De Philosophorum Graecorum Silentio Mystico [Reprint 2021 ed.] 9783112455982, 9783112455975

Citation preview

DE PHILOSOPHORUM GRAECORUM SILENTIO MYSTICO SCR1PSIT

ODO CASEL

VERLAG VON ALFRED TÖPELMANN IN GIESSEN 1919

RELIGIONSGESCHICHTLICHE VERSUCHE UND V O R A R B E I T E N ALBRECHT DIETERICH UND RICHARD WÜNSCH L U D W I G D E U B N E R HERAUSGEGEBEN VON L U D O L F M A L T E N UND O T T O W E I N R E I C H

BEGRÜNDET VON

IN VERBINDUNG MIT

IN KÖNIGSBERG / ER.

IN HEIDELBERG

XVI. BAND 2. HEFT

ILDEFONSO HERWEGEN ABBATI PIETATIS

ERGO

Universitatis Fridericiae Guilelmiae Bonnensis amplissimus philosophorum ordo hac commentatione iudicio eius subiecta autumno a. 1918 praemio et paullo post summis in philosophia honoribus dignum me habuit. Cui maximas ago gratias et imprimis Augusto Brinkmann, cuius doctrina et benignitas quantum huic libro utilitatis attulerit unaquaeque fere pagina testatur. Hac de Graecorum silentio mystico commentatione viam mihi parasse videor, qua mox de Christianorum silentii mystici causis et primordiis scribere aggrediar. 0 . C.

Àrgumentnm

Pag.

Prologus

1

Cap. I.

B

De s i l e n t i i d i s c i p l i n a E l e u s i n i a

Quae fuerit silentii disciplina Eleusinia 3. Ad quasnam res reticentiae lex pertinnerit 11. Qaibus cansis commoti homines ea se astrinxerint 19. Cap. II. De p h i l o s o p h o r u m qni a n t e a e y u m i m p e r a t o r u m fnernnt silentio mystico

88

Silentii mystici a mysteriis ad philosophiam transeuntis tennia initia apud Orphicos conspicinntnr 28. Quid de silentio et de sermone symbolico Tel fabuloso senserint Pythagorei 30, Heraclitus 36, Plato 36, Aristoteles 40, Epicurei 41. Quae fuerit ratio silentium inter et interpretationem allegoricam praecipue Stoicam 42. Locas Strabonis ad Apollodorum ut Tidetur revocandus quam silentii doctrinam proferat 48. Cap. III. De p h i l o s o p h o r u m e t t h e o l o g o r u m q u i a e v o imperatorum floruerunt praeter Neoplatonicos silentio mystico

51

Quomodo aevo imperatorum rei mysticae studium rursus effloruerit 51. Neopythagoreorum de silentio et de symbolis piacila colliguntur ex eorum libris, quos de vita Pythagorica conBcripserunt 52, quos Pythagorae et veteribus Pythagoreis subdiderunt 66, quos proprio Marte ediderunt 67; quibus ex testimoniis doctrina eorum enucleatur 68. Quid de silentio et de allegoria placuerit Pbiloni 72, Plutarcho 86, aliis Platonicis 93, doctrinae Hermeticae asseclis 95. Quomodo silentio usi sint astrologi 100, alchemistae 102, magi 105, Gnostici 107. Cap. IV.

De N e o p l a t o n i c o r u m s i l e n t i o m y s t i c o . . . . Numenii 111, Plotini 114, Porphyrii 117, Iamblichi, Iuliani, Salutii 124, Macrobii 141, Procli 144, Olympiodori 153, Damascii, aliorum 155, de silentio mythisque placita.

Ili

Epilogus

158

Index

159

Odo Caael, De philosophorum Graecorum silentio mystico

eariv

ov

otyrj

lóyov

y-oi.ioou)ì'

yii'o/r'

1

a v .

Euripides.

Silentium mysticum in plurimarum gentium religionibus usitatum Graeci non ignorabant. Sed, qui mos fuit Graecorum, non solum disciplinae sacrae certum modum et digniores formas statuerunt, sed etiam ritum causis fulcire et explicare liacque ratione cum philosophia conciliare studuerunt. Id iam pridem occasione oblata observavere viri docti. Sed ut funditus cognoscatur, quid silentium mysticum apud philosophos Graecos sibi voluerit quantumque valuerit, omnia, quantum fieri potest, testimonia ad hanc rem spectantia colligantur et excutiantur necesse est, id quod nondum factum esse videmus, nisi quod Prodi Néoplatonici plurima, etsi non omnia de silentio placita Hugo Kock 1 congessit. Idem libro suo non paucas aliorum Graecorum sententias ad silentium mysticum pertinentes insérait, sed non satis diligens fuit in iis deligendis disponendis examinandis. Lobeck 2 quoque, Anrieh8, A.Dieterich 4 , Bousset 8 , Jos. Kroll6, Fr. Heiler ' breviter silentii mentionem fecerunt. 1

Pseudo-Dionysius Areopagita in seinen Beziehungen zum Neuplatonismus und Mysterienwesen = Forschungen zur christl. Literatur- und Dogmengesch. hg. von Ehrhard u. Kirsch I 2 et 3 (1900) 108—134, 198—260. 1 Aglaophamuä sive de theologiae mysticae Graecorum causis 1829 passim. * Das antike Mysterienwesen in seinem Einfluss auf das Christentum 1894, paapim. * Eine Mithrasliturgie8 1910, 42 sq. 8 Kyrios Christos 1913, 338 n. 1. 9 Die Lehren des Hermes Trismegistos 1914, 335—338. 7 Das Gebet. Eine religionsgeseh. u. religionspsych. Untersuchung 1918, 240, 441; cf. 43, 203, 219, 342; cf. etiam Aug. Horneffer Symbolik der Mysterienbünde 1916 cap. I Das Geheimnis. Religinnsgeschichtlictie Versuche u. Vorarbeiten XVI, 2.

1

2

Odo Casel

Ideo hac commentatione in animo nobis est philosophorum Graecorum de silentio mystico sententias collectas proponere et apte digestas examinare. Sed quia silentium mysticum non e philosophia, sed e mysteriis originem duxit, prius quo rectius intellegatur, quid sit silentium mysticum, disciplinam silentii Eleusiniam tractabimus. Mysteriorum enim Cereris et Proserpinae cum maxima esset apud Graecos auctoritas, non solum in eorum disciplinam alia Graecorum mysteria se formavere, sed etiam philosophi, ubi res et voces mysticas assumebant, illorum potissimum consuetudines ante oculos habebant. Sed artióre etiam vinculo silentium philosophorum cum mysteriorum more coniunctum est; philosophos enim simili atque mystas religionis sensu imbutos silentio operam navasse videbimus. Hac igitur ratione cum philosophia ad religionum Graecarum historiam nonnihil conférât, iure testimoniis philosophorum disciplinam Eleusiniam praemittimus. Quo fundamento posito temporum quae usque ad aevum imperatorum faerunt philosophos pervestigabimus, ut quomodo silentium mysticum a mysteriis ad philosophiam transient huicque paullatim coaluerit cognoscàmus. Denique philosophorum et theologorum aevo imperatorum et antiquitatis senescentis temporibus florentium placita pro viribus excutiemus. Neque tamen nos fallii nos initium tantum huius investigations fecisse.

3

De philoBophoriim Graecornm silentio mystico

I D e silentii disciplina Eleusinia De Graecorum silentio mystico nobis verba facientibus obiecerit quispiam neque silentium neque rem mysticam satis Graecis convenire, qui rip lóyq> magis quam silentio et rei mysticae studuerint. Barbaras potius gentes orientis silentio mystico deditas fuisse; illas enim et solium regis silentes adorare1 et numen silentio colere solitas esse. Attamen apud Graecos quoque silentii religio in cultu deorum caerimoniisque sacris locum amplum obtinuit, priusquam ad philosophos et theologos transiit. In sacrificiis enim praeco ne quis verbis ineptis sacra irrita faceret monebat dicens: eè(pi]fisïTs, „favete linguis" 2. Nec defuere sacra quae omnino reticeri neque in vulgus efferri religio erat 8 . Inter quae praecipuo loco dearum Eleusiniarum Cereris et Proserpinae mysteria numeranda snnt, quippe quae apud omnes Graecos, quin postea etiam toto orbe terrarum maximo in honore sint habita. Silendi praeceptum usumque in mysteriis Eleusiniis viguisse quamquam ipsum mysteriorum nomen clamat neque est qui neget, nonnullis tamen auctoribus allatis planius fiet, quae 1

Cf. Arrian. Anab. Y 1, 4 qui refert legato» ad Alexandrum Magnum Tteaóvrae ès yrjv €7iì TZuÂv oiyr:v tytiv. 2 Cf. Spanhemi observationes in Callimachi hymnnm in Apoll, y. 17; Wissowa Rei. u. Kultus der Römer2 1912, 396 sq., 396 n. 5. De simulacris deornm qui digito ad os admoto silentium denuntiarent (Macrob. Sat. III 9, 4) et damnum ex verbis ineptis vel strepitu quovis oriturum propulsaient cf. Fr. Marx Athen. Mitt. X (1886) 190 sq. 3 Cf. Lobeck, Aglaophamus 89sqq.; C. F. Hermann Lehrb. d. gottesdienstl. Altertümer der Griechen2 1858 § 32 n. 6.

ntiSBOS

1*

Odo Casel

4

silentii disciplina fuerit. Deinceps quaeremus, ad quasDam res reticendi lex pertinuerit quibusque causis commoti homines ea se astrinxerint 1 . Initium facimus ab hymni in Cererem Homerici, cui tamquam fundamento religio Eleusinia superstruitur, versibus 475—479 : Jt]Hri%rtQ ÒQrjanoavvrjv

itçàiv

oe/tvà,

ntoç

ovx'

xà x'ov

à%éeiv • (léya

. . .

dslSe

ycaì enicpQaöev eazi

yâç

oçyta

jtaçé§ifiev

xaXà

ovie

xi -9-eGiv aeßag

jtvd-éaS-ai

io%âvei

avdrjv.

Ergo iieque itvd-éo&ai (audire) 2 neque à%éeiv (loqui) licet de mysteriis. Similiter non initiatos vel Ttv&éo&ai vetat Pausanias somnio 3 admonitus, ne de tempio Eleusinio scribat (1 38, 7): Ta

ôè êvxoç

Y.O.Ì xolç

tov

ov

xei%ovç

xov leqov

reXeod-eloiv,

otcóoùìv

tó xe oveiçov &éaç

àitelne

eïçyovzai,

ygacpetv,

ôfjla

Ötjtcov

fitjöe Ttvôéo&ai (audire, quia opponitur visus) ¡itxelval ocpioiv. Silentium ab ipso numine imperatum leges a sacerdotibus Eleusiniis latae sancire dicuntur. Nam Alcibiades sacra profaI i a v i t TtaQÙ xà xaì

vó/Àifta xcet TCC x « 9 - e o x i p t ó x a vrtó

KrjQvxbJV ucci xwv

ieçécov

xaiv !§

re

EvfioXmöCjv

( P l u t . A l c i b . 22).

3Elevoîvoç

Silentium sollemni modo a praecone denuntiatum esse auctor est Sopater (Rhet. graeci V I I I p. 118, 13 sqq. W.): Ama

fxev

ovv

Ti~iç Ekevoîvoç wvr[Ç a/a a navroiv

xad-dcrteQ xat

xà fivoxrjQia

xi âtà

xaì

eitix&xxei /.léçoç

xfjç

xavxrjç

îtqo

Xóyov (o

mxvzwv

ieQOxijQvj;)

telexfjç

xà

TCQOoiqfiaivovxa xrjv

ftqvxavevexai

dr](iooi ôfioiwç %G>v (IVGTI-KGJV (123, 19 sq.). Quin etiam mystae mori quam arcana prodere malebant, teste Gregorio Naz., qui or. 27 p. 491 (PG 36, 16 BC) disputantes secum ita hortatur: ^xeïvô ye ovfifiw/iev àXXr\Xoig,

yàç

HvottK&ç QÌ7txeiv

ta

(ivaimà

aiva)fisv xovg nqooxvvovvtag [IV&OJV xai

7tçay/t(h(ov

fii)

àyiwg ta

ayia

y.al fj.i.

excpoça, fii]ôè asfivoxéQOvg

xolg ôaifiovioiç

xal TWV aiO%QWV

•d-eçaTtevxàg, oï dâxxov &v xov

fj Xóyiav eoTiv atv f.isradoîev xolg àfivqxoig.

aï]uatog

Quae verba cum ad

omnia mysteria spectent, ad Eleusinia quoque referri possunt. Iam quaeramus, q u a e n a m r e s m y s t i s s i l e n t i o t e g e n d a e f u e r i n t . Legenti libros Graecorum notum est 1

Cf. etiam Aristoph. Vesp. 376—8 cum schol.

12

Odo Casel

omnes Eleusine initiatos libero ore professos esse certam melioris post mortem sortis spem, quam initiatione se assecutos esse persuasum habebant. Hanc felicitai em ipse hymnus Homericus pollicetur v. 480—482: "Olßtog, dg vüö' ojtwnev STti%doviwv àvd-qthrtiov • oc; ó' àrsXrjg isqGiv, og

äftuogog,

ovjto&

éfioirjv

aiaav '¿"/ti q>9i/.ievóg ittQ Vito ì^ócpto rjSQÓevri.

Testimonia, quae collegerunt Lobeck, Agi. 69sqq., Rohde Psyche I 290, Foucart Les myst. d'Él. 362 sqq., haec sunt : Pindar, fr. 137 Schroeder.; Sophocles fr. 753 N.; Plato Phaed. 69 C.1, Gorg. 493 B, Resp. 363 CD, 365 A ; Isocrates panegyr. 28; Crinagoras AP X I 42; Aristides Eleus. I I 30 sq. Keil., Panathen. I 302 Dindorf.; Proclus in Remp. Plat. 616 AB I I 185, 10sqq. Kroll.; Cicero de leg. I I 14, 36. Addo Aristoph. Ran. 154 sqq. et chorum mystarum eiusdem fabulae v. 454 sqq. In statua Glauci hierophantae (saec. I I p. C.) cum alia tum haec scripta inveniuntur ('Erp. ÒQX• 1883, 81): 'H xaÀòv ex ¿iaxaocov (.ivaxrjQiov, ov f.wvov eivat zbv Sàvatov

-d-vrjTolg ov xaxóv,

àlk'

àyaitóv.

Ab aliis quibus persuasum erat vitam post mortem a rebus in hac vita bene vel male gestis pendere, mystis praecipuus certe locus apud inferos attributus est. Yelut Axiochi dialogi scriptor postquam bonorum futuram beatitudinem descripsit, 3 7 1 D h a b e t : Eviavd-u Tag òaiovg ayioreiag

% oig ßS(.ivriuevoig kortv rig itQoeöqia,

xàxelae

ovvzthovotv.

a^iovvzcüv *Adrjvaiiüv ^vTqdijvai avxbv

xat Xeyóvrtov tog tv itòov

jtQosÒQÌag oi [ufivr^iévoi

zvyxavovoi,

fièv xaì

èv TM ßooßuQO) dià^ovaiv,

'E7tct/.i£ivd)vdag

xat

E t Diogenes cynicus

yelolov,

ecprj, el

'Ayrfiikaog evcekelg

dé

Tiveg /.u^ivrjuévoi èv talg ¡.icmàQiov viqaoig eaovrai (Diog. L . V I 3 9 ;

cf. lulian. imper. or. 7, 238 sq.).

Similiter Polygnotus celeberrima ilia pictura Delphica mysteriorum cultores inter beatos effinxit (Pausan. X 28, 3) et TÙJV TEE dgciifteva rce Elsvalvi èv ovóevòg $e/,téviov lóyo) umbras, 1

Quae hie de non initiatis limo demersis dictmtur, ex mysteriis Orphic is

originem duxernnt (Rohde Ps.

I 313;

Wobbermin 1. s. e. 54), sed

postea

ad Eleusinia translata sunt, ut docent Diog. L . V I 3 9 (i aullo post afferendus) et Aristides Eleus. I I 3 0 s q . Keil. : Kai uévov*;

a Òrj rove

auvr^rove

dvajuevtt.

ovy. f.v ov.ónp

re r.aì ßopßooto

y.eiao-

De philosophornm Graecorum silentio mystico

13

ad quas adscripsit elvai ocpàg zwv ov /.le/uvrjfte'vair, simul cum impiis puniri penicillo narravit (ibid. X 31, 9. 11). Cam de spe vitam beatam post mortem adipiscendi libere loqui fas esset, de a r g u m e n t i s q u i b u s i l l a s p e s n u t r i e b a t u r non eadem libertate usi sunt mystae. Haec argumenta non hausta esse ex abscondita quadam doctrina theologica probavit Lobeck, Agi. 140 sq.. auctore allato Clemente Al. strom. V § 70, 7: Ovx àrteixórwg aga ytaì zwv fivairjQÌuv zwv jiuq

"Ellrjoiv

(ergo etiam

Eleusiniorum)

uQyei txhv tà xa&éQOia, xa&àntQ v.aì zolg (SaqfiaQOig io IOVZQÓV. Mezà zavia ò' lazi za /¿iv.gà f.ivazi]Qia òiòaoxakiag zivà vnód-eoiv eyjjvia xcù nQ07iaQaoxtvfjg zwv (.leXXóvzwv, za àè fi ¿y ala negì zwv ovfjjcàì'TOJV, ov fiavltàvtiv ovxén vrtoheineccu, ÌTComtvtiv de xctt negivotiv zijv xe (pvoiv xal za 7cquy\xaxa. E r g o quamquam

minora mysteria fondamenta quaedam instruction is iecisse concedendum est, maiora certe nullam doctrinam praebuerunt initiandis. Sed et illa scientia quam minora mysteria tradebant potius ad caerimonias ritusque sacros pertinuisse videtur, qua mystae „praepararentur" ad ipsam initiationem. Idem dixit Aristoteles teste Synesio (Dio 10, PG 46, 1133sq.):

i4(>ioxoxéfo]g ài^Loì zovg zezeleo/.iévovg ov fiad-elv zi delv, àllà tta-9-elv Y.UÌ diaxeihp'ai òrflovóxi yivofiévovg Ijtnrjòeiovg. Mysteria

non esse talia, ut argumentis rationi humanae se insinuent, docent Plutarchus de def. orac. 22 p. 422 C Tatua TZEQÌ zovzwv

¡.ivO-oloynvvrog •T\Y.()VOV àztyvwg xaSàiteg ev zektzfj ytaì ¡.ivijoei, (Aijóe/uiav àTtóòei^iv zov Xóyov fii]òh niaxLv èmxpéuoviog et Galenus

De usu partium I I 448, 7 Helmreich. de Eleusiniis et Samo-

tliraciis disserens ^fivàgà . . . txelva jtqbg evòei^iv hv aitev-' dei òiòdaxeiv ' 1 ivaqyi] de za xfjg cpvaewg xz'k.

Ergo non errabimus dicentes silentium sacrum non ad theologiam quandam pertinuisse, cum numquam de doctrina quae vere dici possit sermo fiat. Attamen alias res silentio tegendas fuisse non pauci sunt testes. Auctores ubi in universum loquuntur, ipsa „ m y s t e r i a " 1 Hic scriptorem mysticum Christianum conferre liceat, Dionysiam dico q. d. Areopagitam ep. 9, 1 de fiji» et disputantem: A'«ì io fi£v nsi&ei v.aì xaraSelrai iù»> Xsyofiévtov ity akyj & e tar t lo 8e Spq xaì èviò'pvei rep deq> rais dSiÒfixrote fivoraywyiaie.

14

Odo Casel

silentio premenda esse dicunt. Hymnus Homericus oqyia v.ald taceri iubet; item Lucianus de saltat. 1 5 : Tà oqyia aiomSv a^iov, %G>v è/,wrjTiov evexa. %òv k^eijióvta tèt fivar^ia

Sopater 1. s. c. p. I l i , 2 0 : Nófiog re&vdvai1.

Sed inde non efficitur omnia quaecumque et quocumque modo ad mysteria spectabant silendi legi subiecta fuisse. Distinguuntur enim ea, quae solis initiatis scire convenit, ab iis quae profanos quoque impune audire licet. Velut Pausanias I 14, 2 dicit: TlQÓaw óè iévai fie ¿>Qf.it]ftévov Tovóe TOV Xóyov •/.al ònóoa è^rffrjGLv -j- e%ei rò ^drjvrjoiv legóv, xalov^isvov óè ElsvoLviov, ÌTcèayfiv oxpig òveiqaTog' 8 òe eg navtag oaiov yqd-

(peiv, ss rama

àitoatgeipofiaL2.

Aelian. fr. 44 Hercher. haec

t r a d i t : Quando B a t t u s Tfjg 0ea^io(póoov zà /.ivOTrjQia eyll^exo f.tad-elv . . . ai léqeiai . . . iwv fièv àjtOQQi]Twv -/.ai a fiì] ióelv IwOV fjV, TOVTCOV OVX èxOlvdìVOVV ol'

TU)V Óè 7tQ(ótù)V jcal

&v

oiire xolg &eaoa[iévoig oihe Tolg óeiì-aotv e/neXXé TI àrtaviìjaeo&ai óeivóv, Ttaotlyòv ol (ìlérteiv ravra. Apertius etiam Libanius

scripsit orat. Corinth. 19:

'Enei

óè f,wozrjQÌwv èfivrjfióvevaa,

fiovXofiai TI TGÌV èvrev&ev eìnelv. "Emi óè ov zàiv àjtoQQì]TOÌV 8 uéllio léyetv • OVTOI yàq %a T alla xatf-agoig elvai Tolg ¡xvaraig iv yioivfy TCQoayoQBvovGLv, olov tag %eìgag, TVtv \pvyiqv, TTJV (piovrjv "Elh]vag eivai, v.al iòta nahv rò „si TOV xaì TOV OÌTOV 3 eyevau),

oò XAD-aqòs nagei" Y.TI. Ergo certa praecepta, quae puritatem ritibus et lustrationibus acquirendam postulabant, omnibus nota erant, cum ante initiationem ea seryari oporteret. Fortasse cum Lobeckio Agi. 191 hue trahendus est locus Senecae ep. 95, 64: „Idem dicere de praeceptis possum: aperta sunt, decreta vero sapientiae in abdito. Sicut sanctiora sacrorum tantum initiati sciunt, ita in philosophia arcana illa admissis receptisque in sacra ostenduntur, at praecepta et alia eiusmodi profanis quoque nota sunt". De Theoer. 26, 13 sq. et Catull. 64, 260 cf. infra p. 17 n. 1. Cf. I X 25, 6. — Ad placita Christiana hanc distinetionem transtalit Gregor. Naz. or. 40 p. 728 (PG 36, 425 A): TOV FTVARRJ^iov RA %Xg (ivoxixovç xaì vLQvcpLovç &eofiovç, zà ôh xaì (irjdijvai Ttâai ôvvafiévovç • rj ôè sxzof.tr] xov âévÔQOv — zovxo ôs zfj juèv iozoçia Ttçoorjxei zfj Tteçl tòv râXXov, ovôev ôh

zoîç fivazt]ç¿oig

— xxX. Ergo de his libere licet discurrere f

sicut facit imperator 8 . 1 Fabas edendi interdictum Eleusiniis cum communi Graecorum opinione religiosa commune fuisse videtur ; cf. L. Malten Archiv für Religionswissenschaft XII (1909) 443 n. 3 et JR. Wünsch Frühlingsfest der Insel Malta 1902, 33sq. ! Cf. Lobeck, Agi. 131—3. Theocrit. 3, 50 : 'Inaiava, Ss rooorjv èxvçrjoev, So' ov nevoeto&e ßißaXoi. Callimach. Aet. Oxyrh. Pap. VII 25 v. 4 sqq. cum res quasdam a Iunone gestas narrare coepisset, ipse se interpellât his verbis : Kvov, xvov, Xoxeo, latêçè dv/té, ov y' de io fi xaì là neç> ovx Soirj. "iìvao xdofr ¡ève» ov ri &eijs '¿Ses hçà çpçixrrjs, ¿S av ènei xnì toiv qçvyee loTopiijv. 3 Cf. etiam C. P. Hermann Gottesdienstliche Altertümer der Griechen* 1858 § 32 il. 15 et 16. Forsitan hoc modo explicandus sit Diodorus V 77 : Trjv re yàç nag' 'A&qvaiois èv 'EXevolvi yivouévr\v Tekeryv, ènitpaveOTaTrjV OX&SÒV ovoav caiaomv, xaì rfjv èv Eafiod'çdxri xaì trjv èv Q^dxjj èv iole

16

Odo Casel

Agebantur vero cum in ceteris Graecorum orgiis tum Eleusine res gestae deorum. Ideo Gregorius Naz. or. 39 (PG 36. 337) paganos interrogai: Ov KÓQT] TIÇ RJFTLV (NAÇ? vfiiv Lobeck, Agi. 199) açnâÇttao f j zhju-fajQ TtkavSrai. . . xal %a Iuèv noisî zà ôè ittxoyfii; aiayjvvo^iai yàç RJFIÉÇIJC ôovvai TÎJV vvxrbç Tslerrjv xal Jtoislv zijv àaxt]fioavvrjv [¿voiijçiov. Oiôsv 'Ekevoiç zavza xal oi TÛIV aiwjtwfxéviov /.ai aiu)nf[ç ovzwg à^iiov litôitiat

Propterea caerimoniae sacrae vocabantur ta ôçw/.ieva. Clemens Al. protr. § 12, 2 : J^CJ ôè xal Kôçrj à ça /( a ijôi] èyevéaS-tjv xal trjv nkâvr(v xal rrtv açitayijv xal zu iitv&oç aviaîv 'Eltvolç ôaôovxsi. Qui a g e b a t , jtoielv zà ¡.ivmriQia d i c e b a t u r . IUVOTIXÔV.

