De Gregorii Nazianzeni orationibus funebribus [Reprint 2020 ed.] 9783112377444, 9783112377437

Citation preview

DISSERTATIONES PHILOLOíilCAE ARGENTI>RATENSE8 SELE(1TAE KDIDKRUNT B. KEIL KT R. REITZENSTEIN. VOLUMEN X f l , FASCICULUS I.

DE

GREGORII NAZIANZENI OEATIOMBUS FUNEBRIBU8 SCRIPSIT

X A V E R I U S HÜRTH.

ARGENTORATI

A P U D C A R O L U M I. T R U E B N K R MCMVII.

Ankündigung. Nach zwölfjähriger Unterbrechung erscheint hiermit die Fortsetzung der D i s s e r t a t i o n e s philologicae Argentoratenses selectae. Diese Serie will eine Sammelstelle bilden für größere Arbeiten aus dem Gebiete der klassischen Philologie aus dem Philologischen Seminar der Universität Straßburg. Von den in ihr erscheinenden Arbeiten ist je ein Teil zu Promotionszwecken gedruckt. Im Gegensatz zu dem früheren Modus, werden die Abhandlungen jetzt einzeln ausgegeben und sind einzeln käuflich. Die Arbeiten werden später zu Bänden von 30 bis 40 Druckbogen zusammengefaßt. S t r a ß b ü r g , Februar 1907. Die Verlagshandlung.

Folgende A r b e i t e n l i e f e n fertig v o r :

Hürth, Xaverius, bribus.

8°.

Reis, Petrus,

De (rivporii Xazianzoni orationibus f u n e -

III, H>0 pp.

1907.

M. 5.

Studia Tulliana ad. Oratorem mov primam fuisse ex orationibus illis, quas laudativas vocamus, compositamque c. a. 400. Sed in hoc vir doctissimus errare mihi videtur, quod sumit ITKWUIOV illud o r a t i o n e m laudativam hic significare; habet enim etiam viin e p i n i c i i . Quae significatio quod nunc apud nostrum Aristotelem non invenitur, inde facile explicatur, quod in eius quae exstant scriptis de epiniciis verba non fiunt (quod enim rh. II 11 1388 b 21 legitur: Kai iliv iiraivoi Kaì éf-Kwnia XéfovTai f| ÙTTÒ troiriTiIiv f| XoyoYpoicpujv certum iudicium non admittit). Sed usus est hac vi vocis Aristotelis aequalis C h a m a e l e o , qui Pindari epinicia, quae vocantur, ¿fK^ma appellai; tradit enim Athenaeus XIII 573 C seqq. : TTivbapòc re TÒ nèv trpiiiTOV ¿fP ai C€v eie aùròv (Xenophontem) éTKibH lov . oufiàpxn "TpicoXuumovÌKav éiraiviwv O Ì K O V " quod initium Olymp. XIII est ( S c h r o e d e r , Pindar. 1900 fgm. 122; B o e c k h , Pindari opera III 555 et H i l l er, Die Verzeichnisse der Pindarischen Dichtungen, Hermae v. XXI [1886] pg. 355 seq.). Iam Xenophon eandem significationem voci attribuisse videtur, cum dicit in Agesil. X 3: ¿Y*W|uiwv bi TÌ àEiùmpov f| VIKOÌ TE ai KdXXicrai Kai ipya r d irXeicrou äEia. Quin etiam apud Aristophanem ¿YKÜU|LUOV significai idem, quod nunc vocamus epinicium ; dicit enim in Nub. v. 1205 : 'IÜCT' e i e

¿NAUTÒV

K a ì TÒV UÌÒV

TOUTOVÌ

èir' eÙTUxiaiciv àcxéov HOÙTKIÌI|JIOV. "H«Kap ài Zrp€v. ( C T l b' OÙK ¿ K T i f i v aiiTtlrv ibeihv oùbé itepl T U Ì V aiiTiüv f p y w v ó \ Ó T O C , à\\à itäv T o ù v a v r l o v . Quo Isocratis iudicio clare perspicitur Gorgiam ratam aut constantem laudationis formam nondum novisse, neque habemus, cur dubitemus, quin et genus illud laudationum in aequales compositarum et forma ipsa ficta atque confecta sit ab Isocrate, quem credo non ausurum fuisse hanc inventoris gloriam sibi attribuere, nisi ipse auctor harum laudationum fuisset ; nonne timere, debebat, ne adversarii, quos multos habebat, sibi obloquerentur ? Quare assentior piane Leoni dicenti (1. c. pg. 91) : 'Die Erfindung und Begründung dieses elòoc gehört dem Isocrates'. Cf. B l a ß 1. c. pg. 284; B r u n s I.e. pg. 116; L i p p e l t I.e. pg.8. ') Cf. Menand. Rh. gr. III 371 Sp. *) Blassii et Volkmanni sententiam e § 266 Panathen. Isocratis colligentium tales repetitiones a laudationibus alienas esse Lippeltius iam correxit (1. c. pg. 10).

