De Aristotelis in hominum educatione principiis [Reprint 2021 ed.] 9783112442760, 9783112442753

Citation preview

DE

ARISTOTELE IN

HOMINUM

E D U C A T I O N E

PRINCIPES

SCRIPSIT

SALOMON

LEFMANN

pini,, DR.

BEROLINI TYPIS ET IMI'FXSIS GEORGII REIMERI MDCCCLXIV.

Salvo vertendi in aliura ac praecipue in Germanicum sermonem iure.

FRIDERICO ADOLPHO TRENDELENBVRGO SACRVM.

Studiorum primitias T I B I , VIR I L L V S T R I S S 1 M E , sacras esse volui, qui scholarum TVARVM alumnus summa T V I cantate commovear. Quem quo me praestare potuerim melius quam eo quod clarissima T V A quae animo insevisti exemplaria et documenta ipse industria ac diligentia persequar. Quo praesertim id pertinet quod optumarum rerum studiosos ad optumos T E C Y M vocare soles auctores, ex quorum doc trina animi fieri videatur libertas atque claritas, eae quas doctorum hominum proprias esse philosophi semper voluere. Itaque T E duce ad Aristotelem accessi, qui usque ad nostrum aetatem

iure ac magis magisque summa valet auetoritate, ad quam haud exiguum id contulerit, quod tot et tantas gravissimi ponderis res uno et summo ingenio conplexus est, qui et logica pepererit nec deseruerit naturalia aut moralia. Atque haec moralia quidem Aristoteli» scripta omni studio amplexus, cum quae ad liumanam educationem praecipue spectant respicerem, voluptatem ante omnia pertractandam suscepi, ex qua liomines ratione imperatrice velut ex intuma animi commotione ad summam honestatem egredi videantur. Sed uti fieri golet ex operando opera exsistit: aliud alio requiritur, alio aliud sustinetur. E x finis cogitatione omnium rerum ordini propositi beatitudinis ilia deprompta est doctrina, unde adparet cum singula omnia quem in hominum educatione teneant locum, tum maxime voluptatis vis quantum valeat ad homines

educandos. Hoc vero quacrenti aliud mihi mox subessc visum est, quaerere quae Aristoteles omnino in hominum educatione habuerit principia. Quibus investigandis non dubitavi quin et eis quas de educatione habemus reliquiis aliud quodam modo maiusque pretium constitui et angustior cum tota eius philosophia conexus aperiri posset. Namque partes mecum considerans eas quae philosophi nostri sententia ad homines iuste educandos convenire debent, aliquid confici posse existumavi, si naturae ex parte Physices ac maxime de anima qui sunt libri, rationis ex parte Logices ac Metaphysices una cum Ethicis ac Politicis adhiberentur. In quibus rebus perscrutandis ac perficiundis T V O nonnumquam, VIR D O C T I S S I M E , ex ore T V I S que ex scriptis Consilia accepi, quibus usus, cum ineundi viam commonstrarent, melius invenire et consequi

potui vestigia ab ipso Aristotele ubicumque ad summam virtutem perducere voluit homines inpressa. Sic denique, ut alia taceam, commentationem conscripsi, quam egregia T V A liberalitate atque animi qua es indulgentia fretua iudicio T V O subicere ausus sum. Atque nunc demum totum libellum in publicum editurus nihil habeo antiquius quam ut T I B I , VIR I L L V S T R I S S I M E , non displiceat quod monumentum esse volui meae in T E pietatis. Quod si fiet, paullulum ad amplificandam disciplinam me contulisse possim sperare. Scribebam Berolini Cai. Angustia MDCCCLXIV.

, , l ì i l d u n g ilei' M e n s c h e n z u r W a h r h e i t , d u bist lüldung ihres Wesens und

i h r e r N a t u r zu

be-

ruhigender Weisheit." ( P e s t a l o z z i , Ahendst. eines Einsiedlers.)