Alcibiades quod hoc modo mysteria profanasset accusatus est teste Andocide de myst. § 11: ¿fhußidcdt]v ôs tbv OT^arrjybv àTCoòei^u) vfxlv xà /jvazi]Qia ito lovvr a èv oiv.ia /¿¿it' èxéqutv, xal èàv ipri(pioi]o9e aôtiav, 5) lyw xektvw, -iïtçâTtaiv v/uiv èvbg rCtv tvd-àôe àvôçwv àf-ivi^oç wv tçel zà f.ivait}çia . . . 12 . . . ozi èv rf] olxiq %fi novliyziùivoç yiyvoiro (,ivatrjçta' l4lxißidÖTjV (lèv ov v xal Nixiâôrp> xal Mehyiov, rovzovç ¡xev avzovç tivai zovç jvoiovviaç, av/ujiagtlrai ôè xal OQÜV za yiyvôfieva xal akkovç, itaçeîvat ôè xal ôovXovg . . . 1 5 Tevxçoç . . . trcayyékkezai tf j ßovkfj . . . /ÀRJVVAEIV ntqi re zwv /UVOIIJQÎCUV, ovvsçyôç wv, xal Kty.ooi . . . uioitTzaçaiStSood'ai' y.mà Sè ri]V Knrrrt' tv Kvtooto vouiuor ¿1 Aç%aiwv sirat tpavepâis ràs referas ravras näot 7iaçaSiâoo&ai y.ai roi napà rote lïXkots èv fijio^prjrtp nttçaSiSiifieva tthq avioïs /irfiéva Y.ovmtLv xr/.., ut fabulae in raysteriis repraesentatae, non ipsa mysteria omnibus nota fuerint. ïïnc spectat etiam Diodor. I I I 61 : Ov &êfits rots à/ivijTois loroçeiv r à «arà /ié(>0S' Y 49 : Kaì rà fitv y. m à fi é ç o s ir\s teXerr;s èv änopprjTOis rrj^ovjueva fióvots -naçaSiSorai r ois ftvrj&eiai. Cf. Anrieh 1. s. c. 32. Nonnulli loci Plutarchi hue spectantes infra c. I I I afferentur. Fortaase hac de causa Callimachus Aet. Oxyrh. Pap. V I I 25 v. 7 ita scribit: 'Eìi av ènei y.al TCÔV (i.e. rtäv le.pcöv) t/ovyes loropirjv, quamquam y. 6 &e?js teoà ifrnmrß commémorât. Aelian. fr. 43 Hercher.: Ov yfi.o rl nov TlaçanXijowv f j /ivarr\Qi' (ov t o t o o t a v rj rnr riïootxpôi'TIV èOeXijaai âçnàoai av%i]v ; Recte i^itur M. Dibelius Die Isisweihe bei Apideius und verwandte Initiationsriten, Heidelb. Sitzungsber. 1917, 4, p. 15 dicit: Eine kurze Erzählung der Kultsage ist auch vor Uneingeweihten erlaubt; nur die Einzelheiten, vor allem die in den Mysterien gezeigten heiligen Gegenstände und Handlungen, gilt eg vor profanen Blicken zu schützen. — P i c t o r e s etiam, quamquam eorum ars saepe circa res Eleusinias versatur, n u m q n a m i p s i u s t e l e t a e p a r t e m a c c u r a t e e x p r i m u n t ; cf. J. N. Svoronos Journal internat, d'archéologie numismatique IV (1901) 183sq.; 0. Kern Eleus. Beiträge (1909) 8 ; 11.

De philosophorum Graecorum silentio mystico %ovg alXovg

Tovg noiovvrag

/¿ed-3 eavTOv . . .

17

16 /¿votijQttx noieìv

I4hxi8iadr]v XT'K. Ergo hi agunt, illi spectant. Monstrantur quoque res quaedam sacrae et verba adduntur. Plutarch. Alcib. 25: Oeaaalòg Ki/xavog . . . 'Alxifiiàòiqv . . . eìorffyeilev /.ivari]Qia xaì

àóixelv

Seixvvovza

¿avrov

e%ovra

tega,

xaì òvo/ua^ovra avròv

aiokrjv o'iaviteg

Sovyaov, xiqqvxa ¡ivaxag

TZSQÌ TÙJ &ew ànofjiifiovfievov

Toìg

avrov

UQoepàvzrjg

ènòitTag

zovg

de da-

de àl/.ovg

XTL

rà xft

TÙ

syaiv òeixvvei

fùv ieQoq>àvrrjv, Ilolvrioiva

de &eóàù)Qov Oeyyèa,

TCQooayoQEvovza xal

ITaiqoig èv r f j oixia

étaÌQOvg

Ps.-Lysias

adv.

Andocidem 51 reum arguit : Ovzog yàg èvdvg oroXtjv, /.tifxovuevog %à ìeqà

kit ed e ixvve

zolg ¿¡¿vrjroig

xaì

elite

r f j (pwvfi

xà

àjtóqQrjXa. Ergo praeter rà ÒQÒfieva etiam ih deixvvueva et %a Xeyóueva silentii fide tegenda fuerunt1. Ad res sacras mystis tantum monstrandas ipsum quoque fanum Eleusinium quodammodo pertinuit; nam ne in hoc quidem ingiedi profanis i'as erat. Ideo Pausanias somnio admonitus est, ne describeret zà èvTÒg rov %ei%ovg TOV ieqov, quia profani •d-éag eiQyovrai ( I 38, 7). Soli mystae aras in fano positas viderunt, ut testatur Arrian. Anab. I l i 16, 8 : "Oong iiepwjxai zaIv &eaìv èv 'Elevolvi,

olóe tov Evòavéfxov

TOV (ìwfiòv liti TOV

òaitéòov orza. At iuvenes Acarnanes supra memorati, cum „templum Cereris" non initiati intravissent, „tamquam ob nefandum scelus interfecti sunt". Aelius Aristides in eos, qui templum Eleusinium destruxerant, in hunc modum invehitur (or. Eleus. I I 31 Keil.): "v ; de Abrah. § 128 : 'EVTÒS eilen ai 9sicov neoißoXcov. Heraclit. quaest. Homer. 3 p. 4, 14: 'H/iels S' oi rwv dße8rfl.wv ivrbs 7iepippavTt]piwv fjyviofied'a. Herm. Trismeg. stob. I p. 400, 9W. : 'EvSoripw TWV 'leomv dSviwv. Plotin. I 6, 8: 17ws Tis &ea.OETAT xaXios (iut,/!irüi' oiov evSov ev àytois le pois ftévov ovSe npoiov eis To iva Tis xal ßeßrjXos iSy ; ìrco Sq xal ovvenéod'w eis tò e'lam o Svvdfievos. Synesius ep. 72: Méveiv e'iato rcov nepißohov TCÖV ieomv. Iulianus Caesares 313 A : IJóppw nov TCÖV ieptöv dnrjXavveTO Ttepißohov. Damasc. v. Isidori 35 (in Cobeti edit. Diog. Laert.): E'iom TCÖV àSvrcov. Macarius Magnes 195, 18 Blondel. : Tijs d&avaoias evSov TCÖV neptßoXcov ovoa. Io. Chrysost. de S. Babyla c. 17 med. : Twv lepwv e'iato nepißöXcov rtv. Method. conviv. VI 3, 139 p. 67, 2 Bonwetsch. : Twv lepwv TIepißohov aTiovleio&eioas. Cyrillus (?) apud Suid. II 2, 861, 7Bernh.: 'lepwv TtepißoXov fiaxpàv aTioiyJo&ioBav. Vita S. Leonis Magni Anal. Boll. XXIX 407, 17: Twv &eiwv TteplßöXüiv nóppw&ev avTovs il-eXavvei. Ignatius V. Nicephori patriarchae Cpol. p. 196, 1 de Boor. : *E£w TWV &eimv neptßohov yevéo&iu. Gennadius patr. Congtantinopol. dial. cum lud. ed. A. Jahn, Anecd. gr. theol. p. 46, 13: Twv « S V T W V evSov TWV lepwv yevóftevov. Haec tarnen testimonia non omnia ad sacra m y s t i c a referri debent, cum ad alia quoque sacra non quilibet admitteretur ; cf. [Lysias] adv. Andoc. 52: "ETI Se TtaptX&wv TÒV vó/iov, ov v/iets is&eod'e, eìpyeo&ai TCÖV lepwv avTOV cus dXiTijgiov OVTO., TavTa ndvra ßtaod/nevos eìoeXrjXvd'ev rjjxcòv eis TÌJV zzóXiv y.tù e&voev eni TCÖV ßwfiwv cov ovx è^rjv avTcp xal dnrjVTa TOZS ieoole nepl a ijaeß^oev, eìoqt&ev eis TÒ EXevoiviov (i. e. templum Atheniense), ixepviìparo èx zije leprzs %ipvtßos. — De sanctuario Cereria Alexandrino. cf. Callimachi hymn. in Cererem v. 128 sq.: Mèofa r à ras nóXios npvravrjia.

ras dreXéozws, ras Se leXearpooéas TtOTÌ Tttv &eòv d%pii òuaprtlv. 1 Cf. Rohde Ps. I 289 n. 1.

De philosophorum Graecorum silentio mystico

19

A t praeter formulas sacras a sacerdotibus recitandas fuerunt etiam quae dicebantur s y m b o l a a mystis pronuntianda, quae a Christianis demum scriptoribus patefacta sunt 1 ; öel yàQ, scribit Clemens AI. protr. § 22, 4, drtoyviivwoai ta iiyia

avTütv

xal

inquit,

Kaan, STCiov

-ibv

rot aQQvjta to

xvxeCbva,

Idem

eì-eineiv.

ovvd-r]/.ia ekaßov

eis xàXa&ov xaì ex xalà-9-ov

'Ekevaiviiov ex

xiarrjg,

pallilo ante

¡.ivair^kov

•

(21, 2 ) : evijaTSvaa,

¿^yaaàfievog2

eis xiatrjv8.

De

àtte&éfiiqv

quibus symbolis,

quae verbis obscuris de industria uti videntur, accuratius agere cum non sit nostri instituti, sufficiat paucis indicasse, ad quasnam res silentii sacri disciplina pertinuerit. Ex quibus id quidem, quod est summi momenti, efficitur : silentium mysticum non qualemcumque theologiam, sed a c t i o n e s r i t u s q u e s a c r o s c u l t u s m y s t i c i texisse. C a u s a m silentii primitus fuisse metum, ne peregrinis sacra gentilicia nota fierent, optime demonstravit Lobeckius, Aglaoph. 270—282. A b initio enim unaquaeque familia vel gens suum habuit cultum proprium, ad quem admitti quemquam non gentilicium fas non erat, cum vehementer timerent homines, ne cultu deorum domesticorum vel gentiliciorum rituque ad eos placandos apto evulgatis praesidium et beneficia eorum in alios transferrentur *. Dearum quoque Eleusiniarum 1

Dibelius qui 1. s. c. 17 sq. symbola coram non initiatis proferri potu-

isse contenditi, non reputavit symbolnm, quo mystae inter se agnoscant, si omnibus notum fiat, non iam esse symbolum (ut ipse ait p. 12). 2 iyyevoàfitvos Lobeck, A g i . 25, 27. Lectionem traditam defendant Dieterich Eine

Mithrasliturgie

125 sq. et Körte Archiv

gionswiss. X V I I I 1 1 6 sqq.

Kern ib. X I X 483 n. 1.

f.

Beli-

A . Rutgers Tan der Loeff

(Mnemosyne X L V [1917] 361 sqq.) cum Döllingero Heident. legit èoy. iqiov.

perperam

und Christent.

168

Cum calathum ab Eleusiniis Atticis alienum fuisse probabile

sit (Pringsheim Archäol.

Beiträge

z. Gesch. des eleu». Kults.

1905 , 49 et Wilamowitz Reden und

Vorträge*

Diss. Bonn.

1913, 275), symboli forma

a d e m e n t e et Arnobio tradita ad Eleusinia Alexandrina videtnr pertinuisse. 3

Arnobius ady. nat. V 26 idem symbolum Latinis verbis reddit.

* Cf. locus gravissimns Plut. Aet. R o m . 61 p. 278 F—279 A (coll. Plin. N H I I I 65).

Hanc opinionem de publicis quoque sacrificiis valuisse apparet

ex [Demosth.] contra Neaer. 73: Kai avrrj rj yvvrj vfilv f.&ve rà ¿roti v:cto rijs 7ló/.£ù>~t xal tl-Ssv a ov 7zaoor]y.t-:i' rt ir ìli' ùoàv gévTjv

ree ovoav.

Cf. etiam H. Schmidt, Veteres philosophi quomodo iùdicaverint de precibus (Religionsgesch.

Vers.

u.

Vorarb.

IV

1, 1907) p. 59.

Goblet d ' A l v i e l l a , 2*

20

Odo Casel

(sicut in universum deorum inferorum) cultum a principio gentilicium fuisse vel ex eo apparet, quod initiandi a sacerdotibus ex solis Eumolpidarum et Cerycum familiis oriundis in gentem dearum cultui deditam recipiebantur ritu quodam adoptionis et nuptiarum ritui simillimo. Sed hanc silendi causam non sufficere ad silentium mysticum Eleusinium quale postea fuerit explicandum facile perspicitur. Quamquam enim rituum sacrorum notitia non iam intra unius familiae vel gentis fines continebatur, sed omnes linguam Graecam callentes, quin Romani quoque ad mysteria admittebantur, tarnen silentium tantum aberat ut aboliretur, ut officiosius servaretur. Praeterea etiamsi cultus ille Cereris et Proserpinae ab initio e diversis sacris constabat, non tarn a cultu dearum quolibet quam a mysteriis tacendi praeceptum repetebatur, et cum de secretis caerimoniis aliorum quam plurimorum numinum vix sermo fiat, silentium Eleusinium celeberrimum fuit et quasi in proverbium abiit. Aliam igitur sibi de causa silentii finxerint opinionem Graeci necesse est, quae investiganda nobis erit, cum non originem silentii veram, sed Graecorum de ilio opiniones scire nostra intersit. Qua de re quaerenti veteres auctores vix umquam respondent. Nam philosophorum opiniones, quas postea tractabimus, ad explicandum cultum populärem adhibere nisi summa cum cautione non licet, cum suas ipsorum sententias populi religionibus imputare soliti sint. Nec tarnen plane desunt, e quibus aliquatenus pateat, quid Graeci de silentii mystici natura et causa opinati sint. Unica silentii Eleusinii causa in hymno in Cererem Homerico indicatur haec (v. 476sqq.): OQyia nahet . . . . oefivé, xâ % ov 7t(oç eau Ttage^ifiEv ovze rtv&éa&ai ow? à%éuv fiéya yâq TI d-eüv aißag iaxàvei aiôij v. Nihil hoc loco de cultu familiae secreto, sed r e y e r e n t i a dis d e b i t a 1 („die Scheu vor der Gottheit" Rohde Ps. 1280) De quelques problèmes relatifs aux mystères d'Eleusis. Revue

de l'hist.

des religions XLVI (1902) 176—181. 1 Yel: deorum r e l i g i o ; cf. W. Otto,

Archiv

Religio und superstitio.

De philosophorum Graecornm silentio mystico

21

linguam coercere dicitur. Bis nò aißag ratio silentii praedicatur. V. enim 478 ad voces ogyia xa'Aà novum adiectivum osfivà primo hexametri pede, quo magis eniteat, additur et statim verbis quae sequuntur explanatur: Tà t" oti ntag mit TTAQS^iev ovie nvSéad-ai oìV àyéeiv (ergo TO aefivóv nititur silentio et versa vice), post quae ratio silentii denuo clare effertur v e r b i s : Méya

yaQ

it

&eG>v aeßag

ìoyàvti

avörjv.

Quid sibi vult illud 9eG>v aeßag? Ceres saepissime appellator aefivrj eiusque mysteria oepvà praedicantur. Hymnus Homericus incipit: J^I^IQ' rpnofiov, GE(ivì]v

&eov

&q%o[j? àeiòtiv.

I n sepulcro P h y t a l i ( P a u s . I 37, 2)

scriptum erat ffe.u v^v Jr^iqTQav. Mysteria quoque huius deae sunt aefivii : ogyta

xaia

. . . ae/.ivà (hymn. H o m e r , v . 476, 4 7 8 ) .

In Nubibus Aristophanea Athenae celebrantur (302 sqq.) : Ol asßag Qrjrwv ieqwv, '¿va /.IVGZOÓÓXOQ òój-iog (i. e. telesterium Eleusinium) ev xelexalg

Oed. Col. 1050 oepvà

uyiaig

àvaòeLwvxai.

télrj Eleusinia.

Sophocl.

Eurip. Hippol. 25

oe u v & v ig oipiv nal lélrj /.ivair^iiov (Eleus.). Apud Athenaeum

YI 253 D in hymno a Duride allato haec inveniuntur: Tà aefivà

rrjg

Kógrjg

¡.ivOTrjQia.

Iulianus

Caesar

or. 5, 1 7 3 A

laudibus eifert Cereris et Proserpinae ià a e ¡ivà xaì àjtÓQQrjia uvarrjQia. De altari Cereris Eleusinio loquitur Euripides Suppl. 2 9 0 : E e ¡.tv alai

Jrjovg

eaxdqatg

TtaQrjfiévrj.

Aristophanem initiationem non solum ae/xviqv, sed etiam àyiav appellare supra vidimus: ev reXexalg àyiaig. Eevera ayiog est fere synonymum vocis ae/ivóg1. Ideo nonnumquam äyiog et aefivóg coniunguntur, ut Plat. Soph. 249 A asfivbv -mi ayiov, Crito 51 A OS/.IVÓTSQOV y.aì àyuiìieqov ; Isocr. 11, 25 àyiwg xal ae/xvwg (eyetv JÌEQÌ rà 3-eZct)2 ; [Demosth.] c. Neaer. 77 àylcav Y.CÙ aefivwv ÌSQGÌV, 78 aefivà xal Syia (rà vóf.uf.ia). Vocem äyiog saepissime praecipueque de rebus ad mysteria spectantibus usurpari demonstravit Wobbermin 1.s. c. p. 59sqq. 8 . f. Religionswiss. XII (1909) 537. Idem significai vox àyos ( = ayoe) quam codex Mosquensis pro oeßas praebet; cf. Eug. Fehrle Die kultische Keuschheit im, Altertum (Eeligionsgesch. Vers. YI 1910) 45. 1 Cf. n. quae aDtecedit. 2 Cf. Passow-Crönert Wörterbuch der griech. Sprache s. v. äyioe. 3 De vocibus ¿yvós, &yos sim. cf. Eug. Fehrle 1. s. c. p. 44—54; cf. etiam Th. Wächter 1. s. c. p. 1 n. 1. A. Fridrichsen Hagios-Qados (Kristiania 1916).

22

Odo Casel

Idem fere dicendum est de vocabulo N u b . 304 rovréori

iv

releraig

role

áyíaig

ooiog.

Schol. Aristoph.

• ev rei.eaiovQyiaig

ooccaráraig,

¡.iva%r¡QÍoig.

Maiestas (oéfiag, Syoe, óoiórije) vero t i m o r e m e t t e r r o r e m incutere solet. Inde Syiog et cp q ixai dr¡g affinitate quadam iunguntur: Demosth. 23, 74 dixaarr¡Qiov, o itávrwv áyiwrata rovrcav «x £ í v-al (pqixadéarara. Philo Iud. de somn. I I § 123: Tov ayiwzarov xal (pqixudéozarov vófiov. Iure igitur oe/zvTj &eá Ceres est &er¡ (pqixrr¡ (Callimach. Aet. Oxyrh. Pap. Y I I p. 25, 6). Plutarch, de prof, in virt. 10 p. 81E: Oí zsXovuevot,

. . . iiqoaéyovaLV

initiatione

r¡dr¡ fitxa

mystam occupant

ra

(pó (¡o v xal

dsiva

návta,

aib¡)7ti¡g.

In

rpqíxr¡

xal

(Stob. Floril. 120, 28 M.; I I I 52, 49, p. 1089 Themistius philosophiae studiosum cum mysta comparans dicit (or. 20, 235 p. 287 Dind.): "Qars o rqófiog

xal

id Que

xal

dd/xfiog

H.) 1 .

¡uev

aqn

itqooiwv

iXíyyov,

tole

udr¡uovía

ádvroig

re

(pqíxr¡g

^vveí%ero

re

xal

IvETtíuitXazo

anoqía

xal

^v^tTtáarj.

Et

Aelius Aristides de sanctuario Eleusinio sic loquitur (Eleus. § 2 ; I I 2 8 K e i l . ) : Tig ov xoivóv

ti

rrjg

oaa

áv&qÚTtoig,

ovtoj

acpódqa

yfjg réfievog ravzov

rr¡v

rf¡g yf¡g r¡ deüv 'Elevoiva

q> q txw

fjyeiro

. . .

xal

óéozazóv

te

oong jiávtbiv,

xal

q>ai-

Similia ac Plutarchus protulit Proclus in remp. I I 108, 18 sqq. Kroll.; in Alcib. p. 142 Creuzer.

óqórarov.

Iterum observamus voces maiestatem terroremque significantes saepe coniungi cum vocabulis ad s i l e n t i u m pertinentibus. Plutarchus de prof, in virt. 10 p. 81E iungit yópov et

Aristoph.

aib)7tr¡v.

Cf. schol. ill locum: (iva%r¡qia.

Aíav

juvar^qia. •9-eovg) íiyia

yáq

atoóle

Iulianus

if¡g yàg dì] naia zov sxslvov lóyov ov% ixavwg àrtoSsósl^d-al trig tov Ttqútov (pvoso)§. 0Qaorsov ór¡ 001 001 Ttsqì DI' aiviyfi&v, IV av TI F¡ óélrog f¡ rtóvzov rj yfjg sv mvyjalg itádj¡, Ò àvayvovg ¡IR¡ y vip. *ßös yàq e%ei. IISQI TOV jtávto>v ßaailia ítávt' lazi xal sxsívov svsxa Ttávza, xal èxslvo a'iziov 1

Cf. supra p. 29. Alia testimonia v. apnd Rohde Ps. II 293 n. 4 (Kesp. 491B, 494 A). Parmenid. 136 D: 'An^Bntj yàp rà TOiaxna ttoXX cò v ivavriov Xéyecv. 2

De philosophorum Graecorum silentio mystico Ttdytuiv TWV xaXwv * ötvttqov ja

%%X.

XQLIU

l^TCsaj) yag,

TavTa

atg ifiol

elg

öoxei,

XA Sevieqa,

de Jtiqi

Ibid. 314A—C:

Evlaßov

&v&q&7tovg ovx

-/.atayekaazoTSQa

axov

o[iaz

xai

evd-ovot,aOTLY.(b%eqa

ovv

ava^ioig

oxoTt&v

btTteodvitav.

ixfiav&cxveiv xavta

evlaßov

oiöev

ovyygafj.ua

• ov

7zdmoT nXdtuvog

eon

x.aXov xal

•Aal xijv enioxoXijv

lavxrjv

ygatpevra

neql

ovöev

liüY.Qveig . . .

¡.lEtauekrjarj

jtqog

%u>v vvv

de cpvXaxij TO /UIJ y Qarp eiv

rä

iyat

ooi

ovö'

xovxwv eoxai,

veov yeyovoxog.

fj.i) om. exrteoeiv. yeyqacpa, xa

de

Jtiqi JVOTS

a, ovö' cev Ttqog xovg itoxe

Meyiovi]

yag

¡.iiq

dtnaidevrovg'

•frav fiaaroTCQd xavx'

?.ai %qttov

pevroi

TOVICOV itQog

eoxiv

37

oiö'

vvv

¿XX' Jia eaxvv

Xeyöfieva

"EQQWOO xal

vvv ITQÖITOV TtoXXdiug avayvovg

Jtei&ov, xard-

y.avoov. De pluribus hic locus nos edocet. Primum quae Plato obscuris verbis enuntiat, ad r e s d i v i n a s , quin ad ipsam n a t u r a m d i v i n a m spectant. Deinde öi' aiviyfiüv loquitur i. e. verbis non disertis, sed id quod verum est partim tegentibus partim aperientibus utitur idque agit, ut litteras si quis non idoneus invenerit non i n t e l l e g a t 1 . Cavendum etiam est, ne omnino i n v u l g u s e x c i d a n t ; homines enim intellectu carentes veritatem, quae bona mente praeditos admiratione et summa voluptate afficit, capere non poterunt et d e r i d e b u n t . Ideo Dionysius ne s c r i b e r e q u i d e m illam, sed ediscere iubetur2. Plato igitur non solum silentium imperat, sed etiam sermone tecto utitur, ut res sublimiores et divinas profanis occultet8). At dixerit quispiam Platonem ioci causa illa scripsisse. 1 Piatonis epistulam non commemoravit W . Riepl Das Nachrichtenwesen des Altertums 1913, qui de litteris aenigmaticis egit p. 317 sqq. * Saepius mystica scribi vetantur. Cf. Iamblichus v. Pyth. § 226: dypapas «a9d7ieQ fivaz^oia TiaonSiÖovres • id. de comm. math, scientia c. 22 p. 68 Fest.: 'AXX' inel r « TiXeiara evepya rjv nap airots, sv FIVTF FIAIG TE ay P dtp o IS Sicacp^ero, al vvv ovxezi Sia/ievovai XTX. Synesius de provid. I I 5, 124AB: Td tcqÖow . . . Erifniiu uLOhLittTO)^ ovyypayais dvsnacpa. S. Basilius de Spir. S. C. 27 Tltoi rtäv aygagpcov rrjs exxhjoiai vo/lifimv (velut de symbolo fldei et sim.). Sacramentar. Gelasian. p. 53 Wilson.: „Intentis itaque animis symbolum (fidei) discite, et quod yobis sicut accepimus tradimus n o n a l i c u i m a t e r i a e quae corrumpi potest, sed paginis vestri cordis ascribite." — Cf. etiam Plat. Phaedr. 275DB; ep. 7 p. 341 sq. s

[Sed cf. — praeter alios — Wilamowitz Piaton

I 124 not. I I 279],

38

Odo Casel

Persuadere tamen mihi nequeo summum ilium virum tot verba ioci satis frigidi causa consumpsisse. Sed licet Plato non sine sale ilia pronuntiaverit, his verbis lepidis, quae est eius consuetudo, altiorem sensum subdidisse putandus est. Sed non solum hoc loco Plato ñ¿" alviyn&v locutus est, sed in omnibus fere scriptis suis praeter methodum dialecticam aliam docendi rationem adhibuit. My t h i s enim nonnullos diálogos exornavit et omnibus fere libris mythicum colorem aspersit 1 . Hoc modo, ait, iam veteres poetae locuti sunt: (Eesp, 332 B) f¡ví^aTO 2 &Qa . . . wg eoixev, o St/A0jv¿dr¡g Ttoir¡rixwg TO díxctiov o eír¡, et „omnes priorum philosophorum doctrinae mythorum nomen obtinent" s : Soph. 242CD, 243 A evxólaig (J.OÍ óoxei IlaQ[i£vldr¡o[ioiovv res reo Á X R J & e l TO xpevSos xtX.