De Gregorii Nazianzeni orationibus funebribus.

13

picfiou, quo Euagoras beatus praedicatar, quod et Fortuna semper fautrice usus et propter virtutes immortalitatem adeptus sit. Quam laudationis partem Isocrates ex orationibus funebribus sumpsisse mihi videtur. Thucydides et qui eius orationem funebrem imitatus est, auctor Menexeni, hanc sententiam nondum praebent; in Pseudo-Lysiae vero epitaphio, quem paulo post annum 387 confectum esse verisimile est1), ea primum invenitur. Qua ex oratione facile perspicitur MctKotpicnóv primitus partem consolationis fuisse (cf. §§ 77 — 80 et § 81), quam posteriores oratores paulatim copiosius elaboraverunt. Apud Pseudo - Lysiam enim haec pars non nisi leviter adumbrata est; posterioris vero temporis epitaphii fere omnes hunc TÓTTOV exhibuisse videntur, si quidem ex Hyperidis atque personati Demosthenis orationibus iudicium ferre licet. Isocratis autem compositionem laudationum auxit et amplificavit X e n o p h o n , cuius ' A g e s i l a u s ' 2 ) hanc dispositionem praebet: 1) euyeveia et rcóXic; 2) Ttpàfeic; 3)àpeT0ti; 4) |iaKapicfióc; 5) àvaKeqpaXaiwctc. Atque primum nihil offensionis habet, quod scriptor facta virtutesque aetatis virilis solum tractat omissis eis partibus, quae TÓTTOUC Ytvécewc et iraiòeiac continent; quas Xenophon, cum ingenium atque mores clarissimi illius viri laudare ceterisque hominibus quasi exemplum proponere vellet, leviores esse putabats). —• Cum 'Euagora' communes habet non solum nctKapicnóv et àvaKeqpaXaiuuciv, sed etiam quod facta, ut in compositione iila pristina, ex temporum ordine enumerantur ; tamen ea re ab Isocrate et praecedentibus laudationibus differì, quod facta et virtutes non coniunctim, sed seorsim tractantur. Videmus igitur in laudationibus tum virtutes tantum valuisse, ut earum laudi TÓTTOC proprius attribueretur. Quae res non separari potest a studiis illius aetatis philosophorum, qui a Socratis disciplina profecti animum virtutesque hominis ') B l a s s 1. c. I 436. Cf. D u e m m l e r , Hermae vol. XXVII (1892) pg. 282 not. 2. *) L e o 1. c. pg. 9 0 ; B r u n s 1. c. pg. 126; L i p p e l t I. c. pg. 13. 3 ) Neque consentio Lippeltio dicenti ea de causa scriptorem corporis mentionem non facere, quod Agesilaus xwXòc et ppaxùc TÒ citila fuisse dicebatur. Sed cur iraibeiav non commemorai?

Xaver Hürth,

14

perscrutari coeperant. Neque vero eaedem virtutes in laudationibus occurrunt neque eae eiusdem generis; propositis exemplis facile ipse videbis, quae hie inveniantur differentiae quaeque differentiarum causae fuerint: cum enim Thucydidis epitaphius non nisi eas virtutes tangat, quas cives in rem publicam praebere debent, fortitudinem dico et oboedientiam legum, in Gorgiae epitaphio1) et in Euripidis 2 ) laude virorum in pugna mortuorum non cives, sed homines depinguntur. In Pseudo-Lysiae epitaphio praeter fortitudinem semper TO biitaiov praedicatur, 3 ) apud Platonem Socraticae virtutes Jaudantur 4 ). Atque summi momenti est scire, quem locum Isocrates virtutibus in laudationibus attribuerit: in prima eius laudationum (in Alcibiadem) virtutem vix perstringit, singula facta enarrantur et ipse se errrrribeijjKrra i. e. f a c t a laudare velle dicit 5 ). Sed iam in sequent! laudatione Busiridis, quae intra annos 393 et 390 conscripta est, cum f a c t i s v i r t u t e s coniungit 6 ) et in Euagorae laude se v i r t u t e m Euagorae praedicare velle ipse dicit, ita ut facta non nisi testimonia sint, ex quibus virtutes cognoscantur 7 ). Xenophon denique propriam partem laudi virtutum dedit; quae compositio Xenophontea multum apud ') Liceat singulas in Gorgiae epitaphio virtutes exstantes afferre: i d i r p d o v ¿ n i e i K i c TOO a u 6 d b o u c b i x a i o u n p o K p i v o v r e c —

buffTUXoiivTiuv —• au6ab€ic upoc

ffupq>opdv —

eiidpYryroi

SepaueiiovTec trpoc

irpinov

— Kavi£iuv HÌT«0oc àp€Tf)C. bei oDv ràc irpoiSeic ¿mbeiKvüvat die ToiaOrai'. S ) '¿TKO»HIOV TÜJV ?p-faiv ¿CTÌV .. BIÖ Koi ¿YK^nidionev irpdSavTac'. Simili modo Plutarchi ßloc ab historia differt, cum alter TÒ rjöoc, altera ràc irpdEeic illustret; cf. Leo 1. c. pg. 147. 3) naKapiciaòc bè Kai eùboti|aovic|iòc aiiToic |ièv TaÙTd, TOÌITOIC b' où Tafira, àW liiairep r) còbai|iiov(a rr|v àpexr)v, Kai ó eùòai|jovi|)avT€C ßaci\f|i TÒV IEOXOV ìr|Tr)pU)v, q>eO, KÓVIV ¿K BiÖuvtliv beEdueö' aö ce itébou.' 4 ) Cf. Bauer 1. c. pg. 51.