S i verum est quod dicunt mentem humanam usque progredì ad perfcctionem, perfectionem autem vel explicationem eius quod in nobis naturaliter inesse videatur, non tam naturae esse quam artis cuiusdam quae expediat et conformet eas res, quarum illa dederit quidem materiem formam vero proposuerit: nil pro certo habemus angustiore conexu artiusque ullo tempore coniunctum esse atque eontextum cum singulorum et omnium vita moribusque quam educationem atque semper illas cognosci posse ex ratione qua haec sit constituta. Quamvis igitur aucta sint atque annis volventibus dilatata ea quae eruditione eulturaque humana comprebenduntur : sunt tamen certae quaedam, ut ita dicam, sentcntiae primariae, ideae, quae scientibus nobis vel nescientibus in his rebus praevalent et, cum sint verae, permanent, etsi mutantur tempora intereuntquc homines nationesque linde illac ad nos sunt perlatae. Fuerit denique libertas, unde eluxit veterum Graecorum ingenii abundantia, vel pulcritudo vel utraque, altera mente id gignens et procreans cuius altera speciem ante oculus posucrit, utraque vero certo quodam concentu divina atque humana copulans : veterum illorum et artifices et praeceptores fuisse contendimus, qui, quae fiorenti ciusdcm gentis aetate in animis vigebant, aperuerint ac manifesta fecerint, alteri dictis et scriptis, alteri simulacris atque carminibus. E x hoc olim fonte 1

—

2

-

Socrates de c bono ac pulcro 1 notiones hausit, eas quas divinus ille Plato idearum doctrina illustravit et celebravit, unde Aristoteles mente quidem sobria sed experientia acuta philosophandi cepit initium. Qui quidem viri licet nostro more educandi doctrinam nec tradiderint nec omnino quaesiverint: verumtamen ex ipsorum animis, Aristotelis potissimum, summi antiquitatis philosophi, educandi instituendique rationes ad nos emanarunt, quae multum abest ut temere sint dictae, ut valeant cum in eis quae ad educandi artem maxime spectant fragmentis turn in omnibus Stagiritae scriptis, ubicumque sententiis quae ad agendum pertinent occurrimus. Has quam brevi fieri poterit enucleare nostrae commentationi propositum babemus. Quod cum conficere conaremur ab universalibus quibus singularia continentur exordium nobis faciundum esse putavimns, ut his singulis Aristotele duce tractatis ex opere ad finem perducto tota res perspici posset.

ARGUMENTUM. E x o r d i o (§ 1 — 1 0 ) primum Aristotele auctore quo tendat et quid sibi velit höminum educatio proponitur. H i n c e x summo finis propositi principio tria accuratius erant consideranda h a e c : natura hominis et ea quae inter hanc et illam communis civi. tatis intercedat ratio ( 2 — 4 ) ; qualis sit, quoniam beatitudinem adpetant, singulorum atque omnium destinatio ( 5 — 7 ) ; qua denique via harum rerum optuma convenientia perfici possit ( 8 — 1 0 ) . H o c — nwg avrjQ yLvetai OTZovdatog — cum natura, more, doctrina fieri videatur, cui distributioni totidem numero ac specie virtutes respondent, rerum quae sequuntur tres habemus partes. P r i m a pars c naturalem prae se fert educationem ( 1 1 — 1 9 ) , cujus principium c materies agnoscitur ( 1 1 — 1 4 ) . Virtus de qua h a c ratione agitur eo est magis universalis, quo magis attinet ad corporis salutem n e c nisi potentia continet veram honestatem. H i n c singula exoriuntur quae spectant ad nutrimentum, incrementum corporisque motionem ( 1 5 ) , ad ludum puerilem ( 1 6 ) , ad sensuum perceptionem imitandique cupiditatem (17). Ad quas res cum memoria accedat reminiscendique vis (18), consideratio ita progreditur, ut transitus — tanquam a potentia ad actum ( 1 9 ) — in alteram fiat partem. Qua quidem in altera parte ( 2 0 — 3 2 ) educationis quae propria verbi sententia dicitur cmoralis principium agitur, quod forma continetur ( 2 0 — 2 1 ) . F o r m a actu fit. Ad agendum vero ex intnma hominum natura gravissimi momenti ac ponderis est 1*