39

De philosophorum Graeeorum ailentio mystico

et indoctos arcet, id tantum postulare, ut discipuli per scientiae gradus et indagationis laborem ad cognitionis cacumen tendant. Immo potius magister leges vere mysticas scribit, sed utique voci mysticae novum sensum subicit. Verum enim illud, quod philosophia ex sententia Platonis menti humanae ostendit, est verum d i v i n u m 1 . cuius ad perfectam cognitionem homo non propria virtute et constanti labore, sed repentina mentis ecstasi pervenit 2 . Ideo puritas, qua vero sapienti opus est, quodammodo sacra est 3 . Ideo etiam philosophicam contemplationem mysteriorum spectaculis assimulat* et saepius ad orgiorum praecipue Orphicorum praecepta et placita provocai8, ut sententiis suis ratione non probandis ex illis argumenta •quaerat et sacram, ut ita dicam, fidem et auctoritatem conciliet. Recte igitur etiam silentii mystici morem eo Consilio ad sententias philosophicas transtulisse creditur, ut sacram quodammodo veritatis divinae dignitatem efferret et philosophiam maiore auctoritate circumdaret. Quia vero huius rei ultima causa est sublimitas veri divini, non immerito qui postea Platonem commentati sunt, ut infra apparebit, ad silentium Platonis mysticum locum celeberrimum Timaei rettulerunt ( 2 8 C) : Tòv ¿lèv ovv TtoiijTÌjv xat naxéqa ve eqyov

x a t evQÓvra

eig

jtàvtaq

TOVÒS TOV Ttavròg SVQSÌV

advvatov

Xéyeiv.

Eisdem videtur causis motus esse Plato, ut non raro opiniones suas sublimiores sermone aenigmatico tegeret magis quam enarraret; aenigmata enim, ut ipse ait (epist. II 314 A), veritatis dignitatem a stultorum contemptu defendunt. Ad sermonem aenigmaticum etiam fabulae pertinent. Hae quoque v ßaQßdqiov

èoQxaaTiY.ftg (pavegijif

xal

xqvxpig /ii/iov

noielad-ai rov-iP zrjv

tpvaiv

zutv

TÒ %àg

rag

f j cpvoig

rj /.ivauxrj fiévrj

lati

. . . xal

(isv ovzwg

ISQGÌV

avxov

as]V

exovra.

Praeceptum certe veterum Pythagoreorum vel Aegyptiorum est interpretatio vero Neopythagorica. Praeceptis non contenti scriptores e x e m p l a silentii aut fortiter servati aut, non sine ultione divina, violati proponunt. Iambi, v. P. 193 (cf. Porphyr, v. P. 61) Nicomacbum secutus,. qui Hippobotum et Neanthem exscripserat, narrat Mylliam ei usque uxorem Timycham maluisse mori, quin etiam Timycham potius linguam dentibus abscidisse quam secretum quod est de fabis non calcandis prodidisse. At Hippasum sectae doctrinas evulgasse tradit Iambi, v. P. 88 = de comm. mathscientia c. 25 p. 77 Fest. (auct. Nicomacho et Androcyde) : IIEQI

ó'

¡XAKIOTA,

'Ijtnàoov

TO è^evsyxelv dwdexa

xaì

¿ig

fjv

T&V

/lèv

ygdcipao&ai2

IIvd-ayoQeiiov,

nqdixog

TtsvTayd>vV FX xw v

orpalQav

óg

•&àkaoaav

àas-

ßr t aag. Lysidem Pythagoreum sodai em secreti proditorem graviter obiurgasse legimus apud Iambi, v. P. 75 (auct. Nicorru e t T i m . ) : Jtóitsg

xaì Avaig

L a e r t . V i l i 42, cf. D i e l s Vors. SIÒÓVTI

rwv

ttewQiag rp ilo

Xóywv

roìg

TO ig

oo

I c. 8, 4 ) rivi

àveiaóxroig

enupvofiévoig,

Ilv&ayóqag,

(lege

'Ijtitàqup

Ov yÙQ

TOOOVTÙ)V àyatvtov TIOQI-

:'Elevoiviaiv

d-ealv

xaì

roì

äoeßseg

¡.IVORRJQIA

ravra

nqà-

Savreg" xrl. Quid sibi velit illud réd-mxag, melius cognoscitur ex Iambi, v. P. 246 sq. (Timaeum secuto): Tòv yovv TVQGJTOV èxiprjvavra

trjv

rrjg ov/ufieiQÌag

§totg ¡.ieré%eiv TGJV Xóyaiv fióvov

ex rfjg

y.oivffi

x a ì àav/xfierQÌag

ovrcog

ovvovoiag

(paaìv xaì

cpvoiv rolg

à7toorvyr]&fjvai,

òialvqg

i%OQiodi]vai,

àvawg /UT] à'kXà

1 Similes mores collegit L. Radermacher Beiträge zur Volkskunde au» dem Gebiete der Antike. Wiener Sitzungsber. 187, 3 (1918) 63 sq. 2 fgaxjiai mavult Nauckius ; at cf. Numenius fr. 1 (infra c. I V ) iy^ärparo.

57

De philosophorum Graecorum silentio mystico xat

xd(p

o v

aitov

xaxaoxevao&fjvai,

TOV f i f e ' àvxbqdijtwv

additur

xolg

l^ófpoqa

wg àatfirjOavTa

Gctywvov

xov

àavfÀfxergias

. ..

i%eutóvxa

Oi dé

&alàoffj] de

xòv

torno

Tta&elv

à7toi%of.iévov yevofiévov.

cpaoi

xòv

evioi

èrjia

èxaiqov

za IIv&ayÓQOV

tv

avaxaaiv

wg

Ttote

auct. Àndrocyde):

(f.

vtfxeafjaat yàq

§iov

ex

§

x a t xò

247

óai/xóvIOV

itocrjoafiévoig'

fp&aQfjvai

drjhliaavxa

trjv

JZSQÌ Tfjg

àloyiag

TOV

sino-

-/.ai

xfjg

Cf. Clemens Alex.

ekeìiav,

Strom. V § 57, 3. Hinc factum esse dicebant, ut doctrina Pythagorica post totius fere sectae interitum paene evanesceret (Iambi, v. P. 252 sq. auct. Nicom. = Porphyr. v. P. 57 sq. ') : Tòte ài] oìv ovvexltTteiv

ovvéfiaive

aqqrjxov tòte,

vn' tà

Se

Tv%óvxeg

xolg

avrjd-eai

fióva

ovviaij,

ròte

òvodrjQaxa.

èv xolg

dvaovvera

òiafivrjfiovevead-ai òì]f.ilaig

xtjv eTtiOTrjfirjV

avxwv

xort

Tclrjv

ààiàjtxvxza2

oklywv

diéooioav

eitwsta\iévoig,

are

dioc(pvkax&eioav Ttagà

nàvv,

tibnvqa

boa

Urta

xolg

e§a>

èv

àno-

¿/.ivóga

xat

xiveg

rtàvv

di] néy,QL

%ò (pilooofpiag

Hi soli in locis desertis habitabant, sed ne penitus ovofia ex hominibus perirei, vnoi.ivrluaxa xiva

xecpaXaubdrj

x a ì ovpfioXixà

ovyyqànfJLaxa ovjteq

exvyyavt

„óófievai xovxo

xekevxGiv,

xolg

xà

èjtianrixpavxeg

xwv IxTÒg xccg o t x t a g " . diex^Qrjoav,

kovoai

ovvxa^afievoi

xt xwv

x a t àiv die/^é/UVRJVTO ovvaXioavxeg

I x òiaòoyjjg

Al

violg

de fiéxQi

xrjv avxrjv

TtQSofivxeQwv

viaxékiTtov

enaorog

rj yvvai^l

[irfievi

7ta\xnò~kkov

xQÓvov

xavxyv

èvxoXìjv

emoxiX-

èmyóvoig.

At non solum profanos severissime a secretae sapientiae Pythagoricae cognitione prohibitos esse, sed etiam ipsos magistri asseclas non omnes pari modo doctrinae participes fuisse dicebant, cum inter mathematicos et acusmaticos distingueretur, etsi de ratione discriminis non piane consentiunt scriptores. lambì, de comm. math, scientia c. 25 p. 76 Fest. = v. P. 81, ubi verba secundum lectionem libri de comm. math, sc. emendanda sunt, (auct. Nicom. et Aristot.) haec scribit: Jvo

d3 èoxì

Qixvg. fiev

Jvo

xrjg 'Ixafoxfjg yÙQ FJV yévrt

à~Mva\.iaxMìL, 1

(iviidr) 2

oi

(piloaocpiag xat

eidrj,

ìialov/ténjg

XÙJV /.lezaxeiQiCouévajv

de ¡.laSr^iaxmoi

de

Ilv&ayoavxrjv,

(cf. I a m b i , v. P . 3 0 ) .

Cf. etiam Iambi. V. P. 2 ; Porphyr. V. P. 53 : Trjv yvoioloyiav opEod'rjva.i, Tioiòzor ¡uèv Sia rò aiv ly ¡uar còS e s xrA. Acusmata videntur signiiicari.

oi Tovxaxrqv

58

Odo (Jasel

rwv óè ol /.lèv àxovofiatixol ìùfiokoyovvxo nv&ayóqeioi elvai vnò T&V CT¿QUÌV, tovs óè /ua£hj/uarixovs ovrot ov% ¿jfiolóyovv, otire zrjv 7tQayficaeiav crìrtwv eivai Ilvd-ayÓQOv, àlXà 'ìitTt&aov xil.

Eatio distinguendi a Nicomacho apud lambì, de comm. math, sc. c. 25 p. 77 Fest. = v. P. 88 in eo posita esse dicitur, quod Pythagoras senioribus breviter et argumentis non adiectis praecepta (àxov a ¡iaT a àvajtóóeixca xal avsv lóyov) tradiderit, cum minoribus vero natu dia ànoóei^ewg xal T&V iia&rjfMhwv

conversatus sit. Simili, etsi non eodem 1 modo res explicatur apud Porphyr. v. P. 37 2 , et praemittuntur haec: "Oaa ye /ii]v

EI xal jt&VTr] at

g Xóyov, Alyvrcxioi

iGÌV

Ttaq' avxolg òdvxwv xaXovftévcav...

yàq

VKX&CLQOV

xoi

aig àXrj&Gtg

f\vL%avxo ...

xfjg

fièv dia

ov x a $ a q q>

eqxxTtxeod-ai ov -3-efiixòv elvai ovvedóxei nai IJkàxiovi

(Phaed. 67 B).

20: 'Evzev&ev . . .

alviyfiàxoiv

oi te %qi] zoig

pv OTijq la

barbari TO avfifiohxbv

xal

%a TOJV

TCC 'Ecpeaia xalovueva

fprjol TCC^IV. Jiovvaiog

aliarum r e r u m

o

O

yqd(.qiaTa

Tolg

Aiyvitxiuiv

44: Etiam

avveqyovv

xal

rotae, ramorum, 46: XQ^AAIDITATOV

eig itolXh

„aoq>ov yaq

TO xQijo&ai

yqa^iuaTixbg

Jidvfiog*,

xal rcqog TTJV 6 q&TJV x a t Jtqog

Ttqog evosfieiav

avveastug xal nqog (Iqaxvloyiag

'Avdqoxvdrjg o

. . . ovfifiokwv e%eiv

yqafifiaTixog

symbola interpretatur.

&ga TO %r\g ovfjfioXixfjg ¿q/.irjveiag •9-eoXoy lav

Uf]v

eldog e^rjfoooav, cuius rei sequuntur

45: Eodem modo Graeci fecerunt.

nvd-ayoQw.bg

int-

ovde

s^ecpegov . . . 8[ioia yoSv

litixqvtpiv

Exempla afferuntur usque ad 43.

aiviyfiara. exempla.

Aiyv

¿veziS-evro

aaxrjaiv

ertidei^iv

xal aocptag evdeil-iv•

%j\ ov/Afiokixfj cpQccaet Ss^iwg", „xal

TO yvwqioai

cpr^lv

TO dia TavTrjg

6

drjkov-

fievov". Neanthis Cyziceni (qui de Pythagoreis scripsit) et aliorum de verbis secretis sententiae afferuntur. 50: Toiavza xal ol nvibayoQtioi

¿¡viooovio,

0eqaecpovr]g

/xev xvvag Tovg

(sunt symbola Pyth., cf. Porphyr. v. P. 41, Plut. dels.et0s. 32 p. 364 A). Alii quoque philosophi et poetae Graeci doctrinam suam aenigmatibus texerunt. 56 et 57 de c a u s i s occullationis mysticae et sermonis symbolici agitur: Mvrj^rjg TS oiv svexev xal rtXavrpag,

avvTOfiiag

Kqovov

de ddxqvov

xal TOV nqogirpi

TTJV

&akaaoav

¿Xi]9eiav

nveg al Tfjg fiaqfidqov g TCSQÌ TOV àyevijtov xaì TÙV dvvàfxemv

avrov

fivarrjv

Xóyov

¿rvixexpvip&ai

del ( i t a § 8 0

-ex Philone de sacrif. Ab. et Caini § 60, ut monet Stählin). Haec Clemens ström. V ex philosophiae horreis prompsit, ut occultationem mysticam exponeret et illustraret. At etiam, ubi sacris Iudaeorum et Christianorum scripturis utitur vel proprio Marte loquitur, argumenta philosophica admiscet. Ideo omnia omni no quae de silentio mystico proferì, hic enarranda essent, nisi easdem semper opiniones iteraret. Cf. etiam strom. 114, 3—15, 1; 55sq.; IV 162; VII 110 alia; non quo dicamus haec omnia ex ipsis fontibus Neopythagoricis emanasse, quia, cum eadem fere de silentio mystico doctrina omnibus illius «evi scholis esset (ut infra dicetur), saepenumero discerni iam non potest, quid in hac re Neopythagoreorum, quid aliarum sectarum proprium fuerit. Neopythagorei utique silentii mystici quasi antesignani fuerunt. Illud certum est omnia, quae Clemens de occultatione mystica litteris mandaverit, quam maxime cum iis quae supra ex ipsis Neopythagoreorum libris excerpsimus concinere. Ideo veri simile est dementem in hac sui operis parte componenda usum esse aliquo „protreptico" Neopythagorico, qui ratione aut historica aut philosophica aut mixta conscriptus erat, qualis est Iamblichi protrepticus. Partem qua de s y m b o l i s Pythagoricis agitur Alexandre Polyhistori strom. 170 comReligionsgeschichtliche Versuche u. Vorarbeiten XVI, 2.

5

66

Odo Casel

memorato dubitanter attribuunt Joh. Gabrielsson TÌber die Quellen des Cl. Al. I (1906) 99 et Bousset ]. s. c. 42 n. 3. Sed l^aec mera suspicio est. Certe Alexander Polyhistor apuà Diog. Laert. V i l i 27, ubi de primi a. Chr. n. saeculi Pythagoreis narrat, nihil de silentio tradit. Sicut Pythagoras ipse et veteres Pythagorei ita etiam. nonnulli viri, qui in secta Neopythagorica excellentes extiterant, posteris tamquam exempla vitae Pythagoricae proponebantur ad imitandum. Philostratus in libris, quibus alios secutus A p o l l o n i u m T y a n e n s e m summis laudibus celebravit, saepius silentii mentionem facit. L. I c. 1 de ipsius Pythagorae sociis narrat: Kaì fj anoTtrj ôi vnèç rov&eiov offloiv ÌTtrjOMjco' TtolXà yàç &elà Te nal ànÓQQrjTa fjxovov, lav xgarelv yaltjibv rjv [ti] jtqCrtov ¡.ictdovoiv, on v.al TOoiu7tâv lôyoç. Ergo silentium ad res divinas spectat et,, cum magnitudinem rerum divinarum efferat, est silentium ut ita dicam disertum. Apollonius per quinquennium silet, sicut Pythagoras praecepisse narrabatur, I 14,15 \ V I 1 1 p. 242 01. quod dam eîôog aotpiaç Apollonium ita docet: Xalenì] Ô' OVTWÇ iyiû tocs làfià atçov/,isvoiç, dig "/ai de op à y Iwrrrj ç en' avzovç e%eiv. Propterea I I I 41 de certis scientiae disciplinis (àjiÔQQfjTot ojtovôal i. e. àoTQimrj, ¡.lavxeîa, Ttqóyviooig, •dvaiat, xkrjoeiç alç iïeoï %Ç Ttolkovç léyeo&ai. Doctrina quoque, quae ad animam pertinet, maior est, quam ut de ea multa verba fiant. V I I I 31 p. 370 : Ileçl xpv%rtç dé, o»g à&àvcaoç eïq, ècpiXooócpei êTI, ôiââoxcov juév, on àkrjâijç ò V7teç> avzrjç lôyoç, itoXvnqaynovelv Se [irj i-vyxcoQûv Ta u>de [leyccka. V I 22 legimus: 'JEcpeiÔOVTO TWV ÀITOQÇRJTIOV. Locutionem symbolicam amplectitur Apollonius V I 11 p. 245: El ô' aiv ty juar ojv Smodai, ooq>la IIv&ayÓQOv ovy%ù)Qeï ravra, TTaçédajxe yàç to aivÎTTeiv ôirdâoxahov evçôv aiUTtfJs kóyov. Ut ad scripta m e r e p h i l o s o p h i c a transeamus, in fragmentis li*brorum, quos Pythagorae aut antiquioribus Pythagoreis Neopythagorei s u b d i d e r u n t 2 , nullum fere silentii 1 2

Idem apud Said. s. v. 'AnoXlaivios Tvaveve traditur. Catalogum vide apud Zelleram Ph. ci. Gr. I I I 2 4 115 sqq., qui usu&

67

De philosophornm Graecorum silentio mystico

mystici vestigium invenitur. Qua ex re nihil certi concludi potest, quia libri neque omnes neque integri aetatem tulerunt. Accersenda denique est t e r t i a classis librorum Neopythagoricorum, quos, ut supra diximus, Pythagorei recentiores s u o n o m i n e conscripserunt. P. N i g i d i i F i g u l i , qui disciplinam Pythagoricam extinctam, ut ait Cicero Tim. 1, renovavit, reliquiae, quas collegit A. Swoboda (1889), nihil de ipso silentio produnt. Verum quod a Cicerone 1. s. c. „acer investigator et diligens earum rerum quae a natura involutae videntur" vocatur, Pythagoricum ad res secretas et occultas propensum animum declarat 1 . Cf. Lucan. I 640sq.: At Figulus, cui cura deos s e c r e t a q u e caeli nosse fuit eqs. A p o l l o n i u s T y a n e u s in libro REegì SVOIWV ultimam nobis silentii de numine servandi causam aperit, Porphyrio auctore (de abstin. II 34; cf. Euseb. dem. ev. III 3 p. 105): (&voto[i£v) firjòsv

defy

xwv

yÙQ eaxiv ovóè

aìod-rjxtbv evvXov,

Xóyog

Ttà&ei

¡àev Tfy en\

jt&aiv,

/.i^xe àvfjii&vxeg

o f.nj xü

xovxcp

TIg

àvXùi

o *oià

xpv%fjg f j /.te/joXvauévog,

dia

oocpòg

trip" Ì7tovo[xàC,ovx£g-

ev&vg

cpojvtjv

àvrjQ èouv

oixeìog, dè

eq>tj, ovòev

ày.à&aQzov. ovò'

Jiò

o evóov,

oxav

a cy fj g y. ad-aqäg

. . .

Eusebius paullo post verba adiungit quae statim afferemus (ovxwg toivvv xxX.) „Virum" illum „sapientem" fuisse Apollonium patet ex Euseb. pr. ev. IV 13 p. 150, ubi eadem verba indicato Apollonii nomine traduntur: Ovioig xoLvvv

d-Qria~A.Evoy.ev avxóv.

uàXi.ara

av xig, oifiai,

d-eLov . . . xexwQiOfiévq) xaìov, TGÌV

nàvzuìv,

[ATj Mot aìo-9v]x6)v

xip ìiQeixxovi jtaqà

xov

ttjv

itQoarpiovoav

si -d-eqi /uév, òv dì] TtqCbxov [¿t&'ov

xi xrv kitovofióì^oi

èicijitéXeiav

yvwQiteod-ai firjxe àvàitxoi

. . . fióvtp

óè

Xóyqi, Xéyu) de x(j) fi rj dia

xaXXiotov

xuiv ovxwv

óià

noioìto

xov

evi xe ovxi

(xai)2

xovg Xoirtovg

àvay-

ecpafxev, Jtvq,

(.irjxe xa&ólov

/{>wto nqòg

avxòv

xi àeì

axójxaxog

lóvxi,

tal

xov xaXXioxov

TOV ev

fjfilv

est commentatione Francisci Beckmann inscripta De Pythagoreorum reliqniis (1844/60); cf. etiam infra p. 72 n. 2. Fragmenta (etsi minime omnia) collegit Mullach FPhG. 3 Hieronymi Chronic, ada.45 a.C. eum yocat Pythagoricum et m a g u m . 2 nal addidi ex dem. eyang. III 3.

5»

68

Odo Casel

ahoÌTj

tàya&à.

Novg de èativ

ovrog ÒQyóvov ¿ur; dsófievog.

Ergo

deus primus et summus silentio colendus est 1 . Appendicis modo g n o m i c a nonnulla atteximus ad Silentium pertinenza ex gnomologiis collecta, quae plerumque ex fontibus Neopythagoricis deprompta sunt vel saltem praecepta moralia Neopythagoreorum sapiunt. Cum illa gnomologia maximam inter se similitudinem prae se ferant, contenti sumus percurrere „Sexti Pythagorici sententias", quas edidit Antonius Elter in indice scholarum hibern. Bonn 1891—92 et in progr. ad 27 Ianuar. 1892, quarum auctor etsi non fuit Sextius Pythagoreus, certe vir quidam a philosophia Neopythagorica non alienus, et „sententias Pythagoreorum", quas edidit H. Schenkl (Wiener d-eov

Studien

[ir] Tcavrì

xivòwog

354 E . jteqì

ov ÀD-ÉQJ

d-eov

V i l i [1886] 262—281). xoivàvei.

3 5 0 E l t . Uyov

3 5 2 E . TZEQÌ d-eov

xaì Tàhq&fj

ittqì léynv

(cf. 55 Sch., Demophili sent. Pyth. 25). Jteqì deov [ÀTJÓEV «IVrijg2. 431 E . noXXovq kóyovg

/AMQÓS ÓS

àjteiqia

àvrjQ x a t oiyùtv

ttoul

(cf. 1 0 Sch., Dem. 10).

d-eòv ri(.i ó nepi avrov (i. e. &eov) Xóyos ini nXrjd-ovs . . . vófii'e atfercórepov ¿Ivcu oiynv rj Xóyov eltcrj npoéo&cu n ept 9sov (cf. 115 Sch., Dem. 91). Sent. 589 E. ibid. 16 affertur. Cf. etiam sent. 330E. av&pamov dtov yvcàois ßf>a%vX6yov notti = Porphyr. 20 &eov yàg yvcàois noiel ß(>a%vÄ0yov (cf. 10 et 16 Sch., Dem. 10 et 15). » Cf. supra p. 55 sq. 1

2

De philosophoram Grae^omm silentio mystico

69

historicis altera in philosophicis altera ratione usus sit. Immo potius ita res diiudicanda erit, ut simplicioribus animis silentium tamquam praeceptum vitae Pythagoricae commendatum esse, viros vero doctos altius in silentii naturam inquirentes subtiliores illas rationes invenisse credamus, similiter atque apud veteres Pythagoreos acusmatici et mathematici discernebantur, qua de re supra p. 32sqq. diximns. Has porro rationes ultra fines communis opinionis excurrisse quidem, sed ab indole philosophiae Neopythagoricae non recessisse consentaneum est. Cuius rei ratione habita etiam rationes subtiliores ad sectae Neopythagoricae silentium explicandum adhibere licet. E t primum quidem observamus reticentiam, quam adhuc tantum non solam tractavimus, artissimo vinculo cum taciturnitate coniunctam esse hancque latius patere. Inde qui taciturnitatem id praecipue spectare crediderit, ut v i r t u s silentii acquiratur, forsitan concluserit reticentiam nihil fuisse nisi linguae coercendae exercitium i. e. praeceptum ethicum, non mysticum. Quae opinio aliis argumentis confirmari videtur. Utique reticentia cum mysteriorum silentio comparatur. Qui arcana Pytliagorica prodit, aeque in numen peccare dicitur atque ille, qui Eleusinia profanai. At haec mera comparatio videtur esse. Arcana enim sectae sunt xcnd-àTteq (ivaiata. Ideo persaepe non tam doctrinae vis mystica quam aliae indicantur occultandi rationes eaeque paedagogicae quas nos dicimus. Velut symbola inventa esse et Pythagorei in mathematicos et acusmaticos distincti esse dicuntur, quo facilius homines placitis sectae imbuerentur. Quin Moderatus etiam veteres Pythagoreos propter difficultatem doctrinae mathematicae, ut omnibus aditus pateret, signa symbolica invenisse docet. In universum occultatio et sermo symbolicus studium quaerendi accendere dicuntur. Curandum tamen est, ut nulli nisi digni et habiles ad scientiam admittantur (si 'é^ovreg Iambi, v. P. 152; OÌOTCEQ av rig zov naviòg fiiov xoivwv^aeie lambì, de comm. math. sc. 24); iique non ritibus sacris purgandi, sed diligentissime examinandi et deligendi sunt. Vera igitur silentii mystici disciplina, qualem mystae Eleusinii

70

Odo Casel

observabant, apud Neopythagoreos, qui non sodalicium mysticum, sed sectam philosophicam constituebant, locum non habuit. Cui rei fortasse argumentum accedit ex hac observatione. Qui Neopythagoreorum scripta historica cum iis comparaverit, quae philosophiae potius ratione et proprio Marte placita sectae proponunt, statim in eo offendei, quod in illis plerumque non silentii tantum, sed etiam disciplinae silentii mentio fit, in his talis disciplinae nullum fere vestigium deprehenditur. Facile scilicet fuit antiquitati adscribere, quod in praesentia usu non veniebat. Ergo silentii mystici quae vere dici possit disciplinam Neopythagoricam vereor ne statuere non possimus. Nihilominus quod viri illi tantopere in silentio et in mystica placitorum suorum vi efferendis insistunt, non vana verba sunt, sed illos sensui mystico translatae significations, quae ad earn, quam nos hodie vocabulo quod est mysticum tribuimus, significationem proxime accedit, operam navasse ostendit. Id quod primum ex tota sectae Neopythagoricae indole evincitur, quae non tam naturae rerum investigandae quam pietati erga deos colendae faverit. Hanc vero pietatem vere mysticam ea qua nos utimur significatione fuisse theologicis maxime opinionibus philosophorum Neopythagoricorum (ad quas quo iure provocare possemus, supra diximus) probatur. Docti enim illi viri, sicut in rerum natura investiganda rerum occultarum studiosissimi fuerunt, ita quod ad res divinas attinet in iis rebus maxime diligentes et versati, quas nos mysticas vocamus, cognitionem dico divinam, quae non tam via ac ratione in naturam divinitatis inquirit quam eius commercio et consuetudine frui vult. Secundum eorum theologiam ceteris dis praestat primus et summus deus (o TtQGnog &eós), qui ultra omnia creata positus a rebus humanis maxime remotus est et solummodo ecstasi et silentio adiri potest 1 . Hoc denique silentio verus dei cultus perficitur. Nam deo, qui nullius rei indiget, cum sacrificia cruenta, libationes, turis 1

De hoc „deo incognito" cf. Statius Theb. IV 516 sq. . . . „et triplici? mundi summum, quem scire nefastum, ilium, s e d t a c e o " . Hunc yersum afferent Fr. Cumont Arch. f . Eeligionswiss. IX (1906) 331 sq.; E. Norden Agnostos Theos 114; Bousset Gott. Gel. Anz. 1914, 709.