3*

36

Xaver

Hürth,

certamina. Quae quidera dona bene scio non solum die funeris, sed etiam aliis diebus solemnibus ad mortuos recolendos constitutis mortuis offerre Graecos consuevisse; sed orator pergit suam orationem memoriam Caesarii omnibus posterioribus saeculis tradere, dona vero illa externa esse caduca, ä TrdvTci KateKpuiyev äv ciiiaepov 6 iriKpoc Xiöoe O Ö T O C J I € T D T O Ö KaXoö c ü t | L i a T o c . Quod orator dicit 'una cum c o r p o r e dona ista lapidem operturum esse', inde colligitur corpus nondum terrae traditum fuisse tum, cum haec dicerentur. Dubitari igitur nullo modo potest, quin oratio ad sepulcrum lapide nondum tectum ipso die funeris dicta sit; nec probanda videtur Baueri sententia contendentis (1. c. pg. 35): 'So viel wir sehen, ist kein Zeugnis aus dem 4. und 5. Jahrhundert für eine Verbindung der Rede mit dem Leichenbegängnis vorhanden.' Notandum est etiam his teraporibus usitatum fuisse orationes funebres ad ipsuui sepulcrum facere, ut veteres Graeci consueverant, in quorum epitaphiis semper occurrit dictio '¿tri Tiuöe Ttp Toi0ÓTfoic e ù a p n o c T Ì a v

(8TI jiriòè Trpòc rmùiv TÒ TOiaöta

T Ò èqjeHnc ßaöioönat TOO Xoyou Kaì ä jun&è ßouXofieviu TrapaXnrav paòiov' '). TTaiòeia (cp. 5—6): Primum domi Caesarium educatum et eruditum esse, tum scholas Alexandrinas eum petivisse, ubi omnibus et temperanza et docilitate praestitisset : omnia litterarum genera ea diligentia, qua alii ne unum quidem colere solerent, eum excoluisse 2 ), atque inprimis astronomiae, arithmetrìcae, medicinae studiis se dedisse.

6au|iaZeiv d Kaì

TOÌC

àKkoic ov |niKpà cpaiveTai), Tipòc

') Etiam in ceteris epitaphiis Gregorius hunc T6HOV praetermittit; cf. orat. in Gorgoniam cp.3: "AXXoc p£v ouv irarpiba Tnc aneMoi>cr\c ¿iraiveiruu KOI T ^ V O C , V6|LIOUC ¿XKU)|niu)v aibouiuevoc irdvxuuc b' OCIK airopiicei iroXXiitv Kai KaXdiv XDI)xr)C Kai ncfiOouc, olc TOOC iroXXouc 6puj xaipovTac, roic pouXonivoic irapaxuipficopev • oux 8rt KOV TOUTOIC !Xarr6v TIVOC FIVIFKARO riflv piKpoX6fiuv Kai irepi T6 ciiina KaXivboupivaiv, ?wc f|v in vioc Kai ouiruu cpiXocoqjlcjt -riiiv capKuiv KaTeKpdrriccv, dXX' i'va KTX.' Gregorius Nyssenus autem in orat. in Meletium fuse pulchritudinem corporis praedicat (cf. Bauer 1. c. pg. 47), quod idem Dio Chrysostomus, Aristides, Himerius fecerunt praeceptaque rhetorum iubent. s ) Aristid. XXXII K. (in Alexandr.) 8: 'itdvTa f«P, i&cirep Xifw bicgcXOibv xa naGrmaxa Kai ovbiv Sc6' Sxi OUK axpijiicxepov TUIV ¿6£ 6 tide dvBpilmujv pioc naKpdc, die rf) 6ef(j q>0cei Kai dreXeuxriTuj irapapaXeiv'.

