eos diem afflictionis et duplici contritione contere eos, Domine Deus meus, iusta merces iniquitati illorum concessa est. Nam quia pauentes immo pauorem simulantes dixerunt, et uenient Romani et \ tollent nostrum locum, non solum hac simplici con1155 tritione contriti sunt, sed et duplicata est contritio illorum, scilicet ut et locum perderent et aeternam animae mortem incurrerent.

28. 38, 1-7

Eodem tempore descendens Ivdas a fratribvs svis,

DIVERTIT AD VIRVM ODOLLAMITEM NOMINE HlRAM, VIDITQVE 1160

IBI FILIAM HOMINIS CHANANEI VOCABVLO SvAE.

Et VXORE

ACCEPTA INGRESSVS EST AD EAM. QvAE CONCEPIT ET PEPERIT FILIVM

VOCAVITQVE

NOMEN

EIVS

HER.

RVRSVM

CONCEPTO

FETV NATVM FILIVM VOCAVIT ONAN. TeRTIVM QVOQVE PEPE¬ RIT QVEM APPELLAVIT SELA. QvO NATO PARERE VLTRA CES1165

savit. Dedit avtem Ivdas vxorem primogenito svo Her

1127 Gal. 4, 1150 Ier. 17,

6.

11:11

Ioh.

3,

34.

li:52 Coi.

2, 9.

1135 Ioh.

11, 48.

18.

1131 sancto Spiritu ~ t 1133 fuit illorum] eorum fuit t 1134 loci] et praem. t uel] et t 1136 et1 om. E 1137 computatum E discipulo om. E 1138 notandi A 1151 Domine Deus meus non in Vulg. sed conclusio lectionis cf. Missale Rom. fer. VI p. dom. primam passionis. 1154 et locum et gentem G 1164 appellavit] vocavit t

A

152

5i6

IN GENESIM VIII, 28-29

nomine Thamar. Fvitqve Her primogenitvs Ivdae neqvam

et reliqua. Vbique Deus gratiae suae dona circa electos suos ita dispen¬ sat ac moderatur, quatenus et iustitia fidei sit, unde prae1170 dicetur, et praesumptio carnis sit unde non glorietur, ut, iuxta apostolum, omne os obstruatur, et subditus fiat omnis mundus Deo, neque glorietur omnis caro coram illo. Ecce enim Iudaeis carnalibus in carne gloriantibus magnae erat confi¬ dentiae, quod patres eorum uocati sunt sancti, et ipsi sanctas 1175 habuere coniuges, alienigenas id est Chananeorum inter quos habitabant filias abominati, sed ecce os illorum obstruit alienigena Thamar et adulterinus Iudae concubitus, unde duces suos, principes suos, reges suos, prophetas suos et seipsos emanasse, si dissimulare uelint, palam coarguantur. 1180 Omnis gloria gentis, cuncta nobilitas populi huius ex hoc adulterio profluxit, ut, sicut iam dictum est, omne os obstruatur, et de meritis suis nemo glorietur sitque solus iustus et iustificans eum qui ex fide est Deus. Iam quia patet litterae textus in superficie decolor, pulchritudinem spiritus introrsum quaera1185 mus ad honorem eius, qui neminem uenit uocare iustum sed omnes peccatores et impios. Neque enim arbitrandum est, quod frustra talibus ex principiis nasci uoluerit patres, ex quibus ipse secundum carnem nasciturus erat, qui est super omnia Deus benedictus in saecula. 1190 29. Igitur Thamar (quod interpretatur amaritudo) paenitentiam significat, quae omni homini necessaria est, ex quo pri¬ mus peccauit Adam, in quo moriuntur omnes. Her et Onan, quorum alter pelliceus, alter interpretatur maeror eorum, qui uxorem Thamar ducere iussi filios ex ea non genuerunt et 1195 mortui sunt propter suam nequitiam, eos qui ante legem et sub lege fuerunt designauit, qui paenitentiam agere iussi neglexerunt, immo et exspectatione Dei nequiter abusi tempora paenitentiae perdiderunt. ludas, qui tandem ad illam ingressus duos ex ea filios uno genuit concubitu, Chris1200 tum designat, qui tandem agendam pro omni mundo paeni¬ tentiam suscepit, et uno mortis experimento duorum populo¬ rum salutem et uitam aeternam quasi parturiens in dolore mortis fructificauit. Latius, secundum litterae ordinem, sen¬ sum hunc explicemus : in conspectv Domini et ab eo occisvs est,

1170 Rom. Rom. 3, 19. Rom. 9, 5. cf. Rom. 5,

3, 19.

1172 cf. I Cor. 1, 29. 1174 cf. Rom. 3, 1182 ib. 26. 1184 cf. Ps. 44, 14. 1185 cf. Mt. 9, 1100 Hier., Lib. interpr. bebr. nom. 11, 21 - CC 72, p. 12. 1103 Hier., ib. 6, 8 p. 66 ; 9, 18 p. 70.

1106 designant t

19. 13.

1181 1188

73.

1102

PL

516

IN GENESIM VIII, 29-30 1205

38, 12

MORTVA

SvAE

VXORE

IVDAE

ILLE

POST LVCTVM

517 CONSO-

LATIONE SVSCEPTA, ASCEN|DEBAT AD TONSORES OVIVM

SVA- A

152*

rvm, ipse et Hiras opilio gregis odollamita in Thamnas,

38,

ludas confessio, Hiras uidi fratrem meum, Odollamita testi¬ monium in aqua, Thamna uetans interpretatur uel deficiens. 1210 In Iuda ergo Christum quem et apostolus uocat confessionis nostrae pontificem. In Hiras Iohannem baptistam, qui dicit : Et ego uidi, et testimonium perhibui quia hic est Filius Dei. In eo quod dicitur Odollamita, ipsum testimonium propter quod uenit in aqua baptizans. In Thamna Iudaeos uetantes et 1215 uetando | deficientes. In morte Suae (quod interpretatur loquens, siue cantilena) silentium intelligimus legis et prophe¬ tarum, qui usque ad Iohannem prophetauerunt. Tunc ascen¬ debat ludas ad tondendas oues suas et cum eo ille Hiras ; tunc enim Christus uenerat ad oues quae perierant domus Israhel, 1220 et cum eo uel ante eum Iohannes baptista baptizans in aqua et praedicans lauacrum ad tonsuram ouium necessarium, id est paenitentiam dignosque paenitentiae fructus, necessario ad deponenda onera peccatorum. 13.14 30. Nvntiatvm est hoc Thamar, id est amaritudini, 1225

SVMPTOQVE HABITV MERETRICIO, SEDIT IN BIVIO.

Audita est enim uox illius opilionis gregis dominici, claman¬ tis et dicentis : Paenitentiam agite, et facite fructus dignos paeni¬ tentiae. Ex tunc omnis qui de peccatis suis timuit amaricatus est, et sic publica confessione se ostendit quaequae anima pec1230 catricem, quemadmodum talis habitus asserebat Thamar esse meretricem, sumpserat enim theristrum, id est aestiuum ac subtile palliolum, sedens in bivio, per quod intelligitur legis et gratiae confinium. Vidit ludas noster, id est miseratus est, adamauit, id est satisfactionem eius suscepit. Quomodo enim 1235 concubitu eius frui uoluit, nisi quia communicare dignatus est paenitentium amaritudini ? Vsque adeo facere ille hoc non dedignatus est, ut inter paenitentes ipse a seruo suo baptis¬ mum paenitentiae susciperet. Sed quaenam conuentio fuit, uel qua pro mercede dari inter utrumque conuenit ? Mittam, 1240 inquit, tibi haedum de gregibus. Quid porro est huic Thamar haedum pro mercede dari, nisi Christum pro paenitentibus

1208 ib. 1, 19 p. 67 ; 7, 23 p. 68 ; 9, 12 p. 70. 1209 ib. 11, 23 p. 73. 1210 Hebr. 3, 1. 1212 Ioh. i, 34. 1214 ib. 31. 1215 Hier., ib. 10, 29 p. 72. 1217 cf. Mt. 11, 13. 1219 cf. Mt. 15, 24. 1222 cf. Mt. 3, 8. 1224 cf. supra 1190. 1227 Mt. 3, 8.

1205 mortva] filia add. t Vulg. 1206 svscepta] accepta t 1211 ponti¬ ficem] principem A E f 1215 Suae] filiae praeni. G t 1224 annvntiatvm t 1225 -qve supra lin. E et mvtato Vulg. 1236 hoc ille ~ G t 1239 dari usque conuenit in marg. A, dari om.EGt 1239/1341 mittam usque mercede om. A 1241 haedum pro mercede in marg. F

PL

517

518

1245

1250

1255

sacrificari ? Nam ille quidem secundum suam innocentiam agnus est Dei, secundum peccata aliorum quae in se expianda susceperat haedus fuit. Quid tibi, inquit, uis pro arrabone dari ? Respondit : Anulum tuum et armillam et baculum quem in manu tenes. Anulus fidem, armilla dilectionis operationem, baculus spei significat fortitudinem. Ista recte Thamar pro arrabone postulat, donec accipiat haedum. Fide namque, spe et caritate paenitens anima subarratur, donec, sacrificatum pro peccatis suis facie ad faciem uideat Christum. Accusata quoque his tribus defenditur testimoniis, quod nequaquam uagam sequendo turpitudinem fornicata sit, sed de Iuda conce¬ perit, quia uidelicet in die iudicii fide, spe et caritate uocata, iustificata et magnificata defensabitur, quod non alio quam de Christi Spiritu conceperit dicens iuxta prophetam : A timore tuo Domine, concepimus et peperimus, spiritum salutis tuae fecimus super terram \.

31. 38, 27-30 1260

IN GENESIM VIII, 30-31

INSTANTE AVTEM PARTV APPARVERVNT GEMINI INVTERO ] A

MANVM, IN QVA OBSTETRIX LIGAVIT COCCINVM DICENS : ISTE egredietvr prior. Illo vero retrahente manvm egressvs EST ALTER. DlXITQVE MVLIER : QvARE DIVISA EST PROPTER TE MACERIA ? Et OB HANC CAVSAM VOCAVIT NOMEN eivs Phares. Postea egressvs est frater eivs in cvivs manv erat cocci-

1265

1270

1275

1280

153

eivs. Atqve in ipsa effvsione infantivm vnvs protvlit PL518

NVM qvem appellavit Zara.

Tempus uel dies partus, hoc tempus acceptabile et hic dies salutis est, ab hora passionis Christi, cuius amaritudo id est mors omnem hominem tam Iudaeum quam Graecum ad aeter¬ nam uitam parturiuit. Nam isti sunt duo gemini, qui in utero Thamar reperti sunt discordantes et quasi de priuilegio nascen¬ di contendentes, quos apostolus exaequare et ad pacis concor¬ diam formare cupiens exterret minis, mulcet promissis. Ira, inquit, et indignatio, tribulatio et angustia in omnem animam hominis operantis malum, Iudaei primum et Graeci. Gloria autem et honor et pax omni operanti bonum, ludaeo primum et Graeco. Non est enim personarum acceptio apud Deum, etc. In ipsa, inquit, effusione infantium unus protulit manum. Vnus ille qui primus protulit manum, Iudaeus est, qui primus legem accepit, et cui primum oportebat loqui uerbum Dei. At ille reppulit illud et indignum se iudicauit aeternae uitae. Manum

1255 Is. 26, 17-18 (uersio Hieronymi v.g. In Esaiam 766). 126« cf. II Cor. 6, 2. 1272 Rom. 2,

18, 65, 23/25, 70 8-11.

- CC 73A, p. 1276 Act. 13, 46.

1243 Dei est ~ E F 1245 et1 om. t 1255 a timore tuo] a facie tua Vulg. 1256/1257 salutis usque terram] salutes non fecimus in terra Vulg. 1261 tra¬ hente / 1264 FRATER eivs] alter t 1266 tempus] est add. t 127S primo t manum protulit ~ t

IN GENESIM VIII, 31-32

519

ergo coccino ligatam cito retraxit, id est conscientiam sanguine Christi pollutam auertit. Alter protinus egressus est, Graecus enim id est gentilis populus ad lucem uenit et Deo natus est. Quare, inquit, diuisa est propter te maceria ? Hoc profecto 1285 a semetipsa non dixit, sed uerum prophetauit, quod nunc pa¬ lam factum est, quia uidelicet caecitas ex parte contigit in Israhel, donec plenitudo gentium intraret, et sic omnis Israhel saluus fieret. Haec interruptio Israhel diuisio maceriae est, quam et significat nomen Phares ; interpretatur enim diuisio. Alterum 1290 appellauit Zara. Quo nomine pellenda designatur caecitas quae contigit in Israhel, ut post praesentem infidelitatis noctem ueram uideat lucem respiciens ad orientem. Zara namque interpretatur oriens. 39,

1

32.

Igitvr Ioseph dvctvs est in Aegyptvm, emitqve evm

1295 PVTIPHAR

EVNVCHVS

PHARAONIS

PRINCEPS

EXERCITVS

VIR

Aegyptivs, de manv Ismahelitarvm a qvibvs PERDVCTVS FVERAT.

Superioris narrationis seriem interruptam praesenti repeti¬ tione Scriptura redintegrat. Igitur, inquiens, Ioseph ductus est 1300 in Aegyptum, etc. Statimque iuxta psalmistam in beatitudinibus iusti dicentem: Apud Dominum gressus hominis dirigentur, et uiam eius uolet; cum ceciderit non collidetur, quia Dominus supponit manum suam. FviTQVE DoMINVS CVM EO, ET ERAT VIR IN CVNCTIS PROS39, 2

1305 PERE AGENS.

Vbinam ceciderat sic uenditus uel qua collisione ne collide¬ retur, supponit manum suam Dominus ? Nempe iuxta | superius memoratam eorum traditionem in malam seruitutem cecide¬ rat, quem ad turpe ministerium uir ille aegyptius emerat, sed 1310 Domino supponente manum suam non collisus est ; aruit enim, inquiunt, idem dominus eius et factus est eunuchus. Et for¬ tasse propter hoc ipsum tanto pondere dictum est:

PL

519

QVI OPTIME NOVERAT ESSE DOMINVM CVM EO, 39;

3

quod uidelicet | tali circa semetipsum didicerat experimento. A 153’ 1315 Supposuit igitur manum suam Dominus, non quidem ad hoc ut totus subleuaretur, sed ad hoc tantum, ut non collideretur, id est peccato alieno non inquinaretur uel ut aduersitate non fran¬ geretur. Nondum enim sicut uasa figuli probat fornax, sic et

1280 Rom. 11, 25-26. 128!) Hier., Hebr. quaest. in Gen. 59, 6 - CC 72, p. 46 ; id., Lib, interpret. bebr. nom. 6, 19 - CC 72, p. 66. 12!)2 Hier., Hebr. ib. 12 , Lib. in. 12, 2 p. 73. 1301 Ps. 33, 23-24. 1318 Eccli. 27, 6.

1281/1282 Christi sanguine ~ t 1283 enim om. t 1297 fverat] erat Vulg., 1298 serie interrupta t 1301 dirigetur t 1304/1305 agens 1308 memoratam eorum] dictam Hebraeorum t 1315 igitur]

illvc add. t prospere ~ t

ergo t

520

1320

1325

IN GENESIM VIII, 32-33

hunc uirum receptibilem caminus tentationis satis probauerat. Necdum satis spectatum fuerat quantus esset intus, qui iam placebat extrinsecus. Adaugeatur igitur secundum nomen suum Ioseph, nec enim frustra sic appellatus est nec a semetipsa locuta est mater, sed diuino praesagio praeeunte augmenta uirtutum eius grandia fore uaticinata est, quamuis hoc imponens futura nesciret. Adaugeatur, inquam, et propter quem Deus uirum mirabiliter eneruauit ne uim pateretur, ipse per uirtutem feminam uincendo dignum se illo miraculo fuisse contestetur. Sequitur :

.

33 39,

6-8 1330

Erat avtem Ioseph pvlchra facie et decorvs aspec-

tv. Post mvltos itaqve dies iniecit domina ocvlos svos in Ioseph et ait : Dormi mecvm. Qvi neqvaqvam acqviescens OPERI NEFARIO,

etc.

In hac tribulatione, in hoc abscondito tempestatis, ubi ex¬ auditus et probatus est Ioseph, quattuor agnoscimus uirtutes, 1335 temperantiam, iustitiam, fortitudinem, prudentiam. Quid enim temperantius eo quod dicenti non cuilibet sed dominae suae : Dormi mecum, adolescens suum non inclinauit animum ? Quid iustius eo quod ait : 39, 8b-9 Ecce dominvs mevs omnibvs mihi traditis ignorat qvid 1340 habeat in domo sva, nec qvidqvam est qvod non in mea SIT POTESTATE VEL NON TRADIDERIT MIHI PRAETER TE QVAE VXOR EIVS ES. QVOMODO ERGO POSSVM HOC MALVM FACERE ET PECCARE IN DOMINVM MEVM ? 1345

39, 12

Quid fortius ea perseuerantia, quod huiusmodi uerbis per singulos dies et mulier molesta erat adolescenti, et ille recusa¬ bat stuprum? Quid prudentius eo quod illa apprehensa laci¬ nia uestimenti eius diceret : Dormi mecvm. Ille relicto in manv eivs pallio fvgit et EGRESSVS EST FORAS ?

135°

1335

Tutius nempe iudicauit uestimentum suum cum temporali dispendio excutere et ignem a se procul abicere, quam silentio diu premendo flammam femineam in sinu suo alligare cum periculo animae. Recte igitur hunc psalmista uirum nuncupauit dicens : Misit ante eos uirum. Sed tantarum uirum uirtutum mente inuictum corpore mulieres captiuauerunt. Nam sequitur: CvMQVE VIDISSET MVLIER VESTEM IN MANIBVS SVIS ET SE

39, 13-14 19-20.

ESSE CONTEMPTAM, VOCAVIT HOMINES DOMVS SVAE ET AIT AD

eos : En introdvxit | dominvs virvm hebraevm vt illvde- pl 320 1321 Hier., Lib. interpr. hebr. nom. 7, 20 - CC 72, p. 67. 1333 Ps. 1334 cf. Macrobius, Comrnmt. in somn. Scip. 1, 8, 5 - ed. I. Willis, p. 37, 23. Ps. 104, 17.

80, 8.

1354

1324 hoc] nomen add. t 1326 eneruat t 1329 facie] nimis add. A E F 1333 tempestatis] discrimine add. t 1334 et] atque t 1335 prudentiam] et praem. t 1336 enim supra lin. A 1345 dies] loquebatur add. t 1351 procul a se ~ / 1358 Dominvs om. Vulg. mevs add. t

IN GENESIM VIII, 33-34 ret nobis, 1360

etc. His

521

avditis Dominvs et nimivm credvlvs

VERBIS CONIVGIS IRATVS EST VALDE, TRADIDITQVE IOSEPH IN CARCEREM VBI VINCTI REGIS CVSTODIEBANTVR.