—

4

-

voluptas (22—23), quae ut commoda sit, sincera et vera, cupiditas discat rationi parere (24—25). Inde mensura et norma accipiuntur (26), quibus adliibitis homo vere fieri potest probus ((movóaiog) : qua notione explicanda (27) ad considerandam virtutem moralem ducimur (28). Huic tria insunt momeiita (29—31), quorum ex tertio ad consuetudinem exercitationemque ut Veritas ideoque doctrina accedat requiritur (32). Qua ex re tcrtiae denique partis sequitur expositio. In ea autem, tertia parte (33—42), primum de intellegendi cognoscendique ratione disputatili*: causa movet; per causas discimus (33—34). Deinde sicut cupiundo agendoque bonum et malum, sic opinando sciundoque verum et falsum inter se opponuntur (35—36). Res inde ex eo quod penes nos est, quasi inde ex liomine procedit (37), qui eo perveniat necesse est, ut id quod absolute bonnm ac verum est, ex propria animi natura ipse sibi et bonum et verum habeat (38). Hac via nobis cum ad optumi cuiusquam perfectionem et absolutionem tum ad intellegendi perspicuitatem intuendique evidentiain progrediundum est (39). Progressionis indicium in ipsa actione consistere ostenditur (40), quae sit talis qualis summa demum, et ea quidem optumarum rerum occupatio, otii voluptatem fruendam praebeat (41), unde altius possit divina quaedam quam maxime sapere (42). Ad libelli conclusionem paucis lineamentis singula quaedam in singulis disciplinis adumbrantur (43—49). Dispositione facta (43), postquam primum de arte gymnastica (44), musica (45), grammatica et graphica (46) disputatum est, deinde de virtutibus moralibus (47), de scientiis et literis (48) pauca quaedam, quoad hue pertinent, adferuntur, ut cum sapientia denique in fine spectata (49) proposito satisfactum esse videatur. In locis laudandis duo evitanda videbantur:

alterum ne lectores

e

contextu saepius aliorsum conspioere cogerentur, alterum ne iidem Iocorum conferendorum et in ipso contextu significatorum multitudine nimium interdum impedirentur. probes.

Itaque mediam aliquam me tentasse viam nescio an

Quod vero qua sit ratione factum facillime intellegetur.

EXORDIUM. De ratione

omnis

humanae

educationis.

1. 'Omnis ars omnisque doctrina id quod naturae deest rfjg cpvoeiog) agcndi progrediundique ratione vult supplere.' — Quibus quae praecepta paedagogica accuratius explicaturus scripsit Stagiritae verbis (Pol.IV [vulgo VII], 17. 1337a l s q q . ) , illis quidem paucissimus, singulariter vero electis atque ratione consilioque, ut videtur, quaesitis 1 ), id quod sibi velit ars educandi primum clare et distincte est defìnitum. Ars et educatio (ré%vt] xaì naióela) in unum sunt eonjunctac et comprehensae. Quod enim Etliic. Nicom. initio omnis ars omnisque docendi via atque institutio, itemque actio et consilium bonum aliquid adpetere (¿ya&ov rivog èq>ÌEA&ai) dicuntur, hoc quis dubitct quin etiam de universa debeat educatone valere. U t cnim omnis ars principium quoddam sequi dicitur, quod cum insit quidem in ipso opifice ( s v TW TtoiovvxCf') repetitum vero ex rei quadam informatione est, animo antecepta 3 ), b. e. sollerti atque efficaci operis specie 4 ), ut opus ad ipsius similitudinem reddat pulcriusque imitetur 5 ), — sic (TO

TtQOoXsiTiov

') Murat. Inscript. I, p. 446, 3 (rr< 7iQoaì.tl\poviu tov 'ÌQyuv) ; Jarabl. Pyth. 16. 2 ) Eth. Nic. VI, 4. 1140« 10 sqq. ') Phys. II, 2. 194« 21 sq.; a 35. 4 ) Mot. VII, 7. 1032 b 14; 13.1038 6 10; 7. 1032 a 32 sqq. ; d e a n . II, 1. 412 6 10. Poct. la. 1451 6 in coll. l'hys II, S. 199 « 15 sq.