Cf. Aristid. epitaph, in Eteon. 1 7 :

'pioc

b i irac d v O p d m o u Ppaxuc Kai o u iroXXou r t v o c dEioc eic dpiO^ou Xoyov, dXX' ¿dv T€ 'ApTavBduviov ¿dv T€ TiGujvbv Xiyi) tic, ¿dv T€ t o v x d c r p e t c feveac biap^cavra Nlcropa

tov TTuXiov,

i r d v x a c xoOxouc xoOc x p d v o u c

cov9eic euprjceic i X a x x o v n^poc S v x a c xoO i r a v x d c a i a i v o c f| 8cov eitreiv'. s) Cp. 20: 'Mi) xoivuv Trev0ujjitv Kaicdpiov, oiwv dtrr|\\dTn kokiIiv etb6xec, dXX' f|pdc auxouc, oioictiir€Xe(q>0r||iev'.Cf. Themist. epitaph) in patr. (or. 20) 240 b, c: "AXXd coi |iUv |iaKdpi6c xe Kai eubainiuv 6 dfp6c Kai irpoc dXplouc dvibpajiec Kai eubainovac touc KaTaTtimpavxac, flUdc b£ diriXiirec ¿v xCji KX&bwvi, xii> Xei|nu>vi Tf|c "Axr|c, oubi ixovxac, 8cxic xc'pa SXXip dp&ti dvaKOitxeiv xe iteipuipdvouc Kai dvabOvai itoxe xf|c iXiioc Kai xou poppipou.'

*) Cf. q u a e P s e u d o - D i o n y s i u s in t r a c t a t u irepi ¿mxaqplwv d e c o n s o l a t i o n e p r a e s c r i b i t U s . - R . II 1 , 2 8 3 : '¿v xoiixiu i r a p a x i e i v a i d v a r K a t o v , 6iro^ai'. H a c n a r r a t i o n e finita B a s i l i i diseipuli

docilitatem

industriam mores laudat:

g r a m m a t i c a m m e t r i c a m philosophiam

eloquentiam

(irpaKTiKrjv, 0euupr|TiKr|v,

biaXeKTiKiiv), astronomiam g e o m e t r i a m a r i t h m e t i c a m m e d i c i n a m e u m didicisse (cp. 23).

O m n i b u s scientiis a c litteris o r n a t u m ut

n a v e m m e r e i b u s oneratani d o m u m revertisse, a m i c o s d i s c e s s u m l u g e n t e s A t h e n i s reliquisse (cp. 24). P r e s b y t e r i 1. ' E r r i T i i b e u n a : esse,

postquam

munere

lectoris

Presbyterum functus

esset,

stare e u m non u t alios p u d u i s s e (cp. 2 5 — 2 7 ) . quas

singulas

r e f e r r e c u m nullius m o m e n t i s i t ,

eum

factum

quod

prae-

2. T T p d S e i c supersedeo

(cp. 2 8 — 3 6 ) . E p i s c o p i 1. ' E 7 r i T r | b e u n a :

propter r e s illas, q u a s p r e s -

b y t e r B a s i l i u s gessit, e u m e p i s c o p u m C a e s a r i e n s e m f a c t u m e s s e (cp. 3 7 — 3 8 ) . 2. TTpdHeic (cp. 3 8 — 5 9 ) : a) r e s domesticas a t q u e i n t e r n a s e c c l e s i a e temperat (cp. 3 9 upuiTov . . . cp. 4 0 e-rceiTa); xii, i.

5

66

X a v e r Hürth,

b) ènti òè tù oVkoi Kaià voOv eïxev ûùtÛ) . . . irepivoeî n Tf) òiavoia fieîCov Kaì ù^l^ÓTepov (cp. 41): haereticos enim ad fidem orthodoxam convertere studet (cp. 41—43); c) eius pugnae et rixae cum imperatoribus praefectisque quales fuerint (cp. 44—57); d) ó fièv òr| koc^iikòc ttoXe^oc èvraOBa èTe\eùrr|cev . . . apxetai òè ó iroXeiuoc èvGévòe f|òri tûjv ¿ttickottwv : quae fuerint eius rixae cum episcopis (cp. 58). Ä p e T a i , qui TÓ7TOC artificiosissime cum parte precedenti coniungitur. Dicit enim orator alteram auditorum partem sibi crimini daturum esse, quod omiserit omnia mortui facta referre, alteram, quae mediocritatis amans sit, questuram esse, quod nimis in factis enarrandis sit immoratus. Atque ut utrique satis faciat, aliam viani se iam ingressurum esse : singulae igitar Basilii virtutes praedicantur, quae secundum philosophorum doctrinam1) dividuntur in nOixdc et òiavoritikóc, quarum illas continent cp. 60—64, has cap. 65—69, ut pares partes existant. Quod priores attinet, monendum est oratorem illas inprimis laudare virtutes, quae monachorum propriae sunt, nempe paupertatem (60) continentiam (61) virginitatem (62) benignitatem in pauperes curamque aegrotorum (63), ad quas alias paucas addit (64). Inter òiavoirriKàc àperdc laudat orator mortui eloquentiam et facultatem doctrinae Christianae docendae (65). Basilii scientiam rerum divinarum tantam fuisse, ut is, qui illius scripta optime noverit, doctissimus omnium habeatur (66). Denique scriptis et operibus summatim enumeratis (67)2), quam doctrinam Basilius professus sit qualemque in aliorum doctrinam se praebuerit, exponitur (cp. 68—69). ZÛTKpicic3) (cp. 70—76): Basilii virtutes comparantur cum virtutibus virorum Yeteris et Novi Testamenti. Haec est omnium comparationum in laudationibus adhibitarum usque ad Grregorii aetatem ut copiosissima, ita languidissima. Sine transitione haec pars praecedenti subiungitur cp. 70 : épe òri TTOWWV èv toìc Tramai Kai vöv tèTovótujv dvòpaiv èir' euceßeta ') Haec partitio inde ab Aristotele in usu erat ; cf. supra pg. 26. ') Cf. Cornel. Nepot. Attic. 18. 3 ) Cf. quae supra exposui pg. 30.