Itaque liber peccati seruus autem iustitiae cum esset uir per mulierem compeditus est, sed corpore tantum, non mente, et ita humiliauerunt in compedibus pedes eius et ferrum per1365 transiuit animam eius Deum iudicem et conscium suum susti¬ nentis, donec neniret uerbum eius. Atque in hunc modum non longe a uero fuit, quod dixit pater Israhel, fera pessima com¬ edit eum, bestia deuorauit Ioseph. Reuera namque bestia uel fera pessima fuit ei mulier illa, libidine saucia, suique con1370 temptus dolore nimis exasperata, | quae et si non deuorauit A animam eius consensu peccati, momordit tamen et acri dolore tamquam ferreo dente transuerberauit. Haec de sensu litterali. Ceterum in typum Domini saluatoris illa feminae tragoedia synagogae uesania est. Et secundum historiam quidem tempo1375 ra diuisa sunt: Post multos namque dies iniecit domina oculos in Ioseph, sed secundum sensum mysticum res coniuncta et ordo continuus est. Nam Dominus noster, cum a Iudaeis fratribus suis comprehensus et tota nocte irrisiones uel opprobria passus fuisset, subsecuta luce ante praesidem adductus et cum testi1380 bus falsis accusatus est. Dicendum igitur quid in Christo synagoga concupierit, quid non adeptam se esse dolens Chri¬ stum praesidi suo tradiderit. 34. Erat autem pulchra facie Ioseph, et decorus aspectu. Omne quod de Christo sancta praedicat Scriptura pulchrum ac deco1385 rum est, sed non absque eo quod intrinsecus latet, uerbi gratia: Et dominabitur a mari usque ad mare, et a flumine usque ad terminos orbis terrarum, coram illo procident Aethiopes, et ini¬ mici eius terram lingent; reges Tharsis et insulae munera offerent, reges Arabum et Saba dona adducent: et quidquid eiusmodi de 1390 Christo canitur aut legitur, pulchrum est, sed unam eandemque pulchritudinem aliter synagoga carnalis aliter ecclesia spiritualis intuita est. Illa, quam hoc solum delectat quod in mundo est, quod concupiscentia carnis et concupiscentia oculo¬ rum, quod ambitio spiritus, et superbia uitae est ; illa, inquam, 1395 cum’legeret uenturum Messiam, id est Christum regem mag¬ num et speciosum forma prae filiis hominum, sperabat totum carnaliter futurum, scilicet quod secundum hominem sessurus

1362 cf. Rom. 6, 1385 Cant. 4, 1.

18.

1364 Ps. 104, 1386 Ps. 71, 8-10.

18.

1366 ib. 19. 1393 I Ioh. 2, 16.

1364 et ita om. G 1365 suum supra liti. E Ioseph pulchra facie ~ t 1392 illam A

1367 Gen. 37, 33. 1396 cf. Ps. 44, 3.

1370 nimis om. G t

1383

522

IN GENESIM VIII, 34

esset super solium Dauid, in illa Hierusalem quae prophetas occidit, in illa Sion quae lapidauit eos qui ad se missi sunt, ut 1400 inde dominaretur a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis terrarum, Aethiopibus et insularum regibus coram illo procidentibus, regibus Arabum et regibus Saba in illam auream et gemmatam Hierusalem munera offerentibus et dona adducentibus, omnibus omnino regem illum et ciuita|tem PL 1405 adorantibus gentibusque cunctis auaritiae iudaicae sub tanto rege seruientibus. Nempe haec et huiusmodi de Christo carnaliter sentire et secundum hominem sperare, id erat petulantem mulierem incestos oculos in pulchrum Ioseph inicere. Sed Christus talem intellectum non admittit, immo taliter intel1410 ligentem odit ac refugit, et iamdudum sic legentem, sic sentien¬ tem synagogam spreuit effugiensque cum suo uiuificante Spiritu solam illi occidentem litteram reliquit. Bene igitur Ioseph relicto in manu adulterae 'pallio jugit, et egressus est foras. Fugit enim qui et dixit : Ecce relinquetur uobis domus 1415 uestra deserta. Fugit, inquam, et egressus est foras, quod praesignauit etiam facto, quando tollentibus lapides Iudaeis ut iacerent in eum, ipse abscondit se et exiuit de templo. In argu¬ mentum ergo fidei retentum pallium ostendit marito reuertenti domum, et ait : Ingressus est ad me, ut illuderet mihi. 1420 Retentum ostendit marito pallium, id est, coram uano praeside suo protulit testimonia Scripturarum in argumentum fidei, quod Dominus Iesus illusor sit aut seductor uerbi | gratia : A 1 Nos, inquiunt, legem habemus, et secundum legem debet mori, quoniam Filium Dei se fecit. Item : Commovit uniuersam Iu1425 daeam, docens a Galilaea usque huc, et dicens se Christum regem esse, Pilatus sane, uel potius Caesar talis synagogae maritus tunc erat, qualem per eunuchum aegvptium designari decue¬ rat. Nam quomodo illa quae maritum habet eunuchum nec uere maritum habet nec a lege uiri soluta est, ut cuicumque 1430 uoluerit nubat, sic Iudaea neque uirum suum, scilicet Deum, qui in propheta loquitur : Amodo uoca me, uir meus, tunc habe¬ bat neque tamquam uidua sine uiro erat, quia regem suum Deum suum non habens adulando ambiebat Caesarem dicens : Non habemus regem nisi Caesarem. His autem auditis 1435 ille tradidit illum in mortem ferrumque pertransiit animam

1398 cf. Is. 9, 7.

1399 cf. Mt.

23, 37.

Offert, in epiph. Domini. - CAO 3 p. 439.

1416 cf. Ioh. 8, 59. 1434 Ioh. 19, 15.

1423 Ioh. 1435 cf. Ps.

19, 7.

1400 cf. Ps. 71, 8-10 ; cf. Miss. Rom., 1412 II Cor. 3, 6. 1414 Mt. 23, 38. 1427 cf. Lc. 23, 52. 1431 Ier. 3, 4.

104, 18.

1399 Sion supra lin. A 1420 uano om. t 1421 suo] uana add. t 1422 seductor sit aut illusor ~ t 1424 quoniam] quia Vulg. 1427 erat] fuit t designari] significari tunc t 1431 uir meus] pater meus dux uirginitatis es Vulg. 1432 sine supra lin. G 1433 Deum] Dominum t

IN GENESIM VIII, 34-36

1440

523

eius, nec solum animam sed et carnem eius ; manus enim et pedes eius clauis confixi sunt et lancea perforatum est latus eius. 35. Factus est ergo sicut homo sine adiutorio quidem, quantum ad iudicium uel opinionem hominum, uerumtamen inter mortuos liber libertatis eius haec uera similitudo est : Dedit, inquit, ei gratiam Dominvs in conspectv princi-

39, 21-22

pis carceris. Qvi tradidit in manv ipsivs vniversos vinc¬ tos QVI IN CVSTODIA TENEBANTVR ! ET QVIDQVID FIEBAT, SVB

1445 IPSO ERAT.

1450

1455

1460

39, 23

Et quidem bene, et cum sapientiae digna laude de illo iusto dictum est : Haec uenditum iustum non dereliquit, sed a pecca¬ toribus liberauit eum, descenditque cum illo in foueam, et in uinculis non dereliquit eum, quia praeiudicium passus est non habens adiuuantem hominem, qui pro eo causam diceret, uel cuius fiducia seruus solitarius | iudicium postularet. Recte et il¬ le dixerit: Factus sum sicut homo, uel certe sum homo sine adiu¬ torio. Quia uero sapientia cum illo descendit in foueam, id est in cisternam quo fratres eius submiserunt eum, et in uinculis id est in carcere Aegyptii non dereliquit eum, recte nihilominus idem dixerit non quidem inter mortuos liber sed inter uinctos regis liber. Nam liberali animo traditus in carcerem, ribi uincti regis custodiebantur, et ibi clausus prosequente sapientia gra¬ tiam inuenit in conspectu principis carceris, qui et tradidit in manu eius uniuersos uinctos qui in custodia tenebantur, et quid¬ quid fiebat, sub ipso erat. Et fortassis quia uinctis uniuersis sub manu eius traditis nullius personam accipiebat, sed eadem sedulitate cunctis ministrabat, idcirco dictum est : Non noverat aliqvid cvnctis ei creditis.

1465

1470

Nam si personam acciperet, aliquid nouisset. Verum hic illius quoque propria dicamus, cuius illa prophetica conquestio est : Factus sum sicut homo sine adiutorio inter mortuos liber. 36. Illi qui propter peccata nostra traditus est in carcerem mortis, scimus quia Deus Pater gratiam dedit. Lex enim, inquit Iohannes, per Moysen data est, gratia et ueritas per Iesum Christum facta est. Illi, inquam, Deus gratiam dedit in conspectu principis carceris, id est in conspectu suo, qui solus potestatem habet uitae et mortis. Etenim secundum historiae ueritatem alius quidem homo fuerit, Pharao sedens in loco regni, et alius

1437 cf. Ioh. 19, 1452 Ps. 87, 5. cf. Sap. 16, 13.

34.

1439 Ps. 87, 5. 145« ib. 6. 1407 Ps.

144« ib. 87, 5-6.

6.

1447 Sap. 10, 1469 Ioh. 1, 17.

13-14.

1472

1436 animam om. E 1437/1438 latus eius est perforatum ~ E 1453 descen¬ derat t 1462 eius om. E 1467 est om. t 1468 traditus est] descendit t 1473 habet usque ueritatem supra lin. F

PL

322

524

IN GENESIM VIII, 36-37

qui erat sub illo princeps carceris ; nam, secundum | hunc spi- A 155 ritualem intellectum, unus idemque et altissimi solii rex et inferni princeps carceris est. Dici quidem potest diabolus princeps carceris quoniam dicitur et princeps mundi ; at non taliter princeps est carceris, 1480 ut a carcerali poena aut uinculis liber sit, quemadmodum ille cuius gratiam Ioseph innocens habuit, sed sic est princeps car¬ ceris uel praepositus mortis, ut principalem accipiat senten¬ tiam damnationis. Igitur in conspectu principis carceris, id est in conspectu suo Deus Pater homini Iesu Christo gratiam de1485 dit. Nam idcirco in carcerem eundem praecepto Patris ille descendit, ut gratiam inueniret et misericordiam opportunam captiuis impetraret diceretque iuxta prophetam his qui uincti erant; Exite, et his qui in tenebris : Reuelamini. Vnde et proti¬ nus subditur : Qui tradidit in manu ipsius uniuersos uinctos 1490 qui in custodia tenebantur, et quidquid fiebat sub ipso erat. Hoc nempe est quod antequam traderetur ipse dixit : Et ego si exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum. Omnia, in¬ quam, scilicet caelestia, terrestria et inferna, ut iuxta aposto¬ lum, in nomine Domini Iesu omne genu flectatur caelestium, 1495 terrestrium et infernorum, primo infernorum, deinde caelestium et post haec terrestrium. Prius enim ad inferna descendit et mortuis uitam, uinc | tis solutionem reddidit, deinde caelos PL 523 ascendit adorandus ab omnibus qui iam erant in caelo, homi¬ num spiritibus et angelis sanctis, et post haec praedicatum est 1500 nomen eius gentibus, ut adorarent eum omnes reges et omnes gentes seruirent ei. Constat igitur quia tradidit princeps carce¬ ris uniuersos uinctos in manu ipsius. At ille non nouit aliquid, cunctis ei traditis, id est omni iudicio sibi dato nullius perso¬ nam accipit, sed in aequitate iudicans et cum iustitia reddit 1505 unicuique secundum opera sua. 157. His ita gestis, accidit vt peccarent dvo evnvchi 1475

40, 1-4

PINCERNA REGIS AEGYPTI ET PISTOR DOMINO SVO. IRATVSQVE EST PhARAO CONTRA EOS, (NAM ALTER PINCERNIS PRAEERAT, ALTER PISTORIBVS), ET MISIT EOS IN CARCEREM PRINCEPS MILI1510

tvm, in qvo erat vinctvs et Ioseph.

At

cvstos carceris

et reliqua. Manifestis immorandum non est. Verumtamen ab eis, qui iudicia Dei scrutari et reprehendere audent, uerbi gratia dicenTRADIDIT EOS IOSEPH QVI ET MINISTRABAT EIS,

147» cf. Ioh. 12, 31. 1487 Is. 49, 9. 1491 Ioh. 12, 32. 150« cf. Ps. 71, 11. 1503 cf. Mt. 22, 16. 1504 cf. Ps. 9, 1512 cf. Tertull. Prax. 27, 1 - CC 2 p. 1198.

9.

1494 Phil. 2, ; cf. Mt. 16

10. 27.

1470 intellectum] sensum t 1480 sit liber ~ / sit om.E 1494 Iesu supra ' Iesu Domini nostri t 1495 primo] prius autem t primo infer¬ norum in marg. F 1502 ipsius] eius t 1509 principis E (Vulg.) 1511 et reliqua om. t

lin. F

IN GENESIM VIII, 37

525

tis ad Moysen : Miserebor cui uoluero, et clemens ero in quem 1515 mihi placuerit, et dicunt : Ergo cui uult miseretur et quem uult indurat, quaerendum est in hac lectione an Pharaonem hic reprehendere uelint. Quid enim : Accidit, inquit, ut peccarent duo eunuchi domino suo. Ambo peccauerunt ei, ambobus iratus est, ambos in carcerem misit. Exinde recordatus amborum, 1520 alterum ex ipsis pristinum in gradum restituit, alterum in patibulo suspendit. Ecce et hic misertus est cui uoluit, et cle¬ mens fuit in quem sibi placuit. Poterat de utroque uindictam sumere, quoniam uterque peccauerat ; poterat utrique donare, quoniam sibi uterque peccauerat. Hoc namque iudici iustitia 1525 concedit, ut factam sibi iniuriam donet cui uelit, et haec dona¬ tio non solum non reprehensibilis, sed etiam | laudabilis est. Ceterum in causa uel accusatione aliena non eandem tribu¬ nalibus licentiam permittit ordo iudicii uel suscepta cura ministerii. Non enim sine causa, inquit apostolus, gladium por1530 tat. Quod autem in ipsum Pharaonem uterque peccauerit, Scriptura patenter expressit. Cum enim dixisset : Accidit ut peccarent duo eunuchi, pincerna regis et pistor, addidit, domino suo. Communem ergo iram uel communem utrique poterat exhibere clementiam ; uerum hoc uel illud pro potestate facere 1535 noluit, sed medium tenens in alterum iram, in alterum cle¬ mentiam ostendit. An hoc in illo quisquam reprehendit ? Non utique cum firmamento rationis. Nam sicut clementia honor est principi, sic et honor regis iudicium diligit. Etenim ubi totum punitur, regia seueritas crudelitate polluitur ; ubi uero 1540 totum remittitur, facies maiestatis sine metu disciplinae con¬ temnitur. Quis porro nesciat mundum uniuersum, totam humani generis massam, sic esse | uel fuisse in manu Dei, tamquam duos reos uel duos uinctos in manu regis aut iudicis ? Etenim ex quo pater omnium protoplastus Adam peccauit, 1545 uniuersi secundum illum rei, omnes propter illum fuimus uincti. Ergo duo sunt rei, sed unus assumitur, alter relinquitur. Siquidem hanc uniuersitatis diuisionem triformiter propter tres uinctorum ordines Dominus insinuat, cum dicit : Duo in agro, unus assumetur, et unus relinquetur. Duae molentes in 1530 unum, una assumetur, et una relinquetur. Duo in lecto, unus

1514 Ex. 33, 1542 Rom. 9,

19. 21

1515 Rom. 9, cf. supra 3, 1032.

28.

1529 Rom. 13, 3. 1538 Ps. 1548 Mt. 24, 40.41 ; Lc. 17, 34.

98, 4.

1521 patibulum t 1526 sed] uerum G t, supra lin. A 1527 tribulantibus t 1529 sine supra lin. E 1532/1533 suo domino ~ A E F 1535 alterum1] quidem add. t 1541 porro supra lin. E 1544 proplastus E 1546 assumi¬ tur] et add. G t 1548 duo] tunc duo erunt Vulg. 1549/1551 duae usque alter relinquetur sub lin. A 1549/1550 in unum om. G 1550 lecto] uno add. Vulg. unus] alter F Vulg. illa nocte erunt duo in lecto uno Vulg. Lc.

A

155’

PL

324

526

IN GENESIM VIII, 37-38

assumetur et alter relinquetur. Tu igitur, 0 homo, quis es, ut respondeas Deo, cum Pharaoni respondere non possis ? Quo¬ niam omnes rei et omnes sunt uincti, an non habet potestatem Deus, contra quem reatus admissus est, saltem aeque ut Pha1555 rao uni donare, ab alio poenam exigere ? Immo quoniam ho¬ mo qui per gratiam ad gloriam imaginis et similitudinis Dei fuerat conditus, per uitium suum factus est lutum, an non habet, inquit apostolus, potestatem figulus, jacere de eodem luto aliud, quidem uas in honorem, aliud uero in contumeliam ? Non 1560 enim dixit : An non habet aurifex siue argentarius facere de eodem auro siue argento aliud uas in honorem, aliud in contumeliam ; quod indignum posset iudicari, sed a figulo luti argumentum similitudinis competenter edixit. Figulus nam¬ que luti nihil luto adimit faciendo de illo uas in contumeliam, 1565 cum ipsum lutum contumeliosum sit ; multum autem illi con¬ fert, dum ex eo uas in honorem facit. Et nunc, Domine, inquit propheta, Pater noster es tu, et nos lutum, et fetor noster, et opera manuum tuarum omnes nos. Lutum sumus, non solum quia de luto facti sumus, quod ad querelam nostram non pertinet, 1570 uerum etiam quia cum argentea ratione uel aurea plastae nostri similitudine splendescere debuimus, patre nostro pec¬ cante, omnes cum illo in lutum recidimus et mortales facti sumus. Quod utrumque uir sanctus dolens : Comparatus sum, inquit, luto, et assimilatus fauillae et cineri. Obstruitur itaque 1575 omne os ; nihil enim Deus adimit eis, quos esse uasa contume¬ liae permittit, quia suo sunt uitio lutum facti. Facit autem gratis quod non debuit, cum aliqua ex eis format uasa honoris. 40, 4-5 38. Aliqvantvlvm temporis flvxerat et illi in cvstodia TENEBANTVR.

VlDERVNTQVE

|

AMBO

SOMNIVM

NOCTE

VNA A 156

1580 IVXTA INTERPRETATIONEM SIBI CONGRVAM, et reliqua.

1585

Ecce qui somniator fuerat, et nihil somnia sua profuerant, illi somniorum alienorum interpres fieri incipit, ut uideant qui inuidebant fratres quia multum somnia sua prosint illi. Et quam pulchre Ioseph duorum medius uinctorum in carcere et utrique somnii sui proferens interpretationem congruam, in hoc quoque forma uel umbra est saluatoris nostri, qui | duorum medius latronum in cruce utrique iuxta fidem uel meritum

1551 Rom. 9, 20. cf. Rom. 13, 19.

1557 ib. 21. 1586 cf. Coi.

156(5 Is.

64, 8.

1573 Iob

30, 19.

1574

2, 17.