De philosophorum Graecorum silentio mystico

71

oblationem, quin etiam verba ore prolata aspernetur, unicum quod eo dignum est sacrificium offerri potest idque mente hominis, quae sensibus et aifectibiis corporis tacentibus et quiescentibus tacito ore deum laudibus et precibus adit. Haec est ilia loyixij &vaia, quam in scriptis Hermeticis saepius commemorari infra videbimus. Silentium igitur quodammodo una est ac praecipua via ad deum accedendi 1 . Iam rectius perspicitur, quid sibi velit, quod Neopythagorei tam saepe silentium commendant. Non quo dicamus eos semper rationes illas subtilissimas ante oculos habuisse. Attamen quando silentium circa res divinas versari et ad deorum exemplum redire praedicant, aliquo tandem modo similiter atque Apollonius 1 s. c. sensisse putandi sunt. Ergo verum silentium m y s t i c u m Neopythagoreorum fuisse statuere licet, etiamsi haec vox novum iam sensum induit. Quamquam enim non celebrabant initiationes mysticas, tamen eorum placita theologica vere mystica erant. Haec doctrinae indoles mystica vera est ac principalis silentii causa; ceterae rationes, velut paedagogicae, ex hac prodeunt aut postea a viris doctis additae sunt. Iam intellegimus, cur reticentia cum silentio alto coniuncta sit. Uterque enim linguam coercendi modus ex eodem fonte man at, rerum divinarum dico naturam arcanam. Hanc homo silentio agnoscit et honorât sicque res divinae v e r en da m a i e s t a t e e t s a n c t i t a t e augentur. CH oeixvôrrjç igitur Tov &eiov causa et finis silentii esse dicitur. Sicut Neopythagorei non ritibus superstitiosis, sed mente sola et pura contemplatione ad deum accedere tentant, ita eorum silentium non est disciplina linguae, sed mentis 2 . Quod nihilominus saepissime (sed in libris historicis) disciplinam linguae praedicant, id praecipue agunt et spectant, ut mysticam 1 Si quis obiciat nos plus quam liceat e pan eis Apollonii verbis enucleare, respondemus ea tali modo explicanda esse, si cum doctrina Hermetica (cf. infra) et cum placitis Numenii, qui a multis inter Neopythagoreos numerator (cf. infra c. IV), conferantur. 2 Ideo in scriptis historicis silentium violanti non mors corporis, sed ultio divina et mors, ut ita dicam, philosophica denuntiatur ; expellitur enim e sodalicio.

72

Odo Caael

placitorum suorum dignitatem efferant et decretis suis sacrai» ut ita dicam fidem et auctoritatem concilient. Ergo doctrinam suam non tacent 1 , immo potius omnes ad earn amplectendam invitant. Ipsam silendi disciplinam non magni fecisse Neopythagoreos vel ex eo probabile est, quod scriptis quam plurimis doctrinam suam evulgaverunt. Silentium Neopythagoreorum veterum Pythagoreorum et Piatonis silentio cognatum est. Ab ilio se originem ducere ipso nomine testatur; cum hoc similitudinem prae se fert eo, quod non ad linguam, sed ad mentem et intellectum potissimum pertinet. Silentium vero Neopythagoreorum utrumque excedit. A Pythagoreis discrepai, quod disciplinam externana parvi facit et Silentium ad mentem transfert. Piatonis vero silentio multo severius et argumentis magis firmatum est, cum doctrinae theologicae quam maxime excultae superstruatur. Silentium igitur Neopythagoreorum semina doctrinae silentii mystici a prioribus philosophis iacta large germinasse et silentii rationem philosophicam satis excultam protulisse osten dit. Ad quam rationem proxime accesserat ille, qui sententiae Strabonianae supra allatae auctor fuit: 'H xçvrpig y ¡Âvaiuàj avTOv

aefivOTtoteî2 tpevyovaav

rò

&eîov

%rjv aïo&rjoiv

xai fii^ielTat

TTJV

xoiavTjj

TtoLixeLa

OXOTOÇ TtçooxsxhrjQw/.ièva cpoixbg aì;ia . . . {péqovra,

TQacpévtag

ueiaôiéxeiv

. . . là

rtagévraç

TI yâq, si xaXà xavx3 èoriv,

ovyxXeiaàj.itvoi

vvxta

xà

àv&çdmovg

èv àyoçâ

zrjç âxpskslaç ftQod-évxag . . . ; Ol [lèv yàç rix ßlaßega xaraòvaeig

sjtitijrovvTsg

xal

Çovreç, âtç /.irjòsìg ïôoi • Toîg

ôè rà

QTjGÎa xal

fiéarjç

fytéçav

ôià

avft-

avrCiv

xal

ijtusxià-

ÒQWOLV eoxco

xoivcotpeirj ïxwaav

¡xéarj ra

TTQcnxovxsg

yfjg ¡xv%ovg

ßadv oxÓTog s7tixQV7tTéad-waav TT}V noXV(]v àvofiiav fisâ-'

xal

co /.ivaxat, xal

sv OKÓXOJ ßa&el %çeïg rj xéxxaçag

èavxovg

(.lóvovg àicpskelre, 7taç>ôv äitavrag ceìo'/vviad-u)aav xal

xal

fjfiéçag

âyoçâç

itaq-

èvrevì-ófievoi

TtoXvav&qéjtoiç ô/xiXoig /.ri. Et quia Graeci argumento naturae semet ipsam abscondentis utebantur, Philo, quamquam alibi idem argumentum adhibet, hoc loco contrarium contenditi " f f OV% OQ&Ç, ori xàkcov eçyiov

avf.i7tavxa ovçavôv ïfieçov

xal

ovôèv

fj (pvatç

xStv iavrrjç

art EX QV xp ev,

àXlà

àoiôi[iwv àaréçag

xal

Ttay-

xat % bv

fisv

eïç x e xr3 olg eia>&aTe y elav,

creasse paradisum, haec ess'et fiv&oaoita, 'ékr9-ot nozè

zòv

ozav

Si quis putaret deum commodo suo

ìxXlinv òie^tóvTwv ¿movrjre.

fjfiézeqov

(Leg.

quae firjòè eig vovv

allegor.

I 43).

Caini 2 zàg (iv&ixàg vizo&éoeig, aiv /learòg o §iog lati,

De

Nihilominus Philo silentium quoddam mysticum novit agnoscit, quin etiam summopere commendai et postulai. inquit (Harris

ov,

Fragments

of

Philo

Joannis Damasceni Parallelis 782 B = èv [lèv rais nókeaiv

et

"Azo-

1886, 99

lud.

poster.

improbat.

ex

cod. Rupefucaldi f. 189),

vó/uov elvai zov (ivazixà fivozijqia

yelXai zolg à[xvrjZOig, rag óè àì.iq-9-elg

zeleràg,

fiìj èijay^

ai nqòg ev-

oéfieiav àyovoiv xat òoiózrjTa, eig ¿tra (¿sarà cpXvaqlag

inqijtzeiv.

Hic locus ex priore libro Quaestionum in Exodum

sumptus

esse videtur,

cum

Jo. Damasc. Parali. 782 B (Mangey

apud

p. 658) arte coniunctus sit cum hoc loco, qui apud Harris p. 75 (ante quem eum ediderat P i t r a Anal.

sac. I I 308) ex

cod.

Coislin. 276 f. 205 expressus perhibetur promptus esse ex TOV nqdizov tG)v kv 'E^óàoj ^rjzrjiiàzwv : Ov itàvziov •/.oivoivrjxéov naoiv oike

xat [lakiora

Xóyorv ovze 7tqay[iàziov

n q ov nà q^ai (iév, io

fiéyiOTOv y.aì àvayxaiózazov,

noXKà

xat £oàvoig

è'xetv1,

y.aì avvóXwg àcpidqvfiaoi

yàq

7TGGIZOV

Ttqòg TOV èva xai

xat oalóziqza

òvza S-eòv evoépeiav àyàkfiaoi

ieqGiv

del zolg hpie\xévoig zf^g ¡xezovoiag zovzwv •

ovztog

zrjv ini

zolg

zeXezalg te àze-

Xéoxoig nai fivazrjqio^g àvoqyiaozoig àvrprvrov nXóvrjv àncvoafiévoig • óevzeqov àè xa&aQ&ijvai owfia

rag àyvevzixàg * xad-àqaeig Hard ze

xat ipvyjjv dia vóuwv nazqiwv

niazov

xat rj&cjv

zqitov

àì-ió-

TOV ovvaofievia^iov n aqaa%élv k vé%v q o v, 'iva fiì]

né^rjg /¿ezaXafióvzeg ieq&g 8 àadtziov jueiqaxiiov xqónov vjtò xai

TtXrjo/iovfig ivaXXoiwd-woiv

èfinaqoivovvreg

Quod det. pot. ins. sol. 102: Mrjd' ozi xal

(pavt]zt]qia)v

Hqqrjza•

òqyàviov

fie/.ioiqaaai,

zò yàq ixeuvd-elv

1 ix* tv om. Harris. * rpopijs fi. rijs i. Parali.

eaziv onov 2

àyvevovoas

olg

ylwzrrjg

ov -9é/iig.

xat

azófiazog

ndvz3 ixX&Xet, x a t xqTqaifiov. Parali.

xqaXÓQOV

Kai

za

uoi òo-

De philosophoram Graecorum silentio mystico

75

xovaiv ol {.la&óvxeg Xéyeiv f.ie/¿a-9r¡y.évai xai f¡ov%áteiv, xfjg avxrjg Swáfieatg Jteqmoiovar¡g ixáxeqov XXX. De sacrif. Abelis et Caini 60sqq.: Anima quae deum cognovit xG>v xeXeiwv fivaxig yevofiévr¡ Teista) v /.tr] devi 7tqo%siqwg iy.Xai.fj xà jxvvXá%xr¡ • yéyqaitxai yàq èyy.Qvcpiag itoieìv (Gen. 18, 6), oxi xexqv {p&ai Sei xòv leqòv nsqi ZOV àyevijiov xai xà>v Svvá¡uewv avxov ¡xvavr¡v Xóyov, enei S-sítuv naqaxaxadr¡xr¡v òqyiwv ov rcavxóg èoxi cpvXá^ai. Tò yàq xrjg àxQÙTOQOg ipv%rjg vaua qéov Sia axófiaxóg xe xai yXúxxr¡g ítáaaig áxoaig èrtavxXelxai, wv al /xèv eiqv%(t>qovg Se£afievàg '¿%ovoai xo èjteia%eó(.ievov g>vXáxxovoiv, al óè Sia axevóxtjxa jtóqutv àSvvaxovaiv aqòta&ai • xò S1 VTteq^XvQov àxaxaa%éxiog btXSÓfisvov axíSvaxai Ttávxrj, wg vjtavanXelv xai ejcivr¡%eo&ai xà xexqvfifiéva xai (poqvxov xqóttov eixaiov xà jtáar¡g à^ia ottovSijg juexà avQfiov xaxacpéqeo&ai xxX.

Cum d i g n i s igitur et p r o b a t i s v i r i s iisque s i l e n t i i t e n a c i b u s mysteria communicanda sunt, ceteri arceantur. Legum alleg. II 57 : Ov yàq naoiv kmxqeitxéov xà &eov xadoqSv òitóqqrjxa, àXXà fióvoig xolg Svvafiévoig aixà izeqioxéXXeiv (i. e. tegere) xai cpvXáxxeiv. Malorum est prodere xà áitÓQqr¡xa xcà f¡ov%aoxéa (De spec. leg. II 50). Cf. fr. p. 651 Mang. (ex Jo. Dam. Parali. 533 C) : Ol XáXoi xà òcpdXovxa f¡ov%aCeodat qrjyvvvxeg xqórtov xtvà vito yXoiaoaXylag itqo%éovaiv eig 5>xa àxorjg oix. 8ì;ia. D e fuga et invent. 81: (Pikavxoi Sì] ¡i&XXov f¡ yiXo&eoi isrcovSáaavxeg ol xoiovxoi xqóitoi itávxeg elvai ¡Saivéxíoaav e^oi 3teqiqqavxr¡qúov, ¿V ¿>g (uaqoì xai ¿cxá&aqxoi ¡xr¡S' ¿£ àriÓTTxov xr¡v leqàv cplóya xrjg ávaxaiO[iévr¡g àofìéotov xpvyj¡g xai deú xa-9-ayvi'Couévr¡g oXoxXr¡q(p xàl TtavxeXel òvvàfiu &eáoim>xai. 85 : 'EXavvsxe ovv, èlavvexe, 3) /xvaxai xai leqo oim. ¿I)xvrtaa (poirftaai jtqòg airóv. Silentium praecipue ad r e s d i v i n a s e t s a n c t a s pertinere ut vidimus ita aliis locis confirmatur: Legum alleg. I l i 100 vovg, qui deum vidit, est rà fieydÀa fivorfaia ¡ivrj^si

De philosophorum Graecorum silentio mystico

77

Deus praeter hoc nomen „dei" aliud habet omnino tegendum {De vita Mos. I I 114), o (tóvoig tolg Stta y.cù ylwTtav ao;u (Gen. 18, 1 7 )

ori zà oeavrov

I 1 6 4 : Avróg,

TLvi oòv tpvxfj àjtOKQV7treiv x a t ag>a-

el FII] fj è &eòg h>ev ovo-

[.idzcjv. Paucis iis, qui ut earn inveniant apti sunt, acumine ingenii opus est, De somn. 113: Avtrj yaq ( f j oipig) aiviyuaTuidrjg uev fjV, to de atviyua

ov liav

xolg

o £ v xa-9-o qav

dvrafuevoig

a7texqv7ZT£T0. Paucis illis est faeov kit' dllrjyoq

lav

Trjv oqaTixolg

cpiltjv

¿vdqdot (De plantat. 36). Allegoria quasi clavis est, quae abscond itos scripturae thesauros patefacit. M e t h o d u m allegoricam Philo a Stoicis accepit, quorum

80

Odo Casel

allegoriam Homericam laudat et usurpai in sermone I I de proyid.1 p. 75 sq. Aucher.: „Si enim pervenit usque in orbem terrarum gloria Hesiodi et Homeri, in causa fuere sententiae sub r e b u s comprehensae . . . Omitto quod neque illud paulo ante a te memoratum blasphemiam includit de diis, sed est indicium i n c l u s a e p h y s i o l o g i a e , cuius n o n l i c e t apud illos quorum capita minime sunt uncta 2 p a t e f a c e r e m y s t e r i a . Verum obiter tibi specimen aliquorum velut per exemplum indicabo, quatenus nempe quis poterit sententiam confirmare secundum legem; siquidem vetat lex m y s t e r i a iis qui inhabiles sunt ad mysterium exponere". Deinde Stoica piane ratione nonnullos deos interpretatur ; Yulcanus est ignis eqs. Hanc „physicam rationem" (cuius ratio ethica partem constituebat) Philo ad scripturas sacras Iudaeorum accommodavit. Ideo saepissime interpretationem allegoricam inducit verbo (pvoinunanx (Leg. Alleg. I 25, ubi sequitur allegoria ethica; cf. 3 7 ; I I I 177 al.) vel xal (pvaix&s *aì rjd-ix5>g (ibid. I 3 9 ; cf. D e p l a n t a t . 1 2 0 lóyov yaQ xat (pvaiy-wxaxov xat

rjfh-

•».éxaxov e%sl). Hic philosophandi modus vocatur q>vaioyvwiioveZv (De somn. I 164). Attamen Philo quamvis allegoricam Stoicorum methodum accurate sequatur, ultra Stoicam rationem progreditur, cum nonnumquam post physicam interpretationem aliam proferat, quam rectius t h e o l o g i c a m appellabimus, cum ad deum spectet. Yelut De Cherub. 27sqq. postquam Cherubim irjv tov jtavxòs OÌQCCVOV Q>0QAV XTI. significare dixit, iam noyam et sublimiorem explicationem affert, quae ad naturam divinam pertinet. De somn. I sol Philoni symbolum est a) mentis humanae (77), b) sensus (79), c) rationis divinae {d-slog lóyog 85), d) ducis ac patria universi (87; 90) i. e. dei. Quin etiam in libro cui titulus est Quis rer. div. her. 98 (pvaioloyia, cui astronomia opponitur, significai theologiam quam nos dicimus. 1 Philonis lud. sermones tres hactenns inediti ex Armena versione antiquissima . . . in Latium fideliter translati per P. J . B. Ancher. 1822. 2 Unctionem qnandam mystarum commemorat Firmicas Maternus de errore profan, relig. c. 22, quae tamen ab unctione de qua Philo verba facit, differt. Cf. De somn. I 164 (supra p. 78) a> Upoyavra . . . iy%$iu>v firi iurte àn£Ì7TT]sJ ecos . . . iniSei^rjS xrX.

De philosophoram Graecorum silentio mystico

81

Sed Philo etiamsi hoc allegoriae usu rationem Stoicam excedit, tarnen nusquam sé huius rei conscium esse indicat; immo eodem modo quo Stoici ablato velamine fabuloso iam nudam veritatem apparere contendebant, Philo dicit (De agricnlt. 97): 'Ev de %alg di' VTCOVOICJV àTtoòóatai TÒ (lèv fivd-wòee

syijtoòijv

o%%evai,

tò

ò' àky&èg

àgidrj

kov

evQiaxerai, ita ut vestis fabulosa ad rectam doctrinam non videatur esse necessaria. Recordemur tamen Philonem alibi sermonem imaginibus non tectum tamquam àq>dóooq>ov repudiasse. Quid hoc sibi velit ad silentium mysticum, infra videbimus. Suas denique de occultatione mystica et de sermone symbolico opiniones Philo apud nonnullas sectas inveniri con* tendit. L e g u m all. 1 1 5 : naqò /¿v&evovveg oi v f j &ei7taQ&év&v iQ0%iì^0fiév0vq V7ckq tov zà &QQijia (irjvvaai yXGntav

àitoriQayòvxag

silentium servasse. Testimoniis a Cohnio allatis (Plat, de garrul. 8 p. 505 D, Diog. L . I X 27) addimns Timycham feminam Pythagoricam supra p. 56 commemoratane Philonis sententiis in ordinem redactis iam aliquatenus q u a e e i u s in u s u r p a n d o s i l e n t i o v o l u n t a s f u e r i t perspicuum est. Occultationem sane mysticam, qualem mystae Eleusinii observavere, et fabularum Graecorum involucra penitus aspernatur Iudaeus. Quo enim illi mysteria et mythos Graecorum, cui uberrimi religionis Iudaicae et librorum sacrorum fontes praesto erant? Quodsi nihilominus artis vocabula mystica saepissime usurpat, eum his sensum novum et translatum attribuere veri simile est. An vero ilia verba mystica sermonis ornandi tantum causa adhibuisse putandus est? Nam qui proprium voci sensum demit, aut verba tantum facit sermonis expoliendi gratia, aut novum sensum, qui verbis propriis esprimi nequit, usitatis subdit. Haec ut diiudicemus, primum quaeramus, quosnam Philo initiatione dignos, quos putet a mysteriis suis arcendos. Admittit eos qui bona naturae indole et ingenii acumine excellunt, qui solidam pietatem prae se ferunt, qui linguam cohibere callent, qui a terrenis rebus se abdicaverunt et soli menti se dederunt, qui animam puram gestant. Aetatem etiam aptam requirit, cum interdum minores natu repellat. In universum docet non omnia cum omnibus communicanda esse, sed ea sola, quorum auditores capaces sunt. De spec. leg. I 120: Meradovéov

yaq ov ttSoi

ítávTtov,

hjtpofiévois'

si de fitj,

TÒ xáXhotov

òlkà

iwv

ègiagfio^ómov

roig

xaì kvaiTEÌÀaxcnov rGtv èv

fìi di' alviyfiàtwv (Leg. alleg. I l i 103). Veritas igitur, cum ex natura sua abscondita sit, velis rituum vel disciplinae externae non indiget, sed ipsa se a profanorum oculis defendit et dignis tantum pulchritudinem suam fruendam concedit. H a e c e s t v e r a et u l t i m a s i l e n t i i a P h i l o n e p o s t u l a t i r a t i o . Eo quod mystis „verarum teletarum" silentium identidem imperat, doctor doctrinae suae vim mysticam gravissime et efficacissime praedicat. Neque negare possumus eum hoc modo placitis suis mysticum colorem comparasse et maximam auctoritatem et aestimationem conciliasse. At quae magni aestimantur, ab omnibus sapientibus appetuntur. Philo doctrinam suam noluit re vera celare, sed contra omnibus dignis offerre et commendare omnesque ad earn amplectendam allicere1. 1 Cf. Zeller Ph. d. ffr. III 2*, 465 n. 2. Reitzenatein Poimandres 1904, 204 n. 1; Hellenistische Mysterienreligionen 37 sq. — Bousset Bei. des Judentums im neutest. Zeitalter2 1906, 504: Es ist keineswegs nur Jargon und Nachahmung, wenn er (Philo) zu immer wiederholten Malen seine Lehren als Mystagoge vorträgt. 519: Der Zauber der Mysterienreligion hat auch den Philo in seinen Bannkreis gezogen. Er spricht ihre Sprache und wenn er . . . seine Philosophie mit dem „Geheimnis" umgibt, . . . so ist das nicht bloß künstliche Nachahmung und Herübernahme,

6*

84

Odo Casel

ßestat ut, quid Philo de narratione mythica et de allegoria docuerit, perpendamus. De Stoicis agentes eorum methodum allegoricam nihil cum silentio mystico commune habere statuimus neque verbis mysticis quae illi effutiebant decepti sumus; philosophia enim Stoica a sensu mystico plane abhorret. Sed quid de Philone, quem rei mysticae ex animo deditum fuisse nemo negabit? R a t i o enim, quam Iudaeus in interpretandis sacris scripturis sequitur, nihilo a Stoica differì. At cum Stoici ex omnibus fabulis placita sua physica eruant, Philo physicae allegoriae theologicam (quamquam ipsam quoque physicam vocat) superaddit i. e. doctrinas m e t a p h y s i c a s quas dicimus € librorum sacrorum „mythis" enucleai. Res vero metaphysicae vel divinae non doctis antiquorum fabricis, sed natura sua, ut supra intelleximus, arcanae sunt, et quamvis interpretatione allegorica illustrentur, Semper manent „mysteria". Talibus igitur doctrinis ex natura sua absconditis optime convento sermo fabulosus non ut vestis extrinsecus rebus narratis inducta, sed ut forma ex rei natura excrescens et necessaria. Philo, si sibi constitit, propterea rationem quandam esse inter sermonem mythicum et silentium mysticum statuere, quin etiam, sicut Plutarchum fecisse infra videbimus, allegoriam Stoicam sola ratione physica gaudentem impugnare et refellere debuit. Sed hoc dare perspexisse non videtur. Numquam enim se hoc discrimen 1 animadvertisse indicat. Re tamen vera allegoria sondern innere Geistesverwandtschaft mit dem Mysterienwesen seiner Zeit. At com Philo, ut snpra probayimus, mysteria improbet, rectius Beitzenstein 1. s. c. scribit : Mit ihr (der Lehre vom Enthusiasmus) hängt die beständige Einführung Philonischer Lehren ah fivoTjjpia, die nur dem Geweihten iugänglich sein sollen, zusammen. Boussets Erklärung scheint mir nicht ganz zu genügen. Nicht die Einwirkung von Mysteriengemeinden, sondern eine ausgebildete litter arische Form und Manier scheint das Bestimmende. Freilich verbindet Ph. mit ihr religöses Empfinden. Bousset 522: Ph. ist sich bewußt, wirklich im Besitz einer Mysterienlehre von Gott und seinen Kräften zu sein. Cf. etiam Mead Ph. v. AI. und die hellenistische Theologie. Vierteljahrsschrift f. Bibelkunde I I I (1908) 183 sqq. 1 Physicam Stoicorum allegoriam differre nonnullis rebus a Philonis ratione theologica non perspexisse videtur Paulus Heinisch Der Einfluss Philos auf die älteste christliche Exegese 1908 ( = Alttestamentliche Abhandlungen hg. yon J. Nikel 1 et 2). Rectius rem intellexit E. Bréhier

De philosophorum Graecorum silentio mystico

85

Philoniana, cum mysticam doctrinae sub imaginibus conditile indolem agnoscat, filo etsi occulto cum silentio mystico ligata est. Silentium Pfailonis Neopythagoreorum silentii simillimum est, id quod non solum eo explicatur, quod utraque schola sensu mystico imbuta erat, sed etiam quod ipse Philo philosophiae Neopythagoricae non ignarus erat. In theologia praecipue, quae Philoni et Neopythagoreis de deo primo et summo placebant, eis erant fere communia. In hoc tamen dissentiebant, quod Neopythagorei utique mysteriorum silentium approbabant Philone utpote Iudaeo illud acerrime aspernante. Ergo cum apud illos silentium, quäle in philosophia servabant, cum mysteriorum disciplina aliquo modo coniunctum sit, hie silentium suum iam p i a n e a radice e qua processit a b s c i d i t . Quod nonnumquam ad Aegyptiorum mores mysticos provocat, Neopythagoreos imitatur ; et cum sit Iudaeus, sua aetate Iudaeis Les idées philosophiques et religieuses de Philon d'Alexandrie 1908, 35—66 La méthode allégorique, qui p. 39 haec scribit: . . . „le célèbre petit traité allégorique néo-pythagoricien intitulé Le T a b l e a u d e C é b è s nons révèle une manière d'allégorie dans le fqnd et dans la forme, qui a, avec la manière de Philon, de nombreux pointa communs. L' allégorie stoïcienne portait sur les personnages ou les récits mythiques, transmis par les poètes, ou rencontrés dans la religion populaire. Mais la doctrine philosophique par laquelle ils les interprétaient en était indépendante et développée auparavant pour elle-même. Tout a W e est la méthode du T a b l e a u . L'auteur décrit une peinture placée dans un temple et il y montre en l'expliquant allégoriquement toute une doctrine morale. Ici la peinture, l'image concrète, est le m o y e n i n d i s p e n s a b l e , sans lequel on ne saurait arriver à la doctrine morale qu'il représente. La vérité est p a r elle-même cachée, r e c o u v e r t e comme d ' u n voile p a r les f i g u r e s et il faut pénétrer le sens de ces figures pour l'atteindre. Une pareille idée fait de l'allégorie, non plus une méthode auxiliaire, comme chez les stoïciens, mais tout a fait i n d i s p e n s a b l e à la recherche de la vérité. D' où e s t p r o v e n u e cette idée que la v é r i t é d o i t ê t r e c a c h é e s o u s d e s s y m b o l e s ? Elle parait être née d e s m y s t è r e s , et plus particulièrement des mystères'orphiques" etc. Quae Bréhier de Cebetis tabula scribit, videntur esse falsa, cum libelli auctor Stoica plane ratione praecepta moralia antea concepta ex tabula eruat. At quod dicit Philoni et aliis sermonem symbolicum non meram formam esse, sed necessario usurpari ad secretam veritatem aliquatenus manifestandam et hac in ré cum mysteriorum disciplina cohaerere, verum vidit. Rem tamen aliquanto clarius quam Bréhier mihi explicasse videor.