De Gregorii Nazianzeni orationibus funebribus.

67

fvujpifiujv, vo^ioQerûiv, CTpaxnYwv, TTpoqpr|TÛJV, òiòacKdXwv, TWV dvôpiKôtv |iéxpic aï|aaxoc, Trap' èKeivoic TÒ rméîepa 0ewpr|cavT€C KavieûOev TÒV dvòpa Yvujpicuu|nev1). Atque primum quidem Tiri Yeteris Testamenti proferuntur (cp. 7 0 — 7 4 ) : Adam Enos Enoch Noë (70); Abraham (Isaac) Iacobus (71); Iosephus lob Moses Aaron (72); iudices et reges Samuel David Salomon (73); prophetae Elias Elisaeus aliique (74). Verbis èm òè Tr|v Néav MÉTeim AtaGiÎK^v transitione facta orator comparât Basilium cum Iohanne (75), cum Petro Paulo Stephano (76). In comparationis fine totam partem his complectitur verbis : 'èmvoc yàp TÒ nèv èSeûpe TWV KaXûiv, TÒ òè èZf|Xwce, TÒ òè évince, XQJ òè òià TRAVTUJV è\0eîv TWV VOV TTÓVTUJV ÈKPÀTTICEV'. Tantam eius gloriam fuisse, ut omnes eum imitari studerent (77). ©dvctToc (cp. 7 8 — 7 9 ) : Se prae summo dolore cunctari ad hanc partem transire: Toîc òè eSfjc ÔKveî jaèv TtpoceXGeîv ó XÓYOC, Trpocpriceiai òè Ô|wuc, D KCÙ âXXoïc fiâXXov Tipéirei ó XÓYOC • où T À P ËX} B 3 1 ; fimi6r|cav B 40, 79; firrnOevTa B 51; nrrnQevTec B 33. — dtiTTHTOc G 3 3 ; drrrniTOV B 5 1 ; — fimic G 3 6 ; nrrav B 1 et 44. — edrrov G 32, B 49; — KctTaXXdrreTai B 3 2 ; (leTaXXarToiievoc B 68; —

B57;

uTraXXarrotTo B 5 8 ;

urraXXaTroiaevcuv

Kpcirrtuv C 1 5 , G 3 8 , B 2 4 , 5 1 , 5 4 , 6 9 ;

Kpeirrovoc

B 1 6 ; KpetTTOVt B 2 ; Kpei-rrova B 1 ; Kpeirriu B 2 9 , 6 0 ; xpenrov

C 4, 9, G 1 9 , 21, 37, 43, B 1, 11, 19; — XimwrrovTa G 3 0 ; — C I , B 1 0 ; irepirrov B 8, 2 3 ; Trepirroi B 16, C I ; irepiTTotc G 20, B 7 ; Trepirra C 19, B 63; — dnepiTTOV B 66, Tiepirroc

7 6 ; — TrepirreOov B 3 4 ; — TrXaTTO|nev B 2 6 ; biaTrXarreTai B 1 2 ; — TTparreiv

G 47, B 43; Trpdrnmoc B 4 2 ; irparrovTec B 2 4 ;

TtpaTTOjievujv G 3 4 ;

—

TipoxapaTToinevoc B 1 2 .

Qua ex enumeratione facile perspicitur, quantopere Gregorius elegantiam illam Atticorum consequi studuerit. Atticistarum Aelianus semper fere TT scribit (S I I I 18), qui usus praevalet etiam apud Polemonem (Jiittner 1. c. 65) et apud Philostratum (S IV 14). Haec singillatim exposui, quod qui de illius aetatis dictione egerunt, hunc locum neglexerunt. Pro Tii|J€pov, quod Atticorum proprium est, semper legimus crmepov C 16, B 7, B 66 (S I Y 232, 580, 684).

De Gregorii Nazianzeni orationibus funebribus.