1551 igitur] ergo t es ut supra lin. G 1557 fuerat conditus] factus fuerat G t 155!» uero om. t 1560 argentarius] potestatem add. t 1561 argento] de eodem praeni, t 1565 autem supra lin. E 1567 et nos] nos uero Vulg. 1572 rece¬ dimus F 1574 assimilatus] sum add. G t 1577 aliqua in marg. F 1580 congrvam sibi ~ Vulg. 1582 ille / alienorum] aliorum t 1584 quam om. E 1586 est uel umbra ~ t 1587 fidem supra lin. E

PL 525

IN GENESIM VIII, 38-39

1590

1595

1600

1605

1610

1615 41,

1-4

527

suum dignam dedit sententiam. Quantum enim interest ? Illic Pharao de carcere mediante Ioseph, hic autem Deus de cruce mediante Christo unum assumit et unum relinquit. Et illic figura, hic autem exemplum est. Uniuersitatis diuisio supradicta illic tantum praefigurata, hic autem et in re de¬ monstrata est. Quomodo duo in agro, duo molentes, duo in lecto et eorum unus assumitur, et unus relinquitur, ut supra dictum est, sic duo in carcere, quorum unus a Pharaone assumptus est et unus relictus est, duo nihilominus in cruce, quorum unus a Deo assumptus et unus relictus est. Verumtamen et utrobique mysterium est. Nam sicut pincernam Pharao pristinum in gradum restituit, magistrum uero pistorum in patibulo suspendit, et sicut latronum alter confitens paradisum cum Domi¬ no introiuit, alter uero mortuus est in peccatis suis, sic per Christi passionem gentilis populus in gratiam receptus et iudaicus in iram missus est. Vnde apostolus huic tamquam pincernae regi suo poculum laudis porrigenti uel tamquam latroni paradisum introeunti dicit: Vide ergo bonitatem et seueritatem Dei : in eum quidem qui cecidit seueritatem ; in te autem bonitatem Dei, si -permanseris in bonitate, etc. Sed et quod elo¬ quium Domini in eo inflammauit Ioseph, ut ea quae nemo aperire poterat, obscura somniorum aperiret, et secundum illa prophetaret, ad mysterium uel typum eiusdem Filii Dei per¬ tinet, super quem septiformis Spiritus adeo requieuit ut pro¬ phetas omnes adimpleret sensumque apostolis suis ad intelligendas Scripturas aperiret. Sequentia percurramus, in eo quoque mirantes altitudinem diuini consilii, quod succedentibus prosperis praepositus pincernarum oblitus est interpretis sui. Nam sequitur :

39.

Post dvos annos vidit Pharao somnivm : Pvtabat se

STARE SVPER FLVVIVM DE QVO ASCENDEBANT SEPTEM BOVES, PVLCHRAE ET CRASSAE NIMIS, ET PASCEBANTVR IN LOCIS PALVS1620

tribvs.

Aliae

qvoqve

septem

emergebant

de

flvmine

FOEDAE CONFECTAEQVE MACIE, ET PASCEBANTVR IN IPSA AMNIS RIPA IN LOCIS VIRENTIBVS. DEVORAVERVNTQVE EAS QVARVM MIRA SPECIES ET HABITVDO CORPORVM ERAT, etc. 1625

Quae facturus erat Deus, ostendit Pharaoni. Quis enim facturus erat illa? Quis, inquam, nisi ipse, de quo uerissime est dictum : Faciens pacem, et creans malum ? Nam et psalmista

1593 Mt. 24, 40.41 ; Lc. 17, 34. 1600 cf. Lc. 23, 43. 1605 Rom. 1607 cf. Ps. 104, 19. 1611 cf. Is. 11, 2. 1612 cf. Lc. 24, 44-45. Is. 45, 7.

11, 22.

1626

1595/1596 sic usque relictus est in marg. E a Pharaone usque quorum unus supra lin. F 1597 assumptus] est add. Et et om. t, supra lin. E 1598 nam om. G 1606 eos ... ceciderunt Vulg. 1616 nam sequitur om. G 1622 eas in marg. F

1626 et2 om. t

528

IN GENESIM VIII, 39-40

pulchre ita sentiens : Et uocauit, inquit, famem super terram, et omne firmamentum panis contriuit. Hoc ergo ostendit quia uocaturus esset famem super terram, durum utique carni630 fi|cem tristemque ministrum, cuius austeritate constringeret eos, qui comederant fratris sui pretium. Numquid qui in seruum uendiderant fratrem, non et ipsi serui fierent ? Et qui quasi in praedam subduxerant hominem, non et ipsi in praedam homi¬ num irent ? Hoc | nempe firmiter memoriae commendandum 633 est, quia iuste in seruitutem Aegyptiorum traducti sunt filii Israhel et illis merito seruierunt, quibus eorum scelere in ser¬ uum uenumdatus est Ioseph. Sola autem gratia Dei uisitati sunt, sola clementia non merito suo de illa domo seruitutis liberati sunt. Bene igitur quae facturus erat Deus ostendit Pharaoni, 640 et idcirco ostendit, ut praeuisa leniretur multis populis magni¬ tudo periculi et illis labor inde maximus obueniret, a quibus fratrem oportebat, quem uendiderant, sub poena et fame uindice adorari. Sed quomodo dictum est, ostendit Deus Pharaoni, cum ille somnia quae uiderat non intellexerit neque quisquam 643 ex coniectoribus Aegypti cunctisque sapientibus ad quod mise¬ rat interpretari potuerit ? Verum hoc ille recte dixerit apud quem certa iam erat interpretatio, quam per ipsum mox Deus ostenderet Pharaoni. Porro sicut somnium regis interpretari nemo potuit nisi solus Ioseph, sic Dei Patris consilium in Scrip650 turis sub uelamine litterae absconditum aperire nemo praeter Dominum Iesum Christum dignus inuentus est. Vnde in Apo¬ calypsi dicit Iohannes : Et nemo poterat in caelo neque in terra neque subtus terram aperire librum neque respicere illum. Et ego flebam multum, quoniam nemo dignus inuentus est aperire 653 librum nec uidere illum. Et unus de senioribus dixit mihi : Ne fleueris, Ecce uicit leo de tribu Itida, radix Dauid, aperire librum et soluere septem signacula eius. 40. Igitur Ioseph ad regis imperium de carcere eductus tonso crine quem longa custodia nutriuerat ac ueste mutata, stola 660 uestitus byssina, anulum regis torquemque circa collum ha¬ bens auream, sedensque super currum regis, qui et constituit eum dominum domus suae, et principem omnis possessionis suae, ut erudiret principes eius, sicut semetipsum, et senes eius pru¬ dentiam doceret, appellatus, inquam, lingua aegyptiaca salua665 tor mundi, eo quod ab imminente famis excidio orbem terrae liberauerit, talis, inquam, Ioseph, et sic procedens.

1027 Ps. 41, 8. 21-22.

104, 16.

1636 Ps. 104, 17. 1638 cf. Ex. 13, 3. 1652 Apoc. 5, 3-5. 1658 cf. Gen. 41, 14.42.43. 1664 Gen. 41, 43.

1645 cf. Gen. 1661 Ps. 104,

1636 illis] aliis / 1645 Aegyptiorum t 1653 neque2] soluere neque supra 1655 illum] eum Vulg. dicit Vulg. 1664 appellans E

lin. E

A

136'

PL

326

IN GENESIM VIII, 40 41, 43

529

CLAMANTE PRAECONE VT OMNES CORAM EO GENVFLECTERENT,

suscitati a mortuis ; et incorruptionis atque immortalitatis stola induti Christi Filii Dei pulchra similitudo clarissimumque 1670 speculum est, quem dudum minoratum paulo minus ab angelis, gloria et honore coronauit Pater, et constituit eum super omnia opera manuum suarum, et omnia subiecit sub pedibus eius. Pro compedibus in quibus humiliauerunt pedes eius torquem au¬ ream recepit, pro pallio, quo in manu adulterae relicto nudus 1675 effugit, stola byssina Deo iudice indutus est ; pro seruili nomi¬ ne, regum gestat anulum, et pro carceris humilitate super altum sedet imperii currum. Perseuerat in uictore atque triumphatore cum altitudine gloriae | et honoris modestia et A 157 humilitas mentis. | Quid enim ? Numquid non poterat iam ex- PL 527 1680 altatus uenturos ad se fratrum suorum camelos siue asinos regiis anticipare curribus grandi tuba canente ante se, qua et aemulis fratribus insultaret et sanctum patrem diuturno luctu fatigatum ad suae laetitiae festiuitatem inuitaret ? Poterat plane, sed de suo spiritu nil praesumens totusque de diuino 1685 arbitrio pendens reliqua tempora sua manibus eius committe¬ bat, quem curam sui habere hactenus bene compererat. Igitur quidquid de patribus Abraham, Isaac et Iacob laude dignum dicit apostolus uerbi gratia : fide demorati sunt in terra repro¬ missionis, tanquam in aliena, in casulis habitantes et confitentes 1690 quia peregrini et hospites sunt super terram, qui enim haec dicunt, significant se patriam inquirere ; et siquidem illius meminissent, de qua exierant, habebant utique tempus reuertendi, totum, inquam, huius non iam peregrinatio, sed captiuitas huius patientia uel potius passio superat. Plus namque in 1695 seruum uenumdatum quam peregrinum esse uoluntarium, plus in carcere quam in terra aliena degere, plus in compedibus humiliari quam in casulis fuit habitare. Nam nisi propter spem eandem iste amplecteretur captiuitatem, propter quam et patres eius suam amplexi sunt peregrinationem, habebat uti1700 que saltem iam liber tempus patrem conuocandi, quemadmo¬ dum et illi si ciuitatis suae meminissent, inquit apostolus, ha¬ bebant utique tempus reuertendi. Nunc autem ut illi meliorem ciuitatem, sic et iste meliorem appetit patrem, quamquam et illius ex Deo iuste speraret consolationem. Praeterea quia in 1705 seruum uenumdatusest Ioseph,iure quoque et ex lege humana

1670 Ps. 8, 6-8. 16 iuxta Hebr.

1673 cf. Ps. 1688 Hebr.

104, 18. 11, 9.13-15.

1684 cf. Eccle. 6, 9. 1685 cf. Ps. 1701 ib. 1703 ib., 16.

30,

1669 Filii Dei Iesu Christi t 1674 suscepit t 1676 regium t 1686 bene 1688 uerbi gratia om. t 1691 ipsius Vulg. 1692 exierunt Vulg. 1696 aliena terra ~ t 1698 iste eandem ~ t 1700 saltem om. t conuo¬ candi patrem ~ t

om. t

530

1710

1715

1720

45

IN GENESIM VIII, 40_4I

illorum se agnoscebat proprium quibus uenumdatus est. Recte itaque et cum laudabili fide, sicut in domo, sicut in carcere, sic et in curru Pharaonis tam humiliter seruiuit quam fideliter, illud semper attendens quia seruus emptitius est, non illud quia per prudentiam pater Pharaonis effectus est. Sic et Chri¬ stus, ex quo a fratribus suis Iudaeis negatus et gentibus est traditus, quamquam pro humano affectu gentem illam diligat, suntque, ut apostolus ait, carissimi propter patres, tamen apud eos quodam iure tenetur quibus traditus est, eosque iure ignorat a quibus ignoratus et negat eos a quibus negatus est. 41. Ecce illos quasi oblitus terram Aegypti circuiuit regio curru, id est pulchris euangelicae gratiae quadrigis, de quibus Habacuc : Qui ascendis, inquit, super equos tuos, et quadrigae tuae saluatio. Vtique quando VERTIT PHARAO NOMEN ILLIVS, VOCAVITQVE NOMEN ILLIVS LINGVA AEGYPTIACA SALVATOREM MVNDI,

1725

173°

1735

1740

non a semetipso locutus est, sed hanc saluationem ueraciter prophetauit. Circuiuit, inquam, terram Aegypti, et alendorum curam omnem Aegyptiorum suscepit. Aegyptus enim (quod interpretatur tenebrae) | nos gentes aliquando fuimus, quibus PL 528 tunc illuxit Dominus dicente apostolo : Fuistis aliquando tene¬ brae, nunc autem lux in Domino. Nec uero qualiscumque Aegyp¬ tus, sed Aegyptus esuriens ac sterilis nos aliquando fuimus, nunc autem et in Domino lux, et in saluatore nostro panibus repleti sumus, fratribus Christi secundum carnem id est Iudaeis fame pereuntibus. Et quidem secundum historiam | A 157^ diuisa fuere tempora saturitatis et famis, sed secundum hunc sensum mysticum tempus unum idemque est, quo et comedi¬ mus nos Aegypti, et esuriunt fratres Christi Iudaei ; statim ut ascendit Christus in currum suum et exiuit per hanc Aegyp¬ tum, simul egressae sunt de flumine hinc septem boues pul¬ chrae et crassae nimis et aliae totidem foedae confectaequae macie, simulque pullulauerunt hinc septem spicae plenae atque formosae, inde septem aliae tenues et percussae uredine. Boues pulchrae et crassae nimis, siue spicae plenae atque for¬ mosae Christianorum, qui Scripturarum spiritum uiuificantem sequuntur, septem annis, id est omnibus diebus usque ad con¬ summationem saeculi; septenario namque solet numero uniuersitas designari. Boues uero foedae confectaeque macie

1713 Rom. 11, 28. 1718 Habac. 3, 8. 66, 28 - CC 72, p. 143. 1726 Eph. 5, 28. Greg., Moral. passim v.g. Praef. 8 - PL 75,

1724 Hier., Lib. interpr. bebr. tiom. 1741 cf. II Cor. 3, 7. 1743 cf. 326 C.

1707 laudabili] laude digna t 1713 ait apostolus ~ E 1715 ignoratus] est add. t 1716/1717 regio curru circuiuit ~ t 1728 steriles t 1732 et famis om. t ^ 1741/1742 uiuificantem sequuntur spiritum ~ t, uiu. script. seq. spir.

IN GENESIM VIII, 41-42 1745

1750

41, 50

53*

siue spicae tenues et percussae uredine Iudaeorum sunt, qui occidenti litterae incumbunt et semper legentes semperque legendo solam Scripturae paleam spectantes nullum saturitatis possunt dare uestigium. Hanc Aegyptiis saturitatem, et hanc Iudaeis famem Dominus praenuntians : Ecce, inquit, serui mei comedent, et uos esurietis ; ecce serui mei bibent, et nos sitietis, et cetera. 42. Nati svnt avtem Ioseph anteqvam veniret fames DVO FILII, QVOS EI PEPERIT ASENETH FILIA PVTIPHARE SACER¬ DOTIS Heliopoleos.

1755

Notandum quod domini quondam et emptoris sui filiam uxorem acceperit, qui ad id locorum pontifex Heliopoleos erat. Neque enim fas est absque eunuchis idoli ipsius esse antistites, ut uera illa Hebraeorum super eo quod ante iam diximus suspicio comprobetur. VoCAVITQVE NOMEN PRIMOGENITI MANASSE DICENS '. OBLI-

1760

41, 51-52

VISCI ME FECIT Dominvs OMNIVM laborvm meorvm et domvs PATRIS MEI. NOMENQVE SECVNDI APPELLAVIT EpHRAIM DI¬ CENS : Crescere me fecit Devs in terra pavpertatis meae.

Hoc quoque Domino nostro ita mystice congruere arbitremur, quatenus et nos exemplo eius obliuiosi primum et deinde fructuosi simus, secundum nomina Manasse et Ephraim, quo¬ rum alter oblinio, alter fructificans interpretatur. Nam ille propter nos oblitus est domum patris sui, id est gentem illam, in qua Pater eius Deus synagogam et templum multosque 1770 filios, id est sui nominis adoratores habuit, et propter nos grano frumenti assimilatus est, quod cecidit in terram et mor¬ tuum est, ut multum fructum afferret. Hoc inquam eius exem¬ plo et nos obliuiscamur domum nostram, id est omnem cogna¬ tionem carnis, ubicumque nos ab eodem Domino nostro Iesu 1775 Christo deuocare contendit, iuxta quod unicuique fideli ani¬ mae dicit Spiritus sanctus in Dauid : Audi, filia, et uide, et inclina aurem tuam, et obliuiscere 'populum tuum et domum patris tui. Nam et ipse Christus in euangelio dicit : Si quis uenit ad me et non odit patrem suum et matrem. suam et uxorem 1780 et filios et fratres et sorores, adhuc autem et animam suam, non potest meus esse discipulus. Quo fructu id faciat, ut secundum nomen Ephraim dicat : Crescere me fecit Deus in terra pauper-

1765

1740 ,,

cf

24-25.

7.

II Cor. 3

6 ■ CC 72, p

1749 Is.

65, 13.

J; 5, 26 - p. 65

1776 Ps.

44,

11.

1778

1767 Hier., Lib. interpr. hebr. ttom. 4, 2,. 1771 cf. Ioh. .2,

«» cf. Ioh. Lc.

14, 26.

1747 sectantes G t 1750/1751 comedent usque etc. sub lin. A 1751 etc.om. t 1752 Filii dvo anteqvam veniret fames ~ t 1755 notandam A 1757 est om. t 1758 illa] illorum t 1758/1759 super eo quod a. i. diximus Hebraeo¬ rum ~ t 1762 nomen qvoqve A. 1767 obliuiosus Hier. frugifer id. ille om. t

PL

532

1785

41, 55

IN GENESIM VIII, 42

tatis meae, idem in alio loco denuntiat, cum dicit : Et omnis, qui reliquerit domum uel fratres aut sorores aut patrem aut matrem aut uxorem aut filios aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet et uitam aeternam possidebit |. Quod tandem uenientibus Aegyptiis ad Pharaonem et alimenta petentibus rex ait : Ite ad Ioseph et qvidqvid vobis dixerit facite,

1790

1795

nos ita de illius dictum sciamus potentia et pariter nouerimus quod nemo nisi per nomen Domini nostri Iesu Christi consequi possit a Deo uitae aeternae alimenta. Non enim est in alio aliquo salus, ait Petrus apostolus, nec enim nomen aliud sub caelo datum est hominibus, in quo oporteat nos saluos fieri. Et ipse dixit : Nemo uenit ad Patrem nisi per me. Et Iohannes baptista : Pater diligit Filium et omnia dedit in manu eius.

1783 Mt.

19, 29.

1792 Act.

14, 6.

1795 Ioh.

14, 6.

1790 ita] itaque t 1793 aliquo alio ~ t 1795 dicit t VIII Incipit liber VIIII in marg. A, uerso folio E, c. 1 add. F

1796 Ioh.

3, 35.

1796 Explicit liber

A

158

IN GENESIM LIBER NONVS

1. De diabolo ad beatum Iob loquens Dominus inter cetera

5

io

15

20

42, 1-2

dicit : Numquid feriet tecum 'pactam, et accipies eum senium sempiternum ? subauditur ut ego. Hoc quam ueraciter dicat, praesens attestatur Scripturae locus, ubi quod de beato Ioseph in typum Christi Filii sui proposuerat intus bonitas Dei foris inuidia diaboli per fratres eius operante ad effectum peruenit. Nam et ille qui idcirco uenditus est, ne sic ut somniarat adora¬ retur a fratribus, idcirco adoratus est quia uenditus. Et Dei Filius, qui idcirco reprobatus est ab aedificantibus, ne ipse, sicut in parabola euangelica praedixerat, fieret lapis in caput anguli, idcirco quia reprobatus et crucifixus est, factum est hoc a Domino, et est mirabile in oculis nostris. Igitur uoluntate qui¬ dem aduersatur, unde et graeco uocabulo dicitur Satanas, id est aduersarius ; actu autem seruus est sempiternus, et sic seruit tamquam sit fidelis, ita cooperatur et bonis proficit, tam¬ quam adiuuare uelit Spiritum Domini, et sic uigilantia eius procedit, tamquam maturet consilium dare et ostendere illi. Igitur cum laude sapientiae Dei dicendum abhinc, qualiter fratrum opitulante inuidia somnia Ioseph impleta sint, quali ambitione stantem manipulum eius manipuli illorum circum¬ steterint et adorauerint siue sol et luna cum undecim stellis. 2. Avdiens avtem Iacob qvod alimenta venderentvr in Aegypto dixit filiis svis : Qvare negligitis ? Avdivi qvod TRITICVM VENVMDETVR IN AEGYPTO. DESCENDITE ET EMITE

25

NOBIS NECESSARIA, VT POSSIMVS Vl|VERE ET NON CONSVMAMVR INOPIA.