—

etiam educatio.

6

-

Cuius m a t e r i c s a n a t u r a data ; ut datam arti-

ficiose

tractemus,

homo.

I l u n c s e c u n d u m v e r a m eius n a t u r a m erudire a t q u e —

omnium a n i m a n t i u m

ut c u m A r i s t o t e l e l o q u a r — pediundo p e r f i c i a m u s , imitando struxit

¡lèv

supplere (ccvanh^qovv),

est,

c u m ex-

q u a e perficiere n a t u r a non p o t e s t ,

consequamur,

(RÀ

praestantissimum

et

ad q u a e c o n s e q u e n d a n a t u r a nos i n -

STCITSXSÌ,

xà

dè

: hoc e x N o s t r i sen-

FNFIEHAI)

t e n z a omnis educatio sibi propositum videtur h a b e r e . t u r , ut v e r b o e x p r i m a m , ratio ilia

finalis,

E s t igi-

q u a e et primum lo-

c u m t e n e r e et c o m m e n t a t i o n i s n o s t r a e t a m q u a m f u n d a m e n t u m d e b e t esse a c s u m m u m p r i n c i p i u m ( E t h . I , 1 coll. P o l . I V , 1 5 ) . E x principio enim A r i s t o t e l e s r a t i o n e m singulae cuiusque rei (Xóyov finem

rrjg

hxaaiov

ei propositum

n a t u r a ( (pvasi)

oiaiccg)

unum i d e m q u e statuii esse a t q u e

( r ò ov evexa

wg

Tf'Ao?) 1 ), quippe

p r i m u m , g e n e r a t i o n e Qysvsasi)

quod

e x t r e m u m sit in

r e r u m ordine et c o m m o t u (Met. X I I , 7 ) ; i t e m q u e quod q u a q u e in r e optumum sit unum i d e m q u e v a l e r e docet a t q u e a c t i o n e m p e r f e c t a m , in q u a artifices et e d u c a t o r e s meliorem suam ipsor u m n a t u r a m q u o d a m m o d o ( m o g ) a c q u o d a m c u m a m o r e exp r e s s a m v i d e a n t u r h a b e r e ( E t h . N . I X ; 7. 1 1 6 8 a 7 ) . — quem

laudamus

Aristoteles

de iis l o q u i t u r

Loco

qui b e n e faciunt

e r g a h o m i n e s b e n e f a c i u n d o q u e p a r i t e r a t q u e artifices et p o e t a e in operibus ut in liberis suis se ipsos quasi colunt a c diligunt {èveqyei) ò

è'gyoJ»)2);

est enim v e l s u m m u m c u m b e n e f i c i u m

noi^aag

vò

sgyov

eont

niog'

aveQysi tum

cium, id quod in h o m i n e m educatione consistit. —

ór)

xò

artifi-

Perfectum

denique A r i s t o t e l e s u n u m q u o d q u e esse c e n s e t , cui ad s p c c i e m p r o p r i a e virtutis n e particula quidem desit magnitudinis a nat u r a destinatae (rijg zt]v ijvai) oportet adsuefierique,

turn ita aptis studiis institu-

tisque vitam directam vivere, ut neque invito nec lubenti animo aliquid peccetur inprobeque fiat: id quod iis potest contingere qui mentem aliquam (v.ara riva vovv),