75

Item pro forma Attica dpnoTTui semper ó p n ó i u j usurpatur. Legitur enim àp|aó£ec6ou G 7 ; cuvappóiei G 36 ; cuvap(LióZieiv G 15; cuvripnoCe G 36. Cf. quae Schmidius copiose de hac re disseruit I I 80—85 et Crönert pg. 135. Atticorum usum sequitur Gregorius scribens pp p r o pc (S I V 579; Fr 28 seq.; Crönert 133; Jüttner 66): ©appo» B 69 ; Oappwv G 5, B 82 ; 0appoövTec B 32 ; 0appeìv B 18 ; töappei G 1 2 ; Oapprjcaviec G 1 3 ; Gapprìcai B 2, 37; unum 0apcr|cac (nonnulli codd. 6appiicac quod recipiendum) B 37; — àpptv G 23 ; — xóppn G 23, 25, B 64. pc vero legitur in his verbis: Gapceìte C 13. Gapcoc (nunquam edppoc, quia edpcoc vox Attica non est: Moeris 174 Gappoc 'ATTIKUÙC, edpcoc 'EAXriviKiiùc), quod significai audaciam B 28, 57 (Gpdcoc = fortitudo B 5, 6, 43, 48, 64, 73, 74); — irupcóc B 17 quae ne ipsa quidem vox Attica est; mjpceùw B 25, G 2; — x£Pconavéuj G 16, vox ab ipso Gregorio ficta. Utrum (aÓTic an nóXic scripserit orator, discernere non audeo, cum codd. non consentiant B 80; IUÓXIC iegitur C 5 (S I I I 138 et Crönert 98 adn. 2). ÙYeia non ùfieia legitur B 37, 54, 81 ; ufieia non invenitur apud Gregorium; cf. Moer. 345 uyieia ÄTTIKÜIC, UYEIA 'EXXriviKuk quod et titulis et papyris confirmatur. Formam non contractam praebet verbum iéuu B 57 : Eéeiv. 2. De verborum declinatione. a) D e n o m i n e

substantivo.

Semper legitur \aóc, forma T»ÌC KOIVÌÌC propria, pro Attica Xeijùc. Synesius etiam Xeóic habet (Fr 30). v a ó c , quam formam tituli Attici inde ab anno 250 a. Chr. demum praebent (Meisterhans-Schwyzer, Grammatik der attischen Inschriften 3. Aufl. 1900 pg. 152,18), et veiüc, quod Atticorum est, promiscue a Gregorio, ut a Polybio, Plutarcho, Strabone (Crönert 165) usurpata esse videntur; legitur vaóc G 39, B 67 ; roß vaoö G 39 ; TÙIV vaOùv B 63 ; sed TÒV vedüv G 39 (bis), non TÒV veuj (cf. Crönert 165 adn. 3). Trpdoc non irpaöcadhibetur a Gregorio; cf.Phot.lex. rrpdoic, où Tipaéujc • Kaì irpdov, où Ttpau • Kai n p d o c , où irpaiic. (cf. Cohn 1. c. X L V i l i ) . Nazianzenus praebet irpäoc C 3 ; rtù Ttpdiu B 73;

76

X a v e r Hürth,

TÓ irpáov G. 24. Eum de industria formam Atticam adhibere inde apparet, quod B 73, qui locus compositus est ad Psalmum 131,1 Psalmi Yocem TtpaOrric immutavit in Trpaóxr|c (S III 27, IV 23, 584; Cronert 290 adn. 2). Secundae, quae vocatur, Atticae declinationis sunt voces íXeujc C 21 et únóxpeujv G 41 (non ímóxpeu) Cronert 165 adn. 2). Quod nomina secundae declinationis contracta attinet, éxstant hae formae: voüc B 13, voOv G 19, B 11, 14, 65, 6 9 , vil) C 17 (KotOapd) vui KaQapáv TR|v á\r|9eiav KTX.); sed

vot G 4 (TU» TTpüuTiu Kai KCtGapuuTaTUJ vol), quae forma etiam in cp. 23 orat. in Gorgoniam invenitur (S IV 586, Cronert 166 adn. 1); — ÓCTWV C 21 1 ). — cúvvouv B 77; crrxívouc B 17; Xpucác B 14«); áirXoOv G 27, B 17; bnrXoGv B 72; áirvouc B 78. Formas vero non contractas liabent voces oivoxóouc C 19 (Cronert 166 adn. 3) et 6|ÍTTVOOI B 5. Atticorum usum secutus substantiva in -eúc accusativum plur. utrum terminatione -éac instruierit an sermonis vulgaris terminationem -etc adsciverit, dubium est: illa legitur in íepéac G 36 et paciXéac B 54, 7 3 ; haec in paciXeíc C 14, 19 et ápxiepeíc G 12. Synesius semper terminationem -éac praebet (Fr 29, S IV 587, Cronert 173). Genetivus pluralis substantivorum neutrius generis in -oc semper contractus praeter ávSéiuv C 16. Gregorius igitur plane grammaticorum regulam sequitur, qua ávOáiuv contrahi vetatur; cf. Thom. Mag. 1, 9, aliaque testimonia Fritzius citat (pg. 30); eandem formam usurpant etiam Aelianus, Philostratus, Synesius (S III 21, IV 17; Cronert 172). Accusativus plur. substantiv. tertiae declinationis in -uc habet veram formam apKuc B 23 (S III 22, IV 19; Fr 29; Cronert 174). K X € Í C praebet accusativ. plur. xXeíc B 76, sequitur ergo grammaticorum praecepta (cf. Thom. Mag.); in NT. semper xXeíbac praeter unum locum Act. Ap. (Fr 30, S I V 21, Cronert 170). ') Testam. et ócTd !) Pindari

ócTíiuv, quod B 41 legitur, sumptum est e Proverbiis Vet. XIV 30: 'cf|c ÓCT¿WV Kapbía aiceriTiKr).' Gregorius Nyssenus habet (Migne P. G. 46 pg. 361) et ócxía (Migne 46 pg. 357). Soluta forma xp"c¿ac B 20, non ex usu xfjc Koivrjc, sed e Olymp. V I 1 sumpta est, ut contexttis docet.