Inopiae magnitudo quanta fuerit primae patris uoces insi¬ nuant dicentis. Quare negligitis ? etc. Primo, ut excitet et attentos faciat redargutionis manu percutit, deinde narrat 30 quid audierit. Tertio pertonat quid uelit : Descendite, inquit, breuemque sermonem terribiliter concludit, ne consumamur inopia. DESCENDERVNT IGITVR FRATRES IOSEPH DECEM, VT EME-

42, 3-4

RENT FRVMENTA IN AEGYPTO, BeNIAMIN DOMI RETENTO AB

35

Iacob qvi dixerat fratribvs eivs :

Ne

forte in itinere

QVIDQVAM PATIATVR MALI.

IX, 2 Iob 40, 23. » cf. Mt. 21, 42. 10 Mt. 21, 13 Hier., Lib. interpr. hebr. nom. 75, 29 - CC 72, p. 154. Mt. 24, 43. 17 cf. Is. 40, 13. 18 cf. Gen. 37, 7.

42.

11 Ps. 117, 23. 15 cf. Iob 40, 23 ; cf.

IX, 1 loquens ad beatum Iob ~ / 4 attestatus est / 8 fratribus] suis add. t 13 unde et] et propterea t 16 eius om. t 21 sol siue ~ E 30 descendite] in Aegypten scilicet add. t inquiens t 31 breuemque] tandem add. t, breuiterque G concludit] ita praem. t, add. G 33 descendentes Vulg. DECEM om. t 35 qvt] QVIA t

PL 530

534

40

IN GENESIM IX, 2-3

In Beniamin qui uterinus erat frater Ioseph, paternus refocillabatur animus, crebris et paene continuis exhaustus sin¬ gultibus propter Ioseph, de quo patri, ut iam superius dictum est, suspicio non leuis esse poterat quod fratrum periisset malitia. Proinde Beniamin domi retentus est ab eodem dicen¬ te : Ne forte in itinere quidquam patiatur mali. CVMQVE

42, 6-7

| ADORASSENT EVM FRATRES SVI ET AGNOVISSET A 158V

EOS, QVASI AD ALIENOS DVRIVS LOQVEBATVR, 45

50

55

60

65

70

42, 9

INTERROGANS

? etc. Primo introitu beneuolentiam principis ambientes adorauerunt, id est regio more salutauerunt. Quam autem ob causam adorauerunt ? Videlicet ut emendi quae uellent haberent licentiam ; nam ut alimenta emerent, idcirco cum saccis suis aduenerant, quod facere absque Ioseph imperio uel nutu non poterant. Edixerat enim, et hanc legem statuerat Pharao dicens : Ego sum Pharao, absque tuo imperio non mouebit quis¬ quam manum aut pedem : manum uidelicet ad accipiendum, aut pedem ad efferendum, in omni terra Aegypti. Bene igitur et propria secundum rem futuram imaginatione haec adoratio per somnium illi praesignata fuerat, quando narrans fratribus dicebat : Putabam ligare nos manipulos in agro, et quasi con¬ surgere manipulum meum et stare, uestrosque manipulos cir¬ cumstantes adorare manipulum meum. Ecce enim reuera quodammodo manipuli eorum | manipulum eius adorant, dum non ob aliud ignotum sibi principem Aegypti adorant, nisi quia defecerant manipuli ipsorum, ille autem de manipulis plenum habebat horreum. Et ut iuxta Pharaonis quoque somnium dictum sit, idcirco adorant, quia spicae illorum tenues et percussae uredine superiorum copiam annorum deuorauerant ; ille autem per sapientiam spicas plenas atque formosas partim ab illarum edacitate liberauerat et in horreis recondiderat. Stabat namque et sublimis erat manipulus Ioseph, circum¬ stantes autem humiles manipuli fratrum manipulum eius adorabant. eos : Vnde venistis

3*

Recordatvsqve somniorvm qvae aliqvando viderat

ait ad eos : Exploratores estis vt videatis infirmiora TERRAE VENISTIS, etc.

75

Et in agnoscendis fratribus imaginem retinet Ioseph mansueti et iusti Filii Dei, cui in cantico epithalamii dicitur per os

39 cf. supra 8, 984. 75 cf. lsid., Etym. 1,

52 Gen.

41, 44.

57 Gen.

37, 7.

62 cf. Gen.

41, 27.

38, 18.

37 erat uterinus ~ t frater erat ~ G 38 exhaustis A E F 39 ut supra liti. E dictum est superius ~ E 50 absque om. A E F 54 ad om. t 57 nos manipulos ligare ~ F (Vulg.) 62 ipsorum] eorum t 68 namque] itaque G 71/74 recordatvsqve usque etc. om. G 75 iusti] ueri t

PL 531

IN GENESIM IX, 3

535

Dauid : Intende prospere, procede et regna propter ueritatem, et mansuetudinem et iustitiam. Iustitiae namque et idoneae seueritatis fuit, quod peccatores tamdiu flagellat et corripit uerborum suorum stimulis, clauisque acutis tamdiu configit, 80 donec peccatum suum agnoscant et dicant : Merito haec patimur quia peccauimus in fratrem nostrum, uidentes an¬ gustiam animae eius dum deprecaretur nos et non audiuimus. Et crimen eorum non quidem proprio sed satis uicino nomi85 ne tetigit, dicendo : Exploratores estis. Pro eo ut diceret: Fures estis. Nam fecerant furtum, immo et sacrilegium, ubi sancto patri filium fratremque suum furati sunt ac uendiderunt. Proinde cum dicerent : Non est ita domine, dvodecim servi tvi fratres svmvs 90

FILII VIRI VNIVS IN TERRA CHANAAN, MINIMVS CVM PATRE

42, 10.13. nostro est et alivs non est svper. Continuo ubi dixerunt, 14 et alius non est super : Hoc est, inqvit, qvod locvtvs svm : Exploratores estis,

quod idem est ac si diceret : Quod unus non est super, ex eo 95 exploratores, ex eo uos estis fures. Notanda quippe pia callidi¬ tas, qui cum dixisset, exploratores estis, continuo subsecutus uerbum commutauit : non enim | dixit, ut exploretis, sed ut A 1 uideatis infirmiora terrae uenistis. Infirmitatem namque terrae uidere uenerant, scilicet quod non adeo infirma etiam tempore 100 famis esset, quin terris aliis subuenire posset. Alias autem et uere, quando praesentia patris cunctisque arbitris destitutum fratrem uidentes dixerunt : Venite, occidamus eum, immunita terrae considerauerunt et inspexerunt, et proinde reducto in se digitulo sine mendacio dicere potuit :

42, 12

105

Immvnita terrae hvivs considerare venistis.

Veritati igitur et iustitiae assignandum est quod quasi ad alienos durius loquitur dicens : Exploratores estis, immvnita terrae hvivs considera-

42, 14.15 11 o

42, 19-20

RE VENISTIS, ET PER SALVTEM PHARAONIS NON EGREDIEMINI HINC DONEC EXPERIMENTVM VESTRI CAPIAM,

tradidit que eos custodiae tribus diebus. Itemque : Et frater vester, inquit, VNVS ligetvr in carcere, fratremqve vestrvm minimvm addvcite ad me, vt possim vestros probare sermones ET I non moriamini.

115

pl

Porro mansuetudinis opera quis explicare poterit ? Inter

76 Ps.

44, 5.

96 cf. II Macc.

4, 39.

162 Gen.

37, 20.

79 tamdiu] tandem t 84 non usque uicino] satis uicino licet non proprio ~ t et om. t 87 ac] et t 94 quod usque diceret om. t 95 fures estis ~ t pia om. t 100 aliis terris ~ t, ipsa suo praesidio praem. t 108 hvivs

86

TERRAE

~

A E

536

120

42, 21

IN GENESIM IX, 3-4

ipsa seueritatis acta uel dicta fleuit, et tandem cuncta quae potuit bona pro malis reddidit. Non ignorabat rem fore diffici¬ lem, ut fratrem suum minimum adducerent, immo et idcirco ab illis exigebat, ut ex rei difficultate laborantes merita sua perpenderent, ut iam coeperant dicentes : Merito haec patimvr qvia peccavimvs in fratrem nosTRVM.

Qui et postmodum dicturi sunt : Deus inuenit iniquitatem seruorum tuorum. Nam sicut animam eius cruciauerunt et cor125 pus, etenim humili atterunt in compedibus pedes eius, et ferrum pertransiuit animam eius, sic pius tortor et per triduum humiliauit in compedibus eorum pedes, et propter illum fratrem minimum, sicut sequentia declarant, ferro transuerberauit animas eorum, usque dum pietate superatus reputaret diuino 130 iudicio satisfactum. Nam nisi ad hoc tenderet, poterat utique primo intuitu fratrem se fratribus ostendere. 4. Quo exemplo hodieque dignum est agere principes Chris¬ tianos erga fratres Christi, Iudaeos, id est non occidere eos, auctoritate Spiritus sancti per psalmistam ex persona eiusdem 135 Christi protestante sic : Deus ostendit mihi super inimicos meos, ne occidas eos, ne quando obliuiscantur populi mei. Sed quid ? Disperge illos in uirtute tua. Non ergo illos occidere, sed ad cognitionem sui reatus hoc exemplo conuenit euocare. Nam sicut tunc adorauerunt illi principem Aegypti nescientes esse 140 Ioseph quem uendiderunt, sic hodie Iudaei Christianis princi¬ pibus subiecti sunt, nescientes hoc modo se esse subiectos pedibus Christi quem negantes patres ipsorum crucifixerunt. Igitur quemadmodum Ioseph illos in ultionem sui non occidit, sed pia tortura ad paenitentiam compulit, ut dicerent, merito 145 haec patimur quia peccauimus in fratrem nostrum, etc., sic et hodie Christum, id est, nos uel omnes, in quibus loquitur Chri¬ stus, non decet ut captiuos uinctosque Christi Iudaeos occi¬ dant, sed ut multum ad paenitentiam compellant. Quod fructuose simulque salubriter interdum a sanctis patribus 150 actum est, scilicet ut patrimoniorum suorum rusticos Iudaeos ad | Christum uenire minime consentientes tanto pensionis onere grauarent ut ex ipsa actionis suae poena compellerentur ad fidem festinare, et econtra perductis ad Christi gratiam pensionis onera releuarent, quia et si ipsi minus fideliter ue155 niunt, hi tamen qui de eis nati fuerint iam fidelius baptizantur. Aut ipsos ergo, inquiunt, aut filios ipsorum lucrabimur.

123 Gen. I. Cor. 9,

44, 16.

125 Ps.

104, 18.

135 Ps.

58, 12.

137 ib.

156 cf.

20.

127 pedes eorum ~ E 147 deceret G 150 scilicet] uidelicet E econtra] econtrario t 155 tamen supra liti. A. 156 lucrabuntur t

153

A

159*

IN GENESIM IX, 5 42, 26

160

537

5. At illi portantes frvmenta in asinis profecti svnt, etc. Dimissi fratres et quasi non dimissi reuertuntur, nam eorum pedes quidem compedibus absoluti, sed animi cum Simeone uincti retinentur. Nesciebant | autem quod eos dominus terrae diligeret et idcirco ne exterriti non redirent ad eum unum ex eis in uinculis retinuisset. Reuersi igitur quasi infausta nun¬ tiant :

165

42, 30

PL 533

Locvtvs est nobis dominvs terrae dvre, et pvtavit nos EXPLORATORES ESSE, etc.

Stuporem siue terrorem simul omnibus adauxit, quod, cum frumenta effunderent singuli, repererunt in ore sacci ligatas pecunias. Putauerunt enim contra se subtiliter agi et deuol170 uendae in eos calumniae occasiones paratis artibus inquiri. Vnde et postmodum in Aegypto ad dispensatorem locuti sunt: Oramus, domine, ut audias. Iam ante descendimus ut emeremus escas, quibus emptis, cum uenissemus ad diuersorium, aperui¬ mus sacculos nostros, et inuenimus in ore saccorum pecuniam, 175 quam nunc eodem pondere reportauimus. Non est in nostra conscientia quis eam posuerit in marsupiis nostris. Omnibus itaque exterritis additur ad cruciatum mentis eorum et luc¬ tuosa patris querela dicentis: Absque liberis me esse jecistis. Paene quod sentiebat edixit. Cum enim dicit, absque liberis 180 me esse fecistis, et continuo subiungit : Ioseph non est super, quid aliud dicit, quam : absque Ioseph me esse fecistis ? Simul quoniam et continuo prosequitur : Simeon tenetur in uinculis, Beniamin auferetis, et de Ioseph conscientia reos torquebat, timere poterant quod suspicaretur pater, quia Simeonem pro 185 frumento uendidissent et sic pecuniam reportassent itemque malitiose Beniamin auferre uellent. Deinde et cum dicit : Non descendet filivs mevs vobiscvm. Frater eivs mor-

42, 38

TVVS EST IPSE SOLVS REMANSIT ; SI QVID EI ADVERSI CONTIGE¬ RIT IN TERRA AD QVAM PERGITIS, DEDVCETIS CANOS MEOS CVM 190

195

DOLORE AD INFEROS,

palam datur intelligi quia, si audeat, plus dicere uelit, prae¬ sertim quia praemisso, si quid ei aduersi contigerit, non ait, descendent cani mei, sed, deducetis canos meos cum dolore ad inferos. Nempe sic se habente dictorum serie, quod dicit : Si quid ei aduersi contigerit, idem est ac si dicat: Si quid e* aduersi feceritis. Sed parcit ori neque dolori cuncta permittit, ne quod

172 Gen.

43, 20-22.

178 Gen.

42, 36.

182 ib.

163 renuntiant t 168 saccorum G t 174- pecuniam in ore saccorum ~ 183 et Ben. aufertis t 188 contigerit] acciderit E, Vulg., exc. uno cod. 189/190

.

CVM DOLORE OM

t

538

IN GENESIM IX, 5-6

uiri iracundi est satis turbatam amplius turbet ipse domum suam.

43, 1-3

6. Interim fames omnem terram vehementer premebat. 200 CONSVMPTISQVE CIBIS QVOS EX AEGYPTO DETVLERANT DIXIT Iacob ad filios svos : Revertimini, et emite pavxillvm escarvm. Respondit Ivdas : Denvntiavit nobis vir ille SVB TESTIFICATIONE IVRANDI DICENS : NON VIDEBITIS FACIEM MEAM | NISI FRATREM VESTRVM MINIMVM ADDVXERITIS VOBIS- A 160 205 cvm, et reliqua.

210

43, 9

215

Magna rei difficultas, magna paterni animi angustia, grandis fraternae conscientiae poena. Sed quid diutius quasi somno consopitus pater gaudio foris praestolante in profundo tristi¬ tiae premitur ? Oportet impleri et alterum somnium, quoniam iam unum impletum est. Oportet, inquam, quoniam manipuli fratrum iam manipulum Ioseph, ut supra dictum est, adoraue-| runt, et tempus est ut sol et luna et stellae undecim adorent Ioseph. Traditur ergo tandem Beniamin commissus Iudae, dicenti : Si non redvxero evm tibi ero peccati in te revs omni TEMPORE.

220

Et hanc sponsionem pater sapiens libentius accepit. Nam quod ante hunc dixerat Ruben, duos filios meos interfice, si non reduxero illum tibi, nec suscepit, pater nec suscipere aut probare debuit. Igitur profectae in Aegyptum stellae undecim id est fratres uniuersi adorant Ioseph munera tenentes in mani¬ bus, MODICVM RESINAE ET MELLIS ET STYRACIS ET STACTES ET

43, 11

TEREBINTHI, ET AMYGDAIARVM. 225

Sol autem, id est ipse pater, et in eo maternus lunae id est Rahelis affectus : sol, inquam, remanens et corpore absens adorat tamen cum dicit pro Beniamin : DeVS AVTEM MEVS OMNIPOTENS FACIAT VOBIS EVM PLACABI-

43, 14

LEM, ET REMITTAT VOBISCVM FRATREM VESTRVM QVEM TENET 230 et hvnc Beniamin.

Vel certe tunc quoque iste sol, id est pater Iacob, adorauit Ioseph, quando protinus resalutatis fratribus clementer, mox ut dixit :

43, 27-28

Salvvsne est pater vester senex de

qvo dixeratis

235 MIHI ? AdHVC VIVIT ? ILLI RESPONDERVNT : SOSPES EST SERVVS TVVS PATER NOSTER ADHVC VIVIT, ET INCVRVATI PRO ILLO ADORAVERVNT,

nimis ambitiose supplicantes, ut senectutis eius intuitu illis

197 cf. Eccle.

197

28, 11.

iracundi] iurandi E

A E F

237

211 cf.

9, 68.

218 cf. Gen.

201 pavxillvlvm t (Vulg.)

PRO ILLO AD.] AD. EVM Vulg.

42, 37.

228

.

OMNIPOTENS om

PL

534

IN GENESIM IX, 6-7 240

245

esset propitius, cuius mentionem facere ipse dignaretur. Nam ubi in persona sua praesens pater ipse adorauerit, sicut iam longe superius dictum est, non inuenitur. Et notandum quanta fuerit in Ioseph altitudo honoris, quanta maturitas uel digni¬ tas in illo cum spiritu mansuetudinis, quem pro uno digna¬ tionis suae uerbo, quo dixerat, saluusne est pater uester ? adhuc uiuit ? iterum adorauerunt incuruati. Bene ergo, fratres, uisuri eratis quid illi profutura essent somnia sua.

7. 43, 29-30

Attollens avtem Ioseph ocvlos vidit Beniamin fra-

TREM SVVM VTERINVM ET AIT : ISTE EST FRATER VESTER PARVVLVS DE QVO DIXERATIS MIHI ?

250

539

MISEREATVR TVI,

FILI

MI

:

Et

RVRSVM ! DEVS, INQVIT,

FESTINAVITQVE

QVIA COMMOTA

FVERANT VISCERA EIVS SVPER FRATRE SVO ET ERVMPEBANT

Attollens, inquit, oculos Ioseph. Iam ante dictum fuerat, quia steterunt coram Ioseph. Quos cum ille uidisset et Beniamin simul, praecepit dispensatori domus suae dicens : Introduc uiros domum et occide, uictimas et instrue conuiuium, quoniam mecum sunt comesuri meridie. Quid ergo est, quod quasi nondum uiderit, ita nunc dicitur, attollens autem oculos Ioseph uidit Beniamin fratrem suum uterinum, nisi quia primum ita uidit ut dissimularet, nunc autem ita uidit ut eius uisione denuntiationis suae me¬ minisse uideretur, qua dixerat : Non uidebitis faciem meam absque fratre uestro minore ? | Necdum enim scire merebantur illi adorantes quod inter summa regni negotia princeps Aegypti et dominus terrae talium meminisse potuisset. Sed dum affectata austeritate quasi in alienos intenderet, rupit pietas iniussa nimiumque ultronea | praeparatam fortitudinem pectoiis et dissimulandi uirtus non fuit, unde et quasi fugam iniens festinauit in cubiculum et plorauit, quia erumpebant lacrimae et non poterat se continere. Victus itaque commotis uisceribus suis et tumultuantibus lacrimis cessit easque, quantum uoluerunt excurrere, permisit. LACRIMAE ET INTROIENS CVBICVLVM FLEVIT.