rationem rectumque or-

dinem (ra^iv ÒQd-ìjv), vim habentem, tamquam vitae ducem ') Of. Plato, Rep. V i l i , p. r.44 rjf.tiv esse dicitur id eo spectat, quod p r i m u m quidem hominem a n a t u r a , certa q u a d a m et animi et corporis facultate et indole instructum p r a e b e r i necesse est (1. 1. 1 3 3 2 a 4 0 : xal yàq qivvai óeì nqwzov, olov av&qomov alkà f.iì] zwv allcov zi £u!a)v, sita xal noióv uva zò aw(J.a xai zrjv t p v y f j v ) . I s consuetudine deinde et more unitis animi et corporis viribus in melior e m aut deteriorem statum — zà inafKpozsqi^ovza — vertitur (svia re ov3èv orpelog q>vVai' zà yàq ¿iszaßaisiv noieì' èvia yàq savi dia zijg (pvoeiog èna/.tfpozeqi£ovza dia ziov èd-mv èni TO %EÌQOV xai zò ßsXziov). Solas denique rationis particeps est h o m o , q u a cogitare potest a t q u e intellegere (rà fièv ovv alXa zaiv tfywv {¿¿Xiaza ^èv z f j cpvoei Cfj, ¡.uxqà d ' evict xai zoìg é&eaiv, av^qionog dè xai Xóyoj, ¡.lóvov yàq é%si Xóyov)• — H a e tres p a r t e s totidem n u m e r o educandi rationes huiusque rei illustrandae p a r t e s , quot apud N o s t r u m v i r t u t u m invenies

') Cf. Sehwegler ad Met. Vir, 4 (torn. IV. p. 58; coll. de interpr. 4, 16 6 28; Poet. 20. 1457 « 2 3 ; Rhet. I l l , 2. 1404 6 26; de interpr. 2, 1 6 « 19; Poet. 20. 1457 a 10).

-

19

-

species, naturalem (rfvaixijv), moralem (rj&ixrjv), intellectualem (diavorycix-qv) (cf. Eth. N. VI, 2 in.; 13). — Lic.ebit nobis porro disputantibus his verbis brevitatis causa uti. — Dubitare enim non possum, quin eiusmodi res, tres in partes distributas, porro considerandae sint. Partes quidem dicimus, quae si ad agendum spectas inter se cohaerere et convenire debent. Aliter forsan res se haberet, si aetatem intueremur, ita quidem, ut earn quam Noster educationis gratia facit distributionem sequeremur (cf. Pol. IV, 17 s. f'.). Qua autem ex re id haurire vix poteris, cuius tractatio nobis proposita est. Ne que nunc de gradibus agitur, qui etsi ratione quadam illis supra commeinoratis beatitudinis respondeant, eiusmodi discrimine commisso abhorrere hoc loco videantur a Nostri sententia, qui illas res Qcà TQLO) ita dispositas voluerit esse (wore òsi zama OV/J.cpojveiv ctXXri'koici) ut concinant inter se vel optumo, ut alio loco dicitur, concentu (1. 1. 13326 15; coll. 13346 10). Haec quidem hactenus. 10. Sicut vero unius finis propositi rationi totum tamquam parere debet, sic singula quoque ad boc unum, unde emanare videntur, principium redibunt 1 ). Natura quidem màteriem praebet et in ea pro potentia (dvva/iiei) omnia (Eth. N. VI, 13. 13446 4 sqq.), vel potius, re accuratius considerata, si in virtutem et scientiam respicimus, necessario nonnulla, nihil perfectum (ib. II, 1. 1103 a 18). c Der Zweck ist die Voraussetzung' 2 ). (Cf.Pol.IV, 13. 1332« 10.) — Mos et consuetudo actu (èvEQysia)3'), in quo a parte naturae vis (òvva/J-ig) et modus (JISTQOV) rationis ex parte insunt, exercitando eo quod absolute («irÀi5g) honestum et bonum est (1. 1. 1332a 11; coll. a 21 sq.) adsuefacere (^sihozrj ¿QExrf) debent 4 ), ad normam verae animi probitatis (rj^ixrj egig. Eth. VI, 2) 5 ). — Doctrina ac scientia denique (smaTij/J,)j) ef'ficitur, movendi rationem ut intellegamus et causam, cur et unde omnia quae sunt existendi ') '*) 3 ) ") ') p. 309

Cf. Ritter, hiat. phil. Ill, p. 159 sqq. Trendelenburg, log. Unters. II, p. 32 coll. Arist. de p.'an. I, 1; II, 1. Met. VIII, 6. 1045 6 17; IX, 6. 1048« 30 sq. ; b 4 sqq. Cf Eth. II, 1; I, 6 s. f.; VII, 9. 1131 a 14 sqq. Cf. Met. XII, 5. 1071 a 18 sqq. coll. Trendelenburg, Arist. de an. sq.