De Gregorii Nazianzeni orationibus funebribus.

77

v a ö c non habet Atticorum genetivum sing, veiuc sed vrjoc G 31 (bis), quae forma ionica est (Kühner-Blaß, I s 462). De formis heterocliticis : òótKpuov et prosae et poeticae dictionis proprium legitur G 10, B 46. — baKpùuuv C 18, 24, G 28, B 52 ambiguum. — Atticum baxpuci C 15, G i l et 28; Aelianus et Philostratus òaKpuoic exhibent, quod apud Gregorium non legitur. — baKpu non invenitur (Kühner-Blaß I 3 505). ò e c n ó c : semel occurrit òec^ó B 24; quamquam locus ex Homero sumptus est (Z 507), tamen singularem numerum, quem apud Homerum legimus, in pluralem immutavit (KühnerBlaß I 499). biijm et biipoc, ita utrumque ut sermonis Attici est, adhibuit: biipouc C 20; òiipei G 4 ; òiiyav B 36. (cf. schol. II. 19, 166. —Fr.31; Nägeli Der Wortschatz des Apostels Paulus pg. 14). \ÜX V0C habet plur. Xuxva (Kühner-Blaß I 499); ad quem locum scholiasta quidam adnotat 1 ): Xuxva ÓVTÌ TOÙC XUXVOUC Kai RR|v \uxvoKriiav ecn Kai TOÖTO Ttapà TOTC "EXXr|civ. V U J T O C apud Atticos pluraliter vùna; cf. Moer. 245 VWTO Kai TÒ VWTOV 'ATTIKOÌ, VUJTOC Kai xoùc VWTOUC "EXXrivec (KühnerBlaß I 499). öveipoc: òveipÓTiuv G 12, 42, sed èv òveipuj G 30 et èv Toic òveipoic B 36. — övap, quod C 19 legitur, sumptum est e YT. : Svap èciuév lob X X 8 ; sermonis vulgaris est dictio KOIT' övap C 21, cf. Phryn. 395 : 'OÜTUJC oùbè Kax' övap, äXX' HToi övap ìòdiv f| l i òveipou oiyeuic'; Attici (Xenoph. et Plat.) övap pro Kax' övap usurpant (S I 48, 129 etc.; KühnerBlaß I 499). öpvic: öpviOac B 7, et a voce öpveov derivatum genetivum òpvéou C 19 (Kühner-Blaß I 510; S I Y 2 2 ; Crönert 174). crjc: cr|Tiijv C 4, quae forma sermonis vulgaris est. Moer. 309 céec 'ATTIKOÌ, cf\xec "EXXrjvec, Photius 'céec oùxì crjxec', Thom. Mag. 328, 14 céec 'ATTIKOÌ Kai céac, cryréc TE Kai ciyrac "EXXrivec. Formam longiorem iam Aristoteles (11. A. 5, 32, 1) praebet atque Menander (Stob. fior. 38, 29, 5); etiam Lucianus ') E. P i c c o l o m i n i , Scolii alle orazioni di Gregorio Nazianzeno in Estratti inediti dai codici greci, Pisa 1879, pg. 11.

78

X a v e r Hürth,

criTiiiv praebet (ep. Sat. 3, 21). Cf. Kühner-Blaß I 510. Schmidius vocem omisisse videtur. CTa0|nóc habet plur. num. cra0|id (Kühner-Blaß I 500). u ì ó c B 7 6 ; u ì ó v C 2 3 , G 4 1 ; uiuivB76; uioùcßpovirjc G 2 4 (ex Ev. Marci 3,17); cf. Kühner-Blaß I 506, F r 31, Crönert 175. X p w c in elegantia Attica, quae est èv xpw G23, ubi '«eqpaXric èv XP«?» KÓcuncic' idem valet quod Xenophontis (Hell. I 7, 8) èv xpi?» Kexapiiévoc et Aeliani (V. H. 116, 8) 'KÉKCIPTO èv XPM^ TÌ|V Ke9eirmev G 3 1

G 2 9 . Cf. Moer. 1 0 4 : fvoî|IEV (Crönert 218).