255

260

265

270

43, 31

Rvrsvsqve lota facie egressvs continvit se

et ait :

et reliqua. Hoc conuiuium, ut de illo quoque secundum mysterium aliquid loquamur, recte cum Beniamin, id est filio dextrae, celebratum est : sic enim in fine mundi, cum plenitudo Aegyp¬ tiorum, id est gentium, subintrauerit, fratres Iesu Christi, scilicet Iudaei, filio dextrae, id est apostolicae fidei, in conuiuio corporis et sanguinis eiusdem Christi fratris sui foederabuntur Ponite panes,

275

240 cf. supra 8, 834. 243 cf. I Cor. 4, 21. 261 Gen. 43, 5. Lib. interpr. bebr. nom. 3, 24 - CC 72, p. 62. 276 cf. Rom. n, 25.

232 inquit om. t currere t

256 comessuri AEF

274 hoc om. G

262 minimo Vulg.

271 excurrere]

A i6ov

PL

535

540 280

285

43, 32-33

IN GENESIM IX, 7-8

et tunc reuera cum opulento fratre suo bibentes inebriabun¬ tur. Hoc tantum interest quod hic antequam agnoscerent fra¬ trem suum dicentem : Ego sum Ioseph, conuiuium factum est, illic autem prius oportebit Christum agnosci et tunc demum eos praedicto eius conuiuio participari. 8.

Qvibvs appositis seorsvm Ioseph et seorsvm fratri-

bvs, Aegyptiis qvoqve qvi vescebantvr simvl seorsvm, ILLICITVM EST ENIM AEGYPTIIS COMEDERE CVM HEBRAEIS, ET PROFANVM ESSE PVTANT HVIVSCEMODI CONVIVIVM, SEDERVNT CORAM EO, PRIMOGENITVS IVXTA PRIMOGENITA SVA, ET MINI-

290

295

300

305

310

315

MVS IVXTA AETATEM SVAM.

Primogenitus iuxta primogenita sua sedit, et minimus iuxta aetatem suam sedit, id est quo erat quisque natu prior, eo sedit et superior ; et econtra, quo erat quis natu minor, eo sedit et inferior. Summus sine dubio cunctorumque maximus utpote dominus domus et conuiuii princeps sedit ipse Ioseph, coram quo sederunt utpote longe minores. Quid ergo sibi uult hoc loco ista Scripturae diligentia, cum praemisso, quia sederunt coram eo, addidit, primogenitus iuxta primogenita sua, nisi ut insinuaret iam tunc ex ipso usu cessisse Ioseph primogenita ? Sic enim et in Paralipomenon libro legitur : Quia cum uiolasset Ruben torum patris sui, data sunt primogenita eius filiis Ioseph filii Israhel, et non est ille reputatus in primogeni¬ tum. Porro ludas qui erat fortissimus inter fratres suos, de stirpe eius principes germinati sunt: Primogenita autem reputata sunt Ioseph, Etenim quod primogenita erat, accepit etiam duplicia dicente patre Iacob : Do tibi partem unam extra fratres tuos, quam tuli de manu Amorrei, in gladio et arcu meo. Igitur Ioseph post carcerem primogenitus in hoc etiam Christo assimilatur, qui est primogenitus ex mortuis, et primogenitus in multis fratribus, et secundum renouationem orbis principium creaturae Dei, nouae namque creaturae oportet subaudiri. Quod et euangelista Lucas considerans, cum de Virgine Maria, quae nullum deinceps erat paritura, dixisset: Et peperit filium suum, statim addidit, | primogenitum, quamquam et secundum | diuinam generationem recte primogenitus debeat dici ; prius enim quam aliquid crearet Pater illum genuit. Aegyptiis et He¬ braeis, quibus illicitum erat et profanum pariter conuiuari, et tamen eadem domo eodemque epulantur conuiuio, licet seor-

282 Gen. 45, 3. 310 cf. Apoc. 3,

300 I Par. 5) Gal. 6, 15.

14;

1-2.

306 Gen. 313 Lc. 2, 7.

48, 22.

309 Coi.

1, 18.

281 fratrem supra lin. E 283 oportebit prius ~ E 287 enim est ~ t 292 sedit om. G t 293 econtrario t quis] quisque / 204 et om. F cunc¬ torum et t 296 sederunt] omnes add. G t 299 ex tunc ~ G t 302 reputa¬ tus ille ~ t 304 germinati corr. in generati manu recentiore G 314 addidit] adiecit t 316 Aegyptios et Hebraeos t

PL A

536

161

IN GENESIM IX, 8-9 320

325

sum hi et seorsum illi, Ioseph auctore uel principe conuiuii, duo parietes sunt, scilicet gentes et Iudaei, quos hactenus discordes Christus in semetipso coniungit et ad unius fidei concordiam quandoque perducit. Quod dictum est, et inebriati sunt cum eo, idioma linguae hebraicae est, ut ebrietatem pro satietate ponat, sicut ibi : Riuos eius inebrians multiplica genimina eius, in stillicidiis eius laetabitur siue inebriabitur germi¬ nans haud dubium quin terra pluuiis irrigata.

9. 1-2

541

Praecepit avtem

Ioseph dispensatori

domvs svae

dicens : Imple saccos eorvm frvmento qvantvm capere POSSVNT, ET PONE PECVNIAM SINGVLORVM IN ORE SACCI. SCY330

PHVM AVTEM MEVM ARGENTEVM ET PRETIVM QVOD DEDIT TRI¬

et reliqua. Forte quis existi¬ met hoc noluisse Ioseph, ut hac occasione uterinum fratrem suum Beniamin quasi ex iure retinere posset, praesertim quia postmodum dicturus est : Qui furatus est scyphum ipse sit seruus meus, uos autem abite liberi ad patrem uestrum. Sed hoc indignum sancto uiro esse quis dubitet ? Siquidem fratris uenditio et fratrum eiusmodi circumuentio parum in crimine differunt. Ergo id potius quod euenit illum intendisse arbitre¬ mur, quoniam Dominus erat cum Ioseph, et omnia eius opera dirigebat, cuius cum directione hoc opus illum praedicta inten¬ tione agere potuisse ratio negat, quippe quia iustitiae repug¬ nat, quia ueritati non appropinquat. Quid tandem euenit ? Cum dixisset Ioseph, TICI pone in ore sacci ivnioris,

335

340

17-18 345

QVI FVRATVS EST SCYPHVM IPSE SIT SERVVS MEVS, VOS AVTEM ABITE LIBERI AD PATREM VESTRVM, ACCEDENS PROPRIVS IVDAS,

350

32-34

multis coram astantibus secreta paternae domus, quae ad testimonium ipsius Ioseph multum ualebant, tali narratione exposuit, ut duorum causa fratrum, quorum alter ipse, et alter erat Beniamin, saxeis etiam pectoribus lacrimas gemitumque elicere possent, tandemque suam ita concludit orationem : Ego proprie servvs tvvs qvi in meam hvnc recepi fidem ET SPOPONDI DICENS : NlSI REDVXERO EVM PECCATI REVS ERO IN PATREM MEVM OMNI TEMPORE. MANEBO ITAQVE TIBI SER-

355

VVS PRO PVERO IN MINISTERIVM DOMINI MEI, ET PVER ASCENDAT CVM FRATRIBVS SVIS. NON ENIM POSSVM REDIRE AD PATREM AB-

320 cf. Eph. 2, 324 Ps. 64, 11.

14.

323/326 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 334 Gen. 44, 17. 339 Gen. 39, 23.

62, 3-6

- CC

72,

p.

48.

324 ponant t inebria Vulg. 323 eius supra lin. E siue inebriabitur in marg. E 328/329 possvnt capere ~ Vulg. 329 ore] svmmitate Vulg. 331 ivnioris] minoris A F G t aestimet t 336 esse om. t dubitet] non aestimet t 339 opera eius ~ t 351 elicere possent] elicerent t 354 tibi servvs] servvs tws Vulg.

tibi om. t

542

IN GENESIM IX, 9-10

SENTE PVERO, NE CALAMITATIS QVAE OPPRESSVRA EST PATREM MEVM TESTIS ADSISTAM. 360

365

370

44, 15

Quid hoc iustitiae ordine pulchrius ? Nempe qui hic seruitio se addicit, ipse est cuius consilio in seruum uenumdatus est Ioseph. Sic enim supra habemus, quia dixit ludas fratribus suis : Ecce Ismahelitae transeunt, uenite, uenumdetur. Igitur et in hac similitu | dine doli laus est uiri gloriosi, quia per occasionem argenti sui consultorem suae uenditionis ad hanc necessitatem compulit, ut optaret seruus fieri, et sic argenteos quos accepit uendito fratre et per fratrum marsupia diuisit, insectatus est, ut aliud quidem pro alio argentum conscientiis eorum excuteret, attamen tali poena nonnihil macula illa reos liberaret. | 10. Verumtamen praeter haec quae dicta sunt, et in hoc et in eo quod tribus diebus eos custodiae tradidit, alia ratio est. Numquid enim sine uero aut cum mendacio dixit: An ignoratis qvod non sit similis mei

in avgvrandi

SCIENTIA ? 375

380

385

390

Etenim augurari quidem gentilium est et ex lege Dei illici¬ tum est, attamen rem diuinam, id est futurorum intelligentiam, qua gratia somniorum quoque fidus erat interpres, uerbo augurandi recte illum significasse non dubium est. Ergo quid¬ quid hactenus in fratres suos egit, praesentialiter quidem illis aliquantula poena fuit, sed reuera non tamquam augur sed tamquam Dei uates pro intuitu futurorum tunc illa praesentia gessit. Sciebat enim quod pro culpa suae uenditionis seruituri essent Aegyptiis in tribus generationibus suis ; generatione autem quarta reuersuri, unde et moriturus dixit fratribus suis : Post mortem meam uisitabit nos Deus, et ascendere faciet de terra ista, ad terram quam iurauit Abraham, Isaac et Iacob. Asportate uobiscum ossa mea de loco isto. Sed et illud praescire poterat, quod educendi essent cum auro et argento sicut scrip¬ tum est : Et dices filiis Israhel ut postulet uir ab amico suo et mulier a uicina sua uasa argentea et aurea et uestes, etc. Nam et Abrahae utrumque praedixerat Deus : Generatione autem quarta reuertentur huc, et gentem cui seruituri sunt ego indicabo, et post haec exibunt cum magna substantia. Bene igitur in prophetia trium generationum seruiturarum in Aegypto, et

360 Ps. 104, 17. 362 Gen. 37, 27. 363 cf. Eccli. 44, 1. 371 Gen. 42, 17. 385 Gen. 50, 23.24. 389 Ex. 11, 2 ; 12, 35. 391 Gen. 15, 16.14.

358 existam A E F 360 se supra lin. E 362 melius est ut uenumdatur Ismahelitis Vulg. 364 suae om. t uenditionis suae ~ E ad] in / 375. 378 auguriari ... auguriandi A E F G 385 Deus uisitabit uos ~ Vulg. 389 filiis Israhel] omni plebi Vulg. 390 et uestes] uestemque plurimam Vulg. 392 ego om. A E F 393 exibunt] egredientur Vulg.

PL537

A

i6iv

IN GENESIM IX, io-ii 395

400

exspoliationis Aegyptiae, tribus illos diebus in custodia tenuit et abeuntibus argenteum scyphum suum imposuit. Item in auspicio Aegyptiorum, qui fugientem Israhel persecuturi erant, misit exsecutorem post illos, qui eos quasi ad iudicium cum nimia turbatione reuocaret, et sicut tandem cantaturi erant filii Israhel, dicentes : Cantemus Domino, gloriose enim magnificatus est, ita recte et ipse tristitiam fratrum inopinabili gaudio terminauit dicendo : Ego sum Ioseph.

11.

45, 1-3

Non se poterat vltra cohibere Ioseph mvltis coram

ASTANTIBVS. 405

543

VNDE

PRAECEPIT

VT

EGREDERENTVR

CVNCTI

FORAS, ET NVLLVS INTERESSET ALIENVS AGNITIONI MVTVAE. Elevavitqve vocem cvm fletv, qvam avdiervnt Aegyptii OMNISQVE DOMVS PHARAONIS. Et DIXIT FRATRIBVS SVIS : EGO PL338

svm Ioseph. Adhvc Pater | mevs vivit ? 410

415

420

425

Postquam bene accepit grandem esse uel fuisse pro se calamitatem patris, et eandem calamitatem ne innouaretur aut inualesceret grandi curae esse fratribus suis, non, inquit Scriptura, poterat se ultra cohibere Ioseph. Venerat enim dolor quasi usque ad partum et uirtus non erat parienti. Nam quo¬ modo mulier grauida tristitiam habens, quando imminet hora eius, tacet quidem et silet quantum ualet et patiens est, hora autem ipsa qua parturit loquitur et erumpit et clamat, neque se cohibere potest, quin dolori inualescenti clamando satisfaciat. Sic ille qui hactenus se continuerat utcumque gemitus interci¬ dens et abscondendo deglutiens ac uiolentia lacrimarum fluenta diuidens, hora qua os aperuit dicturus, ego sum Ioseph, citius ac properantius erupit incondito clamore doloris turbo uiolentissimus uocemque | cum fletu in altum extulit, quam et foris audierunt Aegyptii omnisque domus Pharaonis. Tan¬ dem dixit : Ego sum Ioseph, et quasi grandi pauoris fulmine excusso fratres attonitos et quasi amentes reddidit. Nec enim poterant respondere illi, nimio timore per-

45,

3c

TERRITI.

430

435

Bene ergo praeceperat ut egrederentur cuncti foras, ut nullus interesset alienus cognitioni mutae. Non enim alienis iam communicanda erat domestici notitia sceleris, neque sub eorum praesentia pius frater edicere uoluit rem tantae confusionis, quam ferre non potuerunt fratres remotis etiam cunctis arbi¬ tris. Ego, inquit, sum Ioseph. Et continuo : Adhuc Pater meus uiuit ? Quod utique non ut sciret interrogando dixit: iam enim interrogauerat et audierat quia uiuit, sed dolenter admirando quod adhuc uiueret et nimis compatiendo, quod in luctu sui

400 Ex.

15, 1.

402 Gen.

45, 3.

403 POTVIT E 413 parturienti E Vulg. 433 sum inquit ~ F 436

414 cf. Ioh.

426 nimie

enim

G

16, 21.

non in Vulg.

illi] fratres

A

162

544

440

45, 4

445

450

45, 5

IN GENESIM IX, 11-12

causa consenuisset, tanta calamitate oppressus quantam uel ex eo conicere poterat, quod ludas nouissime narrans ita con¬ cluserat, ne calamitatis quae oppressura est patrem meum testis assistam. Perterritis itaque nimio timore : Accedite, inquit, ad me. Et cvm accessissent prope, ait : Ego svm Ioseph, frater vester qvem vendidistis in Aegypto, etc. Magna moderatio ubi dixit : Ego sum Ioseph. Adhuc pater meus uiuit ? Quia nimis perterriti sunt, idcirco quasi impetum turbinis paulisper retinuit consolationeque interposita dicen¬ do, accedite ad me / et hac illis inuitatione aliquantulum refocillatis dictum repetiit cursumque expositionis suae continuauit. Et tanta priorem austeritatem dulcedine ac lenitate superauit, ut merito etiam in hac parte illi Samaritano similis existimetur, qui reuera uulneribus, id est peccatis hominum, uinum et oleum ut curarentur infudit. 12. Nolite, inquit, pavere, nec vobis dvrvm esse videaTVR, QVOD VENDIDISTIS ME IN HIS REGIONIBVS.

455

45, 8

Nolite pauere, cum dicit subaudiendum est, me ; | Dei nam- PL que pauor et terror illis praesertim in tali scelere non debuerat abesse. Nam quod ait : Non vestro consilio sed Dei volvntate hvc missvs svm, QVI FECIT ME QVASI PATREM PHARAONIS, ET DOMINVM VNIVER-

460 SAE DOMVS EIVS,

tale est ac si dicat Christus Iudaeis : Non uestro consilio dicentium : Ne forte ueniant Romani et tollant nostrum et locum et gentem, sed Dei uoluntate moriturus eram pro gente, et non tantum pro gente, sed ut filios Dei qui erant dispersi congrega465 rem in unum. Vestrum enim consilium fuit, uerbi gratia ut diceretis : Quando morietur et peribit nomen eius ? Dei autem uoluntas, ut per passionem mortis gloria et honore me corona¬ ret, et constitueret me super opera manuum sitarum. Ita non uestro consilio, inquit Ioseph, sed Dei uoluntate huc missus 47° sum : uestrum quippe fuit consilium, ut nihil mihi prodessent somnia mea, Dei autem uoluntas ut faceret me quasi patrem Pharaonis, et dominum uniuersae domus eius, 45, 8d

ET PRINCIPEM IN OMNI TERRA AEGYPTI.

Cum ergo dicit : Nolite pauere, nec uobis durum esse uideatur 475 quod uendidistis me in his regionibus. Pro salvte enim vestra misit me Devs ante vos in

439 Gen. 44, 34. 450 cf. Lc. io, 33 ss. 402 Ioh. 11, 48. 11, 51-52. 466 Ps. 40, 6. 467 Ps. 8, 6.7 ; Hebr. 2, 7.

463 cf. Ioh.

438 potuit t 440 timore] terrore G t 462 ne forte ueniant ... tollant] et uenient... tollent Vulg. 471 me faceret ~ E 473 et] ac Vulg.

539

IN GENESIM IX, 12-13

545

45, 5b-7

Aegyptvm. Biennivm est qvod fames esse coepit in terra, I ET adhvc qvinqve anni restant qvibvs nec ARARI POTERIT a 162v NEQVE METI, PRAEMISITQVE ME DEVS VT RESERVEMINI SVPER 480 TERRAM. Non uestro consilio, sed Dei uoluntate huc missus sum ; cum, inquam, haec dicit, non culpam eorum nullam facit, sed pro conscientia animi timore perterritis nec audentibus loqui, sceleris sui magnitudinem ad horam subtegere ut sapiens 485 medicus satagit. Festinate, inquit, et ascendite ad patrem mevm et haec 45, 9.13 et haec dicetis ei. Et infra : Festinate, ait, et addvcite EVM AD ME. Qui sic iusto patris desiderio nunc festinat, quomodo tantas 490 hactenus potuit perpeti moras ? Videlicet quia si patrem prius inuitasset, quam congregatos ad se fratres suos omnes sub spe solidissima composuisset, grandem nimis in domo patris sui turbam concitasset. Iam quippe consolatis omnibus, postquam osculatus est omnes et super colla singulorum fleuit et sic pro 495 uera remissione ut certi essent de pace eius et gratia satisfecit, postquam osculo confirmati lacrimoso iam ausi sunt loqui ei, postquam binas singulis stolas protulit, adhuc tamen sollicitus hortatur, et dicit : 45, 24 Ne irascamini in via. 500 Ne, inquit, irascamini, ne rixemini, ne dum alius alio iustior uel innocentior uideri uult et a se in alium crimen depellere contendit, inuicem prouocetis et contra inuicem diuidamini. Tempore igitur opportuno festinans Ioseph : Dicite, inquit, patri meo quia quinque anni residui sunt famis, 505 NVNTIATE PATRI MEO VNIVERSAM GLORIAM MEAM, ET CVNCTA 45, 13

QVAE VIDISTIS, ... , ut sit ex me uel ex gloria mea quod inuitet, si ex metuendo famis periculo quod impellat, et sic festinet. En ocvli vestri. En, inquam, ut certi uosipsi certum facere 45,12.165io patrem meum debeatis, oculi uestri et ocvli fratris mei BeNIAMIN VIDENT QVOD OS I MEVM LOQVATVR AD VOS. AVDI- PL 540 TVMQVE EST ET CELEBRI SERMONE VVLGATVM IN AVLA REGIS! Venervnt fratres Ioseph. Adiungit Pharao suas simul inuitationes, proferuntur opes 515 Aegypti et promittuntur ampliores. Regiae quoque mittuntur subuectiones paruulis et coniugibus transferendis, ne pater Iacob parum confortetur, aut in aliquo dubitet. 13 SlNGVLIS PROFERRI IVSSIT STOLAS BINAS. BeNIAMIN VERO 45, 22-23 DEDIT TRECENTOS SICLOS ARGENTEOS CVM QVINQVE STOLIS

.