2*

-

20

-

naturam habeant cognoseendique praebeant veritatem (Pol. TV, 15)'). Neque omnino praefari licet quae in sequentibus partibus clarius fieri debet, ut adpareant. Tantum vero iam nunc id pro certo potest haberi quod summa educandi nulla alia quam ea videntur esse, quae omnino philosophiae Aristotelis esse principia habentur, una rei perficiundae cogitatone animo concepta. — Quapropter, ut iam supra dictum est (rawa yàq dei av(.i(piovsiv nqog aXkrjla av/xtpiaviav xfjv aQÌatrjv) natura, consuetudo, doctrina consentire inter se optumo debent concentu (cf. Pol. 1. 1. 13346 10). Neque enim antiquorum ingenium cum natura nec, ut ita dicam, Aristoteli» cum intellegentia doctrinaque ullo modo potest discrepare. Ubi omnium vita bonisque etiam singuli cuiusque vita et bona continentur ; ubi homo a natura instructus, doctrina eruditus moribusque bene confirmatus adparet, ne non indecore voluptate vel dolore adficiatur; ubi ad certam denique rationis normam, quae firmitatem habet et vim, omnium singulorumque studia ac voluntates diriguntur: fore, censet Aristoteles, ut civitatis communitate contentus veram naturam suam praestare, veram vivendi voluptatem ac libertatem percipere veramque viam invenire possit homo, qua muneribus bene perfunctus '¿vtjQ OTcovòaìog3 et 'noXirrjg àya3-óg' per virtutem perveniat ad beatitudinem (cf. de virt. et vit. c. 8). Qualem ad finem nimirum etiam ea talia esse oportet, quorum usu (rag XQ^a£ls) Vt-'l optume eo perveniri possit (xaraaxsvai ayad-cSv xal yev/jaeig)• (cf. Pol. I V , 13. 1332 a 10 sqq.) Homines vero idcirco rem nonnumquam pervertunt, et quoniain bonis earere non possunt ad optuma consequenda, bona externa sibi collaudant quasi beatitndinis causam et fontem (rtjs svdaif.ioviag al'noi). IIos Aristoteles similiter agere censet, ut si quis lucide et suaviter cithara canendi causam lyrae magis quam arti adscribere velit (ib. a 26: äaneq ei tov xid-aQÌ^siv lafmQÒv xal xaXwg ahi xvgiav) quasi materiem praebet (Eth. N. VI, 13. pr. 11446 3), unde homo hac ex parte c probus 5 ( a n o v d a i o s ) esse et fieri debet. — His rebus cognitis ea quae sequuntur facile adparebunt. 13. Proprium illud et gravissimum S t a g i r i t a e : ultimum esse generando et increscendo ( y e v i a e i ) id quod natura et rei perfectae dignitate (cpvoei) primum sit (cf. de part. an. II, 1. 646 a 2 5 ) , non minus in omnium rerum naturalium o r d i n e 1 ) et animantium, quam in eo principio expressum videmus quod ad hominum culturam spectat et educationem: quoniam formae causa m a t e r i e s , corpus animi g r a t i a , cui inservire debet, exsistit et m a g i s magisque perficitur (de an. II, 1 coll. c. 4 ) . Is autem cuius g r a t i a caetera omnia facta esse dicuntur ( j i a v t a 7t£7ioir]xevai