86

Odo Caael

nomen dei pronuntiare non licuisse scil (De vita Mos. II114, sapra p. 77). Neque philosophi P l a t o n i c i primi et alterius p. C. n. saeculi quos recentiores Platonicos nominamus, ut eos a Neoplatonicis distinguali]us, ad rem mysticam non proclives erant, praesertim cum doctrinae Platonicae elementa Neopythagorica admiscerent. Inter quos primum locum obtinet P l u t a r c h u s Chaeronensis. Qui m y s t e r i o r u m s i l e n t i u m se servare testatur in Consol, ad uxorem 10 p. 611D: Kaì ¡ur¡v & rùv aXXojv àxoveig, ot niid-ovai xaxòv

nolXovg

oide

IvTtrjgóv

XéyovTeg ìauv,

TQiog Xóyog xaì xà (.ivaxiy.it ÒQytaofiwv,

«S

old'

ovòev

av (ifìoXa

& avvia/tev

oòdafifj

6Vt xcaXvei

vip

òiaXvd-évu

oe jtioteúetv

ó

TWV ttsqi TÒV J

¿XXtfXoig

oi

ná-

lóvvoov

xoivwvovvTeg.

Si-

militer in Quaest. conviv. IV 6, 1 p. 671D mysteria Liberi celanda esse dicit: Iudaeorum deus idem est qui Liber; xaì tòt [ihv TtoXXà TWV elg

TOVTO T¿x/.ir¡QÍ(ov ¡.tóvotg

òaxrà

nag'

xolg

fivov/xévoig

r¡filv eìg

8 de Xóyqi óieX&eìv

oi xexdiXvrai

xaì

tolg

Ttag'

olvov

liti

rov

qrjict xaì

xr¡v TQisrrjQixrjv

itgòg

&eov

lavi

(piXovg

dioQOig,

òi-

TtavtéXeiav

avògag,

aXXwg

¿tv ovzoi

ve

xeXevwoi,

eroifiog. Ea quoque quae Orphicis de „ovo mundi" placuerunt profanis abscondenda sunt, Quaest. conviv. II 3, 2

Xéysiv

p . 6 3 6 D E : To 83 kitì xovioig, ^Oqcfixòv1 (palvsi TWV

xaì

leqòv

Xóyov,

eg>r¡ yeXáaag, og ovx

TtQSoftvteQOv, àXXh xaì èfiov

xeio&w"

TtqeofivyévEiav xafF

ogvi&og

„àeiow

ovXXafiòjv ix7taaav

ávarííhjoc

'HQÓÒOTOV ( I I 1 7 1 ) '

xaì tari

¡¡vveroioi"

fióvov tàXXa

TÒ (¡)òv

avtij)

zrjv

fisv

TÒV ÒLTCOanáv-

„evaxo/xa

yÙQ (ivoitxáTSQa

XTX.

Silentii P y t h a g o r i c i Plutarchus mentionem facit in fragmento incerti libri (VII 150 Bernardakis. ex Stob. flor. 33,16; cf. supra p. 55): . . . torno èxaiytjoiv oí JJv&ayoQixóì xaXoùvreg

ovdev À I T T , x q i v o v x o

tolg

7I€QÌ

&EG>V O TI tv%OIEV

hafiwg

et clarius etiam in Quaest. conviv. Vili 8, ubi Lucius Pythagoreus convivís de symbolis confabulantibus silet; dein Empedocles quidam dicit: Ei de tavra TWV inò Tfjv ¿%e/.ivd¿av ÌOTÌV, àXX1 èxslvó yt, òoxG) /uijV S Q Q Ì J T O V slvai (ir¡T> àvél-oioTov itQÒg kéqovg XTX. (p. 728DE). Sermonem sym-

xaì

ev%eqwg

1

iqwtwai

Cf. Abel, Orphic, fr. 42.

De philosophorum Graecorum silentio mystico

87

b o l i cum Pythagorae attribuii in libri De Iside et Osiride c. 10 p. 354 E F : Pythagoras . . . &av(iáoag zovg tivóqag (sacerdotes A e g y p t i o s ) á7te¡iinr¡aaxo zò ovfi^ohxòv avzwv xaì fivoTijQicoòeg, àvafisi^ag aìvlyfiaai rà dóyfiata xtk. „Teletae" in universum in libro De defectu orac. commemorantur (14 p. 417C): IleQÌ fxev ovv zwv fivaz ixwv, Iv olg zàg fieylatag sfMpáaeig xal òicupàaeig Xafìelv sari zfjg 7teqì daifxóvuv àXrfteiag, „eSazo/ué fioi XELA&O)" 'HQÓÒOZOV. Ad orgia Bacchica et Isiaca simul haec verba spectant (De Is. et Osir. 35 p. 364E): t ò (lèv áítÓQQrjza xatà %d>Qav èw/iev, S ó' èfMpav&g ÒQGÌOI &ántovzeg ròv ^Aitiv oí íeqelg . . . @ax%eíag ovdèv àitodel, ad res Aegyptias simul et Graecas haec (ibid. 25 p. 360 F ) : %à yàq Ftyavtixa xaì Tizavrx.cc 7taq' "Ekkr¡oiv qòófiEva . . . ovdèv àizoíelnovai z&v ^Oatqiaxàtv xaì Tvcpaivix&v alkwv & o¡v nao iv e§eanv ávédtjv fiv&oloyov/uévtuv áxoveiv ooa re fivatixolg ísqolg 7teQixalv7tzó¡A.£va xat telezaìg áq qrjza Siaa eifii n&v tò yeyovòg xaì ov xaì eaófievov xaì tòv éfiòv itéitXov oidsig nio &vr¡tog áítexálvxpsv". Aegyptii Iovem vocant 'Afiovv, quod Mave&wg ó 2e¡3evvvtr¡g tò xexqv ¡ifiévov oietai xaì tìjv xQvxf) tv vito tavtr¡g ár¡Xova{bai tf¡g qxtrvr¡g . . . Jiò tòv jtQwro v &eó v, ov tqi maini tòv avtòv vo^iiQovaiv, Mg áavf¡ ysvéadai xaì dfjXov avtolg, ^4/xovv Xéyovatv. 'H (lèv oiv sviacela tftg7reqìtà&Eiaoog, áXX' eativ OTCT¡ travet tf¡g álrjxbelag xaì tò fiv&wdeg2. Theologia quoque non plena cognitione fruitur, De Is. 68 p. 3 7 8 B C : Tòv d"Aqjtoxqátrjv otite à-EÒv àteXfj xaì vr¡mov ovte %BÒQÓIziav ttvà vofitatéov, àXXà tov TteQÌ d-swv sv àv&qdìTtoig Xóyov veaqov xaì àteXovg xaì àòiaq&qùtov Tvqoatátrjv xaì oo)fpqoviotr¡v• dio tip otóf.ian tòv ÒàxtvXov 'é%ei 7tqoaxsi/j.svov s%€fivd-lag xaì aitonf¡g ovnfìoXov. Theologum igitur fabulis et imaginibus veritatem etsi indicantibus, sed non piane denudantibus uti convenit. Fabula est velut iris, quae solis imaginem recipit et reddit (De Is. 20 p. 358 F — 3 5 9 A). Iam apparet allegoriam Plutarchi, quamquam, quod ad viam ac rationem attinet, Stoicae simillima fuerit 8 , alioqui multum ab ea discrepasse. Chaeronensi enim forma fabulosa, 1 Cf. De Is. 76 p. 381B: Bléiteiv fif¡ flXsnó(levov, o ttp npiÓTtp & e(p evfi/3é/3t¡xev. * C£. De Is. 68 p. 374E: Xfrjaiéov Ss iole fiv&ois ov% me hóyots náfinav ovoiv xrX. et ibid. 67 sq.

» Cf. Zeller Ph. d. Gr. I l i 2 * p. 214 n. 4.

De philosophornm Graecorum ailentio mystico

91

quae a Stoicis vestis doctrinae pro libidine veterum superaddita putabatur, plane naturalis et necessaria esse videtur, ut res divinae, quae verbis satis enarrari non possunt, aliquatenus imaginum ambage exprimantur ita, ut obscurae semper maneant. Fabulae et symbola verum et demonstrant et tegunt, produnt et tacent. Ergo Plutarchi interpretatio allegorica vero, non fleto vinculo cum s i l e n t i o iuneta est. Quod silentium rectene vocatur mysticum? Supra vidimus philosophum Ghaeronensem mysteriorum silentium custodisse. Sed etiam altioris significations eiusque philosophicae silentium mysticum recte Plutarcho adscribes. Silentium enim (et sermo symbolicus) circa deum versatur humano ori ineffabilem et res divinas rationi hominis impervias. Ubi vero res divinae se abscondunt, homo religione mystica, qua illas assequatur, utitur i. e. ausilio divino et favore se veritatem intellecturum, immo possessurum esse et hac via cum deo uniri posse sperat. Ideo Plutarchus De Is. 1 p. 351C itàvxa /lèv inquit öel ràya&à Tovg

vovv e%ovtag aìreìo&ai

avTùiv

kit io tri (trig

Ttaqà

oaov

&ewv,

kqnxxóv

/¿aitata

èaviv

óè xrjg

àv&Qwjzoig

tisqì

fiexióvxeg

itatf avxGiv èxslvwv. Mens corporis expers veritatem intuetur et tangit, De Is. 77 p. 3 8 2 D E : 'H ev%(inue&a xvy%àveiv óè xov votjtov òiaXdfÀìfiaaa

xal

eiXixgivovg

xrjg tpvxyg

xal

&7taì;

értkov

itoxè

vatjaig

&iyeiv

WOÌIEQ xal

àoxQajiì]

TTQ

oaiósiv

Silentium quod cum talibus de rebus divinis opinionibus cohaeret, recte vocamus m y s t i c u m. Cuius altioris silentii mystici disciplina tacendi in mysteriis usurpata non est nisi exemplar et praeparatio. Inde ultimam silentii r a t i o n e m rerum divinarum indolem occultam esse colligitur. Quidquid autem occultum est, animum hominis simul terret et ad quaerendum invitai. Sermonem symbolicum timorem et reverentiam excitare scribit Plutarchus De Pyth. orac. 25 p. 406F—407 A: EÌ yàq dóévai XQÌj xov S-sòv, &g cprjoi lotpoxlijg (fr. 298 Nauck.), „ooq>oig (lèv naqia%s

xxl.

aivix%f\Qa

9eov ov

0T¡/iaivófiev0v

TOVTO

tpiXofiadovvTee ei'píoxcaoi SvvavTai

ayaaróv'

11]V

owiévai. TO

TIVOS

ol

DXRJ&eiav'

Kal

7T.OLRJHY.7IS xal TEOV

evfiovoias

yáo

fie Ta

¿orí

Ta ¡nev alvnTofiévov asfivÓT

\pv%aya>-

Se áfia&eTs

Se (PAVEQÍOE Xeyófievov

etiam Josephus Antiqu. Iud. praef. 14, 24: &¿T ov SERÍAIS, Ta Se AXXR¡yoQovvToe 2

YAG aíTcov

fíe TA

neos

TÓ

evreXée.

firj uev

Cf.

TOV VO/IO-

rjToe.

Notamos Plutarchnm fabulas torpes et obscaenas tamquam indignas TCOV SvocpTjftOTÚTCOv Téicere Deis. 20 p. 368E: Tov fiv&ov Ta xefáXaia éj;ai(>e&évTa>v.

De philo8ophoram Graecorum silentío mystico

93

silentio vel forma symbolica tegendae mysteriorum auctoritate fulciuntur, tantum non cum illa confundaturl. Silentium igitur philosophicum, quod magis magisque a disciplina mystica separali et sui iuris fieri observavimus, iam ad illam quodammodo reverti videtur. Hac re Plutarchus a silentio, quale Plato servabat, recessit, quocum in nonnullis aliis concordat. Platonem verbis tectis et aenigmaticis nonnumquam usum esse Plutarchus opinatur D e Is. 4 8 p. 3 7 0 F : üXáztov db itoXXa%ov ¡uèv olov sítrjXvya^ófievog nal jtaqanaXvjtzófievog zGtv èvaniiov á(¡%G>v zr¡v fièv zavzòv òvofiàKei, %r¡v dè -9-ózeQOV. 'Ev de zolg Nófioig ijóì/ itQsoftiheQog &v ov di' aìv ly fiCòv ovòs ovfifioXixwg, àXXa xvQiotg òvó/iaatv ov [iiq tpvyf¡ qn¡ac xtvsío&ai tòv

nóo(xov xzX. In libris qui inscribuntur De sera numinis vindicta et De genio Socratis aeque atque fecerat Plato mythos disputationi dialecticae adiunxit. At vero cum Plato instituía mystica ita proferret, ut ea placitis suis philosophicis piane adaptaret, Plutarchus silentium philosophicum cum mysteriorum silentio artissime coniunxit hacque ratione ultra non solum Platonis, sed etiam Neopythagoreorum (ut taceam de Philone) silendi rationem progressus est et ad opiniones Herméticas et Neoplatonicas propius accessit. Ex ceteris huius aevi praeter Plutarchum Platonicis pauci tantum loci afferri possunt. M a x i m u s T y r i u s diss. IV Hobein. more suo rhetorico de fabulis philosophatur : 5 návra

[¿sarà aiv ty(xázwv, xaì Ttaqct noirjzalg xat nuqa (piXoaócpoig. *Qv èyw zr¡v itQÒg zò áXr¡9-eg a lòdi áya-rtío (.i&XXov f¡ zrjv 7taqQTJAlav z&v V£ÙJT£QWV. nqayfiázurv yàg VN ÀV&Gtorci vr¡g àad-ev e íag o i xa&OQto[A.év wv aaq>S>g eioxyftovéozegog SQ^irjvevg ó [iv&og. 'Eyw di et ¡uév zi nXéov ì&eàoavro z&v TtqoTSQuiv ol eiteiza, (taxciQÍ^to zovg &vdgag zrjg &éag' ei de (ir¡devl TtXeovexzovvisg x a r à zìjv yvGtoiv /xszéXafiov avzwv za alviyfiaza elg (xv-d-ovg aacpelg, dédia ixr¡ zig aizGtv Í7tiXá^r¡zai á g é j - a y o p e v ó v z c o v ájtoQQr¡zovgXóyovg. Tlyàqàv&XXo str¡ (¿vd-ov xqeía; Xóyog ítSQiaxeTtrjg èzéQqi xóofiq), nad-ájteQ za 1 Velat mysteria Isiaca cognitionem rerum divinarum praebent philosophicam : De Is. 2 p. 351 E—352 A.

94

Odo Casel

là^vfxata,

olg iteqiifialXov

itéithtvg,

ià

S^aaela

yàq

ttqGrta oìaa

fib

%qvaòv

ipv%ì]

GTtevàei

rà

dijgevovaa

laura

àvevqelv,

firjxavrjv

Tégovg, fitjg

èv %olg -d-eioig kóyoig,

aìviyfiatog

Ttgòg

òè aacpearegovg,

àyvoiav

xarà

uèv

tig

. . . TÒ ov tctaxòv

lòyov

¡xéaov

fjdv

(ir)

ùg

eatmjs

È^evQOv

xaTavoTqaavreg

dia tò

koyia/xoìg,

de àyartq

[ivd-ovg

fjooov

f,lèv

hit"

àq>aveo-

ovxag

STtiatt]-

Jtiatevofiévovg,

-/arò

óè

[cf. Arrian. Anab. I I 1 6 , 6 ei firj

%ò Ttaqóòo^ov ànimovfiivovg-

TOV Xóyov àjtoxQvrtTeiv TTJV xpv%rjv

•mai xeiQayoyyovvreq

JTOOÌV

xavaftavrevofiévi]

rolg

Tv%ovoa

xaì

ooòoxlav.

fibv èv

e/et"

'éqyov. 6 TOVTO TOÌWV OÌ itoivjvaì avifj

itoci aqyvqov

TTJV itq

avtùtv

&av(iaOTix&g

Se tGtv ov% oQùJfiévùiV xaì tv%ovoa

Telearaì

fj àvd-qiojcLvtj

TOV de ànóvrog

tifiq,

oi

¿Ttoaefivvvovreg

e&éXoi Tip

TÒ ^rjzeiv

liti

TÒ

[àv&q]

fina

xaì

Haec doctrinam Platonicam quamvis aqua satis dilutam sapiunt. Geterum Maximo deus dugevvSa&ai

TteQaiiéqo)

xil.

est &QQ7]Tog quavfj (diss. I I 10A); cf. Zeller Ph. d. Gr. I l i 2 *

p. 223. Adiungimus A l b i n u m , qui in introductionein Platonis dialogos c. 27 p. 35 ed. C. Fr. Hermanni Platonem cum paucis tantum doctrinam suam quae est de deo communicasse scribit : Tò ftèv elvai

dì] TI/ÀUÌTOTOV xaì

(taàtov

ovre

evQÓvrag

¡.léyiarov

locum Tim. 28 C mutavit : Tovóe

TOV Ttavròg

vaTOv Xéyeivl]1.

evqelv llàvv

Tòv

TE egyov

Tfjg Ttegì

TOV àya&ov

p. 2 0 : Ileqì

Tfjg TQÌTI]g àgxVS

eig itàvxag

[lèv

yccQ òliyoig

jtQoxQi&eioi

i\v (UXQOV óelv xaì ¿ÌQQTJTOV

àya&òv

àatpalèg

xaì

ovv

ovre

rroiriTrjv

evqóvra

o nXàzwv.

[sic

xaì xaì

Ttaxéqa ààvroìg

fieréòoixe.

(i- 6. d e deo) novr(téov

fjyehai

¿¡¡ero

eig itàvrag

TWV yvojQÌfiojv àxQodaewg

evgelv

extfèqeiv

Ibid.:'0

TÒV

ye

C. 1 0 lóyov, itqùTOg

. . aqQìjtog. A p u l e i o quoque deus est ineffabilis. De deo Socr. c. 4 p. 9, 15sqq. Thomas. Platonem de parente deorum inducit docentem: „Hunc solum maiestatis incredibili quadam nimietate et ineffabili non posse penuria sermonis humani quavis oratione vel modice comprehendi, vix sapientibus viris, cum se vigore animi, quantum licuit, a corpore removerunt, intellectum huius dei, id quoque interdum, velut in

&eòg

1 Cf. Cicero Timaei § 2 : „Atque illtim quidem quasi parentem huius universitaria invenire difficile est, cum eum inveneris i n d i c a r e i n v u l g u s n e f a s " . Cf. etiam De deor. nat. I § 30 secundum emendationem Th. Birtii Beri. phil. Woch. 1918, 574 et Apul. De Plat. I 5 infra p. 95.

De philosophorum Graecorum silentio my etico

95

artissimis tenebris rapidissimo coruscamine lumen candidum intermicare". De Platone I 5 p. 86, 15 sqq. Th.: „Deum Plato pronuntiat indictum, innominabilem. et, ut ait ipse, àÓQatov, àódfiaatov, cuius naturam invenire difficile est, si inventa sit, in multos earn enuntiari non posse. Platonis haec verba sunt : &eòv evQelv re egyov

vcerovTheo

svQÓvia

te eig itolXovg

Smyrnaeus,

extpegeiv

qui in Expositione

àòv-

rerum

math. p. 14 Hiller. TT]V rptXooocpiav, inquit, fivrjaiv (pair] tig &v àkrj&ovg xeksTfjg xal rCbv ovtwv wg akrj&fog fivarrjQÌwv nagadoaiv,

videtur translatione rhetorica tantum usus esse. Libros H e r m e t i c o s si perlegimus, primo aspectu non sectae philosophicae placita, sed sodalicii religiosi libros sacros in manibus habere nobis videmur, cum omnes una voce se doctrinam a dis acceptam neque ab ullo hominum inventam tradere profiteantur. At cum alii tum los. Kroll libro nuper edito qui inscriptus est Die Lehren des Hermes Trismegistos1 doctrinas a Mercurio Termaximo pervulgatas cum philosophia, qualis aevo imperatorum ex opinionibus Graecorum et Orientalium commixtis exorta est, plerumque concinere probaverunt Mysticum igitur splendorem quoque, qui Mercurii libris offusus est, et silentii legem, quam doctor divinus discipulis identidem imponit, tam ex superstitionibus mysticis quam ex philosophia originem duxisse suspicio est. Altera sententia eo videtur confirmari, quod philosophos, quos adhuc tractavimus, silentio mystico fa vere deprehendimus. Sed priusquam hanc quaestionem diiudicamus, omnia, quantum fieri potest, silentii mystici testimonia ex libris Hermeticis qui extant conquirenda sunt 2 . Doctrina Hermetica talis est, quae paucis tantum gratia deorum electis 8 aperiatur et tradatur ceteris seclusis et a profanorum auribus defendatur. Tractatus XIII corporis Hermetici (p. 114 Parthey.) inscribitur: 'Egpov %ov Tgiafieyiarov 1

Beiträge zur Gesch. d. Philos, des Mittelalters hg. von Cl. Baumker XII 2—4 (1914). Cf. Guil. Kroll, Paulyi-Wiss. RE VIII 1 p. 793sqq., praecipue 815. 2 Diversos doctrinae Hermeticae gradus non distingnimus, cuius quaestionis difficillimae incerta initia fecerunt Zielinski Archiv f . Beligionswiss. VIII 321 sqq. et Bousset in censura libri Krolliani Goti. Oel. Anz. 1914, 697—755. » Cf. Bousset 1. c. 729 sq.

Odo Casel

96

JCÇOÇ TOV víov Tat ev OÇEI Xóyog àjtôxçvqioç ÍCSQÍ itaXiyyevsoiaç xal oiyijç snayy sXlaç. In hoc libello qui doeet filio dicit (§ 16 p. 124P.): "Jxovs — rov vfivov rfjç itaXiyysveoiag, ov ovx exçiva OVTIOÇ SVXÔXUÇ sxcpávai, si FIR¡ aoï SJTI léXei IOV nuvióg. "O&SV TOVIO OV âiôàaxsrai, âXXà xçvrtRERAI SV OIYF¡. Sequitur VFIVIPDLA XQVTÍTTJ. In fine pater Silentium imperat (§ 22 p. 127, 17—128, 2 P.) : Tomo [ict&ibv 7UXQ1 ïfiov if¡g ¿QSirjg oiyr¡v 'snáyysiXai, /xrjôsvi, Téxvov, sxcpaívwv Tf¡s Ttaliyyeveaiaç TT¡V izaçàôooiv, iva ¡,ir¡ ¿>g didßoXoi Xoyiod-tb/xev. Antea monuerat (18 p. 122, 13sqq. P.): . . . ôià iov Xóyov TOVTOV rov íiegl if¡g naXiyyeveoiag, eiç ov VTT£[ivr¡[xaiiaáf.tr]v '¿va FIR¡ WFIEV öiäßoXoi rov itavxbç siç TOVÇ N oXXovç, siç ov g aviög ov d-éXsi &eôç. E x sermone qui inscribitur 'EQ/UÓV Ix tov Jtçoç Táx haec proferimus (Stob. I 277,25—278, 4 W.): OVTOI oi Xôyoi dXlyovç TtavieXûtg rovç àxQoaiàç e%ovoiv FJ %á%a ovâè TOVÇ oXiyovç eÇovoiv. "E%ovot ôs xal ïâiov sv eavioîç ' TOV g xaxov g p&XXov Ttaço^vvovoi nçoç % r¡v xaxlav • dio %QT¡ TOVÇ itoXXov g (pvXáxi s o S-ai (¿r¡ voovvraç iù>v Xsyofiévaiv irjv ¿QST^V2. In dialogi cui titulus est „Asclepius" c. 1 p. 37, 3 sqq, Thomas. Hermes Trismegistus ait : „Praeter Hammona nullum vocassis alterum, ne tantae rei religiosissimus sermo m u l t o r u m interventu praesentiaque v i o l e t u r . Tractatum enim tota n u m i n i s m a i e s t a t e plenissimum i n r e l i g i o s a e mentis est m u l t o r u m c o n s c i e n t i a p u b l i c a r e " 8 .

Placita Hermetica vocantur m y s t e r i a . 1 1 6 p. 8, 7sq. P.: Tomó (i. e. doctrina de homine) ion ro xsxQVfifiévov pvorr¡Qiov fié%Qi Tfjoôe tíjg fj^éçag. Cyrillus Alexandrinus contra Iulian. I 35 (Migne PG 76, 555 A) : Aéyei de xal 'EQ^Ç SV Xóytp RQÍT(¡> TCJV TCQOÇ ldoxXr¡7tióv Oi yàç stpvxTÔv IOTIV siç à/uvi]TOvç Toiama (ivarr¡Qia 7taçéxso-9-ai. In fragmentis quae apud Stobaeum inscribuntur 'Eçfiov Tçio/isylorov sx Tfjç isçàç ßißXov {if¡g) sitixaXov¡i¿vr¡g KÔQTJÇ XÓO/XOV, Isis Horo filio haec narrat (I 386, 22 sqq. W.) : Hermes, qui vidit ià oiçavov fivonqQia,. . . %aqáS,ag 1

2

Mercurius est vnofivrniaioynatpoe ; cf. infra p. 97. Hone locum commémorât Heinrici Die Hermes-Mystik

und

das

Neue Testament, Arbeiten zur Religionsgesch. des Urchristent. 11 (1918) 114. 8 De parvo numero electorum cf. etiam Bonsset Qött. Gel. Am. 1914, 725-731.