477 COEPIT ESSE ~ t(Vulg.) 478 et supra lin. E 481 huc uoluntate ~ AE E 507 ex2 om. t 509/510 patrem meum facere ~ E 517 parum supra liti. r. 518 BINAS STOLAS ~ Vulg.

546

IN GENESIM IX,

13-14

520 OPTIMIS, TANTVMDEMQVE PECVNIAE AC VESTIVM MITTENS PATRI SVO.

525

530

335

540

543

Ad hoc primum exemplo perfectae caritatis profectum esse arbitramur dictum illud Sapientis, quo et Paulus utitur apo¬ stolus: Si esurierit inimicus tuus, ciba illum. Si sitit, potum da illi. Hoc enim faciens carbones ignis congeres super caput eius. Noli uinci a malo, sed uince in bono malum. Hic enim inimicis suis, qui inter comedendum uendiderant eum, dictum est enim supra, quia sedentes ut comederent panem, uiderunt uiatores Ismahelitas uenire de Galaad, et dixerunt : Melius est ut uendatur Ismahelitis, inimicis, inquam, suis, qui manducando esurientem uendiderant, cibum dedit et potum ; etenim cum eo, ut supra dictum est, inebriati sunt et eis a quibus tunica talari et polymita nudatus fuerat, ecce binas singulis dedit stolas. Porro finem cunctorum Christi | mysteriorum, quae digitus Dei in Ioseph praefigurauit, in hoc agnosci promptum est, quod non unam tantum, sed binas singulis stolas largitus est. Etenim nunc quidem electorum animae, ubi deposito car¬ nis onere feliciter laetantur, una stola, id est sola suimet beatitudine perfruuntur, ubi autem omnes resurreximus, quicumque immutabimur, binas stolas singuli, id est animae simul et corporis duplicem gloriam obtinebimus. Proinde usque ad hunc descensum in Aegyptum ab initio narrationis de isto beato Ioseph mysteria Christi secundum similitudinem eius spectata sint ; nam ex hoc aliud principium sumitur et sacramentorum mirabilium series alia texitur, quae iam in ecclesia Christi celebri collatione frequentata et nota est, nunc secun¬ dum ordinem historiae, quam nouo tractatu recurrendo spe¬ culari duce Spiritu sancto conabimur.

. Nvntiavervnt Iacob dicentes : Ioseph vivit

14

45, 26

A

163

et ipse

330 DOMINATVR IN OMNI TERRA AEGYPTI. QvO AVDITO IACOB QVASI DE GRAVI SOMMO EVIGILANS TAMEN NON CREDEBAT EIS.

555

Quomodo tantae rei nuntium pater acceperit, compendio Scriptura pulchre sic expressit, ut nullo uerborum circuitu melius explicari potuerit : Quasi de graui somno euigilans, inquit. Qualis enim astat qui de graui somno repente percitus euigilat ? Attonitus utique et stupidus ad intelligendum uel respondendum, segnis et hebes prae mortuis sensibus. Vnde | protinus, cum econtra necdum credenti referrent omnem ordi-

524 Rom. 43, 34.

, 20-21. 527 cf. Gen. 535 cf. Ex. 8, 19.

12

,

37

.

25

529 Gen.

,

37

.

27

531 Gen.

520 tantumdem uel tantvmqve Vulg. 523 arbitremur t 529 de supra liti. G 530 suis inquam ~ E 533 talaris G fuerat ] est t 536 singulis binas ~ / 546 est om. G t nunc ont. E t 547 retractatu t recurrendo] recurrimus G t 549 Iacob] ei Vulg. vivit in marg. E ipse om. t 550 Iacob non in Vulg. 551 credidit t 552 acciperet /

PL 341

IN GENESIM IX, 14-15

547

nem rei, et ille uidisset plaustra, et uniuersa quae miserat, eadem 560 proprietate usa,

45, 27c-28

revixit,

inquit Scriptura,

spiritvs eivs, et ait : Svfficit

MIHI SI ADHVC FILIVS MEVS IOSEPH VIVIT ; VADAM ET VIDEBO ILLVM ANTEQVAM MORIAR.

Reuixit spiritus eius,

id est, discernendi facultatem recepit,

565 ut multitudinem gaudiorum suorum excipere posset, et ra¬ tionem cum eis habere sciret, quorum repentinus aduentus im¬ paratum nihilque tale opinantem animum magna inundatione oppressisset. 15 PROFECTVSQVE IsRAHEL CVM OMNIBVS QVAE HABEBAT

.

46, 1-3 570

VENIT AD PvTEVM IVRAMENTI.

Et

MACTATIS IBI VICTIMIS DEO

PATRIS SVI ISAAC, AVDIVIT EVM PER VISIONEM NOCTE, VOCAN¬ TEM SE ET DICENTEM SIBI : NOLI TIMERE ET DESCENDE IN Aegyptvm, et reliqua.

Puteus iuramenti, superius habemus unde cognominatus sit, scilicet ex eo quod Abraham et Abimelech illic foedus percusserunt ; idcirco namque uocatus est locus ille Bersabee, quia ibi uterque iurauit. Noli, inquit, timere et descende in Aegyptum. Patet ex hoc quia Iacob in Aegyptum descendere timebat, alioquin frustra diceret ei Deus : Noli timere. Et forte 580 idcirco timebat quia difficilem fore reditum non ignorabat. Nam praeter hoc quod propheta erat, sicut de illo et de patri¬ bus eius ex persona Dei psalmus dicit : Nolite tangere christos meos, et in prophetis meis nolite malignari, illud quoque timo¬ rem hunc illi incutere poterat, quod ad Abraham sopore et 585 horrore magno et tenebroso oppressum Deus locutus est : Scito praenoscens quod peregrinum futurum sit semen tuum in terra non sua, et subicient eos seruituti et affligent | quadringen¬ tis annis. Nam et hoc dictum fuisse sciebat et Aegyptios gen¬ tem illam fore existimabat, praesertim quia magnus et tene590 brosus horror domesticae malitiae iam praecesserat. Timenti igitur consolatio diuina fiduciam subministrat: Noli timere, inquiens, et descende in Aegyptum,

575

QVIA IN GENTEM MAGNAM FACIAM TE IBI. EGO DESCENDAM

46, 3c-4

TECVM ILLVC, ET EGO INDE ADDVCAM TE REVERTENTEM. 595

Summa consolationis haec est : IOSEPH QVOQVE PONET MANVM SVPER OCVLOS TVOS.

Hoc enim pro maximo habens postmodum dicit Iacob : Iam laetus moriar quia uidi faciem tuam et superstitem te relinquo.

577

Gen.

21, 31.

582 Ps.

565 576

ille locus idcirco namque uocatus fuit ~ t

excipere] accipere t

supra lin. F

104, 15.

566

586 Gen.

habere cum eis

manvm] svam add. Vulg.

15, 13.

573

~ t

581

598 Gen.

2

de

om. t

46, 30.

reliqua] cetera t

596

qvoqve

A i63v

IN GENESIM IX,

548 600

46, 5-7

1 l3 > Rom- 1 !> 341179 cf. Ioh. 10, 18. 1189 cf. Ios. Flau., De bello iud. 1, 6. 1202 cf. Mt. 2, I. 1203 Gen. 49, 10 ; Ex. 4, 13. 1204 cf. Mt. 2, 5 ; cf. Antiphom O admirabile CAO 3 p. 362.

1200 cf. II Petr. 1, 19.

1176 suscitabit E {Vulg.) 1177 suscitabit E (Vulg.) 1186/1190 Hoc usque et quidem om. G 1194 sibi supra lin. E 1193 se om. t pugnando t 1197 ad regnandum otn. t 1199 ab eo supra lin. E 1202 qui] utique add. t

PL554

564

IN GENESIM IX, 29-30

Dei, quando uel ex quo certus esse debeat de aduentu eius, 1210 quem laudare et adorare habeant omnes fratres eius, cuncti filii Patris eius. Huic lucernae, huic prophetico sermoni Simeon senex, homo iustus et timoratus, in Spiritu sancto attendens, cum sciret et uideret regnante alienigena ablatum esse scep¬ trum de Iuda et ducem de femoribus eius, intellexit tempus 1215 esse ut ueniret qui mittendus erat ; et idcirco ad ianuas caelo¬ rum, unde illum uenturum sperabat, tamdiu suspensa prece pulsauit, donec responsum acciperet a Spiritu sancto non uisurum se mortem, nisi prius uideret Christum Domini. Et uidit, et sicut legebat in hoc Scripturae loco, ipse erit exspectatio 1220 gentium, ita credidit et confessus est eum esse lumen ad reuelationem gentium. Vnde autem scire poterat ipse pater Israhel, ut diceret, ipse erit exspectatio gentium ? Ex Deo uidelicet, non solum quia propheta erat, sed et quia sic ad Abraham Deus locutus est : In semine tuo benedicentur omnes gentes. 1225 30. Qualis uero sit exspectatio gentium, subsequenter notis nominibus et clara | similitudine propheticum hoc declarat oraculum.

A i69v

Ligans ad vineam pvllvm svvm et ad vitem, o fili mi, 11

ASINAM SVAM. 1230

1235

1240

1245

Quanto affectu, cum de tertia persona loquatur, apostro¬ pham faciat ad secundam, dicendo, 0 fili mi, nulla ualet lingua uerbis consequi, uix illa ualet mens persentiscere, benigna uena caritatis. Ligans, inquit, ad uineam pullum suum et ad uitem, 0 fili mi, asinam suam. Pullum asinae nouimus, cui supersedit Dominus Iesus, hoc est gentilium populum, quem utique tunc ac uineam suam alligauit, quando apostolicae ecclesiae, quae ex Iudaeis est, illum gratia sua copulauit. Quod per pullum idem per asinam ; et quod per uitem idem intelligimus per uineam. Vna uitis, uel una est uinea omnium electorum ab initio saeculi usque ad apostolicam fidem, una cum capite suo Christo ecclesia. De semetipso caput Christus dicit: Ego sum uitis et Pater meus agricola est. De ecclesia, quae est corpus eius, propheta dicit : Cantabo dilecto meo canticum patruelis mei, uineae suae. Vinea facta est dilecto meo \ in cornu filio olei, etc. Ad hanc uitem, ad hanc uineam, nos gentes Christum exspectantes, donec illum facie ad faciem uideamus,

; cf. II Petr. x, 19. 1217 ib. 26. 1220 ib. 32. 1224 Gen. 1230/37 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 68, 15-21 - CC 72, p. 54-55. 1232 cf. Ier. 17, 13. (Hier, i.h.l. - PL 24, 821). 1242 Ioh. 15, 1. 1243 Is. 5, 1. 1240 I Cor. 13, 12. 1211

Lc.

2, 25

22, 18.

1210 uenturum illum ~ t 1218 Dominum t 1222 ipse] et praem. t Vulg. 1223 sic supra lin. E 1225/1233 qualis usque caritatis om. G 1230 tunc] nunc t 1237 gratia sua supra lin. F 1243/1244 cantabo usque suae in marg. E

PL

535

IN GENESIM IX, 30

1250

565

nunc interim ligati sumus tamquam pullus uel asina, cui ani¬ mali recte comparatur gentilitas propter antiqua stultitiae onera. Ligati, inquam, sumus ad huiusmodi uineam, scilicet ut post paleas asinorum pabulum botrum manducemus suauissimum et in Spiritu sancto Scripturarum bibamus uinum opti¬ mum. De quo protinus subditur : Lavabit vino stolam svam, et sangvine vvae pallivm

49, llb

svvm. 1255

1260

1265

1270

49, 12

Idcirco ergo ligabit ad uineam pullum suum et ad uitem asinam suam, ut lauet uino stolam suam et sanguine uuae pallium suum. Nihil uerius. Quod per pullum et asinam, idem per pallium et stolam, id est unam eandemque intellige eccle¬ siam. Nam una eademque gentilitas, antequam lauacro isto renasceretur, asina uel pullus petulcus erat; postquam uero lauit eam Christus, stola uel pallium ipsius est, de quo in psalmo dicitur : Sicut unguentum in capite, quod descendit in barbam, barbam Aaron ; quod descendit in oram uestimenti eius. Lauabit ergo uino stolam suam et sanguine imae -pallium suum, id est emundabit Spiritu sancto ecclesiam suam et sanguine passionis fidelem populum suum. Vua enim ipse est, de quo in Canticis canticorum sponsa dicit : Botrus cypri dilectus meus mihi. Haec uua siue hic botrus torculari crucis expressus sanguinem suum fudit et Spiritum sanctum dedit, unde et lauit stolam, id est mundauit ecclesiam suam, ut exhiberet sibi sponsam gloriosam non habentem maculam aut rugam. Pulchritudinem huius propheticae laudis Spiritus sanctus ita concludit : PVLCHRIORES SVNT OCVLI EIVS VINO ET DENTES EIVS LACTE

1275

1280

CANDIDIORES.

Oculos huius pulcherrimi septem esse et in Zacharia prophe¬ ta et in Apocalypsi Iohannis legimus. Qui sunt, inquit, septem spiritus Dei missi in omnem terram. Porro uinum hoc loco uetustam legis austeritatem, sicut mustum aliis Scripturae locis nouam euangelicae gratiae significat doctrinam. Constat autem quia septiformis gratia Spiritus | sancti, quam accepimus ex gratia euangelii, uetustate legis pulchrior atque dul¬ cior est. Dentes quoque hi sunt qui in corpore eius (quod est

1251 cf. Cant. 7, 9. 1259 cf. Eph. 5, 26. 1202 Ps. 132, 2. 1271 Eph. 5, 27. 1270 Zach. 3, 9 ; 4, 10. 1277 Apoc. 32, 19 ; Cant. 8, 2 ; Act. 2, 13. 1281 cf. Is. 11, 2.

1207 Cant. 1, 13. 1279 Iob

5, 6.

1251 uinum bibamus ~ 1 1255/1257 idcirco usque pallium suum sub lin. E 1201 ipsius] eius t 1205 emundauit G 1270 stolam] suam add. t 1270 oculi t 1277/1278 Dei septem spiritus ~ / 1278 porro] primum t 1279 uetustam] legimus add. t austeritatem legis ~ t 1280 noua AEF signi¬ ficare t

A

170

566 1285

13-15

IN GENESIM IX, 30-31

ecclesia) fortes sunt ad capiendum solidum cibum. Et hi profecto lacte candidiores, id est illis quibus pro infantia sen¬ suum lacte litterae opus est sanctiores atque pulchriores sunt. Dicat itaque : Pulchriores sunt oculi eius uino et dentes eius lacte candidiores. 31. Zabvlon in litore maris habitabit et in statione

1290

NAVIVM FORTIS

ATTINGENS ACCVBANS

VSQVE

INTER

AD

SlDONEM.

TERMINOS.

VlDIT

ISACHAR

ASINVS

REQVIEM

QVOD

ESSET BONA ET TERRAM QVOD OPTIMA, ET SVPPOSVIT HVMERVM SVVM AD PORTANDVM, ET FACTVS EST TRIBVTIS SERVIENS.

Iuxta litteram, quia de Zabulon dixerat quod maris magni 1295 esset litora possessurus, Sidonem quo|que et reliquas Foenicis urbes contingeret, nunc ad mediterraneam prouinciam redit, et Isachar quia iuxta Nephtalim pulcherrimam in Galilaea regionem possessurus est, benedictione sua habitatorem facit. Asinum autem fortem uel osseum uocat et humerum ad por1300 tandum deditum, quia in labore terrae et in uehendis ad mare oneribus, quae in suis finibus nascebantur, plurimum labora¬ ret regibus quoque tributa comportans, aiunt Hebraei, per metaphoram significari quod Scripturas sanctas die ac nocte meditans studium suum dederit ad laborandum, et ideo ei 1305 omnes tribus seruiunt quasi magistro dona portantes. Ergo nos potius haec et illud, quod postmodum de Nepthalim dici¬ tur : Nepthalim ceruus emissus dans eloquia pulchritudinis, cuncta ad doctrinam saluatoris referamus, eo quod ibi uel maxime docuerit, sicut in euangelio scriptum est : Et habitauit 1310 in Capharnaum maritima, in finibus Zabulon et Nepthalim, ut adimpleretur quod dictum est per Esaiam prophetam : Terra Zabulon et terra Nepthalim, uia maris trans Iordanem Galilaeae, etc. Igitur, iuxta anagogen, Zabulon et Nepthalim prouinciamque mediterraneam obtinens Isachar apostoli sunt uel aposto1313 lici uiri, qui habitantes in litore maris et in statione nauium, uidelicet quia facti sunt piscatores hominum, ad hoc semper intenti fuerunt, ut de profundis et salsis fluctibus multitudines educerent piscium rationalium. Vidit requiem, inquit, quod esset bona et terram quod optima, et supposuit humerum suum 1320 ad portandum, et factus est tributis seruiens. Hoc, inquam, uidit Isachar, quod interpretatur merces, siue Zabulon, id est habitaculum fortitudinis, scilicet quisquis datorem aeternae 1284 cf. Coi. 1, 24. 1285 I Cor. 3, 2 ; Hebr. 5, 12-17. 1294/1305 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 69, 1-13 - CC 72, p. 54. 1309 Mt. 4, 13-15.18-19. 1316 cf. Mt. 4, 19 ; Mc. 1, 17. 1321 Hier., Lib. interpr. hebr. nom. 7, 19 - CC 72, p. 67 ; 12, 1 - p. 73.

1290

navivm] manwm et

tem uel

Hier.

non Hier. 1301 1317 falsis t

F in

1298 possessurus est regionem ~ t non Hier. 1305 omnis tribus seruiuit

1299

for¬

/, seruiant

PL

556

IN GENESIM IX, 31-32

567

mercedis atque largitorem habitaculi fortissimi praedicantem audiuit : Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et 1325 ego reficiam uos. Tollite iugum meum super uos, et discite a me, quia mitis sum et humi\lis corde ; et inuenietis requiem animabus uestris. Iugum enim meum suaue est et onus meum leue. Bona ergo mercede secundum nomen suum Isachar supposuit humerum suum ad portandum onus leue, quia uidit et inuenit 1330 requiem animae suae.

A

170*

32. Dan ivdicabit popvlvm svvm, sicvt et alia tribvs 49, 16-18

Israhel. Fiat Dan colvber in via et cerastes in semita, MORDENS VNGVLAS EQVI VT CADAT ASCENSOR EIVS RETRO. Salvtare tvvm exspectabo, Domine.