rrjv

cpvaiv

Pol. I, 8. 1 2 5 6 6 1 5 ) , cum in

vitam ingreditur, animal est longe debilissimum et mire caducum, quod ideo quantum a n a t u r a (qvvasi) destinatum videatur sociale ( n o l i z i x o v ) esse vel civile, tantum a cultura, ut ita dicam, erudiendum (jiaidsmiov). Quam ob causam rei publicae esse censet Aristoteles, culturam humanam a pueris dirigere (Pol. I V , 15 s q q . ; Eth. N. X , 10) neque hoc tantum verum etiam matrimoniis faciundis, liberis procreandis, vitae et victui feminarum p r a e g n a n t i u m legibus et consulendum et prospiciendum (ib. IV, 16. 1 3 3 5 a 30 s q q . ) : ne quicquam noxii aceidere possit hominibus et nascituris et natis, qui ab ortu quales quidam esse debeant QnoLas tivog elvai %Qtj rrjv (pvoiv ib. c. 17 in. 1 3 3 6 a 2 2 ; 13346 8). Legislatori igitur id maxime curandum est, ut quam optumam sibi aptissimamque ''materiem' paret civibus futuris, qui neque corpore sint infirmi et manci, neque animo imbecilli et obtusi (ib. I V , 4. 1326 a 1 sqq.). — ') Cf. de p. an. IV, 5. 681 fl 1 2 coll. Hist. an. VIII, 1. 5 8 8 t 4 sqq.; gen. an. II, 1.

— 27

-

Quem ad finem eo diligentior teneris cura adhibenda est quo magis infantiae aetate et animo et corpore fragiles sunt atque ad animi commotiones (xazce na&og Cfjv) magis inclinati et propensiores ( E t h . N . I, 1 extr. coll. R h e t . I I , 12). Nam tametsi homo illis duabus ex partibus e s s e ' ) — avvdsrov — videtur (Eth. N . X , 8 in.): intuma tamen inter animum et corpus vicissitudo quaedam intercedit, nempe eadem ratione, quae, ut ait Aristoteles, inter materiem (yXrjv) est et formam (sidog), inter potentiam ( d v v a f i i v ) et actum (ivsgyeiav, ¿vzslexsiav), qua et oculus materiae visus et visus oculi anima (ipv%rj . . . avtov rj oipig de an. I I , 1) dici potest 2 ). — Nemo enim ignorat banc Aristotelis quam animae dedit (1. 1. 4 1 2 a 19) definitionem, qua anima perfectio (evcEXexeia) dicitur esse et ea quidem prima (jevTsXixsict r] TiQuivrj aw/xavog tpvaixov) corporis natura geniti, potentia vitam habentis (dvvafisi Lwrjv s'xomog s. oqyetvixov), cuius quidem p a r t e s ' s u n t instrumenta. — Notionem quaerit Noster quam maxime universalem. Anima est, ut ait, non solum corporis perfectio Qevze\e%eict), sed ea etiam corporis eiusque partium perfectio, quae est prima (jiqunif), qua quidem nulla est alia animantis prior, cum illi tamquam a prineipio insit omnia vivendi agendique potestas et omnis crescendi, sentiendi, cogitandique facultas. — A t q u e ideo Aristoteles educatorem vel rei publicae magistrum (noXwixov) et legislatorem (vo/J.o&ezrjv) medici instar non solum materiem sed etiam animae humanae vitam et naturam cognitam et perceptam habere vult. — (Cf. E t h . N . I, 13. 1102« 18 sq.) 14. Sunt enim tria apud Aristotelem (Pol. I V , 15 extr.) quae ex omnium animantium ordine et progressu — in hominum animis et natura t a m q u a m facultates (dvvaf.isig) — latiore vocabuli sensu — distinguuntur 3 ): unum quidem i d d-QEmwov illud (nutritivum), ad quod nutriundi non modo sed etiam inerescendi et conservandi pertinet facultas (de an. I I , 1 coll. E t h . N . I, 6. 10976 34 sqq.), tamquam in anima vegetanti consistens universe traditur plantis, bestiis hominibus commune ') Cf. Met. VII, 11. 1037 a 5 sqq. ') Cf. Trendelenburg a. 1. 1. (Arist. d. an. p. 318 sqq.)3 1 Cf. Eth. N. I, 13; de an. II, 3; IU, 3. 427 6 6 (coll. Trendelenburg I. 1. p. 148 sq.).