97

D e philoBophornm Oraecornm silentio mystico

U vi Q vip e1 TOC TtXelara aiyijaag àotpaXwg wxì XaXrpag, '¿va ^rjtfj xavxa nàg aiìov o fisrayevéateQog xóafiov. P . 394, 2 5 — 3 9 5 , 3 dea dicit: IlQÓoexe, réxvov 'SQE, Y.QVJtzf]g yàq eitanoveig &£(0QÌag, fjs ò [.lèv nqoitdtoìq Kafxijrpig erv%tv èiiaxovoag jcagà ' E Q / I O V zov jtóvzwv SQytuv vjtOfivrji*ctToyQ(x(pov, (ìyà> óè) Ttaqà zov Ttàvrtav jtQoyeveoTeQov Kafirjcpeiog . . . vvv óè amòg av Ttag' èfiov. Quae

Hermes litteris condidit, Osiris et Isis aliquando intellegent

(p. 406, 11 sqq.) : Ovzoi za y.qvnzé, cprjoiv 'EQ/xrjg, zGiv ìfxGiv eniyvwaovtai ygafifiaToiv nccvta xat óiaxQivovoi xaì uva fièv avroì wtaa%waiv, fi Óè xat Ttqòg eveqyeoiag &vyjtG)v (p-9-àvet, ozrjXaig xat òfieXloxoig xagàì-ovoiv. P . 462, 8 sqq. iterum Isis loquitur : IlQÓoexe, real, àrtOQQrjzwv yàg snanoiieig ¡ÀvaxijqLwv yfjg

ze xat ovqavov. Quorum qui particeps fit, m y s t a est: Ibid, p. 459, 3 — 5 Horus Isidi /?ovXo^iai, inquit, xaì zfjg d-ewqiag

zavzrjg [ivotrjg yevópevog ev%aQiozfj(jai aol fióri]. Isis ipsa est /ivazijg &GJteq rrjg à&avàzov (pvaeoig ibid. V. 20. In As-

clepio haec Trismegisti verba leguntur (c. 19 p. 5 3 , 1 5 sq. Th.): „Magna tibi p a n d o et divina n u d o m y s t e r i a , cuius rei initium facio exoptato favore caelesti". Auditoribus silentium indicitur (c. 32 p. 72, 2sq.): „Et vos, o Tat et Asclepi et Hammon, intra secreta pectoris divina m y s t e r i a s i l e n t i o t e g i t e et taciturnitate celate". Lib. X V I 1 p. 349, 7 sqq. Keitzenstein. (in libro cui titulus est Poimandres) rex tacere iubetur: Tòv Xóyov òiazrjQiqoov àveQ/xijvevrov (i. e. non Graece versum), tVa i*rjz£ eig"EXXrjvag eìAhj zoiavza fivozrjQia.

Decreta divina etiamsi aperiuntur, obscura manent, nisi deus mentem incitaverit et adiuverit, X I I I 2 p. 115, 14 sqq. P.: Taf aiviyf.ià fioi léyeig, SJ JIÓZEQ, xat ov% tug NAZRJQ viqi òiaXéyjj. 'Egfirjg• zovzo ZÒ yévog, Si zéwov, ov Òtóéonezat, d-élt], vitò zov &eov àvafiifiv^axerai XTÀ.

àXX'

8zav

Si* decreta divina abscondita sunt, quanto magis i p s e d e u s . Qui I 31 p. 18, 7 P. invocatur: 'JVEXXÀXRPE, ÌXQQIJZS, aiaijtfj (pwvovfieve, et in libro qui inscribitur KÓQTJ xóofiov (Stob. I 403, 15 W.) : KQVJÌZQV iv Seolg xaì aefiaozov ovo/xa. 1

l a m b ì , de myster. 8, 5 : L i b r i Hermetici i n v e n t i sunt

(in locis subterraneis templorum) «arà lepoyXvftxoie ypàfifiaoi.

Sàiv

ifp>

iv Myvnng

iv

Similia infra a f f e r e n t u r ; cf. p . 1 0 5 n . 2 .

Religionsgesohichtliche Versuche u. Vorarbeiten XVI, 2.

àSvrote

conscripti 7

iv

98

Odo Casel

Cyrillus Alex. c. Iulian. I 31 (Migne PG 76, 549): '0 òé ye tQtafiéyiarog 'EQftrjg OVTW rtég (pìjai • -9-sòv vofjaai /Lùv fa.Xt.it6v, rpqàaai di àòvvatov (cf. P l a t . T i m . 2 8 C), si1 xaì vorjaai

òwaróv. Eadem fere habet Stobaeus I I 9, 3 W., ubi v. 16 sq.

haec adduntur: 'Evvoov/Aai, ù> Tòt, èvvoovfiai, d Qurteìv àSvvatov, xovxó èouv ò -9-eóg. Ideo deo n o m e n n o n e s t , u t

scribit Lactant. Instit. I 6, 4: „Hic (Trism.) scripsit libros . . in quibus m a i e s t a t e m summi ac singularis dei adserit isdemque nominibus adpellat quibus nos dominum et patrem. Ac ne quis nomen eius requireret, Avwvvfiov esse dixit, eo quod nominis proprietate non egeat, ob ipsam scilicet u n i t a t em. Ipsius haec verba sunt: cO v àvdìw/iog."

Quia a u t e m è &eòg v.a.1 TtaTrjQ xaì %ò àya&òv otite keyerai ovxe àxovexai ( X 9 p. 73, 7 sq. P.), ideo ò yvovg xaì evaeßtjg xaì fjót] &elog est ò firj itoXXà kalwv /uqóè rtolXà

àxovwv (ibid. v. 2 sqq.).

X 5 p. 7 0 , Óictv fiTjdsv

xaì &eia (leg. xavaQyla

Qui deum conspicere vult, taceat,

7 sqq. P . : Tore yÙQ aitò Tteqì awov exfjg eijtelv.

naaCbv

(i. e. numen) H yàg yvwaig

C

oipei, aÒTOv

sec. cod. Laur. L X X I 33) annitrì TWV aia&^aewv.

%ttt

Hoc silentium m e n t i s

a rebus corporis abstractae et liberatae sapientiae thesauros

aperit, I 3 0 p. 17, 9 sqq. P . : 'Eyévero yàg ò TOV adifiaTog vizvog tfjg ipv%fjg vrjipig, xaì r) xàfifivaig twv òcp&alpwv àkrj&ivì] OQaatg, xaì f] aitarti] fiov lyxvfiutv TOV àya&ov xaì i] TOV kóyov

hwpoQÙ yevvrmaxa àyad-ùv2. Propterea Mercurius filio dicit X I I I 2 p. 115, 4 P,: iß tétivov, oocpia VOEQÙ ev oiyfj. Ideo etiam v e r u s d e i c u l t u s s i l e n t i o perficitur. Iamblichus hanc Trismegisti doctrinam afFert (De myster. V i l i 3 ) : . . . io jtQióTov voovv xaì io jtQùnov votjióv, o Sì] xaì òià aiyfjg fiówtg Segartevexai*. Animus a sensibus cor-

poris abstractus et rationis etiam actionem supergressus tacito ore deo sacriflcium unice verum offert: Xoytxyv d-valav, 1 I. Kroll. 1. s. c. p. 406 & coli. Ps.-Iustin. col», ad gent. c. 38 ét Lactantio Instit. epit. 4, 5 („etiam cai possibile est"). 2 Cf. Bousset G'ótt. Gel. Anz. 1914, 744. * Hic locus illud Porphyrii in mentem revocai, qui Apollonian Se-

cati» dicit (De abstin. I I 34): ¿¡là oiyijs xa&apàs

d'^rjaxevoaev

avróv.

De philosophorum Graecorum silentio mystico

99

quae identidem in libris Hermeticis occurrit et illis hymnis, quae evkoyiai vel ei>%aQuniai appellantur, plerumque continetur, qua de re cf. Ios. Kroll 1. c. 329—338 K Testimonia in indicium vocata silentium quoddam in libris Hermeticis expostulari probant. Quod silentium aut est reticentia doctrinae aut silentium mentis a corpore abstractae. Utrumque silentium ad rerum divinarum cognitionem spectat et ex earum natura recondita emanat. Deus porro ipse „ineffabilis" est. Haec cum priorum philosophorum, quos adhuc tractavimus, placitis fere consentiunt, nisi quod iam apertius et efficacius silentium, quo solo deus cognoscatur et colatur, secessu mentis a sensibus corporis constare docetur. Utique mira forma dicendi a philosophia plane aliena, qua omnes doctrinae ab ipsis dis initiate cuidam a corpore sevocato tradi dicuntur2, theosophiam potius redolet; earn vero non plane abhorrere a philosophiae ratione inde apparet, quod vel Plutarchus oracula et mysteria deorum pro cognitionis philosophicae fontibus habet. Quod igitur plurima elementa doctrinae Hermeticae cum philosophorum eiusdem aetatis opinionibus summam prae se ferre afflnitatem supra Ios. Krollio auctore docuimus, hoc locis quibus de silentio agitur comprobatur. Caveamus igitur, ne secretum quoddam sodalicium Hermeticum fuisse pro certo statuamus®, cuius asseclae caerimoniis arcanis initiati et nova plane et inandita theologia imbuti sint Sed philosophorum Hermeticorum societas, si qua fuit, societas fuit libera, quae virorum de rebus divinis humanisque similia sentientium et fortasse certum vivendi modum obserrantium consensu nitebatur. Quod si identidem silentium inculcant, primum quidem eo mysticam doctrinae 1 De Christianorum Xoytxf; &vaia cf. 0. Casel j Oblatio rationabilis (Tab. Theol. Quartalschr. IC 1917-18, 429-439). 2 Plerumque pater vel mater filio scientiam tradunt; cf. Ed. Norden Agnostos Theos 290sq. Id quod aliquo modo cultnm g e n t i l i c i u m Eleugioium in mentem reducit. Cf. infra p. 102,105 et Dieterich Mithraslit. 52 sq. 3 Ita Beitzenstein Poimandres 248 et passim, contra qnem disputat GuiL Kroll apud Pauly-Wissowa RE V I I I 1 ( = X V ) 820. Beitzenstein rem retraciayit aliquo modo Oott. Gel. Am. 1911, 559. Cf. etiam Bousset Gott. Gel. Anz. 1914, 737—739.

7»

100

Odo Casel

dignitatem efferunt, dein libris suis maiorem anctoritatem cour ciliare et lectorum curiositatem excitare cupiunt. Itaqne dubium est, an vera d i s c i p l i n a silentii Hermetici statui possit, Recte tamen silentium Hermeticum vocamus m y s t i c u m , hac voce sensu translato et philosophico accepta. Nam cum Mercurius se discipulum ad contemplationem rerum divinarum ducturum esse polliceatur, doctrina eius vere mystica et silentium, quod ex doctrinae natura procedit, vere mysticum est. Cum philosophia Trismegisti a theologia, immo a placitis s a c r i s proxime absit, silentium mysticum ex philosophico magis magisque in praeceptum cultus vertitur et quodammodo ad principium, unde prodierat, redire videtur, id quod primum apud Plutarchum observavimus. Doctrinae igitur Hermeticae professores priorum de mystico silentio opiniones excoluerunt simulque, quatenus philosophiam cum rebus sacris iunxerunt, silentium Neoplatonicorum, ut infra videbimus, praeparaverunt,quatenus vero, quod ad formam saltem attinet, disciplina eorum ad piatita sacra (eaque Aegyptia) propius accedit quam ad philosophiam, non multum a Gnosticorum q. d. silentio abest. Ideo priusquam ad Neoplatonicos transeamus, paucis ea scripta perstringimus, quae librorum Hermeticorum indoli et formae affinia vel certe similia sunt, Volumina dico m a g i c a ; , quibus a s t r o l o g i c a adnumeranda sunt, et g n o s t i c a . Quae quatenus ad litteras superstitiosas magis quam philosophical pertinent, breviter tantum tangimus ; cum vero elementa philosophica nonnulla in usum verterint, ea praetermittere non licet 1 . A s t r o l o g i , quos primo loco ponimus, quia Nechepsonis et Petosiridis q. d. libri ad aetatem hellenisticam redeunt, sapientiam mysticam et secretam iactant. Firmicus Maternus Math. III praef. § 4 et c. 1 § 1 2 haec exhibet: „Uli divini viri atque omni admiratione digni P e t Osiris e t N e c h e p s o , quorum prudentia ad ipsa s e c r e t a d i v i n i t a t i s accessit eqs. Volantina magica et gnostica hoc loco ingerimos, quia magiae et gnoseos studium primo et altero p. C. n. saeculo maxime videtur exarsiase, etiamsi quae exstant scripta maximam partem posterions aetatis sunt. — In universum cf. A. Abt Die, Apologie des Apuleius RVV IV 1907, 66 sq. .-^i2 Emestus fiiess, Nechepsonis et Petosiridis fragmenta magica, PhiL Snppl. VI (1891-93) fr. 26 p. 376 sq. 1

De philosophorum Graecornm silentio mystico

10Ì

Mundi itaque genituram hanc esse voluerunt secuti A e s c u l a p i u m et H a n u b i u m , quibus potentissimum M e r c a r i i numen istius s c i e n t i a e s e c r e t a c o m m i s i t " eqs. Vettius Valens Anthol. II 41 p. 124, 2sqq. Kroll.1: "Eòo&v oìv x òr xónov

I x TÌlriQOvg avvzExa%évai

ZOVTOV

fivar

ixCjgàitoxéxqvtp

"Ean

òè

xal

exegog

e XéywvxxX. xqónog

o IIsxóaiQig,

et

xal

Idem III 10p. 145,26sqq. 3 :

. . . ov xal

ò (ìaoiXevg

IlsxóaiQig

Ps.-Manetho (ed. Koechly.) E 1 sqq.s significare videtur Petosiridem sapientiam suam hausisse 'E!; èdvxwv (i. e. secreti) ÌSQWV ¡3i@Xa)v . . Kal xqvcp i[i(av oirjkùiv, &g ijQano 7tóvaoct£w edijXcooe

[ivaxixuig.

oe, àòeXvoixGtv nqayfiatuiv àxovtiaavteg (tollentes) tovg ^rjvrjtàg eig za ov ipvaixà rtqdyfiata fte&oàevwoiv, o dì] xal yéyovev. Alle-

goria igitur duce mens humana a rebus corporalibus ad res

104

Odo Case!

intellectuals et divinas surgit. Sed non solum duplex loquendi modus, sed etiam lingua duplex ab alchemistis distinguitur; quarum altera est corporalis altera caelestis et secreta: p. 228 Zoioifiov Ttegì ÒQyàvwv nai xa/xivajv yviqaia értofiv^aza. tov Q GTOIXELOV. § 1 Tò 2 atoiyjùov otQoyyvXov RB öi¡.legég, rò àvfjxov r f j eßöo/urj KQÓVOV Cdivfl, nata xrjv svaoifiov qiqdoiv xarà yctq rrjv àaófiarov äXXo ti èativ àvegfi^vevzov. '0 (lege àveQfitfvevrov, o) fióvog Nixód-eog1 xe•KQVj^fiévoe (lege xeytQVfifiévwg) olòsv. Similiter Iamblichus De IISQÌ

myster. 7, 4 voces esse docet, quae a solis dis VOEQG»G intellegantur, quarufa significatio hominibus occulta sit, nisi di earn aperuerint2. Aliis locis daemonum i n v i d i a reticentiae causa esse perhibetur: p. 315 sqq. Ilsgl vr\g 3dctg -/.al iegSg réxvtjg TGÌV (pikoaóqxDV. § 1 : 'Hpeìg fiev sv aìvlyfiaoiv ygàipavTeg èGt/nev ifilv voig svrvyxàvovaiv zq> itaqóvxi ßißki(p iitifióvoig axokàacu xot àvsQevvfjaai xov fivarrjQÌov trjv inód-eaiv qnjalv yàq ò (ptXóooq>og, ori äV&QOÌJCOI yeyqàqxxoiv, òai/uovsg ós (pd-ovovatv. Cf. Olympiodorus (p. 85 sq.) : . . . evì-ao&e naqa -9-eov fiadeìv, qrrjoìv ò Zwaifxog' oi avd-qojTioi yàg ov jtagadióóaai, uaì oi òaifioveg (p&ovovoi. Haec si recte intellegimus, mysteria ideo

caute tractanda sunt, quia daemones eorum cognitionem hominibus invident8. Papyrus Graeca Holmiensis quam Otto Lagercrantz edidit 1913 uno tantum loco silentium exigit: it 28 sq. rìjgi àrcóxQvyov TtQ&yfia, nulla causa mystica indicata; cf. Lagercrantzii comment, p. 143 1

De hoc Nicotheo G n o s t i c o r n m propheta cf. C. Schmidt Gnost. Schriften in kopt. Sprache = T.n. U. hg. von Gebhardt u. Hamack YIII(1892) 1/2, 602sqq.; B. Liechtenhan Offenbarung im, Gnosticismus 1901, 29sqq. 2 Cf. Philo De vita contempi. 78 (supra p. 81). " D e d a e m o n i b u s a r c a n o r u m c u s t o d i b n s Iamblichus, De myster. VI 6 sq. dissent, ut explicet, qnomodo theurgi in deos minas iacere possint •(verba vide infra p. 126 sq.). Qui minatnr se arcan ailla divulgatnrnm, potestatem aliquam in daemones habet. Hac de re nescio an alchymiae professores cogitavermt, nbi de daemonum invidia verba facinnt. Cf. etiam infra p. 121. 1 De usu vocnm mysticaram alchymistico cf. etiam Reitzenstein Hellenist. Mysterienrel. 141 sqq.

De philosopkorum Graecorum silentio mystico

105

Libri quoque quibus de magia quae fit ope l a p i d u m vel p l a n t a r u m agitur silentium praedicant. Ad TÒ AT&M& libri pertinent, quibus titulus est KvqavLòeg vel KoiQaviòsg, quos F. de Mély et Ch.-Em. Ruelle ediderunt1. Prologus (p. 3) haec exhibet: 8eov Ó&QOV [iéytOTOv àyyékuv Ì.A§ìov 'EQ/URJG 0 IQIO[iéyIOTOs Mi] ovv (ter d dog XTfjfia fiéycc fióvov itarìjQ ¿vri XQvalov OQ-HOV avxolg óovg

-9-s'os o àv&QÓmoig rcaaiv fierédamev vorjzixols. àvòqàotv àyvwuoaiv, àì.V e%e ev èavròi wg óè réxvoig aov, si óvvrj&£Ìr]g, /¿eràóog ab 7tol.vxi\iov yiTrj/ia fiéya itqòg èvégyeiav xal /.tóvov àofpaXwg E%ELV, TÌXVOV ÌEQÓV. In libro

1 sub littera £"29 de „cingulo Veneris" legitur p. 27: rivuoyu- óe o TI ovósìg etsqog sy^ei • óiò /irjóevl fiezàóog %OVTO TÒ ev•&eov, et sub l i t t e r a 0 2 8 : X> óè "¡dqitov.qaxiiàv xaì rama' i^oqxitw ae, TÉXVOV, ovqavóv, àéga, yfjv, fiv&óv, Jtrjyàg re xal TTOTCTFTOVS, xal TÒV eìojtvéovra eig oè -9-eóv, /.trjóevì fieradovvai TÒ /XVOT1]QIOV TOVTO, fItjÓè ÌÒ ih) TÉÌCV([>, €1 fit] SftOg £ltj siÒévai TTjV QT\xa NÄVTWV òfiov avvóyovrce ovToi wot ¿¡pia xmv èfrvtûv- cf. Reitzenstein Poimandres 82 sqq. — „Arcana sacramenta", quae Gnostici pronantiare debent, nt eis liberum ad

110

Odo Carni

igitur speciem praecellentem, immo fastigium „syncretisroi" illis temporibus grassantis constituit. Monumentum syncretismi ipsa quoque sunt et ad Gnosin proxime accédant o r a c u l a C h a l d a i c a circa a. p. C. n, 200 scripta, id quod locorum ad silentium spectantium cum scriptis antea a nobis tractatis similitudine confirmatur. Illos qui supersunt collegit Guil. Kroll1. Saepius oracula commémorant summi dei silentium, cum loquuntur de itcnqi-xfi aiyfj (Proclus in Cratyl. 59, 6sq. Pasquali, in Parmenid. 1171, 4) vel de Sqififiovi oiyf} rwv mxtéçwv (Proci, in Cratyl. 63,25 sq. Pasqu.). eaelnm iter permittatur (Liechtenhan 137), symbola Elensinìa in mentem reyocant. 1 De oracolis Chaldaicis, Bresl. philolog. Abhandlungen VII 1 (1894) 16 ; cf. 59 n. 2; idem Mus. Khen. L (1896) 687 n. 1. De temporibus et indolè oracnlornm cf. Bresl. Abh. 1. c. 66—72; Wendland HeU.-rom. E.a 162.

De philósophorum Graecorum silentio mystico

111

IV

De Neoplatonicorum silentio mystico Ex syncretismi tenebris quasi in plenam lucem nobis emergere videmur, quando ad p h i l o s o p h o s regredimur. Medium locum inter philosophos, quos adhuc tractavimus, et Neoplatonicos N u m e n i u s A p a m e u s obtinet non aetate solum, sed etiam quod doctorum qui praecesserunt, imprimis Neopythagoreorum, placita sequitur simulque doctrinam Neoplatonicorum in nonnullis quasi praecipit. Fr. 27 1 (Euseb. pr. ev. XI 18 p. 537 C) ex V libro de bono excerptum haec docet: Ei ôè JÌEQÌ rod ôrjfuovçyov fiì] eativ ô lôyoç, ÇrjTovfiev de Ttsçl rov TCÇWTOV •te rà le%&évTa, xai '¿aroj ¡.ùv èxeîva aQçrjTa loco primus deus àçybg eçyotv avunàviuv esse

8

àcpoaiovfiai xtX. Eodem

dicitur, id quod naturam divinam summa quiete et alto silentio frui signifìcat. Hue spectat, quod idem primus deus fr. 30 (Euseb. ibid, p. 539 A) appellatur èatwg. Idem ab omnibus ignoratur: Fr. 31 ex VI 1. de bono (ibid. p. 539 BCj fjôei o nlàtuv Ttaçà toïç àvd-QMîtoiç rov fièv ôrjfjiwvçybv yiyvutow/xevov jióvov, %òv (iévtot itQûrvov vovv, ooziç xaleìTai aitò ov, jtav%ajtaaiv àyvoovfievov jtaç' ctvroîç xzX. Homo, qui deum contemplari vo-

luerit, illam quietem silentii plenam imitatus et ipse in summam 1

Fragmenta collegit Fr. Thedinga diss. Bonn. 1875. Numenius cum primum denm et demiurgnm distinguât, ab Eduardo Norden (Agnostos Theos 72 sq.) ad Gnosticos accedere dicitur. Eum potius cum Mercurio Termaximo concordare contendit Guil. Bousset Oott. Gel. Anz. 1914, 714—716. 3 Cf. etiam Lysis Pythagoreus apud Athenagoram Légat, pro Christ. 6: Avais Sk . . i àçid'/iôv &ççritov ¿çiÇercu tôv 9BÔV i. e. numerum, qui accurate definiri nequit; cf. Zeller Ph. d. Gr. I 4 334 n. 1. 2

Odo Casel

112

quietem se recipiat oportet. FB. 10 (Euseb. pr. ev. XI 21 extr. p. 543B) ex I 1. de bono: Jerjoei . . . àjteX&óvxa jzóqqm ànò xwv

aio&rpwv

rig

&vd-Qùi7tog

òfiilfjOai (i^xe

xq> àya&qi

ri

Ì^Ojov

xqóv, òlla

rig &q>axog xal

ev-d-a rov

àyad-ov

ijxh]

fióvoj

'¿zeqov,

(lóvov,

(irjòè oùfxa

àòirfft]xog

àreyjv&g

òtatQiftai

re

xal

evS-a

[néya

e grilla

(iijxe

(itjdè

0(ii-

deoitéoiog

àyXaìai,

avxò

dè

' ìv

eÌQijvr] \ èv ev/iievdq xò ¡¡gsfiov. Quia primus deus multis prorsus incognitus est (cf. supra fr. 31), Socrates et maxime Plato tectis verbis et ambiguis de eo disputabant: Fr. 1 § 6.7.9 (Euseb. pr. ev. XIV 4 p. 728 C—729 B) aixiov dè (sectarum dissentientium), tiri rgelg d-eovg xi&e(iévov IwyiQàxovg xal tpikoaocpovvxog

aixotg

axovovreg xal

rovxo

ànò

rfjg

èv

xolg

7tQoarjy.ovaiv

(lèv rjyvóow,

vixdiarjg

àel

tyovzo

kxaox(¡)

de léyeiv

nqooxvy(ag

Qv&fiolg,

màvxa

allots

ol

avxòv

¿xllrjg

dtelxfj

xvyrjg,

onwg

(ergo Socrates, ut auditoribus se adaptaret, vario modo de deo docebat, qua re errores et dubitationes ortae sunt).

itvéoi '0

de nlàrwv

Side

oiv

dè eig

itv&ayoQÌoag

[qaOTOv TÒ d-éafia . . . ( 1 1 ) TOVTO DÌ] id-éXov drjlovv Tò TÙJV

fivoTrjQiuv

fi7¡ fiEfivr¡fiévovg,

ETtlxayfia,

XGÌVÒE

utg ovx

siupoQOV

TÒ

Tuì]

eis

EKCPÉGEIV

èxelvo ov ànelne

drjlovv

aìlov TÒ -9-etov, otq> /ir¡ xat avt(¡) Íóeív TVTVYRFTAI. Veritas igitur talis est, ut se ipsa a profanis oculis defendat ; is enim,

7TQÒg

0T(p fir¡

xat avT(¡i

idsiv

Ev%v%r¡Taí, illius

omnino i n c a p a z

est

V 8, 2: 4LÒ oèds TIQÒ g Ttávzag oí itegì TWV TOIOVTOJV Xóyoi, quia scilicet idonei non sunt. Tales pulchritudo divina fugit : 1 Cum vocabulis mysticis confnndendus non est seimo Plotini difficilis et obscuras, de quo Eunapius Vit. soph. p. 7 Boiss. dicit: 'O IJho-iivos ... xtp Ao^¿5 xai aiviyaatcoSei itov %oyo>v fiaQvs ¿doy.tt xai fivorjxoos. 2 Arnobias neoplatonizans Adv. nat. I 31 p. 21, 4sqq. E. ita scribit; „De quo (deo) nihil dici et exprimi mortalinm potis est significations verborum, qui at intellegaris tacendum est atque ut per umbram te possit errans investigare suspicio, nihil est omnino muttiendom". Cf. I l l 19, p. 124, 28sqq.