1335

1340

1345

1350

1355

Samson iudex Israhel de tribu Dan fuit. Hoc ergo dicit : Nunc uideo in Spiritu comam nutrire Samson Nazareum tuum caesis hostibus triumphare, quod in similitudinem colu¬ bri regulique obsidentis uias nullum per terram Israhel transire permittat, sed etiam si quis temerarius uirtute sua quasi equi uelocitate confisus eam uoluerit praedonis more populari, effugere non ualebit. Totum autem per metaphoram serpentis et equitis loquitur. Videns ergo | tam fortem Nazareum tuum, quod et ipse propter meretricem mortuus est et mortuus nostros occidit inimicos, putaui, o Deus, ipsum esse Christum Filium tuum. Verum quia mortuus est et non resurrexerit, et rursum captiuus ductus est Israhel, alius mihi saluator mundi et mei generis praestolandus est, ut ueniat cui reposi¬ tum est : Et ipse erit exspectatio gentium. Aliter, fiat Dan colu¬ ber in uia et cerastes in semita, mordens ungulas equi ut cadat ascensor eius retro. Nonnulli de tribu Dan uenire antichristum ferunt, pro eo quod loco hoc Dan et coluber asseritur et mor¬ dens. Vnde et non immerito dum israheliticus populus terras in castrorum partitione susciperet, primus Dan ab aquilone castra metatus est, illum scilicet signans qui in corde suo dixerat: Sedebo in monte testamenti, in lateribus aquilonis, ascendam super altitudinem nubium, similis ero altissimo. De quo per prophetam dicitur : A Dan auditus est fremitus equorum eius. Qui non solum coluber, sed etiam cerastes uocatur. Cerastes enim graece cornua dicuntur. Serpens hic cornutus esse perhi-

1324 Mt. 11, 28-30. 1336/1348 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 69, 17-31 - CC 72, p. 54 s. 1350/1387 Isid., Quaestiones in uet. /est., in Gen. 31, 37-42 - PL 83, 282 B/283 B ; Greg., Moral. 31, 24 - PL 76, 596 s. 1355 Is. 14, 13-141357 Ier. 8, 16.

1327 est om. t 1336 uidens Hier. 1339 permittebat E 1340 confisus] confidens t 1343 mortuus2] moriens Hier. 1345 resurrexit Hier. 1346 Israhel Hier. 1351 et] cerastesque t 1353 ad aquilonem t lsid. Greg. 1354 significans lsid., signans Kup. Greg. 1358 solum in marg. F cerata enim graece Isid. Greg.

pl

557

568

IN GENESIM IX, 32-33

i36obetur, per quem digne antichristi aduentus asseritur, quia contra uitam fidelium cum morsu pestiferae praedicationis armatur etiam cornibus potestatis. Quis autem nesciat semi¬ tam angustiorem esse quam uiam ? Fiat ergo Dan coluber in uia, quia in praesentis uitae latitudine eos ambulare prouocat, 1365 quibus quasi parcendo blanditur ; sed in uia mordet, quia eos, quibus libertatem tribuit, erroris sui ueneno consumit. Fit cerastes in semita, quia qrtos fideles reperit, et sese ad praecepti caelestis angusta itinera constringentes, non solum nequitia callidae persuasionis impetit, sed etiam terrore potestatis 1370 premit, et in persecutionis angore post beneficia fictae dulce¬ dinis exeret cornua potestatis. Quo in loco equus etiam hunc mundum significat uel insinuat qui per elationem suam in cursu labentium temporum spumat. Et quia antichristus extrema mundi apprehendere nititur, cerastes istius equi 1375 ungulas mordere perhibetur. Vngulas quippe equi | mordere est extrema saeculi feriendo contingere, ut cadat ascensor eius retro. Ascensor equi est quisquis extollitur in dignitatibus mundi. Qui retro cadere dicitur, et non in faciem, sicut Saulus cecidisse memoratur. In faciem enim cadere est in hac uita 1380 suas unumquemque culpas agnoscere easque paenitendo deflere. Retro uero, quo non uidetur cadere, est ex hac uita repente decedere, et in quae supplicia ducatur ignorare. Et quia Iudaea erroris sui laqueis capta pro Christo antichristum exspectat, bene Iacob eodem loco repente in electorum uoce 1385 conuersus est dicens : Salutare tuum exspectabo, Domine, id est, non sicut infideles antichristum. Sed eum qui in redemp¬ tionem nostram uenturus est, uerum credo fideliter Christum. 49, 19

A

33. GAD ACCINCTVS PRAELIABITVR ANTE EVM ET IPSE ACCIN-I PL GETVR RETRORSVM. 1390

1395

Totumhoc, ut Hebraei asserunt, illud est quod ante populum suum, scilicet ante Ruben et dimidiam tribum Manasse ad filios suos, quos trans Iordanem in possessione dimiserat, post quattuordecim annos reuertens proelium aduersus eos uicinarum gentium grande reppererit, et fortiter dimicando hostes uicerit, quod et partim ex libro Iesu Naue et maxime ex Parali-

1363 cf. Mt. 7, 13-1470, 3-8 - CC 72, p. 54.

1378 Act. 9, 4. 1395 Ios. 13,

24;

1390/1396 Hier., Hebr. quaest. in Gen. I Par. 5, 11.

1362 cornibus] cum praem. t 1363 fit lsid. 1370 languore lsid. 1371 exercet t etiam om. lsid. Greg. 1372 uel insinuat om. lsid. ergo sumpt. ex Greg. 1374 istius] ipsius F 1377/1378 ascensor usque mundi sub lin. A. 1380 agnos¬ cere culpas ~ t 1381 deflere] deplorare t 1383 pro Christo] pro quo / 1387 est uenturus ~ E uerum om. t fideliter credo ~ E 1390 populum suum scilicet ante non Hier. 1392 suos om. Hier. possessionem t 1394/ 1395 uictis hostibus fortiter dimicauit Hier.

171

558

5^9

IN GENESIM IX, 33-34

pomenon colligere poteris. Verum hic sensus iudaicus aridus nimis est et exiguus nec ad nouissimos dies istos pertinet, de quibus sicut in initio profitetur ipse pater Israhel haec omnis enuntiatio est. Igitur altius hoc indagandum est. Etenim duo1400 bus adhuc modis intelligi potest : Gad accinctus proeliator ante populum suum, qui proeliatur quidem ante cum trans Iordanem sed habitare non uult cum eo trans Iordanem, mystice iudaicus populus est \ nos autem populus ille sumus, ante quem iste accinctus proeliatur. Arma eius sacri codices 1405 sunt, quibus accinctus quidem sed retrorsum tantum et non ante accinctus est ; nec enim arma sua ipse uidet, id est ipsas non intelligit Scripturas, quibus ante nos pro ueritate dimicat, nosque adiuuat, dum libros per orbem baiulat, ex quibus uera et non a nobis esse conficta probamus, quae de Christo prae1410 dicamus prophetarum testimonia. Sed de hoc alias plenius dicendum erit. Aliter, quoniam hae non solum propheticae futurorum annuntiationes, sed et tam de praesentibus quam de futuris paternae institutiones sunt, sic postmodum Scriptu¬ ra dicit ; Finitisque inundatis, quibus filios instituebat, collegit 1415 pedes suos super lectulum, et obiit, licet et in bono accipere, ut sit dictum : Gad tunc rite obseruabat nomen suum, si ac¬ cinctus proelietur ante populum suum, accinctus retrorsum, id est de futuro cautus, et prouidens. Proelium autem ad quod filios instituere deceat uirum sanctum, talis causae decet esse 1420 qualem ob causam, uerbi gratia Machabei fratres proeliati sunt, immo ut ad euangelicam feramur perfectionem, talia debent esse proelia eorum qui ueraciter accincti sunt, qualium uictorias honorantes praedicamus in eis qui pro testamento Dei sua corpora tradiderunt et moriendo quam occidendo 1425 uincere maluerunt. | 34. Aser pingvis panis eivs et praebebit delicias regibvs.

1450

„

,

Aser beatus interpretatur. Bene ergo allusit ad nomen eius dicendo : Pinguis panis eius. Pinguedo namque uel abundantia panis quaedam beatitudo est uulgi iudicio. Vnde psalmista . Beatum, inquit, dixerunt populum cui haec sunt, scilice , promptuaria plena, eructantia ex_ hoc in illud, oues eorum feto¬ sae, abundantes in egressibus suis, boues eorum crassae. Et hac

1414 Gen. 1410 cf. Rupert., Comment. in eu. s. Ioh. 6, 249 - CCCM 9, p. 306. 1419 cf. 40 22 1417 Hier., Lib. interpr. hebr. nom. 13, 13 - CC 72, p. 75. Ps! 126, 4. 1424 cf. II Macc. 7, 37. 1428 Hier., Lib. interpr. hebr. nom. 3,7CC 72,’p. 61. 1431 Ps. 143, 15. 1432 ib. 13-14.

1403 est supra lin. A nos 1398 ipse om. t 1402 sed usque Iordanen om. t 1416 obseruabit t autem populus in marg. A 1414 instruebat Vulg. 1432/1433 eorum ... eorum om. t

570

IN GENESIM IX, 34-35

beatitudine sua praebebit, inquit, delicias regibus, deliciosa T435 namque regibus est populi seruitus, ubi pinguis est panis eius. Verum istis diebus nouissimis, de quibus se annuntiare pollici¬ tus est, Aser, id est, beatus est populus cuius est Dominus Deus, ipse pinguis est panis eius, quemadmodum dicit : | Ego sum panis uiuus, qui de caelo descendi. Vere enim pinguis est iste 1440 panis Dei, qui descendit de caelo, quia dat uitam mundo. Praebebit ergo delicias regibus Aser, qui huius panis pinguedine perfruitur ; regibus, inquam, id est eis qui semetipsos student regere, ut digni sint mensa regalis curiae, delicias praebebit uitalis alimoniae, siue eucharistiam porrigendo, siue pinguem 1445 Scripturarum medullam exponendo.

35,

49, 21

Nepthalim cervvs emissvs, dans eloqvia pvlchritv-

DINIS.

1450

1455

1460

1465

147°

Hebraei uolunt propter temporaneas fruges et uelocitatem terrae uberioris Nepthalim ceruum emissum dici et propter Tiberiadem, quae legis habere uidebatur notitiam, eloquia pulchritudinis prophetari. Sed hoc sensu super temporaneis frugibus et uelocitate terrae uberioris non magni ponderis prophetia est. Ergo melius est, si cuncta ad doctrinam saluatoris referamus, eo quod, sicut iam supra dictum est, ibi uel maxime praedicauerit, dans eloquia pulchritudinis, quippe cui uerissime dictum est : Speciosus forma prae filiis hominum, diffusa est gratia in labiis tuis, et tamquam ceruus emissus cur¬ rendo rem omnem breui tempore confecerit. Vnde illi in Canti¬ cis canticorum sponsa dicit : Reuertere : similis esto, dilecte mi, capreae hinnuloque ceruorum super montes Bethel. Aliter : Nepthali ceruus emissus, dans eloquia pulchritudinis. Ac si dicat : Qui dignus est hoc nomine censeri, quod interpretatur latitudo, oportet ut dilatato corde tamquam ceruus emissus currat uiam mandatorum Dei detque in cursu eloquia pulchritudinis, quemadmodum ceruus ille qui in emissione sua cur¬ rens et stationis impatiens dicit : Os nostrum patet ad uos, 0 Corinthii, cor nostrum dilatatum est. Non angustiamini in nobis. Haec et huiusmodi eloquia caritatis eloquia sunt pul¬ chritudinis, qualia quisquis dat, iure dicitur Nepthalim, quia profecto cor eius caritas dilatauit, quae uera nitet pulchritu¬ dine eloquii.

1437 ib.

. 1438 Ioh. 6, 51. 1440 ib. 33. 1450/1451 Hier., Hebr. quae st. , 15-18 - CC 72, p. 55. 1453 ib. 22-24 * P- 551454 cf. supra 9, 1113. 1456 Ps. 44, 3. 1459 Cant. 2, 17. 1462 Hier., Lib. interpr. hebr. nom. 14, 10 - CC 72, p. 76. 1463 cf. Ps. 118, 32 ; II Cor. 6, 11.

in Gen.

15

70

1435 est regibus ~ t 1438 est om. t 1440 mundo] huic praeni, t 1443 sint digni ~ t 1445 medullam Scripturarum ~ t 1448 uolunt] putant t 1453 prophetia otn. t 1464 in cursu om. t

PL

559

IN GENESIM IX, 36 49, 22-23

57i

36. Filivs accrescens Ioseph filivs accrescens et decorvs aspectv. Filiae discvrrervnt svper mvrvm sed exASPERAVERVNT EVM, ET IVRGATI SVNT INVIDERVNTQVE ILLI

1475 HABENTES IACVLA.

Iterum latius ut in Iuda, sic et in is|to pater suos pandit A 172 affectus maxime propter Christum, quem prophetiae spi¬ ritum et de illo nasciturum et in isto uidebat fuisse prae¬ signatum. Filius, inquit, accrescens Ioseph, subauditur nomine 1480 Ioseph namque accrescens siue adauctus interpretatur, filius accrescens subauditur etiam effectu, creuit enim in terra pau¬ pertatis suae et magnus uehementer est effectus. Et decorus, inquit, aspectu. Quis hoc diffamauit, aut unde hoc sancto patri intimatum fuit quod filius suus decorus esset aspectu ? Ait : 1485 Filiae discurrerunt super murum. Nisi filiae uagae ac petulan¬ tes discurrentes super murum in|iecissent oculos suos in eum, PL 560 dixissentque : Dormi nobiscum, non adeo memoriae datum fuisset eum aspectu fuisse decorum. Nunc autem quia decor aspectus eius causa certaminis fuit et uinculorum magnaeque 1490 uictoriae occasio, digne scitur et praedicatur filius fuisse deco¬ rus aspectu. Dicendo, filiae discurrerunt, pro singulari pluralem posuit, quod frequens et usitatum est in Scripturis, ut plus enuntietur ob amplificationem rei, qui tropus dicitur synec¬ doche. Vna namque, scilicet domina ipsius, filia magis dicenda 1495 quam mater familias, iniecisse in eum legitur oculos suos, filia, mquam, stulta et incustodita, cuius et incontinentia denotatur dicendo, discurrerunt super murum. Qualis apud Salomonem describitur : Garrula ac uaga, quietis impatiens nec ualens in domo consistere pedibus suis, nunc foris, nunc in plateis, nunc 1500 iuxta angulos insidians, apprehensum que deosculatur iuuenem et procaci uultu blanditur dicens : Intexui funibus lectum meum, straui tapetibus pictis ex Aegypto, aspersi cubile meum murra et aloe et cinnamomo, non est uir in domo, abiit uia longissima. Haec et his similia dixit, sed filius accrescens et decorus aspectu 1505 non attendit uerbis oris eius, nec abstracta est mens eius m uiis illius, nec deceptus est semitis, eius. Talis est filius Ioseph. Sed exasperauerunt eum, et iurgati sunt inuideruntque illi ha¬ bentes iacula, subauditur fratris. In quo exasperauerunt aut in quo iurgati sunt ? In eo uidelicet quod uidentes quia a patre

1480 Hier., Hebr. quae st. in Gen. 71, 3 - CC CC 72, p. 67. 1481 cf. Gen. 41, 5*Etym. 1, 37, 13 (Hier., In Mt. 2, 12, 14). 7, 10-13.16.19. 1505 cf. Prou. 7, 25.

72,

p.

56.

; Lib. interpr. hebr. nomj 20 *«» ?,d” 149» cf. Gen. 39, 7. 1498 Prou. c{: ^en. 39, 7-

1480 filius ont. t 1486 suos. om. t 1477 quem] per add. t 1478 in] de t 1491 pluralem pro singulari ~ t 1489 et uinculorum magnaeque fuit ~ t 1503 domo] mea add. t 1507 1502 murra] myrra A E, myrrha t, mirra F

eum

supra lin. E

572

IN GENESIM IX, 36-37

plus cunctis fratribus amaretur, oderant eum, nec 'poterant ei quidquam pacificum loqui. Ergo iurgabantur et iurgando exasperabant eum, quia dictante odio non poterant quidquam pacifice, non poterant quidquam sine iurgio loqui. Habentes itaque, iacula, scilicet in ore suo. Dentes quippe eorum arma 1515 fuerunt et sagittae dicentium : Venite, occidamus, uenite, uenumdemus eum ; inuiderunt et inuidiam suam opere expleuerunt. Sed quid deinde ? 1510

49, 24

Sedet in forti arcvs eivs et dissolvta svnt vincvla BRACHIORVM EIVS ET MANVVM ILLIVS PER MANVM POTENTIS 1520 Dei Iacob. Inde pastor egressvs est lapis Israhel.

Illi inuiderunt habentes liuoris sagittas, et zeli sui iaculis ipsi uulnerati. Verum hic arcum suum et arma pugnandi in Deo posuit, qui fortis est pugnator et uincula eius, quibus fratres eius eum ligauerant, ab ipso so|luta sunt et dirupta, 1525 ut ex eius semine tribus Ephraim nascatur fortis et stabilis et instar lapidis durioris muicta imperans quoque decem tribubus Israhel. Hoc est quod ait, inde pastor egressus est, scilicet regiae tribus pater Ephraim de Ioseph natus est. Lapis, id est, fortitudo Israhel. 1530 Aliter : Ipse Ioseph pastor, cum dicit : Ego pascam uos et paruulos uestros, qui tempore famis uigilantissima pastoris cura multos pasceret populos. Inde scilicet de uinculis brachio¬ rum et manuum suarum egressus est per manum potentis Dei Iacob, et ipse lapis id est fulcimentum est Israhel. Hoc enim 1535 ad mysterium magis accedit, quia uidelicet pastor bonus, cuius | hic in typum praecessit, de uinculis mortis egressus est per manum potentis Dei Patris, qui est Deus Iacob, factusque in caput anguli lapis Israhel egressus de uinculis suis, quem Deus suscitauit solutis doloribus inferni, iuxta quod- impossibile 1540 erat teneri illum ab eo. Lapis, inquam, Israhel, lapis angularis, quem reprobauerunt aedificantes. Sequitur : 37. Devs patris tvi erit adivtor tvvs, et omnipotens 49, 25-26

BENEDICET DICTIONIBVS

TIBI,

BENEDICTIONIBVS

ABYSSI

IACENTIS

CAELI

DEORSVM,

DESVPER,

BENE-

BENEDICTIONIBVS

1543 VBERVM ET VVLVAE. BENEDICTIONES PATRIS TVI CONFORTATAE SVNT BENEDICTIONIBVS PATRVM EIVS, DONEC VENIRET DESIDERIVM COLLIVM AETERNORVM. FlANT IN CAPITE IOSEPH ET IN vertice Nazarei inter fratres svos.

1510 Gen. 37, 4. 1514 Ps. 56, 3. 1515 Gen. 37, 20. 1521/1527 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 71, 8-15 - CC 72, p. 56. 1530 Gen. 50, 21. 1535 Ioh. 10, 11. 1538 Mt. 21, 42. 1539 Act. 2, 24. 1540 Ps. 117, 22.