—

28

-

aliquid esse; alteram deinde zò aiad^riìtóv (sensitivum) his duobus solum, bestiis et hominibus (ib. 1102a 28 sqq.) attributum, tertium denique xò òiavorjxixòv (intellectivum) unius humani generis proprium esse (de an. I I , 3 in. et 4146 18 coli. Pol. 1. 1.). — H u i c distributioni respondere etiam altera videt u r , quae pari modo ad educandi doctrinam spectat (Eth. N. I I , 4 in.). Discernit enim Aristoteles animi eoinmotiones (affeetus, nad-if) facultates — angustiore, ut videtur, verbi notione, — ( d v v a f i e i g ) Labitusque (s^eig), qui exereendo et agendo conparati, partim 'morales 3 (ij&ixai) partim ' i n t e l l e c t u a l s ' (dtavoTjTixoi) specie nominantur iterumque distinguuntur ( E t h . N. 1. 1. coll. VI, 13). — Quamquam vero nostrum non poterit esse, de his rebus, quarum nonnulla iam supra commemoranda erant, accuratius hoc loco disputare, tamen disserentibus nobis de educandi principiis ea non praetermittenda sunt, quae hactenus Aristotelis de anima h u m a n a doctrinam attingere videntur. — Quodsi igitur in primam hominis aetatem respicim u s , ex Nostri sententia septem annorum spatio definitam (Pol. IV, 17 extr.), in illas duas praesertim animadvertendum erit facultates, quarum altera attinet ad nutrimentum, corporisque et curam et culturam, altera vero ad sensus sensuumque perceptionem, quasi primum animi alimentimi. — Sentit enim Aristoteles (Hist. an. V i l i , 1. 483 a 33) simillimam esse infant u m vitain vitae plantarum (jpvicov Quivit ßiov coll. E t h . N. X , 6. 1175a 35) et primum paullum admodum differre eorum animos a caeteris animantibus (àvótkoyov). I t a q u e in hac educ a t i o n s parte id potissimum agitur, quod ad accipiendum et patiendum Qcò nó.a%Eiv), ad confirmandas animi et corporis facultates (rò dvvaa&at) pertinet, pro materiae, ut ita dicam, n a t u r a : dum ipsum agere, quatenus intelligentiam quaerit (Eth. N . VI, 13 extr.) ipsum discere et doceri (cf. Pol. 1. 1. 1336 a 21 sq.) fere plane abesse debent. Educationis e»t ei quae a natura fit distributioni obsequi ( r f j óiaiqéoei rrjg tpvoewg enaxoXov&eiv ib. I V , 17 extr.). Sed transeo ad singula nonnulla. 15. Educationis quae dicitur naturalis a principio ad conservandum confirmandumque corpus spectandum esse vidimus (tò d-QSTiTixóv), qua ratione materies (rò dvvafiet or), id quod potenti a est, magis magisque perficiatur. — Itaque hominis ab ortu

— 29

-

c u r a r u m m u n e r u m q u e series incipitur gravissimi ponderis '). — Alimenta dicuntur medicina esse, qua s e m p e r i n d i g e t u r : lac nutricis p r i m u m l a r g e a b u n d e q u e , cibum p o t u m q u e post ex a e q u o , censet Aristoteles, modoque p r a e b e n d u m esse ( P o l . I V , 17; coll. V, 4 e x t r . ) : vestitum debere non nimis gravem esse sed talem quo m e m b r a non c o n p r i m a n t u r nec a r c e a n t u r a libera motione (1. 1. 1336a 10 sq.). Motionem enim ad increm e n t u m haud exiguum c o n f e r r e , sicut a n a t u r a plorando clam a n d o q u e p u e r o r u m corporis exercitatio quaedam Qyvfivaaia TOig acäfiaaiv) concessa sit (ib. a 34 sq.), q u a m non nisi iniuria (ovx òqd-ùjg) esse qui reprimi (vel legibus [