De pbilosophorum Graecorum silentio mystico

115

1 6, 8 it&g Tig &edoerat xdllog ¿[irj%avov olov evdov ev ayioig leQoie fievov ovde nqolbv elg TO egco, iva Tig xal ftifirjlog '¿dy; E x maiestate divina etiam s e r m o s y m b o l i c u s e t f a b u l o s u s originem ducit, cum de contemplatione dei idoneus loqnendi modus non sit: Y I 9, 11 Tama pkv oiv fii/xij fiaia, xal Tolg ovv aoa txdeóofiéva oXiyoig. Ovòs yaQ fy ma qqdia fj exdooig oidi ivovveidi]Twg lylyvexo ovò' ànXùg xàx rov Q Ó O T O V , àXXà F I E R A ITaatjs xqlaeutg twv XafiPavóvTtov), haec non e silentii lege procedebant, sed animum pronum ostendunt, qui philosophiae placita ab indocti vulgi auribus indignis defendat. Re vera Neoplatonicos postea magis magisque quasi quoddam sodalicium secretum paucorum virorum doctrina praecellentium constituisse et vulgi commercium vitasse infra videbimus. Plotinus igitur Platonem, quem in omnibus aemulabatur, eo aequavit, quod silentium in mente sola positum esse vult et ab externis silentii praeceptis abstinet. Quod vero ultimam silentii rationem in primi dei immobili quiete et silentio ponit, quam mens humana summo sensuum et cogitationis silentio 1 Audiatur scriptor mysticua Christianns, Diadochns episcopus Photicensisin „Capitibus Gnosticis" (ed. Weis-Liebersdorf 1912) p. 10,7 sqq. dicens: "Onov nkovroe (scientiaQ diyinae), ov ovy%a>Q8l tb Xeyeiv. Me&vovoa

ydp Tore ipv'/fl Tr ayanfl rov &eov oiytoorj (p ojv ij &eXei nalaTovqäv rijt dö^tje TOV %voiov. Cf. ad hunc locam ß . Eeitzenstein Hist. monachorum, und Eist. Lawsiaca = Forschungen zur ßel. u. Lit. des A. u. N. T. N. F. IV (1915) 135. — De doctrina Plotini cf. etiam H. F . Müller Dionynio» Proklos Plotinos (Beitrage z. Gesch. d. Phil, des Mittelalt. X X 3 et 4 [1918]) 16.

117

De philosophoram Graecorum silentio mystico

i. e. ecstasi tantum attingere et contemplari possit, hac re Platonem, apud quem semina tantum huius doctrinae invenies, supergressus ad Neopythagoreos imprimis et Philonem Numeniumque proxime accedit et my s t i c a m silentii sui indolem clarissime ostendit. P o r p h y r i o Plotini discipulo praecellenti, ut praeceptoris subtilitatem in omnibus servaret, non contigit. Nam cum ilium imitatus cognitioni rerum philosophicae studeret, tamen sacra publica et superstitiones vulgares non esse neglegendas putabat, ita sane, ut, quantum fieri posset, cum philosophia conferrentur et conciliarentur. Propterea de silentio quoque duplicem yidetur proferre sententiam 1 . Sublimem quem obtinuerat Plotinus locum Porphyrius retinere yidetur, ubi 1. de abstinentia alterius, in quo sacrificia cruenta impugnat et improbat, cap. 34 summum deum solo silentio colendum esse praedicat: Ovocofiev toLvw xaì ^ueìg¿ÀÀà •dvowf.iev, tbg Tfffomjxei, (póqoig

àvva/xsai

diaqiÓQOvg tag

ttQoaóyovteg-

j l è v tq>

d-ety

Ttg àvijQ aocpog 2 eqor], firjdèv rwv aia&rjrwv STtovo/ÀÓ^ovres' lot tv àxà&aQTov. oixeìog, aiyfj

avtóv8

d-eiOQÌq Ì) &voia óè d-solg

dio

ovóè

sanv

evvlov,

Àóyo

ovò' é evòov, ¡foav iràS-u

g xad-aqa

oxevo/tev

ovòev yàg

g x a t iwv neqì

ÌJDRJ x a t rrjv

È* TOV

ini

/¿fae

¿¡g &v àia-

xa&aQcbv

fir^

àvkit)

eò&vg

o x a •r à

ipv%i]g fi fiefiolvo/tevog, aviov

fig

it&aiv,

d-viiiGimeg

o /xrj tij)

g rovTip

. . . *Ev ànad-EÌqr avrrj TeXelrai.

Svaiag

qxovìjv dia

aga irjg ipv%f}g, TOV de Tolg kóyov

òs avxov

èxyóvoig,

vfxvtaóiav

óè

èvvoi&v &eov

vorjtolg

jtQoa&etéov.

E x placito theologico haec ad praeceptum ethicum transfert in epistulae ad Marcellam datae, in qua componenda cum alia turn ea gnomologia, quae aliquo modo ad Neopythagoreos referuntur, compilavit4, c. 15: Ov talg òó^aig ovx. Sv xgrjoaio, 1 Porphyrium placita sua nonnnmquam matasse yel potius excoluisse demonstrat Bidez Vie de Porphyre (1913); cf. etiam 6 . Wolff in libro infra p. 119 n. 1 afferendo p. V ; sed silentii aestimationem nnmquam ita mntavit, ut earn non tamquam unam proponere liceret. 2 Apollonius Tyaneus; cf. supra p. 67. 3 Ipse dens sermone non ntitnr: De abstin. I l i 5 ròv ènì nàoi &eòv xat Tove aXkove rqi firj y&éyyeo&at XTA. 'jfàk' ol ye &eoì aiymvris fii]vvovot xrX. * Porphyrii libellam non multam differre a centone observavit H. Usener,

118

Odo Casel

tovutì yàç

fitjie jîiov nrjtt Tteçï

atpaXéç. rà

deov Kal

çevovra

ino

yàç xat

tpevôij xivôvvov

phil. 25).

Xóyov

toïg

Ovre

ràXtjdij

ïaov

avxóv

q>d-éyyeodai

fiâXXovTa ànço&odat

tbv

fceçï

xai

yéçei riva

%à deo(pikfj

eçya

eixfî Ttçoéodai 2o zoiavzrjv tiazrjyoQÌav ol fxkv àitò rfjg ké^sojg èitikvovaiv, àXXrjy o q ¿a it&ma. eÌQrjo&cu vof.u^ovzeg vjtèg tijg TWV atoi%eio)v (pvaeoig, ólov iv raig èvavi iwoeoi ratv 3ewv . . . o/ioiwg ozs xal zaìg dia&éoeoi òvó/.iazu d-eurv zi&évai yvcX. Ad (.i 128 sqq. (p. I l i sq.) de trecentis quinquaginta bobus Solis quaeritur, et respondetur: ^Qiazozélrjg

ôeç-, quibus addendum est c. 9 : "Ori fièv oìiv avfi^oXov xóofiov TÒ àvrga xal TWV syxoofiliov dvváftewv ÌTÌ&EVTO oi •3-soXóyoi, dia TOVTOV dedtflorvai • fjdrj ôè xal ori rf¡g vor¡TF¡G ova Lag eïqrTT ai, ¿x ôiatpoçwv IUÉVTOI xal oí TWV avrwv èvvoi&v ÓQfié¡.isvoi. . . . TOV âè VOT¡TOV 1

Exemplum mysteriorum interpretations Porphyrius nobis reliquit in

mçi dyaífiáia>v p. 22* Bidez. : 'Ev 8k rote >tar 'EXevatva fivarrjçiote ò fiìv le(>oi, quam Iamblicho adscribit Damascius in Plat. Parm. c. 43, I p. 86, 4 sqq. ed. Ruelle, cf. 1

Cf. C. Prächter Genethliakon 142 sqq.

De Iamblichi Vita Pythagorica eodem modo iudicandam est, quo supra p. 124 de Porphyrii Vita Pythagorae iudicavimus. * Liber q. d. de mysteriis etsi eum Iamblichi esse non ab omnibus conceditur, certe eins doctrinam ezhibet. 1

Odo Casel

126

c. 51, I p. 103, 6 s q q . itavxctitaoiv ànÓQqrjtos1. Cuna snpra viderimus illos philosophos ex summi dei incognita natura et immobili quiete silentii officium repetere, multo magis Iamblichus illud commendare et postulare debuit 2 . Ideo capite insequenti 1. de myst. deum solo silentio colendum esse praedicat : Tò sv àfiegég, ov xaì Eixrwv movofidì^ei (i. e. Mercurius) . . . d dìj %aì òià aiyfjg fióvrjg 9£Qcc7t£veiat. Hanc doctrinam si cum philosophis quos adhuc tractavimus comparamus, Iamblichum hoc loco ecstasin et „sacrificium rationale" (loymr]v &voiav), quod identidem commemoravimus, significare intellegimus. I u l i a n u s 3 quoque imperator oratione 4 qua Solem Eegem celebrai, etsi non de summo deo orationem habet, numen difficulter intellegi et verbis dici non posse contendit p. 1 3 1 D — 132 A : VEoti /.lèv ovv, ev olSa, j^aXenòv X«Ì tò gvveivai fregi avàòvvarov wv ¡AÓVOV, . . . cpQÓaat óè iacog Singularem omnino doctrinam de divinarum rerum retic e n z a a daemonibus custodita et ab omnibus servanda Iambliclius protulit D e myster. 6 , 7 , ut planum f a c e r e t , quomodo theurgi in daemones minas iacere possint (denuntiant enim [6, 5] se xà xQVJtxà rijg *ìoióog ixcpaveiv fj TÒ èv ^fivdaj Cf. Zeller Ph. d. Or. III 2* 746 n. 2. Cf. Gregor. Nyss. hom. VII in Ecclesiaaten (Migne PG 44, 728 D): jJia tovto fioi SoxsZ to oiyäv nQOTera%dai' tovt ian Stori to vjzip näv ixsZvo vir]/A,a re xai ovo/ia . . . ndorjs e q pirjv svt ixrje tpcov/je eativ v rprjlör e pov. "OneQ o cpiXovsixtöv vno ttjv rov Xoyov orjfiaoiav xa&eXxeiv Xavfravei nXyjfifisXoiv sie to &sZov. Tb yag vTiep näv tlvat nsntOTSvfiivov xai vTiEQ Xoyov Haimos serlv. X> Se Xöyqj SiaXa/ißäveiv im,y,siq(öv to dögiOTOv ovxsti SiSmot To vTtcp 71 av filvai Extlvo, q> avre^ayei xov iötov Xoyov (ed. exsZvo b a.t t. 1. X.)t Totovrbv ts xai tooovtov slvai olofisvos, oiov xai ooov tircelv o Xoyos E%üJot]U£i>r ovx eiScbs ort sv rtp nensZoS'ai vjieg yvomtv slvai to &SZOV, sv TovTto 1) &so7tQS7ii}s Tts^t tov oVTccjs ovtos yvXuooeTai tvvoia. 3 Iulianus Iamblichum in Omnibus fere sequitur; cf. or. 7 p. 217 B: 'EjtSftsvot veois 'i%vsotv ävSgos, ov eycb fisrä TOVS &eove i£ 'iorje 'ApioroxiXec xai UlAxaivi ayaftai XTX. i. e. Iamblichi coli. or. 5 p. 146 A. Ibid. 150 D: 1la/ißXi%os, nag ov xai taXXa nävra ex TtoXXäiv 1/ixoii t/.ctßoiitv; cf. eti&m 157 CD et Asmus Der Alkibiadeskommentar des Jamblichos als Hauptquelle für Kaiser Julian. Sitznngsber. der Heidelberger Akad. der Wiss, Phil.-histor. Kl. 1917, 3; praecipue p. 10. 4 Inliannm hoc loco Platonem (Tim. 28 C) imitari patet. 1

2

127

De pbilosophorum Graecorum silentio mystico ¿UTÓQQTJTOV ôei^eiv âaifioveç

XTX.):

TWV

àjtoqqrjTWV

/¿vozrjçiwv

èjtiTQOTtévovai ir¡v q>vXaxr¡v, ovxuj âij TOI

cbg èvtavd-a . . . TéXsia

Ttçdixwç avvexo/xévrjs tijç èv Tifi navxl âè xai oXó-A.r¡qa ôia/.tévei návxa,

(ubi

Osiridis

xaXv

TCX Et a

sepulcrum

est)

x(¡) TOC ¿C7t ó Q Ç ÏJT ova lav

¡.ajòénoxE

%f¡ g

èvavriaç

xovxo ovó' c*XQl (pwvr¡g àvexTÓv lari

âaifAoaiv èrtaxoveiv

1

EJZEI0T¡ toc èv idßvdtjt

ánÓQQr¡Ta

oïç ovv E%EI xr¡v awxr¡qíav

%r¡v ÄCP&EYXTOV

oi

âiarpEçôvxiog,

OQ[irjg eig è^vmrjta jtXslova àvaxivovoi

Pluribus verbis doc-

trina de symbolis ex natarae et rationis qua mundus a dis factns est imitatione Ortis explicatur De myster. 7, 1: IIQÓàìj aoi (¡ovXofiai zwv Aìyv7tzLwv zov TQÓTVOV rf¡ g d-soXoyiag àuQivrjvevoai' dvxoi yaq zr¡v tfvaiv TOV jtavròg nal zijv àrjftiovQyiav TITO &E&V fiifiovfievoi xaì avtol TWV fivanxüv xaì áiioxexQvfifiévotv xaì àv ras fiavreías, èyeipet Jtpòe SiaXexrtxijv Si e o e v VT¡ O tv rovs in rjxóovs rcòv %07]0[t(ùp y.t).. 8

Quis non reminiscatur illius Straboniani : lH xQvyie f¡ /ívany.f¡ ¡¡uueirat

rijv tfvaiv

xrX.Ì

131

De philosophornm Graecorum silentio myetico

vel a. pvoraywyla, quae De myst. 7, 3 commemoratur. Et nunc iam melius intellegimus, quid sibi velint verba De myst. 1, 21 omnem cultum naturam rerum divinarum imitatione exprimere docentia: ( n s a a ayiazela xal xaza vo/Liovg iegazixovg

&e(>aiteia)

vorjttp>

at al

zijv

ev

/.it/ieizai ovqavw.

de

avvd-rifiaTa

(ita Galeus loco

DRJFILOVQyOV

xal

xal

tct

ftev

v e l z a t ,

Ttazgog

z&v

&v

devqo

zrjv

xal

dno

zov

ola

olg

d q q r j z i o v

eideoi,

za

de

ze

dldia

xazaitefMpd-bza,

¡ i p d X w v ev

za^iv,

zG> V OVZOJV

&av/.taoza,

ofoav

.dice

dveidia

ztjv

"E%ei

excpio-

Ttdorjg

eixovog

Hoc loco animadvertas velim res divinas, quatenus & ( p & s y x t o i sunt, symbolis enuntiari, sicut deum aQQtjzov silentio coli supra vidimus. Praeterea animadvertendum symbola, quia res secretas continent et enuntiare tentant, ipsa nominari dndqQTqza. Ergo caerimoniae cultus ipsae sunt symbola. Ideo 2,11 actiones theurgicae eodem modo quo symbola aqqrjzoi vel &v

ovfijidXwv

zo

6, 6 (ubi iterum de divina sacerdotis

dignitate sermo est) q r j z w v

dia

vdrjaiv

voovfiivwv

Eadem significatione vox aqqrpog

evwoiv.

zijv

xzX.

o &eovqyog

&v&qwjtog evwoiv,

dia

zrjv

dvvafiiv

. . . emzdvzei rjv jtaqeo%ev

avzq>

zwv

zwv

d u o £ xoOf.uy.oig1...

zolg d n o

q q r j z w v

Ultima vox argumento est symbola non omnibus nota esse, sed solis theurgis. Symbola cum veritatem tegant, i n t e r p r e t a t i o n i s invovv digent (7, 2): 'Jixove drj ovv xal ov xaza zbv zwv Aiyv7tziwv o v f i f t o X w v f j yvCtaig.

zrjv

zwv

ovfjfidkiov

T f j g tpavzaalag

voeqav xal

z f j g dxofjg

dieqjxr\vevoiv, s'idwXov

avzwv

d7tù)v, d-sovg óè xaleìv fiaivofiéviav. Haec

attulimus, ut iterum probemus Neoplatonicos „theologicam" (cuius partem apud eos constituit „physica") allegoriam Stoica postposita et illi tamquam potiori submissa maxime amplexos esse, quae s i l e n t i u m v e r u m a g n o s c i t .

S a l u t i u s p e r g i t : IlQéitorvoi óè %wv (xv&oiv oi fièv S-eoXoyiKol (pdoaóvaw.óì naì xpvyixói jtoirjralg, oi óè ficxroì xsXenaig, STtstórj xat itäoa tskeiì] itQÒg tòv xófffiov fjfiäg xal TtQÒg %ovg &sovg owà-rtrsiv s&éksi. I a m vides mixtum

illud et fabulae et interpretationis genus, quod mysteriis convenire dicitur, physicam (xóopov) et theologicam (&eovg) et „animalem" (wäg) continere allegoriam materiali i. e. Stoica reiecta. Ergo rem m y s t i c a m sola allegoria Platonica decet, quam cum silentio coniunctam esse saepius docuimus. Silentium igitur fabularum vere est mysticum. Ultimam fabularum c a u s a m Salutius aperit c. 3: 'Eitsì

toiwv itàvxa ià Svia òfioiórrjci fièv yaLqei, àvof-ioiór^ta óè àitoatqéysTcti, sxgfjv xaì novg JISQÌ &S6>V Xóyovg òfioiovg slvac sxslvoig• '¿va trig rs ovolaq aviwv al-iot yivtavrai xaì voig Xéyovai tovg &sovg jtoi&aiv svfisvslg, OTTSQ xat óià rG>v fiv&uiv ¡xóvwg &v yévouo. Airtovg ¡isv ovv tovg S-eov g naia [ r e ] 1 %ò §t]TÓv Ts xat &QQtjzov, àcpavég te xat (paveqóv, ao (ÀV&OI

tlitelv,

135

¡.tóvoig

tolg

&eovg 7tqòg

e(i-

&7tavtag

òvvajxévoig

eiòévai.

a i twv &ewv.

"Esecri

yàq

owfiàttav /lèv xal XQrjfiàttov ev

Fabulae avtij) (paivofiévoìv, ìpv%G>v dè xal voCiv x. QVTCZo txévaiv. naturam divinam eo imitantur, quod ea quae vera sunt partim enarrant partim reticent; benignitatem insuper divinam exprimunt, cum suum cuique scientiae modum largiantur; operationes quoque deorum aemulantur, cum mundus ipse, divinarum manuum opus, virtutes invisibiles visibilibus rebus tectas servet. Quaerendum iam est, quam vim fabulae in animos audientium exerceant. E t primum quidem narratio fabulosa a r c e t profanos et impedit, quominus promiscue omnes facili labore nudam veritatera aspiciant. Iulianus, ut theologo mystico fabulis opus esse demonstret, (or. 7 p. 216 C) tò àrtoxexQvfifiévov, scribit, ifjg ztitv &tà>v ovaiag &àQTovg àxoàg

(¡¿jtteo&ai

ovx

àvé%etai

yv/xvolg eig

Fabula

qr^aaiv.

vulgus

dxa-

indoctum

prohibet,

ut ait Salut. c. 3 : "Qajteq èxelvoi (di) tà fièv ex twv

aiod-rjtGiv

àya&à xoivà naaiv èrtoirjoav,

voigtoig Sjtavtag

tà óè ex twv

VOTJT&V

fió-

LV , ovxwg oi ¡xv&oi tò ftev eìvai theovg jtQÒg

eficpqoa

Xéyovoi, iLveg òe ovtoi xal ònóloi

tolg

àvvafiévoig

eióévai. Mythi ne Veritas divina contemnatur efficiunt, cum id quod parvi emitur tamquam vile despiciatur (ibid.): Tò pèv itàvtag òvorjtoig, onovàaioig

irjv jteql &ewv àkij&eiav

dia TÒ (irt dvvao&ai Qcc&vfiiav Ifinotei'

eitixqvnteiv

tovg

dióàaxeiv

fiav&àveiv, tò

óè

è&éleiv

xatatpgovrjaiv, àia

/lèv xatatpqovelv

¡XV&OJV oix

eq

tolg

[lèv

toiig àè tàhf&èg xtX.

At

fabularum sermo tectus operosae indagationis studium i n cendit,

(pikooocpelv

twv fivdutv (eativ)

1

àvayxaì^ei.

Ibid. : Kaì tomo

¿HpeXeio&ai, tó ye ì^iqtelv

Ttg&tov ex

xal fiij àqyòv TÌJV

didvoiav e%eiv. Quin quo vehementius ad quaerendum impellunt, eo aptiores sunt fabulae. Propterea res a b s u r d a e e t dis i n d i g n a e non reiciendae sunt. 'Alla òùt ti, inter1

"Eaziv inseruit G. Muccio Studi ital. VII (1899) 49.

Odo Casel

136 rogat Salutius (c. 3), xal

xr¡v aXXrjv

äl-iov -9-avfj.axog, iva xovg

jusv

noi%eíag

átojtíav

Xóyovg

xal

ev xolg öia

xXonag

[iv&oig

xal itaxeQotv

eigrjxaoiv;

zrjg (paivo(iévr¡g átoitíag

f¡yr¡aijtaL 7tg oxaXv

öeofiovg

" f f xal

tovto

evSvg

fx/xaza,

xo

fj ifjvx¡)

de

¿Arj&ég

Idem censet Iulianus or.7 p.217Bsqq. Iamblichum de mythis Orphicis disserentem 1 secutus: To yaq év xolg [iv&oig ájiej.iiov xal vorjzov eori- xQvqiiov /xev &g %{\> ¿vi avvrjf.ifiivov XTX.2 Haec est etiam metaphysica, ut ita dicam, praecepti ethici de rebus divinis coram vulgo reticendis causa; vulgus enim, utpote multitudo, unitati quam maxime contraria est hancque tactu suo contaminaret (in Parm. IV 31; VI 80; Koch 122). Rerum igitur divinarum natura arcana reticeri vult. Sed non solum reticentia, sed in universum silentium hac ratione maxime commendatur, cum sermonem dignitate et efficacia longe superet. Cum deus summus silentio absconditus, immo Ttdarjg aiyijg ¿QQTjTÖTSQOv (Plat, theol. I I 11 p. 110 Port.) sit, homo qui ad rerum divinarum cognitionem tendit, solo silentio m e n t i s e t c o r p o r i s ad eam pervenit et, nisi pace et quiete compositus est, vulgi consortium, occupationes cottidianas, mentis opiniones 1 Cf. H. F . Müller Dionysios ProWos Plotinos (Beiträge z. Gesch. d. Phil, des Mittelalters X X 3 u. 4 [1918]) 67. 4 Alio modo silentium cum unitate conectit Philo de gigant. 52 sqq. (sapra p. 77).

Religionsgeschichtlicbe Versuche u. Vorarbeiten XVI, 2.

10

146

Odo Casel

et affectiones fluctuantes fug-it, divini luminis expers est (in Parm. V 3 2 8 ; in Alcib. I I 117 sqq.; Pl. theol. I I 11 p. 1 0 9 ; de provid. et fato I 4 2 ; Koch 130). Hoc denique silentio homo deum, quem verbis satis laudare nequit, honore unice digno afficit. Qui tacet, res divinas reveretur: In remp. Plat. I I 85, 3 Kroll. oiyfj %ft itqenovr Trjs ¿Tioxexçv/ifiii'qs nttç avi ois (sic. leg. pro aviijs) Ti eoi tmv d'ewv àXr;&tias, róv FIE-V Totovrov TQÓTIOV irjs ¿ivfroXoyias o IlXartov aTTOOxevâÇiTat xaì iryòs KatStiav eh'ai tprjoi Ttavxekws àìJ.OTOttó zaiov y.TA.

* Cf. etiam I 85, 16sqq.; 159, 14sqq al. * Arcana non quivis impune audit: In remp. II 128, 19sqq. xaì ò

avròs TROTTO» FIRFCE rwv kv A^OFJÇRJTOTS òoùiilèiUìv 7T(Ifxtvai roig (xvSo

•9-eiav xaraxXeiioaiv,

ovfina&eiag

là ògéfieva

Hyvhtatov

relovfiéviiiv

rgórrov

xatanki^Tiead-ai

ig,

eialv aixiai

talg

xal &elov

tpv%aìg

uig xovg

tolg

tegolg

negì

¡XEV

òei/uarwv &eitov nhqgeig

fiévovs, rovg de ovvdiari&eo&ai iavrwv

tekerai.

iva irtv rtegl •d-ewv àhqT&V

yiyvo-

avfi^ókotg

xal

moxàvTug oXovg èvidgùo&ai rolg &eolg xal hvd-eàì^eiv xxk.

Ex omnibus quos adhuc attulimus locos efficitur fabulas rerum d i v i n a rum involucra esse. Propterea Proclus physicam Stoicorum interpretationem non probat: In Plat. theol. I c. 4 p. 11 (Plato) . . . à/.tixrov à^iwv 7tav%a%ov jtgog iàg (pvaixàg

fiv&iav

(pv'kóiieiv

àjtodóaeig

ovfMpégeiv1 /xrjdk eitaìX&t%ew &eoloyiav dia v.

'S2g yàg avrò

TÒ

&elov

e^ì'JQRJTAI

xal

itgayfxareiag.

(pvaixrjv

Tò yàg

TIÓVTT]

TOIOVTOV

xal ov itàvv, rprjaiv2, àvdgòg àya&ov rélog itoieio&ai vjtovoiag

zà

cpvaixà 7ta9rn-tara . . . Jet

&eG>v (.ivd-oXoy^iara

yàg,

OVTCU

7tgoorjxei ITILTTOVOV,

rrjg ¡¿vd-wv

oi/iai,

ae(.ivoiégag àel TWV (paivofiévoiv

àrtoxexgvlu(.iévag èvvolag xtk.s

dea-

Ttjg o/.R]g rpvaeaig,

diqjtov xal xovg negì -9-eùiv ì-óyovg xa&ageveiv rrjg 7tegl zrjv (pvoiv

trjv -9-eo-

xal /.irjòajxov

Hoc sensu recondito

rà

itegì

e%eiv rag fabulae

dignitatem divinam accipiunt: In remp. I 79, 2 sqq. xal ovrcu àrj tCov ¡ivd-wv sxaorog òai/AÓviog fiév èanv xarà TÒ (paivófxevov, •9-eìog

de xaià

TÌJV

àtióggrjTO

v &eajg

iav.