1511 pacifice t 1516 compleuerunt t 1521/1522 ipsi iaculis ~ E 1524 disrupta t 1525 ex om. E et] ac t 1528 et] ac / 1534/1537 et ipse usque Patris supra lin. A 1537 factusque] est add. t 1544 iacens E

A i72v

PL

561

IN GENESIM IX, 37-38

573

Benedictionibus caeli desuper, et benedictionibus abyssi, id est, in rore caeli et in pinguedine terrae ; benedictionibus ube¬ rum et uuluae, id est in Ephraim et Manasse populosa multi¬ plicitate. Tamquam quaereretur ab ipso unde scierit, ut diceret : Deus omnipotens benedicet tibi benedictionibus his atque illis, continuo subiunxit : Benedictiones patris tui confor1555 tatae sunt benedictionibus patris eius. Ac si dicat : Benedictioni¬ bus Isaac patris mei siue Abraham, benedictiones istae, quibus nunc ego pater tuus Israhel te benedico, ita corroboratae sunt, ut non dubium finem uel incertum habeant effectum. Bene¬ dictionibus, inquam, Abraham siue Isaac, per quos ad me 1560 patrem tuum benedicendi ius ac facultas ex Deo hereditaria gratia manauit, benedictiones meae tamdiu consistere iussae sunt, donec ueniat desiderium collium aeternorum, id est Chri¬ stus desiderabilis exspectatio omnium iustorum. Adeo ualent et fortes sunt, ut secundum illas non solum tuae posteritatis 1565 incrementum, sed et illud uenire debeat et impleri sanctorum omnium desiderium, in quo omnes gentes secundum bene¬ dictiones patris mei Abraham benedicendae sunt. Confortatae igitur et ueritatis firmamento subnixae fiant in capite Ioseph et in uertice Nazarei inter fratres suos. Quod dixerat, in capite 1570 Ioseph, repetiuit dicendo, et in uertice Nazarei inter fratres suos, scilicet alludens intonsis quondam eius capillis, quos longa carceris custodia nutriuit, quia uidelicet Nazareorum est pro uoto seruare crines, et hoc illi pro Nazareo id est con¬ secrato recte imputari debet, quia pro sacra castitate hoc pas1575 sus est. Porro Nazareus reuera Dominus noster Iesus Christus inter fratres suos est, sanctus quippe sanctorum est, cuius in uertice uniuersae complentur | benedictiones patris sui, bene¬ dictionibus caeli desuper, benedictionibus abyssi iacentis deor¬ sum, benedictionibus uberum et uuluae, id est, iugiter parientis 1580 et lactantis ecclesiae, ut in nomine Iesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum. De isto namque siue de capite eius propheta dicit in psalmo : Quoniam praeuenisti eum in \ benedictionibus dulcedinis, posuisti in capite eius coro¬ nam de lapide pretioso.

1550

1585

49, 27

38, Beniamin lvpvs rapax mane comedet praedam et VESPERE DIVIDET SPOLIA.

Elegantissima transfigurationum proprietas. Catidus leonis Iuda. Beniamin autem lupus rapax. Ille rex, iste armiger. Ille

1560

Dan.

cf. Gen. 9, 24.

22, 18.

1571 cf. Gen. 41, 14. 1572 cf. Num. 6, 5. 1580 Phil. 2, 10. 1582 Ps. 20, 4.

1549 caeli supra lin. E 1555 sunt ont. t 1557 ita] utique praeni, t corro¬ boratae] confortatae t 1561 tamdiu] fortes esse tamdiu add. t 1562 collium desiderium ~ E 1568 caput E

A

173

PL

562

574 1590

1595

1600

1605

1610

28

IN GENESIM IX, 38-39

exspectatio gentium, iste uocator gentium. Manifesta quippe de Paulo apostolo prophetia est. Quemadmodum Iuda Chris¬ tus, quia de tribu Iuda erat nasciturus, sic Beniamin Paulus, quia de tribu Beniamin erat assumendus. Ipse enim dicit : Nam et ego Israhelita sum de semine Abrahae, de tribu Benia¬ min. Item : Si quis alius uidetur confidere in carne, ego magis, circumcisus octaua die ex genere Israhel, de tribu Beniamin. Beniamin lupus rapax. Hoc certe malum erat. Sed audi quod sequitur : Mane comedet praedam et uespere diuidet spolia. Si malum erat lupum rapacem esse et mane praedam comedere, bonum sit uespere spolia diuidere. Mane lupus rapax praedam comedebat ; nam in adolescentia persecutor et blasphemas et contumeliosus, quoscumque inuenire poterat huius uiae uiros ac mulieres, uinctos ad principes perducebat. Sed uespere, id est usque ad finem uitae suae diuisit spolia, sacra scilicet euan¬ gelicae praedicationis eloquia, de quibus psalmista : Laetabor ego, inquit, super eloquia tua, sicut qui inuenit spolia multa. Hebraei, quia Paulum nesciunt et a ueritate longe sunt, hoc ita edisserunt : Altare, quo immolabantur hostiae et uictimarum sanguis ad basem illius fundebatur, in parte Beniamin fuit. Hoc ergo, inquiunt, significat quod sacerdotes mane immolent hostias et ad uesperam diuidant ea quae sibi a populo ex lege collata sunt. Lupum sanguinarium, lupum uoracem super altaris expositione ponentes, et spoliorum diuisionem super sacerdotibus, qui seruientes altari uiuant de altari. 39. Et hi omnes in tribvbvs Israhel dvodecim,

1615

1620

1625

subauditur patres et principes sunt, id est de singulis horum singulae tribus exortae et denominatae sunt, et sunt tribus duodecim. At uero istis Ephraim et Manasses appositi sunt dicente patre ad Ioseph : Duo igitur filii tui, qui nati sunt tibi in terra Aegypti, antequam uenirem huc ad te, mei erunt : Ephraim et Manasses sicut Ruben et Symeon reputabuntur mihi. Cur ergo non iam quattuordecim, sed tantummodo duo¬ decim computantur tribus Israhel ? Sed sciendum quod ubi Symeon et Leui numerantur scilicet in propria generatione carnis Ephraim et Manasses, qui adoptiui filii sunt, numerari non possunt. | Et econtra ubi Ephraim et Manasses inserun- A tur, uidelicet in possessionibus propriisque tribuum singula-

1589/1590 Hier., Hebr. quaest. in Gen. 71, 17-18 - CC 72, p. 56. 1593 Rom. 11, 1. 1594 Phil. 3, 5. 1600 I Tim. 1, 13. 1601 Act. 9, 2. 1604 Ps. 118,162. 1606/1613 Hier., ib. 71, 22-29 - P- 56. 1618 Gen. 48, 5.

1589 manifestissima Hier. 1591 Iuda supra lin. 1601 uiae] uitae A E F 1603 spolia] sua add. 1606 quia usque sunt non Hier. 1612 expositione] tibi om. G t (Vulg.) 1625 econtrario t 1626

G 1592 erat supra lin. A t 1605 inquit ego ~ G t interpretatione Hier. 1619 singularium t

IN GENESIM IX, 39-40

575

rum funiculis, Symeon et Leui rejlicti sunt, isti enim proprios, ut superius dictum est, funiculos non consecuti sunt, sed in omnibus sceptris paucas urbes habuerunt iuxta patris prophe1630 tiam dicentis : Diuidam eos in Iacob et dispergam eos in Israhel. Itaque quocumque respicias, siue ad funiculos distributionis siue ad proprietatem generantis, duodecim tantummodo sunt tribus Israhel. In Apocalypsi Iohannis Dan qui natus fuit filius Israhel relinquitur, et qui adoptatus fuit Manasses assu1635 mitur. Itemque Ruben qui natus fuit, licet paruus numero assumitur, et Ephraim adoptatus quamuis multiplex relinqui¬ tur, ad insinuandum uidelicet quod ad consequendam heredi¬ tatem pro qua signamur in frontibus nostris signaculo Dei uiui, neque soli nati neque soli adoptati filii Israhel, id est 1640 neque soli qui ex Iudaeis, neque soli qui ex Graecis, sed com¬ muniter tam ex his quam ex illis assumuntur uel reprobantur, quos uel fides commendauerit uel infidelitas reprobabiles fecerit. 28c-29 40. Benedixitqve singvlis benedictionibvs propriis et 1645

PRAECEPIT EIS DICENS! EGO CONGREGOR AD POPVLVM MEVM,

etc. Hic item quaeritur, cum singulis benedixerit benedictioni¬ bus propriis, cur de sacerdotio Aaron in tribu Leui, quod in illa gente sanctissimum atque celeberrimum fuit, nullam mentionem fecerit. Nam et si recte dicit, Symeon et Leui fratres nasa iniquitatis bellantia, in consilio illorum ne ueniat anima mea, et in coetu illorum non sit gloria mea, quia in furore suo occiderunt uirum, et in uoluntate sua suffoderunt murum, etc. Attamen filii Leui postea in ultionem uituli laudabiliter arma corripuerunt, et proinde illis dictum est : Consecrastis manus uestras hodie Domino, unusquisque in filio et fratre suo, ut detur uobis benedictio. Hoc ergo quaeritur, cur illud sacerdotium in benedictionibus suis pater omiserit, nullamque leuitici praedicauerit laudem ministerii ? Ad quod primo dicendum quia de nouissimis diebus se annuntiare professus est, illud autem sacerdotium, siue ille leuiticus ordo ad istos nouissimos dies, ad istos fines saeculorum non pertinet. Deinde et hoc scien¬ dum quia sacerdotium Aaron non pro benedictione datum, sed pro significatione benedictionis fuit concessum. Nec illa sacrificia taurorum aut uitulorum seu arietum et hircorum non SEPELITE ME CVM PATRIBVS MEIS IN SPELVNCA DVPLICI,

1650

1655

1660

1665

1628 cf. supra 9, 1079 ss. 1630 Gen. 49, 7. 1633 cf. Apoc. 7, ib. 5. 1638 ib. 3. 1650 Gen. 49, 5-6. 1654 cf. Ex. 32, 28. 32, 29. 1664 cf. Hebr. 7, 11 ; Ps. 39, 7 ; 49, 8.

6.

1635 1655 Ex.

1628 superius] iam add. t 1635 numero] in praem. E 1639 adoptiui E 1641 tam supra lin. E 1651 ne] non A E F 1657 quaeritur ergo ~ E 1664 significatione benedictione G

PL

563

576

1670

1675

1680

IN GENESIM IX, 40-41

a Deo iussa fuere sed permissa, sicut et prophetae testantur, quod suo loco dicendum erit plenius. Ceterum uerum sacerdo¬ tium secundum ordinem Melchisedech in tribu Iuda Christo fuit repositum dicente Dauid : Iurauit Dominus et non paenitebit eum : Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchi¬ sedech. Et si recte perspicias, hic idem pater in benedictionibus Iudae de isto non tacuit, dicendo : Lauabit uino stolam suam et sanguine uuae pallium suum. Lauare quippe uino | stolam et sanguine uuae pallium suum, id est dare paenitentiam et remissionem peccatorum | per sanguinem suum, ueri et unici sacerdotis officium est. Sane quod dicit : Ego congregor ad populum meum, id est descendo ad inferos, ubi saluatorem, qui mittendus est, qui et erit expectatio gentium, uniuersus exspectat donec ueniat populus sanctorum. De cura quam habet sepeliendi corporis sui, iam superius dictum est. 41. Finitisqve mandatis qvibvs filios institvebat, col-

49, 32-

LEGIT PEDES SVPER LECTVLVM ET OBIIT, APPOSITVSQVE EST AD

50, 1

POPVLVM SWM. QVOD CERNENS IOSEPH RVIT SVPER FACIEM PATRIS, FLENS ET DEOSCVLANS EVM, etc. 1685

Hanc omnem curam pro mortuo habitam, quod patri filius pias impendit lacrimas, quod praecepit seruis suis medicis, ut aromatibus condirent patrem, quod celebratis exsequiis planctu magno atque uehementi s£peliuit eum

1690

ABRAHAM CVM AGRO IN POSSESSIONEM SEPVLCHRI AB EPHRON

50, 13

IN TERRA ChANAAN, IN SPELVNCA DVPLICI, QVAM EMERAT Ettheo contra faciem Mambre ;

1695

1700

1705

haec, inquam, omnia paternae curae officia a Ioseph exhi¬ benda diuinum oraculum breui consolationis responso pro¬ miserat ipsi Iacob, Ioseph quoque inquiens ponet manum suam super oculos tuos. Quod ille pro magno accipiens : Iam laetus, inquit, moriar, quia uidi faciem tuam et superstitem te relinquo. Porro quod fleuit eum Aegyptus septuaginta et aliis septem diebus, non imitandum exemplum est eis qui se peregrinos et hospites super terram esse profitentur, qui hic manentem non habent duitatem sed futuram inquirunt. Nam quod filii quoque Israhel Moysen et Aaron tricenis diebus fleuisse leguntur, hoc ex aegyptia consuetudine populo nondum erudito supererat, deinceps quippe melioribus paulatim assuefac¬ tus ab illa superstitione desciuit Scriptura dicente : Modicum plora super mortuum sciens quoniam requieuit. Planc-

1009 Ps. 109, 4. 1672 Gen. 49, 11. 1678 cf. Gen. 49, 10. 1694 Gen. 46, 4. 1095 Gen. 46, 30. 1097 cf. Gen. 50, 3.10. 1698 cf. Hebr. 11, 13. 1099 cf. Hebr. 13, 14. 1701 cf. Num. 20, 30 ; Deut. 34, 8. 1704 Eccli. 22, 11.

1701 leguntur] dicuntur in Scripturis t

1705 sciens non in Vulg.

A

174

PL

564

IN GENESIM IX, 41-42

50

577

tus autem aut fletus in huiusmodi non sempcr proprie di¬ citur ; sunt namque et ludi funerei, qui planctus nomine significantur. Ceterum ueri tantummodo planctus et ueri fletus uiris dignis mediocriter exhiberi conceduntur. Vnde et quidam 1710 sapiens dicit : Fili, in mortuum produc lacrimas, et quasi dira passus incipe plorare, et secundum indicium contege corpus illius, et non despicias sepulturam illius, et fac luctum secundum meritum eius, uno die uel duobus. Nec mirum Aegyptios ita fleuisse planctu magno atque uehementi, ut etiam nomine 1715 locus exinde signaretur appellatus Planctus Aegypti. Nam et Flaccus dicit, quia ... qui conducti plorant in funere, dicunt . Et faciunt prope plura dolentibus ex animo... _ Non quidem Ioseph uir sapiens Aegyptios conduxit aut 1720 postulauit ut flerent, sed dum aliud intendit, hoc etiam ex abundanti sibimet sponte occurrere permisit. Quid enim inten¬ dit dicendo ad familiam | Pharaonis : Si inueni gratiam m con- pl spectu uestro, loquimini in auribus Pharaonis, eo quod pater meus adiurauerit me dicens : En morior, in sepulcro meo quod fodi m 1725 terra Chanaan sepelies me. Ascendam | igitur et sepeliam patrem A 1 meum ac reuertar. Hoc utique intendit, ut in transferendo patrem uitaret inuidiam praecludendo os obloquentium, qui forte dicerent quia non diligit terram nostram. Nec fiustrata est humilitatis eius prouidentia ; non solum enim hanc mI73o uidentiam euasit, sed ita omnes in gratiam eius sunt locuti, ut insuper irent cum eo omnes senes domus Pharaonis, cunctique maiores natu, haberetque in comitatu currus et equites, fteretque turba non modica. Igitur sicut prudenter beneuolentiam quaesiuit, sic et exsequias aegyptias sapienter admittere debuit nihi 1735 nocituras proposito sanctae peregrinationis, in qua illud potius flendum est, quia incolatus suus prolongatur eis, a qui¬ bus melior patria, melior ciuitas speratur. 42. Qvo MORTVO TIMENTES FRATRES EIVS ET MVTVO COLLO15-17 QVENTES : Ne forte memor sit inivriae QVAM passvs est, 1740

ET REDDAT NOBIS MALVM OMNE QVOD FECIMVS, MANDAVERVNT ei • Pater tvvs praecepit nobis anteqvam moreretvr, vt TIBI HAEC VERBIS ILLIVS DICEREMVS : OBSECRO VT OBLIVISCA¬ RIS SCELERIS FRATRVM TVORVM, etc.

.

.

Ingenitae clementiae laus est, quod auditis uerbis fratrum

1710 Eccli. 38, 16-18. 50, 4-5. 1731 Gen. 1737 cf. Hebr. 13, 14.

1717/1718 Horat., De arte poet. 431-432. 1722 Gen. 7-9. 1735 cf. Gen. 47, 9. 1736 cf. Ps. 119, 5.

1708 -modo orrt. t 1709 exhiberi in marg. F 1715 appellatusque est / 1718 prope Gt 1726 in supra lin G 1729 eius hurruhtatis ~ / «»/ 1730 inuidentiam] inuidiam G t, non solum iram Pharaonis add. t 173a propo sito sanctae] sancto proposito t

578 1745

1750

1755

1760

IN GENESIM IX, 42

suorum dicentium : Nos quoque oramus ut seruis iei patris tui dimittas iniquitatem hanc, fleuit Ioseph. Sanctissimum et optimum donationis uel remissionis genus hoc est, ubi illis qui peccauerunt non flentibus, sed tantummodo confitentibus, solus ille flet | qui peccatis offensus indulget, et adorantibus pro indulgentia pias quoque reddit lacrimas cum uenia. Attamen ubi mulcet pietas, illic pariter pun¬ git ueritas, ne sic de remissione eius qui laesus est frat¬ res gaudeant, quatenus a sollicitudine iudicii Dei mentis oculos claudant. Nolite, inquit, metuere. Num Dei rennuere possumus uoluntatem ? Hoc plane pietatis est. Vos cogitastis de me malum et Deus ueriit illud in bonum, ut exaltaret me sicut in praesentarium cernitis, et saluos jaceret multos populos. Hoc asperae ueritatis est. Vtile omnibus qui praesunt hinc exem¬ plum sumendum est, ut cito quidem in se peccantibus dimittant, et insuper bona pro malis retribuant, sed de Dei iudicio peccatores nimium securos esse non sinant.

PL

566.

VlXITQVE CENTVM DECEM ANNIS, ET VIDIT EPHRAIM FILIOS 50, 22

VSQVE AD TERTIAM GENERATIONEM. 1765

1770

1775

Ad fortitudinem paternarum benedictionum, inter quas et benedictiones edixit uberum et uuluae, et de quibus ait : Benedictiones patris tui confortatae sunt, hoc referri debet, quod uidit Ephraim progeniem usque ad tertiam, et quod filii quo¬ que Machir filii Manasse nati sunt in genibus Ioseph, id est quod natos filios Machir nutritio affectu gestauit in genibus suis proauus Ioseph. Sic et illud matris eius Rahelis dictum accipiendum est : Ingredere ad famulam meam, ut pariat super genua mea, id est ut quod pepererit illa ego adoptatum gestem sicut mater super genua mea. Et hic quoque de transferendis ossibus suis mandauit : Post mortem meam, inquiens, Devs visitabit vos, et ascen¬ dere FACIET DE TERRA ISTA : ASPORTATE OSSA MEA VOBISCVM | A DE LOCO ISTO.

1780

Quod et fecit Moyses, sicut scriptum est in Exodo. Non tamen eodem sepulchro cum patribus suis Abraham, Isaac et Iacob conditus est in Hebron, sed in Sychem, quam, ut supra dictum est, dedit Iacob absque sorte tribui Ioseph, et ibi mausoleum eius hodieque cernitur.

1759 cf. Mt. 18, 21 ; Ps. 34, 30, 3. 1778 Ex. 13, 19. 9, 970.

; Mt. 3, 1780 Ios.

12

7.

1766 Gen. 49, 25. 1781 cf. Gen.

24, 32.

1771 Gen. ; supra

48, 22

1754/1755 possumus rennuere ~ Vulg., possumus resistere uoluntati / (Vulg.) 1776 VOBISCVM OSSA MEA ~ t(Vulg.) 1782 Explicit expositio Ruberti Tuiciensis abbatis super Genesim E F

175

Imprime par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium D 1971/0095/15

Date Due

TRENT UN VERS

64 0288630 7

171646