—

ZrjTohmev B 6 4 ,

ättikiüc,

Tvoir^ev

aTncToiryre 'EXXhvikwc

3. 3. persona optativi aoristi I passivi brevem formam habet : àîroXeiqpGeîev B 1. 4 . 2. pers. aoristi I activi, ut apud Aristidem et Philostratum, -aie habet, cum Aelianus et Synesius -eiac praebeant (S I V 588, F r 5 0 ) : crnccuc B 8 2 et t t ì ì c c u c B 8 2 . — Sed 3. persona aoristi I activi semper, ut apud Atticos et Atticistas (S I V 5 8 8 , F r . 50), formas quae dicuntur Aeolicas praebet: dmcrfjcete G 14, (XTToXauceie G 41, ÓTrocrepriceie B 13, òericeie B 23, òóSeie B 10, 0eXr|ceie B 1, Qpéipeie B 7, KaTairXiiHeie B 4 5 , rrapaciticeie G 3 9 , Trapaxujpiiceie B 20, ireiceie B 58, vtiaicete C 12, xP'cete G 13, djqpe\r|cei£ B 34. (Crönert 2 1 1 — 2 1 4 ) . 5. 2. pers. sing, passivi et medii praes. et futuri praebet -13 excepta voce ßoüXofiai, quae ßoüXet habet B 57 (S I V 58S, Fr. 4 9 , Crönert 3 6 seq.): btaXûcr) C 2 0 ; Trapa|iu0riq] G 4 ; (poßrj B 4 9 ; òér) G 4 3 . Sed in hoc ne manu scriptis quidem libris fides, nedum impressis. 6. I n 3. pers. plur. imperativi activi et medii Gregorius semper longiores formas in -tucav usurpât, quae sermonis vulgaris sunt ; Attici non nisi formam in - v t w v in activo, formam in - C 0 U J V in passivo exhibent, grammaticorumque praecepta idem docent (cf. Moer. et alios). Atticistarum Aristides et Philostratus non nisi Atticas, Aelianus non nisi formas posterions Graecitatis, Lucianus utrasque exhibet (S I V 5 8 9 , Fr. 51, Crönert 219). Nazianzenus recentiores praebet formas: dKOuéxuucav C 14, âppéTUJcav C 1 6 , curriviucKeTiucav B 2, GauiuaCénucav B 6, £7reiTÉcOujcav C 1 4 , ôtnïticôujcav B 1 3 .

7. De 3. pers. plusquamperf. activi non constat; -ecav, non -eicav legitur B 5 8 : KaraXeXikecav (sed libri nonnulli KaiaXeXÙKaciv); cf. S I V 5 8 0 , F r 4 9 , Crönert 2 1 0 . 8. Augmentum syllabicum r) pro e habet òuva|uai : r|òuvaTO B 5 2 ; neque vero fiéXXiu, quod habet formam ëjueXXe B 1, B 57, B 69, G l i (bis), C 16, aut ßouXonai, quod ¿ßouX0|uriv

De Gregorii Nazianzeni orationibus funebribus.

83

et èpoùXeio B 28. Sequitur igitur Gregorius usum Atticoruni, apud quos néXXuu rarissime, òuvanai saepius augmentum r| habet (S I V 590, Fr 42, Cronert 202). 9. Augmentum non praebent hae formae plusquampeifecti : XeXÙTrryro vocali non antecendente B 33 KdTaXeXiiKecav (nonn. codd. KataXeXuKaciv) B 58, àTroKéKXeicro G 28, àireXrtXoiTo G 28, vocali antecedente TrerrXripujTO (alii codd. ireirXiipurrai) B 54 ; contra habent : erreXeXoinei G 28, TTpocexeróvei G 34 (S I V 591, F r 46 seq., Cronert 204 seq.). 10. Verba composita, quorum prior pars adverbio eu formatur, semper augmento instructa: dTniu9uvoO|H6v B 20, àirriu9uvoùfie0a G 2, r|ùÒ0KÌ|aci G 14, riÙTptmcnévujv G 28 contra usum Atticum (Meisterhans-Schwyzer, 172,1431). — E t nuxtro G 24. — eùpicKuj apud Gregorium ut apud Aelianum, Aristidem, Synesium vel habet vel caret augmento syllabico : r)upicK€ B. 4 0 et eùpiCKe B 54 (ubi nonn. codd. riùpicxe scribunt); sed omnia haec nimis vacillantia, quarn ut iis ad iudicandam Gregorii rationem vere utaris; cf. F r 44, Cronert 204 seq. 11. Quod augmentum verborum compositorum attinet, Atticorum sermonem sequitur Gregorius scribens : èrtr|vujp9ou B 2 (Cronert 207 not. 4), èwpwv B 3, r|V€ixó|ir|V B 20 — r|VTipóXei B 55, èòuctpópei B 18, B 35 (Fr. 48) — TtpoÙKÓt0r)TO B 56. Omittuntur autem augmenta, cum Attici praebeant, in his verbis : àiruuciaévov B 28 et àvàXwce, quod etiam Philostratus habet (S I V 29, 593, Cronert 286 not. 2). 12. Aoristi verborum liquidorum in -aivuu et -aipui sequuntur Atticorum regulam, qua post e, i, p vocalis a servatili-, post ceteras litteras in r) mutatur: èvcriunvac G 26, èxaXéTtrjve G 35, I|urive B 58, èi