Metaphysica fabularum causa etiam a Proclo ea habetur, 1

An a v f i f v o t i v ' ì

2 Phaedr. 229 D.

Similia iam S y r i a n u s Atheniensis magister P r o d i docuerat, cuius doctrinam Hermiam Alexandrinam calamo eccepisse docet C. Prachter in Genethliaco C. Roberto oblato 150 n. 2. I n Plat. Phaedr. 229 C ed. Ast. p. 74, ed. Couyreur. p. 30 ad verba all' si àmoToitjv adnotat: 'Evrev&iv 3

uvee cprj&ijoav ròr SmxQcifqv fiì] dnoSéxeo&at ras àvaniv^eie tfov /iv&aw, ov xaXaie èvvorjaavree. ¿IqXos ydq ìonv avròe noXXa%ov rovs fiv&ove dno8e%ófievos y.aì %Qió[i£voe avrole. 'AXXà vvv xaxi^et TOVS cls torop ias rivàs xaì six oro ioycas xaì els vhxàe air ias, àépas xal yrjv xal itvBv/iaxa avanrvooovxas xaì ilr t:iì rn uvea avaXvovrae xal etpapftó^ovras zole &èioiS npayfiaoi ras àvanrv^ete . . . Avrrj yàp rj dvàmv^tq càs àvanrvaaovaiv ot oopoi, TovTtoriv ol tieqì ià xw/.iev, àXX' ini TÒ àipaveg eQ%(i){ieO-a •/.ai ^tjTù)(.tev %ò àXrjd-ég. OvTwg ovv eig TTJV (pvaiv anoßXinovxeg LivS-onouaig èxQijoavTO, eig òè XTJV •fjf.iereQav ipv%ì]v oìlxwg ITalöeg ò'vreg xarà cpavTaaiav Ciiiutv %o de (pavxaoxiy.òv uégog iv ¡.tOQfpalg /ai xvnoig xat rolg xoiovioig • 'iva ovv TO iv f]j.ilv cpaviamc/òv Trexat, ¡.iv&oig XQw/.u$a wg &v xov rpavxaaxixov Xaiqovxog xolg /.ivd-oig 1. "AlXwg Te xat /.iv&og ovóèv eteqóv iativ f] Xóyog ipevörjg eixovw v àXrj&eia v2. E'i ovv eixwv ìaxiv àXrjd-eiag o /.tvd-og, eOTi de xat r) tpv%ì] ehòiv xa>v TTQÒ avxfß, etxorwg (.iv&otg %aÌQei f] ipv%rj wg eixwv eixóvi. 'Eitel ovv Ix jtaiötov xai àjtaXwv òvv%wv avvTQetpófied-a ¡.ivd-oig, del avxovg 7taqaXa^ßdvead-at . . . sloinòv òh einelv, il òiacpégovaiv ol VCJV (pilooófpwv ¡.tv -9- OI T Ù) v TTOTRJTI-yiatv. &a/tèv ori é-AÓtegog avxwv xat nleovexxeZ TÒV EXÌQOV yial nóìiv e%ei èldtxa)/.ia. Olov è 7t o IT}T ixò g e%ei Ttleové/iTrjfxa, ori xoiama keyei, wg xat tòv rv%óvxa pi] 7tei&eod-ai, àXX' egxea&ai ini xe/.Qvu[lévrjv àXiq&eiav . . . (p. 529): . . . nleoveuxoDaiv ovv xarà TOVXO. Ov yÒQ fjòeaav, ori /.iox&r](>òg exti ßlog àvd-qdmwv yevio&ai, og Ti/.tg ijyayev,

ÈV-9-OVOICKJTIYUIITSQOV1 avev d-eictg xaxaxütxfjg xaì

(.ivfhxuig

Xeyófitva

•9-Qdxxead-ai TÌ]V àxorjv

7tX xaì xowip. Kaì tlg àè HÌXog fj Syvioarog xaì ò egwg ; xaì riva tovxóv àvógl negiijv àXr]•9-ovg TQÓTTOV TS xaì Xóyov, TOV TE èv nagoifxia Xéyeo&ai elmxtórog, egyq> dè (ìefiauod-évTog in1 èxeivov, TOV Aài)e (iiéoag, ¿bore ovdéva TWV Tóre Caivriov àvd-géniov . . . flnioai/Ai &v eldévai olov Xéyio . . . Ov yàg egyqj HOT e eiprj (Isidorus) neiaea&ai aÌTÒv evrv%elv txégq) àvdgi . . . Oìxelv Se uóvov èv oixlaxijt f.uxQij), Tip OVTI ¡.io vada fiiov àvadedeypévov . . . Tà TtoXXà óè kit* otxoi/' diri/uegevovTa £rjv, ov Tiva àv&gumivtjv Ccoìjv, àXX1 àrexvòjg elnelv d-elav, evyàg Te àeì xaì àgtTctg ngòg éavzòv ìj jtgòg tò -9-elov ipd-eyyóuevov, /.iSXXov de oiyj] diavoov/xevov. Hoc precationis et contemplationis silentium uberius describitur Phot. 3 5 0 " 24sqq. (Asm. 15, 37 b sqq.): A V T Ì J V DÈ TTJV ifjv%rjv èv zaìg iegalg iv%alg jtgòg oXov TÒ -9-elov néXayog eXeye (Sarapio), rèe /.lèv itg&ra avvayeigo(iévrp> ành TOV aófiaTog eig éavTtfv, avd-ig dè È^IOTAFIÉV^V TWV Ì Ò Ì C J V RJ&WV xaì àva%oigovoav ano TG>V

De philosophorum G r a e c o r u m

silentio

mystico

157

Xoyin&v ìvvouóv ini zctg zip vG> ovyysvelg, ex â' av ZQÎZVJV iv•&ovoiG)oav xai izaqakLàzzovaav eig àrftr^ ztvà yaXrjvyv &eo7iç£7irj /.ai oiw àvd-çu)7iivr]v. H e r a i s c i n a t i v i t a s animum viri ad silentium pronum demonstravit : Suid. s. v. cHQaÎoxog et ôiayvd)(iu)v (Asm. 65, 10) fjv âè avrov xat FJ TTÇWZRJ yéveoig TOI ovzi [ivazL-/.rj. Aéyszai yàç xazsld-eïv ano zrjg [¿rjzçôg zolg %eiisoiv €%ù>v zov y.azaaiyaÇovza ôàxzvXov, olov Aiyvnzioi /uv-d-oloyovai yevéo-3-ai rov '£QOV xat TZQO ZOV "QQOV ZOV "Hliov. Sicut hoc loco D a m a s c i u s ad mythologiam Aegyptiam provocai, i t a in universum doctrinas Aegyptiorum mysticas et magni aestim a b a n t e t saepissime in usum suum v e r t e b a n t Neoplatonici, ut locis his p r o b a t u r : P h o t . 335® 2 2 sqq. (Asm. 3, 2 5 sqq.) Aiyvjzzioi %olvvv ozi (xev noXaizazoi ÒVS-QÓITIÙJV tìaiv, &tv ànof] yivdìGKOfiev, èXlyov zi jiâvitov, ovòùg oviuig eazìv oipifiad-rjç og ovxì rtoXkwv àxrf/.oe Xeyóvzwv ze xai yçatpôvzov. Phot. 3 4 9 b 1 5 sqq. (Asm. 3, 3 2 sqq.) Damascius sacerdotes Aegyptios commémorât ôià /.irjxavrjç zivoç ànôçov xat àvd'QOjjtlvtjg iXniòng e^io xad-eozrjxviaç er àn o G Q^Z o ig ZÀ àrtó Q QÌ]Z a ÔIAURJXAVÙIjuévovg VTTÌQ TE ocpwv avzàiv zfTG ovqavlag IXjtiòog ¡cai VJZEQ ZWV &XIojv Aiyvjtzlwv zrjg okrjg ev&rjfioovvrjg. P h o t . 335® 2 5 sqq. (Asm. 4, 5 sqq.) de doctrina sacerdotum Aegyptiorum qua de animae i m m o r t a l i t a t e a g i t u r haec dicuntur : E'ìow de fj zoiavzy ao(pla KQvjttofiévri Iv zip àSvz(p zrjg [iv&okóy ov zaihyg &h]t)-elag, OVZOJÇ fjçëfia Ttaqayvfivovzai xazà figaxv zip dvva¡xévw Tcgòg &eòv àvaxlivai zip/ Isçàv avyrjf zrjg ipvxfjç- Isidorus in s a p i e n t i a Aegyptiorum versatissimus e r a t : Phot. 350, 3 6 sqq. (Asm. 25, 2 2 sq.) oi òs -mal sv zolg AiyvTtzloig cpiXoooq>f[naai zòv ìoidwgov avveçyôv xat avyxvvrjyézrjv jtaqeXdfi^avov zrjg e v FLV 9 6) XENQV /À [iévtj g di g àhrj&Gtg ieçâg àhrj&eiag Y.Z'1. Aegyptia e t G r a e c a facile conciliari possunt: Suid. s. v. légauxij (Asm. 4, 2 9 sqq.) &aze xat qaòiav elvai zìjv ècpaç/xoyrjv zip ftovXo(iévq> itQoaaQfiótzeiv zolg A'iyvnzioig za zwv 'EXXrjvwv. Quin etiam G r a e c i m a l t a a b Aegyptiis accepisse dicuntur: Suid. s. v. leçazixii (Asm. 5, 7 " s q q . ) àitò yàç zwv AiyvTtziwv exaoza zovzoiv oi Ilv&ayÓQeioi el-ijveyxav eig zovg "EXXiqvag.

158

Odo Casel

Cum ultimi Neoplatonici splendidum philosophorum Graecorum agmen claudant, hie iam disputandi sit finis. Commentationis huius initio silentium mysticum Orientalibus m agis quam Graecis convenire diximus. Et profecto aevo imperatorum, quo sacra orientalia regiones occidentales implebant, silentii mystici studium maxime esse auctum vidimus. Sed etiam quod ad tempora quae praecesserunt attinet, non desunt indicia, ex quibus suspicari possis Graecos sicut universam rem mysticam ita etiam silentii mystici morem ex Oriente accepisse, qua de re iudicium certum proferre nostri instituti non est. Utcumque quaestio solvitur, certum est Graecos pro more suo, de quo egregie dixit Plato (Epin. 987E): "OxiTteç &v "EXXrjveç (¡açftàçwv naoctlóftiooi,

xàkhov

ZOVTO

eig

réXog àìiBQyaCpvxai, proprii ingenii viribus et suo iudicio usos Orientales longe supergressos silentii quae vere dici possit d o c t r i n a m cum reliquis philosophiae et theologiae placitis piane congruam excoluisse. Philosophia Graeca desiit, non periit. Propterea quaestio moveri potest Christianine Graecam silentii mystici doctrinam in usum suum verterint et quam vim ilia in eorum non solum philosophiam et theologiam, sed etiam cultum sacrum et praecepta moralia (praecipue apud monachos) exercuerit. Qua de re alio loco erit agendum.

159

D e philosophoruiii Graecorum gilentio m j s t i c o

Index Yocabulorum memorabilium äßatos

Tm 7tlr¡&ei

1 2 0 ; cf. 140. 147

á v á m v ^ i s 151

à ß e ß r i l o i 18. 4 4 . 1 4 0

àva%a>(>elv

156.

àyviÇeiv

dveíaaxros

5o

18. 4 4

uyvtuoioe

2 4 . 103. 109. 122. 128 sq.

145. 147. 161. 154. 156 tiyçw/tos

57

31. 53

7 4 sq.

avcóvvfios doparos

154. 1 6 6

98. 95. 106. 120. 122

«Trai?««« 117

101

a d'émoi 8 7 aiStàs

97. 128

àvèxtpotios

àì'ooyinoroe

17 sq. 22. 6 3 . 9 7 . 1 1 5 . 150.

aSvroç

àmMayq

Tipos r ¿ itíi¡&ís

93

aïviyfia. 6 3 s q . 6 6 . 7 9 . 8 2 . 8 7 s q . 9 2 — 9 4 . 9 7 . 103 sq. 119. 1 3 6 s q .

T cov

reap dv&çionivtov

ànaçaxâXvnTOt; ànoyvfivovv

ainy/ióe

3 6 . 93. 1 2 0

aJioxnXvmEiv

OIVIXTT¡Q

d'iOfàrrnv

31. 3 8 . 60. 6 3 Sq.

79. 8 1 . 9 2 . 108. 1 1 4 sq. 122 áxá&apTOG 6 7 . 75. 117. 133. 135 3 2 sq. 57 sq. 81. 92. 122 4 3 sq. 63. 79. 81. 92. 103. HEGT

àfieràSoTos

d'eoi 9. I l

103

6 3 . 7 4 — 7 6 . 9 6 . 101. 124 120.

àvaXvetv àvanxvaoetv

(ròv

8 6 sq. 9 3 . 9 7 . 107. 109. 112 sq.

1 3 6 sq. 1 4 0 . 1 4 5 — 1 5 1 . 154. 156 s q .

Tag ipv%ás 1 2 8 ftvfrovy

fiáiatv

Tiôv

dv&çtûnivfov

7içay~

128

a.TOTeXeiv 7

afivTjxoe 7 — 9 . 11 sq. 1 4 — 1 8 . 3 6 . 4 8 . áváyiiv

78

anoaiaais TIÒ

79. 8 8 . 9 6 . 101. 104. 1 5 0

ánó^or¡Toe 6 . 8 . 14 sq. 17 sq. 2 1 — 2 3 .

119 sq. 123. 1 2 6 sq. 129. 131. 133.

118. 121. 132 ÁFIÁ(NI¡FIA

1 5 0 sq ; - e o f r a , 6 3 . ¿Tzàxçvfos

31. 38. 41. 4 4 . 5 3 . 59. 61. 66. 7 5 sq.

32. 37. 58

àxovofiartxoi âîlriyoçia

11. 5 9 . 90. 103. 127

103. 118. 120. 130. 133. 135. 1 4 6 .

6 6 ; -eo&ai

akhjyoçtlr

19

61

ttTioKçtvTiitiv 2 5 . 7 3 . 79. 81. 9 4 . 1 0 1 .

tuviste 115

¿ixovo/ia

148 rà âyta

dît ¿d'alai

91

7lçayutt-

128

alpiyfiaTcóSijs 5 7 . 59. 6 3 . 79. 89. 1 1 4

aìvitrsiv

128

âveçuTivevTOS 97. 104

âSir'iyrjTos 112

àSvrov

tavróv

àvéioioTot 7. 6 1 . 86. 128

3 1 . 37. 5 3

à8iàmvxros

ávíxhiXr¡ioe

xafr'

151

120. 151. 1 5 5

dTiotfoißti^eiv 5 8 dncod'elod'at 5 4 ; rovi

TOVI

%¡¡A>

dvaì-tovò

Trje

ovvq&eías

ibid.

"AQUOXÇIÎTIJÎ tlieologiae symbolum

90

¡ Se?VTOi 5—8. 1 3 . 1 9 . 21—25. 57. 6 1 .

160

Odo Casel

74. 77 sq. 82. 87. 94. 97. 106. 109. 111. 114. 119. 125. 127 sq. 131. 184. 137. 140. 145 sq. 1 5 2 ; «. noiito&n.i 5 4 ; dpifruos a. I l l ; / TTnvTjj «. tioy.ij 125. d(>()r]TOVf)yta 140. aarj/ia orofiaiit 129 daoiftaros 120. 123. 153; fpt'ais 104 ¿TtleoTos 8sq. 17 sq. 59. 74. 78 dztXijs 12 ATTLS

155

Sabov/eir 16 SaHoîyos 17. 122 SatfiovES 106. B. a%vXoyos 68. 118 lalXoi 15 yijO-ot roysticum 24 yiyt'ea&ru (de orgiis die.) 9. 15 sq. yXwooaXyia 75 yropos 77 yvmfij] rov &eov 130 yrwace 129. 140. 154. &eod 68. 89. 98. 114. 118. T(ov &eimv 147. rov fieytorov ovo/uaros 106. TWV dnogQT)X(OV (tWflfloXcOv) 119. 131. VTtkf yv. el vat TO &ciov 126. = Gnosis 107 yrioortxoi 64 ypafifiara 8. 97. *EOI (eioxçoièvai)

18

T'ioco rcôv ¿Svreov 17 sq. rcôv leçcôr NEÇTJIOXTOV 18. xà e'iom 18. o tïoto verni 116. iv xtô dSvrto 157 ixStSovai 103 £xfr/jia[xfievtir 8 ixxaXvnxeiv 8. 116

De philoBophorum Graecorum silentio mystico îxxvxXtlv 8 ixiaielr 7. 74—76. 1 2 » kxTCÍTCtitv elg âv&gi07iovg TOVS

à£vyioie 14. 5 9 ; rcâv tepiôv TÍÚV

ànaiSev-

37

ixno/msveiv 8 ixQinxEtv 74 èxatyrjOis 55. 86 êxrçayaSelv 8 ixyaivtiv 7. 56. 96. 119. 121. 126. 130. 140. 148. 152. 156 ixtpâvai 7 96 ixyéçeiv 5. 7. 9. 66. 64. 94 sq. 114. 147. 157 èxypeçofiv&elv 7. 156 ¿xtponàv 8. 31 ïxyoeos 7. 11. 14. 23. 53. 114 hxyiovelv 131 'EXevoivios 17. 19. 5 6 ; ro 'Ektvaiviov 14. 1 8 ; rà -ta 109 'Elevais 4. 12. 15—17. 22. 122 èfifîaTeveiv 18 ëv, deus 114. 126. 145. 154 kvSófiv%os 155 ïvSov Iv Uçoll 18. 1 1 5 ; Tv 31 L'yeoois 145 ; 9eov(/yixr¡ 1 3 1 . 1 3 7 ; nçoe &eove sim. 131. 1 4 9 ; nços rà ./ivoTtxá 146 iÇayyMeiv 7. 22. 74. 148 iliáyeiv 8 i^ayoçevetv 7. 11. 93 i^afiaQzávsiv ele r à uvorijpia 11 ÎÇeiTtezp 5. 9. 14. 19! 57. 98. 108 i^tçsvyetv 7. 15 «gijytlodat 7. 166

yçapuá-

81

O u r m t 122. 160 èÇioTao&at 24. 151 èÇoexiÇetv 103. 106 èÇoçxelo&tu 7. 8. 140 '¿ico ne^içQavrrjçtmv to o> 18. 1 1 5 ; ê. TtefiíjSólLcav ri¡e avvr¡9ét'as 64; &eíov %oçov iHanepixoí 31. 53 è£atçpoça Tzotelod'at 7. 57 inaváytiv 131 iitqlvyàÇetv 1 5 4 ; -eo&ai 93 èjiiSeixvvvai zà Itçà 17 sq. ; ri fi.

fiaivttv 18; 68

109

imxakelod'cu 106. 115 èmxçvmetv 66. 73. 8 9 . 1 0 7 . 1 1 5 . 1 2 3 . 135. 139; - t o & u 76. 78. 112. 147 í7iíx¡rmpie 63 sq. 147 in toçxeZv 101 £7tÍ7ZVOtay TCOV &€CÔv 148 imaxéneiv 59 ¿TtioxiâÇciv 73 sq. 155 èmrelelv 128 sq. ETTOTTTEÍA 1 4 6

inontsveiv 8. 13. 109. 140 knómris 16 sq. ; 'ènoy = ènômrjt 113 inomixàe 109 ïfya àçorjia 137 'EQftije (o Tçio/iéytoTos) 95 sq. 98. 103. 105 èmde, à = deus 77, 111 koaneçixoi 54 ev&vfiia mystica 24 evlApeta 90. 150 eiXapelo&ai 8. 140 evXafâe 140. 166 evXoyia 99 evorofia xeio\ho 6. 86 Sq. 124. 140 sifTifieiv 3. 127; -os 23. 37. 55. 75. 140 evxaoïOTilv 9 7 ; -la 99 èv anávTtov 111; o ént naaiv 117; fiaotíevs 125 &eovfyóe 128. 131. 150; adiect. 139 &e^aneía dei 128. 131. 147 deganeveiv §ta ótyrje 126 &ep¿7icov &eov 128 & ta/tos fivanxóe 15; tt¡s T eXer/je 76; ¿eparixóe 149 &sio(>£Zv, t 'o ov 77. 81 sq. &ea>9ía 89. 97.103. 133. 141. 146 sq. 150; &tov 117; fvaixi] 151; anóqpt¡ros 151 &(>ta'fifieveiv 8 &v¡>at yíwoofl iníxtivrai 5; luí»eade 29. 61. 119 (jivkas ¿. 36) &ifatot 31. 60 iSuórr,! 81. 124. 137 • íeeaztxós 123. 131. 149. 154

leQoxr¡¡>v§ 4. 122 íegoloyelv 140; -ta ibid. Uqóv 14; h?á 4. 7. 10.12. 15. 18 sq. 21 sq. 26. 48. 107. 115. 122. 128 sq. 139. 154; íeoos yáftos 115. 123. ieoovpyia 88 lepopavrelv 76. 78. 80. 122; -rr¡s 9. 17 sq. 75. 77. 79. 115. 123; 139 t /ctia 4—6. 8—17. 19. 21—23. 25—27. 31. 37. 53 sq. 59. 64 sq. 7 4 - 7 6 . 78. 80. 87 sq. 92. 9 5 - 9 7 . 1 0 3 - 1 0 5 . 109. 114 sq. 122. 127. 139. 154 fivoTT¡gu¿Sr¡e 87 sq. 139 (ivotrii 4. 14 sq. 17. 65. 73. 75—78. 97 ftvoTixóe 6. 8. 11. 15 sq. 23. 32. 44. 48. 60. 63. 74. 86 sq. 1 0 1 . 1 0 3 . 1 0 8 . 112. 115. 120. 122—124 130. 133. 1 4 5 - 1 4 7 . 149. 155. 157 flVOTlí 75 /UVOTOSÓXOS SÓflOS 21 ficoofrat 136 vr¡7ievd"r¡s 4 vófufia sacra 4. 9. 15 vofio&cTelv Ta fivOTijçia 54 vófiot mysticng 10. 14 vovs 114; in libris sacris absconditns 81 ; nçtôroe vovs 111 vii 16. 73. 92. 140 òSòs àyia 107 òfióSo£og 61 0*0fia 8 1 ; ftéytOTov 106; xçvtztov ibid.; àorjfiov 129; ânôççr}zov 131 ÒJtaSàe HXiov 128 éçâv tù fivOT. 12. 14—16; deóv oçaTixot 79 opyava itçattxà 154 11*

115

164 Ofyta 4. Ofyutafiie Ofxoe 5. oqxiov 'Offix6s oait; iari 'Ooigiaxä

Odo Cosel 8 s q 14. 2 0 sq. 44. 75. 7 7 . 1 4 0 86. 88 101. 105; cf. ÖQxi&iv 1 0 1 ; 1 0 3 ; ouvvvai 108 149; - a emj 8 8 6. 1 6 ; ooiöv iort 14 87

naXiyyeveoia 96 n a v r e l t t a 86 napaßoXj 1 0 8 ; -tx6s ibid. nagaSiSovcu 5 sq. 15. 37. 60. 104. 107. 145. 154 napciftoois 9 5 sq. jrapaxaXvfipta 64 naf/axalvTiTeiv 11. 140; -eo&cu 9 3 Ttaoaneraofca 63. 107. 113. 146—148. 152. 154 napovoia, &emv 137 7ia^r;aia 73. 9 3 nepißoXa, Tii isfa 18; rcc &sla ibid. ne^ixttXvnrtiv 87 nepif/parTijpiov 18. 44. 75 TteQiariXXeiv 75 HeyoetpovTi 15 niaris 13. 137 nlrififieXelv eis to &elov 126 7ivevfiat TO d-elov 7 7 ; -rixot 108 noislv tu fivOT. 16 sq. noXXoi (oi 7i.) 7. 36 sq. 42. 53. 55. 60. 66. 77. 87 sq. 92. 95 sq. 128. 137. 147. 150sq. 155 JlQoxaXvfifia 136. 154 itgooffl/ia 140. 1 4 7 ; iepanxov 131 nQoii&kvai iftv aofiav 107 7i^otf rjTT]e 103. 115; -is 102 ngwiov, to = dens 114 nvd'ayooi'Qeiv 112 (fiois, tov legoifdvTov 18; fivortxt] ibid. frzos 13. 31. 79. 86. 114. 129. 134. 1 4 0 ; epfiijveia 8 1 ; StaTagis ibid. Zafiq&gäxes 8. 109; aeßas 4. 20 sq. oißaofia 22

Eafiodgqxr]

15

oeßaOTÖs 97 aißttv 25. 1 4 6 ; -ea&ai 23. 56. 92 atftvos 5. 11. 20—23. 44. 64. 79. 8 8 . 112. 118. 129. 136. 140. 151; oeftvonotelv 48 oenvixrtt 72. 92. 140 oTj/iuiveiv 35. 62. 92. 120sq. 130 atyäv 23. 26. 55. 68. 88. 97. 1 1 6 —

118. 126

oiyn 3. 61. 67. 87 sq. 96. 98. 1 1 7 . 1 2 6 . 145 sq. 154. 1 5 6 ; Ztyn gnostica 106. 109; nazfixij 110 ouonäv 14. 16. 23. 25 sq. 48. 66. 87. 107. 116. 128. 155 ouonr, 4. 16. 22 sq. 26. 34. 54—56. 61. 66. 88. 90. 97 sq. 109. 139 aiamtjhis 26. 54 sq. 1 5 5 ; -pos 88 oxvjid&iv 1 3 6 ; -neiv 119 OXOTOS 73. 92. 140; -TSIVOS 60. 103 ooyia, fi n£Qi ta &8la 9 0 ; voepa 9 8 ; deoloyos 119 oni]Xaiov 140 axeyavös 26 avyxaXvfifia 92 ovyxaXvziTEiv 103 ovyysvijSj Ttgos to 9elov 25 ovpßoXixos 32. 57 sq. 60 sq. 64. 87 sq 93. 112. 129 sq. 148 sq. ovfißoXov 24. 31. 59—64. 79. 81. 86. 9 0 sq. 1 0 7 . 1 2 2 . 1 2 9 — 1 3 1 . 1 3 7 . 1 4 0 . 146. 150sq. ovfifivorrfi 106 OVVC111TBIV TOlS &S01S 25 avvemxpvjiTeo&at 54 ovv&rifia. 19. 130 sq. 149 ovvrtXtlv Tag aytoieias 12 ovvTTM>elv ev anoxQv8eZv 8 Tvnixóe 108; tvnoe 79. 153 vTzegayvoia

yrtòoiv

154

vrtó&eoig mysterii 104 vnóuvTifia ovpfioXixóv 57. 60 vTtovoelv 92 univoca 63. 79. 81. 8 8 . 9 2 . 1 2 0 . 1 5 1 sq.; &eiÓTTjTOS 91 i5y»lyelodai 78 &éy£ofiai ols &éftie ¿ari 29 (flkÓlll d'OS 40